İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml
(İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
The Role of Values on Economic Development
(From The Perspective of Ibn Haldun)
Yrd Doccedil Dr Sevgi Işık Erol Kırklareli Uumlniversitesi İİBF Ccedilalışma Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Boumlluumlmuuml
Kırklareli University Faculty of Economics and Administrative Sciences Labour Economics and Industrial Relations Department
sevgiisikwindowslivecom
Temmuz 2012 Cilt 3 Sayı 2 Sayfa 49-65
July 2012 Volume 3 Number 2 Page 49-65
P-ISSN 2146-0000
E-ISSN 2146-7854
copy2010-2012
wwwcalismailiskileridergisiorg
editorcalismailiskileridergisiorg
İMTİYAZ SAHİBİ OWNER OF THE JOURNAL
İsmail AKBIYIK
(CcedilASGEM Adına On Behalf of the CcedilASGEM)
EDİTOumlR EDITOR IN CHIEF
Dr Erdem CAM
SORUMLU YAZI İŞLERİ MUumlDUumlRUuml DESK EDITOR
Ceylan Guumlliz BOZDEMİR
TARANDIĞIMIZ INDEKSLER INDEXES
ECONLI T - USA
CABELLrsquoS DIRECTORIES - USA
ASOS INDEKS - TR
INDEX COPERNICUS INTERNATIONAL - PL
KWS NET LABOUR JOURNALS INDEX - USA
SAYFA TASARIM PAGE DESIGN
Dr Yusuf BUDAK
P-ISSN
2146 - 0000 E-ISSN
2146 - 7854
YAYIN KURULU EDITORIAL BOARD
Dr Serhat AYRIM - CcedilSGB
Dr Sıddık TOPALOĞLU - SGK
Dr Havva Nurdan Rana GUumlVEN - CcedilSGB
Nurcan OumlNDER - CcedilSGB
Ahmet CcedilETİN - CcedilSGB
Dr Erdem CAM - CcedilASGEM
ULUSLARARASI DANIŞMA KURULU INTERNATIONAL ADVISORY BOARD
Prof Dr Yener ALTUNBAŞ Bangor University - UK
Prof Dr Mehmet DEMİRBAĞ University of Sheffield - UK
Prof Dr Shahrokh Waleck DALPOUR University of Maine - USA
Prof Dr Oumlzay MEHMET University of Carleton - CA
Prof Dr Theo NICHOLS University of Cardiff - UK
Prof Dr Mustafa OumlZBİLGİN Brunel University - UK
Prof Dr Işık Urla ZEYTİNOĞLU McMaster University - CA
Doccedil Dr Kevin FARNSWORTH University of Sheffield - UK
Doccedil Dr Alper KARA University of Hull - UK
Doccedil Dr Yıldıray YILDIRIM Syracuse University - USA
Dr Suumlrhan CcedilAM University of Cardiff - UK
Dr Tayo FASHOYIN International Labour Organization - CH
Dr Ali Osman OumlZTUumlRK North Carolina State University - USA
ULUSAL DANIŞMA KURULU NATIONAL ADVISORY BOARD
Prof Dr Ahmet Cevat ACAR İstanbul Uumlniversitesi
Prof Dr Yusuf ALPER Uludağ Uumlniversitesi
Prof Dr Cihangir AKIN Yalova Uumlniversitesi
Prof Dr Mustafa AYKACcedil Kırklareli Uumlniversitesi
Prof Dr Mehmet BARCA Yıldırım Beyazıt Uumlniversitesi
Prof Dr Eyuumlp BEDİR Gazi Uumlniversitesi
Prof Dr Vedat BİLGİN Gazi Uumlniversitesi
Prof Dr Toker DERELİ Işık Uumlniversitesi
Prof Dr Nihat ERDOĞMUŞ İstanbul Şehir Uumlniversitesi
Prof Dr Halis Yunus ERSOumlZ İstanbul Uumlniversitesi
Prof Dr Seyfettin GUumlRSEL Bahccedileşehir Uumlniversitesi
Prof Dr Tamer KOCcedilEL İstanbul Kuumlltuumlr Uumlniversitesi
Prof Dr Metin KUTAL Kadir Has Uumlniversitesi
Prof Dr Ahmet MAKAL Ankara Uumlniversitesi
Prof Dr Sedat MURAT İstanbul Uumlniversitesi
Prof Dr Hamdi MOLLAMAHMUTOĞLU Ccedilankaya Uumlniversitesi
Prof Dr Ahmet SELAMOĞLU Kocaeli Uumlniversitesi
Prof Dr Ali SEYYAR Sakarya Uumlniversitesi
Prof Dr Haluk Hadi SUumlMER Selccediluk Uumlniversitesi
Prof Dr İnsan TUNALI Koccedil Uumlniversitesi
Prof Dr Cavide Bedia UYARGİL İstanbul Uumlniversitesi
Prof Dr Recep VARCcedilIN Ankara Uumlniversitesi
Prof Dr Nevzat YALCcedilINTAŞ İstanbul Uumlniversitesi
Prof Dr Erinccedil YELDAN Bilkent Uumlniversitesi
Doccedil Dr Aşkın KESER Uludağ Uumlniversitesi
Dergide yayınlanan yazılardaki goumlruumlşler ve bu konudaki sorumluluk yazar(lar)ına aittir
Yayınlanan eserlerde yer alan tuumlm iccedilerik kaynak goumlsterilmeden kullanılamaz
All the opinions written in articles are under responsibilities of the authors
The published contents in the articles cannot be used without being cited
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[49]
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
The Role of Values on Economic Development
(From The Perspective of Ibn Haldun)
Sevgi Işık Erol1
Oumlzet
Bu ccedilalışmamızın amacı değerlerin iktisadi kalkınma uumlzerindeki roluumlduumlr Bunun iccedilin oumlncelikle iktisadi
kalkınma kavramı ele alınacak ardında da değerler başlığı altında din iş ahlacirckı (Protestan iş ahlacirckı
Yahudi iş ahlacirckı İslam iş ahlacirckı) oumlrguumlt kuumlltuumlruuml aile yapısı oumlrf ve adetler incelenecektir Son olarak da
değerlerin iktisadi kalkınmada ne gibi etkisi olduğu accedilıklanacaktır
Anahtar Soumlzcuumlkler Kalkınma iktisat değerler ahlacirck
Abstract
The aim of this study is the rolus of values on economic development Therefore at first the concept of
economic development will be discussed then religion work ethics (Protestant work ethics Jew work
ethics Islam work ethics) organizational culture family structure general customs will be analysed
under the title of values Finally the effects of values on economic development will be explained
Keywords Economic Development economics values ethics
1 Yrd Doccedil Dr Kırklareli Uumlniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakuumlltesi Ccedilalışma Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Boumlluumlmuuml sevgiisikwindowslivecom
Sevgi Işık Erol
[50]
Giriş
Kalkınma buumlyuumlme duumlnyanın siyasi ve ekonomik edebiyatında sıkccedila kullanılan
terimlerindendir Birccedilok ekonomi araştırmalarında bu soumlzcuumlkler eş anlamlı olarak
kullanılmaktadır Ancak kalkınma ve buumlyuumlme kavramları arasında farklılıklar mevcuttur
Buumlyuumlme daha ccedilok yıllık gelir veya milli hacircsıla gibi ekonomik parametreler uumlzerine vurgu
yaparken kalkınma ise tuumlm bunlara ilave olarak alt yapıya youmlnelik değişiklikleri de
kapsamaktadır Başka bir değişle kalkınmanın sınırları buumlyuumlmeden ccedilok daha geniş
olduğundan dolayı kavram sadece iktisadi boyutu ile ele alınmamakta aynı zamanda sosyal
kuumlltuumlrel ahlacircki ve ccedilalışmamızın konusunu oluşturan değerler boyutu ile de
değerlendirilmektedir
Esasen iktisat biliminin oluşumunda iktisat ile değerler iccedil iccedile duumlşuumlnuumllmesine
rağmen zamanla iktisat değerlerden bağımsız bir zeminde yer almaya başlamıştır Ancak
değerlerden soyutlanan iktisadi hayatta da kazanma hırsıyla ve daha fazla kazanccedil
anlayışıyla tahrik olma oumlrguumltsel amaccedillarla kişisel değerler arasında ccedilatışma rekabetccedili
baskılar nedeniyle meşru bir kazanccedil yolu olan iş yapma hakkında zedelenmelere
rastlanılmıştır Dolayısıyla iktisadi kalkınmanın ahlacircki değerler ile paralel gitmemesi gayri
ahlacircki uygulamaları meydana getirmiş bu durumda hem ulusal hem de uluslararası alanda
toplum barışının bozulmasına neden olmuştur
Tuumlm bu olumsuzlukların artması neticesinde değer ve iktisat yakınlaşması yeniden
guumlndeme gelmiştir Ccediluumlnkuuml servetin adaletli dağıtılması yoksulluğun ortadan kaldırılması
beşeri sermayenin geliştirilmesi istihdam olanaklarının artırılması doğal ve insani
imkacircnların randımanlı bir şekilde kullanılması ve hayat seviyesinin yuumlkseltilmesinde
ekonomik unsurlar kadar değerlerde ccedilok ayrı bir oumlneme sahiptir
1 İktisadi Kalkınma Kavramı
İktisadi kalkınma ile iktisadi buumlyuumlme kavramı kimi zaman birbirinin yerine
kullanıldığını goumlrmekteyiz Oysaki bu kavramların birbirinden farklılık arz eden oumlzellikleri
mevcuttur İktisadi buumlyuumlme bir uumllkede uumlretilen nihai mal ve hizmetlerin bir doumlnemden
(genellikle bir yıl) diğerine goumlsterdiği oransal değişimdir Değişime konu olan goumlsterge
genellikle milli gelirdir Milli gelir bir uumllkenin belli bir doumlnemde uumlretilen mal ve
hizmetlerinden elde edilen uumlretim faktoumlrleri gelirlerinin parasal değeri olarak tanımlanır
İktisadi buumlyuumlme milli gelirdeki oransal değişim olarak tanımlanabileceği gibi kişi başına
duumlşen gayri safi milli hacircsıla ya da kişi başına duumlşen gayri safi yurticcedili hacircsıladaki oransal
değişim olarak da tanımlanabilir (Accedilıkgoumlz 2007 18ndash19) Uumllkelerin gelişmişlik duumlzeylerini
goumlstermek adına tek başına kullanılan oumllccediluumltlerden en yaygın olanı ise yine gayri safi milli
hacircsıladır (Guumlnal 2006 3)
İktisadi buumlyuumlme mevcut olan bir uumlretim yapısının sadece nicel olarak gelişmesini ele
alırken iktisadi kalkınma bir uumlretim yapısının hem nicel hem de nitel olarak gelişmesini ele
almaktadır Boumlylece iktisadi kalkınma iktisadi nitelikte olan yapılar yanında sosyal siyasal
nitelikteki yapılarda da gelişme youmlnuumlnde bir değişme hatta yeni yapıların oluşturulmasını
iccedileren suumlreccedilleri işaret etmektedir Bu nedenle iktisadi kalkınmaya ulaşamayan iktisadi
buumlyuumlme durumlarına dengesiz buumlyuumlme ahenksiz buumlyuumlme gibi sıfatlarda verilmektedir
(Etkiforum 2008)
İktisadi kalkınma suumlreccedilleri sadece iktisadi değil sosyal ve insancıl tuumlm boyutları
sosyo-kuumlltuumlrel tuumlm olguları buumltuumlnleştirerek muumlreffeh toplum oluşturan bir suumlreccediltir İktisadi
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[51]
kalkınmanın gerccedilekleşmesini fert bazında kişinin suumlrekli artan geliri doğrultusunda maddi
sıkıntının giderilmesi bağımsızlık ve oumlzguumlrluumlğuumlnuumln artması ekonomik bağımsızlığı
neticesinde kendine guumlveni artması ve geleceğe doumlnuumlk plan program yapması (Etkiforum
2008) şeklinde uumlccedil ana oumllccediluumlte bakarak tespit etmek muumlmkuumlnduumlr
İktisadi kalkınma bir suumlreccedil olmakla birlikte bu suumlrecin daha etkili bir şekilde
gerccedilekleşmesini sağlayan bir takım unsurlar vardır Bu sebeple iktisadi kalkınma yalnızca
iktisadi bir takım denklemlerle ya da formuumlllerle gerccedileklemesi muhtemel bir suumlreccedil değildir
Soumlz konusu suumlreci besleyen en oumlnemli unsurlardan bir tanesi de hiccedil şuumlphesiz ki
ldquotoplumdaki değerlerdirrdquo Ccediluumlnkuuml iktisadi kalkınma toplumu oluşturan diğer faktoumlrlerin
etki alanı dışında değildir Bu bağlamda kendi doumlnemi iccedilerisinde iktisadi yapılanmaları ve
sosyal boyutları incelemesi ve iktisadi kalkınmanın ortaya ccedilıkışında değerlere buumlyuumlk oumlnem
vermesi nedeniyle İbn Haldunrsquoun perspektifinden konunun ele alınmasının daha uygun
olacağı kanısındayız
2 İbn Haldunrsquoa Goumlre İktisadi Hayatın Teşekkuumlluuml
İbn Haldun birccedilok duumlşuumlnuumlr gibi insanın tek başına yaşamasının muumlmkuumln
olmadığını cemiyet iccedilinde yaşaması gerektiğini vurgulamıştır İbn Haldunrsquoa goumlre insanların
toplu halde yaşama nedeni ise geccedilimlerini sağlamak iccedilin yardımlaşma ihtiyacına
dayanmaktadır (Haldun 2005 323) Zaten insan yaratılış itibariyle medenicirc bir varlıktır ve
yalnız başına yaşayamaz
İbn Haldunrsquoa goumlre insanın ilk yaşam biccedilimi bedevicircliktir Bedevicirc kavramını sadece
ccediloumllde goumlccedilebe olarak yaşayan Araplar bağlamında değil ayrıca iptidai hayat yaşayan kuumlccediluumlk
yerleşim birimlerini de iccedilerisine alan bir kavram olarak ele almak gerekmektedir Bedevicirc
yaşam tarzı olarak oldukccedila sade olup iktisadicirc olarak ortaya koyduğu bir faaliyetten soumlz
edilemez Bedevi tabiatın sunduğu ile yetinerek sadece hazır nimetleri tuumlketmekle
yetinmektedir İccedilerisinde bulunduğu şartlar gereği uumlretici değildir Bulunduğu ccedilevreyi
kontrol etme yeteneği olmayıp aksine ccedilevre şartları onun hareket alanını tayin eder
Ccedilevrenin sunduğu olanaklar ile idare etmek ve zor şartlar altında hayatını suumlrduumlrme
muumlcadelesi vermek zorundadır Buna bağlı olarak bedevicirc ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin
suumlrekli hareket halindedir (Oumlzkılıccedil 2007 2)
İbn Haldunrsquoa goumlre insanın ldquozarurirdquo ldquohacirccirdquo ve ldquokemalirdquo olmak uumlzere uumlccedil ccedileşit ihtiyacı
vardır Zaruri ihtiyaccedillar insanın yaşamını devam ettirebilmesi iccedilin gerekli olan asgari
ihtiyaccedillarını ifade ederken hacircci ihtiyaccedillar zaruricirc olmayan fakat insanın rahatına katkı
sağlayan o an olmasa bile ilerde ihtiyaccedil duyulabileceği şeyleri ifade etmektedir Kemali
ihtiyaccedillar ise gelecekteki ihtiyaccedillarını da karşılamış insanların fikir estetik gibi kaygılarını
karşılamaya youmlnelik ihtiyaccedillardır Bedevicircler bunlardan zaruricirc ihtiyaccedillar ile yetinirken hacirccicirc
ve kemali ihtiyaccedillar ile sadece haydari olanlar ilgilenmektedir (Goumlrguumln 1999 547)
İbn Haldunrsquoa goumlre bunun nedeni ise insanı haydariliğe zorlayan sebep muumllk ve
servettir Bedevicirc zaman iccedilerisinde elde etmiş olduğu imkacircnların ve iccedilerisinde bulunduğu
durumun zorlamasıyla haydariliğe youmlnelir Sonuccedilta insan mal ve muumllk elde etmeyi sever
Belli bir noktadan sonra biriktirdiği muumllkuuml seyyar olarak taşıması soumlz konusu
olmayacağından bu durum onu haydariliğe doğru iter Zaruricirc ihtiyaccedilların temininde doyum
noktasına ulaşılması insanı haydariliğe goumltuumlren psikolojik bir sebeptir Haydari hayat tarzı
mecburi olarak yeni bir takım duumlzenlemelerin oluşmasını gerekli kılar Soumlz konusu
duumlzenlemeler bir ccedileşit medenicircleşme olup duumlzenlemelerin aile yapısı aile iccedili iş boumlluumlmuuml ve
Sevgi Işık Erol
[52]
iktisadicirc hayat uumlzerinde tesirleri goumlruumlluumlr İnsan zamanla ccedilevreyi kontrol altına almaya
başlayarak yerleşik hayatın ilk adımlarını da atar (Oumlzkılıccedil 2007 3ndash4)
İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc faaliyette bulunmak ldquorızkınızı arayınızrdquo ayeti ile Allahrsquoın
emri olup ccediliftccedililik ve zanaatlarla ilgili temel bilgiler de insanlara Allah tarafından
peygamberler aracılığıyla oumlğretilmiştir Bundan dolayı iktisadicirc faaliyetin kutsal youmlnuuml de
vardır (Goumlze 1987 96)
İbn-i Haldun insanın emek harcayarak ya da herhangi bir yolla elde ettiği gelirden
zorunlu gereksinimlerini karşıladığı kısma ldquorızıkrdquo bunu aşan ve zenginliğin sermaye
birikiminin kaynağını oluşturan zorunlu ihtiyaccedil fazlası kısmına da ldquokazanccedilrdquo ismini verir
(Kozak 1999 262)
İbn Haldun ihtiyaccedilları zaruricirctabii hacirccicirc ve kemalitahsini olmak uumlzere uumlccedile ayırırken
buna bağlı olarak zanaatları da uumlccedil kısma ayırır (Şeker vd 2010 19) Birincisi insanın
yaşaması iccedilin zaruricirc olan meslekler (terzilik kasaplık dokumacılık ve marangozluk vb)
ikincisi insanın daha uumlst duumlzeyde olan ihtiyaccedillarını karşılayan meslekler (ilim sanat ve
siyaset ile ilgili mesleklerdir ki bunlar kacircğıtccedilılık ciltccedililik ve şairlik gibi meslekleri ihtiva
eder) Uumlccediluumlncuumlsuuml ise askerliktir (Oumlzkılıccedil 2007 5) İbn Haldunrsquoa goumlre ihtiyaccedilların bu sıralama
doğrultusunda giderilmesi kuumlltuumlr ve medeniyetin doğuşunu hazırlayan ana mekanizmadır
Yalnızca zaruri ihtiyaccedilları karşılayan bir toplumda ne ilim ne sanat olur İlimler ve sanatlar
son iki merhale iccedilinde gelişme imkanı bulur ve medeniyet boumlylece doğar ve gelişir (Şeker
vd 2010 19)
3 İbn Haldunrsquoa Goumlre İktisadi Kalkınmanın Unsurları
İbn Haldun iktisadi kalkınma konusunu değişik unsurlar etrafında inceler Ona goumlre
iktisadi kalkınmayı etkileyebilecek unsurlar aşağıdaki gibidir (Abdula 2007)
31 Siyasicirc İstikrar
İbn Haldun ldquoasabiyetrdquo olmadan devletin de kurulamayacağını savunur (Candan
2007 238) Oumlyle ki asabiyetin oumlnemi sadece kuruluş aşamasında değil zirveye ulaşılmasına
kadar devam etmektedir Zirve ise kemalin sonu zevalin de başlangıcı olarak goumlruumllmektedir
Amacı muumllk olan asabiyet muumllkuumln kemali olan devlete ulaşmak ile hedefine ulaşmış olur
(Goumlze 1987 93)
Burada asıl oumlnemli konu ise istikrarın sağlanabilmesidir Ccediluumlnkuuml bir cemiyeti ve bir
devleti ayakta tutmak iccedilin yalnızca asabiyet tek başına yetmez bunun yanında ahlacircki
değerler de gereklidir Bir muumllkuumln elden ccedilıkması bu ahlacircki değerlerin bozulmasıyla birlikte
başlar Nitekim İbn Haldun ccediloumlkuumlş sebepleri olarak asabiyetin ihmal edilmesi yanında
idarecilerin yozlaşmasını ve ahlacircki değerlerin terk edilmesini de dile getirir (Hacıoğlu 2007
47)
Tarihte kurulan devletler ve bunların gelişmesi ve yıkılmasına neden olan faktoumlrleri
iyi anlayabilmek iccedilin onların iktisadicirc faaliyetlerine ve uumlretim şekillerine goumlz atmak
gerekmektedir Siyasi istikrarın uumllkelerin ekonomileri uumlzerideki en belirleyici hatta ilk sırada
yer alan bir faktoumlr olduğunu soumlylemek guumlnuumlmuumlz duumlnyası iccedilin bir abartı olmasa gerektir
Mevcut devletlerin siyasi ccedilizgileri ile iktisadicirc ccedilizgileri birbirini teyit eder niteliktedir Siyasi
ccedilalkantıların yaşandığı doumlnemler ilk tesirlerini ekonomik hayat uumlzerinde goumlstermektedir
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[53]
32 Guumlven Ortamı
İbn Haldunrsquoa goumlre devletin kuruluş amacı insanların her tuumlrluuml saldırıdan uzak barış
iccedilinde yaşamalarına youmlnelik olmalıdır (Şener 2002) Ccediluumlnkuuml insanların bir cemiyet iccedilerisinde
bir araya gelmesine sebep iktisat ve guumlvenliktir Gerek dışarıdan gelebilecek saldırılara
gerekse iccedileride karşılıklı olarak meydana gelebilecek olan saldırılara karşı bir otorite altında
kendilerine guumlvenlik sağlama ihtiyacı insanları toplu yaşamaya mecbur kılmıştır Yatırım ve
can guumlvenliği accedilısından guumlven vermeyen boumllgeler ya da uumllkeler yabancı sermayeyi
ccedilekemeyeceği gibi girişimci ve yatırımcılar tarafından rağbet goumlrmeyeceği de aşikacircrdır
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
33 Uzmanlaşma
İbn Haldunrsquoa goumlre uzmanlaşma belirli bir grubun işbirliğiyle elde edilerek onlardan
birkaccedil kat daha kalabalık insan topluluğunun ihtiyaccedillarını karşılayarak memnun edecek
uumlretimi etkileyen ccedileşitli fonksiyonların koordinasyonudur İbn Haldunrsquoa goumlre
uzmanlaşmaya imkacircn sağlayan bir ortam olduğunda muumlteşebbis gelecekteki muhtemel
ticaret imkacircnı ve uumlretim iccedilin kendini adamaya cesaretlendirilir (Karataş 2012)
34 Emeğe Dayalı Uumlretim
İbn Haldunrsquoa goumlre insan guumlcuuml yani emek uumlretimin temel unsurudur İhtiyaccedilları
karşılamak iccedilin emek harcamak kaccedilınılmazdır (Falay 2012) Bu sebeple emek harcanmadan
elde edilen kazanccedil ve mal meşru olma oumlzelliğine haiz değildir Tabiatta yetişen nimetlerden
istifade edebilmek ve onları sahiplenebilmek iccedilin emek harcanması gerekmektedir Her tuumlrluuml
zenginlik ccedilalışmanın bir sonucu yani emeğin uumlruumlnuumlduumlr Elde edilen her değer de aynı
şekilde tabiatla insan emeğinin bir araya gelmesinin sonucudur
Ticaricirc alanda da kazancın tamamını sermaye ile ilişkilendirmek doğru bir oumlzellik
değildir Sebebi ise sermayeden kacircr elde etmede ve kazanca doumlnuumlştuumlrmede emeğin payı
inkacircr edilemez Aynı şekilde ziraat alanında da uumlretim araccedillarını yapmak hayvanlar ile baş
edebilmek ve onları kontrol ederek guumlccedillerinden faydalanmak da akıl el gibi iki unsurun bir
araya gelmesinden meydana gelmektedir İbn Haldunrsquoa goumlre bu iki unsuru bir araya
getirmek ve bu suretle guumlcuumlnuuml artırarak emeğini daha verimli hale getirmek insanı diğer
varlıklardan ayıran oumlnemli bir unsurdur İbn Haldun emekten yoksun olan ve
spekuumllasyona hileye aldatmacaya başvuran tuumlccarı kumarbaza benzetir Bu tuumlr bir ticaret
zati itibariyle meşru olmadığı gibi kişinin ahlacirckı ve psikolojisi uumlzerinde de sakıncalı etkiler
bırakır İnsanın tabiatı gereği az zamanda ccedilok kazanma hırsı onu hile ve spekuumllasyona
youmlneltebilir (Oumlzkılıccedil 2007 7)
35 Ahlacirckicirc Değerlere Bağlılık
İktisadicirc durumların bedavetten yerleşik hayata geccedilişteki roluumlnuumln yanında ahlacircki
değerler uumlzerinde tesirleri de muhakkaktır İbn Haldun kaccedilınılmaz olan bu etkileşim
suumlrecinin sağlıklı ve toplum yararına olması iccedilin ahlacircki değerlerin dikkate alınmasını
oumlzellikle vurgular İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc hayat ahlacirckicirc ve dinicirc değerlere goumlre
duumlzenlenmelidir Ccediluumlnkuuml insanların yaradılış amacı hayatta ebedi kalmak veya herhangi bir
şekilde yaşamak değildir İnsanın amacı insanlığına yaraşır bir duumlnyevicirc hayat suumlrmek ve
ahirette kurtuluşa ermektir (Oumlzkılıccedil 2007 7ndash8)
Sevgi Işık Erol
[54]
4 DEĞERLER
Değerler bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık birlik işleyiş ve devamını
sağlamak iccedilin uumlyelerinin ccediloğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak
duumlşuumlnce amaccedil temel ahlacircki ilke ya da inanccedillar manzumesidir (Baydar 2009 17) Ancak her
toplumun değerleri aynı olmayıp birbirinden farklılıklar arz edebilir Oumlrneğin askerlik Tuumlrk
toplumunda kutsal iken kimi toplumlarda ise para kazanılan bir iş durumundadır
Sosyolojik accedilıdan değerler toplumun kişilerin modellerin amaccedilların ve diğer
sosyo-kuumlltuumlrel şeylerin oumlnemlerini oumllccedilmeye yarayan oumllccediluumltler demektir Değerler bir inanccedil
olması bakımından duumlnyanın belli bir kısmıyla ilgili algı duygu ve bilgilerimizin bileşenidir
İnsanlarla yakınlaşmanın yolu onların temel değerlerini oumlnem sırasına goumlre bilmekten
geccedilmektedir Bu yuumlzden uumllkelerini savunan askerler paralı askerleri her zaman yenerler
(Arslanoğlu 2005 3)
Temel değerlerin oluşmasında aile buumlyuumlkleri oumlnemli rol oynar Ccediluumlnkuuml yetiştirdikleri
evlatlarına neleri soumlyleyip soumlylemeyeceklerini nelere inanıp inanmayacaklarını soumlyleyerek
ccedilocuklarına değerleri aşılarlar Ayrıca oumlrguumln eğitimle birlikte her tuumlrluuml eğitim-oumlğretim
faaliyetleri de değerlerin oluşmasında oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml eğitimde bireylere bilgi beceri ve
tutumların kazandırılmasının yanında toplumun kuumlltuumlruumlnuumln yeni nesillere aktarılması da
soumlz konusudur
Ulusal ve kuumlltuumlrel değerler uumllkeyi biccedilimlendirir Bir uumllkenin yaşam kalitesini
değiştirmek istiyorsanız ccedilok sayıda insanın değer yargılarını etkilemekten başka ccedilareniz
yoktur Ayrıca uumllkelerin kalkınması ile toplumun değerleri arasında ccedilok yakın bir ilişki
vardır Gerek Japonyarsquonın ve gerekse Almanyarsquonın duumlnyanın kalkınmış uumllkeleri arasında yer
almalarında bu toplumların kuumlltuumlrel değerlerinin roluuml bulunmaktadır Ccediluumlnkuuml bu ulusların
halkı kendilerini duumlnyanın en guumlccedilluuml ulusları olmaları gerektiği konusunda ccedilok guumlccedilluuml bir
inanca sahiptirler (Arslanoğlu 2005 3ndash4)
Değerler aynı zamanda iş yaşamını da şekillendirmektedir Oumlzellikle iş yaşamında
değerlerin olmazsa olmazı olan bir takım unsurlar vardır Soumlz konusu unsurlar din iş
ahlacirckı oumlrguumlt kuumlltuumlruuml oumlrf-adet ve ailedir
41 Din
Din kutsal ve ahlacircki oumlğeler taşıyan değer ve kurumlara sahip inanccedillar buumltuumlnuumlne
verilen isimdir (Wikipedia 2008) Arapccedila koumlkenli bir soumlzcuumlk olan ve koumlken itibariyle ldquoyol
huumlkuumlm muumlkacircfatrdquo gibi anlamlara gelen din kelimesini bilim adamları Kuranrsquoda semantik ve
etimolojik manasını anlamaya youmlnelik yoğun ccedilaba sarf etmişlerdir (Haddad 2000 631)
Dinin tanımı bilim ve felsefede farklı biccedilimlerde ele alınmıştır Bergsonrsquoa goumlre din
zekacircnın dağınıklığı ve ccedilaresizliği karşısında doğanın koruyucu tepkisine ve daha da ileride
hayatın buumltuumlnuumlne bağlanmaktır Edward Sapirrsquoe goumlre din guumlnluumlk yaşamın anlaşılmaz ve
tehlikeli ortamı iccedilinde goumlnuumll huzuruna iccedil huzuruna goumltuumlrecek bir yolun bulunmasıdır
Parsonsrsquoa goumlre ise din kacircinatta insanın yeri insanın diğerleriyle ilişkisi ccedilevresi ve diğer
insanlarla ilişkilere bağlı olarak arzu edilir olan ve olmayan şeyler hakkında geliştirilen ve
gerccedilekleştirilen bir anlayıştır
Ccedilok karmaşık bir yapıya sahip olan din doğa ve toplumla ilgili olguları accedilıklamada
insanlara yardımcı olur Bu bağlamda psikologlara goumlre din bir uumlst benlik olayı iken
sosyologlara goumlre din kutsalın toplum hayatındaki deneyimidir Satanist kilisesinin
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[55]
kurucusu Anton Szandor Laveye goumlre din insan yaşamını etkileyen her tuumlrluuml elektriksel
alanlardır Tasavvuf ve din psikologlarına goumlre din insan-ı kacircmil insan olmaya sevk eden bir
disiplindir İslam Peygamberi Hz Muhammed (sav)rsquoe goumlre ldquoinsanın gittiği yoldurrdquo
(Wikipedia 2008)
Dini inanccedil ve kurallar inanan bireylerin ruh yapısından sosyal ekonomik ailevi
ilişkilerine kadar her tuumlrluuml tutum ve davranışlarına bir ccedilerccedileve oluşturur (Demir 2003 94)
Dinin bu denli oumlnemine rağmen Batıda başlayan ilim adına gerccedileği sadece duyularla arama
ve bulma metodu ve youmlntemi yerleşik insan tasavvurunu değiştirip birtakım teorilerle yeni
bir insan tipi uumlretme gayretleri ortaya ccedilıkarmış ve boumlylece duumlnyada dinden uzaklaşma
meydana getirmiştir Belki sadece dinden uzaklaşma değil bulunan yeni bilimsel metot ve
yeni duumlşuumlnce sonucu artık din ortadan kalkmış ve onun yerini ilim almıştır Hacirclbuki insan
hayatında dinin yerini doldurabilecek hiccedilbir şey yoktur nazariye teori veya bilimsel
duumlşuumlnceler ya da bulgular dinin bir alternatifi olamaz Ccediluumlnkuuml dinicirc duumlşuumlnce ve hayatta
ldquoikame kanunurdquo uygulanamaz dinin yerini hiccedilbir kurum tutamaz Bilim ile din uumlretilemez
duumlşuumlnce uumlruumlnleri de din olamaz Bilim ve duumlşuumlnceden felsefe ve fikirden istifade edilebilir
ancak dinicirc bir goumlruumlşuumln ve dinicirc bir kuralın ham maddesi mutlaka dinicirc olmalıdır
Literatuumlre ekonomik bir deyim olarak giren ldquohomo economicusrdquo ifadesi din
adamları tarafından değil filozoflar tarafından uumlretilmiş bir ccedileşit insana bakış accedilısını dile
getiren bir kavramdır Homo economicus hep kendi ccedilıkarı peşinde koşan ekonomik adam
demektir Hacirclbuki insanın sadece ekonomik youmlnuuml değil dinicirc ilmicirc iccediltimaicirc idaricirc siyasicirc ve
ailevicirc youmlnleri de vardır İnsana sadece ekonomik youmlnden bakıp diğer youmlnlerini konu dışına
atmak ona zarar getirmiştir Ekonomi insanın diğer youmlnlerine uyduğu onlarla iyi geccedilindiği
muumlddetccedile ekonomi olup bir fayda sağlayacaktır Yoksa buguumlnkuuml duumlnyada olduğu gibi
Roumlnesans medeniyetinin ekonomi anlayışı ve uygulamasında goumlrduumlğuumlmuumlz gibi
krizler uumlreten bir kaynak olur Bize goumlre bunun sebebi insanı buumltuumln youmlnleri ile ele alıp
ekonomik faaliyetin buumltuumlncuumll bir yaklaşımla yapılmamasında yatmaktadır (Eskicioğlu
2008)
42 İş Ahlacirckı
Ahlacirck iyilik duumlruumlstluumlk yardımseverlik soumlzuumlnde durma yalan soumlylememe gibi
oumlzellikleri kapsayan kurallar ve tavırlar buumltuumlnuumlduumlr (Demir 2003 81ndash82) Ahlacirck kuralları
insanın iccedil acirclemine onun davranışlarının sebeplerine ilişkin talepleri ihtiva etmektedir
(Oumlzdemir 2005 3) Sağlıklı ve dengeli bir toplum ve suumlrduumlruumllebilir bir kalkınma iccedilin ahlacirckın
ve sosyal değerlerin hacirckim olduğu bir ortam oluşturmak olmazsa olmaz bir koşuldur
(Oumlgener 2008 1) Gelirin artması iccedilin ahlacircki değerlerin ekonomik adaletin ve halkın
refahının goumlz ardı edilmesi de gerekmiyor Ekonomik gelişme adalet oumlzguumlrluumlk insanlık
huumlrmeti ve değerlerin korunması ile birlikte gerccedilekleşerek yaşanabilir (Worldservice 2008)
ldquoİş ahlacirckı ekonomi ile ahlacirck arasındaki bir evlilik gibidirrdquo İş ahlacirckı ekonomi ve iş
duumlnyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seccedilimler yapmamızda bize yol
goumlsteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir Dolayısıyla ahlacirck ekonomik hedefleri
başarmaya youmlnelik oumlnemsiz bir araccedil olarak suiistimal edilmemelidir Hukuk ahlacirck ve vicdan
kuralları iccedilerisinde işlemeyen bir ekonomik sistem ccediloumlkme ve dağılmaya mahkucircmdur
(Oumlgener 2008 1) Buumltuumln duumlnyada accedilıkccedila ortaya ccedilıkmıştır ki ldquoahlacircksız ekonomi ekonomisiz
ahlacirckrdquo soumlz konusu bile olamaz (Guumlndoğan 2008 42)
Sevgi Işık Erol
[56]
421 Protestan İş Ahlacirckı
Roumlnesans ve Reform hareketleriyle birlikte Avruparsquoda ccedilalışma yeni bir anlam ve
değer kazanmıştır Luther ccedilalışmayı insanın Allahrsquoın rızasını kazanması iccedilin bir vesile olarak
değerlendirirken Calven ccedilalışmayı Allahrsquoın bir emri olduğunu yeryuumlzuumlnde Allahrsquoın
