INTERNATIONAL CONGRESS OF MANAGEMENT › pdf › ICOMEP'19 AUTUMN PROCEEDINGS BOOK.pdfProf. Dr. Yoser Gadhoum Prince Mohammad Üniversitesi, Suudi Arabistan Dr. Maria Ochwat WSB University,

I

INTERNATIONAL CONGRESS OF MANAGEMENT

ECONOMY AND POLICY 2019 AUTUMN

PROCEEDINGS BOOK

November 2-3, 2019

Istanbul / TURKIYE

ULUSLARARASI YÖNETİM, EKONOMİ VE

POLİTİKA KONGRESİ 2019 GÜZ

TAM METİN BİLDİRİLER KİTABI

2-3 November 2019

İstanbul / TÜRKİYE

II

INTERNATIONAL CONGRESS OF MANAGEMENT ECONOMY AND POLICY - 2019 AUTUMN

PROCEEDINGS BOOK

November 2-3, 2019 | Istanbul/TURKIYE

Editors

Seyfettin ERDOĞAN

Durmuş Çağrı YILDIRIM

Ayfer GEDİKLİ

Assistant Editors

Tuğba KANTARCI

Buket KIRCI

Mustafa Uğur MİRASEDOĞLU

Secretariat

Fatma ERDOĞAN

Hande ÇALIŞKAN

Printed by Pazıl Reklam, Danışmanlık, Matbaa ve Organizasyon

Publishing Year: November, 2019

Language: Turkish and English

All responsibilities of abstracts published in this book belong to their authors.

www.icomep.com | [email protected]

ISBN: 978-605-80577-4-6

ALL RIGHTS RESERVED

ULUSLARARASI YÖNETİM, EKONOMİ VE POLİTİKA KONGRESİ - 2019 GÜZ

TAM METİN BİLDİRİLER KİTABI

2-3 Kasım 2019 | İstanbul/TÜRKİYE

Editörler

Seyfettin ERDOĞAN

Durmuş Çağrı YILDIRIM

Ayfer GEDİKLİ

Editör Yardımcıları

Tuğba KANTARCI

Buket KIRCI

Mustafa Uğur MİRASEDOĞLU

Sekreterya

Fatma ERDOĞAN

Hande ÇALIŞKAN

Basım Pazıl Reklam, Danışmanlık, Matbaa ve Organizasyon

Yayım Yılı: Kasım, 2019

Dili: Türkçe ve İngilizce

Bu kitapta yayımlanan tam metin bildirilerin her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir.

www.icomep.com | [email protected]

ISBN: 978-605-80577-4-6

BU KİTABIN TÜM HAKLARI SAKLIDIR

ICOMEP’19-Autumn | International Congress of Management, Economy and Policy 2019 Autumn

Istanbul/TURKIYE | 2-3 November 2019

III

BİLİM KURULU ADI-SOYADI GÖREVLİ OLDUĞU KURUM ADI-SOYADI GÖREVLİ OLDUĞU KURUM

Prof. Dr. Seyfettin Erdoğan İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Doç. Dr. Rosmah Mat Isa Kebangsaan Üniversitesi Malezya

Prof. Dr. Halis Yunus Ersöz İstanbul Üniversitesi (Rektör Yrd)

Doç. Dr. Talat Ulussever SPK

Prof. Dr. Süleyman Özdemir Bandırma Üniversitesi (Rektör)

Doç. Dr. Arif Sarı Girne Amerikan Üniversitesi

Prof. Dr. Selahattin Dibooglu University of Sharjah & University of Missouri–St. Louis

Doç. Dr. Ayda İpek Erdoğan Boğaziçi Üniversitesi

Prof. Dr. Mikail Erol Çanakkale 18 Mart Üniversitesi

Doç. Dr. Mehmet Akif Öncü Düzce Üniversitesi

Prof. Dr. Yakup Bulut Hatay Üniversitesi Doç. Dr. Murat Akkaya Girne Amerikan Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa Paksoy Kilis Üniversitesi Doç. Dr. Hüseyin ALTAY Mustafa Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Hamza Ateş İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Doç. Dr. Zafer Kanberoğlu Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Prof. Dr. Anne Winkler University of Missouri–St. Louis

Doç. Dr. Meriç SUBAŞI ERTEKİN Anadolu Üniversitesi

Prof. Dr. David Rose University of Missouri–St. Louis

Doç. Dr. Bülend Aydın ERTEKİN Anadolu Üniversitesi

Prof. Dr. Doğan Uysal Celal Bayar Üniversitesi Doç. Dr. Vedat Cengiz Kocaeli Üniversitesi

Prof. Dr. Ahmet Tabakoğlu Marmara Üniversitesi Doç. Dr. Şevket Alper Koç Kocaeli Üniversitesi

Prof. Dr. Ahmet Nohutçu İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Doç. Dr. Şahap Kavcıoğlu Bayburt Milletvekili

Prof. Dr. Adem Korkmaz (Rektör)

Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

Doç. Dr. Sibel Aykın Akdeniz Üniversitesi

Prof. Dr. Nigar Demircan Çakar (Rektör)

Düzce Üniversitesi Doç. Dr. Selman Yılmaz İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Zekai Özdemir İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. Rengin Ak Kırklareli Üniversitesi

Prof. Dr. Alpaslan Açıkgenç İstanbul Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Özlem Durgun İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Oktay F. Tanrısever Orta Doğu Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Murat Pıçak Dicle Üniversitesi

Prof. Dr. Anil Kumar Bera University of Illinois at Urbana Champaign

Doç. Dr. Mahmut Bilen Sakarya Üniversitesi

Prof. Dr. Nicholas Apergis University of Piraeus, Yunanistan

Doç. Dr. İdris Demir İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Prof. Dr. Paresh Kumar Narayan

Deakin University, Avustralya Doç. Dr. İbrahim Turhan İzmir Milletvekili

Prof. Dr. Ayhan Gençler Trakya Üniversitesi Doç. Dr. Hasan Gül Ondokuz Mayıs Üniversitesi

Prof. Dr. Tuncay Yılmaz Sakarya Üniversitesi Doç. Dr. Haluk Zülfikar İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Tuncay Güloğlu Yalova Üniversitesi Doç. Dr. Hakan Kahyaoğlu Dokuz Eylül Üniversitesi

Prof. Dr. Targan Ünal Okan Üniversitesi Doç. Dr. Emrah İsmail Çevik Namık Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Şaban Kayhan Hasan Kalyoncu Üniversitesi Doç. Dr. Emel İslamoğlu Sakarya Üniversitesi

Prof. Dr. Soner Çelikkol Kocaeli Üniversitesi Doç. Dr. Elif Hobikoğlu İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Sami Karacan Kocaeli Üniversitesi Doç. Dr. Durmuş Çağrı Yıldırım Namık Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Salih Öztürk Namık Kemal Üniversitesi Doç. Dr. Seda Hilmiye Bostancı Namık Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Rasim Yılmaz Namık Kemal Üniversitesi Doç. Dr. Bahar Burtan Doğan Dicle Üniversitesi

Prof. Dr. Ramazan Sarı Orta Doğu Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Ayfer Gedikli İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Prof. Dr. Osman Altuğ Marmara Üniversitesi Doç. Dr. Ali Arı Kırklareli Üniversitesi

Prof. Dr. Nuray Altuğ Marmara Üniversitesi Prof. Dr. İshak Torun Bolu İzzet Baysal Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa Çelen Marmara Üniversitesi Doç. Dr. İlhan Eroğlu Gaziosmanpaşa Üniversitesi

Prof. Dr. Nilgün Çil Yavuz İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. İbrahim Subaşı Marmara Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa Aykaç Kırklareli Üniversitesi (Rektör)

Doç. Dr. Hatice Karahan Medipol Üniversitesi

Prof. Dr. Murat Yülek İstanbul Ticaret Üniversitesi Doç. Dr. Buerhan Saiti İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi

Prof. Dr. Muhsin Kar Yıldırım Beyazıd Üniversitesi Doç. Dr. Ruzita Abdul-Rahim Kebangsaan Üniversitesi Malezya

Prof. Dr. Muhittin Kaplan İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. Seyfettin Aslan Dicle Üniversitesi

Prof. Dr. Melike Bildirici Yıldız Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Hakan Kahyaoğlu Dokuz Eylül Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet Yüce Uludağ Üniversitesi (Dekan) Doç. Dr. Burcu Özcan Fırat Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet Duman Artvin Çoruh Üniversitesi (Rektör)

Doç. Dr. Ahmet Faruk Aysan Boğaziçi Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet Barca Sosyal Bilimler Üniversitesi (Rektör)

Doç. Dr. Yücel Ayrıçay Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniverstesi

Prof. Dr. Kerem Alkin Nişantaşı Üniversitesi Doç. Dr. Özlen Hiç İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Kenan Dağcı Yalova Üniversitesi Doç. Dr. Muzaffer Koç Marmara Üniversitesi

Prof. Dr. Atila Doğan Karadeniz Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Khairul Akmaliah Adam Kebangsaan Üniversitesi Malezya

Prof. Dr. Kahraman Çatı Düzce Üniversitesi Doç. Dr. Cüneyt Kılıç Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi

ICOMEP’19-Autumn | Uluslararası Yönetim, Ekonomi ve Politika Kongresi 2019 Güz

İstanbul/TÜRKİYE | 2-3 November 2019

IV

Prof. Dr. Ahmet Şatır Concordia University Doç. Dr. Levent Çinko Marmara Üniversitesi

Prof. Dr. İlyas Doğan Gazi Üniversitesi Doç. Dr. Başak Tanınmış Yücememiş

Marmara Üniversitesi

Prof. Dr. İbrahim Güran Yumuşak

Sabahattin Zaim Üniversitesi (Dekan)

Prof. Dr. Ferda Yerdelen Tatoğlu İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Hatice Neşe Erim Medeniyet Üniversitesi Doç. Dr. N. Öykü İYİGÜN İstanbul Ticaret Üniversitesi

Prof. Dr. Hasan Vergil İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. Selami Özcan Yalova Üniversitesi

Prof. Dr. Haluk Alkan İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. Peter Miculas University of Constantinus - Nitru, Slovakya

Prof. Dr. Habip Yıldız Sakarya Üniversitesi Doç. Dr. Josef Barunik Charles University, Çek Cumhuriyeti

Prof. Dr. Gülden Ülgen İstanbul Üniversitesi Doç. Dr. Eskandar Shah Mohamad Mohd Rashid

INCEIF - Malezya

Prof. Dr. Feridun Yılmaz Uludağ Üniversitesi Doç. Dr. Yener Coşkun Semaye Piyasası Kurumu Başuzman

Prof. Dr. Faik Budak Kocaeli Üniversitesi Doç. Dr. Ömer Esen Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Erdal Tanas Karagöl Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Doç. Dr. Korhan Arun Tekirdğ Namık Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Erdal Demirhan Afyon Kocatepe Üniversitesi Doç. Dr. Abdulvahap Baydaş Bingöl Üniversitesi

Prof. Dr. Mahmoud Sabra Al Azhar University, Filistin Doç. Dr. Derviş Kırıkkaleli Girne Amerikan Üniversitesi

Prof. Dr. Ensar Nişancı Namık Kemal Üniversitesi Doç. Dr. İhsan Karlı Kocaeli Üniversitesi

Prof. Dr. Emin Ertürk Uludağ Üniversitesi Doç. Dr. Rajibkumar Sanyal Amity Üniversitesi Hindistan

Prof. Dr. Elif Çepni Bahçeşehir Üniversitesi Doç. Dr. Seyfettin Aslan Dicle Üniversitesi

Prof. Dr. Coşkun Can Aktan Dokuz Eylül Üniversitesi Doç. Dr. Hakan Kahyaoğlu Dokuz Eylül Üniversitesi

Prof. Dr. Cevat Gerni Doğuş Üniversitesi Doç. Dr. Mehmet Duruel Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Jean-Pierre Allegret Paris Ouest Nanterre, Fransa Dr. İbrahim Murat Bozkurt Marmara Üniversitesi

Prof. Dr. Bülent Güloğlu İstanbul Teknik Üniversitesi Dr. Ersan Sarıkahya Trakya Üniversitesi

Prof. Dr. Bülent Aybar Southern New Hampshirw University-USA

Dr. İpek Madi Marmara Üniversitesi

Prof. Dr. Bogna Kazmierska Jozwiak

University of Lodz-Poland Dr. Levent Coşkun Erkekoğlu Marmara Üniversitesi

Prof. Dr. Ayşe Buğra Boğaziçi Üniversitesi Dr. Barış Alparslan Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

Prof. Dr. Olexandr Pidchosa Taras Shevchenko University, Ukrayna

Dr. Mehmet Naci Efe Üsküdar Üniversitesi

Prof. Dr. Sudi Apak Esenyurt Üniversitesi Dr. Berna Ak Bingül Kırklareli Üniversitesi

Prof. Dr. Ali Kutan Southern Illinois University Dr. Kaushik Chattopadhyay Prof. S.N.H. College, University of Kalyani

Prof. Dr. Aysun Fıçıcı Southern New Hampshirw University-USA

Dr. Yıldız Aksoy İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sanat Tasarım ve Mimarlık Fakültesi

Prof. Dr. Ali Kemal Gürbüz Balıkesir Üniversitesi Dr. Murat Tümay İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Prof. Dr. Konstantin Tsvetkov

University of Agribusiness and Rural Development

Dr. İsmail Cem Ay Gelişim Üniversitesi

Prof. Dr. Konstantin Stoychev Tsvetkov

School of Agribusiness and Regional Development, Plovdiv

Dr. Veli Sırım Namık Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Aysıt Tansel Orta Doğu Teknik Üniversitesi Dr. Niyazi Gümüş Kastamonu Üniversitesi

Prof.Dr. Max Gillman University of Missouri–St. Louis

Dr. Ruslan Nagarev İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi

Prof.Dr. Yılmaz Bingöl Yıldırım Bayazid Universitesi Dr. Cengiz Ceylan Kırklareli Üniversitesi

Prof. Dr. Ali Çelikyay Osman Gazi Üniversitesi Dr. Aslıhan Nakiboğlu Niğde Üniversitesi

Prof. Dr. Ahmet İncekara İstanbul Üniversitesi Dr. Ahu Ergen Bahçeşehir Üniversitesi

Prof. Dr. Abdülmecit Türüt İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Dr. Laura Koba Jagiellonian University - Kraków - Polonya

Prof. Dr. David Weir Northumbria Üniversitesi / Cambridge Scholars

Dr. Abdilahi Ali Aberystwyth University / Ingiltere

Prof. Rosemary Hollis City University of London Dr. Malik Babar Hussain University of Sargodha / Pakistan

Prof. Dr. Tunç Köse Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi

Dr. Zeeshan Atiq University of Karachi / Pakistan

Prof. Dr. Alaattin Kızıltan Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi

Dr. Büşra Karataşer Namık Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Rui Alexandre Castanho

WSB Üniversitesi Polonya & Madeira Üniversitesi Portekiz

Dr. Sema Yılmaz Genç Kocaeli Üniversitesi

Prof. Dr. Lorenzo Baravalle The Federal University of ABC UFABC Brezilya

Dr. Daniel Kapp European Central Bank

Prof. Dr. Yoser Gadhoum Prince Mohammad Üniversitesi, Suudi Arabistan

Dr. Maria Ochwat WSB University, Poznan - Polonya

Prof. Dr. Luis Loures VALORIZA - Research Centre for Endogenous Resource Valorization, Portekiz

Dr. Zişan Kılıçkan Kocaeli Üniversitesi



V

Prof. Dr. Sérgio António Neves Lousada

Madeira Üniversitesi Portekiz Dr. Ruslan Nagarev Sabahattin Zaim Üniversitesi

Prof. Dr. José Cabezas University of Extremadura, İspanya

Dr. Ziyaad Mahomed INCEIF - Malezya

Prof. Dr. José Martín Gallardo University of Extremadura, İspanya

Dr. Hassan Syed BPP Üniversitesi

Prof. Dr. Luis Fernández-Pozo

University of Extremadura, İspanya

Dr. Vesile Möhsümova Azerbaycan

Prof. Dr. José Manuel Naranjo Gómez

University of Extremadura, İspanya

Prof. Dr. Mariano Treacy Universidad Nacional de General Sarmiento, Arjantin



VI

CONTENTS

......................................................................................................................................................................... 1 TÜRKİYE’DE DÖVİZ KURLARI İLE KATILIM ENDEKSİ ARASINDAKİ İLİŞKİ ............................................................. 1 KARAR AĞAÇLARI İLE FİNANSAL OKURYAZARLIK DÜZEYİNİN İNCELENMESİ ..................................................... 9 NAKİT KAR PAYI DAĞITIM HABERLERİNİN HİSSE SENEDİ FİYATLARINA ETKİSİ: BORSA İSTANBUL 100 ENDEKSİNDE YER ALAN ŞİRKETLER ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA ............................................................................. 17 FİNANSAL OKURYAZARLIK: ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ İDARİ PERSONELE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA .................................................................................................................................................... 28 TÜRKİYE’DE FİNANSAL BASKIYA NEDEN OLAN FAKTÖRLERİN ÖNCÜ GÖSTERGELER İLE TAHMİN EDİLMESİ .... 36 ARAS YÖNTEMİ İLE KONUT SEÇİMİ ................................................................................................................. 47 ARAS YÖNTEMİ İLE KOMBİ SEÇİMİ ................................................................................................................. 58 A STUDY ON ECONOMIC GROWTH AND WELL-BEING METRICS OF BETTER LIFE INDEX (THE CASE G7 COUNTRIES) ................................................................................................................................................... 69 KURAMLARDA VE YASALARDA REKABETE BİR BAKIŞ ...................................................................................... 83 AVRUPA BİRLİĞİ (15) PİYASASINDA TÜRK HAZIR GİYİM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ VE ÜRÜN HARİTASI (2004-2017) .................................................................................................................................................... 91 OTEL YORUMLARININ METİN MADENCİLİĞİ TEKNİKLERİ İLE İNCELENMESİ ................................................... 103 KÜRESEL EKONOMİDE ÖNE ÇIKAN ÜLKE GRUPLARI: N-11 ÜLKELERİ ÖRNEĞİ ................................................ 115 D-8 EKONOMİLERİNİN MAKROEKONOMİK PERFORMANSI VE SİGORTACILIK SEKTÖRÜNÜN GELİŞİMİ ......... 124 KURUMSAL İKTİSAT PERSPEKTİFİNDEN VERGİ .............................................................................................. 135 TÜRKİYE'DE ENFLASYONUN İKTİSADİ BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ .......................................................... 155 CLUB CONVERGENCE IN TURKEY: EVIDENCE FROM PROVINCIAL INCOME DATA .......................................... 163 MUTLU GEZEGEN ENDEKSİ: DÜNYANIN EN MUTLU ÜLKELERİNDEN PANEL VERİ BULGULARI ....................... 172 YÖNETİŞİM KALİTESİ VE EKONOMİK PERFORMANS: BRICS-T ÜLKELERİNDEN AMPİRİK BULGULAR .............. 185 DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE TÜKETİCİLERİN ONLİNE ALIŞVERİŞ TUTUMLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER . 200 TURQUALITY ÇALIŞMALARININ BİBLİYOMETRİK İNCELEMESİ ....................................................................... 213 PAZARLAMA, SATIŞ VE DAĞITIM GİDERLERİNİN FİRMA KARLILIĞI ÜZERİNE ETKİSİ: MOBİL TELEKOMÜNİKASYON FİRMALARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA ....................................................................... 224 BANKA TERCİHİNİN KREDİ KARTI KULLANIMI ÜZERİNDEKİ ROLÜNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA (DOĞU KARADENİZ BÖLGESİ ÖRNEĞİ) ...................................................................................................................... 238 DUYGUSAL EMEĞİN ÖRGÜTSEL BAĞLILIĞA ETKİSİ: SAĞLIK SEKTÖRÜ ÖRNEĞİ .............................................. 247 GİRİŞİMCİLİK YÖNELİMİNİN MALİ PERFORMANSA ETKİSİ: AİLE ŞİRKETLERİ ÖRNEĞİ..................................... 259 ÖRGÜTSEL ÖĞRENME, BİLGİ YÖNETİMİ VE İNOVASYONUN ÖRGÜTSEL PERFORMANSA ETKİSİ: HİZMET SEKTÖRÜ ÖRNEĞİ ......................................................................................................................................... 270 GLS DOĞRUSAL OLMAYAN BİRİM KÖK TESTİ VE PETROL ŞOKLARI UYGULAMASI ......................................... 285 TÜRK ADALET SİSTEMİNİN EKONOMİK GÖSTERGELER İLE İNCELENMESİ ...................................................... 289 TOPLUM SAĞLIĞI AÇISINDAN ORGANİK ÜRÜN TERCİHİNDE VE ORGANİK ÜRÜN SATIŞ YERİ TERCİHİNDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLERİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA ................................................................. 293 SAĞLIK SEKTÖRÜNDE HEKİMLERİN İLETİŞİM BECERİLERİNİ GELİŞTİRMELERİNİN ÖNEMİ .............................. 311 ÇEVRE SAĞLIĞI AÇISINDAN BİREYLERİN ORGANİK ÜRÜNE YÖNELİK TUTUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA ................................................................................................. 321 KREDİ KARTI KULLANIMINDA ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER: ORDU İLİ ÖRNEĞİ ................................................... 335 A NON-PARAMETRIC APPROACH TO THE WOMAN EMPOWERMENT THROUGH MICROCREDIT FINANCING 349 ORTA-BATI VE UZAK BATININ AŞIRI YÜKLÜ FAY HATTI: BÜYÜK SARSINTIYA DOĞRU MU? ........................... 356 HASTANELERDE AFET PLANLAMASI KONUSUNDA GÜNCEL ARAŞTIRMALAR ................................................ 361 KAYNAK: YAZAR TARAFINDAN OLUŞTURULMUŞTUR. .................................................................................. 367 İŞGÜCÜ PİYASASINDA (ÇOKLU) DEZAVANTAJLILIK: ENGELLİ KADIN İŞGÜCÜ ÜZERİNE NİTELİKSEL BİR ARAŞTIRMA .................................................................................................................................................. 371 GÖÇ ETME EĞİLİMİ ÜZERİNE BİR SAHA ARAŞTIRMASI: RİZE İLİ ÜZERİNE UYGULAMA ................................... 380 "ÇALIŞMA"NIN ENGELLİLER AÇISINDAN ANLAM VE ÖNEMİ: TOKAT İLİNDE BİR ALAN ARAŞTIRMASI ........... 390 MALİ YERELLEŞME VE KAMU BORCU ............................................................................................................ 399 TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜ KREDİLERİNDE SEKTÖREL YOĞUNLAŞMA VE KREDİ RİSKİ ................................ 409 TÜRKİYE’NİN PARA TALEBİ FONKSİYONUNUN İSTİKRARININ DOĞRUSAL OLMAYAN EŞBÜTÜNLEŞME ANALİZİ İLE İNCELENMESİ .......................................................................................................................................... 423 TÜRKİYE’DE AR-GE YATIRIMLARININ VE NÜFUSUN İSTİHDAM ÜZERİNDEKİ ETKİSİ ....................................... 432