hacirckimiyetinin ancak insanın ccedilalışmasıyla gerccedilekleşeceğini dile getirir Calvenrsquoe goumlre bir
kişinin ccedilalışmalarında başarılı olması onun yaptığı işin Allah tarafından beğenildiğinin bir
işareti idi Max Weberrsquoe goumlre soumlz konusu bu durum insanların duumlnyaya ccedilalışmaya daha bir
oumlnem vermelerine ve adeta dini bir gayretle bu konularda birbirleriyle yarışırcasına
ilerlemelerine yol accedilmıştır Modern kapitalizmin temelini teşkil eden bu yeni zihniyet ve
duumlnya goumlruumlşuumlne Weber ldquoProtestan ahlacirckırdquo demiştir (Kozak 1999 80ndash81)
Protestan ahlacirckında bireysellik savunulmakta ve bunun iccedilinde bireyin ccedilok ccedilalışması
ve kendi ccedilıkarlarını maksimize etme gayreti soumlz konusudur Bu nedenle Protestan ahlacirck
maddi refahı oumlnceler ve bireyin kişilik ve davranışlarından ccedilok sahip olduğu refahın
buumlyuumlkluumlğuumlne bakar (Ersoumlz 2004 24) Dolayısıyla Protestan ahlacirckta duumlnyevi hayat ldquooumldevrdquo
olarak değerlendirilir ve bu oumldev en iyi biccedilimde yapılması gerekir Zamanın boşa
harcanması buumltuumln guumlnahlar iccedilinde ilk ve en ağır olanıdır Toplumsal yaşam iccedilinde zaman
kaybı boş konuşma sağlık iccedilin yeterli olanından fazla uyku (en fazla 8 saate kadar) ahlacircki
accedilıdan mutlak olarak itiraz edilecek konulardandır Buumltuumln bu ccedilalışma suumlresi sonunda elde
edilen kazanccedil ve zenginliğin şahsi ccedilıkarlar iccedilin kullanmayacağı da asıl kurallardan bir
diğeridir Protestan inancında kazanımın ldquohuumlmaniterrdquo felsefeyle yardıma doumlnuumlştuumlruumllmesi de
gerekir (Kurtuluş 2010 745ndash746)
Protestan ahlacirck anlayışına goumlre devletin genel sosyal refah sağlama goumlrevi olmadığı
gibi aynı zamanda sosyal hayatın işleyişine de karışmaz Bu yaklaşımın bir sonucu olarak
da toplumun genel refahının kişilerin toplam refahından ileri geldiği ifade edilmektedir
(Oumlzdemir 2004 61ndash63)
422 Yahudi İş Ahlacirckı
Yahudiler tarihi geccedilmişleri itibariyle hep başka uumllkelerde yaşamış ve siyasette yer
almamış olduklarından mal-muumllk edinmeleri engellenmiş veya suumlrguumlnlerle varlıklarını
geride bırakmak zorunda kalmışlardır Ancak Yahudiliğin kutsal kitabı olan Tevrat ile
Yahudiler suumlrguumln doumlnemlerinde bile varlığını ve milli benliğini korumuşlardır Tevratrsquoın
oumlğretilmesi ccedilok oumlnemlidir Bu nedenle Yahudi ebeveynlerin ccedilocuklarına onun huumlkuumlmlerini
belletmeleri yine Tevratrsquota emredilmiştir
Ahd-i Atikrsquote Şabbat (Cumartesi) tatili Allahrsquoın duumlnyayı yaratırken dinlendiği guumln
olarak inanıldığı iccedilin Musevilere Şabbat guumlnuuml ateş yakmama ticaret yapmama ve hatta
karanlıkta oturma zorunluluğu getirilmiştir Şabbat haricindeki guumlnler iccedilin emredilen ise ccedilok
ccedilalışmaktır
Yahudilikte ccedilok para sahibi olunması dinen teşvik edilmiştir ldquoAltın ve guumlmuumlş
ayağın sağlam basmasını sağlarrdquo ldquozenginlik ve guumlccedil kalbi coştururrdquo ldquodindar kişi parayı
vuumlcudundan ccedilok sever sevmelidirrdquo Hıristiyan oumlğretisi ve kilisenin yoksulluğu yuumlcelttiği
dikkate alınırsa yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye ccedilalışan Hıristiyan ile altın ve guumlmuumlş
toplamayı cennete gitmenin aracı olarak goumlren Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının
ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır Sonuccedilta Hıristiyanlık ccedilok dindar bir kişiyi rahip
keşiş (monk) yaparken Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iş adamı yapar Yahudi dinine
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[57]
goumlre Yahudiler arasında borccedil verilirken faiz işletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dışındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi muumlmkuumlnduumlr
Londrarsquodaki Yahudi İş Ahlacirckı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından duumlzenlenen iş seminerlerinde Yahudi iş ahlacirckının ccedilerccedilevesi şekillenmiştir Birlikte
esas alınan iş ahlacirckının oumlzuumlnuuml Haham Rabbi Hillelrsquoin Tevrat hakkındaki goumlruumlşuumlyle
accedilıklanabilir ldquoSize yapılmasından nefret ettiğiniz bir şeyi siz başkasına yapmayınız
Tevratrsquoın oumlzuuml budur Kalan kısmı sadece ayrıntıdır Gidiniz ve ccedilalışınızrdquo (Kurtuluş 2010
751ndash753)
423 İslacircm İş Ahlacirckı
İslacircmrsquoda yapılan her iş ve ccedilalışma meşru olmak kaydıyla kaba ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın tasvip ve destek goumlrmektedir Ancak İslacircm hukukccediluları guumlcuuml yettiği
halde ccedilalışma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geccedilimini sağlamaya ccedilalışanların devlet
tarafından ccedilalışmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmişlerdir (Kozak 1999 86) İslamrsquoda
fakirlik oumlvguumlsuumlnden soumlz edilmemektedir İslamrsquoda fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir
durumdur (Subaşı 2003 269)
İslam dini iktisadi gelişmeyi engellemez aksine destekler Oumlrneğin İslacircmrsquoda zekacirct
muumlessesiyle yardımlaşmanın sağlanması cuma guumlnuuml ibadetten hemen sonra işe doumlnuumllmesi
gibi Oysaki cumartesi ve pazar guumlnleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar iccedilin ibadete
ayrılmıştır
İslacircmiyetrsquote tasavvuf gerccedileğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de goumlz oumlnuumlne
alınmalıdır İslacircmrsquoda tasavvuf inancının ccedilalışma hayatına taşıdığı değer ahlacircktır İslacircmrsquoın
iktisadi kuruluşlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkacircr edilemeyeceği gibi diğer
yandan iş ahlacirckının koumlklerini İslacircm dininden aldığı da inkacircr edilemez Ahilik teşkilatı
(fuumltuumlvvet) ve esnaf loncalarının kuruluş ve işleyişi bu gerccedilekten uzak tutulamaz Tarikat ehli
iccedilin şeyh ne ise esnaf ve zanaatkacircr toplukları iccedilin de pir odur İslacircm iktisadında iş ahlacirckı
konusunda İbn Sinarsquonın tavsiyeleri oumlrnek goumlsterilebilir ldquoEzerek zorlayarak ve boğuşarak
elde edilen her artık (fazla) guumlnahla utanccedilla yuumlzsuyu doumlkmekle hayacircsızlıkla haysiyet
duumlşuumlkluumlğuumlyle ve ırz lekesiyle kazanılan her kacircr miktarı buumlyuumlk olsa da oumlnemsizdir ccedilok olsa
da değersizdir yararlı goumlruumlnse de yararsızdır Lekesiz temiz kazanccedil ve bitkinliğe duumlşmeden
elde edilen fazlalık miktarı az olsa da tartıda hafif gelse de daha lezzetli daha bereketli ve
daha kazanccedillıdırrdquo
İslacircmi duumlşuumlnce tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan eserleri Hıristiyan ve
Yahudi acirclemine tesir etmiş olan Ebu Hamid el-Gazalirsquonin iktisadi ahlacirck teorisindeki temel
kavramı ise ihsandır (el-ihsan) ldquobaşkalarına faydalı olacak şekilde davranmakrdquo gerektiğini
vurgular Boumlylece Gazalirsquonin iktisat ahlacirckına getirdiği ccedilerccedileve ana hatları itibariyle normatif
olmuştur (Kurtuluş 2010 748ndash750)
Osmanlı toplumunun yuumlzyıllarca ayakta kalmasının en oumlnemli faktoumlrlerinden biri
ahilik teşkilacirctıdır Bu kuruluşlarda iş ahlacirckına ve değerlere ccedilok oumlnem verilmiştir Ahilik
sisteminde insanlar hem meslekicirc hem de manevicirc accedilıdan suumlrekli eğitiliyorlardı (Yeniaysa
2008) Ahi birlikleri kişilere verdikleri değerler ile orta sandıkları vasıtasıyla kişiye sosyal
guumlvenlik ortamı temin etmişlerdir Birlikler sandıklar aracılığıyla kişiye maluliyet oumlluumlm
doğal afet gibi hallerde iş kurabilmelerini sağlamak amacıyla malzeme tedarik etmişlerdir
Ayrıca işi oumlğrenmede karşılaştığı sıkıntılarda maddi ve manevi destekte bulunarak kişiyi
yalnızlıktan kurtararak dayanışma ortamıyla moral sağlamışlardır Boumlylece kişinin ve
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
İMTİYAZ SAHİBİ OWNER OF THE JOURNAL
İsmail AKBIYIK
(CcedilASGEM Adına On Behalf of the CcedilASGEM)
EDİTOumlR EDITOR IN CHIEF
Dr Erdem CAM
SORUMLU YAZI İŞLERİ MUumlDUumlRUuml DESK EDITOR
Ceylan Guumlliz BOZDEMİR
TARANDIĞIMIZ INDEKSLER INDEXES
ECONLI T - USA
CABELLrsquoS DIRECTORIES - USA
ASOS INDEKS - TR
INDEX COPERNICUS INTERNATIONAL - PL
KWS NET LABOUR JOURNALS INDEX - USA
SAYFA TASARIM PAGE DESIGN
Dr Yusuf BUDAK
P-ISSN
2146 - 0000 E-ISSN
2146 - 7854
YAYIN KURULU EDITORIAL BOARD
Dr Serhat AYRIM - CcedilSGB
Dr Sıddık TOPALOĞLU - SGK
Dr Havva Nurdan Rana GUumlVEN - CcedilSGB
Nurcan OumlNDER - CcedilSGB
Ahmet CcedilETİN - CcedilSGB
Dr Erdem CAM - CcedilASGEM
ULUSLARARASI DANIŞMA KURULU INTERNATIONAL ADVISORY BOARD
Prof Dr Yener ALTUNBAŞ Bangor University - UK
Prof Dr Mehmet DEMİRBAĞ University of Sheffield - UK
Prof Dr Shahrokh Waleck DALPOUR University of Maine - USA
Prof Dr Oumlzay MEHMET University of Carleton - CA
Prof Dr Theo NICHOLS University of Cardiff - UK
Prof Dr Mustafa OumlZBİLGİN Brunel University - UK
Prof Dr Işık Urla ZEYTİNOĞLU McMaster University - CA
Doccedil Dr Kevin FARNSWORTH University of Sheffield - UK
Doccedil Dr Alper KARA University of Hull - UK
Doccedil Dr Yıldıray YILDIRIM Syracuse University - USA
Dr Suumlrhan CcedilAM University of Cardiff - UK
Dr Tayo FASHOYIN International Labour Organization - CH
Dr Ali Osman OumlZTUumlRK North Carolina State University - USA
ULUSAL DANIŞMA KURULU NATIONAL ADVISORY BOARD
Prof Dr Ahmet Cevat ACAR İstanbul Uumlniversitesi
Prof Dr Yusuf ALPER Uludağ Uumlniversitesi
Prof Dr Cihangir AKIN Yalova Uumlniversitesi
Prof Dr Mustafa AYKACcedil Kırklareli Uumlniversitesi
Prof Dr Mehmet BARCA Yıldırım Beyazıt Uumlniversitesi
Prof Dr Eyuumlp BEDİR Gazi Uumlniversitesi
Prof Dr Vedat BİLGİN Gazi Uumlniversitesi
Prof Dr Toker DERELİ Işık Uumlniversitesi
Prof Dr Nihat ERDOĞMUŞ İstanbul Şehir Uumlniversitesi
Prof Dr Halis Yunus ERSOumlZ İstanbul Uumlniversitesi
Prof Dr Seyfettin GUumlRSEL Bahccedileşehir Uumlniversitesi
Prof Dr Tamer KOCcedilEL İstanbul Kuumlltuumlr Uumlniversitesi
Prof Dr Metin KUTAL Kadir Has Uumlniversitesi
Prof Dr Ahmet MAKAL Ankara Uumlniversitesi
Prof Dr Sedat MURAT İstanbul Uumlniversitesi
Prof Dr Hamdi MOLLAMAHMUTOĞLU Ccedilankaya Uumlniversitesi
Prof Dr Ahmet SELAMOĞLU Kocaeli Uumlniversitesi
Prof Dr Ali SEYYAR Sakarya Uumlniversitesi
Prof Dr Haluk Hadi SUumlMER Selccediluk Uumlniversitesi
Prof Dr İnsan TUNALI Koccedil Uumlniversitesi
Prof Dr Cavide Bedia UYARGİL İstanbul Uumlniversitesi
Prof Dr Recep VARCcedilIN Ankara Uumlniversitesi
Prof Dr Nevzat YALCcedilINTAŞ İstanbul Uumlniversitesi
Prof Dr Erinccedil YELDAN Bilkent Uumlniversitesi
Doccedil Dr Aşkın KESER Uludağ Uumlniversitesi
Dergide yayınlanan yazılardaki goumlruumlşler ve bu konudaki sorumluluk yazar(lar)ına aittir
Yayınlanan eserlerde yer alan tuumlm iccedilerik kaynak goumlsterilmeden kullanılamaz
All the opinions written in articles are under responsibilities of the authors
The published contents in the articles cannot be used without being cited
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[49]
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
The Role of Values on Economic Development
(From The Perspective of Ibn Haldun)
Sevgi Işık Erol1
Oumlzet
Bu ccedilalışmamızın amacı değerlerin iktisadi kalkınma uumlzerindeki roluumlduumlr Bunun iccedilin oumlncelikle iktisadi
kalkınma kavramı ele alınacak ardında da değerler başlığı altında din iş ahlacirckı (Protestan iş ahlacirckı
Yahudi iş ahlacirckı İslam iş ahlacirckı) oumlrguumlt kuumlltuumlruuml aile yapısı oumlrf ve adetler incelenecektir Son olarak da
değerlerin iktisadi kalkınmada ne gibi etkisi olduğu accedilıklanacaktır
Anahtar Soumlzcuumlkler Kalkınma iktisat değerler ahlacirck
Abstract
The aim of this study is the rolus of values on economic development Therefore at first the concept of
economic development will be discussed then religion work ethics (Protestant work ethics Jew work
ethics Islam work ethics) organizational culture family structure general customs will be analysed
under the title of values Finally the effects of values on economic development will be explained
Keywords Economic Development economics values ethics
1 Yrd Doccedil Dr Kırklareli Uumlniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakuumlltesi Ccedilalışma Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Boumlluumlmuuml sevgiisikwindowslivecom
Sevgi Işık Erol
[50]
Giriş
Kalkınma buumlyuumlme duumlnyanın siyasi ve ekonomik edebiyatında sıkccedila kullanılan
terimlerindendir Birccedilok ekonomi araştırmalarında bu soumlzcuumlkler eş anlamlı olarak
kullanılmaktadır Ancak kalkınma ve buumlyuumlme kavramları arasında farklılıklar mevcuttur
Buumlyuumlme daha ccedilok yıllık gelir veya milli hacircsıla gibi ekonomik parametreler uumlzerine vurgu
yaparken kalkınma ise tuumlm bunlara ilave olarak alt yapıya youmlnelik değişiklikleri de
kapsamaktadır Başka bir değişle kalkınmanın sınırları buumlyuumlmeden ccedilok daha geniş
olduğundan dolayı kavram sadece iktisadi boyutu ile ele alınmamakta aynı zamanda sosyal
kuumlltuumlrel ahlacircki ve ccedilalışmamızın konusunu oluşturan değerler boyutu ile de
değerlendirilmektedir
Esasen iktisat biliminin oluşumunda iktisat ile değerler iccedil iccedile duumlşuumlnuumllmesine
rağmen zamanla iktisat değerlerden bağımsız bir zeminde yer almaya başlamıştır Ancak
değerlerden soyutlanan iktisadi hayatta da kazanma hırsıyla ve daha fazla kazanccedil
anlayışıyla tahrik olma oumlrguumltsel amaccedillarla kişisel değerler arasında ccedilatışma rekabetccedili
baskılar nedeniyle meşru bir kazanccedil yolu olan iş yapma hakkında zedelenmelere
rastlanılmıştır Dolayısıyla iktisadi kalkınmanın ahlacircki değerler ile paralel gitmemesi gayri
ahlacircki uygulamaları meydana getirmiş bu durumda hem ulusal hem de uluslararası alanda
toplum barışının bozulmasına neden olmuştur
Tuumlm bu olumsuzlukların artması neticesinde değer ve iktisat yakınlaşması yeniden
guumlndeme gelmiştir Ccediluumlnkuuml servetin adaletli dağıtılması yoksulluğun ortadan kaldırılması
beşeri sermayenin geliştirilmesi istihdam olanaklarının artırılması doğal ve insani
imkacircnların randımanlı bir şekilde kullanılması ve hayat seviyesinin yuumlkseltilmesinde
ekonomik unsurlar kadar değerlerde ccedilok ayrı bir oumlneme sahiptir
1 İktisadi Kalkınma Kavramı
İktisadi kalkınma ile iktisadi buumlyuumlme kavramı kimi zaman birbirinin yerine
kullanıldığını goumlrmekteyiz Oysaki bu kavramların birbirinden farklılık arz eden oumlzellikleri
mevcuttur İktisadi buumlyuumlme bir uumllkede uumlretilen nihai mal ve hizmetlerin bir doumlnemden
(genellikle bir yıl) diğerine goumlsterdiği oransal değişimdir Değişime konu olan goumlsterge
genellikle milli gelirdir Milli gelir bir uumllkenin belli bir doumlnemde uumlretilen mal ve
hizmetlerinden elde edilen uumlretim faktoumlrleri gelirlerinin parasal değeri olarak tanımlanır
İktisadi buumlyuumlme milli gelirdeki oransal değişim olarak tanımlanabileceği gibi kişi başına
duumlşen gayri safi milli hacircsıla ya da kişi başına duumlşen gayri safi yurticcedili hacircsıladaki oransal
değişim olarak da tanımlanabilir (Accedilıkgoumlz 2007 18ndash19) Uumllkelerin gelişmişlik duumlzeylerini
goumlstermek adına tek başına kullanılan oumllccediluumltlerden en yaygın olanı ise yine gayri safi milli
hacircsıladır (Guumlnal 2006 3)
İktisadi buumlyuumlme mevcut olan bir uumlretim yapısının sadece nicel olarak gelişmesini ele
alırken iktisadi kalkınma bir uumlretim yapısının hem nicel hem de nitel olarak gelişmesini ele
almaktadır Boumlylece iktisadi kalkınma iktisadi nitelikte olan yapılar yanında sosyal siyasal
nitelikteki yapılarda da gelişme youmlnuumlnde bir değişme hatta yeni yapıların oluşturulmasını
iccedileren suumlreccedilleri işaret etmektedir Bu nedenle iktisadi kalkınmaya ulaşamayan iktisadi
buumlyuumlme durumlarına dengesiz buumlyuumlme ahenksiz buumlyuumlme gibi sıfatlarda verilmektedir
(Etkiforum 2008)
İktisadi kalkınma suumlreccedilleri sadece iktisadi değil sosyal ve insancıl tuumlm boyutları
sosyo-kuumlltuumlrel tuumlm olguları buumltuumlnleştirerek muumlreffeh toplum oluşturan bir suumlreccediltir İktisadi
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[51]
kalkınmanın gerccedilekleşmesini fert bazında kişinin suumlrekli artan geliri doğrultusunda maddi
sıkıntının giderilmesi bağımsızlık ve oumlzguumlrluumlğuumlnuumln artması ekonomik bağımsızlığı
neticesinde kendine guumlveni artması ve geleceğe doumlnuumlk plan program yapması (Etkiforum
2008) şeklinde uumlccedil ana oumllccediluumlte bakarak tespit etmek muumlmkuumlnduumlr
İktisadi kalkınma bir suumlreccedil olmakla birlikte bu suumlrecin daha etkili bir şekilde
gerccedilekleşmesini sağlayan bir takım unsurlar vardır Bu sebeple iktisadi kalkınma yalnızca
iktisadi bir takım denklemlerle ya da formuumlllerle gerccedileklemesi muhtemel bir suumlreccedil değildir
Soumlz konusu suumlreci besleyen en oumlnemli unsurlardan bir tanesi de hiccedil şuumlphesiz ki
ldquotoplumdaki değerlerdirrdquo Ccediluumlnkuuml iktisadi kalkınma toplumu oluşturan diğer faktoumlrlerin
etki alanı dışında değildir Bu bağlamda kendi doumlnemi iccedilerisinde iktisadi yapılanmaları ve
sosyal boyutları incelemesi ve iktisadi kalkınmanın ortaya ccedilıkışında değerlere buumlyuumlk oumlnem
vermesi nedeniyle İbn Haldunrsquoun perspektifinden konunun ele alınmasının daha uygun
olacağı kanısındayız
2 İbn Haldunrsquoa Goumlre İktisadi Hayatın Teşekkuumlluuml
İbn Haldun birccedilok duumlşuumlnuumlr gibi insanın tek başına yaşamasının muumlmkuumln
olmadığını cemiyet iccedilinde yaşaması gerektiğini vurgulamıştır İbn Haldunrsquoa goumlre insanların
toplu halde yaşama nedeni ise geccedilimlerini sağlamak iccedilin yardımlaşma ihtiyacına
dayanmaktadır (Haldun 2005 323) Zaten insan yaratılış itibariyle medenicirc bir varlıktır ve
yalnız başına yaşayamaz
İbn Haldunrsquoa goumlre insanın ilk yaşam biccedilimi bedevicircliktir Bedevicirc kavramını sadece
ccediloumllde goumlccedilebe olarak yaşayan Araplar bağlamında değil ayrıca iptidai hayat yaşayan kuumlccediluumlk
yerleşim birimlerini de iccedilerisine alan bir kavram olarak ele almak gerekmektedir Bedevicirc
yaşam tarzı olarak oldukccedila sade olup iktisadicirc olarak ortaya koyduğu bir faaliyetten soumlz
edilemez Bedevi tabiatın sunduğu ile yetinerek sadece hazır nimetleri tuumlketmekle
yetinmektedir İccedilerisinde bulunduğu şartlar gereği uumlretici değildir Bulunduğu ccedilevreyi
kontrol etme yeteneği olmayıp aksine ccedilevre şartları onun hareket alanını tayin eder
Ccedilevrenin sunduğu olanaklar ile idare etmek ve zor şartlar altında hayatını suumlrduumlrme
muumlcadelesi vermek zorundadır Buna bağlı olarak bedevicirc ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin
suumlrekli hareket halindedir (Oumlzkılıccedil 2007 2)
İbn Haldunrsquoa goumlre insanın ldquozarurirdquo ldquohacirccirdquo ve ldquokemalirdquo olmak uumlzere uumlccedil ccedileşit ihtiyacı
vardır Zaruri ihtiyaccedillar insanın yaşamını devam ettirebilmesi iccedilin gerekli olan asgari
ihtiyaccedillarını ifade ederken hacircci ihtiyaccedillar zaruricirc olmayan fakat insanın rahatına katkı
sağlayan o an olmasa bile ilerde ihtiyaccedil duyulabileceği şeyleri ifade etmektedir Kemali
ihtiyaccedillar ise gelecekteki ihtiyaccedillarını da karşılamış insanların fikir estetik gibi kaygılarını
karşılamaya youmlnelik ihtiyaccedillardır Bedevicircler bunlardan zaruricirc ihtiyaccedillar ile yetinirken hacirccicirc
ve kemali ihtiyaccedillar ile sadece haydari olanlar ilgilenmektedir (Goumlrguumln 1999 547)
İbn Haldunrsquoa goumlre bunun nedeni ise insanı haydariliğe zorlayan sebep muumllk ve
servettir Bedevicirc zaman iccedilerisinde elde etmiş olduğu imkacircnların ve iccedilerisinde bulunduğu
durumun zorlamasıyla haydariliğe youmlnelir Sonuccedilta insan mal ve muumllk elde etmeyi sever
Belli bir noktadan sonra biriktirdiği muumllkuuml seyyar olarak taşıması soumlz konusu
olmayacağından bu durum onu haydariliğe doğru iter Zaruricirc ihtiyaccedilların temininde doyum
noktasına ulaşılması insanı haydariliğe goumltuumlren psikolojik bir sebeptir Haydari hayat tarzı
mecburi olarak yeni bir takım duumlzenlemelerin oluşmasını gerekli kılar Soumlz konusu
duumlzenlemeler bir ccedileşit medenicircleşme olup duumlzenlemelerin aile yapısı aile iccedili iş boumlluumlmuuml ve
Sevgi Işık Erol
[52]
iktisadicirc hayat uumlzerinde tesirleri goumlruumlluumlr İnsan zamanla ccedilevreyi kontrol altına almaya
başlayarak yerleşik hayatın ilk adımlarını da atar (Oumlzkılıccedil 2007 3ndash4)
İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc faaliyette bulunmak ldquorızkınızı arayınızrdquo ayeti ile Allahrsquoın
emri olup ccediliftccedililik ve zanaatlarla ilgili temel bilgiler de insanlara Allah tarafından
peygamberler aracılığıyla oumlğretilmiştir Bundan dolayı iktisadicirc faaliyetin kutsal youmlnuuml de
vardır (Goumlze 1987 96)
İbn-i Haldun insanın emek harcayarak ya da herhangi bir yolla elde ettiği gelirden
zorunlu gereksinimlerini karşıladığı kısma ldquorızıkrdquo bunu aşan ve zenginliğin sermaye
birikiminin kaynağını oluşturan zorunlu ihtiyaccedil fazlası kısmına da ldquokazanccedilrdquo ismini verir
(Kozak 1999 262)
İbn Haldun ihtiyaccedilları zaruricirctabii hacirccicirc ve kemalitahsini olmak uumlzere uumlccedile ayırırken
buna bağlı olarak zanaatları da uumlccedil kısma ayırır (Şeker vd 2010 19) Birincisi insanın
yaşaması iccedilin zaruricirc olan meslekler (terzilik kasaplık dokumacılık ve marangozluk vb)
ikincisi insanın daha uumlst duumlzeyde olan ihtiyaccedillarını karşılayan meslekler (ilim sanat ve
siyaset ile ilgili mesleklerdir ki bunlar kacircğıtccedilılık ciltccedililik ve şairlik gibi meslekleri ihtiva
eder) Uumlccediluumlncuumlsuuml ise askerliktir (Oumlzkılıccedil 2007 5) İbn Haldunrsquoa goumlre ihtiyaccedilların bu sıralama
doğrultusunda giderilmesi kuumlltuumlr ve medeniyetin doğuşunu hazırlayan ana mekanizmadır
Yalnızca zaruri ihtiyaccedilları karşılayan bir toplumda ne ilim ne sanat olur İlimler ve sanatlar
son iki merhale iccedilinde gelişme imkanı bulur ve medeniyet boumlylece doğar ve gelişir (Şeker
vd 2010 19)
3 İbn Haldunrsquoa Goumlre İktisadi Kalkınmanın Unsurları
İbn Haldun iktisadi kalkınma konusunu değişik unsurlar etrafında inceler Ona goumlre
iktisadi kalkınmayı etkileyebilecek unsurlar aşağıdaki gibidir (Abdula 2007)
31 Siyasicirc İstikrar
İbn Haldun ldquoasabiyetrdquo olmadan devletin de kurulamayacağını savunur (Candan
2007 238) Oumlyle ki asabiyetin oumlnemi sadece kuruluş aşamasında değil zirveye ulaşılmasına
kadar devam etmektedir Zirve ise kemalin sonu zevalin de başlangıcı olarak goumlruumllmektedir
Amacı muumllk olan asabiyet muumllkuumln kemali olan devlete ulaşmak ile hedefine ulaşmış olur
(Goumlze 1987 93)
Burada asıl oumlnemli konu ise istikrarın sağlanabilmesidir Ccediluumlnkuuml bir cemiyeti ve bir
devleti ayakta tutmak iccedilin yalnızca asabiyet tek başına yetmez bunun yanında ahlacircki
değerler de gereklidir Bir muumllkuumln elden ccedilıkması bu ahlacircki değerlerin bozulmasıyla birlikte
başlar Nitekim İbn Haldun ccediloumlkuumlş sebepleri olarak asabiyetin ihmal edilmesi yanında
idarecilerin yozlaşmasını ve ahlacircki değerlerin terk edilmesini de dile getirir (Hacıoğlu 2007
47)
Tarihte kurulan devletler ve bunların gelişmesi ve yıkılmasına neden olan faktoumlrleri
iyi anlayabilmek iccedilin onların iktisadicirc faaliyetlerine ve uumlretim şekillerine goumlz atmak
gerekmektedir Siyasi istikrarın uumllkelerin ekonomileri uumlzerideki en belirleyici hatta ilk sırada
yer alan bir faktoumlr olduğunu soumlylemek guumlnuumlmuumlz duumlnyası iccedilin bir abartı olmasa gerektir
Mevcut devletlerin siyasi ccedilizgileri ile iktisadicirc ccedilizgileri birbirini teyit eder niteliktedir Siyasi
ccedilalkantıların yaşandığı doumlnemler ilk tesirlerini ekonomik hayat uumlzerinde goumlstermektedir
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[53]
32 Guumlven Ortamı
İbn Haldunrsquoa goumlre devletin kuruluş amacı insanların her tuumlrluuml saldırıdan uzak barış
iccedilinde yaşamalarına youmlnelik olmalıdır (Şener 2002) Ccediluumlnkuuml insanların bir cemiyet iccedilerisinde
bir araya gelmesine sebep iktisat ve guumlvenliktir Gerek dışarıdan gelebilecek saldırılara
gerekse iccedileride karşılıklı olarak meydana gelebilecek olan saldırılara karşı bir otorite altında
kendilerine guumlvenlik sağlama ihtiyacı insanları toplu yaşamaya mecbur kılmıştır Yatırım ve
can guumlvenliği accedilısından guumlven vermeyen boumllgeler ya da uumllkeler yabancı sermayeyi
ccedilekemeyeceği gibi girişimci ve yatırımcılar tarafından rağbet goumlrmeyeceği de aşikacircrdır
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
33 Uzmanlaşma
İbn Haldunrsquoa goumlre uzmanlaşma belirli bir grubun işbirliğiyle elde edilerek onlardan
birkaccedil kat daha kalabalık insan topluluğunun ihtiyaccedillarını karşılayarak memnun edecek
uumlretimi etkileyen ccedileşitli fonksiyonların koordinasyonudur İbn Haldunrsquoa goumlre
uzmanlaşmaya imkacircn sağlayan bir ortam olduğunda muumlteşebbis gelecekteki muhtemel
ticaret imkacircnı ve uumlretim iccedilin kendini adamaya cesaretlendirilir (Karataş 2012)
34 Emeğe Dayalı Uumlretim
İbn Haldunrsquoa goumlre insan guumlcuuml yani emek uumlretimin temel unsurudur İhtiyaccedilları
karşılamak iccedilin emek harcamak kaccedilınılmazdır (Falay 2012) Bu sebeple emek harcanmadan
elde edilen kazanccedil ve mal meşru olma oumlzelliğine haiz değildir Tabiatta yetişen nimetlerden
istifade edebilmek ve onları sahiplenebilmek iccedilin emek harcanması gerekmektedir Her tuumlrluuml
zenginlik ccedilalışmanın bir sonucu yani emeğin uumlruumlnuumlduumlr Elde edilen her değer de aynı
şekilde tabiatla insan emeğinin bir araya gelmesinin sonucudur
Ticaricirc alanda da kazancın tamamını sermaye ile ilişkilendirmek doğru bir oumlzellik
değildir Sebebi ise sermayeden kacircr elde etmede ve kazanca doumlnuumlştuumlrmede emeğin payı
inkacircr edilemez Aynı şekilde ziraat alanında da uumlretim araccedillarını yapmak hayvanlar ile baş
edebilmek ve onları kontrol ederek guumlccedillerinden faydalanmak da akıl el gibi iki unsurun bir
araya gelmesinden meydana gelmektedir İbn Haldunrsquoa goumlre bu iki unsuru bir araya
getirmek ve bu suretle guumlcuumlnuuml artırarak emeğini daha verimli hale getirmek insanı diğer
varlıklardan ayıran oumlnemli bir unsurdur İbn Haldun emekten yoksun olan ve
spekuumllasyona hileye aldatmacaya başvuran tuumlccarı kumarbaza benzetir Bu tuumlr bir ticaret
zati itibariyle meşru olmadığı gibi kişinin ahlacirckı ve psikolojisi uumlzerinde de sakıncalı etkiler
bırakır İnsanın tabiatı gereği az zamanda ccedilok kazanma hırsı onu hile ve spekuumllasyona
youmlneltebilir (Oumlzkılıccedil 2007 7)
35 Ahlacirckicirc Değerlere Bağlılık
İktisadicirc durumların bedavetten yerleşik hayata geccedilişteki roluumlnuumln yanında ahlacircki
değerler uumlzerinde tesirleri de muhakkaktır İbn Haldun kaccedilınılmaz olan bu etkileşim
suumlrecinin sağlıklı ve toplum yararına olması iccedilin ahlacircki değerlerin dikkate alınmasını
oumlzellikle vurgular İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc hayat ahlacirckicirc ve dinicirc değerlere goumlre
duumlzenlenmelidir Ccediluumlnkuuml insanların yaradılış amacı hayatta ebedi kalmak veya herhangi bir
şekilde yaşamak değildir İnsanın amacı insanlığına yaraşır bir duumlnyevicirc hayat suumlrmek ve
ahirette kurtuluşa ermektir (Oumlzkılıccedil 2007 7ndash8)
Sevgi Işık Erol
[54]
4 DEĞERLER
Değerler bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık birlik işleyiş ve devamını
sağlamak iccedilin uumlyelerinin ccediloğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak
duumlşuumlnce amaccedil temel ahlacircki ilke ya da inanccedillar manzumesidir (Baydar 2009 17) Ancak her
toplumun değerleri aynı olmayıp birbirinden farklılıklar arz edebilir Oumlrneğin askerlik Tuumlrk
toplumunda kutsal iken kimi toplumlarda ise para kazanılan bir iş durumundadır
Sosyolojik accedilıdan değerler toplumun kişilerin modellerin amaccedilların ve diğer
sosyo-kuumlltuumlrel şeylerin oumlnemlerini oumllccedilmeye yarayan oumllccediluumltler demektir Değerler bir inanccedil
olması bakımından duumlnyanın belli bir kısmıyla ilgili algı duygu ve bilgilerimizin bileşenidir
İnsanlarla yakınlaşmanın yolu onların temel değerlerini oumlnem sırasına goumlre bilmekten
geccedilmektedir Bu yuumlzden uumllkelerini savunan askerler paralı askerleri her zaman yenerler
(Arslanoğlu 2005 3)
Temel değerlerin oluşmasında aile buumlyuumlkleri oumlnemli rol oynar Ccediluumlnkuuml yetiştirdikleri
evlatlarına neleri soumlyleyip soumlylemeyeceklerini nelere inanıp inanmayacaklarını soumlyleyerek