VII

REEL EFEKTİF DÖVİZ KURUNUN CARİ İŞLEMLER DENGESİ İLE EKONOMİK BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİSİ:1998-2018 TÜRKİYE ÖRNEĞİ ETKİ-TEPKİ ANALİZİ .................................................................................................. 443 DEVLET ORMAN İŞLETMELERİNDE HİZMET ALIMI İLE ÇALIŞAN ORMAN MÜHENDİSLERİNİN SORUNLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................................................................................... 455 İŞYERİNDE YILDIRMA, İŞE ADANMIŞLIK, İŞ TATMİNİ VE İŞTEN AYRILMA NİYETİ İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA .................................................................................................................................................. 463 Y KUŞAĞI ÇALIŞANLARI AÇISINDAN ÖRGÜTSEL SİNİZM ................................................................................ 477 İSLAM İKTİSADINDA YATIRIMLARIN FİNANSMANINDA KARZ-I HASEN UYGULAMASI ................................... 484 MUHASEBE, FİNANS VE DENETİM ALANLARINDA ÖN PLANA ÇIKAN BÜYÜK VERİ ANALİZ TEKNİKLERİ VE TEKNOLOJİLERİ ............................................................................................................................................. 498 ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ İDARİ PERSONELİNİN FİNANSAL STRES DÜZEYLERİNİN TESPİTİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA ............................................................................................................ 512 YEŞİL İŞLETMECİLİK UYGULAMALARI VE YEŞİL MUHASEBE İLİŞKİSİ ............................................................... 520 BORSA İSTANBUL İLE RİSK PRİMİ ARASINDAKİ NEDENSELLİK İLİŞKİSİ ........................................................... 534 AMERİKAN DIŞ POLİTİKASINDA TRUMP DÖNEMİ VE AMERİKAN İSTİSNACILIĞI ANLATISININ SONU ............ 542 THE FINANCIAL INCLUSION AND THE ASSESSMENT OF PROBABLE FINANCIAL CREDIT RISKS AFTER 2015 IN TURKEY ........................................................................................................................................................ 550 BORÇ KRİZİ SONRASI AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELERİNİN MAKROEKONOMİK PERFORMANSLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................................................................................... 564 TÜRKİYE'DE YAŞLI BAKIMI HİZMETLERİNİN GELİŞİMİ İSTANBUL İLİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA ...................... 574 İSTANBUL’DAKİ ÖZEL HASTANELERİN KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK PROJELERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME ..................................................................................................................................................................... 594 AVRUPA HAVACILIK SEKTÖRÜNÜN ÇEVRESEL POLİTİKALARI VE PERFORMANSI ........................................... 615 ULAŞTIRMA PROBLEMİNE ÜSTEL SİMÜLASYON TABANLI OPTİMİZASYON YAKLAŞIMI ................................. 625 ULAŞTIRMA MODELLERİNDE CAN'IN YAKLAŞIM METODUNDA UYGUN ORTALAMA SEÇİMİ İÇİN SİMÜLASYON ..................................................................................................................................................................... 636 HAVAYOLU İŞLETMELERİNDE YAKIT FİYATI DEĞİŞKENLİĞİNİN YARATTIĞI RİSKLERDEN KORUNMA (HEDGE) YÖNTEMLERİ ................................................................................................................................................ 645 HAVAYOLU TAŞIMACILIĞI SEKTÖRÜNÜN İNOVASYON ÖLÇÜTLERİ AÇISINDAN GRİ İLİŞKİSEL ANALİZ YÖNTEMİ İLE DEĞERLENDİRİLMESİ ............................................................................................................................... 655 TÜRKİYENİN YENİ VERGİ MİMARİSİNDE YENİ BİR VERGİ: DİJİTAL HİZMETLER VERGİSİ ................................. 666 TEMEL ÜRETİM VE GÜÇ FAKTÖRÜ OLARAK BİLGİ: KÜRESEL KAMUSAL MALLAR PERSPEKTİFİNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................................................................................... 683 TARİHSEL SÜREÇTE TÜRKİYE’DE İKTİSADİ ANLAYIŞIN POLİTİK KRİTİĞİ .......................................................... 699 THE TRIPLE DEFICITS PHENOMENON IN TURKEY: REAL OR ILLUSORY? ......................................................... 706 BANKACILIK SEKTÖRÜNE BLOCKCHAIN TEKNOLOJİSİNİN YANSIMALARI ...................................................... 717 ORTADOĞUNUN DÜNYA SİSTEMİNDE İSTİSNAİLİĞİ VE BÖLGESEL İSTİSNAİ SARSINTILAR ............................. 726 TIME VARYING HERDING BEHAVIOR IN US STOCK MARKET ......................................................................... 731 ÖZEL SEKTÖR DIŞ BORÇLANMASI VE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDA NEDENSELLİK İLİŞKİSİ: 1989-2019 DÖNEMİ TÜRKİYE ÖRNEĞİ............................................................................................................................ 743 GENÇLİK MERKEZLERİNDEN HİZMET ALAN GENÇLERİN SOSYAL POLİTİKA ALGISINA YÖNELİK YAKLAŞIMLARI ..................................................................................................................................................................... 751



VIII

DAVETLİ KONUŞMACILAR

2-3 Kasım 2019 tarihlerinde İstanbul/TÜRKİYE’de gerçekleşen International Congress of Management, Economy

and Policy 2019 - Autumn adlı uluslararası kongremizde bilimsel çalışmalarının sözlü sunumunu gerçekleştirmiş

olan davetli konuşmacıların unvan, isim, görev yaptıkları kurum ve ülke bilgileri aşağıdaki tabloda bilgilerinize

sunulmaktadır.

Prof. Dr. Veysel Bozkurt İstanbul University, Turkey

Prof. Dr. Max Gillman University of Missouri–St. Louis, USA

Prof. Dr. Sel Dibooglu University of Sharjah, UAE

Prof. Dr. Yoser Alexandre Castanho WSB University, Poland & Madeira

University Portugal

Dr. Vesile Möhsümova

Agency For Agro Credit and Development

under the Ministry of Agriculture of the

Republic of Azerbaijan, Chairwoman Public

Union of the Researching Problems of the

Women and Children

Dr. Raymond Swaray University of Hull, England

Belkıs Kılıçkaya Journalist, Author, Turkey

İhsan Aktaş GENAR Research, Turkey

Prof. Dr. Bilal Akgün Turkiye Maaarif Vakfı Baskanı

Eran Hasibi North Macedonia, Radio TV

Mustafa Şen GENAR Research, Turkey

Osman Nuri Kabaktepe Turkey



1

TÜRKİYE’DE DÖVİZ KURLARI İLE KATILIM ENDEKSİ ARASINDAKİ İLİŞKİ

Prof. Dr. Seyfettin ERDOĞAN

İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Doç. Dr. Ayfer GEDİKLİ

İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Doç. Dr. Emrah İsmail ÇEVİK

Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi

ÖZET: Bu çalışmanın amacı, döviz kurları ile Türk sermaye piyasaları arasındaki volatilite yayılma etkisinin varlığını

araştırmaktır. Konvansiyonel ve İslami hisse senedi endeksleri (The BIST 100 index and the Participation 30 Index) kullanılmış

olup volatilite yayılma etkisi Hafner ve Herwartz (2006) tarafından geliştirilen nedensellik testi ile araştırılmıştır. Çalışmada

2011 - 2019 dönemine ilişkin günlük veriler kullanılmıştır. Volatilite yayılma etkisinin sermaye piyasalarından döviz kurlarına

yönelik olduğu, ayrıca, konvansiyonel ile İslami hisse senedi endeksleri arasında nedensellik ilişkisi olmadığı sonucuna

varılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Türk Sermaye Piyasaları, Döviz Kurları, Oynaklık Yayılma Etkisi

RELATIONSHIP BETWEEN FOREIGN EXCHANGE RATES AND PARTICIPATION INDEX IN TURKEY

ABSTRACT: The aim of this study is to investigate the existence of volatility spillover effect between exchange rates and

Turkish capital markets. Conventional and Islamic stock indices (the ISE 100 index and the Participation 30 index) are used

and the presence of volatility spillover effect is investigated by causality-in-variance test developed by Hafner and Herwartz

(2006). Daily data related to 2011 - 2019 period were used in the study. It is concluded that volatility spillover effect is generally running from capital markets to exchange rates and there is no causal relationship between conventional and Islamic stock

indices.

Key Words: Turkish Capital Market, Exchange Rates, Volatility Spillover Effect

GİRİŞ

İslami finans konusunda küresel düzeyde ortaya çıkan gelişmelere paralel olarak birçok islam ülkesinde

islami endeksler oluşturulmuştur. Örneğin Türkiye’de katılım endeksi tesis edilmiştir. Katılım 30

Endeksinin temel amacı, katılım bankalarını tercih eden müşterilerin yatırım yapabileceği payların fiyat

ve getiri performanslarını ölçmektir. Katılım 30 Endeksi, BİST’te işlem gören ve islami bankacılık ilkeleri

ile uyumlu hisse senetlerine dayanan borsa endeksidir. Endeks, 30 hisse senedinden meydana gelmektedir.

Başlangıç tarihi 31.12.2008’dir. Endeks kapsamındaki şirketlerin, faize dayalı finans, ticaret, hizmet,

aracılık; alkollü içecek, kumar, şans oyunu; domuz eti ve benzer gıda, turizm, eğlence, basın, yayın,

reklam; tütün mamulleri, silah; vadeli altın, gümüş ve döviz ticareti faaliyetlerinin olmaması

gerekmektedir. Endekse girmek isteyen firmalar için finansal ön koşullar da tespit edilmiştir. Bir Şirketin

endekse girebilmesi için, toplam faizli krediler / Piyasa değeri ve faiz getirili nakit ve menkul kıymetler /

Piyasa değeri %30’dan küçük olmalıdır. Endeks kapsamına alınacak şirketler için uygun görülmeyen

faaliyetlerden elde edilen gelir / Toplam gelir’in %5’i aşmaması gerekmektedir (Katılım 30 Endeksi Kural

Kitapçığı, 2019; Katılım 30 Endeksi, 2019).

Katılım endeksi islami finansın gelişiminin takip edilmesi açısından önemli bir göstergedir. Ayrıca,

Islamic Stock market yatırımları konusunda Katılım endeksi takip edilen temel bir endekstir. Dolayısıyla

geleneksel endeksleri etkilediği sıklıkla dile getirilen ulusal ve uluslararası politik gelişmelerin yanısıra

makro ekonomik göstergelerdeki değişikliklerin katılım endeksi üzerinde de etkili olup olmadığı konusu

açıklığa kavuşturulmalıdır.

Geleneksel endekslerin yanısıra islami endeksler her zaman iktisadi ve siyasi gelişmelerden

etkilenmeyebilir. Aksine endekslerdeki değişiklikler makro ekonomik göstergeleri etkileyerek iktisadi

istikrarı olumsuz yönde etkileyebilmektedir. İktisadi ve sosyal göstergeler ile endeks arasındaki ilişkinin

tespit edilmesi, makro ekonomik istikrarsızlık eğilimlerinin kaynağının tespiti ve tutarlı politika

tedbirlerinin belirlenmesi açısından elzemdir.



2

Endeksi etkileme ya da endeksten etkilenme özelliğine sahip en önemli makro ekonomik değişkenlerden

birisi döviz kurudur. Bu özelliğinden dolayı, döviz kuru araştırma kapsamına alınan temel değişkenlerden

birisidir Döviz kurlarındaki artış ya da kurlardaki istikrarsızlık eğilimleri Türkiye’de beklentileri olumsuz

yönde etkileyen değişkenlerin başında yer almaktadır. Döviz kurlarındaki artış ve kur oynaklığı, girdi

maliyetlerini artırmakta, borçlanma maliyetlerini yükseltmekte, finansal kriz beklentilerini tetiklemekte,

tüketim ve yatırım harcamalarını negatif yönde etkilemektedir. Döviz kuru oynaklığı aynı zamanda genel

olarak finansal sistem ve borsa üzerinde olumsuz etkiler doğurma potansiyeline sahiptir. Öte taraftan

borsadaki değişiklikler de döviz kuru üzerinde etkili olması muhtemeldir.

Bu çalışmanın amacı, 2011-2019 dönemine ilişkin günlük verileri kulanarak döviz kurları ile Türk

sermaye piyasaları arasındaki volatilite yayılma etkisinin varlığını incelemektir. Bu bağlamda

konvansiyonel ve İslami hisse senedi endeksleri (the BIST 100 Index and the Participation 30 Index)

kullanılmış olup volatilite yayılma etkisi Hafner ve Herwartz (2006) tarafından geliştirilen nedensellik

testi ile araştırılmıştır. Değişkenler arasındaki ilişkinin zamana göre değişkenlik gösterip göstermediğini

belirleyebilmek amacıyla zaman değişkenli test istatistiği hesaplanmıştır.

Türkiye özelinde sermaye piyasaları ile döviz kurları arasındaki ilişki literatürde geniş bir şekilde ele

alınmasına rağmen İslami finans endeksleri ile kurlar arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışma sayısı oldukça

azdır. Bu çalışmasının temel katkısı, analiz döneminde seçili değişkenler arasındaki ilişkiyi araştıran ilk

araştırma olmasıdır.

Araştırma kapsamına sadece Türkiye’nin alınması anlamlıdır. Çünkü Türkiye’de islami endeksin

başlangıç tarihi 2008’dir. Tarihi çok fazla eskiye dayanmayan katılım endeksinin döviz kuru ve geleneksel

endeksler ile ilişkisinin analiz edilmesinden elde edilecek bulgular, islami finansın gelişimine yönelik

politika belirleme süreçlerinde politika yapıcılar tarafından veri olarak kullanılabilecektir.

Çalışma üç kısımdan meydana gelmektedir. Birinci kısımda, literatür araştırması, ikinci kısımda,

ekonometrik çerçeve, üçüncü kısımda veri ve ampirik sonuçlar üzerinde durulmaktadır.

LİTERATÜR ARAŞTIRMASI

Geleneksel endeksler ile makro ekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi araştıran geniş bir literatür

bulunmaktadır. Araştırmacılar döviz kurlarının yanısıra borsa ile etkileşim içerisinde olma ihtimali olan

makroekonomik değişkenleri analize dahil etmişlerdir. Sanayi üretim endeksi, enflasyon oranı, para arzı,

hazine bonosu faiz oranı, faiz oranı, İslami interbank gecelik faiz oranı ve federal fon oranı analiz

kapsamına alınan örnek değişkenlerdir. Söz konusu değişkenler arasındaki ilişkiyi araştıran çalışmaların

bulguları aşağıdadır:

Abdalla and Murinde (1997), Hindistan, Korea Pakistan ve Filipinleri’in 1985 -1994 dönemine ilişkin

verilerini kullandıkları çalışmanın sonuçlarına göre, analiz kapsamındaki bütün ülkelerde döviz

kurlarından stock prices’e doğru tek yönlü nedensellik ilişkisi bulunmaktadır. Ibrahim (1999),

Malezya’nın 1977 - 1996 dönemine ilişkin verilerini kullanarak yedi makroekonomik değişken ile the

stock prices arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, kısa dönemde döviz kurlarındaki

değişiklik ile stock price arasında nedensellik bulunmaktadır. Liu ve Wan (2012), 2005 - 2011 dönemine

ilişkin verileri kullanarak Shanghai stock market ile döviz kuru arasındaki ilişkiyi araştırmışlardır. Elde

edilen sonuçlara göre, küresel finans krizinden önceki dönemde stock prices ile döviz kurları arasında

nedensellik bulunmamaktadır. Kriz sonrası dönemde ise, döviz kurlarından stock index’e doğru tek yönlü

nedensellik tespit edilmiştir.

Sikhosana ve Aye (2018), Güney Afrika’nın 1996 - 2016 dönemine ilişkin verilerini kullanarak döviz

kurları ile stock gelirleri arasındaki asymmetric volatility aktarımını araştırmışlardır. Elde edilen sonuçlar

aşağıdadır:

- Kısa dönemde değişkenler arasında çift yönlü volatility spillover effect bulunmaktadır.

- Döviz kurlarındaki negatif şoklar stock market oynaklığı üzerinde büyük etkiye sahiptir.



3

- Stock marketteki pozitif şoklar, döviz kuru oynaklığı üzerinde büyük etki doğurmaktadır.

Bahmani-Oskooee ve Saha (2016), Brezilya, Kanada, Şili, Endonezya, Japonya, Kore, Malezya, Meksika

ve İngiltere için döviz kurlarının stock price üzerindeki etkilerini araştırmışlardır. Analiz döneminin

başlangıç yılı veri ksıtına bağlı olarak faklıdır. Döviz kurlarının stock prices üzerinde asimetrik etkilere

sahip olduğu tespit edilmiştir. Jebran ve Iqbal (2016), Pakistan, India, Sri Lanka, China, Hong Kong and

Japan’ın 1999 -2014 dönemine ilişkin verilerini kullanarak stock market ile döviz kuru arasındaki

volatility taşma etkisini araştırmışlardır. Elde edilen sonuçlar aşağıdadır:

- Pakistan, ÇİN, Hong Kong and Sri Lanka’da değişkenler arasında iki yönlü asymmetric volatility

spillover tespit edilmiştir.

- Hindistan’da, stock marketden döviz kurlarına doğru doğru tek yönlü volatility etkisi

bulunmaktadır.

- Japonya için değişkenler arasında volatility etkisi mevcut değildir.

Döviz kuru değişkeni ile stock prices arasındaki ilişkiyi Türkiye özelinde araştıran çalışmalarda vardır.

Bahmani-Oskooee ve Domac (1997), Türkiye’nin 1986 - 1994 dönemine ilişkin verilerini kullandıkları

çalışmalarında Türk stock prices ile döviz kurları arasında ilişkinin varlığını tespit etmişlerdir. Buberkoku

(1997), Kanada, İngiltere, İsviçre, Almanya, Avusturalya, Sngapur, Kore ve Türkiye’nin 1998 - 2008

dönemine ilişkin verileri kullanmışlardır. Türkiye için veri kısıtı nedeniyle analiz dönemi 2000 yılında

başlatılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, Türkiye’de stock pricesdan döviz kurlarına doğru doğru tek

yönlü nedensellik bulunmaktadır. Gunduz ve Hatemi-J (2002), 1996 - 2000 dönemine ilişkin verileri

kullanarak Mısır, İsrail, Ürdün, Fas ve Türkiye üzerine araştırma yapmışlardır. Türkiye’de Asya Finansal

Krizi sonrası dönemde stock pricesdan döviz kurlarına doğru nedensel ilişki tespit edilmiştir.

İslami endekslerin başlatılması ile birlikte makro ekonomik değişkenler ile bu endeksler arasındaki

ilişkileri analizi ilgili literatürdeki araştırmaların kapsamında yer almaya başlamıştır. İslami endeksler ile

seçili makro ekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi Malezya için araştıran çok sayıda çalışmada

bulunmaktadır. Shabri and Yusof (2009), Malezya’da 1997 Finansal Krizi sonrası dönemde makro

ekonomik değişkenler ile islamic stock gwliri arasındaki ilişkiyi araştırmışlardır. Elde edilen sonuçlara

göre, reel döviz kuru, para arzı (M3), hazine bonusu faiz oranı ve federal oranı, İslami stock marketin

istikrarı ve sermaye girişinin teşviki açısından dikkate alınması gereken değişkenlerdir. Hussin et al.

(2012), 2007 - 2011 dönemine ilişkin verileri kullandıkları çalışmanın sonuçlarına göre, İslami stock price

döviz kurları ile negatif ve anlamlı olmayan ilişki içerisindedir. İslami stock geliri döviz kurundan

etkilenmemektedir. Hussin, Muhammad, Abu ve Awang (2012), 1999 - 2007 dönemine ilişkin verilerini

kullandıkları çalışmaların sonuçlarına göre, İslami stock prices döviz kuru ile negatif ilişkilidir. Abd.

Majid (2016), 1999 - 2013 dönemine ilişkin verileri kullanarak İslami stock prices ile seçilmiş

makroekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Değişkenler arasında uzun dönemli ilişki

tespit edilmiştir.

Sakti ve Harun (2013), 2000 - 2010 dönemine ilişkin verileri kullanarak Jakarta Stock Exchange Islamic

Index ile makro ekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi araştırmışlardır. Sonuçlar, döviz kurunun

Endonezya ekonomisi üzerinde anlamlı etkilerinin olduğunu göstermektedir. Öte yandan uzun dönemde

ulusal paranın değerlenmesinin İslami stock pricesdaki artış ile ilişkili olduğu, aksine, hem uzun hem de

kısa dönemde döviz kurunun Jakarta Stock Exchange Islamic Index’e tepkisinin negatif olduğu tespit

edilmiştir. Mohsina ve Islam (2017), Hindistan’ın 2007 - 2016 dönemine ilişkin verilerini kullanarak

seçilmiş makro ekonomik değişkenlerin İslami stock market üzerindeki etkisini araştırmışlardır. İslami

stock market üzerinde sadece döviz kurlarının negatif ve istatistiki olarak anlamlı etkiye sahip olduğu

tespit edilmiştir.

https://www.emerald.com/insight/search?q=M.%20Shabri%20Abd.%20Majidhttps://www.emerald.com/insight/search?q=Rosylin%20Mohd.%20Yusofhttps://search.proquest.com/marketresearch/indexinglinkhandler/sng/au/Habib,+Mohsina/$N?accountid=146364https://search.proquest.com/marketresearch/indexinglinkhandler/sng/au/Khalid+Ul+Islam/$N?accountid=146364



4

Ekonometrik Çerçeve

Literatürde volatilite yayılım etkisinin (varyansta nedensellik olarak da adlandırılmaktadır) varlığını

incelemek için iki yaygın yöntem bulunmaktadır. İlk yöntem, çok değişkenli GARCH (MGARCH)

modellerinin tahminine dayanmaktadır ve değişkenler arasındaki nedenselliğin varlığı belirli parametreler

üzerine kısıtlamalar uygulanarak araştırılmaktadır. MGARCH modelleri literatürde yoğun olarak

kullanılmasına rağmen, Hafner ve Herwartz (2006) MGARCH modellerin güç açısından önemli bir

avantaj sağlamasına ragmen, nedenselliğin varlığını araştırırken kullanılan olabilirlik temelli testlerin

boyut sorununa maruz kalabileceğini belirtmiştir. İkinci yaklaşım, tek değişkenli GARCH modellerinin

tahminine dayanır ve tek değişkenli GARCH modellerinin MGARCH modellerinden daha esnek olduğu

söylenebilmektedir. Çünkü tek değişkenli GARCH modeller, verinin kendine özgü zaman serisi

özelliklerini modellenmesine izin vermektedir. Cheung ve Ng (1996), serilerin varyansları arasındaki

nedensel bağlantının varlığını inceleyebilmek için bir test önermiştir. Cheung ve Ng (1996) tarafından

önerilen varyansta nedensellik testi, GARCH modelinden elde edilen standart hataların çapraz korelasyon

fonksiyonlarına (CCF) dayanmaktadır. Öte yandan Hafner ve Herwartz (2006), küçük ve orta

büyüklükteki örneklemlerde varyansta nedensellik testinin yapıldığını gösterirken, Cheung ve Ng (1996)

büyük boyuttaki örneklemlerde koşullu değişen varyans olduğu durumda zorlanılacağını belirtmiştir.