ccedilocuklarına değerleri aşılarlar Ayrıca oumlrguumln eğitimle birlikte her tuumlrluuml eğitim-oumlğretim
faaliyetleri de değerlerin oluşmasında oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml eğitimde bireylere bilgi beceri ve
tutumların kazandırılmasının yanında toplumun kuumlltuumlruumlnuumln yeni nesillere aktarılması da
soumlz konusudur
Ulusal ve kuumlltuumlrel değerler uumllkeyi biccedilimlendirir Bir uumllkenin yaşam kalitesini
değiştirmek istiyorsanız ccedilok sayıda insanın değer yargılarını etkilemekten başka ccedilareniz
yoktur Ayrıca uumllkelerin kalkınması ile toplumun değerleri arasında ccedilok yakın bir ilişki
vardır Gerek Japonyarsquonın ve gerekse Almanyarsquonın duumlnyanın kalkınmış uumllkeleri arasında yer
almalarında bu toplumların kuumlltuumlrel değerlerinin roluuml bulunmaktadır Ccediluumlnkuuml bu ulusların
halkı kendilerini duumlnyanın en guumlccedilluuml ulusları olmaları gerektiği konusunda ccedilok guumlccedilluuml bir
inanca sahiptirler (Arslanoğlu 2005 3ndash4)
Değerler aynı zamanda iş yaşamını da şekillendirmektedir Oumlzellikle iş yaşamında
değerlerin olmazsa olmazı olan bir takım unsurlar vardır Soumlz konusu unsurlar din iş
ahlacirckı oumlrguumlt kuumlltuumlruuml oumlrf-adet ve ailedir
41 Din
Din kutsal ve ahlacircki oumlğeler taşıyan değer ve kurumlara sahip inanccedillar buumltuumlnuumlne
verilen isimdir (Wikipedia 2008) Arapccedila koumlkenli bir soumlzcuumlk olan ve koumlken itibariyle ldquoyol
huumlkuumlm muumlkacircfatrdquo gibi anlamlara gelen din kelimesini bilim adamları Kuranrsquoda semantik ve
etimolojik manasını anlamaya youmlnelik yoğun ccedilaba sarf etmişlerdir (Haddad 2000 631)
Dinin tanımı bilim ve felsefede farklı biccedilimlerde ele alınmıştır Bergsonrsquoa goumlre din
zekacircnın dağınıklığı ve ccedilaresizliği karşısında doğanın koruyucu tepkisine ve daha da ileride
hayatın buumltuumlnuumlne bağlanmaktır Edward Sapirrsquoe goumlre din guumlnluumlk yaşamın anlaşılmaz ve
tehlikeli ortamı iccedilinde goumlnuumll huzuruna iccedil huzuruna goumltuumlrecek bir yolun bulunmasıdır
Parsonsrsquoa goumlre ise din kacircinatta insanın yeri insanın diğerleriyle ilişkisi ccedilevresi ve diğer
insanlarla ilişkilere bağlı olarak arzu edilir olan ve olmayan şeyler hakkında geliştirilen ve
gerccedilekleştirilen bir anlayıştır
Ccedilok karmaşık bir yapıya sahip olan din doğa ve toplumla ilgili olguları accedilıklamada
insanlara yardımcı olur Bu bağlamda psikologlara goumlre din bir uumlst benlik olayı iken
sosyologlara goumlre din kutsalın toplum hayatındaki deneyimidir Satanist kilisesinin
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[55]
kurucusu Anton Szandor Laveye goumlre din insan yaşamını etkileyen her tuumlrluuml elektriksel
alanlardır Tasavvuf ve din psikologlarına goumlre din insan-ı kacircmil insan olmaya sevk eden bir
disiplindir İslam Peygamberi Hz Muhammed (sav)rsquoe goumlre ldquoinsanın gittiği yoldurrdquo
(Wikipedia 2008)
Dini inanccedil ve kurallar inanan bireylerin ruh yapısından sosyal ekonomik ailevi
ilişkilerine kadar her tuumlrluuml tutum ve davranışlarına bir ccedilerccedileve oluşturur (Demir 2003 94)
Dinin bu denli oumlnemine rağmen Batıda başlayan ilim adına gerccedileği sadece duyularla arama
ve bulma metodu ve youmlntemi yerleşik insan tasavvurunu değiştirip birtakım teorilerle yeni
bir insan tipi uumlretme gayretleri ortaya ccedilıkarmış ve boumlylece duumlnyada dinden uzaklaşma
meydana getirmiştir Belki sadece dinden uzaklaşma değil bulunan yeni bilimsel metot ve
yeni duumlşuumlnce sonucu artık din ortadan kalkmış ve onun yerini ilim almıştır Hacirclbuki insan
hayatında dinin yerini doldurabilecek hiccedilbir şey yoktur nazariye teori veya bilimsel
duumlşuumlnceler ya da bulgular dinin bir alternatifi olamaz Ccediluumlnkuuml dinicirc duumlşuumlnce ve hayatta
ldquoikame kanunurdquo uygulanamaz dinin yerini hiccedilbir kurum tutamaz Bilim ile din uumlretilemez
duumlşuumlnce uumlruumlnleri de din olamaz Bilim ve duumlşuumlnceden felsefe ve fikirden istifade edilebilir
ancak dinicirc bir goumlruumlşuumln ve dinicirc bir kuralın ham maddesi mutlaka dinicirc olmalıdır
Literatuumlre ekonomik bir deyim olarak giren ldquohomo economicusrdquo ifadesi din
adamları tarafından değil filozoflar tarafından uumlretilmiş bir ccedileşit insana bakış accedilısını dile
getiren bir kavramdır Homo economicus hep kendi ccedilıkarı peşinde koşan ekonomik adam
demektir Hacirclbuki insanın sadece ekonomik youmlnuuml değil dinicirc ilmicirc iccediltimaicirc idaricirc siyasicirc ve
ailevicirc youmlnleri de vardır İnsana sadece ekonomik youmlnden bakıp diğer youmlnlerini konu dışına
atmak ona zarar getirmiştir Ekonomi insanın diğer youmlnlerine uyduğu onlarla iyi geccedilindiği
muumlddetccedile ekonomi olup bir fayda sağlayacaktır Yoksa buguumlnkuuml duumlnyada olduğu gibi
Roumlnesans medeniyetinin ekonomi anlayışı ve uygulamasında goumlrduumlğuumlmuumlz gibi
krizler uumlreten bir kaynak olur Bize goumlre bunun sebebi insanı buumltuumln youmlnleri ile ele alıp
ekonomik faaliyetin buumltuumlncuumll bir yaklaşımla yapılmamasında yatmaktadır (Eskicioğlu
2008)
42 İş Ahlacirckı
Ahlacirck iyilik duumlruumlstluumlk yardımseverlik soumlzuumlnde durma yalan soumlylememe gibi
oumlzellikleri kapsayan kurallar ve tavırlar buumltuumlnuumlduumlr (Demir 2003 81ndash82) Ahlacirck kuralları
insanın iccedil acirclemine onun davranışlarının sebeplerine ilişkin talepleri ihtiva etmektedir
(Oumlzdemir 2005 3) Sağlıklı ve dengeli bir toplum ve suumlrduumlruumllebilir bir kalkınma iccedilin ahlacirckın
ve sosyal değerlerin hacirckim olduğu bir ortam oluşturmak olmazsa olmaz bir koşuldur
(Oumlgener 2008 1) Gelirin artması iccedilin ahlacircki değerlerin ekonomik adaletin ve halkın
refahının goumlz ardı edilmesi de gerekmiyor Ekonomik gelişme adalet oumlzguumlrluumlk insanlık
huumlrmeti ve değerlerin korunması ile birlikte gerccedilekleşerek yaşanabilir (Worldservice 2008)
ldquoİş ahlacirckı ekonomi ile ahlacirck arasındaki bir evlilik gibidirrdquo İş ahlacirckı ekonomi ve iş
duumlnyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seccedilimler yapmamızda bize yol
goumlsteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir Dolayısıyla ahlacirck ekonomik hedefleri
başarmaya youmlnelik oumlnemsiz bir araccedil olarak suiistimal edilmemelidir Hukuk ahlacirck ve vicdan
kuralları iccedilerisinde işlemeyen bir ekonomik sistem ccediloumlkme ve dağılmaya mahkucircmdur
(Oumlgener 2008 1) Buumltuumln duumlnyada accedilıkccedila ortaya ccedilıkmıştır ki ldquoahlacircksız ekonomi ekonomisiz
ahlacirckrdquo soumlz konusu bile olamaz (Guumlndoğan 2008 42)
Sevgi Işık Erol
[56]
421 Protestan İş Ahlacirckı
Roumlnesans ve Reform hareketleriyle birlikte Avruparsquoda ccedilalışma yeni bir anlam ve
değer kazanmıştır Luther ccedilalışmayı insanın Allahrsquoın rızasını kazanması iccedilin bir vesile olarak
değerlendirirken Calven ccedilalışmayı Allahrsquoın bir emri olduğunu yeryuumlzuumlnde Allahrsquoın
hacirckimiyetinin ancak insanın ccedilalışmasıyla gerccedilekleşeceğini dile getirir Calvenrsquoe goumlre bir
kişinin ccedilalışmalarında başarılı olması onun yaptığı işin Allah tarafından beğenildiğinin bir
işareti idi Max Weberrsquoe goumlre soumlz konusu bu durum insanların duumlnyaya ccedilalışmaya daha bir
oumlnem vermelerine ve adeta dini bir gayretle bu konularda birbirleriyle yarışırcasına
ilerlemelerine yol accedilmıştır Modern kapitalizmin temelini teşkil eden bu yeni zihniyet ve
duumlnya goumlruumlşuumlne Weber ldquoProtestan ahlacirckırdquo demiştir (Kozak 1999 80ndash81)
Protestan ahlacirckında bireysellik savunulmakta ve bunun iccedilinde bireyin ccedilok ccedilalışması
ve kendi ccedilıkarlarını maksimize etme gayreti soumlz konusudur Bu nedenle Protestan ahlacirck
maddi refahı oumlnceler ve bireyin kişilik ve davranışlarından ccedilok sahip olduğu refahın
buumlyuumlkluumlğuumlne bakar (Ersoumlz 2004 24) Dolayısıyla Protestan ahlacirckta duumlnyevi hayat ldquooumldevrdquo
olarak değerlendirilir ve bu oumldev en iyi biccedilimde yapılması gerekir Zamanın boşa
harcanması buumltuumln guumlnahlar iccedilinde ilk ve en ağır olanıdır Toplumsal yaşam iccedilinde zaman
kaybı boş konuşma sağlık iccedilin yeterli olanından fazla uyku (en fazla 8 saate kadar) ahlacircki
accedilıdan mutlak olarak itiraz edilecek konulardandır Buumltuumln bu ccedilalışma suumlresi sonunda elde
edilen kazanccedil ve zenginliğin şahsi ccedilıkarlar iccedilin kullanmayacağı da asıl kurallardan bir
diğeridir Protestan inancında kazanımın ldquohuumlmaniterrdquo felsefeyle yardıma doumlnuumlştuumlruumllmesi de
gerekir (Kurtuluş 2010 745ndash746)
Protestan ahlacirck anlayışına goumlre devletin genel sosyal refah sağlama goumlrevi olmadığı
gibi aynı zamanda sosyal hayatın işleyişine de karışmaz Bu yaklaşımın bir sonucu olarak
da toplumun genel refahının kişilerin toplam refahından ileri geldiği ifade edilmektedir
(Oumlzdemir 2004 61ndash63)
422 Yahudi İş Ahlacirckı
Yahudiler tarihi geccedilmişleri itibariyle hep başka uumllkelerde yaşamış ve siyasette yer
almamış olduklarından mal-muumllk edinmeleri engellenmiş veya suumlrguumlnlerle varlıklarını
geride bırakmak zorunda kalmışlardır Ancak Yahudiliğin kutsal kitabı olan Tevrat ile
Yahudiler suumlrguumln doumlnemlerinde bile varlığını ve milli benliğini korumuşlardır Tevratrsquoın
oumlğretilmesi ccedilok oumlnemlidir Bu nedenle Yahudi ebeveynlerin ccedilocuklarına onun huumlkuumlmlerini
belletmeleri yine Tevratrsquota emredilmiştir
Ahd-i Atikrsquote Şabbat (Cumartesi) tatili Allahrsquoın duumlnyayı yaratırken dinlendiği guumln
olarak inanıldığı iccedilin Musevilere Şabbat guumlnuuml ateş yakmama ticaret yapmama ve hatta
karanlıkta oturma zorunluluğu getirilmiştir Şabbat haricindeki guumlnler iccedilin emredilen ise ccedilok
ccedilalışmaktır
Yahudilikte ccedilok para sahibi olunması dinen teşvik edilmiştir ldquoAltın ve guumlmuumlş
ayağın sağlam basmasını sağlarrdquo ldquozenginlik ve guumlccedil kalbi coştururrdquo ldquodindar kişi parayı
vuumlcudundan ccedilok sever sevmelidirrdquo Hıristiyan oumlğretisi ve kilisenin yoksulluğu yuumlcelttiği
dikkate alınırsa yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye ccedilalışan Hıristiyan ile altın ve guumlmuumlş
toplamayı cennete gitmenin aracı olarak goumlren Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının
ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır Sonuccedilta Hıristiyanlık ccedilok dindar bir kişiyi rahip
keşiş (monk) yaparken Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iş adamı yapar Yahudi dinine
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[57]
goumlre Yahudiler arasında borccedil verilirken faiz işletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dışındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi muumlmkuumlnduumlr
Londrarsquodaki Yahudi İş Ahlacirckı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından duumlzenlenen iş seminerlerinde Yahudi iş ahlacirckının ccedilerccedilevesi şekillenmiştir Birlikte
esas alınan iş ahlacirckının oumlzuumlnuuml Haham Rabbi Hillelrsquoin Tevrat hakkındaki goumlruumlşuumlyle
accedilıklanabilir ldquoSize yapılmasından nefret ettiğiniz bir şeyi siz başkasına yapmayınız
Tevratrsquoın oumlzuuml budur Kalan kısmı sadece ayrıntıdır Gidiniz ve ccedilalışınızrdquo (Kurtuluş 2010
751ndash753)
423 İslacircm İş Ahlacirckı
İslacircmrsquoda yapılan her iş ve ccedilalışma meşru olmak kaydıyla kaba ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın tasvip ve destek goumlrmektedir Ancak İslacircm hukukccediluları guumlcuuml yettiği
halde ccedilalışma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geccedilimini sağlamaya ccedilalışanların devlet
tarafından ccedilalışmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmişlerdir (Kozak 1999 86) İslamrsquoda
fakirlik oumlvguumlsuumlnden soumlz edilmemektedir İslamrsquoda fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir
durumdur (Subaşı 2003 269)
İslam dini iktisadi gelişmeyi engellemez aksine destekler Oumlrneğin İslacircmrsquoda zekacirct
muumlessesiyle yardımlaşmanın sağlanması cuma guumlnuuml ibadetten hemen sonra işe doumlnuumllmesi
gibi Oysaki cumartesi ve pazar guumlnleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar iccedilin ibadete
ayrılmıştır
İslacircmiyetrsquote tasavvuf gerccedileğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de goumlz oumlnuumlne
alınmalıdır İslacircmrsquoda tasavvuf inancının ccedilalışma hayatına taşıdığı değer ahlacircktır İslacircmrsquoın
iktisadi kuruluşlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkacircr edilemeyeceği gibi diğer
yandan iş ahlacirckının koumlklerini İslacircm dininden aldığı da inkacircr edilemez Ahilik teşkilatı
(fuumltuumlvvet) ve esnaf loncalarının kuruluş ve işleyişi bu gerccedilekten uzak tutulamaz Tarikat ehli
iccedilin şeyh ne ise esnaf ve zanaatkacircr toplukları iccedilin de pir odur İslacircm iktisadında iş ahlacirckı
konusunda İbn Sinarsquonın tavsiyeleri oumlrnek goumlsterilebilir ldquoEzerek zorlayarak ve boğuşarak
elde edilen her artık (fazla) guumlnahla utanccedilla yuumlzsuyu doumlkmekle hayacircsızlıkla haysiyet
duumlşuumlkluumlğuumlyle ve ırz lekesiyle kazanılan her kacircr miktarı buumlyuumlk olsa da oumlnemsizdir ccedilok olsa
da değersizdir yararlı goumlruumlnse de yararsızdır Lekesiz temiz kazanccedil ve bitkinliğe duumlşmeden
elde edilen fazlalık miktarı az olsa da tartıda hafif gelse de daha lezzetli daha bereketli ve
daha kazanccedillıdırrdquo
İslacircmi duumlşuumlnce tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan eserleri Hıristiyan ve
Yahudi acirclemine tesir etmiş olan Ebu Hamid el-Gazalirsquonin iktisadi ahlacirck teorisindeki temel
kavramı ise ihsandır (el-ihsan) ldquobaşkalarına faydalı olacak şekilde davranmakrdquo gerektiğini
vurgular Boumlylece Gazalirsquonin iktisat ahlacirckına getirdiği ccedilerccedileve ana hatları itibariyle normatif
olmuştur (Kurtuluş 2010 748ndash750)
Osmanlı toplumunun yuumlzyıllarca ayakta kalmasının en oumlnemli faktoumlrlerinden biri
ahilik teşkilacirctıdır Bu kuruluşlarda iş ahlacirckına ve değerlere ccedilok oumlnem verilmiştir Ahilik
sisteminde insanlar hem meslekicirc hem de manevicirc accedilıdan suumlrekli eğitiliyorlardı (Yeniaysa
2008) Ahi birlikleri kişilere verdikleri değerler ile orta sandıkları vasıtasıyla kişiye sosyal
guumlvenlik ortamı temin etmişlerdir Birlikler sandıklar aracılığıyla kişiye maluliyet oumlluumlm
doğal afet gibi hallerde iş kurabilmelerini sağlamak amacıyla malzeme tedarik etmişlerdir
Ayrıca işi oumlğrenmede karşılaştığı sıkıntılarda maddi ve manevi destekte bulunarak kişiyi
yalnızlıktan kurtararak dayanışma ortamıyla moral sağlamışlardır Boumlylece kişinin ve
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[49]
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
The Role of Values on Economic Development
(From The Perspective of Ibn Haldun)
Sevgi Işık Erol1
Oumlzet
Bu ccedilalışmamızın amacı değerlerin iktisadi kalkınma uumlzerindeki roluumlduumlr Bunun iccedilin oumlncelikle iktisadi
kalkınma kavramı ele alınacak ardında da değerler başlığı altında din iş ahlacirckı (Protestan iş ahlacirckı
Yahudi iş ahlacirckı İslam iş ahlacirckı) oumlrguumlt kuumlltuumlruuml aile yapısı oumlrf ve adetler incelenecektir Son olarak da
değerlerin iktisadi kalkınmada ne gibi etkisi olduğu accedilıklanacaktır
Anahtar Soumlzcuumlkler Kalkınma iktisat değerler ahlacirck
Abstract
The aim of this study is the rolus of values on economic development Therefore at first the concept of
economic development will be discussed then religion work ethics (Protestant work ethics Jew work
ethics Islam work ethics) organizational culture family structure general customs will be analysed
under the title of values Finally the effects of values on economic development will be explained
Keywords Economic Development economics values ethics
1 Yrd Doccedil Dr Kırklareli Uumlniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakuumlltesi Ccedilalışma Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Boumlluumlmuuml sevgiisikwindowslivecom
Sevgi Işık Erol
[50]
Giriş
Kalkınma buumlyuumlme duumlnyanın siyasi ve ekonomik edebiyatında sıkccedila kullanılan
terimlerindendir Birccedilok ekonomi araştırmalarında bu soumlzcuumlkler eş anlamlı olarak
kullanılmaktadır Ancak kalkınma ve buumlyuumlme kavramları arasında farklılıklar mevcuttur
Buumlyuumlme daha ccedilok yıllık gelir veya milli hacircsıla gibi ekonomik parametreler uumlzerine vurgu
yaparken kalkınma ise tuumlm bunlara ilave olarak alt yapıya youmlnelik değişiklikleri de
kapsamaktadır Başka bir değişle kalkınmanın sınırları buumlyuumlmeden ccedilok daha geniş
olduğundan dolayı kavram sadece iktisadi boyutu ile ele alınmamakta aynı zamanda sosyal
kuumlltuumlrel ahlacircki ve ccedilalışmamızın konusunu oluşturan değerler boyutu ile de
değerlendirilmektedir
Esasen iktisat biliminin oluşumunda iktisat ile değerler iccedil iccedile duumlşuumlnuumllmesine
rağmen zamanla iktisat değerlerden bağımsız bir zeminde yer almaya başlamıştır Ancak
değerlerden soyutlanan iktisadi hayatta da kazanma hırsıyla ve daha fazla kazanccedil
anlayışıyla tahrik olma oumlrguumltsel amaccedillarla kişisel değerler arasında ccedilatışma rekabetccedili
baskılar nedeniyle meşru bir kazanccedil yolu olan iş yapma hakkında zedelenmelere
rastlanılmıştır Dolayısıyla iktisadi kalkınmanın ahlacircki değerler ile paralel gitmemesi gayri
ahlacircki uygulamaları meydana getirmiş bu durumda hem ulusal hem de uluslararası alanda
toplum barışının bozulmasına neden olmuştur
Tuumlm bu olumsuzlukların artması neticesinde değer ve iktisat yakınlaşması yeniden
guumlndeme gelmiştir Ccediluumlnkuuml servetin adaletli dağıtılması yoksulluğun ortadan kaldırılması
beşeri sermayenin geliştirilmesi istihdam olanaklarının artırılması doğal ve insani
imkacircnların randımanlı bir şekilde kullanılması ve hayat seviyesinin yuumlkseltilmesinde
ekonomik unsurlar kadar değerlerde ccedilok ayrı bir oumlneme sahiptir
1 İktisadi Kalkınma Kavramı
İktisadi kalkınma ile iktisadi buumlyuumlme kavramı kimi zaman birbirinin yerine
kullanıldığını goumlrmekteyiz Oysaki bu kavramların birbirinden farklılık arz eden oumlzellikleri
mevcuttur İktisadi buumlyuumlme bir uumllkede uumlretilen nihai mal ve hizmetlerin bir doumlnemden
(genellikle bir yıl) diğerine goumlsterdiği oransal değişimdir Değişime konu olan goumlsterge
genellikle milli gelirdir Milli gelir bir uumllkenin belli bir doumlnemde uumlretilen mal ve
hizmetlerinden elde edilen uumlretim faktoumlrleri gelirlerinin parasal değeri olarak tanımlanır
İktisadi buumlyuumlme milli gelirdeki oransal değişim olarak tanımlanabileceği gibi kişi başına
duumlşen gayri safi milli hacircsıla ya da kişi başına duumlşen gayri safi yurticcedili hacircsıladaki oransal
değişim olarak da tanımlanabilir (Accedilıkgoumlz 2007 18ndash19) Uumllkelerin gelişmişlik duumlzeylerini
goumlstermek adına tek başına kullanılan oumllccediluumltlerden en yaygın olanı ise yine gayri safi milli
hacircsıladır (Guumlnal 2006 3)
İktisadi buumlyuumlme mevcut olan bir uumlretim yapısının sadece nicel olarak gelişmesini ele
alırken iktisadi kalkınma bir uumlretim yapısının hem nicel hem de nitel olarak gelişmesini ele
almaktadır Boumlylece iktisadi kalkınma iktisadi nitelikte olan yapılar yanında sosyal siyasal
nitelikteki yapılarda da gelişme youmlnuumlnde bir değişme hatta yeni yapıların oluşturulmasını
iccedileren suumlreccedilleri işaret etmektedir Bu nedenle iktisadi kalkınmaya ulaşamayan iktisadi
buumlyuumlme durumlarına dengesiz buumlyuumlme ahenksiz buumlyuumlme gibi sıfatlarda verilmektedir
(Etkiforum 2008)
İktisadi kalkınma suumlreccedilleri sadece iktisadi değil sosyal ve insancıl tuumlm boyutları
sosyo-kuumlltuumlrel tuumlm olguları buumltuumlnleştirerek muumlreffeh toplum oluşturan bir suumlreccediltir İktisadi
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[51]
kalkınmanın gerccedilekleşmesini fert bazında kişinin suumlrekli artan geliri doğrultusunda maddi
sıkıntının giderilmesi bağımsızlık ve oumlzguumlrluumlğuumlnuumln artması ekonomik bağımsızlığı
neticesinde kendine guumlveni artması ve geleceğe doumlnuumlk plan program yapması (Etkiforum
2008) şeklinde uumlccedil ana oumllccediluumlte bakarak tespit etmek muumlmkuumlnduumlr
İktisadi kalkınma bir suumlreccedil olmakla birlikte bu suumlrecin daha etkili bir şekilde
gerccedilekleşmesini sağlayan bir takım unsurlar vardır Bu sebeple iktisadi kalkınma yalnızca
iktisadi bir takım denklemlerle ya da formuumlllerle gerccedileklemesi muhtemel bir suumlreccedil değildir
Soumlz konusu suumlreci besleyen en oumlnemli unsurlardan bir tanesi de hiccedil şuumlphesiz ki
ldquotoplumdaki değerlerdirrdquo Ccediluumlnkuuml iktisadi kalkınma toplumu oluşturan diğer faktoumlrlerin
etki alanı dışında değildir Bu bağlamda kendi doumlnemi iccedilerisinde iktisadi yapılanmaları ve
sosyal boyutları incelemesi ve iktisadi kalkınmanın ortaya ccedilıkışında değerlere buumlyuumlk oumlnem
vermesi nedeniyle İbn Haldunrsquoun perspektifinden konunun ele alınmasının daha uygun
olacağı kanısındayız
2 İbn Haldunrsquoa Goumlre İktisadi Hayatın Teşekkuumlluuml
İbn Haldun birccedilok duumlşuumlnuumlr gibi insanın tek başına yaşamasının muumlmkuumln
olmadığını cemiyet iccedilinde yaşaması gerektiğini vurgulamıştır İbn Haldunrsquoa goumlre insanların
toplu halde yaşama nedeni ise geccedilimlerini sağlamak iccedilin yardımlaşma ihtiyacına
dayanmaktadır (Haldun 2005 323) Zaten insan yaratılış itibariyle medenicirc bir varlıktır ve
yalnız başına yaşayamaz
İbn Haldunrsquoa goumlre insanın ilk yaşam biccedilimi bedevicircliktir Bedevicirc kavramını sadece
ccediloumllde goumlccedilebe olarak yaşayan Araplar bağlamında değil ayrıca iptidai hayat yaşayan kuumlccediluumlk
yerleşim birimlerini de iccedilerisine alan bir kavram olarak ele almak gerekmektedir Bedevicirc
yaşam tarzı olarak oldukccedila sade olup iktisadicirc olarak ortaya koyduğu bir faaliyetten soumlz
edilemez Bedevi tabiatın sunduğu ile yetinerek sadece hazır nimetleri tuumlketmekle
yetinmektedir İccedilerisinde bulunduğu şartlar gereği uumlretici değildir Bulunduğu ccedilevreyi
kontrol etme yeteneği olmayıp aksine ccedilevre şartları onun hareket alanını tayin eder
Ccedilevrenin sunduğu olanaklar ile idare etmek ve zor şartlar altında hayatını suumlrduumlrme
muumlcadelesi vermek zorundadır Buna bağlı olarak bedevicirc ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin
suumlrekli hareket halindedir (Oumlzkılıccedil 2007 2)
İbn Haldunrsquoa goumlre insanın ldquozarurirdquo ldquohacirccirdquo ve ldquokemalirdquo olmak uumlzere uumlccedil ccedileşit ihtiyacı
vardır Zaruri ihtiyaccedillar insanın yaşamını devam ettirebilmesi iccedilin gerekli olan asgari
ihtiyaccedillarını ifade ederken hacircci ihtiyaccedillar zaruricirc olmayan fakat insanın rahatına katkı
sağlayan o an olmasa bile ilerde ihtiyaccedil duyulabileceği şeyleri ifade etmektedir Kemali
ihtiyaccedillar ise gelecekteki ihtiyaccedillarını da karşılamış insanların fikir estetik gibi kaygılarını
karşılamaya youmlnelik ihtiyaccedillardır Bedevicircler bunlardan zaruricirc ihtiyaccedillar ile yetinirken hacirccicirc
ve kemali ihtiyaccedillar ile sadece haydari olanlar ilgilenmektedir (Goumlrguumln 1999 547)
İbn Haldunrsquoa goumlre bunun nedeni ise insanı haydariliğe zorlayan sebep muumllk ve
servettir Bedevicirc zaman iccedilerisinde elde etmiş olduğu imkacircnların ve iccedilerisinde bulunduğu
durumun zorlamasıyla haydariliğe youmlnelir Sonuccedilta insan mal ve muumllk elde etmeyi sever
Belli bir noktadan sonra biriktirdiği muumllkuuml seyyar olarak taşıması soumlz konusu
olmayacağından bu durum onu haydariliğe doğru iter Zaruricirc ihtiyaccedilların temininde doyum
noktasına ulaşılması insanı haydariliğe goumltuumlren psikolojik bir sebeptir Haydari hayat tarzı
mecburi olarak yeni bir takım duumlzenlemelerin oluşmasını gerekli kılar Soumlz konusu
duumlzenlemeler bir ccedileşit medenicircleşme olup duumlzenlemelerin aile yapısı aile iccedili iş boumlluumlmuuml ve
Sevgi Işık Erol
[52]
iktisadicirc hayat uumlzerinde tesirleri goumlruumlluumlr İnsan zamanla ccedilevreyi kontrol altına almaya
başlayarak yerleşik hayatın ilk adımlarını da atar (Oumlzkılıccedil 2007 3ndash4)
İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc faaliyette bulunmak ldquorızkınızı arayınızrdquo ayeti ile Allahrsquoın
emri olup ccediliftccedililik ve zanaatlarla ilgili temel bilgiler de insanlara Allah tarafından
peygamberler aracılığıyla oumlğretilmiştir Bundan dolayı iktisadicirc faaliyetin kutsal youmlnuuml de
vardır (Goumlze 1987 96)
İbn-i Haldun insanın emek harcayarak ya da herhangi bir yolla elde ettiği gelirden
zorunlu gereksinimlerini karşıladığı kısma ldquorızıkrdquo bunu aşan ve zenginliğin sermaye
birikiminin kaynağını oluşturan zorunlu ihtiyaccedil fazlası kısmına da ldquokazanccedilrdquo ismini verir
(Kozak 1999 262)
İbn Haldun ihtiyaccedilları zaruricirctabii hacirccicirc ve kemalitahsini olmak uumlzere uumlccedile ayırırken
buna bağlı olarak zanaatları da uumlccedil kısma ayırır (Şeker vd 2010 19) Birincisi insanın
yaşaması iccedilin zaruricirc olan meslekler (terzilik kasaplık dokumacılık ve marangozluk vb)
ikincisi insanın daha uumlst duumlzeyde olan ihtiyaccedillarını karşılayan meslekler (ilim sanat ve
siyaset ile ilgili mesleklerdir ki bunlar kacircğıtccedilılık ciltccedililik ve şairlik gibi meslekleri ihtiva
eder) Uumlccediluumlncuumlsuuml ise askerliktir (Oumlzkılıccedil 2007 5) İbn Haldunrsquoa goumlre ihtiyaccedilların bu sıralama
doğrultusunda giderilmesi kuumlltuumlr ve medeniyetin doğuşunu hazırlayan ana mekanizmadır
Yalnızca zaruri ihtiyaccedilları karşılayan bir toplumda ne ilim ne sanat olur İlimler ve sanatlar
son iki merhale iccedilinde gelişme imkanı bulur ve medeniyet boumlylece doğar ve gelişir (Şeker
vd 2010 19)
3 İbn Haldunrsquoa Goumlre İktisadi Kalkınmanın Unsurları
İbn Haldun iktisadi kalkınma konusunu değişik unsurlar etrafında inceler Ona goumlre
iktisadi kalkınmayı etkileyebilecek unsurlar aşağıdaki gibidir (Abdula 2007)
31 Siyasicirc İstikrar
İbn Haldun ldquoasabiyetrdquo olmadan devletin de kurulamayacağını savunur (Candan
2007 238) Oumlyle ki asabiyetin oumlnemi sadece kuruluş aşamasında değil zirveye ulaşılmasına
kadar devam etmektedir Zirve ise kemalin sonu zevalin de başlangıcı olarak goumlruumllmektedir
Amacı muumllk olan asabiyet muumllkuumln kemali olan devlete ulaşmak ile hedefine ulaşmış olur
(Goumlze 1987 93)
Burada asıl oumlnemli konu ise istikrarın sağlanabilmesidir Ccediluumlnkuuml bir cemiyeti ve bir
devleti ayakta tutmak iccedilin yalnızca asabiyet tek başına yetmez bunun yanında ahlacircki
değerler de gereklidir Bir muumllkuumln elden ccedilıkması bu ahlacircki değerlerin bozulmasıyla birlikte
başlar Nitekim İbn Haldun ccediloumlkuumlş sebepleri olarak asabiyetin ihmal edilmesi yanında
idarecilerin yozlaşmasını ve ahlacircki değerlerin terk edilmesini de dile getirir (Hacıoğlu 2007
47)
Tarihte kurulan devletler ve bunların gelişmesi ve yıkılmasına neden olan faktoumlrleri
iyi anlayabilmek iccedilin onların iktisadicirc faaliyetlerine ve uumlretim şekillerine goumlz atmak
gerekmektedir Siyasi istikrarın uumllkelerin ekonomileri uumlzerideki en belirleyici hatta ilk sırada
yer alan bir faktoumlr olduğunu soumlylemek guumlnuumlmuumlz duumlnyası iccedilin bir abartı olmasa gerektir
Mevcut devletlerin siyasi ccedilizgileri ile iktisadicirc ccedilizgileri birbirini teyit eder niteliktedir Siyasi
ccedilalkantıların yaşandığı doumlnemler ilk tesirlerini ekonomik hayat uumlzerinde goumlstermektedir
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[53]
32 Guumlven Ortamı
İbn Haldunrsquoa goumlre devletin kuruluş amacı insanların her tuumlrluuml saldırıdan uzak barış
iccedilinde yaşamalarına youmlnelik olmalıdır (Şener 2002) Ccediluumlnkuuml insanların bir cemiyet iccedilerisinde
bir araya gelmesine sebep iktisat ve guumlvenliktir Gerek dışarıdan gelebilecek saldırılara
gerekse iccedileride karşılıklı olarak meydana gelebilecek olan saldırılara karşı bir otorite altında
kendilerine guumlvenlik sağlama ihtiyacı insanları toplu yaşamaya mecbur kılmıştır Yatırım ve
can guumlvenliği accedilısından guumlven vermeyen boumllgeler ya da uumllkeler yabancı sermayeyi
ccedilekemeyeceği gibi girişimci ve yatırımcılar tarafından rağbet goumlrmeyeceği de aşikacircrdır
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
33 Uzmanlaşma
İbn Haldunrsquoa goumlre uzmanlaşma belirli bir grubun işbirliğiyle elde edilerek onlardan
birkaccedil kat daha kalabalık insan topluluğunun ihtiyaccedillarını karşılayarak memnun edecek
uumlretimi etkileyen ccedileşitli fonksiyonların koordinasyonudur İbn Haldunrsquoa goumlre
uzmanlaşmaya imkacircn sağlayan bir ortam olduğunda muumlteşebbis gelecekteki muhtemel
ticaret imkacircnı ve uumlretim iccedilin kendini adamaya cesaretlendirilir (Karataş 2012)
34 Emeğe Dayalı Uumlretim
İbn Haldunrsquoa goumlre insan guumlcuuml yani emek uumlretimin temel unsurudur İhtiyaccedilları
karşılamak iccedilin emek harcamak kaccedilınılmazdır (Falay 2012) Bu sebeple emek harcanmadan
elde edilen kazanccedil ve mal meşru olma oumlzelliğine haiz değildir Tabiatta yetişen nimetlerden
istifade edebilmek ve onları sahiplenebilmek iccedilin emek harcanması gerekmektedir Her tuumlrluuml
zenginlik ccedilalışmanın bir sonucu yani emeğin uumlruumlnuumlduumlr Elde edilen her değer de aynı
şekilde tabiatla insan emeğinin bir araya gelmesinin sonucudur
Ticaricirc alanda da kazancın tamamını sermaye ile ilişkilendirmek doğru bir oumlzellik
değildir Sebebi ise sermayeden kacircr elde etmede ve kazanca doumlnuumlştuumlrmede emeğin payı
inkacircr edilemez Aynı şekilde ziraat alanında da uumlretim araccedillarını yapmak hayvanlar ile baş
edebilmek ve onları kontrol ederek guumlccedillerinden faydalanmak da akıl el gibi iki unsurun bir
araya gelmesinden meydana gelmektedir İbn Haldunrsquoa goumlre bu iki unsuru bir araya
getirmek ve bu suretle guumlcuumlnuuml artırarak emeğini daha verimli hale getirmek insanı diğer
varlıklardan ayıran oumlnemli bir unsurdur İbn Haldun emekten yoksun olan ve
spekuumllasyona hileye aldatmacaya başvuran tuumlccarı kumarbaza benzetir Bu tuumlr bir ticaret
zati itibariyle meşru olmadığı gibi kişinin ahlacirckı ve psikolojisi uumlzerinde de sakıncalı etkiler
bırakır İnsanın tabiatı gereği az zamanda ccedilok kazanma hırsı onu hile ve spekuumllasyona
youmlneltebilir (Oumlzkılıccedil 2007 7)
35 Ahlacirckicirc Değerlere Bağlılık
İktisadicirc durumların bedavetten yerleşik hayata geccedilişteki roluumlnuumln yanında ahlacircki
değerler uumlzerinde tesirleri de muhakkaktır İbn Haldun kaccedilınılmaz olan bu etkileşim
suumlrecinin sağlıklı ve toplum yararına olması iccedilin ahlacircki değerlerin dikkate alınmasını
oumlzellikle vurgular İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc hayat ahlacirckicirc ve dinicirc değerlere goumlre
duumlzenlenmelidir Ccediluumlnkuuml insanların yaradılış amacı hayatta ebedi kalmak veya herhangi bir
şekilde yaşamak değildir İnsanın amacı insanlığına yaraşır bir duumlnyevicirc hayat suumlrmek ve
ahirette kurtuluşa ermektir (Oumlzkılıccedil 2007 7ndash8)
Sevgi Işık Erol
[54]
4 DEĞERLER
Değerler bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık birlik işleyiş ve devamını
sağlamak iccedilin uumlyelerinin ccediloğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak
duumlşuumlnce amaccedil temel ahlacircki ilke ya da inanccedillar manzumesidir (Baydar 2009 17) Ancak her
toplumun değerleri aynı olmayıp birbirinden farklılıklar arz edebilir Oumlrneğin askerlik Tuumlrk
toplumunda kutsal iken kimi toplumlarda ise para kazanılan bir iş durumundadır
Sosyolojik accedilıdan değerler toplumun kişilerin modellerin amaccedilların ve diğer
sosyo-kuumlltuumlrel şeylerin oumlnemlerini oumllccedilmeye yarayan oumllccediluumltler demektir Değerler bir inanccedil
olması bakımından duumlnyanın belli bir kısmıyla ilgili algı duygu ve bilgilerimizin bileşenidir
İnsanlarla yakınlaşmanın yolu onların temel değerlerini oumlnem sırasına goumlre bilmekten
geccedilmektedir Bu yuumlzden uumllkelerini savunan askerler paralı askerleri her zaman yenerler
(Arslanoğlu 2005 3)
Temel değerlerin oluşmasında aile buumlyuumlkleri oumlnemli rol oynar Ccediluumlnkuuml yetiştirdikleri
evlatlarına neleri soumlyleyip soumlylemeyeceklerini nelere inanıp inanmayacaklarını soumlyleyerek
ccedilocuklarına değerleri aşılarlar Ayrıca oumlrguumln eğitimle birlikte her tuumlrluuml eğitim-oumlğretim
faaliyetleri de değerlerin oluşmasında oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml eğitimde bireylere bilgi beceri ve
tutumların kazandırılmasının yanında toplumun kuumlltuumlruumlnuumln yeni nesillere aktarılması da
soumlz konusudur
Ulusal ve kuumlltuumlrel değerler uumllkeyi biccedilimlendirir Bir uumllkenin yaşam kalitesini
değiştirmek istiyorsanız ccedilok sayıda insanın değer yargılarını etkilemekten başka ccedilareniz
yoktur Ayrıca uumllkelerin kalkınması ile toplumun değerleri arasında ccedilok yakın bir ilişki
vardır Gerek Japonyarsquonın ve gerekse Almanyarsquonın duumlnyanın kalkınmış uumllkeleri arasında yer
almalarında bu toplumların kuumlltuumlrel değerlerinin roluuml bulunmaktadır Ccediluumlnkuuml bu ulusların
halkı kendilerini duumlnyanın en guumlccedilluuml ulusları olmaları gerektiği konusunda ccedilok guumlccedilluuml bir
inanca sahiptirler (Arslanoğlu 2005 3ndash4)
Değerler aynı zamanda iş yaşamını da şekillendirmektedir Oumlzellikle iş yaşamında
değerlerin olmazsa olmazı olan bir takım unsurlar vardır Soumlz konusu unsurlar din iş
ahlacirckı oumlrguumlt kuumlltuumlruuml oumlrf-adet ve ailedir
41 Din
Din kutsal ve ahlacircki oumlğeler taşıyan değer ve kurumlara sahip inanccedillar buumltuumlnuumlne
verilen isimdir (Wikipedia 2008) Arapccedila koumlkenli bir soumlzcuumlk olan ve koumlken itibariyle ldquoyol
huumlkuumlm muumlkacircfatrdquo gibi anlamlara gelen din kelimesini bilim adamları Kuranrsquoda semantik ve
etimolojik manasını anlamaya youmlnelik yoğun ccedilaba sarf etmişlerdir (Haddad 2000 631)
Dinin tanımı bilim ve felsefede farklı biccedilimlerde ele alınmıştır Bergsonrsquoa goumlre din
zekacircnın dağınıklığı ve ccedilaresizliği karşısında doğanın koruyucu tepkisine ve daha da ileride
hayatın buumltuumlnuumlne bağlanmaktır Edward Sapirrsquoe goumlre din guumlnluumlk yaşamın anlaşılmaz ve
tehlikeli ortamı iccedilinde goumlnuumll huzuruna iccedil huzuruna goumltuumlrecek bir yolun bulunmasıdır
Parsonsrsquoa goumlre ise din kacircinatta insanın yeri insanın diğerleriyle ilişkisi ccedilevresi ve diğer
insanlarla ilişkilere bağlı olarak arzu edilir olan ve olmayan şeyler hakkında geliştirilen ve
gerccedilekleştirilen bir anlayıştır
Ccedilok karmaşık bir yapıya sahip olan din doğa ve toplumla ilgili olguları accedilıklamada
insanlara yardımcı olur Bu bağlamda psikologlara goumlre din bir uumlst benlik olayı iken
sosyologlara goumlre din kutsalın toplum hayatındaki deneyimidir Satanist kilisesinin
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[55]
kurucusu Anton Szandor Laveye goumlre din insan yaşamını etkileyen her tuumlrluuml elektriksel
alanlardır Tasavvuf ve din psikologlarına goumlre din insan-ı kacircmil insan olmaya sevk eden bir
disiplindir İslam Peygamberi Hz Muhammed (sav)rsquoe goumlre ldquoinsanın gittiği yoldurrdquo
(Wikipedia 2008)
Dini inanccedil ve kurallar inanan bireylerin ruh yapısından sosyal ekonomik ailevi
ilişkilerine kadar her tuumlrluuml tutum ve davranışlarına bir ccedilerccedileve oluşturur (Demir 2003 94)
Dinin bu denli oumlnemine rağmen Batıda başlayan ilim adına gerccedileği sadece duyularla arama
ve bulma metodu ve youmlntemi yerleşik insan tasavvurunu değiştirip birtakım teorilerle yeni
bir insan tipi uumlretme gayretleri ortaya ccedilıkarmış ve boumlylece duumlnyada dinden uzaklaşma
meydana getirmiştir Belki sadece dinden uzaklaşma değil bulunan yeni bilimsel metot ve
yeni duumlşuumlnce sonucu artık din ortadan kalkmış ve onun yerini ilim almıştır Hacirclbuki insan
hayatında dinin yerini doldurabilecek hiccedilbir şey yoktur nazariye teori veya bilimsel
duumlşuumlnceler ya da bulgular dinin bir alternatifi olamaz Ccediluumlnkuuml dinicirc duumlşuumlnce ve hayatta
ldquoikame kanunurdquo uygulanamaz dinin yerini hiccedilbir kurum tutamaz Bilim ile din uumlretilemez
duumlşuumlnce uumlruumlnleri de din olamaz Bilim ve duumlşuumlnceden felsefe ve fikirden istifade edilebilir
ancak dinicirc bir goumlruumlşuumln ve dinicirc bir kuralın ham maddesi mutlaka dinicirc olmalıdır
Literatuumlre ekonomik bir deyim olarak giren ldquohomo economicusrdquo ifadesi din
adamları tarafından değil filozoflar tarafından uumlretilmiş bir ccedileşit insana bakış accedilısını dile
getiren bir kavramdır Homo economicus hep kendi ccedilıkarı peşinde koşan ekonomik adam
demektir Hacirclbuki insanın sadece ekonomik youmlnuuml değil dinicirc ilmicirc iccediltimaicirc idaricirc siyasicirc ve
ailevicirc youmlnleri de vardır İnsana sadece ekonomik youmlnden bakıp diğer youmlnlerini konu dışına
atmak ona zarar getirmiştir Ekonomi insanın diğer youmlnlerine uyduğu onlarla iyi geccedilindiği
muumlddetccedile ekonomi olup bir fayda sağlayacaktır Yoksa buguumlnkuuml duumlnyada olduğu gibi
Roumlnesans medeniyetinin ekonomi anlayışı ve uygulamasında goumlrduumlğuumlmuumlz gibi
krizler uumlreten bir kaynak olur Bize goumlre bunun sebebi insanı buumltuumln youmlnleri ile ele alıp
ekonomik faaliyetin buumltuumlncuumll bir yaklaşımla yapılmamasında yatmaktadır (Eskicioğlu
2008)
42 İş Ahlacirckı
Ahlacirck iyilik duumlruumlstluumlk yardımseverlik soumlzuumlnde durma yalan soumlylememe gibi
oumlzellikleri kapsayan kurallar ve tavırlar buumltuumlnuumlduumlr (Demir 2003 81ndash82) Ahlacirck kuralları
insanın iccedil acirclemine onun davranışlarının sebeplerine ilişkin talepleri ihtiva etmektedir
(Oumlzdemir 2005 3) Sağlıklı ve dengeli bir toplum ve suumlrduumlruumllebilir bir kalkınma iccedilin ahlacirckın
ve sosyal değerlerin hacirckim olduğu bir ortam oluşturmak olmazsa olmaz bir koşuldur
(Oumlgener 2008 1) Gelirin artması iccedilin ahlacircki değerlerin ekonomik adaletin ve halkın
refahının goumlz ardı edilmesi de gerekmiyor Ekonomik gelişme adalet oumlzguumlrluumlk insanlık
huumlrmeti ve değerlerin korunması ile birlikte gerccedilekleşerek yaşanabilir (Worldservice 2008)
ldquoİş ahlacirckı ekonomi ile ahlacirck arasındaki bir evlilik gibidirrdquo İş ahlacirckı ekonomi ve iş
duumlnyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seccedilimler yapmamızda bize yol
goumlsteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir Dolayısıyla ahlacirck ekonomik hedefleri
başarmaya youmlnelik oumlnemsiz bir araccedil olarak suiistimal edilmemelidir Hukuk ahlacirck ve vicdan
kuralları iccedilerisinde işlemeyen bir ekonomik sistem ccediloumlkme ve dağılmaya mahkucircmdur
(Oumlgener 2008 1) Buumltuumln duumlnyada accedilıkccedila ortaya ccedilıkmıştır ki ldquoahlacircksız ekonomi ekonomisiz
ahlacirckrdquo soumlz konusu bile olamaz (Guumlndoğan 2008 42)
Sevgi Işık Erol
[56]
421 Protestan İş Ahlacirckı
Roumlnesans ve Reform hareketleriyle birlikte Avruparsquoda ccedilalışma yeni bir anlam ve
değer kazanmıştır Luther ccedilalışmayı insanın Allahrsquoın rızasını kazanması iccedilin bir vesile olarak
değerlendirirken Calven ccedilalışmayı Allahrsquoın bir emri olduğunu yeryuumlzuumlnde Allahrsquoın
hacirckimiyetinin ancak insanın ccedilalışmasıyla gerccedilekleşeceğini dile getirir Calvenrsquoe goumlre bir
kişinin ccedilalışmalarında başarılı olması onun yaptığı işin Allah tarafından beğenildiğinin bir
işareti idi Max Weberrsquoe goumlre soumlz konusu bu durum insanların duumlnyaya ccedilalışmaya daha bir
oumlnem vermelerine ve adeta dini bir gayretle bu konularda birbirleriyle yarışırcasına
ilerlemelerine yol accedilmıştır Modern kapitalizmin temelini teşkil eden bu yeni zihniyet ve
duumlnya goumlruumlşuumlne Weber ldquoProtestan ahlacirckırdquo demiştir (Kozak 1999 80ndash81)
Protestan ahlacirckında bireysellik savunulmakta ve bunun iccedilinde bireyin ccedilok ccedilalışması
ve kendi ccedilıkarlarını maksimize etme gayreti soumlz konusudur Bu nedenle Protestan ahlacirck
maddi refahı oumlnceler ve bireyin kişilik ve davranışlarından ccedilok sahip olduğu refahın
buumlyuumlkluumlğuumlne bakar (Ersoumlz 2004 24) Dolayısıyla Protestan ahlacirckta duumlnyevi hayat ldquooumldevrdquo
olarak değerlendirilir ve bu oumldev en iyi biccedilimde yapılması gerekir Zamanın boşa
harcanması buumltuumln guumlnahlar iccedilinde ilk ve en ağır olanıdır Toplumsal yaşam iccedilinde zaman
kaybı boş konuşma sağlık iccedilin yeterli olanından fazla uyku (en fazla 8 saate kadar) ahlacircki
accedilıdan mutlak olarak itiraz edilecek konulardandır Buumltuumln bu ccedilalışma suumlresi sonunda elde
edilen kazanccedil ve zenginliğin şahsi ccedilıkarlar iccedilin kullanmayacağı da asıl kurallardan bir
diğeridir Protestan inancında kazanımın ldquohuumlmaniterrdquo felsefeyle yardıma doumlnuumlştuumlruumllmesi de
gerekir (Kurtuluş 2010 745ndash746)
Protestan ahlacirck anlayışına goumlre devletin genel sosyal refah sağlama goumlrevi olmadığı
gibi aynı zamanda sosyal hayatın işleyişine de karışmaz Bu yaklaşımın bir sonucu olarak
da toplumun genel refahının kişilerin toplam refahından ileri geldiği ifade edilmektedir
(Oumlzdemir 2004 61ndash63)
422 Yahudi İş Ahlacirckı
Yahudiler tarihi geccedilmişleri itibariyle hep başka uumllkelerde yaşamış ve siyasette yer
almamış olduklarından mal-muumllk edinmeleri engellenmiş veya suumlrguumlnlerle varlıklarını
geride bırakmak zorunda kalmışlardır Ancak Yahudiliğin kutsal kitabı olan Tevrat ile
Yahudiler suumlrguumln doumlnemlerinde bile varlığını ve milli benliğini korumuşlardır Tevratrsquoın
oumlğretilmesi ccedilok oumlnemlidir Bu nedenle Yahudi ebeveynlerin ccedilocuklarına onun huumlkuumlmlerini
belletmeleri yine Tevratrsquota emredilmiştir
Ahd-i Atikrsquote Şabbat (Cumartesi) tatili Allahrsquoın duumlnyayı yaratırken dinlendiği guumln
olarak inanıldığı iccedilin Musevilere Şabbat guumlnuuml ateş yakmama ticaret yapmama ve hatta
karanlıkta oturma zorunluluğu getirilmiştir Şabbat haricindeki guumlnler iccedilin emredilen ise ccedilok
ccedilalışmaktır
Yahudilikte ccedilok para sahibi olunması dinen teşvik edilmiştir ldquoAltın ve guumlmuumlş
ayağın sağlam basmasını sağlarrdquo ldquozenginlik ve guumlccedil kalbi coştururrdquo ldquodindar kişi parayı
vuumlcudundan ccedilok sever sevmelidirrdquo Hıristiyan oumlğretisi ve kilisenin yoksulluğu yuumlcelttiği
dikkate alınırsa yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye ccedilalışan Hıristiyan ile altın ve guumlmuumlş
toplamayı cennete gitmenin aracı olarak goumlren Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının
ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır Sonuccedilta Hıristiyanlık ccedilok dindar bir kişiyi rahip
keşiş (monk) yaparken Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iş adamı yapar Yahudi dinine
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[57]
goumlre Yahudiler arasında borccedil verilirken faiz işletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dışındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi muumlmkuumlnduumlr
Londrarsquodaki Yahudi İş Ahlacirckı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından duumlzenlenen iş seminerlerinde Yahudi iş ahlacirckının ccedilerccedilevesi şekillenmiştir Birlikte
esas alınan iş ahlacirckının oumlzuumlnuuml Haham Rabbi Hillelrsquoin Tevrat hakkındaki goumlruumlşuumlyle
accedilıklanabilir ldquoSize yapılmasından nefret ettiğiniz bir şeyi siz başkasına yapmayınız
Tevratrsquoın oumlzuuml budur Kalan kısmı sadece ayrıntıdır Gidiniz ve ccedilalışınızrdquo (Kurtuluş 2010
751ndash753)
423 İslacircm İş Ahlacirckı
İslacircmrsquoda yapılan her iş ve ccedilalışma meşru olmak kaydıyla kaba ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın tasvip ve destek goumlrmektedir Ancak İslacircm hukukccediluları guumlcuuml yettiği
halde ccedilalışma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geccedilimini sağlamaya ccedilalışanların devlet
tarafından ccedilalışmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmişlerdir (Kozak 1999 86) İslamrsquoda
fakirlik oumlvguumlsuumlnden soumlz edilmemektedir İslamrsquoda fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir
durumdur (Subaşı 2003 269)
İslam dini iktisadi gelişmeyi engellemez aksine destekler Oumlrneğin İslacircmrsquoda zekacirct
muumlessesiyle yardımlaşmanın sağlanması cuma guumlnuuml ibadetten hemen sonra işe doumlnuumllmesi
gibi Oysaki cumartesi ve pazar guumlnleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar iccedilin ibadete
ayrılmıştır
İslacircmiyetrsquote tasavvuf gerccedileğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de goumlz oumlnuumlne
alınmalıdır İslacircmrsquoda tasavvuf inancının ccedilalışma hayatına taşıdığı değer ahlacircktır İslacircmrsquoın
iktisadi kuruluşlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkacircr edilemeyeceği gibi diğer
yandan iş ahlacirckının koumlklerini İslacircm dininden aldığı da inkacircr edilemez Ahilik teşkilatı
(fuumltuumlvvet) ve esnaf loncalarının kuruluş ve işleyişi bu gerccedilekten uzak tutulamaz Tarikat ehli
iccedilin şeyh ne ise esnaf ve zanaatkacircr toplukları iccedilin de pir odur İslacircm iktisadında iş ahlacirckı
konusunda İbn Sinarsquonın tavsiyeleri oumlrnek goumlsterilebilir ldquoEzerek zorlayarak ve boğuşarak
elde edilen her artık (fazla) guumlnahla utanccedilla yuumlzsuyu doumlkmekle hayacircsızlıkla haysiyet
duumlşuumlkluumlğuumlyle ve ırz lekesiyle kazanılan her kacircr miktarı buumlyuumlk olsa da oumlnemsizdir ccedilok olsa
da değersizdir yararlı goumlruumlnse de yararsızdır Lekesiz temiz kazanccedil ve bitkinliğe duumlşmeden
elde edilen fazlalık miktarı az olsa da tartıda hafif gelse de daha lezzetli daha bereketli ve
daha kazanccedillıdırrdquo
İslacircmi duumlşuumlnce tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan eserleri Hıristiyan ve
Yahudi acirclemine tesir etmiş olan Ebu Hamid el-Gazalirsquonin iktisadi ahlacirck teorisindeki temel
kavramı ise ihsandır (el-ihsan) ldquobaşkalarına faydalı olacak şekilde davranmakrdquo gerektiğini
vurgular Boumlylece Gazalirsquonin iktisat ahlacirckına getirdiği ccedilerccedileve ana hatları itibariyle normatif
olmuştur (Kurtuluş 2010 748ndash750)
Osmanlı toplumunun yuumlzyıllarca ayakta kalmasının en oumlnemli faktoumlrlerinden biri
ahilik teşkilacirctıdır Bu kuruluşlarda iş ahlacirckına ve değerlere ccedilok oumlnem verilmiştir Ahilik
sisteminde insanlar hem meslekicirc hem de manevicirc accedilıdan suumlrekli eğitiliyorlardı (Yeniaysa
2008) Ahi birlikleri kişilere verdikleri değerler ile orta sandıkları vasıtasıyla kişiye sosyal
guumlvenlik ortamı temin etmişlerdir Birlikler sandıklar aracılığıyla kişiye maluliyet oumlluumlm
doğal afet gibi hallerde iş kurabilmelerini sağlamak amacıyla malzeme tedarik etmişlerdir
Ayrıca işi oumlğrenmede karşılaştığı sıkıntılarda maddi ve manevi destekte bulunarak kişiyi
yalnızlıktan kurtararak dayanışma ortamıyla moral sağlamışlardır Boumlylece kişinin ve
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[50]
Giriş
Kalkınma buumlyuumlme duumlnyanın siyasi ve ekonomik edebiyatında sıkccedila kullanılan
terimlerindendir Birccedilok ekonomi araştırmalarında bu soumlzcuumlkler eş anlamlı olarak
kullanılmaktadır Ancak kalkınma ve buumlyuumlme kavramları arasında farklılıklar mevcuttur
Buumlyuumlme daha ccedilok yıllık gelir veya milli hacircsıla gibi ekonomik parametreler uumlzerine vurgu
yaparken kalkınma ise tuumlm bunlara ilave olarak alt yapıya youmlnelik değişiklikleri de
kapsamaktadır Başka bir değişle kalkınmanın sınırları buumlyuumlmeden ccedilok daha geniş
olduğundan dolayı kavram sadece iktisadi boyutu ile ele alınmamakta aynı zamanda sosyal
kuumlltuumlrel ahlacircki ve ccedilalışmamızın konusunu oluşturan değerler boyutu ile de
değerlendirilmektedir
Esasen iktisat biliminin oluşumunda iktisat ile değerler iccedil iccedile duumlşuumlnuumllmesine
rağmen zamanla iktisat değerlerden bağımsız bir zeminde yer almaya başlamıştır Ancak
değerlerden soyutlanan iktisadi hayatta da kazanma hırsıyla ve daha fazla kazanccedil
anlayışıyla tahrik olma oumlrguumltsel amaccedillarla kişisel değerler arasında ccedilatışma rekabetccedili
baskılar nedeniyle meşru bir kazanccedil yolu olan iş yapma hakkında zedelenmelere
rastlanılmıştır Dolayısıyla iktisadi kalkınmanın ahlacircki değerler ile paralel gitmemesi gayri
ahlacircki uygulamaları meydana getirmiş bu durumda hem ulusal hem de uluslararası alanda
toplum barışının bozulmasına neden olmuştur
Tuumlm bu olumsuzlukların artması neticesinde değer ve iktisat yakınlaşması yeniden
guumlndeme gelmiştir Ccediluumlnkuuml servetin adaletli dağıtılması yoksulluğun ortadan kaldırılması
beşeri sermayenin geliştirilmesi istihdam olanaklarının artırılması doğal ve insani
imkacircnların randımanlı bir şekilde kullanılması ve hayat seviyesinin yuumlkseltilmesinde
ekonomik unsurlar kadar değerlerde ccedilok ayrı bir oumlneme sahiptir
1 İktisadi Kalkınma Kavramı
İktisadi kalkınma ile iktisadi buumlyuumlme kavramı kimi zaman birbirinin yerine
kullanıldığını goumlrmekteyiz Oysaki bu kavramların birbirinden farklılık arz eden oumlzellikleri
mevcuttur İktisadi buumlyuumlme bir uumllkede uumlretilen nihai mal ve hizmetlerin bir doumlnemden
(genellikle bir yıl) diğerine goumlsterdiği oransal değişimdir Değişime konu olan goumlsterge
genellikle milli gelirdir Milli gelir bir uumllkenin belli bir doumlnemde uumlretilen mal ve
hizmetlerinden elde edilen uumlretim faktoumlrleri gelirlerinin parasal değeri olarak tanımlanır
İktisadi buumlyuumlme milli gelirdeki oransal değişim olarak tanımlanabileceği gibi kişi başına
duumlşen gayri safi milli hacircsıla ya da kişi başına duumlşen gayri safi yurticcedili hacircsıladaki oransal
değişim olarak da tanımlanabilir (Accedilıkgoumlz 2007 18ndash19) Uumllkelerin gelişmişlik duumlzeylerini
goumlstermek adına tek başına kullanılan oumllccediluumltlerden en yaygın olanı ise yine gayri safi milli
hacircsıladır (Guumlnal 2006 3)
İktisadi buumlyuumlme mevcut olan bir uumlretim yapısının sadece nicel olarak gelişmesini ele
alırken iktisadi kalkınma bir uumlretim yapısının hem nicel hem de nitel olarak gelişmesini ele
almaktadır Boumlylece iktisadi kalkınma iktisadi nitelikte olan yapılar yanında sosyal siyasal
nitelikteki yapılarda da gelişme youmlnuumlnde bir değişme hatta yeni yapıların oluşturulmasını
iccedileren suumlreccedilleri işaret etmektedir Bu nedenle iktisadi kalkınmaya ulaşamayan iktisadi
buumlyuumlme durumlarına dengesiz buumlyuumlme ahenksiz buumlyuumlme gibi sıfatlarda verilmektedir
(Etkiforum 2008)
İktisadi kalkınma suumlreccedilleri sadece iktisadi değil sosyal ve insancıl tuumlm boyutları
sosyo-kuumlltuumlrel tuumlm olguları buumltuumlnleştirerek muumlreffeh toplum oluşturan bir suumlreccediltir İktisadi
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[51]
kalkınmanın gerccedilekleşmesini fert bazında kişinin suumlrekli artan geliri doğrultusunda maddi
sıkıntının giderilmesi bağımsızlık ve oumlzguumlrluumlğuumlnuumln artması ekonomik bağımsızlığı
neticesinde kendine guumlveni artması ve geleceğe doumlnuumlk plan program yapması (Etkiforum
2008) şeklinde uumlccedil ana oumllccediluumlte bakarak tespit etmek muumlmkuumlnduumlr
İktisadi kalkınma bir suumlreccedil olmakla birlikte bu suumlrecin daha etkili bir şekilde
gerccedilekleşmesini sağlayan bir takım unsurlar vardır Bu sebeple iktisadi kalkınma yalnızca
iktisadi bir takım denklemlerle ya da formuumlllerle gerccedileklemesi muhtemel bir suumlreccedil değildir
Soumlz konusu suumlreci besleyen en oumlnemli unsurlardan bir tanesi de hiccedil şuumlphesiz ki
ldquotoplumdaki değerlerdirrdquo Ccediluumlnkuuml iktisadi kalkınma toplumu oluşturan diğer faktoumlrlerin
etki alanı dışında değildir Bu bağlamda kendi doumlnemi iccedilerisinde iktisadi yapılanmaları ve
sosyal boyutları incelemesi ve iktisadi kalkınmanın ortaya ccedilıkışında değerlere buumlyuumlk oumlnem
vermesi nedeniyle İbn Haldunrsquoun perspektifinden konunun ele alınmasının daha uygun
olacağı kanısındayız
2 İbn Haldunrsquoa Goumlre İktisadi Hayatın Teşekkuumlluuml
İbn Haldun birccedilok duumlşuumlnuumlr gibi insanın tek başına yaşamasının muumlmkuumln
olmadığını cemiyet iccedilinde yaşaması gerektiğini vurgulamıştır İbn Haldunrsquoa goumlre insanların
toplu halde yaşama nedeni ise geccedilimlerini sağlamak iccedilin yardımlaşma ihtiyacına
dayanmaktadır (Haldun 2005 323) Zaten insan yaratılış itibariyle medenicirc bir varlıktır ve
yalnız başına yaşayamaz
İbn Haldunrsquoa goumlre insanın ilk yaşam biccedilimi bedevicircliktir Bedevicirc kavramını sadece
ccediloumllde goumlccedilebe olarak yaşayan Araplar bağlamında değil ayrıca iptidai hayat yaşayan kuumlccediluumlk
yerleşim birimlerini de iccedilerisine alan bir kavram olarak ele almak gerekmektedir Bedevicirc
yaşam tarzı olarak oldukccedila sade olup iktisadicirc olarak ortaya koyduğu bir faaliyetten soumlz
edilemez Bedevi tabiatın sunduğu ile yetinerek sadece hazır nimetleri tuumlketmekle
yetinmektedir İccedilerisinde bulunduğu şartlar gereği uumlretici değildir Bulunduğu ccedilevreyi
kontrol etme yeteneği olmayıp aksine ccedilevre şartları onun hareket alanını tayin eder
Ccedilevrenin sunduğu olanaklar ile idare etmek ve zor şartlar altında hayatını suumlrduumlrme
muumlcadelesi vermek zorundadır Buna bağlı olarak bedevicirc ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin
suumlrekli hareket halindedir (Oumlzkılıccedil 2007 2)
İbn Haldunrsquoa goumlre insanın ldquozarurirdquo ldquohacirccirdquo ve ldquokemalirdquo olmak uumlzere uumlccedil ccedileşit ihtiyacı
vardır Zaruri ihtiyaccedillar insanın yaşamını devam ettirebilmesi iccedilin gerekli olan asgari
ihtiyaccedillarını ifade ederken hacircci ihtiyaccedillar zaruricirc olmayan fakat insanın rahatına katkı
sağlayan o an olmasa bile ilerde ihtiyaccedil duyulabileceği şeyleri ifade etmektedir Kemali
ihtiyaccedillar ise gelecekteki ihtiyaccedillarını da karşılamış insanların fikir estetik gibi kaygılarını
karşılamaya youmlnelik ihtiyaccedillardır Bedevicircler bunlardan zaruricirc ihtiyaccedillar ile yetinirken hacirccicirc
ve kemali ihtiyaccedillar ile sadece haydari olanlar ilgilenmektedir (Goumlrguumln 1999 547)
İbn Haldunrsquoa goumlre bunun nedeni ise insanı haydariliğe zorlayan sebep muumllk ve
servettir Bedevicirc zaman iccedilerisinde elde etmiş olduğu imkacircnların ve iccedilerisinde bulunduğu
durumun zorlamasıyla haydariliğe youmlnelir Sonuccedilta insan mal ve muumllk elde etmeyi sever
Belli bir noktadan sonra biriktirdiği muumllkuuml seyyar olarak taşıması soumlz konusu
olmayacağından bu durum onu haydariliğe doğru iter Zaruricirc ihtiyaccedilların temininde doyum
noktasına ulaşılması insanı haydariliğe goumltuumlren psikolojik bir sebeptir Haydari hayat tarzı
mecburi olarak yeni bir takım duumlzenlemelerin oluşmasını gerekli kılar Soumlz konusu
duumlzenlemeler bir ccedileşit medenicircleşme olup duumlzenlemelerin aile yapısı aile iccedili iş boumlluumlmuuml ve
Sevgi Işık Erol
[52]
iktisadicirc hayat uumlzerinde tesirleri goumlruumlluumlr İnsan zamanla ccedilevreyi kontrol altına almaya
başlayarak yerleşik hayatın ilk adımlarını da atar (Oumlzkılıccedil 2007 3ndash4)
İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc faaliyette bulunmak ldquorızkınızı arayınızrdquo ayeti ile Allahrsquoın
emri olup ccediliftccedililik ve zanaatlarla ilgili temel bilgiler de insanlara Allah tarafından
peygamberler aracılığıyla oumlğretilmiştir Bundan dolayı iktisadicirc faaliyetin kutsal youmlnuuml de
vardır (Goumlze 1987 96)
İbn-i Haldun insanın emek harcayarak ya da herhangi bir yolla elde ettiği gelirden
zorunlu gereksinimlerini karşıladığı kısma ldquorızıkrdquo bunu aşan ve zenginliğin sermaye
birikiminin kaynağını oluşturan zorunlu ihtiyaccedil fazlası kısmına da ldquokazanccedilrdquo ismini verir
(Kozak 1999 262)
İbn Haldun ihtiyaccedilları zaruricirctabii hacirccicirc ve kemalitahsini olmak uumlzere uumlccedile ayırırken
buna bağlı olarak zanaatları da uumlccedil kısma ayırır (Şeker vd 2010 19) Birincisi insanın
yaşaması iccedilin zaruricirc olan meslekler (terzilik kasaplık dokumacılık ve marangozluk vb)
ikincisi insanın daha uumlst duumlzeyde olan ihtiyaccedillarını karşılayan meslekler (ilim sanat ve
siyaset ile ilgili mesleklerdir ki bunlar kacircğıtccedilılık ciltccedililik ve şairlik gibi meslekleri ihtiva
eder) Uumlccediluumlncuumlsuuml ise askerliktir (Oumlzkılıccedil 2007 5) İbn Haldunrsquoa goumlre ihtiyaccedilların bu sıralama
doğrultusunda giderilmesi kuumlltuumlr ve medeniyetin doğuşunu hazırlayan ana mekanizmadır
Yalnızca zaruri ihtiyaccedilları karşılayan bir toplumda ne ilim ne sanat olur İlimler ve sanatlar