Ayrıca, ampirik sonuçlar, çapraz korelasyon fonksiyonlarına dayanan varyansta nedensellik testinin

seçilen gecikmelere ve öncüllere karşı çok hassas olduğunu göstermiştir.

Bu bağlamda, Hafner ve Herwartz (2006), serilerin varyansı arasındaki nedensellik ilişkisini

belirleyebilmek için Lagrange Çarpanlarına dayanan bir test yöntemi önermiş ve ampirik olarak LM

testinin, Cheung ve Ng (1996)’nin varyansta nedensellik testinden daha iyi performans sergilediğini

belirtmiştir. LM testinin sıfır hipotezi şu şekilde tanımlanmaktadır:

0 1 1 jit t it tH Var Var (1)

burada i, j = 1, 2, …, N, i ≠ j ve I ,

j

t t j t .

Denklem (1) 'deki sıfır hipotez varyansta nedensellik ilişkisinin olmadığını göstermektedir.

Yukarıda bahsedildiği gibi, Hafner ve Herwartz (2006) tarafından önerilen test, GARCH modelinin

tahminine dayanmaktadır. Dolayısıyla çalışmada, borsa endeksi ve döviz kurlarının getiri serileri için

Bollerslev (1986) tarafından önerilen GARCH modeli kullanılmaktadır:

21 2 1 22 2 2

1 1

,

\ , ,..., , ,... ~ 0,

it it it

it it it it it it

it i it i it

r

r r GED (2)

21 2 1 22 2 2

1 1

,

\ , ,..., , ,... ~ 0,

jt jt jt

jt jt jt jt jt jt

jt j jt j jt

r

r r GED (3)

burada μit ve μjt sırasıyla borsa endeks getirisi ile döviz kuru getirisinin ortalamasının, εit ve εjt ise hata

terimlerini göstermektedir. LM test istatistiği aşağıdaki gibi formüle edilebilmektedir:

12 2 2

1 1

11 1 2

4

T Td

LM it jt i it jt

t t

z V zT

(4)

burada it GARCH modelinden elde edilen standardize hatalar olup,



5

1

1 1 1 14

T T T T

i jt jt jt it it it jt jt

t t t t

V z z z x x x x zT

ve 2

2

1

11

T

it

tT

.

Ayrıca 2 21 1,jt jt jtz

, 2 2it it it ix ve , ,i i i i .

Hafner ve Herwartz (2006) testi aşağıdaki adımlar ile özetlenebilmektedir:

1. εit ve εjt için GARCH(1,1) modeli tahmin edilir, ξit olarak standardize hatalar elde

edilir, xit ’nin kısmi türevi alınır ve 2jt ’den zjt’ye doğru volatilite süreci elde edilir.

2. 2 1it bağımlı değişkeni ile itx bağımsız değişkenleri ve jtz yanlış belirleme

değişkenleri regresyona tabi tutulur.

3. LM , test istatistiği ikinci adımdaki modelin açıklama katsayısının (R2) gözlem sayısı

T ile çarpımı şeklinde elde edilir.

λLM ’nin asimptotik dağılımı zjt cinsinden spesifikasyon hatalarının sayısına bağlı olacaktır. Bu bağlamda,

λLM test istatistiğini χ2 (2) dağılımı takip edecektir.

Veri ve Ampirik Sonuçlar

Bu çalışmada, Türkiye için İslami ve konvansiyonel sermaye piyasaları ve döviz kurları arasındaki ilişkiyi

belirlemek için günlük veriler dikkate alınmıştır. Çalışmanın örneklemi veri mevcudiyetine göre

belirlenmiş olup, 2011 ve 2019 yılları arasındaki 2202 gözlem sayısından oluşmaktadır.1 Borsa İstanbul

100 (BIST 100) endeksi ve Katılım 30 Endeksi (KATLM) sırasıyla konvansiyonel ve İslami endeksler

olarak kabul edilmektedir. Ayrıca döviz kurları olarak ABD Doları ve Euro kullanılmıştır. Endeks ve

döviz kuru verileri sırasıyla Borsa İstanbul ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'ndan elde edilmiştir.

Her bir değişken için logaritmik getiri serileri (fiyat serilerinin logaritmalarının ilk farkları) hesaplanmış

ve analizlerde bir getiri serileri kullanılmıştır.

Tablo 1'de tüm getiri serileri için tanımlayıcı istatistikler yer almaktadır. Tablo 1'deki sonuçlara göre,

ortalama getiri tüm değişkenler için pozitif olarak elde edilmiştir. Ek olarak, Katılım 30 endeksi için

hesaplanan ortalama getirinin BİST 100 endeksinden daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Öte yandan,

ABD Doları Euro'dan daha yüksek ortalama getiri sağlamaktadır. Standart sapmalara bakıldığında,

sermaye piyasalarının değişkenliğinin döviz kurlarından daha büyük olduğu görülmektedir. Sermaye

piyasalarının getiri serileri negatif çarpıklık sergilerken, döviz kuru getiri serilerinde pozitif çarpıklık

olduğu sonucuna varılmıştır. Jarque-Bera normallik testine göre normallik varsayımına dayanan sıfır

hipotez, tüm getiri serileri için güçlü bir biçimde reddedilmektedir. Getiri serileri için Box-Pierce Q

istatistiklerine bakıldığında, otokorelasyonun varlığı tespit edilirken, getiri serilerinin kareleri için

hesaplanan Box-Pierce Q istatistiğine bakıldığında, serilerin varyansında otokorelasyonun varlığı tespit

edilmiştir ve bu bulgular ARCH LM test sonuçları ile doğrulanmaktadır. Son olarak, tüm getiri serilerinin

bütünleşme derecesi Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF), Phillips-Perron (PP) ve Kwiatkowski, Phillips,

Schmidt ve Shin (KPSS) testleri ile araştırılmış ve %1 önem düzeyinde durağan olduğu sonucuna

varılmıştır.

1 Katılım 30 Endeksinin yayınlanmasına 06 Ocak 2011’de başlanmıştır.



6

Tablo 1: Tanımlayıcı İstatistikler

KATLM BIST DOLAR EURO

Ortalama 0.028 0.016 0.060 0.052

Medyan 0.093 0.062 0.015 0.028

Mak 5.972 6.237 14.706 14.018

Min -11.049 -11.063 -6.475 -7.197

Std. Hata 1.819 1.402 0.864 0.852

Çarpıklık -0.776 -0.542 2.647 2.150

Basıklık 8.896 6.704 51.326 45.383

J-B 3411.748 [0.000] 1367.018 [0.000] 216850.4 [0.000] 166511.3 [0.000]

ARCH (5) 31.802 [0.000] 19.864 [0.000] 123.39 [0.000] 109.19 [0.000]

Q (20) 32.133 [0.041] 29.409 [0.080] 94.591 [0.000] 107.180 [0.000]

Qs (20) 283.240 [0.000] 243.403 [0.000] 726.866 [0.000] 781.411 [0.000]

ADF -15.260*** -13.593*** -23.935*** -17.048***

PP -46.624*** -47.485*** -41.002*** -39.554***

KPSS 0.027*** 0.037*** 0.103*** 0.107***

Not: Köşeli parantez içindeki rakamlar sıfır hipotezi reddetme olasılığını (p-değerleri) göstermektedir. ARCH (5), LM koşullu

varyans testi istatistiğidir. Q (20) ve Qs (20), sırasıyla getiri ve getirilerin karesi serileri için Box-Pierce Q test istatistikleridir.

*** işareti söz konusu serinin %1 önem düzeyinde durağan olduğunu göstermektedir.

Tablo 1'deki sonuçlar, tüm getiri serilerinin koşullu varyansının zamana bağlı olarak değiştiğini ve

dolayısıyla volatiliteyi modellemek için öncelikle bir GARCH modelinin oluşturulması gerektiğini

göstermektedir. Tablo 2'deki sonuçlara göre, GARCH (1,1) modeli getiri serilerinin volatilitesini

modellemek için yeterli bulunmuştur. Ortalama denklemi için en uygun ARMA model Akaike bilgi

kriterine göre belirlenmiştir. Tablo 2'deki sonuçlara göre, GARCH parametreleri (α ve β), %1 önem

seviyesinde istatistiksel olarak anlamlıdır. Burada, α parametresi şokların kalıcılığını gösterirken, β

parametresi volatilite kümelemesindeki kalıcılığı temsil etmektedir. Bu bağlamda, döviz kurları için

hesaplanan α parametresi hisse senedi endeksleri için hesaplanandan daha büyük bulunmuş ve sonuç

döviz kurları için şokların daha yüksek kalıcılık gösterdiğini belirtmektedir. Diğer taraftan hisse senedi

endeksleri için hesaplanan β katsayısı döviz kurlarından daha büyük olarak elde edilmiş ve buna göre

hisse senedi piyasalarında volatilite kümelenmesindeki kalıcılığın daha yüksek olduğu söylenebilir.

Tablo 2: GARCH Model Sonuçları

ω α Β ν α + β Ln(L) Q (50) Qs (50)

BIST 0.059

[0.002]

0.055

[0.000]

0.913

[0.000]

1.359

[0.000] 0.968 -3731.366

59.209

[0.175]

50.207

[0.465]

KATLM 0.083

[0.000]

0.089

[0.000]

0.848

[0.000]

1.293

[0.000] 0.937 -2387.832

49.661

[0.487]

39.365

[0.860]

DOLAR 0.006

[0.005]

0.100

[0.000]

0.894

[0.000]

1.292

[0.000] 0.994 -2211.590

39.237

[0.864]

60.617

[0.144]

EURO 0.031

[0.006]

0.172

[0.000]

0.778

[0.000]

1.239

[0.000] 0.950 -2174.793

59.277

[0.173]

45.808

[0.018]

Not: Köşeli parantez içindeki değerler olasılık (p-değeri) değerlerini gösterir. v, GED parametresidir. Q (20) ve Qs (20)

sırasıyla getiri ve getiri serilerinin kareleri için Ljung-Box test değerlerini göstermektedir.

Varyansta nedenselliğe dayalı LM testi sonuçları Tablo 3'te verilmiştir. Sonuçlar, hisse senedi piyasaları

ve döviz kurları arasındaki nedensellik ilişkisinin tek yönlü olduğunu göstermektedir. İlişkinin yönü hisse

senedi piyasalarından döviz kurlarına yönelik olduğu bulunmuştur. Bir başka deyişle, İslami hisse senedi

piyasasından, ABD Doları ve Euro'ya yönelik volatilite yayılıma etkisinin olmadığını belirten sıfır hipotez

%1 önem düzeyinde reddedilmektedir ve bu sonuçlara göre, İslami hisse senedi piyasası, döviz kurlarının

varyansta Granger nedeni olduğunu göstermektedir. Öte yandan, döviz kurlarından İslami hisse senedi

piyasasına yönelik volatilite yayılıma etkisinin olmadığını belirten sıfır hipotez reddedilememektedir.



7

Benzer şekilde, Tablo 3'teki ampirik sonuçlar, konvansiyonel hisse senedi piyasasından döviz kurlarına

yönelik volatilite yayıma etkisinin varlığını işaret etmektedir. Ancak, döviz kurlarından konvansiyonel

sermaye piyasasına yönelik nedensellik ilişkisi bulunamamıştır çünkü gerek Dolar’dan gerek Euro’dan

BIST’e yönelik nedensellik olmadığını belirten sıfır hipotez reddedilememektedir. Genel olarak, ampirik

bulgular hisse senedi piyasasından, döviz kurlarına yönelik nedensellik ilişkisine dair kanıtlar sunmakta

ve bu sonucun Portföy Dengesi Modeli ile tutarlı olduğunu göstermektedir.

Çalışmada ayrıca, Türk hisse senedi piyasaları arasında ayrışma hipotezinin geçerli olup olmadığı İslami

ve konvansiyonel hisse senedi piyasaları arasındaki volatilite yayılım etkisi araştırılarak analiz edilmiştir.

Nedensellik testi sonuçları volatilite yayılma etkisinin olmadığını göstermektedir ve bu bulgu ayrışma

hipotezi lehine kanıtlar sunmaktadır. Ayrışma hipotezi, İslami hisse senedi piyasasının konvansiyonel

piyasadan risk ve getiri açısından farklılaştığını ifade etmekte ve bunun yatırımcılar için portföy

çeşitlendirmesi bağlamında fayda sağladığı söylenebilir.

Tablo 3: Varyansta Nedensellik Test Sonuçları

Nedenselliğin Yönü Test İstatistiği p-değeri

KATLM → DOLAR 49.443*** [0.000]

DOLAR → KATLM 0.373 [0.830]

KATLM → EURO 12.435*** [0.002]

EURO → KATLM 0.685 [0.710]

BIST → DOLAR 107.709*** [0.000]

DOLAR → BIST 1.681 [0.431]

BIST → EURO 27.532*** [0.000]

EURO → BIST 1.902 [0.386]

KATLM → BIST 0.859 [0.650]

BIST → KATLM 1.162 [0.599]

Not: → nedenselliğin yönünü göstermektedir. *** ve ** sırasıyla %1 ve %5 önem düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı

nedensellik ilişkisinin varlığını göstermektedir.

SONUÇ

Bu çalışmada Türk sermaye piyasası ile döviz kurları arasındaki volatilite yayılma etkisi Hafner ve

Herwartz (2006) tarafından geliştirilen nedensellik testi ile araştırılmıştır. Türk sermaye piyasasını

temsilen konvansiyonel ve İslami endeksler dikkate alınmıştır. Böylelikle döviz kurları ile sermaye

piyasaları arasındaki ilişkinin konvansiyonel ve İslami finans endekslerine göre farklılaşıp farklılaşmadığı

ampirik olarak ele alınmıştır.

Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre, volatilite yayılma etkisinin sermaye piyasalarından döviz

kurlarına yönelik olduğu ve İslami hisse senedi endeksine nazaran konvansiyonel endeks için nedensellik

yoktur sıfır hipotezinin daha güçlü bir şekilde reddedildiği sonucuna varılmıştır. Sermaye piyasalarından

döviz kurlarına doğru nedensellik ilişkisi Portföy Denge Modelinin geçerli olduğunu göstermektedir.

Ayrıca konvansiyonel ile İslami hisse senedi endeksleri arasında nedensellik ilişkisi olmadığı sonucuna

varılmıştır. Bu sonuç, konvansiyonel piyasalar ile İslami piyasalar açısından ayrışma hipotezinin geçerli

olduğunu göstermektedir.

KAYNAKLAR

Abd. Majid, M. S. (2016). Dynamic Interactions Between the Islamic Stock Prices and Macroeconomic

Variables: Evidence from Malaysia. DLSU Business & Economics Review, 26(1), 92 - 100.

Abdalla, I. S.A., & Murinde, V. (1997). Exchange rate and stock price interactions in emerging financial

markets: evidence on India, Korea, Pakistan and the Philippines, Applied Financial Economics, 7 (1), 25

- 35.

Bahmani-Oskooee, M., & Domac, I. (1997). Turkish Stock Prices and the Value of Turkish Lira,

Canadian Journal of Development Studies. 18 (1), 139-150.



8

Bahmani-Oskooee, M., & Saha, S. (2016). Do exchange rate changes have symmetric or asymmetric

effects on stock prices?. Global Finance Journal, 31, 57-72.

Bollerslev, T. (1986). Generalized autoregressive conditional heteroscedasticity. Journal of

Econometrics, 31(3), 307–327.

Buberkoku, O. (1997). The relatıonshıp between stock prıces and exchange rates: evıdence from

developed and developıng countrıes. The ISE Review, 13 (52), 1-16.

Cheung, Y.W., & Ng, L.K. (1996). A causality-in-variance test and its application to financial market

prices. Journal of Econometrics, 72, 33-48.

Gunduz, L., & Hatemi-J, A. (2002). On the Causal Relationship between Stock Prices and Exchange

Rates: Evidence from MENA Region.

Hafner, C.M., & Herwartz, H. (2006). A Lagrange multiplier test for causality in variance. Economics Letters, 93, 137-141.

Hussin, M. Y. M., Muhammad, F., Abu, M.F., & Awang, S. A. (2012). Macroeconomic Variables and

Malaysian Islamic Stock Market: A Time Series Analysis. Journal of Business Studies Quarterly, 3 (4),

1-13.

Hussin, M.Y.M, Muhammad, F., Hussin, M.F.A., & Abdul Razak, A. (2012). The Relationship between

Oil Price, Exchange Rate and Islamic Stock Market in Malaysia. Research Journal of Finance and

Accounting, 3 (5), 83 - 92.

Ibrahim, M. H. (1999). Macroeconomic Variables and Stock Prices in Malaysia: An Empirical Analysis.

Asian Economic Journal, 13 (2), 219 - 231.

Jebran, K., & Iqbal, A. (2016). Dynamics of volatility spillover between stock market and foreign

exchange market: evidence from Asian Countries. Financial Innovation, 2, (3), 1-20.

Katılım 30 Endeksi (2019). Tanıtım Sunumu.

http://www.katilimendeksi.org/content/userfiles/files/ke30_sunum.pdf (16.10.2019).

Katılım 30 Endeksi Kural Kitapçığı (2019).

http://www.katilimendeksi.org/content/userfiles/files/kural_kitapcik_30_1.pdf (16.10.2019).

Liu, L., & Wan, J. (2012). The relationships between Shanghai stock market and CNY/USD exchange

rate: New evidence based on cross-correlation analysis, structural cointegration and nonlinear causality

test. Physica A, 391, 6051 - 6059.

Mohsina, H., & Islam, K. U. (2017). Impact of Macroeconomic Variables on Islamic Stock Market

Returns: Evidence from Nifty 50 Shariah Index. Journal of Commerce and Accounting Research, 6 (1),

37 - 44.

Sakti, M.R.P., & Harun, MD.Y. (2013). Relationship between Islamic Stock Prices and Macroeconomic

Variables: Evidence from Jakarta Stock Exchange Islamic Index. Global Review of Islamic Economics

and Business, 1 (1), 71 - 84.

Shabri, Abd. Majid, M. & Yusof, R. (2009). Long‐run relationship between Islamic stock returns and

macroeconomic variables. Humanomics, 25 (2), 127-141.

Sikhosana, A., & Aye, G. C. (2018). Asymmetric volatility transmission between the real exchange rate

and stock returns in South Africa. Economic Analysis and Policy, 60,1- 8.

SSRN: https://ssrn.com/abstract=317081 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.317081

https://www.sciencedirect.com/science/journal/10440283https://www.sciencedirect.com/science/journal/10440283/31/supp/Chttp://www.katilimendeksi.org/content/userfiles/files/ke30_sunum.pdfhttp://www.katilimendeksi.org/content/userfiles/files/kural_kitapcik_30_1.pdfhttps://search.proquest.com/marketresearch/indexinglinkhandler/sng/au/Habib,+Mohsina/$N?accountid=146364https://search.proquest.com/marketresearch/indexinglinkhandler/sng/au/Khalid+Ul+Islam/$N?accountid=146364https://search.proquest.com/marketresearch/pubidlinkhandler/sng/pubtitle/Journal+of+Commerce+and+Accounting+Research/$N/2030934/PagePdf/1874239041/fulltextPDF/3BAE8BC7DF54407APQ/2?accountid=146364https://www.emerald.com/insight/search?q=M.%20Shabri%20Abd.%20Majidhttps://www.emerald.com/insight/search?q=Rosylin%20Mohd.%20Yusofhttps://www.emerald.com/insight/publication/issn/0828-8666https://ssrn.com/abstract=317081https://dx.doi.org/10.2139/ssrn.317081



9

KARAR AĞAÇLARI İLE FİNANSAL OKURYAZARLIK DÜZEYİNİN İNCELENMESİ

Dr. Öğr. Üyesi Özlem ERGÜT

Marmara Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Ekonometri Bölümü

[email protected]

Arş. Gör. Ceren CAMKIRAN


[email protected]

Prof. Dr. A. Mete ÇİLİNGİRTÜRK


[email protected]

ÖZET: Finansal ürün çeşitliliğinde meydana gelen artış, kişileri alternatifler arasında seçim yapma durumunda bırakmış bu

da ortaya çıkan riskleri yönetebilme ve öngörebilme konusunda kişilerin gerekli finansal bilgiye sahip olması gerekliliğini

gündeme getirmiştir. Artan önemi sebebiyle de finansal eğitim pek çok ülkede uzun vadeli bir politika önceliği olarak kabul

görmüştür. Finansal okuryazarlık kavramının şekillenmesinde, alınan eğitimler ile birlikte kişilerin demografik özellikleri ve

buna bağlı olarak gelişen ilgi alanları da belirleyici olmaktadır. Ayrıca sosyal ağların hemen hemen hayatın her alanında

kullanılıyor olması pek çok alanda olduğu gibi bireysel finansal okuryazarlık düzeyinde de önemli bir etkiye sahiptir.

Çalışmanın amacı kişilerin finansal okuryazarlık konusundaki bilgi düzeylerin saptanması ve aynı zamanda finansal tutum ve

davranışların finansal okuryazarlık üzerinde olan etkisinin de belirlenmesidir. Bu amaç doğrultusunda sınıflandırma amacıyla

kullanılan yöntemlerden biri olan karar ağaçları algoritmalarından CHAID algoritmasından yararlanılmıştır. Karar ağaçları

değişkenleri aşamalı olarak küçük gruplara bölebilen bir ayırma metodu olduğundan veri setinde etkili değişkenlerin önem

sırasını da belirlemede kullanılan bir yöntemdir. Belirlenen amaç doğrultusunda anket yoluyla toplanan verilerde kişilerin

finansal okuryazarlık düzeyinin belirlenip, gruplara ayrılmasında karar ağaçlarından yararlanılmıştır. Karar ağaçları

sonuçlarına göre, sınıflamada en etkili değişkenin yaş olduğu belirlenmiş, araştırma kapsamında 25 yaşın önemli bir ayrım

noktası olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: finansal okuryazarlık, sosyal ağ, karar ağaçları

INVESTIGATION OF FINANCIAL LITERACY LEVEL WITH DECISION TREES

ABSTRACT: The increase in the variety of financial products has forced people to choose between alternatives. This situation

brought the necessity of having the necessary financial information to manage and foresee the risks. Because of its increasing

importance, financial education has been recognized as a long-term policy priority in many countries. Education, demographic

characteristics and related areas of interests of individuals are decisive in shaping the concept of financial literacy. In addition,

the fact that social networks are used in almost all areas of life has a significant effect on the level of financial literacy as well

as in many other areasThe aim of the study is to determine the level of knowledge of people about financial literacy and also

to determine the effect of financial attitudes and behaviors on financial literacy. For this purpose, one of the methods used for

classification purposes, CHAID algorithm which is one of the decision trees algorithms was used. Decision trees are a method

used to determine the importance of effective variables in the data set as it is a classification method that can divide variables

into small groups gradually. In the data collected through surveys in line with the determined purpose, decision trees were used

to determine the financial literacy level of the individuals and to divide them into groups. According to the results of the

decision trees, age was found to be the most effective variable in the classification, and 25 years of age was found to be an

important distinction.