son iki merhale iccedilinde gelişme imkanı bulur ve medeniyet boumlylece doğar ve gelişir (Şeker
vd 2010 19)
3 İbn Haldunrsquoa Goumlre İktisadi Kalkınmanın Unsurları
İbn Haldun iktisadi kalkınma konusunu değişik unsurlar etrafında inceler Ona goumlre
iktisadi kalkınmayı etkileyebilecek unsurlar aşağıdaki gibidir (Abdula 2007)
31 Siyasicirc İstikrar
İbn Haldun ldquoasabiyetrdquo olmadan devletin de kurulamayacağını savunur (Candan
2007 238) Oumlyle ki asabiyetin oumlnemi sadece kuruluş aşamasında değil zirveye ulaşılmasına
kadar devam etmektedir Zirve ise kemalin sonu zevalin de başlangıcı olarak goumlruumllmektedir
Amacı muumllk olan asabiyet muumllkuumln kemali olan devlete ulaşmak ile hedefine ulaşmış olur
(Goumlze 1987 93)
Burada asıl oumlnemli konu ise istikrarın sağlanabilmesidir Ccediluumlnkuuml bir cemiyeti ve bir
devleti ayakta tutmak iccedilin yalnızca asabiyet tek başına yetmez bunun yanında ahlacircki
değerler de gereklidir Bir muumllkuumln elden ccedilıkması bu ahlacircki değerlerin bozulmasıyla birlikte
başlar Nitekim İbn Haldun ccediloumlkuumlş sebepleri olarak asabiyetin ihmal edilmesi yanında
idarecilerin yozlaşmasını ve ahlacircki değerlerin terk edilmesini de dile getirir (Hacıoğlu 2007
47)
Tarihte kurulan devletler ve bunların gelişmesi ve yıkılmasına neden olan faktoumlrleri
iyi anlayabilmek iccedilin onların iktisadicirc faaliyetlerine ve uumlretim şekillerine goumlz atmak
gerekmektedir Siyasi istikrarın uumllkelerin ekonomileri uumlzerideki en belirleyici hatta ilk sırada
yer alan bir faktoumlr olduğunu soumlylemek guumlnuumlmuumlz duumlnyası iccedilin bir abartı olmasa gerektir
Mevcut devletlerin siyasi ccedilizgileri ile iktisadicirc ccedilizgileri birbirini teyit eder niteliktedir Siyasi
ccedilalkantıların yaşandığı doumlnemler ilk tesirlerini ekonomik hayat uumlzerinde goumlstermektedir
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[53]
32 Guumlven Ortamı
İbn Haldunrsquoa goumlre devletin kuruluş amacı insanların her tuumlrluuml saldırıdan uzak barış
iccedilinde yaşamalarına youmlnelik olmalıdır (Şener 2002) Ccediluumlnkuuml insanların bir cemiyet iccedilerisinde
bir araya gelmesine sebep iktisat ve guumlvenliktir Gerek dışarıdan gelebilecek saldırılara
gerekse iccedileride karşılıklı olarak meydana gelebilecek olan saldırılara karşı bir otorite altında
kendilerine guumlvenlik sağlama ihtiyacı insanları toplu yaşamaya mecbur kılmıştır Yatırım ve
can guumlvenliği accedilısından guumlven vermeyen boumllgeler ya da uumllkeler yabancı sermayeyi
ccedilekemeyeceği gibi girişimci ve yatırımcılar tarafından rağbet goumlrmeyeceği de aşikacircrdır
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
33 Uzmanlaşma
İbn Haldunrsquoa goumlre uzmanlaşma belirli bir grubun işbirliğiyle elde edilerek onlardan
birkaccedil kat daha kalabalık insan topluluğunun ihtiyaccedillarını karşılayarak memnun edecek
uumlretimi etkileyen ccedileşitli fonksiyonların koordinasyonudur İbn Haldunrsquoa goumlre
uzmanlaşmaya imkacircn sağlayan bir ortam olduğunda muumlteşebbis gelecekteki muhtemel
ticaret imkacircnı ve uumlretim iccedilin kendini adamaya cesaretlendirilir (Karataş 2012)
34 Emeğe Dayalı Uumlretim
İbn Haldunrsquoa goumlre insan guumlcuuml yani emek uumlretimin temel unsurudur İhtiyaccedilları
karşılamak iccedilin emek harcamak kaccedilınılmazdır (Falay 2012) Bu sebeple emek harcanmadan
elde edilen kazanccedil ve mal meşru olma oumlzelliğine haiz değildir Tabiatta yetişen nimetlerden
istifade edebilmek ve onları sahiplenebilmek iccedilin emek harcanması gerekmektedir Her tuumlrluuml
zenginlik ccedilalışmanın bir sonucu yani emeğin uumlruumlnuumlduumlr Elde edilen her değer de aynı
şekilde tabiatla insan emeğinin bir araya gelmesinin sonucudur
Ticaricirc alanda da kazancın tamamını sermaye ile ilişkilendirmek doğru bir oumlzellik
değildir Sebebi ise sermayeden kacircr elde etmede ve kazanca doumlnuumlştuumlrmede emeğin payı
inkacircr edilemez Aynı şekilde ziraat alanında da uumlretim araccedillarını yapmak hayvanlar ile baş
edebilmek ve onları kontrol ederek guumlccedillerinden faydalanmak da akıl el gibi iki unsurun bir
araya gelmesinden meydana gelmektedir İbn Haldunrsquoa goumlre bu iki unsuru bir araya
getirmek ve bu suretle guumlcuumlnuuml artırarak emeğini daha verimli hale getirmek insanı diğer
varlıklardan ayıran oumlnemli bir unsurdur İbn Haldun emekten yoksun olan ve
spekuumllasyona hileye aldatmacaya başvuran tuumlccarı kumarbaza benzetir Bu tuumlr bir ticaret
zati itibariyle meşru olmadığı gibi kişinin ahlacirckı ve psikolojisi uumlzerinde de sakıncalı etkiler
bırakır İnsanın tabiatı gereği az zamanda ccedilok kazanma hırsı onu hile ve spekuumllasyona
youmlneltebilir (Oumlzkılıccedil 2007 7)
35 Ahlacirckicirc Değerlere Bağlılık
İktisadicirc durumların bedavetten yerleşik hayata geccedilişteki roluumlnuumln yanında ahlacircki
değerler uumlzerinde tesirleri de muhakkaktır İbn Haldun kaccedilınılmaz olan bu etkileşim
suumlrecinin sağlıklı ve toplum yararına olması iccedilin ahlacircki değerlerin dikkate alınmasını
oumlzellikle vurgular İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc hayat ahlacirckicirc ve dinicirc değerlere goumlre
duumlzenlenmelidir Ccediluumlnkuuml insanların yaradılış amacı hayatta ebedi kalmak veya herhangi bir
şekilde yaşamak değildir İnsanın amacı insanlığına yaraşır bir duumlnyevicirc hayat suumlrmek ve
ahirette kurtuluşa ermektir (Oumlzkılıccedil 2007 7ndash8)
Sevgi Işık Erol
[54]
4 DEĞERLER
Değerler bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık birlik işleyiş ve devamını
sağlamak iccedilin uumlyelerinin ccediloğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak
duumlşuumlnce amaccedil temel ahlacircki ilke ya da inanccedillar manzumesidir (Baydar 2009 17) Ancak her
toplumun değerleri aynı olmayıp birbirinden farklılıklar arz edebilir Oumlrneğin askerlik Tuumlrk
toplumunda kutsal iken kimi toplumlarda ise para kazanılan bir iş durumundadır
Sosyolojik accedilıdan değerler toplumun kişilerin modellerin amaccedilların ve diğer
sosyo-kuumlltuumlrel şeylerin oumlnemlerini oumllccedilmeye yarayan oumllccediluumltler demektir Değerler bir inanccedil
olması bakımından duumlnyanın belli bir kısmıyla ilgili algı duygu ve bilgilerimizin bileşenidir
İnsanlarla yakınlaşmanın yolu onların temel değerlerini oumlnem sırasına goumlre bilmekten
geccedilmektedir Bu yuumlzden uumllkelerini savunan askerler paralı askerleri her zaman yenerler
(Arslanoğlu 2005 3)
Temel değerlerin oluşmasında aile buumlyuumlkleri oumlnemli rol oynar Ccediluumlnkuuml yetiştirdikleri
evlatlarına neleri soumlyleyip soumlylemeyeceklerini nelere inanıp inanmayacaklarını soumlyleyerek
ccedilocuklarına değerleri aşılarlar Ayrıca oumlrguumln eğitimle birlikte her tuumlrluuml eğitim-oumlğretim
faaliyetleri de değerlerin oluşmasında oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml eğitimde bireylere bilgi beceri ve
tutumların kazandırılmasının yanında toplumun kuumlltuumlruumlnuumln yeni nesillere aktarılması da
soumlz konusudur
Ulusal ve kuumlltuumlrel değerler uumllkeyi biccedilimlendirir Bir uumllkenin yaşam kalitesini
değiştirmek istiyorsanız ccedilok sayıda insanın değer yargılarını etkilemekten başka ccedilareniz
yoktur Ayrıca uumllkelerin kalkınması ile toplumun değerleri arasında ccedilok yakın bir ilişki
vardır Gerek Japonyarsquonın ve gerekse Almanyarsquonın duumlnyanın kalkınmış uumllkeleri arasında yer
almalarında bu toplumların kuumlltuumlrel değerlerinin roluuml bulunmaktadır Ccediluumlnkuuml bu ulusların
halkı kendilerini duumlnyanın en guumlccedilluuml ulusları olmaları gerektiği konusunda ccedilok guumlccedilluuml bir
inanca sahiptirler (Arslanoğlu 2005 3ndash4)
Değerler aynı zamanda iş yaşamını da şekillendirmektedir Oumlzellikle iş yaşamında
değerlerin olmazsa olmazı olan bir takım unsurlar vardır Soumlz konusu unsurlar din iş
ahlacirckı oumlrguumlt kuumlltuumlruuml oumlrf-adet ve ailedir
41 Din
Din kutsal ve ahlacircki oumlğeler taşıyan değer ve kurumlara sahip inanccedillar buumltuumlnuumlne
verilen isimdir (Wikipedia 2008) Arapccedila koumlkenli bir soumlzcuumlk olan ve koumlken itibariyle ldquoyol
huumlkuumlm muumlkacircfatrdquo gibi anlamlara gelen din kelimesini bilim adamları Kuranrsquoda semantik ve
etimolojik manasını anlamaya youmlnelik yoğun ccedilaba sarf etmişlerdir (Haddad 2000 631)
Dinin tanımı bilim ve felsefede farklı biccedilimlerde ele alınmıştır Bergsonrsquoa goumlre din
zekacircnın dağınıklığı ve ccedilaresizliği karşısında doğanın koruyucu tepkisine ve daha da ileride
hayatın buumltuumlnuumlne bağlanmaktır Edward Sapirrsquoe goumlre din guumlnluumlk yaşamın anlaşılmaz ve
tehlikeli ortamı iccedilinde goumlnuumll huzuruna iccedil huzuruna goumltuumlrecek bir yolun bulunmasıdır
Parsonsrsquoa goumlre ise din kacircinatta insanın yeri insanın diğerleriyle ilişkisi ccedilevresi ve diğer
insanlarla ilişkilere bağlı olarak arzu edilir olan ve olmayan şeyler hakkında geliştirilen ve
gerccedilekleştirilen bir anlayıştır
Ccedilok karmaşık bir yapıya sahip olan din doğa ve toplumla ilgili olguları accedilıklamada
insanlara yardımcı olur Bu bağlamda psikologlara goumlre din bir uumlst benlik olayı iken
sosyologlara goumlre din kutsalın toplum hayatındaki deneyimidir Satanist kilisesinin
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[55]
kurucusu Anton Szandor Laveye goumlre din insan yaşamını etkileyen her tuumlrluuml elektriksel
alanlardır Tasavvuf ve din psikologlarına goumlre din insan-ı kacircmil insan olmaya sevk eden bir
disiplindir İslam Peygamberi Hz Muhammed (sav)rsquoe goumlre ldquoinsanın gittiği yoldurrdquo
(Wikipedia 2008)
Dini inanccedil ve kurallar inanan bireylerin ruh yapısından sosyal ekonomik ailevi
ilişkilerine kadar her tuumlrluuml tutum ve davranışlarına bir ccedilerccedileve oluşturur (Demir 2003 94)
Dinin bu denli oumlnemine rağmen Batıda başlayan ilim adına gerccedileği sadece duyularla arama
ve bulma metodu ve youmlntemi yerleşik insan tasavvurunu değiştirip birtakım teorilerle yeni
bir insan tipi uumlretme gayretleri ortaya ccedilıkarmış ve boumlylece duumlnyada dinden uzaklaşma
meydana getirmiştir Belki sadece dinden uzaklaşma değil bulunan yeni bilimsel metot ve
yeni duumlşuumlnce sonucu artık din ortadan kalkmış ve onun yerini ilim almıştır Hacirclbuki insan
hayatında dinin yerini doldurabilecek hiccedilbir şey yoktur nazariye teori veya bilimsel
duumlşuumlnceler ya da bulgular dinin bir alternatifi olamaz Ccediluumlnkuuml dinicirc duumlşuumlnce ve hayatta
ldquoikame kanunurdquo uygulanamaz dinin yerini hiccedilbir kurum tutamaz Bilim ile din uumlretilemez
duumlşuumlnce uumlruumlnleri de din olamaz Bilim ve duumlşuumlnceden felsefe ve fikirden istifade edilebilir
ancak dinicirc bir goumlruumlşuumln ve dinicirc bir kuralın ham maddesi mutlaka dinicirc olmalıdır
Literatuumlre ekonomik bir deyim olarak giren ldquohomo economicusrdquo ifadesi din
adamları tarafından değil filozoflar tarafından uumlretilmiş bir ccedileşit insana bakış accedilısını dile
getiren bir kavramdır Homo economicus hep kendi ccedilıkarı peşinde koşan ekonomik adam
demektir Hacirclbuki insanın sadece ekonomik youmlnuuml değil dinicirc ilmicirc iccediltimaicirc idaricirc siyasicirc ve
ailevicirc youmlnleri de vardır İnsana sadece ekonomik youmlnden bakıp diğer youmlnlerini konu dışına
atmak ona zarar getirmiştir Ekonomi insanın diğer youmlnlerine uyduğu onlarla iyi geccedilindiği
muumlddetccedile ekonomi olup bir fayda sağlayacaktır Yoksa buguumlnkuuml duumlnyada olduğu gibi
Roumlnesans medeniyetinin ekonomi anlayışı ve uygulamasında goumlrduumlğuumlmuumlz gibi
krizler uumlreten bir kaynak olur Bize goumlre bunun sebebi insanı buumltuumln youmlnleri ile ele alıp
ekonomik faaliyetin buumltuumlncuumll bir yaklaşımla yapılmamasında yatmaktadır (Eskicioğlu
2008)
42 İş Ahlacirckı
Ahlacirck iyilik duumlruumlstluumlk yardımseverlik soumlzuumlnde durma yalan soumlylememe gibi
oumlzellikleri kapsayan kurallar ve tavırlar buumltuumlnuumlduumlr (Demir 2003 81ndash82) Ahlacirck kuralları
insanın iccedil acirclemine onun davranışlarının sebeplerine ilişkin talepleri ihtiva etmektedir
(Oumlzdemir 2005 3) Sağlıklı ve dengeli bir toplum ve suumlrduumlruumllebilir bir kalkınma iccedilin ahlacirckın
ve sosyal değerlerin hacirckim olduğu bir ortam oluşturmak olmazsa olmaz bir koşuldur
(Oumlgener 2008 1) Gelirin artması iccedilin ahlacircki değerlerin ekonomik adaletin ve halkın
refahının goumlz ardı edilmesi de gerekmiyor Ekonomik gelişme adalet oumlzguumlrluumlk insanlık
huumlrmeti ve değerlerin korunması ile birlikte gerccedilekleşerek yaşanabilir (Worldservice 2008)
ldquoİş ahlacirckı ekonomi ile ahlacirck arasındaki bir evlilik gibidirrdquo İş ahlacirckı ekonomi ve iş
duumlnyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seccedilimler yapmamızda bize yol
goumlsteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir Dolayısıyla ahlacirck ekonomik hedefleri
başarmaya youmlnelik oumlnemsiz bir araccedil olarak suiistimal edilmemelidir Hukuk ahlacirck ve vicdan
kuralları iccedilerisinde işlemeyen bir ekonomik sistem ccediloumlkme ve dağılmaya mahkucircmdur
(Oumlgener 2008 1) Buumltuumln duumlnyada accedilıkccedila ortaya ccedilıkmıştır ki ldquoahlacircksız ekonomi ekonomisiz
ahlacirckrdquo soumlz konusu bile olamaz (Guumlndoğan 2008 42)
Sevgi Işık Erol
[56]
421 Protestan İş Ahlacirckı
Roumlnesans ve Reform hareketleriyle birlikte Avruparsquoda ccedilalışma yeni bir anlam ve
değer kazanmıştır Luther ccedilalışmayı insanın Allahrsquoın rızasını kazanması iccedilin bir vesile olarak
değerlendirirken Calven ccedilalışmayı Allahrsquoın bir emri olduğunu yeryuumlzuumlnde Allahrsquoın
hacirckimiyetinin ancak insanın ccedilalışmasıyla gerccedilekleşeceğini dile getirir Calvenrsquoe goumlre bir
kişinin ccedilalışmalarında başarılı olması onun yaptığı işin Allah tarafından beğenildiğinin bir
işareti idi Max Weberrsquoe goumlre soumlz konusu bu durum insanların duumlnyaya ccedilalışmaya daha bir
oumlnem vermelerine ve adeta dini bir gayretle bu konularda birbirleriyle yarışırcasına
ilerlemelerine yol accedilmıştır Modern kapitalizmin temelini teşkil eden bu yeni zihniyet ve
duumlnya goumlruumlşuumlne Weber ldquoProtestan ahlacirckırdquo demiştir (Kozak 1999 80ndash81)
Protestan ahlacirckında bireysellik savunulmakta ve bunun iccedilinde bireyin ccedilok ccedilalışması
ve kendi ccedilıkarlarını maksimize etme gayreti soumlz konusudur Bu nedenle Protestan ahlacirck
maddi refahı oumlnceler ve bireyin kişilik ve davranışlarından ccedilok sahip olduğu refahın
buumlyuumlkluumlğuumlne bakar (Ersoumlz 2004 24) Dolayısıyla Protestan ahlacirckta duumlnyevi hayat ldquooumldevrdquo
olarak değerlendirilir ve bu oumldev en iyi biccedilimde yapılması gerekir Zamanın boşa
harcanması buumltuumln guumlnahlar iccedilinde ilk ve en ağır olanıdır Toplumsal yaşam iccedilinde zaman
kaybı boş konuşma sağlık iccedilin yeterli olanından fazla uyku (en fazla 8 saate kadar) ahlacircki
accedilıdan mutlak olarak itiraz edilecek konulardandır Buumltuumln bu ccedilalışma suumlresi sonunda elde
edilen kazanccedil ve zenginliğin şahsi ccedilıkarlar iccedilin kullanmayacağı da asıl kurallardan bir
diğeridir Protestan inancında kazanımın ldquohuumlmaniterrdquo felsefeyle yardıma doumlnuumlştuumlruumllmesi de
gerekir (Kurtuluş 2010 745ndash746)
Protestan ahlacirck anlayışına goumlre devletin genel sosyal refah sağlama goumlrevi olmadığı
gibi aynı zamanda sosyal hayatın işleyişine de karışmaz Bu yaklaşımın bir sonucu olarak
da toplumun genel refahının kişilerin toplam refahından ileri geldiği ifade edilmektedir
(Oumlzdemir 2004 61ndash63)
422 Yahudi İş Ahlacirckı
Yahudiler tarihi geccedilmişleri itibariyle hep başka uumllkelerde yaşamış ve siyasette yer
almamış olduklarından mal-muumllk edinmeleri engellenmiş veya suumlrguumlnlerle varlıklarını
geride bırakmak zorunda kalmışlardır Ancak Yahudiliğin kutsal kitabı olan Tevrat ile
Yahudiler suumlrguumln doumlnemlerinde bile varlığını ve milli benliğini korumuşlardır Tevratrsquoın
oumlğretilmesi ccedilok oumlnemlidir Bu nedenle Yahudi ebeveynlerin ccedilocuklarına onun huumlkuumlmlerini
belletmeleri yine Tevratrsquota emredilmiştir
Ahd-i Atikrsquote Şabbat (Cumartesi) tatili Allahrsquoın duumlnyayı yaratırken dinlendiği guumln
olarak inanıldığı iccedilin Musevilere Şabbat guumlnuuml ateş yakmama ticaret yapmama ve hatta
karanlıkta oturma zorunluluğu getirilmiştir Şabbat haricindeki guumlnler iccedilin emredilen ise ccedilok
ccedilalışmaktır
Yahudilikte ccedilok para sahibi olunması dinen teşvik edilmiştir ldquoAltın ve guumlmuumlş
ayağın sağlam basmasını sağlarrdquo ldquozenginlik ve guumlccedil kalbi coştururrdquo ldquodindar kişi parayı
vuumlcudundan ccedilok sever sevmelidirrdquo Hıristiyan oumlğretisi ve kilisenin yoksulluğu yuumlcelttiği
dikkate alınırsa yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye ccedilalışan Hıristiyan ile altın ve guumlmuumlş
toplamayı cennete gitmenin aracı olarak goumlren Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının
ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır Sonuccedilta Hıristiyanlık ccedilok dindar bir kişiyi rahip
keşiş (monk) yaparken Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iş adamı yapar Yahudi dinine
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[57]
goumlre Yahudiler arasında borccedil verilirken faiz işletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dışındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi muumlmkuumlnduumlr
Londrarsquodaki Yahudi İş Ahlacirckı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından duumlzenlenen iş seminerlerinde Yahudi iş ahlacirckının ccedilerccedilevesi şekillenmiştir Birlikte
esas alınan iş ahlacirckının oumlzuumlnuuml Haham Rabbi Hillelrsquoin Tevrat hakkındaki goumlruumlşuumlyle
accedilıklanabilir ldquoSize yapılmasından nefret ettiğiniz bir şeyi siz başkasına yapmayınız
Tevratrsquoın oumlzuuml budur Kalan kısmı sadece ayrıntıdır Gidiniz ve ccedilalışınızrdquo (Kurtuluş 2010
751ndash753)
423 İslacircm İş Ahlacirckı
İslacircmrsquoda yapılan her iş ve ccedilalışma meşru olmak kaydıyla kaba ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın tasvip ve destek goumlrmektedir Ancak İslacircm hukukccediluları guumlcuuml yettiği
halde ccedilalışma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geccedilimini sağlamaya ccedilalışanların devlet
tarafından ccedilalışmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmişlerdir (Kozak 1999 86) İslamrsquoda
fakirlik oumlvguumlsuumlnden soumlz edilmemektedir İslamrsquoda fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir
durumdur (Subaşı 2003 269)
İslam dini iktisadi gelişmeyi engellemez aksine destekler Oumlrneğin İslacircmrsquoda zekacirct
muumlessesiyle yardımlaşmanın sağlanması cuma guumlnuuml ibadetten hemen sonra işe doumlnuumllmesi
gibi Oysaki cumartesi ve pazar guumlnleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar iccedilin ibadete
ayrılmıştır
İslacircmiyetrsquote tasavvuf gerccedileğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de goumlz oumlnuumlne
alınmalıdır İslacircmrsquoda tasavvuf inancının ccedilalışma hayatına taşıdığı değer ahlacircktır İslacircmrsquoın
iktisadi kuruluşlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkacircr edilemeyeceği gibi diğer
yandan iş ahlacirckının koumlklerini İslacircm dininden aldığı da inkacircr edilemez Ahilik teşkilatı
(fuumltuumlvvet) ve esnaf loncalarının kuruluş ve işleyişi bu gerccedilekten uzak tutulamaz Tarikat ehli
iccedilin şeyh ne ise esnaf ve zanaatkacircr toplukları iccedilin de pir odur İslacircm iktisadında iş ahlacirckı
konusunda İbn Sinarsquonın tavsiyeleri oumlrnek goumlsterilebilir ldquoEzerek zorlayarak ve boğuşarak
elde edilen her artık (fazla) guumlnahla utanccedilla yuumlzsuyu doumlkmekle hayacircsızlıkla haysiyet
duumlşuumlkluumlğuumlyle ve ırz lekesiyle kazanılan her kacircr miktarı buumlyuumlk olsa da oumlnemsizdir ccedilok olsa
da değersizdir yararlı goumlruumlnse de yararsızdır Lekesiz temiz kazanccedil ve bitkinliğe duumlşmeden
elde edilen fazlalık miktarı az olsa da tartıda hafif gelse de daha lezzetli daha bereketli ve
daha kazanccedillıdırrdquo
İslacircmi duumlşuumlnce tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan eserleri Hıristiyan ve
Yahudi acirclemine tesir etmiş olan Ebu Hamid el-Gazalirsquonin iktisadi ahlacirck teorisindeki temel
kavramı ise ihsandır (el-ihsan) ldquobaşkalarına faydalı olacak şekilde davranmakrdquo gerektiğini
vurgular Boumlylece Gazalirsquonin iktisat ahlacirckına getirdiği ccedilerccedileve ana hatları itibariyle normatif
olmuştur (Kurtuluş 2010 748ndash750)
Osmanlı toplumunun yuumlzyıllarca ayakta kalmasının en oumlnemli faktoumlrlerinden biri
ahilik teşkilacirctıdır Bu kuruluşlarda iş ahlacirckına ve değerlere ccedilok oumlnem verilmiştir Ahilik
sisteminde insanlar hem meslekicirc hem de manevicirc accedilıdan suumlrekli eğitiliyorlardı (Yeniaysa
2008) Ahi birlikleri kişilere verdikleri değerler ile orta sandıkları vasıtasıyla kişiye sosyal
guumlvenlik ortamı temin etmişlerdir Birlikler sandıklar aracılığıyla kişiye maluliyet oumlluumlm
doğal afet gibi hallerde iş kurabilmelerini sağlamak amacıyla malzeme tedarik etmişlerdir
Ayrıca işi oumlğrenmede karşılaştığı sıkıntılarda maddi ve manevi destekte bulunarak kişiyi
yalnızlıktan kurtararak dayanışma ortamıyla moral sağlamışlardır Boumlylece kişinin ve
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[51]
kalkınmanın gerccedilekleşmesini fert bazında kişinin suumlrekli artan geliri doğrultusunda maddi
sıkıntının giderilmesi bağımsızlık ve oumlzguumlrluumlğuumlnuumln artması ekonomik bağımsızlığı
neticesinde kendine guumlveni artması ve geleceğe doumlnuumlk plan program yapması (Etkiforum
2008) şeklinde uumlccedil ana oumllccediluumlte bakarak tespit etmek muumlmkuumlnduumlr
İktisadi kalkınma bir suumlreccedil olmakla birlikte bu suumlrecin daha etkili bir şekilde
gerccedilekleşmesini sağlayan bir takım unsurlar vardır Bu sebeple iktisadi kalkınma yalnızca
iktisadi bir takım denklemlerle ya da formuumlllerle gerccedileklemesi muhtemel bir suumlreccedil değildir
Soumlz konusu suumlreci besleyen en oumlnemli unsurlardan bir tanesi de hiccedil şuumlphesiz ki
ldquotoplumdaki değerlerdirrdquo Ccediluumlnkuuml iktisadi kalkınma toplumu oluşturan diğer faktoumlrlerin
etki alanı dışında değildir Bu bağlamda kendi doumlnemi iccedilerisinde iktisadi yapılanmaları ve
sosyal boyutları incelemesi ve iktisadi kalkınmanın ortaya ccedilıkışında değerlere buumlyuumlk oumlnem
vermesi nedeniyle İbn Haldunrsquoun perspektifinden konunun ele alınmasının daha uygun
olacağı kanısındayız
2 İbn Haldunrsquoa Goumlre İktisadi Hayatın Teşekkuumlluuml
İbn Haldun birccedilok duumlşuumlnuumlr gibi insanın tek başına yaşamasının muumlmkuumln
olmadığını cemiyet iccedilinde yaşaması gerektiğini vurgulamıştır İbn Haldunrsquoa goumlre insanların
toplu halde yaşama nedeni ise geccedilimlerini sağlamak iccedilin yardımlaşma ihtiyacına
dayanmaktadır (Haldun 2005 323) Zaten insan yaratılış itibariyle medenicirc bir varlıktır ve
yalnız başına yaşayamaz
İbn Haldunrsquoa goumlre insanın ilk yaşam biccedilimi bedevicircliktir Bedevicirc kavramını sadece
ccediloumllde goumlccedilebe olarak yaşayan Araplar bağlamında değil ayrıca iptidai hayat yaşayan kuumlccediluumlk
yerleşim birimlerini de iccedilerisine alan bir kavram olarak ele almak gerekmektedir Bedevicirc
yaşam tarzı olarak oldukccedila sade olup iktisadicirc olarak ortaya koyduğu bir faaliyetten soumlz
edilemez Bedevi tabiatın sunduğu ile yetinerek sadece hazır nimetleri tuumlketmekle
yetinmektedir İccedilerisinde bulunduğu şartlar gereği uumlretici değildir Bulunduğu ccedilevreyi
kontrol etme yeteneği olmayıp aksine ccedilevre şartları onun hareket alanını tayin eder
Ccedilevrenin sunduğu olanaklar ile idare etmek ve zor şartlar altında hayatını suumlrduumlrme
muumlcadelesi vermek zorundadır Buna bağlı olarak bedevicirc ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin
suumlrekli hareket halindedir (Oumlzkılıccedil 2007 2)
İbn Haldunrsquoa goumlre insanın ldquozarurirdquo ldquohacirccirdquo ve ldquokemalirdquo olmak uumlzere uumlccedil ccedileşit ihtiyacı
vardır Zaruri ihtiyaccedillar insanın yaşamını devam ettirebilmesi iccedilin gerekli olan asgari
ihtiyaccedillarını ifade ederken hacircci ihtiyaccedillar zaruricirc olmayan fakat insanın rahatına katkı
sağlayan o an olmasa bile ilerde ihtiyaccedil duyulabileceği şeyleri ifade etmektedir Kemali
ihtiyaccedillar ise gelecekteki ihtiyaccedillarını da karşılamış insanların fikir estetik gibi kaygılarını
karşılamaya youmlnelik ihtiyaccedillardır Bedevicircler bunlardan zaruricirc ihtiyaccedillar ile yetinirken hacirccicirc
ve kemali ihtiyaccedillar ile sadece haydari olanlar ilgilenmektedir (Goumlrguumln 1999 547)
İbn Haldunrsquoa goumlre bunun nedeni ise insanı haydariliğe zorlayan sebep muumllk ve
servettir Bedevicirc zaman iccedilerisinde elde etmiş olduğu imkacircnların ve iccedilerisinde bulunduğu
durumun zorlamasıyla haydariliğe youmlnelir Sonuccedilta insan mal ve muumllk elde etmeyi sever
Belli bir noktadan sonra biriktirdiği muumllkuuml seyyar olarak taşıması soumlz konusu
olmayacağından bu durum onu haydariliğe doğru iter Zaruricirc ihtiyaccedilların temininde doyum
noktasına ulaşılması insanı haydariliğe goumltuumlren psikolojik bir sebeptir Haydari hayat tarzı
mecburi olarak yeni bir takım duumlzenlemelerin oluşmasını gerekli kılar Soumlz konusu
duumlzenlemeler bir ccedileşit medenicircleşme olup duumlzenlemelerin aile yapısı aile iccedili iş boumlluumlmuuml ve
Sevgi Işık Erol
[52]
iktisadicirc hayat uumlzerinde tesirleri goumlruumlluumlr İnsan zamanla ccedilevreyi kontrol altına almaya
başlayarak yerleşik hayatın ilk adımlarını da atar (Oumlzkılıccedil 2007 3ndash4)
İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc faaliyette bulunmak ldquorızkınızı arayınızrdquo ayeti ile Allahrsquoın
emri olup ccediliftccedililik ve zanaatlarla ilgili temel bilgiler de insanlara Allah tarafından
peygamberler aracılığıyla oumlğretilmiştir Bundan dolayı iktisadicirc faaliyetin kutsal youmlnuuml de
vardır (Goumlze 1987 96)
İbn-i Haldun insanın emek harcayarak ya da herhangi bir yolla elde ettiği gelirden
zorunlu gereksinimlerini karşıladığı kısma ldquorızıkrdquo bunu aşan ve zenginliğin sermaye
birikiminin kaynağını oluşturan zorunlu ihtiyaccedil fazlası kısmına da ldquokazanccedilrdquo ismini verir
(Kozak 1999 262)
İbn Haldun ihtiyaccedilları zaruricirctabii hacirccicirc ve kemalitahsini olmak uumlzere uumlccedile ayırırken
buna bağlı olarak zanaatları da uumlccedil kısma ayırır (Şeker vd 2010 19) Birincisi insanın
yaşaması iccedilin zaruricirc olan meslekler (terzilik kasaplık dokumacılık ve marangozluk vb)
ikincisi insanın daha uumlst duumlzeyde olan ihtiyaccedillarını karşılayan meslekler (ilim sanat ve
siyaset ile ilgili mesleklerdir ki bunlar kacircğıtccedilılık ciltccedililik ve şairlik gibi meslekleri ihtiva
eder) Uumlccediluumlncuumlsuuml ise askerliktir (Oumlzkılıccedil 2007 5) İbn Haldunrsquoa goumlre ihtiyaccedilların bu sıralama
doğrultusunda giderilmesi kuumlltuumlr ve medeniyetin doğuşunu hazırlayan ana mekanizmadır
Yalnızca zaruri ihtiyaccedilları karşılayan bir toplumda ne ilim ne sanat olur İlimler ve sanatlar
son iki merhale iccedilinde gelişme imkanı bulur ve medeniyet boumlylece doğar ve gelişir (Şeker
vd 2010 19)
3 İbn Haldunrsquoa Goumlre İktisadi Kalkınmanın Unsurları
İbn Haldun iktisadi kalkınma konusunu değişik unsurlar etrafında inceler Ona goumlre
iktisadi kalkınmayı etkileyebilecek unsurlar aşağıdaki gibidir (Abdula 2007)
31 Siyasicirc İstikrar
İbn Haldun ldquoasabiyetrdquo olmadan devletin de kurulamayacağını savunur (Candan
2007 238) Oumlyle ki asabiyetin oumlnemi sadece kuruluş aşamasında değil zirveye ulaşılmasına
kadar devam etmektedir Zirve ise kemalin sonu zevalin de başlangıcı olarak goumlruumllmektedir
Amacı muumllk olan asabiyet muumllkuumln kemali olan devlete ulaşmak ile hedefine ulaşmış olur
(Goumlze 1987 93)
Burada asıl oumlnemli konu ise istikrarın sağlanabilmesidir Ccediluumlnkuuml bir cemiyeti ve bir
devleti ayakta tutmak iccedilin yalnızca asabiyet tek başına yetmez bunun yanında ahlacircki
değerler de gereklidir Bir muumllkuumln elden ccedilıkması bu ahlacircki değerlerin bozulmasıyla birlikte
başlar Nitekim İbn Haldun ccediloumlkuumlş sebepleri olarak asabiyetin ihmal edilmesi yanında
idarecilerin yozlaşmasını ve ahlacircki değerlerin terk edilmesini de dile getirir (Hacıoğlu 2007
47)