Key Words: financial literacy, social network, decision

GİRİŞ

Son yıllarda finansal bilginin önem kazanması ile finansal okuryazarlık, üzerinde durulması gereken bir

kavram haline gelmiştir. Resmi kurum ve kuruluşlardan çeşitli araştırmalara kadar birçok alanda ele alınan

finansal okuryazarlığa ilişkin pek çok tanımlama mevcuttur. Finansal okuryazarlık temelde, maddiyatın

yönetilirken maddi gerçeklere göre hareket edilmesi olarak tanımlanabilir. Detaylı bir tanımlama için ise,

finansal kararlarda rasyonalite ve belirli seviyede refah düzeyine ulaşabilmek adına finansal farkındalık,

bilgi, beceri, tutum ve davranışların tümü olarak nitelendirilmektedir (OECD INFE,2011). OECD

tarafından Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı’nda (PISA) yapılan diğer bir tanımlama ise,

finansal kavramları ve becerileri tecrübe ve kavrama, güdü ve güven, bir dizi finansal durum karşısında



10

bireyin ve toplumun finansal refahını geliştirmek ve ekonomik hayata katılımı sağlamak; etkili kararlar

vermek için bu tecrübe ve kavrayışı uygulamak şeklindedir. Literatürde yer alan tanımlara bakıldığında

finansal okuryazarlık tanımlamalarında beş unsur öne çıkmaktadır. Bunlar, finansal kavramlarla ilgili

bilgi, iletişim kurabilme yetkinliği, kişisel finans yönetimi becerisi, rasyonel kararlar verme becerisi,

gelecekteki finansal ihtiyaçlar için planlama yapma davranışıdır. Bu beş unsur ise finansal bilgi, tutum ve

davranış olarak özetlenmektedir.

Sadece ülkemizde değil tüm dünyada temel finansal konularda rasyonel kararlar alabilmek adına devlet

politikalarında gündem oluşturmaktadır. Bu farkındalık ile birlikte finansal eğitim, piyasaların ayrılmaz

parçası haline gelmiştir Ayrıca eğitimli bireylerin finansal tutum ve davranışlarının iyileştirilmesi pek çok

ülkede uzun vadeli bir politika önceliği olarak kabul görmüştür. Bu eğilim, hükümetler, düzenleyici

otoriteler ve diğer özel ve sivil paydaşların finansal eğitim konusunda çeşitli girişimlerde bulunmalarına

sebep olmuştur. Verilen eğitimler, bireylerin bütçe yaparak gelir gider dengelerini sağlamaları, tasarruf

ve yatırım yapmaları, finansal hak ve yükümlülükleri hakkında bilgi sahibi olmaları ve finansal

okuryazarlık ile ilgili bilinçli bir toplum oluşturmayı amaçlamıştır.

Finansal okuryazarlık ile ilgili hem ülke bazlı hem de dünya genelini kapsayan pek çok araştırma

yapılmakta, ülkelerin mevcut durumları ortaya konarak dünyada konumları belirlenmektedir. Bu anlamda

Standard & Poor’s (S&P) tarafından 144 ülkeyi içinde bulunduran toplamda 150 bin kişiyle yapılan

araştırma sonuçlarına göre dünyanın finansal okuryazarlık ortalaması %33 olarak bulunmuş, Türkiye’de

ise 18 yaş üstü bireylerde finansal okuryazarlık oranı %23,6 olarak belirlenmiştir. Araştırmada yer alan

ülkeler arasında ise Türkiye 120. sırada yer almaktadır.

Finansal okuryazarlık artık kilit bir yaşam becerisi olarak kabul edilmekte, ekonomik istikrar ve

kalkınmanın önemli bir unsuru olarak görülmektedir. Bu bilincin öncelikle bireysel bazda oluşturulması

finansal işlemlerin serbest piyasa koşullarında güvenilir yürütülmesine olanak sağlayacak bu durum da

finansal kurumların etkinliğini artıracaktır. Bu sebeplerle finansal okuryazarlık hem düzgün işleyen piyasa

için hem de bireylerin doğru finansal kararlar verebilmelerini sağlamak açısından büyük bir öneme

sahiptir.

1. LİTERATÜR TARAMASI

Finansal okuryazarlık kavramı önemi sebebiyle birçok araştırmaya konu olmuştur. Çalışmanın bu

bölümünde dünyada ve Türkiye’de son dönemlerde konu ile ilgili yapılmış bazı çalışmalara ve bunların

bulgularına yer verilmiştir. Literatür incelendiğinde yapılan çalışmaların ağırlıklı olarak finansal

okuryazarlık düzeyinin belirlenmesine yönelik çalışmalar ve finansal okuryazarlık ile kredi kartı

kullanımı, tasarruf, bireysel bütçeleme davranışları üzerindeki etkisini araştıran çalışmalar olduğu dikkat

çekmiştir.

Disney ve Gathergood (2013), finansal okuryazarlık ve tüketici kredisi portföyleri arasındaki ilişkiyi

analiz etmek için gerçekleştirdikleri çalışmada, tüketici kredisinden borç alan bireylerin, almayanlara göre

daha kötü finansal okuryazarlık sergilediklerini; finansal okuryazarlığı zayıf olan borçluların yüksek

okuryazarlığı olanlardan daha yüksek maliyetli kredi paylarına sahip olduğu sonucuna ulaşmışlardır.



11

Bayram (2014) gerçekleştirdiği çalışmada, İktisadi ve İdari Bilimler ve Porsuk Meslek Yüksekokulu

öğrencilerinin temel düzeyde finansal okuryazarlık seviyesini belirlemeyi amaçlamıştır. Çalışmada

öğrencilerin finansal durumlarını yönetmede kendilerini olduğundan daha başarılı olarak algıladığını, bu

nedenle finansal okuryazarlık düzeyinin yükseltilmesini sağlayacak program içeriklerinin eğitim

müfredatlarında yer alması gerektiği konuna dikkat çekmişlerdir.

Selçuk (2015), Türkiye'deki üniversite öğrencileri arasında finansal davranışları etkileyen faktörleri

araştırmak amacıyla ülke çapında 1539 öğrenci anket çalışması gerçekleştirmiştir. Zamanında fatura

ödeme, bütçenin yerinde olması ve gelecek için tasarrufa yönelik finansal davranışlarını lojistik regresyon

ile analiz etmiş, finansal olarak daha okuryazar olan öğrencilerin, bu üç olumlu finansal davranışı

sergilemelerinin daha muhtemel olduğunu göstermiştir.

Widyastuti, Suhud ve Sumiati (2016), Endonezya'daki bir devlet üniversitesindeki öğretmen adayları

arasında gerçekleştirdikleri çalışmada tutum, öznel norm ve finansal okuryazarlığın davranış ve tasarruf

üzerindeki etkisini araştırmayı amaçlamışlardır. Sonuç olarak finansal okuryazarlığın tasarruf etme ve

tasarruf etme niyetinde olan tutumu üzerinde anlamlı bir etkisi olmadığını, finansal okuryazarlık ve

tasarruf etme niyetinin tasarruf davranışını önemli ölçüde etkilediğini saptamışlardır.

Baysa ve Karaca (2016), Tokat merkez ilçede bireysel, ticari ve tarımsal olarak gruplandırılabilen banka

müşterilerinin finansal okuryazarlık düzeylerini ve hangi grubun daha finansal okuryazar olduğunu ortaya

koymak amacıyla gerçekleştirdikleri çalışma sonucunda finansal okuryazarlık seviyesinin, tarımsal grupta

en düşük, ticari grupta ise en fazla olduğu bulgularına ulaşmışlardır.

Çinko ve diğerleri (2017), üniversite öğrencilerinin finansal okuryazarlık seviyelerini finansal bilgi,

davranış ve tutum temelinde tespit etmek amacıyla Marmara Üniversitesi’ndeki farklı fakültelerdeki

öğrencilerle gerçekleştirdikleri çalışma sonucunda finansal bilgi, davranış ve tutumun cinsiyet, fakülte,

yıl, konaklama şekli ve gelire göre farklılık gösterdiğini saptamışlardır.

Ergun (2017), Estonya, Almanya, İtalya, Hollanda, Polonya, Romanya, Rusya Federasyonu ve

Türkiye'deki üniversite öğrencileri arasında finansal okuryazarlık seviyesini belirlemek ve öğrencilerin

finansal bilgileri ile demografik özellikleri arasındaki ilişkiyi bulmak amacıyla bir araştırma

gerçekleştirmiştir. Sonuç olarak, erkek öğrenciler, doktora öğrencileri, kiralık bir evde yaşayanlar,

ebeveynleri yüksek gelirli olanlar, arkadaşlarından finansal konularda tavsiyede alanlar, daha önce

finansal konular hakkında üniversitede ders alanlar ve Polonya'daki öğrencilerin kişisel finans hakkında

daha bilgili olduğu belirlenmiştir.

Kocabıyık ve Teker (2018), Süleyman Demirel Üniversitesi öğrencilerinin finansal okuryazarlık düzeyini

belirlemek amacıyla 708 öğrenci ile gerçekleştirdikleri çalışma sonucunda Anne eğitim durumunun

finansal okuryazarlık düzeyini pek etkilemediği, iktisadi ve idari programlarda okuyan öğrencilerin diğer

programlarda okuyan öğrencilere göre daha başarılı olduğu sonucuna ulaşmışlardır.



12

Çetiner ve Çilingirtürk (2019), çevrimiçi internet kullanıcılarından toplanan anket verisi ile finansal

okuryazarlık ile sosyal medya ilişkisini incelemişler, eğitimin en önemli etken olduğunu ancak bunun da

finansal okuryazarlık tutumlarına bağlı olduğunu belirlemişlerdir.

2. ÇALIŞMANIN AMACI VE KAPSAMI

Çalışmada kişilerin finansal okuryazarlık konusundaki bilgi düzeylerin saptanması ve aynı zamanda

finansal tutum ve davranışların finansal okuryazarlık üzerinde olan etkisinin demografik değişkenler ile

incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, farklı sosyoekonomik statülere sahip 225 internet kullanıcısına e-

posta yoluyla anket uygulaması yapılmıştır (Çetiner ve Çilingirtürk, 2019). Uygulanan ankette birinci

bölüm soruları Kılıç, Ata ve Seyrek (2015)’in çalışmasında yer alan, kişilerin genel ekonomi ve finans

konusundaki bilgi düzeyini ölçmek amacıyla sorulan 8 soru kullanılarak oluşturulmuştur. İkinci bölüm

soruları, kişilerin finansal davranış ve tutumları Sarıgül (2015) tarafından geliştirilen “Finansal

Okuryazarlık Tutum ve Davranış Ölçeği” ile belirlenen ve 14 soruluk ölçek kullanılarak oluşturulmuştur.

Üçüncü bölümde ise kişilerin, finansal okuryazarlık durumları ile sosyal ağ kullanımları arasındaki ilişkiyi

ortaya koymak amacıyla 20 soru sorulmuştur. Anketin son bölümde ise demografik sorular yer

almaktadır. Verilerin analizinde SPSS programından yararlanılmıştır.

3. KARAR AĞAÇLARI

Borsa, turizm, tıp, finans, bankacılık, risk yönetimi, pazarlama gibi farklı alanlarda geniş bir uygulama alanına

sahip karar ağaçları, öğrenilen ağaç diyagramına dayalı bir karar mekanizmasına sahip tahminsel bir

modeldir (Albayrak ve Yılmaz, 2009). Ağaç diyagramında yer alan dallar sınıflandırma sorusunu ve

yapraklar ise veri setinin bu sınıflandırmaya ait parçalarını göstermektedir. Karar ağaçlarının çalışma

mekanizması, iteratif algoritmalar ile bağımlı değişken üzerinde etkili olan bağımsız değişkenlerin en

güçlü etkileşimini modellemek üzerine çalışmaktadır (Michael ve Gordon, 2004; Türe ve diğ., 2005).

Karar ağaçları hem sınıflama hem de regresyon amacıyla kullanılan bir yöntem olup, bağımsız

değişkenleri hiyerarşik olarak küçük gruplara bölebilen bir ayırma metodudur.

Karar ağaçlarının oluşturulması ve yorumlanmasından dolayı kullanışlı olması ve aynı zamanda analiz

sonucunda elde edilen kuralların anlaşılır olması yöntemin tercih sebebidir. Ayrıca karar ağacı

algoritmalarının diğer çok değişkenli analiz yöntemlerinde olduğu gibi normallik, varyansların

homojenliği, doğrusallık gibi klasik varsayımlara sahip olmaması yöntemin en önemli avantajıdır. Ayrıca

hem metrik hem de kategorik değişkenler için kullanılması yöntemin tercihindeki bir diğer önemli sebeptir

(Saraçlı vd, 2006). Karar ağacı algoritmaları; belirli bir sınıfa ait olası elemanların belirlenmesi

(bölümleme), değişkenlere ilişkin kategorilerin oluşturulması (tabakalama), diğer analizlere veriyi

hazırlamak amacıyla boyut indirgemesi, tahmin yapmak adına kurallar oluşturulması, gizli ilişkisel

yapıların ortaya çıkarılması, değişkenlere ilişkin kategorilerin birleştirilmesi veya sürekli değişkenin

kategorik değişkene dönüştürülmesi gibi çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır (Akpınar, 2000).

Karar ağacı modellerinde çok çeşitli algoritmalar mevcut olmakla birlikte en yaygın olarak kullanılanı

1980 yılında G.V. Kass tarafından geliştirilen CHAID algoritmasıdır. Karar ağaçlarının temelleri AID

yöntemi ile atılmış ve zamanla geliştirilmiştir. CHAID yöntemi, CART yönteminin oluşturduğu ikili

ağaçlarının aksine çoklu ağaçlar oluşturmaktadır (Pehlivan, 2006). Büyük örneklem hacmindeki veri



13

setlerinde de kullanılabilir olması, tahminlerinin güvenilir olması, bağımsız değişkenlerdeki kayıp

gözlemleri tahmin edebilmesi, ikili (binary) ve multinominal lojistik regresyon modellerine alternatif bir

yöntem olarak kullanılabilmesi CHAID analizini öne çıkaran sebepler arasında gösterilebilir (Doğan ve

Özdamar, 2003). CHAID algoritmasına ilişkin adımlar şu şekildedir:

Adım 1: Her bir bağımsız değişken ile bağımlı değişkenin kategorileri arasında çapraz tablo oluşturulur.

Adım 2: En az öneme sahip kategori çifti bulunur.

Adım 3: En az öneme sahip bağımsız değişkenin kategori çifti için, p değeri önceden belirlenmiş α anlam

düzeyi ile kıyaslanır. p>α büyük ise bu çift bir tek kategori altında birleştirilir. Bağımlı değişkenin yeni

kategori kümesi için süreç Adım 1’den başlatılır. Aksi halde Adım 4’e geçilir.

Adım 4: Kategori kümesi için uygun Bonferroni düzeltmesini kullanarak, düzeltilmiş p değeri hesaplanır.

Adım 5: En önemli olan bağımsız değişken seçilir. p değeri önceden tanımlanmış α ile kıyaslanır. p≤ α ise

düğüm bağımsız değişkenin kategori kümesi temel alınarak bölünür. Aksi halde bu düğüm uç düğüm

olarak kalır.

Ağaç büyütme süreci durdurma kuralı gerçekleşinceye kadar devam eder (Kass, 1980; Koyuncugil ve

Özgülbaş, 2008).

4. BULGULAR

Öncelikli olarak ankete katılan 225 kişiye ilişkin demografik bilgiler sunulmuştur.

Tablo 1. Demografik Bilgiler

Cinsiyet % Yaş % Gelir % Eğitim %

Kadın

Erkek

54,2

45,8

19-23

24-28

29-33

34-38

49-43

44-74

20,4

23,6

12,9

16

7,5

19,6

-1500

1500-3000

3000-6000

6000-10000

10000 +

18,2

16,4

30,2

16,4

18,7

Lise

Üniversite

Lisansüstü

2,7

56,0

41,3

Tablo 1 incelendiğinde, 225 katılımcının cinsiyetlerinin dengeli bir yapıda olduğu görülmektedir. Ayrıca

katılımcıların büyük bir kısmının üniversite mezunu olduğu, ortalama 34,5 yaşa sahip ve gelir

ortalamasının 5982 TL olduğu görülmektedir. Çalışma kapsamında ele alınan örneklemin yüksek eğitim

ve gelir düzeyine sahip olduğu söylenebilir. Katılımcıların ekonomi ve finans konusundaki temel

bilgilerini ölçmek amacıyla sorulan 8 soruya verdikleri doğru cevaplara ilişkin yüzde değerler Tablo 2’de

yer almaktadır.



14

Tablo 2. Genel Ekonomi ve Finans Konusundaki İfadelerin Doğru Cevaplanma Yüzdesi

Doğru cevaplanma

yüzdesi (%)

1. Enflasyon paranın satın alma gücünü azaltır. 98

2. Türkiye’de enflasyon oranları %10’un altındadır. 85

3. Enflasyon oranı piyasadaki kredi faiz oranından yüksek ise kredi

kullanmak avantajlıdır.

88

4. Bir evi kiralamak, ev satın almaya kıyasla finansal açıdan bütçenizi daha

rahat kullanmanızı sağlar.

66

5. Borsalarda sadece hisse senedi alım-satımı yapılmaktadır. 87

6. Türkiye’deki menkul kıymetler borsasının adı Borsa İstanbul’dur. 85

7. Vadesiz mevduat hesabı faiz kazancı sağlar. 88

8. Ons, altın gibi kıymetli madenlerin ölçü birimidir 93

Ankete katılanların cevapları incelendiğinde doğru verilen cevap yüzdelerinin yüksek çıktığı görülmüştür.

Bireysel anlamda finansal okuryazarlık incelemek amacıyla kişilerin 8 soruya verdiği doğru cevap için 1,

yanlış cevap için 0 puan verilip toplanarak her bir katılımcı için puan hesaplaması yapılmıştır. Yapılan

skorlama çalışması sonucunda katılımcıların, genel ekonomi ve bilgi düzeyi ortalaması 6,81 olarak

bulunmuştur. Pareto prensibi2 gereği 8 sorudan 6 soruyu doğru cevaplayanlar “temel bilgi sahibi”, daha

az sayıda soruya cevap verenler ise “temel bilgi sahibi olmayanlar” şeklinde iki gruba ayrılmıştır. Aynı

zamanda bu ayırımı desteklemek amacıyla karar ağaçlarından yararlanılmış ve sınıflandırma için doğru

cevap sayısı 6,138 elde edilmiştir. Pareto pransibi ve karar ağaçları sonuçları birbirini destekler nitelikte

çıkmıştır. Bu kısımda da 6,138 ve üstü olanlar “temel bilgi sahibi”, diğerleri ise “temel bilgi sahibi

olmayanlar” olarak iki gruba ayrılmıştır. Şekil 1’de karar ağaçları ile yapılan çözüm yer almaktadır.

Şekil 1. Karar Ağaçları Sonucu Elde Edilen Çözüm

2 Pareto prensibi: Hayattaki pek çok şeyin denk ve eşit dağılmadığı gözlemine dayanan Vilfredo Pareto’ya ait bir prensip olup,

sonuçların %80’inin kaynağının sebeplerin %20’sinden oluştuğunu kabul eder. Daha çok konsantrasyon katsayılarında

kullanılan Pareto dağılımı küçük bir nesnenin büyük bir nesneye dağılımındaki kararlılığı temsil eden ve güç kuramına dayalı

sürekli bir olasılık dağılımıdır.



15

Şekil 1 incelendiğinde finansal okuryazarlık üzerinde en etkili olan değişken yaştır. Yaş değişkende de

etkili olan dönemin 25 yaş olduğu tespit edilmiş olup, örneklem yaş değişkenine göre 25 yaş ve daha

küçük olanlar ile 25 yaş üstü olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. 25 yaş altı bireyler için ortalama doğru

cevap sayısının 5,271 olduğu görülmektedir. Hem Pareto prensibine göre hem de karar ağaçlarından elde

edilen düzey bilgisine göre düşük kalmış bir seviyedir. 25 yaş üstü bireyler için ise ortalama 6,529 çıkmış

ve belirlenen seviyenin üzerinde olduğu görülmüştür.

5. SONUÇ

Finansal okuryazarlık gerek düşük gelir grubu için gerek yüksek gelir grubu için günlük yaşamda ihtiyaç

duyulan ve eksikliği halinde olumsuz yönde etkilerinin hissedildiği bir kavramdır. Geçim kaygısının ön

planda olduğu ülkemizin büyük bir kesiminde finans kavramı borçlanma kısmında kendini

göstermektedir. Hane halkında ise genelde bütçe yapma konusunda bir farkındalık olarak ön plana

çıkmaktadır. Aslında finansal okuryazarlık her ne kadar uzmanlık alanı olarak algılansa da dar gelirliden

yüksek gelirliye kadar tüm bireylerin yaşamlarının kaçınılmaz bir parçasıdır.

Çalışmada finansal okuryazarlık üzerinde en belirleyici özeliğin yaş çıkması yadsınamaz bir gerçektir.

Yaş değişkeninde ise 25 yaşın dönüm noktası olması önemli bir bulgudur. Daha çok tüketime yönelik

alışkanlıklara sahip olan ve büyük yatırımlar ile bunların kaygılarına sahip olmayan 25 yaş ve altı

bireylerin bulunduğu kesim, finansal bilgi dağarcığı bakımından daha düşüktür. Çünkü genelde bu yaş

grubundaki bireyler genellikle aileleri ya da çevreleri tarafından finanse edilen bireylerdir. 25 yaş üzeri

bireyler ise çalışma hayatına giren ya da bu çabayı gösteren ve daha çok sorumluluk alan bireylerdir.

Dolayısıyla finanse edilmekten ziyade finanse eden kesimi oluşturmaktadır. Çalışmanın örnekleminin

eğiti

Documents

INTERNATIONAL CONGRESS OF MANAGEMENT › pdf › ICOMEP'19 AUTUMN PROCEEDINGS BOOK.pdfProf. Dr. Yoser Gadhoum Prince Mohammad Üniversitesi, Suudi Arabistan Dr. Maria Ochwat WSB University,