Tarihte kurulan devletler ve bunların gelişmesi ve yıkılmasına neden olan faktoumlrleri
iyi anlayabilmek iccedilin onların iktisadicirc faaliyetlerine ve uumlretim şekillerine goumlz atmak
gerekmektedir Siyasi istikrarın uumllkelerin ekonomileri uumlzerideki en belirleyici hatta ilk sırada
yer alan bir faktoumlr olduğunu soumlylemek guumlnuumlmuumlz duumlnyası iccedilin bir abartı olmasa gerektir
Mevcut devletlerin siyasi ccedilizgileri ile iktisadicirc ccedilizgileri birbirini teyit eder niteliktedir Siyasi
ccedilalkantıların yaşandığı doumlnemler ilk tesirlerini ekonomik hayat uumlzerinde goumlstermektedir
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[53]
32 Guumlven Ortamı
İbn Haldunrsquoa goumlre devletin kuruluş amacı insanların her tuumlrluuml saldırıdan uzak barış
iccedilinde yaşamalarına youmlnelik olmalıdır (Şener 2002) Ccediluumlnkuuml insanların bir cemiyet iccedilerisinde
bir araya gelmesine sebep iktisat ve guumlvenliktir Gerek dışarıdan gelebilecek saldırılara
gerekse iccedileride karşılıklı olarak meydana gelebilecek olan saldırılara karşı bir otorite altında
kendilerine guumlvenlik sağlama ihtiyacı insanları toplu yaşamaya mecbur kılmıştır Yatırım ve
can guumlvenliği accedilısından guumlven vermeyen boumllgeler ya da uumllkeler yabancı sermayeyi
ccedilekemeyeceği gibi girişimci ve yatırımcılar tarafından rağbet goumlrmeyeceği de aşikacircrdır
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
33 Uzmanlaşma
İbn Haldunrsquoa goumlre uzmanlaşma belirli bir grubun işbirliğiyle elde edilerek onlardan
birkaccedil kat daha kalabalık insan topluluğunun ihtiyaccedillarını karşılayarak memnun edecek
uumlretimi etkileyen ccedileşitli fonksiyonların koordinasyonudur İbn Haldunrsquoa goumlre
uzmanlaşmaya imkacircn sağlayan bir ortam olduğunda muumlteşebbis gelecekteki muhtemel
ticaret imkacircnı ve uumlretim iccedilin kendini adamaya cesaretlendirilir (Karataş 2012)
34 Emeğe Dayalı Uumlretim
İbn Haldunrsquoa goumlre insan guumlcuuml yani emek uumlretimin temel unsurudur İhtiyaccedilları
karşılamak iccedilin emek harcamak kaccedilınılmazdır (Falay 2012) Bu sebeple emek harcanmadan
elde edilen kazanccedil ve mal meşru olma oumlzelliğine haiz değildir Tabiatta yetişen nimetlerden
istifade edebilmek ve onları sahiplenebilmek iccedilin emek harcanması gerekmektedir Her tuumlrluuml
zenginlik ccedilalışmanın bir sonucu yani emeğin uumlruumlnuumlduumlr Elde edilen her değer de aynı
şekilde tabiatla insan emeğinin bir araya gelmesinin sonucudur
Ticaricirc alanda da kazancın tamamını sermaye ile ilişkilendirmek doğru bir oumlzellik
değildir Sebebi ise sermayeden kacircr elde etmede ve kazanca doumlnuumlştuumlrmede emeğin payı
inkacircr edilemez Aynı şekilde ziraat alanında da uumlretim araccedillarını yapmak hayvanlar ile baş
edebilmek ve onları kontrol ederek guumlccedillerinden faydalanmak da akıl el gibi iki unsurun bir
araya gelmesinden meydana gelmektedir İbn Haldunrsquoa goumlre bu iki unsuru bir araya
getirmek ve bu suretle guumlcuumlnuuml artırarak emeğini daha verimli hale getirmek insanı diğer
varlıklardan ayıran oumlnemli bir unsurdur İbn Haldun emekten yoksun olan ve
spekuumllasyona hileye aldatmacaya başvuran tuumlccarı kumarbaza benzetir Bu tuumlr bir ticaret
zati itibariyle meşru olmadığı gibi kişinin ahlacirckı ve psikolojisi uumlzerinde de sakıncalı etkiler
bırakır İnsanın tabiatı gereği az zamanda ccedilok kazanma hırsı onu hile ve spekuumllasyona
youmlneltebilir (Oumlzkılıccedil 2007 7)
35 Ahlacirckicirc Değerlere Bağlılık
İktisadicirc durumların bedavetten yerleşik hayata geccedilişteki roluumlnuumln yanında ahlacircki
değerler uumlzerinde tesirleri de muhakkaktır İbn Haldun kaccedilınılmaz olan bu etkileşim
suumlrecinin sağlıklı ve toplum yararına olması iccedilin ahlacircki değerlerin dikkate alınmasını
oumlzellikle vurgular İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc hayat ahlacirckicirc ve dinicirc değerlere goumlre
duumlzenlenmelidir Ccediluumlnkuuml insanların yaradılış amacı hayatta ebedi kalmak veya herhangi bir
şekilde yaşamak değildir İnsanın amacı insanlığına yaraşır bir duumlnyevicirc hayat suumlrmek ve
ahirette kurtuluşa ermektir (Oumlzkılıccedil 2007 7ndash8)
Sevgi Işık Erol
[54]
4 DEĞERLER
Değerler bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık birlik işleyiş ve devamını
sağlamak iccedilin uumlyelerinin ccediloğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak
duumlşuumlnce amaccedil temel ahlacircki ilke ya da inanccedillar manzumesidir (Baydar 2009 17) Ancak her
toplumun değerleri aynı olmayıp birbirinden farklılıklar arz edebilir Oumlrneğin askerlik Tuumlrk
toplumunda kutsal iken kimi toplumlarda ise para kazanılan bir iş durumundadır
Sosyolojik accedilıdan değerler toplumun kişilerin modellerin amaccedilların ve diğer
sosyo-kuumlltuumlrel şeylerin oumlnemlerini oumllccedilmeye yarayan oumllccediluumltler demektir Değerler bir inanccedil
olması bakımından duumlnyanın belli bir kısmıyla ilgili algı duygu ve bilgilerimizin bileşenidir
İnsanlarla yakınlaşmanın yolu onların temel değerlerini oumlnem sırasına goumlre bilmekten
geccedilmektedir Bu yuumlzden uumllkelerini savunan askerler paralı askerleri her zaman yenerler
(Arslanoğlu 2005 3)
Temel değerlerin oluşmasında aile buumlyuumlkleri oumlnemli rol oynar Ccediluumlnkuuml yetiştirdikleri
evlatlarına neleri soumlyleyip soumlylemeyeceklerini nelere inanıp inanmayacaklarını soumlyleyerek
ccedilocuklarına değerleri aşılarlar Ayrıca oumlrguumln eğitimle birlikte her tuumlrluuml eğitim-oumlğretim
faaliyetleri de değerlerin oluşmasında oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml eğitimde bireylere bilgi beceri ve
tutumların kazandırılmasının yanında toplumun kuumlltuumlruumlnuumln yeni nesillere aktarılması da
soumlz konusudur
Ulusal ve kuumlltuumlrel değerler uumllkeyi biccedilimlendirir Bir uumllkenin yaşam kalitesini
değiştirmek istiyorsanız ccedilok sayıda insanın değer yargılarını etkilemekten başka ccedilareniz
yoktur Ayrıca uumllkelerin kalkınması ile toplumun değerleri arasında ccedilok yakın bir ilişki
vardır Gerek Japonyarsquonın ve gerekse Almanyarsquonın duumlnyanın kalkınmış uumllkeleri arasında yer
almalarında bu toplumların kuumlltuumlrel değerlerinin roluuml bulunmaktadır Ccediluumlnkuuml bu ulusların
halkı kendilerini duumlnyanın en guumlccedilluuml ulusları olmaları gerektiği konusunda ccedilok guumlccedilluuml bir
inanca sahiptirler (Arslanoğlu 2005 3ndash4)
Değerler aynı zamanda iş yaşamını da şekillendirmektedir Oumlzellikle iş yaşamında
değerlerin olmazsa olmazı olan bir takım unsurlar vardır Soumlz konusu unsurlar din iş
ahlacirckı oumlrguumlt kuumlltuumlruuml oumlrf-adet ve ailedir
41 Din
Din kutsal ve ahlacircki oumlğeler taşıyan değer ve kurumlara sahip inanccedillar buumltuumlnuumlne
verilen isimdir (Wikipedia 2008) Arapccedila koumlkenli bir soumlzcuumlk olan ve koumlken itibariyle ldquoyol
huumlkuumlm muumlkacircfatrdquo gibi anlamlara gelen din kelimesini bilim adamları Kuranrsquoda semantik ve
etimolojik manasını anlamaya youmlnelik yoğun ccedilaba sarf etmişlerdir (Haddad 2000 631)
Dinin tanımı bilim ve felsefede farklı biccedilimlerde ele alınmıştır Bergsonrsquoa goumlre din
zekacircnın dağınıklığı ve ccedilaresizliği karşısında doğanın koruyucu tepkisine ve daha da ileride
hayatın buumltuumlnuumlne bağlanmaktır Edward Sapirrsquoe goumlre din guumlnluumlk yaşamın anlaşılmaz ve
tehlikeli ortamı iccedilinde goumlnuumll huzuruna iccedil huzuruna goumltuumlrecek bir yolun bulunmasıdır
Parsonsrsquoa goumlre ise din kacircinatta insanın yeri insanın diğerleriyle ilişkisi ccedilevresi ve diğer
insanlarla ilişkilere bağlı olarak arzu edilir olan ve olmayan şeyler hakkında geliştirilen ve
gerccedilekleştirilen bir anlayıştır
Ccedilok karmaşık bir yapıya sahip olan din doğa ve toplumla ilgili olguları accedilıklamada
insanlara yardımcı olur Bu bağlamda psikologlara goumlre din bir uumlst benlik olayı iken
sosyologlara goumlre din kutsalın toplum hayatındaki deneyimidir Satanist kilisesinin
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[55]
kurucusu Anton Szandor Laveye goumlre din insan yaşamını etkileyen her tuumlrluuml elektriksel
alanlardır Tasavvuf ve din psikologlarına goumlre din insan-ı kacircmil insan olmaya sevk eden bir
disiplindir İslam Peygamberi Hz Muhammed (sav)rsquoe goumlre ldquoinsanın gittiği yoldurrdquo
(Wikipedia 2008)
Dini inanccedil ve kurallar inanan bireylerin ruh yapısından sosyal ekonomik ailevi
ilişkilerine kadar her tuumlrluuml tutum ve davranışlarına bir ccedilerccedileve oluşturur (Demir 2003 94)
Dinin bu denli oumlnemine rağmen Batıda başlayan ilim adına gerccedileği sadece duyularla arama
ve bulma metodu ve youmlntemi yerleşik insan tasavvurunu değiştirip birtakım teorilerle yeni
bir insan tipi uumlretme gayretleri ortaya ccedilıkarmış ve boumlylece duumlnyada dinden uzaklaşma
meydana getirmiştir Belki sadece dinden uzaklaşma değil bulunan yeni bilimsel metot ve
yeni duumlşuumlnce sonucu artık din ortadan kalkmış ve onun yerini ilim almıştır Hacirclbuki insan
hayatında dinin yerini doldurabilecek hiccedilbir şey yoktur nazariye teori veya bilimsel
duumlşuumlnceler ya da bulgular dinin bir alternatifi olamaz Ccediluumlnkuuml dinicirc duumlşuumlnce ve hayatta
ldquoikame kanunurdquo uygulanamaz dinin yerini hiccedilbir kurum tutamaz Bilim ile din uumlretilemez
duumlşuumlnce uumlruumlnleri de din olamaz Bilim ve duumlşuumlnceden felsefe ve fikirden istifade edilebilir
ancak dinicirc bir goumlruumlşuumln ve dinicirc bir kuralın ham maddesi mutlaka dinicirc olmalıdır
Literatuumlre ekonomik bir deyim olarak giren ldquohomo economicusrdquo ifadesi din
adamları tarafından değil filozoflar tarafından uumlretilmiş bir ccedileşit insana bakış accedilısını dile
getiren bir kavramdır Homo economicus hep kendi ccedilıkarı peşinde koşan ekonomik adam
demektir Hacirclbuki insanın sadece ekonomik youmlnuuml değil dinicirc ilmicirc iccediltimaicirc idaricirc siyasicirc ve
ailevicirc youmlnleri de vardır İnsana sadece ekonomik youmlnden bakıp diğer youmlnlerini konu dışına
atmak ona zarar getirmiştir Ekonomi insanın diğer youmlnlerine uyduğu onlarla iyi geccedilindiği
muumlddetccedile ekonomi olup bir fayda sağlayacaktır Yoksa buguumlnkuuml duumlnyada olduğu gibi
Roumlnesans medeniyetinin ekonomi anlayışı ve uygulamasında goumlrduumlğuumlmuumlz gibi
krizler uumlreten bir kaynak olur Bize goumlre bunun sebebi insanı buumltuumln youmlnleri ile ele alıp
ekonomik faaliyetin buumltuumlncuumll bir yaklaşımla yapılmamasında yatmaktadır (Eskicioğlu
2008)
42 İş Ahlacirckı
Ahlacirck iyilik duumlruumlstluumlk yardımseverlik soumlzuumlnde durma yalan soumlylememe gibi
oumlzellikleri kapsayan kurallar ve tavırlar buumltuumlnuumlduumlr (Demir 2003 81ndash82) Ahlacirck kuralları
insanın iccedil acirclemine onun davranışlarının sebeplerine ilişkin talepleri ihtiva etmektedir
(Oumlzdemir 2005 3) Sağlıklı ve dengeli bir toplum ve suumlrduumlruumllebilir bir kalkınma iccedilin ahlacirckın
ve sosyal değerlerin hacirckim olduğu bir ortam oluşturmak olmazsa olmaz bir koşuldur
(Oumlgener 2008 1) Gelirin artması iccedilin ahlacircki değerlerin ekonomik adaletin ve halkın
refahının goumlz ardı edilmesi de gerekmiyor Ekonomik gelişme adalet oumlzguumlrluumlk insanlık
huumlrmeti ve değerlerin korunması ile birlikte gerccedilekleşerek yaşanabilir (Worldservice 2008)
ldquoİş ahlacirckı ekonomi ile ahlacirck arasındaki bir evlilik gibidirrdquo İş ahlacirckı ekonomi ve iş
duumlnyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seccedilimler yapmamızda bize yol
goumlsteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir Dolayısıyla ahlacirck ekonomik hedefleri
başarmaya youmlnelik oumlnemsiz bir araccedil olarak suiistimal edilmemelidir Hukuk ahlacirck ve vicdan
kuralları iccedilerisinde işlemeyen bir ekonomik sistem ccediloumlkme ve dağılmaya mahkucircmdur
(Oumlgener 2008 1) Buumltuumln duumlnyada accedilıkccedila ortaya ccedilıkmıştır ki ldquoahlacircksız ekonomi ekonomisiz
ahlacirckrdquo soumlz konusu bile olamaz (Guumlndoğan 2008 42)
Sevgi Işık Erol
[56]
421 Protestan İş Ahlacirckı
Roumlnesans ve Reform hareketleriyle birlikte Avruparsquoda ccedilalışma yeni bir anlam ve
değer kazanmıştır Luther ccedilalışmayı insanın Allahrsquoın rızasını kazanması iccedilin bir vesile olarak
değerlendirirken Calven ccedilalışmayı Allahrsquoın bir emri olduğunu yeryuumlzuumlnde Allahrsquoın
hacirckimiyetinin ancak insanın ccedilalışmasıyla gerccedilekleşeceğini dile getirir Calvenrsquoe goumlre bir
kişinin ccedilalışmalarında başarılı olması onun yaptığı işin Allah tarafından beğenildiğinin bir
işareti idi Max Weberrsquoe goumlre soumlz konusu bu durum insanların duumlnyaya ccedilalışmaya daha bir
oumlnem vermelerine ve adeta dini bir gayretle bu konularda birbirleriyle yarışırcasına
ilerlemelerine yol accedilmıştır Modern kapitalizmin temelini teşkil eden bu yeni zihniyet ve
duumlnya goumlruumlşuumlne Weber ldquoProtestan ahlacirckırdquo demiştir (Kozak 1999 80ndash81)
Protestan ahlacirckında bireysellik savunulmakta ve bunun iccedilinde bireyin ccedilok ccedilalışması
ve kendi ccedilıkarlarını maksimize etme gayreti soumlz konusudur Bu nedenle Protestan ahlacirck
maddi refahı oumlnceler ve bireyin kişilik ve davranışlarından ccedilok sahip olduğu refahın
buumlyuumlkluumlğuumlne bakar (Ersoumlz 2004 24) Dolayısıyla Protestan ahlacirckta duumlnyevi hayat ldquooumldevrdquo
olarak değerlendirilir ve bu oumldev en iyi biccedilimde yapılması gerekir Zamanın boşa
harcanması buumltuumln guumlnahlar iccedilinde ilk ve en ağır olanıdır Toplumsal yaşam iccedilinde zaman
kaybı boş konuşma sağlık iccedilin yeterli olanından fazla uyku (en fazla 8 saate kadar) ahlacircki
accedilıdan mutlak olarak itiraz edilecek konulardandır Buumltuumln bu ccedilalışma suumlresi sonunda elde
edilen kazanccedil ve zenginliğin şahsi ccedilıkarlar iccedilin kullanmayacağı da asıl kurallardan bir
diğeridir Protestan inancında kazanımın ldquohuumlmaniterrdquo felsefeyle yardıma doumlnuumlştuumlruumllmesi de
gerekir (Kurtuluş 2010 745ndash746)
Protestan ahlacirck anlayışına goumlre devletin genel sosyal refah sağlama goumlrevi olmadığı
gibi aynı zamanda sosyal hayatın işleyişine de karışmaz Bu yaklaşımın bir sonucu olarak
da toplumun genel refahının kişilerin toplam refahından ileri geldiği ifade edilmektedir
(Oumlzdemir 2004 61ndash63)
422 Yahudi İş Ahlacirckı
Yahudiler tarihi geccedilmişleri itibariyle hep başka uumllkelerde yaşamış ve siyasette yer
almamış olduklarından mal-muumllk edinmeleri engellenmiş veya suumlrguumlnlerle varlıklarını
geride bırakmak zorunda kalmışlardır Ancak Yahudiliğin kutsal kitabı olan Tevrat ile
Yahudiler suumlrguumln doumlnemlerinde bile varlığını ve milli benliğini korumuşlardır Tevratrsquoın
oumlğretilmesi ccedilok oumlnemlidir Bu nedenle Yahudi ebeveynlerin ccedilocuklarına onun huumlkuumlmlerini
belletmeleri yine Tevratrsquota emredilmiştir
Ahd-i Atikrsquote Şabbat (Cumartesi) tatili Allahrsquoın duumlnyayı yaratırken dinlendiği guumln
olarak inanıldığı iccedilin Musevilere Şabbat guumlnuuml ateş yakmama ticaret yapmama ve hatta
karanlıkta oturma zorunluluğu getirilmiştir Şabbat haricindeki guumlnler iccedilin emredilen ise ccedilok
ccedilalışmaktır
Yahudilikte ccedilok para sahibi olunması dinen teşvik edilmiştir ldquoAltın ve guumlmuumlş
ayağın sağlam basmasını sağlarrdquo ldquozenginlik ve guumlccedil kalbi coştururrdquo ldquodindar kişi parayı
vuumlcudundan ccedilok sever sevmelidirrdquo Hıristiyan oumlğretisi ve kilisenin yoksulluğu yuumlcelttiği
dikkate alınırsa yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye ccedilalışan Hıristiyan ile altın ve guumlmuumlş
toplamayı cennete gitmenin aracı olarak goumlren Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının
ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır Sonuccedilta Hıristiyanlık ccedilok dindar bir kişiyi rahip
keşiş (monk) yaparken Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iş adamı yapar Yahudi dinine
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[57]
goumlre Yahudiler arasında borccedil verilirken faiz işletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dışındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi muumlmkuumlnduumlr
Londrarsquodaki Yahudi İş Ahlacirckı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından duumlzenlenen iş seminerlerinde Yahudi iş ahlacirckının ccedilerccedilevesi şekillenmiştir Birlikte
esas alınan iş ahlacirckının oumlzuumlnuuml Haham Rabbi Hillelrsquoin Tevrat hakkındaki goumlruumlşuumlyle
accedilıklanabilir ldquoSize yapılmasından nefret ettiğiniz bir şeyi siz başkasına yapmayınız
Tevratrsquoın oumlzuuml budur Kalan kısmı sadece ayrıntıdır Gidiniz ve ccedilalışınızrdquo (Kurtuluş 2010
751ndash753)
423 İslacircm İş Ahlacirckı
İslacircmrsquoda yapılan her iş ve ccedilalışma meşru olmak kaydıyla kaba ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın tasvip ve destek goumlrmektedir Ancak İslacircm hukukccediluları guumlcuuml yettiği
halde ccedilalışma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geccedilimini sağlamaya ccedilalışanların devlet
tarafından ccedilalışmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmişlerdir (Kozak 1999 86) İslamrsquoda
fakirlik oumlvguumlsuumlnden soumlz edilmemektedir İslamrsquoda fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir
durumdur (Subaşı 2003 269)
İslam dini iktisadi gelişmeyi engellemez aksine destekler Oumlrneğin İslacircmrsquoda zekacirct
muumlessesiyle yardımlaşmanın sağlanması cuma guumlnuuml ibadetten hemen sonra işe doumlnuumllmesi
gibi Oysaki cumartesi ve pazar guumlnleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar iccedilin ibadete
ayrılmıştır
İslacircmiyetrsquote tasavvuf gerccedileğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de goumlz oumlnuumlne
alınmalıdır İslacircmrsquoda tasavvuf inancının ccedilalışma hayatına taşıdığı değer ahlacircktır İslacircmrsquoın
iktisadi kuruluşlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkacircr edilemeyeceği gibi diğer
yandan iş ahlacirckının koumlklerini İslacircm dininden aldığı da inkacircr edilemez Ahilik teşkilatı
(fuumltuumlvvet) ve esnaf loncalarının kuruluş ve işleyişi bu gerccedilekten uzak tutulamaz Tarikat ehli
iccedilin şeyh ne ise esnaf ve zanaatkacircr toplukları iccedilin de pir odur İslacircm iktisadında iş ahlacirckı
konusunda İbn Sinarsquonın tavsiyeleri oumlrnek goumlsterilebilir ldquoEzerek zorlayarak ve boğuşarak
elde edilen her artık (fazla) guumlnahla utanccedilla yuumlzsuyu doumlkmekle hayacircsızlıkla haysiyet
duumlşuumlkluumlğuumlyle ve ırz lekesiyle kazanılan her kacircr miktarı buumlyuumlk olsa da oumlnemsizdir ccedilok olsa
da değersizdir yararlı goumlruumlnse de yararsızdır Lekesiz temiz kazanccedil ve bitkinliğe duumlşmeden
elde edilen fazlalık miktarı az olsa da tartıda hafif gelse de daha lezzetli daha bereketli ve
daha kazanccedillıdırrdquo
İslacircmi duumlşuumlnce tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan eserleri Hıristiyan ve
Yahudi acirclemine tesir etmiş olan Ebu Hamid el-Gazalirsquonin iktisadi ahlacirck teorisindeki temel
kavramı ise ihsandır (el-ihsan) ldquobaşkalarına faydalı olacak şekilde davranmakrdquo gerektiğini
vurgular Boumlylece Gazalirsquonin iktisat ahlacirckına getirdiği ccedilerccedileve ana hatları itibariyle normatif
olmuştur (Kurtuluş 2010 748ndash750)
Osmanlı toplumunun yuumlzyıllarca ayakta kalmasının en oumlnemli faktoumlrlerinden biri
ahilik teşkilacirctıdır Bu kuruluşlarda iş ahlacirckına ve değerlere ccedilok oumlnem verilmiştir Ahilik
sisteminde insanlar hem meslekicirc hem de manevicirc accedilıdan suumlrekli eğitiliyorlardı (Yeniaysa
2008) Ahi birlikleri kişilere verdikleri değerler ile orta sandıkları vasıtasıyla kişiye sosyal
guumlvenlik ortamı temin etmişlerdir Birlikler sandıklar aracılığıyla kişiye maluliyet oumlluumlm
doğal afet gibi hallerde iş kurabilmelerini sağlamak amacıyla malzeme tedarik etmişlerdir
Ayrıca işi oumlğrenmede karşılaştığı sıkıntılarda maddi ve manevi destekte bulunarak kişiyi
yalnızlıktan kurtararak dayanışma ortamıyla moral sağlamışlardır Boumlylece kişinin ve
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[52]
iktisadicirc hayat uumlzerinde tesirleri goumlruumlluumlr İnsan zamanla ccedilevreyi kontrol altına almaya
başlayarak yerleşik hayatın ilk adımlarını da atar (Oumlzkılıccedil 2007 3ndash4)
İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc faaliyette bulunmak ldquorızkınızı arayınızrdquo ayeti ile Allahrsquoın
emri olup ccediliftccedililik ve zanaatlarla ilgili temel bilgiler de insanlara Allah tarafından
peygamberler aracılığıyla oumlğretilmiştir Bundan dolayı iktisadicirc faaliyetin kutsal youmlnuuml de
vardır (Goumlze 1987 96)
İbn-i Haldun insanın emek harcayarak ya da herhangi bir yolla elde ettiği gelirden
zorunlu gereksinimlerini karşıladığı kısma ldquorızıkrdquo bunu aşan ve zenginliğin sermaye
birikiminin kaynağını oluşturan zorunlu ihtiyaccedil fazlası kısmına da ldquokazanccedilrdquo ismini verir
(Kozak 1999 262)
İbn Haldun ihtiyaccedilları zaruricirctabii hacirccicirc ve kemalitahsini olmak uumlzere uumlccedile ayırırken
buna bağlı olarak zanaatları da uumlccedil kısma ayırır (Şeker vd 2010 19) Birincisi insanın
yaşaması iccedilin zaruricirc olan meslekler (terzilik kasaplık dokumacılık ve marangozluk vb)
ikincisi insanın daha uumlst duumlzeyde olan ihtiyaccedillarını karşılayan meslekler (ilim sanat ve
siyaset ile ilgili mesleklerdir ki bunlar kacircğıtccedilılık ciltccedililik ve şairlik gibi meslekleri ihtiva
eder) Uumlccediluumlncuumlsuuml ise askerliktir (Oumlzkılıccedil 2007 5) İbn Haldunrsquoa goumlre ihtiyaccedilların bu sıralama
doğrultusunda giderilmesi kuumlltuumlr ve medeniyetin doğuşunu hazırlayan ana mekanizmadır
Yalnızca zaruri ihtiyaccedilları karşılayan bir toplumda ne ilim ne sanat olur İlimler ve sanatlar
son iki merhale iccedilinde gelişme imkanı bulur ve medeniyet boumlylece doğar ve gelişir (Şeker
vd 2010 19)
3 İbn Haldunrsquoa Goumlre İktisadi Kalkınmanın Unsurları
İbn Haldun iktisadi kalkınma konusunu değişik unsurlar etrafında inceler Ona goumlre
iktisadi kalkınmayı etkileyebilecek unsurlar aşağıdaki gibidir (Abdula 2007)
31 Siyasicirc İstikrar
İbn Haldun ldquoasabiyetrdquo olmadan devletin de kurulamayacağını savunur (Candan
2007 238) Oumlyle ki asabiyetin oumlnemi sadece kuruluş aşamasında değil zirveye ulaşılmasına
kadar devam etmektedir Zirve ise kemalin sonu zevalin de başlangıcı olarak goumlruumllmektedir
Amacı muumllk olan asabiyet muumllkuumln kemali olan devlete ulaşmak ile hedefine ulaşmış olur
(Goumlze 1987 93)
Burada asıl oumlnemli konu ise istikrarın sağlanabilmesidir Ccediluumlnkuuml bir cemiyeti ve bir
devleti ayakta tutmak iccedilin yalnızca asabiyet tek başına yetmez bunun yanında ahlacircki
değerler de gereklidir Bir muumllkuumln elden ccedilıkması bu ahlacircki değerlerin bozulmasıyla birlikte
başlar Nitekim İbn Haldun ccediloumlkuumlş sebepleri olarak asabiyetin ihmal edilmesi yanında
idarecilerin yozlaşmasını ve ahlacircki değerlerin terk edilmesini de dile getirir (Hacıoğlu 2007
47)
Tarihte kurulan devletler ve bunların gelişmesi ve yıkılmasına neden olan faktoumlrleri
iyi anlayabilmek iccedilin onların iktisadicirc faaliyetlerine ve uumlretim şekillerine goumlz atmak
gerekmektedir Siyasi istikrarın uumllkelerin ekonomileri uumlzerideki en belirleyici hatta ilk sırada
yer alan bir faktoumlr olduğunu soumlylemek guumlnuumlmuumlz duumlnyası iccedilin bir abartı olmasa gerektir
Mevcut devletlerin siyasi ccedilizgileri ile iktisadicirc ccedilizgileri birbirini teyit eder niteliktedir Siyasi
ccedilalkantıların yaşandığı doumlnemler ilk tesirlerini ekonomik hayat uumlzerinde goumlstermektedir
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[53]
32 Guumlven Ortamı
İbn Haldunrsquoa goumlre devletin kuruluş amacı insanların her tuumlrluuml saldırıdan uzak barış
iccedilinde yaşamalarına youmlnelik olmalıdır (Şener 2002) Ccediluumlnkuuml insanların bir cemiyet iccedilerisinde
bir araya gelmesine sebep iktisat ve guumlvenliktir Gerek dışarıdan gelebilecek saldırılara
gerekse iccedileride karşılıklı olarak meydana gelebilecek olan saldırılara karşı bir otorite altında
kendilerine guumlvenlik sağlama ihtiyacı insanları toplu yaşamaya mecbur kılmıştır Yatırım ve
can guumlvenliği accedilısından guumlven vermeyen boumllgeler ya da uumllkeler yabancı sermayeyi
ccedilekemeyeceği gibi girişimci ve yatırımcılar tarafından rağbet goumlrmeyeceği de aşikacircrdır
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
33 Uzmanlaşma
İbn Haldunrsquoa goumlre uzmanlaşma belirli bir grubun işbirliğiyle elde edilerek onlardan
birkaccedil kat daha kalabalık insan topluluğunun ihtiyaccedillarını karşılayarak memnun edecek
uumlretimi etkileyen ccedileşitli fonksiyonların koordinasyonudur İbn Haldunrsquoa goumlre
uzmanlaşmaya imkacircn sağlayan bir ortam olduğunda muumlteşebbis gelecekteki muhtemel
ticaret imkacircnı ve uumlretim iccedilin kendini adamaya cesaretlendirilir (Karataş 2012)
34 Emeğe Dayalı Uumlretim
İbn Haldunrsquoa goumlre insan guumlcuuml yani emek uumlretimin temel unsurudur İhtiyaccedilları
karşılamak iccedilin emek harcamak kaccedilınılmazdır (Falay 2012) Bu sebeple emek harcanmadan
elde edilen kazanccedil ve mal meşru olma oumlzelliğine haiz değildir Tabiatta yetişen nimetlerden
istifade edebilmek ve onları sahiplenebilmek iccedilin emek harcanması gerekmektedir Her tuumlrluuml
zenginlik ccedilalışmanın bir sonucu yani emeğin uumlruumlnuumlduumlr Elde edilen her değer de aynı
şekilde tabiatla insan emeğinin bir araya gelmesinin sonucudur
Ticaricirc alanda da kazancın tamamını sermaye ile ilişkilendirmek doğru bir oumlzellik
değildir Sebebi ise sermayeden kacircr elde etmede ve kazanca doumlnuumlştuumlrmede emeğin payı
inkacircr edilemez Aynı şekilde ziraat alanında da uumlretim araccedillarını yapmak hayvanlar ile baş
edebilmek ve onları kontrol ederek guumlccedillerinden faydalanmak da akıl el gibi iki unsurun bir
araya gelmesinden meydana gelmektedir İbn Haldunrsquoa goumlre bu iki unsuru bir araya
getirmek ve bu suretle guumlcuumlnuuml artırarak emeğini daha verimli hale getirmek insanı diğer
varlıklardan ayıran oumlnemli bir unsurdur İbn Haldun emekten yoksun olan ve
spekuumllasyona hileye aldatmacaya başvuran tuumlccarı kumarbaza benzetir Bu tuumlr bir ticaret
zati itibariyle meşru olmadığı gibi kişinin ahlacirckı ve psikolojisi uumlzerinde de sakıncalı etkiler
bırakır İnsanın tabiatı gereği az zamanda ccedilok kazanma hırsı onu hile ve spekuumllasyona
youmlneltebilir (Oumlzkılıccedil 2007 7)
35 Ahlacirckicirc Değerlere Bağlılık
İktisadicirc durumların bedavetten yerleşik hayata geccedilişteki roluumlnuumln yanında ahlacircki
değerler uumlzerinde tesirleri de muhakkaktır İbn Haldun kaccedilınılmaz olan bu etkileşim
suumlrecinin sağlıklı ve toplum yararına olması iccedilin ahlacircki değerlerin dikkate alınmasını
oumlzellikle vurgular İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc hayat ahlacirckicirc ve dinicirc değerlere goumlre
duumlzenlenmelidir Ccediluumlnkuuml insanların yaradılış amacı hayatta ebedi kalmak veya herhangi bir
şekilde yaşamak değildir İnsanın amacı insanlığına yaraşır bir duumlnyevicirc hayat suumlrmek ve
ahirette kurtuluşa ermektir (Oumlzkılıccedil 2007 7ndash8)
Sevgi Işık Erol
[54]
4 DEĞERLER
Değerler bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık birlik işleyiş ve devamını
sağlamak iccedilin uumlyelerinin ccediloğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak
duumlşuumlnce amaccedil temel ahlacircki ilke ya da inanccedillar manzumesidir (Baydar 2009 17) Ancak her
toplumun değerleri aynı olmayıp birbirinden farklılıklar arz edebilir Oumlrneğin askerlik Tuumlrk
toplumunda kutsal iken kimi toplumlarda ise para kazanılan bir iş durumundadır
Sosyolojik accedilıdan değerler toplumun kişilerin modellerin amaccedilların ve diğer
sosyo-kuumlltuumlrel şeylerin oumlnemlerini oumllccedilmeye yarayan oumllccediluumltler demektir Değerler bir inanccedil
olması bakımından duumlnyanın belli bir kısmıyla ilgili algı duygu ve bilgilerimizin bileşenidir
İnsanlarla yakınlaşmanın yolu onların temel değerlerini oumlnem sırasına goumlre bilmekten
geccedilmektedir Bu yuumlzden uumllkelerini savunan askerler paralı askerleri her zaman yenerler
(Arslanoğlu 2005 3)
Temel değerlerin oluşmasında aile buumlyuumlkleri oumlnemli rol oynar Ccediluumlnkuuml yetiştirdikleri
evlatlarına neleri soumlyleyip soumlylemeyeceklerini nelere inanıp inanmayacaklarını soumlyleyerek
ccedilocuklarına değerleri aşılarlar Ayrıca oumlrguumln eğitimle birlikte her tuumlrluuml eğitim-oumlğretim
faaliyetleri de değerlerin oluşmasında oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml eğitimde bireylere bilgi beceri ve
tutumların kazandırılmasının yanında toplumun kuumlltuumlruumlnuumln yeni nesillere aktarılması da
soumlz konusudur
Ulusal ve kuumlltuumlrel değerler uumllkeyi biccedilimlendirir Bir uumllkenin yaşam kalitesini
değiştirmek istiyorsanız ccedilok sayıda insanın değer yargılarını etkilemekten başka ccedilareniz
yoktur Ayrıca uumllkelerin kalkınması ile toplumun değerleri arasında ccedilok yakın bir ilişki
vardır Gerek Japonyarsquonın ve gerekse Almanyarsquonın duumlnyanın kalkınmış uumllkeleri arasında yer
almalarında bu toplumların kuumlltuumlrel değerlerinin roluuml bulunmaktadır Ccediluumlnkuuml bu ulusların
halkı kendilerini duumlnyanın en guumlccedilluuml ulusları olmaları gerektiği konusunda ccedilok guumlccedilluuml bir
inanca sahiptirler (Arslanoğlu 2005 3ndash4)
Değerler aynı zamanda iş yaşamını da şekillendirmektedir Oumlzellikle iş yaşamında
değerlerin olmazsa olmazı olan bir takım unsurlar vardır Soumlz konusu unsurlar din iş
ahlacirckı oumlrguumlt kuumlltuumlruuml oumlrf-adet ve ailedir
41 Din
Din kutsal ve ahlacircki oumlğeler taşıyan değer ve kurumlara sahip inanccedillar buumltuumlnuumlne
verilen isimdir (Wikipedia 2008) Arapccedila koumlkenli bir soumlzcuumlk olan ve koumlken itibariyle ldquoyol
huumlkuumlm muumlkacircfatrdquo gibi anlamlara gelen din kelimesini bilim adamları Kuranrsquoda semantik ve
etimolojik manasını anlamaya youmlnelik yoğun ccedilaba sarf etmişlerdir (Haddad 2000 631)
Dinin tanımı bilim ve felsefede farklı biccedilimlerde ele alınmıştır Bergsonrsquoa goumlre din
zekacircnın dağınıklığı ve ccedilaresizliği karşısında doğanın koruyucu tepkisine ve daha da ileride
hayatın buumltuumlnuumlne bağlanmaktır Edward Sapirrsquoe goumlre din guumlnluumlk yaşamın anlaşılmaz ve
tehlikeli ortamı iccedilinde goumlnuumll huzuruna iccedil huzuruna goumltuumlrecek bir yolun bulunmasıdır
Parsonsrsquoa goumlre ise din kacircinatta insanın yeri insanın diğerleriyle ilişkisi ccedilevresi ve diğer
insanlarla ilişkilere bağlı olarak arzu edilir olan ve olmayan şeyler hakkında geliştirilen ve
gerccedilekleştirilen bir anlayıştır
Ccedilok karmaşık bir yapıya sahip olan din doğa ve toplumla ilgili olguları accedilıklamada
insanlara yardımcı olur Bu bağlamda psikologlara goumlre din bir uumlst benlik olayı iken
sosyologlara goumlre din kutsalın toplum hayatındaki deneyimidir Satanist kilisesinin
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[55]
kurucusu Anton Szandor Laveye goumlre din insan yaşamını etkileyen her tuumlrluuml elektriksel
alanlardır Tasavvuf ve din psikologlarına goumlre din insan-ı kacircmil insan olmaya sevk eden bir
disiplindir İslam Peygamberi Hz Muhammed (sav)rsquoe goumlre ldquoinsanın gittiği yoldurrdquo
(Wikipedia 2008)
Dini inanccedil ve kurallar inanan bireylerin ruh yapısından sosyal ekonomik ailevi
ilişkilerine kadar her tuumlrluuml tutum ve davranışlarına bir ccedilerccedileve oluşturur (Demir 2003 94)
Dinin bu denli oumlnemine rağmen Batıda başlayan ilim adına gerccedileği sadece duyularla arama
ve bulma metodu ve youmlntemi yerleşik insan tasavvurunu değiştirip birtakım teorilerle yeni
bir insan tipi uumlretme gayretleri ortaya ccedilıkarmış ve boumlylece duumlnyada dinden uzaklaşma
meydana getirmiştir Belki sadece dinden uzaklaşma değil bulunan yeni bilimsel metot ve
yeni duumlşuumlnce sonucu artık din ortadan kalkmış ve onun yerini ilim almıştır Hacirclbuki insan
hayatında dinin yerini doldurabilecek hiccedilbir şey yoktur nazariye teori veya bilimsel
duumlşuumlnceler ya da bulgular dinin bir alternatifi olamaz Ccediluumlnkuuml dinicirc duumlşuumlnce ve hayatta
ldquoikame kanunurdquo uygulanamaz dinin yerini hiccedilbir kurum tutamaz Bilim ile din uumlretilemez
duumlşuumlnce uumlruumlnleri de din olamaz Bilim ve duumlşuumlnceden felsefe ve fikirden istifade edilebilir
ancak dinicirc bir goumlruumlşuumln ve dinicirc bir kuralın ham maddesi mutlaka dinicirc olmalıdır
Literatuumlre ekonomik bir deyim olarak giren ldquohomo economicusrdquo ifadesi din
adamları tarafından değil filozoflar tarafından uumlretilmiş bir ccedileşit insana bakış accedilısını dile
getiren bir kavramdır Homo economicus hep kendi ccedilıkarı peşinde koşan ekonomik adam
demektir Hacirclbuki insanın sadece ekonomik youmlnuuml değil dinicirc ilmicirc iccediltimaicirc idaricirc siyasicirc ve
ailevicirc youmlnleri de vardır İnsana sadece ekonomik youmlnden bakıp diğer youmlnlerini konu dışına
atmak ona zarar getirmiştir Ekonomi insanın diğer youmlnlerine uyduğu onlarla iyi geccedilindiği
muumlddetccedile ekonomi olup bir fayda sağlayacaktır Yoksa buguumlnkuuml duumlnyada olduğu gibi
Roumlnesans medeniyetinin ekonomi anlayışı ve uygulamasında goumlrduumlğuumlmuumlz gibi
krizler uumlreten bir kaynak olur Bize goumlre bunun sebebi insanı buumltuumln youmlnleri ile ele alıp
ekonomik faaliyetin buumltuumlncuumll bir yaklaşımla yapılmamasında yatmaktadır (Eskicioğlu
2008)
42 İş Ahlacirckı
Ahlacirck iyilik duumlruumlstluumlk yardımseverlik soumlzuumlnde durma yalan soumlylememe gibi
oumlzellikleri kapsayan kurallar ve tavırlar buumltuumlnuumlduumlr (Demir 2003 81ndash82) Ahlacirck kuralları
insanın iccedil acirclemine onun davranışlarının sebeplerine ilişkin talepleri ihtiva etmektedir
(Oumlzdemir 2005 3) Sağlıklı ve dengeli bir toplum ve suumlrduumlruumllebilir bir kalkınma iccedilin ahlacirckın
ve sosyal değerlerin hacirckim olduğu bir ortam oluşturmak olmazsa olmaz bir koşuldur
(Oumlgener 2008 1) Gelirin artması iccedilin ahlacircki değerlerin ekonomik adaletin ve halkın
refahının goumlz ardı edilmesi de gerekmiyor Ekonomik gelişme adalet oumlzguumlrluumlk insanlık
huumlrmeti ve değerlerin korunması ile birlikte gerccedilekleşerek yaşanabilir (Worldservice 2008)
ldquoİş ahlacirckı ekonomi ile ahlacirck arasındaki bir evlilik gibidirrdquo İş ahlacirckı ekonomi ve iş
duumlnyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seccedilimler yapmamızda bize yol
goumlsteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir Dolayısıyla ahlacirck ekonomik hedefleri
başarmaya youmlnelik oumlnemsiz bir araccedil olarak suiistimal edilmemelidir Hukuk ahlacirck ve vicdan
kuralları iccedilerisinde işlemeyen bir ekonomik sistem ccediloumlkme ve dağılmaya mahkucircmdur
(Oumlgener 2008 1) Buumltuumln duumlnyada accedilıkccedila ortaya ccedilıkmıştır ki ldquoahlacircksız ekonomi ekonomisiz
ahlacirckrdquo soumlz konusu bile olamaz (Guumlndoğan 2008 42)
Sevgi Işık Erol
[56]
421 Protestan İş Ahlacirckı
Roumlnesans ve Reform hareketleriyle birlikte Avruparsquoda ccedilalışma yeni bir anlam ve
değer kazanmıştır Luther ccedilalışmayı insanın Allahrsquoın rızasını kazanması iccedilin bir vesile olarak
değerlendirirken Calven ccedilalışmayı Allahrsquoın bir emri olduğunu yeryuumlzuumlnde Allahrsquoın
hacirckimiyetinin ancak insanın ccedilalışmasıyla gerccedilekleşeceğini dile getirir Calvenrsquoe goumlre bir
kişinin ccedilalışmalarında başarılı olması onun yaptığı işin Allah tarafından beğenildiğinin bir
işareti idi Max Weberrsquoe goumlre soumlz konusu bu durum insanların duumlnyaya ccedilalışmaya daha bir
oumlnem vermelerine ve adeta dini bir gayretle bu konularda birbirleriyle yarışırcasına
ilerlemelerine yol accedilmıştır Modern kapitalizmin temelini teşkil eden bu yeni zihniyet ve
duumlnya goumlruumlşuumlne Weber ldquoProtestan ahlacirckırdquo demiştir (Kozak 1999 80ndash81)
Protestan ahlacirckında bireysellik savunulmakta ve bunun iccedilinde bireyin ccedilok ccedilalışması
ve kendi ccedilıkarlarını maksimize etme gayreti soumlz konusudur Bu nedenle Protestan ahlacirck
maddi refahı oumlnceler ve bireyin kişilik ve davranışlarından ccedilok sahip olduğu refahın
buumlyuumlkluumlğuumlne bakar (Ersoumlz 2004 24) Dolayısıyla Protestan ahlacirckta duumlnyevi hayat ldquooumldevrdquo
olarak değerlendirilir ve bu oumldev en iyi biccedilimde yapılması gerekir Zamanın boşa
harcanması buumltuumln guumlnahlar iccedilinde ilk ve en ağır olanıdır Toplumsal yaşam iccedilinde zaman
kaybı boş konuşma sağlık iccedilin yeterli olanından fazla uyku (en fazla 8 saate kadar) ahlacircki
accedilıdan mutlak olarak itiraz edilecek konulardandır Buumltuumln bu ccedilalışma suumlresi sonunda elde
edilen kazanccedil ve zenginliğin şahsi ccedilıkarlar iccedilin kullanmayacağı da asıl kurallardan bir
diğeridir Protestan inancında kazanımın ldquohuumlmaniterrdquo felsefeyle yardıma doumlnuumlştuumlruumllmesi de
gerekir (Kurtuluş 2010 745ndash746)
Protestan ahlacirck anlayışına goumlre devletin genel sosyal refah sağlama goumlrevi olmadığı
gibi aynı zamanda sosyal hayatın işleyişine de karışmaz Bu yaklaşımın bir sonucu olarak
da toplumun genel refahının kişilerin toplam refahından ileri geldiği ifade edilmektedir
(Oumlzdemir 2004 61ndash63)
422 Yahudi İş Ahlacirckı
Yahudiler tarihi geccedilmişleri itibariyle hep başka uumllkelerde yaşamış ve siyasette yer
almamış olduklarından mal-muumllk edinmeleri engellenmiş veya suumlrguumlnlerle varlıklarını
geride bırakmak zorunda kalmışlardır Ancak Yahudiliğin kutsal kitabı olan Tevrat ile
Yahudiler suumlrguumln doumlnemlerinde bile varlığını ve milli benliğini korumuşlardır Tevratrsquoın
oumlğretilmesi ccedilok oumlnemlidir Bu nedenle Yahudi ebeveynlerin ccedilocuklarına onun huumlkuumlmlerini
belletmeleri yine Tevratrsquota emredilmiştir
Ahd-i Atikrsquote Şabbat (Cumartesi) tatili Allahrsquoın duumlnyayı yaratırken dinlendiği guumln
olarak inanıldığı iccedilin Musevilere Şabbat guumlnuuml ateş yakmama ticaret yapmama ve hatta
karanlıkta oturma zorunluluğu getirilmiştir Şabbat haricindeki guumlnler iccedilin emredilen ise ccedilok
ccedilalışmaktır
Yahudilikte ccedilok para sahibi olunması dinen teşvik edilmiştir ldquoAltın ve guumlmuumlş
ayağın sağlam basmasını sağlarrdquo ldquozenginlik ve guumlccedil kalbi coştururrdquo ldquodindar kişi parayı
vuumlcudundan ccedilok sever sevmelidirrdquo Hıristiyan oumlğretisi ve kilisenin yoksulluğu yuumlcelttiği
dikkate alınırsa yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye ccedilalışan Hıristiyan ile altın ve guumlmuumlş
toplamayı cennete gitmenin aracı olarak goumlren Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının
ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır Sonuccedilta Hıristiyanlık ccedilok dindar bir kişiyi rahip
keşiş (monk) yaparken Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iş adamı yapar Yahudi dinine
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[57]
goumlre Yahudiler arasında borccedil verilirken faiz işletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dışındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi muumlmkuumlnduumlr
Londrarsquodaki Yahudi İş Ahlacirckı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından duumlzenlenen iş seminerlerinde Yahudi iş ahlacirckının ccedilerccedilevesi şekillenmiştir Birlikte
esas alınan iş ahlacirckının oumlzuumlnuuml Haham Rabbi Hillelrsquoin Tevrat hakkındaki goumlruumlşuumlyle
accedilıklanabilir ldquoSize yapılmasından nefret ettiğiniz bir şeyi siz başkasına yapmayınız
Tevratrsquoın oumlzuuml budur Kalan kısmı sadece ayrıntıdır Gidiniz ve ccedilalışınızrdquo (Kurtuluş 2010
751ndash753)
423 İslacircm İş Ahlacirckı
İslacircmrsquoda yapılan her iş ve ccedilalışma meşru olmak kaydıyla kaba ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın tasvip ve destek goumlrmektedir Ancak İslacircm hukukccediluları guumlcuuml yettiği
halde ccedilalışma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geccedilimini sağlamaya ccedilalışanların devlet
tarafından ccedilalışmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmişlerdir (Kozak 1999 86) İslamrsquoda
fakirlik oumlvguumlsuumlnden soumlz edilmemektedir İslamrsquoda fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir
durumdur (Subaşı 2003 269)
İslam dini iktisadi gelişmeyi engellemez aksine destekler Oumlrneğin İslacircmrsquoda zekacirct
muumlessesiyle yardımlaşmanın sağlanması cuma guumlnuuml ibadetten hemen sonra işe doumlnuumllmesi
gibi Oysaki cumartesi ve pazar guumlnleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar iccedilin ibadete
ayrılmıştır
İslacircmiyetrsquote tasavvuf gerccedileğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de goumlz oumlnuumlne
alınmalıdır İslacircmrsquoda tasavvuf inancının ccedilalışma hayatına taşıdığı değer ahlacircktır İslacircmrsquoın
iktisadi kuruluşlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkacircr edilemeyeceği gibi diğer
yandan iş ahlacirckının koumlklerini İslacircm dininden aldığı da inkacircr edilemez Ahilik teşkilatı
(fuumltuumlvvet) ve esnaf loncalarının kuruluş ve işleyişi bu gerccedilekten uzak tutulamaz Tarikat ehli
iccedilin şeyh ne ise esnaf ve zanaatkacircr toplukları iccedilin de pir odur İslacircm iktisadında iş ahlacirckı
konusunda İbn Sinarsquonın tavsiyeleri oumlrnek goumlsterilebilir ldquoEzerek zorlayarak ve boğuşarak
elde edilen her artık (fazla) guumlnahla utanccedilla yuumlzsuyu doumlkmekle hayacircsızlıkla haysiyet
duumlşuumlkluumlğuumlyle ve ırz lekesiyle kazanılan her kacircr miktarı buumlyuumlk olsa da oumlnemsizdir ccedilok olsa
da değersizdir yararlı goumlruumlnse de yararsızdır Lekesiz temiz kazanccedil ve bitkinliğe duumlşmeden
elde edilen fazlalık miktarı az olsa da tartıda hafif gelse de daha lezzetli daha bereketli ve
daha kazanccedillıdırrdquo
İslacircmi duumlşuumlnce tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan eserleri Hıristiyan ve
Yahudi acirclemine tesir etmiş olan Ebu Hamid el-Gazalirsquonin iktisadi ahlacirck teorisindeki temel
kavramı ise ihsandır (el-ihsan) ldquobaşkalarına faydalı olacak şekilde davranmakrdquo gerektiğini
vurgular Boumlylece Gazalirsquonin iktisat ahlacirckına getirdiği ccedilerccedileve ana hatları itibariyle normatif
olmuştur (Kurtuluş 2010 748ndash750)
Osmanlı toplumunun yuumlzyıllarca ayakta kalmasının en oumlnemli faktoumlrlerinden biri
ahilik teşkilacirctıdır Bu kuruluşlarda iş ahlacirckına ve değerlere ccedilok oumlnem verilmiştir Ahilik
sisteminde insanlar hem meslekicirc hem de manevicirc accedilıdan suumlrekli eğitiliyorlardı (Yeniaysa
2008) Ahi birlikleri kişilere verdikleri değerler ile orta sandıkları vasıtasıyla kişiye sosyal
guumlvenlik ortamı temin etmişlerdir Birlikler sandıklar aracılığıyla kişiye maluliyet oumlluumlm
doğal afet gibi hallerde iş kurabilmelerini sağlamak amacıyla malzeme tedarik etmişlerdir
Ayrıca işi oumlğrenmede karşılaştığı sıkıntılarda maddi ve manevi destekte bulunarak kişiyi
yalnızlıktan kurtararak dayanışma ortamıyla moral sağlamışlardır Boumlylece kişinin ve
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[53]
32 Guumlven Ortamı
İbn Haldunrsquoa goumlre devletin kuruluş amacı insanların her tuumlrluuml saldırıdan uzak barış
iccedilinde yaşamalarına youmlnelik olmalıdır (Şener 2002) Ccediluumlnkuuml insanların bir cemiyet iccedilerisinde
bir araya gelmesine sebep iktisat ve guumlvenliktir Gerek dışarıdan gelebilecek saldırılara
gerekse iccedileride karşılıklı olarak meydana gelebilecek olan saldırılara karşı bir otorite altında
kendilerine guumlvenlik sağlama ihtiyacı insanları toplu yaşamaya mecbur kılmıştır Yatırım ve
can guumlvenliği accedilısından guumlven vermeyen boumllgeler ya da uumllkeler yabancı sermayeyi
ccedilekemeyeceği gibi girişimci ve yatırımcılar tarafından rağbet goumlrmeyeceği de aşikacircrdır
(Oumlzkılıccedil 2007 6)
33 Uzmanlaşma
İbn Haldunrsquoa goumlre uzmanlaşma belirli bir grubun işbirliğiyle elde edilerek onlardan
birkaccedil kat daha kalabalık insan topluluğunun ihtiyaccedillarını karşılayarak memnun edecek
uumlretimi etkileyen ccedileşitli fonksiyonların koordinasyonudur İbn Haldunrsquoa goumlre
uzmanlaşmaya imkacircn sağlayan bir ortam olduğunda muumlteşebbis gelecekteki muhtemel
ticaret imkacircnı ve uumlretim iccedilin kendini adamaya cesaretlendirilir (Karataş 2012)
34 Emeğe Dayalı Uumlretim
İbn Haldunrsquoa goumlre insan guumlcuuml yani emek uumlretimin temel unsurudur İhtiyaccedilları
karşılamak iccedilin emek harcamak kaccedilınılmazdır (Falay 2012) Bu sebeple emek harcanmadan
elde edilen kazanccedil ve mal meşru olma oumlzelliğine haiz değildir Tabiatta yetişen nimetlerden
istifade edebilmek ve onları sahiplenebilmek iccedilin emek harcanması gerekmektedir Her tuumlrluuml
zenginlik ccedilalışmanın bir sonucu yani emeğin uumlruumlnuumlduumlr Elde edilen her değer de aynı
şekilde tabiatla insan emeğinin bir araya gelmesinin sonucudur
Ticaricirc alanda da kazancın tamamını sermaye ile ilişkilendirmek doğru bir oumlzellik
değildir Sebebi ise sermayeden kacircr elde etmede ve kazanca doumlnuumlştuumlrmede emeğin payı
inkacircr edilemez Aynı şekilde ziraat alanında da uumlretim araccedillarını yapmak hayvanlar ile baş
edebilmek ve onları kontrol ederek guumlccedillerinden faydalanmak da akıl el gibi iki unsurun bir
araya gelmesinden meydana gelmektedir İbn Haldunrsquoa goumlre bu iki unsuru bir araya
getirmek ve bu suretle guumlcuumlnuuml artırarak emeğini daha verimli hale getirmek insanı diğer
varlıklardan ayıran oumlnemli bir unsurdur İbn Haldun emekten yoksun olan ve
spekuumllasyona hileye aldatmacaya başvuran tuumlccarı kumarbaza benzetir Bu tuumlr bir ticaret
zati itibariyle meşru olmadığı gibi kişinin ahlacirckı ve psikolojisi uumlzerinde de sakıncalı etkiler
bırakır İnsanın tabiatı gereği az zamanda ccedilok kazanma hırsı onu hile ve spekuumllasyona
youmlneltebilir (Oumlzkılıccedil 2007 7)
35 Ahlacirckicirc Değerlere Bağlılık
İktisadicirc durumların bedavetten yerleşik hayata geccedilişteki roluumlnuumln yanında ahlacircki
değerler uumlzerinde tesirleri de muhakkaktır İbn Haldun kaccedilınılmaz olan bu etkileşim
suumlrecinin sağlıklı ve toplum yararına olması iccedilin ahlacircki değerlerin dikkate alınmasını
oumlzellikle vurgular İbn Haldunrsquoa goumlre iktisadicirc hayat ahlacirckicirc ve dinicirc değerlere goumlre
duumlzenlenmelidir Ccediluumlnkuuml insanların yaradılış amacı hayatta ebedi kalmak veya herhangi bir
şekilde yaşamak değildir İnsanın amacı insanlığına yaraşır bir duumlnyevicirc hayat suumlrmek ve
ahirette kurtuluşa ermektir (Oumlzkılıccedil 2007 7ndash8)
Sevgi Işık Erol
[54]
4 DEĞERLER
Değerler bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık birlik işleyiş ve devamını
sağlamak iccedilin uumlyelerinin ccediloğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak
duumlşuumlnce amaccedil temel ahlacircki ilke ya da inanccedillar manzumesidir (Baydar 2009 17) Ancak her
toplumun değerleri aynı olmayıp birbirinden farklılıklar arz edebilir Oumlrneğin askerlik Tuumlrk
toplumunda kutsal iken kimi toplumlarda ise para kazanılan bir iş durumundadır
Sosyolojik accedilıdan değerler toplumun kişilerin modellerin amaccedilların ve diğer
sosyo-kuumlltuumlrel şeylerin oumlnemlerini oumllccedilmeye yarayan oumllccediluumltler demektir Değerler bir inanccedil
olması bakımından duumlnyanın belli bir kısmıyla ilgili algı duygu ve bilgilerimizin bileşenidir
İnsanlarla yakınlaşmanın yolu onların temel değerlerini oumlnem sırasına goumlre bilmekten
geccedilmektedir Bu yuumlzden uumllkelerini savunan askerler paralı askerleri her zaman yenerler
(Arslanoğlu 2005 3)
Temel değerlerin oluşmasında aile buumlyuumlkleri oumlnemli rol oynar Ccediluumlnkuuml yetiştirdikleri
evlatlarına neleri soumlyleyip soumlylemeyeceklerini nelere inanıp inanmayacaklarını soumlyleyerek
ccedilocuklarına değerleri aşılarlar Ayrıca oumlrguumln eğitimle birlikte her tuumlrluuml eğitim-oumlğretim
faaliyetleri de değerlerin oluşmasında oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml eğitimde bireylere bilgi beceri ve
tutumların kazandırılmasının yanında toplumun kuumlltuumlruumlnuumln yeni nesillere aktarılması da
soumlz konusudur
Ulusal ve kuumlltuumlrel değerler uumllkeyi biccedilimlendirir Bir uumllkenin yaşam kalitesini
değiştirmek istiyorsanız ccedilok sayıda insanın değer yargılarını etkilemekten başka ccedilareniz
yoktur Ayrıca uumllkelerin kalkınması ile toplumun değerleri arasında ccedilok yakın bir ilişki
vardır Gerek Japonyarsquonın ve gerekse Almanyarsquonın duumlnyanın kalkınmış uumllkeleri arasında yer
almalarında bu toplumların kuumlltuumlrel değerlerinin roluuml bulunmaktadır Ccediluumlnkuuml bu ulusların
halkı kendilerini duumlnyanın en guumlccedilluuml ulusları olmaları gerektiği konusunda ccedilok guumlccedilluuml bir
inanca sahiptirler (Arslanoğlu 2005 3ndash4)
Değerler aynı zamanda iş yaşamını da şekillendirmektedir Oumlzellikle iş yaşamında
değerlerin olmazsa olmazı olan bir takım unsurlar vardır Soumlz konusu unsurlar din iş
ahlacirckı oumlrguumlt kuumlltuumlruuml oumlrf-adet ve ailedir
41 Din
Din kutsal ve ahlacircki oumlğeler taşıyan değer ve kurumlara sahip inanccedillar buumltuumlnuumlne
verilen isimdir (Wikipedia 2008) Arapccedila koumlkenli bir soumlzcuumlk olan ve koumlken itibariyle ldquoyol
huumlkuumlm muumlkacircfatrdquo gibi anlamlara gelen din kelimesini bilim adamları Kuranrsquoda semantik ve
etimolojik manasını anlamaya youmlnelik yoğun ccedilaba sarf etmişlerdir (Haddad 2000 631)
Dinin tanımı bilim ve felsefede farklı biccedilimlerde ele alınmıştır Bergsonrsquoa goumlre din
zekacircnın dağınıklığı ve ccedilaresizliği karşısında doğanın koruyucu tepkisine ve daha da ileride
hayatın buumltuumlnuumlne bağlanmaktır Edward Sapirrsquoe goumlre din guumlnluumlk yaşamın anlaşılmaz ve
tehlikeli ortamı iccedilinde goumlnuumll huzuruna iccedil huzuruna goumltuumlrecek bir yolun bulunmasıdır
Parsonsrsquoa goumlre ise din kacircinatta insanın yeri insanın diğerleriyle ilişkisi ccedilevresi ve diğer
insanlarla ilişkilere bağlı olarak arzu edilir olan ve olmayan şeyler hakkında geliştirilen ve
gerccedilekleştirilen bir anlayıştır
Ccedilok karmaşık bir yapıya sahip olan din doğa ve toplumla ilgili olguları accedilıklamada
insanlara yardımcı olur Bu bağlamda psikologlara goumlre din bir uumlst benlik olayı iken
sosyologlara goumlre din kutsalın toplum hayatındaki deneyimidir Satanist kilisesinin
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[55]
kurucusu Anton Szandor Laveye goumlre din insan yaşamını etkileyen her tuumlrluuml elektriksel
alanlardır Tasavvuf ve din psikologlarına goumlre din insan-ı kacircmil insan olmaya sevk eden bir
disiplindir İslam Peygamberi Hz Muhammed (sav)rsquoe goumlre ldquoinsanın gittiği yoldurrdquo
(Wikipedia 2008)
Dini inanccedil ve kurallar inanan bireylerin ruh yapısından sosyal ekonomik ailevi
ilişkilerine kadar her tuumlrluuml tutum ve davranışlarına bir ccedilerccedileve oluşturur (Demir 2003 94)
Dinin bu denli oumlnemine rağmen Batıda başlayan ilim adına gerccedileği sadece duyularla arama
ve bulma metodu ve youmlntemi yerleşik insan tasavvurunu değiştirip birtakım teorilerle yeni
bir insan tipi uumlretme gayretleri ortaya ccedilıkarmış ve boumlylece duumlnyada dinden uzaklaşma
meydana getirmiştir Belki sadece dinden uzaklaşma değil bulunan yeni bilimsel metot ve
yeni duumlşuumlnce sonucu artık din ortadan kalkmış ve onun yerini ilim almıştır Hacirclbuki insan
hayatında dinin yerini doldurabilecek hiccedilbir şey yoktur nazariye teori veya bilimsel
duumlşuumlnceler ya da bulgular dinin bir alternatifi olamaz Ccediluumlnkuuml dinicirc duumlşuumlnce ve hayatta
ldquoikame kanunurdquo uygulanamaz dinin yerini hiccedilbir kurum tutamaz Bilim ile din uumlretilemez
duumlşuumlnce uumlruumlnleri de din olamaz Bilim ve duumlşuumlnceden felsefe ve fikirden istifade edilebilir
ancak dinicirc bir goumlruumlşuumln ve dinicirc bir kuralın ham maddesi mutlaka dinicirc olmalıdır
Literatuumlre ekonomik bir deyim olarak giren ldquohomo economicusrdquo ifadesi din
adamları tarafından değil filozoflar tarafından uumlretilmiş bir ccedileşit insana bakış accedilısını dile
getiren bir kavramdır Homo economicus hep kendi ccedilıkarı peşinde koşan ekonomik adam
demektir Hacirclbuki insanın sadece ekonomik youmlnuuml değil dinicirc ilmicirc iccediltimaicirc idaricirc siyasicirc ve
ailevicirc youmlnleri de vardır İnsana sadece ekonomik youmlnden bakıp diğer youmlnlerini konu dışına
atmak ona zarar getirmiştir Ekonomi insanın diğer youmlnlerine uyduğu onlarla iyi geccedilindiği
muumlddetccedile ekonomi olup bir fayda sağlayacaktır Yoksa buguumlnkuuml duumlnyada olduğu gibi
Roumlnesans medeniyetinin ekonomi anlayışı ve uygulamasında goumlrduumlğuumlmuumlz gibi
krizler uumlreten bir kaynak olur Bize goumlre bunun sebebi insanı buumltuumln youmlnleri ile ele alıp
ekonomik faaliyetin buumltuumlncuumll bir yaklaşımla yapılmamasında yatmaktadır (Eskicioğlu
2008)
42 İş Ahlacirckı
Ahlacirck iyilik duumlruumlstluumlk yardımseverlik soumlzuumlnde durma yalan soumlylememe gibi
oumlzellikleri kapsayan kurallar ve tavırlar buumltuumlnuumlduumlr (Demir 2003 81ndash82) Ahlacirck kuralları
insanın iccedil acirclemine onun davranışlarının sebeplerine ilişkin talepleri ihtiva etmektedir
(Oumlzdemir 2005 3) Sağlıklı ve dengeli bir toplum ve suumlrduumlruumllebilir bir kalkınma iccedilin ahlacirckın
ve sosyal değerlerin hacirckim olduğu bir ortam oluşturmak olmazsa olmaz bir koşuldur
(Oumlgener 2008 1) Gelirin artması iccedilin ahlacircki değerlerin ekonomik adaletin ve halkın
refahının goumlz ardı edilmesi de gerekmiyor Ekonomik gelişme adalet oumlzguumlrluumlk insanlık
huumlrmeti ve değerlerin korunması ile birlikte gerccedilekleşerek yaşanabilir (Worldservice 2008)
ldquoİş ahlacirckı ekonomi ile ahlacirck arasındaki bir evlilik gibidirrdquo İş ahlacirckı ekonomi ve iş
duumlnyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seccedilimler yapmamızda bize yol
goumlsteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir Dolayısıyla ahlacirck ekonomik hedefleri
başarmaya youmlnelik oumlnemsiz bir araccedil olarak suiistimal edilmemelidir Hukuk ahlacirck ve vicdan
kuralları iccedilerisinde işlemeyen bir ekonomik sistem ccediloumlkme ve dağılmaya mahkucircmdur
(Oumlgener 2008 1) Buumltuumln duumlnyada accedilıkccedila ortaya ccedilıkmıştır ki ldquoahlacircksız ekonomi ekonomisiz
ahlacirckrdquo soumlz konusu bile olamaz (Guumlndoğan 2008 42)
Sevgi Işık Erol
[56]
421 Protestan İş Ahlacirckı
Roumlnesans ve Reform hareketleriyle birlikte Avruparsquoda ccedilalışma yeni bir anlam ve
değer kazanmıştır Luther ccedilalışmayı insanın Allahrsquoın rızasını kazanması iccedilin bir vesile olarak
değerlendirirken Calven ccedilalışmayı Allahrsquoın bir emri olduğunu yeryuumlzuumlnde Allahrsquoın
hacirckimiyetinin ancak insanın ccedilalışmasıyla gerccedilekleşeceğini dile getirir Calvenrsquoe goumlre bir
kişinin ccedilalışmalarında başarılı olması onun yaptığı işin Allah tarafından beğenildiğinin bir
işareti idi Max Weberrsquoe goumlre soumlz konusu bu durum insanların duumlnyaya ccedilalışmaya daha bir
oumlnem vermelerine ve adeta dini bir gayretle bu konularda birbirleriyle yarışırcasına
ilerlemelerine yol accedilmıştır Modern kapitalizmin temelini teşkil eden bu yeni zihniyet ve
duumlnya goumlruumlşuumlne Weber ldquoProtestan ahlacirckırdquo demiştir (Kozak 1999 80ndash81)
Protestan ahlacirckında bireysellik savunulmakta ve bunun iccedilinde bireyin ccedilok ccedilalışması
ve kendi ccedilıkarlarını maksimize etme gayreti soumlz konusudur Bu nedenle Protestan ahlacirck
maddi refahı oumlnceler ve bireyin kişilik ve davranışlarından ccedilok sahip olduğu refahın
buumlyuumlkluumlğuumlne bakar (Ersoumlz 2004 24) Dolayısıyla Protestan ahlacirckta duumlnyevi hayat ldquooumldevrdquo
olarak değerlendirilir ve bu oumldev en iyi biccedilimde yapılması gerekir Zamanın boşa
harcanması buumltuumln guumlnahlar iccedilinde ilk ve en ağır olanıdır Toplumsal yaşam iccedilinde zaman
kaybı boş konuşma sağlık iccedilin yeterli olanından fazla uyku (en fazla 8 saate kadar) ahlacircki
accedilıdan mutlak olarak itiraz edilecek konulardandır Buumltuumln bu ccedilalışma suumlresi sonunda elde
edilen kazanccedil ve zenginliğin şahsi ccedilıkarlar iccedilin kullanmayacağı da asıl kurallardan bir
diğeridir Protestan inancında kazanımın ldquohuumlmaniterrdquo felsefeyle yardıma doumlnuumlştuumlruumllmesi de
gerekir (Kurtuluş 2010 745ndash746)
Protestan ahlacirck anlayışına goumlre devletin genel sosyal refah sağlama goumlrevi olmadığı
gibi aynı zamanda sosyal hayatın işleyişine de karışmaz Bu yaklaşımın bir sonucu olarak
da toplumun genel refahının kişilerin toplam refahından ileri geldiği ifade edilmektedir
(Oumlzdemir 2004 61ndash63)
422 Yahudi İş Ahlacirckı
Yahudiler tarihi geccedilmişleri itibariyle hep başka uumllkelerde yaşamış ve siyasette yer
almamış olduklarından mal-muumllk edinmeleri engellenmiş veya suumlrguumlnlerle varlıklarını
geride bırakmak zorunda kalmışlardır Ancak Yahudiliğin kutsal kitabı olan Tevrat ile
Yahudiler suumlrguumln doumlnemlerinde bile varlığını ve milli benliğini korumuşlardır Tevratrsquoın
oumlğretilmesi ccedilok oumlnemlidir Bu nedenle Yahudi ebeveynlerin ccedilocuklarına onun huumlkuumlmlerini
belletmeleri yine Tevratrsquota emredilmiştir
Ahd-i Atikrsquote Şabbat (Cumartesi) tatili Allahrsquoın duumlnyayı yaratırken dinlendiği guumln
olarak inanıldığı iccedilin Musevilere Şabbat guumlnuuml ateş yakmama ticaret yapmama ve hatta
karanlıkta oturma zorunluluğu getirilmiştir Şabbat haricindeki guumlnler iccedilin emredilen ise ccedilok
ccedilalışmaktır
Yahudilikte ccedilok para sahibi olunması dinen teşvik edilmiştir ldquoAltın ve guumlmuumlş
ayağın sağlam basmasını sağlarrdquo ldquozenginlik ve guumlccedil kalbi coştururrdquo ldquodindar kişi parayı
vuumlcudundan ccedilok sever sevmelidirrdquo Hıristiyan oumlğretisi ve kilisenin yoksulluğu yuumlcelttiği
dikkate alınırsa yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye ccedilalışan Hıristiyan ile altın ve guumlmuumlş
toplamayı cennete gitmenin aracı olarak goumlren Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının
ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır Sonuccedilta Hıristiyanlık ccedilok dindar bir kişiyi rahip
keşiş (monk) yaparken Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iş adamı yapar Yahudi dinine
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[57]
goumlre Yahudiler arasında borccedil verilirken faiz işletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dışındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi muumlmkuumlnduumlr
Londrarsquodaki Yahudi İş Ahlacirckı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından duumlzenlenen iş seminerlerinde Yahudi iş ahlacirckının ccedilerccedilevesi şekillenmiştir Birlikte
esas alınan iş ahlacirckının oumlzuumlnuuml Haham Rabbi Hillelrsquoin Tevrat hakkındaki goumlruumlşuumlyle
accedilıklanabilir ldquoSize yapılmasından nefret ettiğiniz bir şeyi siz başkasına yapmayınız
Tevratrsquoın oumlzuuml budur Kalan kısmı sadece ayrıntıdır Gidiniz ve ccedilalışınızrdquo (Kurtuluş 2010
751ndash753)
423 İslacircm İş Ahlacirckı
İslacircmrsquoda yapılan her iş ve ccedilalışma meşru olmak kaydıyla kaba ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın tasvip ve destek goumlrmektedir Ancak İslacircm hukukccediluları guumlcuuml yettiği
halde ccedilalışma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geccedilimini sağlamaya ccedilalışanların devlet
tarafından ccedilalışmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmişlerdir (Kozak 1999 86) İslamrsquoda
fakirlik oumlvguumlsuumlnden soumlz edilmemektedir İslamrsquoda fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir
durumdur (Subaşı 2003 269)
İslam dini iktisadi gelişmeyi engellemez aksine destekler Oumlrneğin İslacircmrsquoda zekacirct
muumlessesiyle yardımlaşmanın sağlanması cuma guumlnuuml ibadetten hemen sonra işe doumlnuumllmesi
gibi Oysaki cumartesi ve pazar guumlnleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar iccedilin ibadete
ayrılmıştır
İslacircmiyetrsquote tasavvuf gerccedileğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de goumlz oumlnuumlne
alınmalıdır İslacircmrsquoda tasavvuf inancının ccedilalışma hayatına taşıdığı değer ahlacircktır İslacircmrsquoın
iktisadi kuruluşlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkacircr edilemeyeceği gibi diğer
yandan iş ahlacirckının koumlklerini İslacircm dininden aldığı da inkacircr edilemez Ahilik teşkilatı
(fuumltuumlvvet) ve esnaf loncalarının kuruluş ve işleyişi bu gerccedilekten uzak tutulamaz Tarikat ehli
iccedilin şeyh ne ise esnaf ve zanaatkacircr toplukları iccedilin de pir odur İslacircm iktisadında iş ahlacirckı
konusunda İbn Sinarsquonın tavsiyeleri oumlrnek goumlsterilebilir ldquoEzerek zorlayarak ve boğuşarak
elde edilen her artık (fazla) guumlnahla utanccedilla yuumlzsuyu doumlkmekle hayacircsızlıkla haysiyet
duumlşuumlkluumlğuumlyle ve ırz lekesiyle kazanılan her kacircr miktarı buumlyuumlk olsa da oumlnemsizdir ccedilok olsa
da değersizdir yararlı goumlruumlnse de yararsızdır Lekesiz temiz kazanccedil ve bitkinliğe duumlşmeden
elde edilen fazlalık miktarı az olsa da tartıda hafif gelse de daha lezzetli daha bereketli ve
daha kazanccedillıdırrdquo
İslacircmi duumlşuumlnce tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan eserleri Hıristiyan ve
Yahudi acirclemine tesir etmiş olan Ebu Hamid el-Gazalirsquonin iktisadi ahlacirck teorisindeki temel
kavramı ise ihsandır (el-ihsan) ldquobaşkalarına faydalı olacak şekilde davranmakrdquo gerektiğini
vurgular Boumlylece Gazalirsquonin iktisat ahlacirckına getirdiği ccedilerccedileve ana hatları itibariyle normatif
olmuştur (Kurtuluş 2010 748ndash750)
Osmanlı toplumunun yuumlzyıllarca ayakta kalmasının en oumlnemli faktoumlrlerinden biri
ahilik teşkilacirctıdır Bu kuruluşlarda iş ahlacirckına ve değerlere ccedilok oumlnem verilmiştir Ahilik
sisteminde insanlar hem meslekicirc hem de manevicirc accedilıdan suumlrekli eğitiliyorlardı (Yeniaysa
2008) Ahi birlikleri kişilere verdikleri değerler ile orta sandıkları vasıtasıyla kişiye sosyal
guumlvenlik ortamı temin etmişlerdir Birlikler sandıklar aracılığıyla kişiye maluliyet oumlluumlm
doğal afet gibi hallerde iş kurabilmelerini sağlamak amacıyla malzeme tedarik etmişlerdir
Ayrıca işi oumlğrenmede karşılaştığı sıkıntılarda maddi ve manevi destekte bulunarak kişiyi
yalnızlıktan kurtararak dayanışma ortamıyla moral sağlamışlardır Boumlylece kişinin ve
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[54]
4 DEĞERLER
Değerler bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık birlik işleyiş ve devamını
sağlamak iccedilin uumlyelerinin ccediloğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak
duumlşuumlnce amaccedil temel ahlacircki ilke ya da inanccedillar manzumesidir (Baydar 2009 17) Ancak her
toplumun değerleri aynı olmayıp birbirinden farklılıklar arz edebilir Oumlrneğin askerlik Tuumlrk
toplumunda kutsal iken kimi toplumlarda ise para kazanılan bir iş durumundadır
Sosyolojik accedilıdan değerler toplumun kişilerin modellerin amaccedilların ve diğer
sosyo-kuumlltuumlrel şeylerin oumlnemlerini oumllccedilmeye yarayan oumllccediluumltler demektir Değerler bir inanccedil
olması bakımından duumlnyanın belli bir kısmıyla ilgili algı duygu ve bilgilerimizin bileşenidir
İnsanlarla yakınlaşmanın yolu onların temel değerlerini oumlnem sırasına goumlre bilmekten
geccedilmektedir Bu yuumlzden uumllkelerini savunan askerler paralı askerleri her zaman yenerler
(Arslanoğlu 2005 3)
Temel değerlerin oluşmasında aile buumlyuumlkleri oumlnemli rol oynar Ccediluumlnkuuml yetiştirdikleri
evlatlarına neleri soumlyleyip soumlylemeyeceklerini nelere inanıp inanmayacaklarını soumlyleyerek
ccedilocuklarına değerleri aşılarlar Ayrıca oumlrguumln eğitimle birlikte her tuumlrluuml eğitim-oumlğretim
faaliyetleri de değerlerin oluşmasında oumlnemlidir Ccediluumlnkuuml eğitimde bireylere bilgi beceri ve
tutumların kazandırılmasının yanında toplumun kuumlltuumlruumlnuumln yeni nesillere aktarılması da
soumlz konusudur
Ulusal ve kuumlltuumlrel değerler uumllkeyi biccedilimlendirir Bir uumllkenin yaşam kalitesini
değiştirmek istiyorsanız ccedilok sayıda insanın değer yargılarını etkilemekten başka ccedilareniz
yoktur Ayrıca uumllkelerin kalkınması ile toplumun değerleri arasında ccedilok yakın bir ilişki
vardır Gerek Japonyarsquonın ve gerekse Almanyarsquonın duumlnyanın kalkınmış uumllkeleri arasında yer
almalarında bu toplumların kuumlltuumlrel değerlerinin roluuml bulunmaktadır Ccediluumlnkuuml bu ulusların
halkı kendilerini duumlnyanın en guumlccedilluuml ulusları olmaları gerektiği konusunda ccedilok guumlccedilluuml bir
inanca sahiptirler (Arslanoğlu 2005 3ndash4)
Değerler aynı zamanda iş yaşamını da şekillendirmektedir Oumlzellikle iş yaşamında
değerlerin olmazsa olmazı olan bir takım unsurlar vardır Soumlz konusu unsurlar din iş
ahlacirckı oumlrguumlt kuumlltuumlruuml oumlrf-adet ve ailedir
41 Din
Din kutsal ve ahlacircki oumlğeler taşıyan değer ve kurumlara sahip inanccedillar buumltuumlnuumlne
verilen isimdir (Wikipedia 2008) Arapccedila koumlkenli bir soumlzcuumlk olan ve koumlken itibariyle ldquoyol
huumlkuumlm muumlkacircfatrdquo gibi anlamlara gelen din kelimesini bilim adamları Kuranrsquoda semantik ve
etimolojik manasını anlamaya youmlnelik yoğun ccedilaba sarf etmişlerdir (Haddad 2000 631)
Dinin tanımı bilim ve felsefede farklı biccedilimlerde ele alınmıştır Bergsonrsquoa goumlre din
zekacircnın dağınıklığı ve ccedilaresizliği karşısında doğanın koruyucu tepkisine ve daha da ileride
hayatın buumltuumlnuumlne bağlanmaktır Edward Sapirrsquoe goumlre din guumlnluumlk yaşamın anlaşılmaz ve
tehlikeli ortamı iccedilinde goumlnuumll huzuruna iccedil huzuruna goumltuumlrecek bir yolun bulunmasıdır
Parsonsrsquoa goumlre ise din kacircinatta insanın yeri insanın diğerleriyle ilişkisi ccedilevresi ve diğer
insanlarla ilişkilere bağlı olarak arzu edilir olan ve olmayan şeyler hakkında geliştirilen ve
gerccedilekleştirilen bir anlayıştır
Ccedilok karmaşık bir yapıya sahip olan din doğa ve toplumla ilgili olguları accedilıklamada
insanlara yardımcı olur Bu bağlamda psikologlara goumlre din bir uumlst benlik olayı iken
sosyologlara goumlre din kutsalın toplum hayatındaki deneyimidir Satanist kilisesinin
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[55]
kurucusu Anton Szandor Laveye goumlre din insan yaşamını etkileyen her tuumlrluuml elektriksel
alanlardır Tasavvuf ve din psikologlarına goumlre din insan-ı kacircmil insan olmaya sevk eden bir
disiplindir İslam Peygamberi Hz Muhammed (sav)rsquoe goumlre ldquoinsanın gittiği yoldurrdquo
(Wikipedia 2008)
Dini inanccedil ve kurallar inanan bireylerin ruh yapısından sosyal ekonomik ailevi
ilişkilerine kadar her tuumlrluuml tutum ve davranışlarına bir ccedilerccedileve oluşturur (Demir 2003 94)
Dinin bu denli oumlnemine rağmen Batıda başlayan ilim adına gerccedileği sadece duyularla arama
ve bulma metodu ve youmlntemi yerleşik insan tasavvurunu değiştirip birtakım teorilerle yeni
bir insan tipi uumlretme gayretleri ortaya ccedilıkarmış ve boumlylece duumlnyada dinden uzaklaşma
meydana getirmiştir Belki sadece dinden uzaklaşma değil bulunan yeni bilimsel metot ve
yeni duumlşuumlnce sonucu artık din ortadan kalkmış ve onun yerini ilim almıştır Hacirclbuki insan
hayatında dinin yerini doldurabilecek hiccedilbir şey yoktur nazariye teori veya bilimsel
duumlşuumlnceler ya da bulgular dinin bir alternatifi olamaz Ccediluumlnkuuml dinicirc duumlşuumlnce ve hayatta
ldquoikame kanunurdquo uygulanamaz dinin yerini hiccedilbir kurum tutamaz Bilim ile din uumlretilemez
duumlşuumlnce uumlruumlnleri de din olamaz Bilim ve duumlşuumlnceden felsefe ve fikirden istifade edilebilir
ancak dinicirc bir goumlruumlşuumln ve dinicirc bir kuralın ham maddesi mutlaka dinicirc olmalıdır
Literatuumlre ekonomik bir deyim olarak giren ldquohomo economicusrdquo ifadesi din
adamları tarafından değil filozoflar tarafından uumlretilmiş bir ccedileşit insana bakış accedilısını dile
getiren bir kavramdır Homo economicus hep kendi ccedilıkarı peşinde koşan ekonomik adam
demektir Hacirclbuki insanın sadece ekonomik youmlnuuml değil dinicirc ilmicirc iccediltimaicirc idaricirc siyasicirc ve
ailevicirc youmlnleri de vardır İnsana sadece ekonomik youmlnden bakıp diğer youmlnlerini konu dışına
atmak ona zarar getirmiştir Ekonomi insanın diğer youmlnlerine uyduğu onlarla iyi geccedilindiği
muumlddetccedile ekonomi olup bir fayda sağlayacaktır Yoksa buguumlnkuuml duumlnyada olduğu gibi
Roumlnesans medeniyetinin ekonomi anlayışı ve uygulamasında goumlrduumlğuumlmuumlz gibi
krizler uumlreten bir kaynak olur Bize goumlre bunun sebebi insanı buumltuumln youmlnleri ile ele alıp
ekonomik faaliyetin buumltuumlncuumll bir yaklaşımla yapılmamasında yatmaktadır (Eskicioğlu
2008)
42 İş Ahlacirckı
Ahlacirck iyilik duumlruumlstluumlk yardımseverlik soumlzuumlnde durma yalan soumlylememe gibi
oumlzellikleri kapsayan kurallar ve tavırlar buumltuumlnuumlduumlr (Demir 2003 81ndash82) Ahlacirck kuralları
insanın iccedil acirclemine onun davranışlarının sebeplerine ilişkin talepleri ihtiva etmektedir
(Oumlzdemir 2005 3) Sağlıklı ve dengeli bir toplum ve suumlrduumlruumllebilir bir kalkınma iccedilin ahlacirckın
ve sosyal değerlerin hacirckim olduğu bir ortam oluşturmak olmazsa olmaz bir koşuldur
(Oumlgener 2008 1) Gelirin artması iccedilin ahlacircki değerlerin ekonomik adaletin ve halkın
refahının goumlz ardı edilmesi de gerekmiyor Ekonomik gelişme adalet oumlzguumlrluumlk insanlık
huumlrmeti ve değerlerin korunması ile birlikte gerccedilekleşerek yaşanabilir (Worldservice 2008)
ldquoİş ahlacirckı ekonomi ile ahlacirck arasındaki bir evlilik gibidirrdquo İş ahlacirckı ekonomi ve iş
duumlnyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seccedilimler yapmamızda bize yol
goumlsteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir Dolayısıyla ahlacirck ekonomik hedefleri
başarmaya youmlnelik oumlnemsiz bir araccedil olarak suiistimal edilmemelidir Hukuk ahlacirck ve vicdan
kuralları iccedilerisinde işlemeyen bir ekonomik sistem ccediloumlkme ve dağılmaya mahkucircmdur
(Oumlgener 2008 1) Buumltuumln duumlnyada accedilıkccedila ortaya ccedilıkmıştır ki ldquoahlacircksız ekonomi ekonomisiz
ahlacirckrdquo soumlz konusu bile olamaz (Guumlndoğan 2008 42)
Sevgi Işık Erol
[56]
421 Protestan İş Ahlacirckı
Roumlnesans ve Reform hareketleriyle birlikte Avruparsquoda ccedilalışma yeni bir anlam ve
değer kazanmıştır Luther ccedilalışmayı insanın Allahrsquoın rızasını kazanması iccedilin bir vesile olarak
değerlendirirken Calven ccedilalışmayı Allahrsquoın bir emri olduğunu yeryuumlzuumlnde Allahrsquoın
hacirckimiyetinin ancak insanın ccedilalışmasıyla gerccedilekleşeceğini dile getirir Calvenrsquoe goumlre bir
kişinin ccedilalışmalarında başarılı olması onun yaptığı işin Allah tarafından beğenildiğinin bir
işareti idi Max Weberrsquoe goumlre soumlz konusu bu durum insanların duumlnyaya ccedilalışmaya daha bir
oumlnem vermelerine ve adeta dini bir gayretle bu konularda birbirleriyle yarışırcasına
ilerlemelerine yol accedilmıştır Modern kapitalizmin temelini teşkil eden bu yeni zihniyet ve
duumlnya goumlruumlşuumlne Weber ldquoProtestan ahlacirckırdquo demiştir (Kozak 1999 80ndash81)
Protestan ahlacirckında bireysellik savunulmakta ve bunun iccedilinde bireyin ccedilok ccedilalışması
ve kendi ccedilıkarlarını maksimize etme gayreti soumlz konusudur Bu nedenle Protestan ahlacirck
maddi refahı oumlnceler ve bireyin kişilik ve davranışlarından ccedilok sahip olduğu refahın
buumlyuumlkluumlğuumlne bakar (Ersoumlz 2004 24) Dolayısıyla Protestan ahlacirckta duumlnyevi hayat ldquooumldevrdquo
olarak değerlendirilir ve bu oumldev en iyi biccedilimde yapılması gerekir Zamanın boşa
harcanması buumltuumln guumlnahlar iccedilinde ilk ve en ağır olanıdır Toplumsal yaşam iccedilinde zaman
kaybı boş konuşma sağlık iccedilin yeterli olanından fazla uyku (en fazla 8 saate kadar) ahlacircki
accedilıdan mutlak olarak itiraz edilecek konulardandır Buumltuumln bu ccedilalışma suumlresi sonunda elde
edilen kazanccedil ve zenginliğin şahsi ccedilıkarlar iccedilin kullanmayacağı da asıl kurallardan bir
diğeridir Protestan inancında kazanımın ldquohuumlmaniterrdquo felsefeyle yardıma doumlnuumlştuumlruumllmesi de
gerekir (Kurtuluş 2010 745ndash746)
Protestan ahlacirck anlayışına goumlre devletin genel sosyal refah sağlama goumlrevi olmadığı
gibi aynı zamanda sosyal hayatın işleyişine de karışmaz Bu yaklaşımın bir sonucu olarak
da toplumun genel refahının kişilerin toplam refahından ileri geldiği ifade edilmektedir
(Oumlzdemir 2004 61ndash63)
422 Yahudi İş Ahlacirckı
Yahudiler tarihi geccedilmişleri itibariyle hep başka uumllkelerde yaşamış ve siyasette yer
almamış olduklarından mal-muumllk edinmeleri engellenmiş veya suumlrguumlnlerle varlıklarını
geride bırakmak zorunda kalmışlardır Ancak Yahudiliğin kutsal kitabı olan Tevrat ile
Yahudiler suumlrguumln doumlnemlerinde bile varlığını ve milli benliğini korumuşlardır Tevratrsquoın
oumlğretilmesi ccedilok oumlnemlidir Bu nedenle Yahudi ebeveynlerin ccedilocuklarına onun huumlkuumlmlerini
belletmeleri yine Tevratrsquota emredilmiştir
Ahd-i Atikrsquote Şabbat (Cumartesi) tatili Allahrsquoın duumlnyayı yaratırken dinlendiği guumln
olarak inanıldığı iccedilin Musevilere Şabbat guumlnuuml ateş yakmama ticaret yapmama ve hatta
karanlıkta oturma zorunluluğu getirilmiştir Şabbat haricindeki guumlnler iccedilin emredilen ise ccedilok
ccedilalışmaktır
Yahudilikte ccedilok para sahibi olunması dinen teşvik edilmiştir ldquoAltın ve guumlmuumlş
ayağın sağlam basmasını sağlarrdquo ldquozenginlik ve guumlccedil kalbi coştururrdquo ldquodindar kişi parayı
vuumlcudundan ccedilok sever sevmelidirrdquo Hıristiyan oumlğretisi ve kilisenin yoksulluğu yuumlcelttiği
dikkate alınırsa yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye ccedilalışan Hıristiyan ile altın ve guumlmuumlş
toplamayı cennete gitmenin aracı olarak goumlren Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının
ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır Sonuccedilta Hıristiyanlık ccedilok dindar bir kişiyi rahip
keşiş (monk) yaparken Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iş adamı yapar Yahudi dinine
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[57]
goumlre Yahudiler arasında borccedil verilirken faiz işletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dışındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi muumlmkuumlnduumlr
Londrarsquodaki Yahudi İş Ahlacirckı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından duumlzenlenen iş seminerlerinde Yahudi iş ahlacirckının ccedilerccedilevesi şekillenmiştir Birlikte
esas alınan iş ahlacirckının oumlzuumlnuuml Haham Rabbi Hillelrsquoin Tevrat hakkındaki goumlruumlşuumlyle
accedilıklanabilir ldquoSize yapılmasından nefret ettiğiniz bir şeyi siz başkasına yapmayınız
Tevratrsquoın oumlzuuml budur Kalan kısmı sadece ayrıntıdır Gidiniz ve ccedilalışınızrdquo (Kurtuluş 2010
751ndash753)
423 İslacircm İş Ahlacirckı
İslacircmrsquoda yapılan her iş ve ccedilalışma meşru olmak kaydıyla kaba ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın tasvip ve destek goumlrmektedir Ancak İslacircm hukukccediluları guumlcuuml yettiği
halde ccedilalışma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geccedilimini sağlamaya ccedilalışanların devlet
tarafından ccedilalışmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmişlerdir (Kozak 1999 86) İslamrsquoda
fakirlik oumlvguumlsuumlnden soumlz edilmemektedir İslamrsquoda fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir
durumdur (Subaşı 2003 269)
İslam dini iktisadi gelişmeyi engellemez aksine destekler Oumlrneğin İslacircmrsquoda zekacirct
muumlessesiyle yardımlaşmanın sağlanması cuma guumlnuuml ibadetten hemen sonra işe doumlnuumllmesi
gibi Oysaki cumartesi ve pazar guumlnleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar iccedilin ibadete
ayrılmıştır
İslacircmiyetrsquote tasavvuf gerccedileğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de goumlz oumlnuumlne
alınmalıdır İslacircmrsquoda tasavvuf inancının ccedilalışma hayatına taşıdığı değer ahlacircktır İslacircmrsquoın
iktisadi kuruluşlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkacircr edilemeyeceği gibi diğer
yandan iş ahlacirckının koumlklerini İslacircm dininden aldığı da inkacircr edilemez Ahilik teşkilatı
(fuumltuumlvvet) ve esnaf loncalarının kuruluş ve işleyişi bu gerccedilekten uzak tutulamaz Tarikat ehli
iccedilin şeyh ne ise esnaf ve zanaatkacircr toplukları iccedilin de pir odur İslacircm iktisadında iş ahlacirckı
konusunda İbn Sinarsquonın tavsiyeleri oumlrnek goumlsterilebilir ldquoEzerek zorlayarak ve boğuşarak
elde edilen her artık (fazla) guumlnahla utanccedilla yuumlzsuyu doumlkmekle hayacircsızlıkla haysiyet
duumlşuumlkluumlğuumlyle ve ırz lekesiyle kazanılan her kacircr miktarı buumlyuumlk olsa da oumlnemsizdir ccedilok olsa
da değersizdir yararlı goumlruumlnse de yararsızdır Lekesiz temiz kazanccedil ve bitkinliğe duumlşmeden
elde edilen fazlalık miktarı az olsa da tartıda hafif gelse de daha lezzetli daha bereketli ve
daha kazanccedillıdırrdquo
İslacircmi duumlşuumlnce tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan eserleri Hıristiyan ve
Yahudi acirclemine tesir etmiş olan Ebu Hamid el-Gazalirsquonin iktisadi ahlacirck teorisindeki temel
kavramı ise ihsandır (el-ihsan) ldquobaşkalarına faydalı olacak şekilde davranmakrdquo gerektiğini
vurgular Boumlylece Gazalirsquonin iktisat ahlacirckına getirdiği ccedilerccedileve ana hatları itibariyle normatif
olmuştur (Kurtuluş 2010 748ndash750)
Osmanlı toplumunun yuumlzyıllarca ayakta kalmasının en oumlnemli faktoumlrlerinden biri
ahilik teşkilacirctıdır Bu kuruluşlarda iş ahlacirckına ve değerlere ccedilok oumlnem verilmiştir Ahilik
sisteminde insanlar hem meslekicirc hem de manevicirc accedilıdan suumlrekli eğitiliyorlardı (Yeniaysa
2008) Ahi birlikleri kişilere verdikleri değerler ile orta sandıkları vasıtasıyla kişiye sosyal
guumlvenlik ortamı temin etmişlerdir Birlikler sandıklar aracılığıyla kişiye maluliyet oumlluumlm
doğal afet gibi hallerde iş kurabilmelerini sağlamak amacıyla malzeme tedarik etmişlerdir
Ayrıca işi oumlğrenmede karşılaştığı sıkıntılarda maddi ve manevi destekte bulunarak kişiyi
yalnızlıktan kurtararak dayanışma ortamıyla moral sağlamışlardır Boumlylece kişinin ve
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[55]
kurucusu Anton Szandor Laveye goumlre din insan yaşamını etkileyen her tuumlrluuml elektriksel
alanlardır Tasavvuf ve din psikologlarına goumlre din insan-ı kacircmil insan olmaya sevk eden bir
disiplindir İslam Peygamberi Hz Muhammed (sav)rsquoe goumlre ldquoinsanın gittiği yoldurrdquo
(Wikipedia 2008)
Dini inanccedil ve kurallar inanan bireylerin ruh yapısından sosyal ekonomik ailevi
ilişkilerine kadar her tuumlrluuml tutum ve davranışlarına bir ccedilerccedileve oluşturur (Demir 2003 94)
Dinin bu denli oumlnemine rağmen Batıda başlayan ilim adına gerccedileği sadece duyularla arama
ve bulma metodu ve youmlntemi yerleşik insan tasavvurunu değiştirip birtakım teorilerle yeni
bir insan tipi uumlretme gayretleri ortaya ccedilıkarmış ve boumlylece duumlnyada dinden uzaklaşma
meydana getirmiştir Belki sadece dinden uzaklaşma değil bulunan yeni bilimsel metot ve
yeni duumlşuumlnce sonucu artık din ortadan kalkmış ve onun yerini ilim almıştır Hacirclbuki insan
hayatında dinin yerini doldurabilecek hiccedilbir şey yoktur nazariye teori veya bilimsel
duumlşuumlnceler ya da bulgular dinin bir alternatifi olamaz Ccediluumlnkuuml dinicirc duumlşuumlnce ve hayatta
ldquoikame kanunurdquo uygulanamaz dinin yerini hiccedilbir kurum tutamaz Bilim ile din uumlretilemez
duumlşuumlnce uumlruumlnleri de din olamaz Bilim ve duumlşuumlnceden felsefe ve fikirden istifade edilebilir
ancak dinicirc bir goumlruumlşuumln ve dinicirc bir kuralın ham maddesi mutlaka dinicirc olmalıdır
Literatuumlre ekonomik bir deyim olarak giren ldquohomo economicusrdquo ifadesi din
adamları tarafından değil filozoflar tarafından uumlretilmiş bir ccedileşit insana bakış accedilısını dile
getiren bir kavramdır Homo economicus hep kendi ccedilıkarı peşinde koşan ekonomik adam
demektir Hacirclbuki insanın sadece ekonomik youmlnuuml değil dinicirc ilmicirc iccediltimaicirc idaricirc siyasicirc ve
ailevicirc youmlnleri de vardır İnsana sadece ekonomik youmlnden bakıp diğer youmlnlerini konu dışına
atmak ona zarar getirmiştir Ekonomi insanın diğer youmlnlerine uyduğu onlarla iyi geccedilindiği
muumlddetccedile ekonomi olup bir fayda sağlayacaktır Yoksa buguumlnkuuml duumlnyada olduğu gibi
Roumlnesans medeniyetinin ekonomi anlayışı ve uygulamasında goumlrduumlğuumlmuumlz gibi
krizler uumlreten bir kaynak olur Bize goumlre bunun sebebi insanı buumltuumln youmlnleri ile ele alıp
ekonomik faaliyetin buumltuumlncuumll bir yaklaşımla yapılmamasında yatmaktadır (Eskicioğlu
2008)
42 İş Ahlacirckı
Ahlacirck iyilik duumlruumlstluumlk yardımseverlik soumlzuumlnde durma yalan soumlylememe gibi
oumlzellikleri kapsayan kurallar ve tavırlar buumltuumlnuumlduumlr (Demir 2003 81ndash82) Ahlacirck kuralları
insanın iccedil acirclemine onun davranışlarının sebeplerine ilişkin talepleri ihtiva etmektedir
(Oumlzdemir 2005 3) Sağlıklı ve dengeli bir toplum ve suumlrduumlruumllebilir bir kalkınma iccedilin ahlacirckın
ve sosyal değerlerin hacirckim olduğu bir ortam oluşturmak olmazsa olmaz bir koşuldur
(Oumlgener 2008 1) Gelirin artması iccedilin ahlacircki değerlerin ekonomik adaletin ve halkın
refahının goumlz ardı edilmesi de gerekmiyor Ekonomik gelişme adalet oumlzguumlrluumlk insanlık
huumlrmeti ve değerlerin korunması ile birlikte gerccedilekleşerek yaşanabilir (Worldservice 2008)
ldquoİş ahlacirckı ekonomi ile ahlacirck arasındaki bir evlilik gibidirrdquo İş ahlacirckı ekonomi ve iş
duumlnyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seccedilimler yapmamızda bize yol
goumlsteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir Dolayısıyla ahlacirck ekonomik hedefleri
başarmaya youmlnelik oumlnemsiz bir araccedil olarak suiistimal edilmemelidir Hukuk ahlacirck ve vicdan
kuralları iccedilerisinde işlemeyen bir ekonomik sistem ccediloumlkme ve dağılmaya mahkucircmdur
(Oumlgener 2008 1) Buumltuumln duumlnyada accedilıkccedila ortaya ccedilıkmıştır ki ldquoahlacircksız ekonomi ekonomisiz
ahlacirckrdquo soumlz konusu bile olamaz (Guumlndoğan 2008 42)
Sevgi Işık Erol
[56]
421 Protestan İş Ahlacirckı
Roumlnesans ve Reform hareketleriyle birlikte Avruparsquoda ccedilalışma yeni bir anlam ve
değer kazanmıştır Luther ccedilalışmayı insanın Allahrsquoın rızasını kazanması iccedilin bir vesile olarak
değerlendirirken Calven ccedilalışmayı Allahrsquoın bir emri olduğunu yeryuumlzuumlnde Allahrsquoın
hacirckimiyetinin ancak insanın ccedilalışmasıyla gerccedilekleşeceğini dile getirir Calvenrsquoe goumlre bir
kişinin ccedilalışmalarında başarılı olması onun yaptığı işin Allah tarafından beğenildiğinin bir
işareti idi Max Weberrsquoe goumlre soumlz konusu bu durum insanların duumlnyaya ccedilalışmaya daha bir
oumlnem vermelerine ve adeta dini bir gayretle bu konularda birbirleriyle yarışırcasına
ilerlemelerine yol accedilmıştır Modern kapitalizmin temelini teşkil eden bu yeni zihniyet ve
duumlnya goumlruumlşuumlne Weber ldquoProtestan ahlacirckırdquo demiştir (Kozak 1999 80ndash81)
Protestan ahlacirckında bireysellik savunulmakta ve bunun iccedilinde bireyin ccedilok ccedilalışması
ve kendi ccedilıkarlarını maksimize etme gayreti soumlz konusudur Bu nedenle Protestan ahlacirck
maddi refahı oumlnceler ve bireyin kişilik ve davranışlarından ccedilok sahip olduğu refahın
buumlyuumlkluumlğuumlne bakar (Ersoumlz 2004 24) Dolayısıyla Protestan ahlacirckta duumlnyevi hayat ldquooumldevrdquo
olarak değerlendirilir ve bu oumldev en iyi biccedilimde yapılması gerekir Zamanın boşa
harcanması buumltuumln guumlnahlar iccedilinde ilk ve en ağır olanıdır Toplumsal yaşam iccedilinde zaman
kaybı boş konuşma sağlık iccedilin yeterli olanından fazla uyku (en fazla 8 saate kadar) ahlacircki
accedilıdan mutlak olarak itiraz edilecek konulardandır Buumltuumln bu ccedilalışma suumlresi sonunda elde
edilen kazanccedil ve zenginliğin şahsi ccedilıkarlar iccedilin kullanmayacağı da asıl kurallardan bir
diğeridir Protestan inancında kazanımın ldquohuumlmaniterrdquo felsefeyle yardıma doumlnuumlştuumlruumllmesi de
gerekir (Kurtuluş 2010 745ndash746)
Protestan ahlacirck anlayışına goumlre devletin genel sosyal refah sağlama goumlrevi olmadığı
gibi aynı zamanda sosyal hayatın işleyişine de karışmaz Bu yaklaşımın bir sonucu olarak
da toplumun genel refahının kişilerin toplam refahından ileri geldiği ifade edilmektedir
(Oumlzdemir 2004 61ndash63)
422 Yahudi İş Ahlacirckı
Yahudiler tarihi geccedilmişleri itibariyle hep başka uumllkelerde yaşamış ve siyasette yer
almamış olduklarından mal-muumllk edinmeleri engellenmiş veya suumlrguumlnlerle varlıklarını
geride bırakmak zorunda kalmışlardır Ancak Yahudiliğin kutsal kitabı olan Tevrat ile
Yahudiler suumlrguumln doumlnemlerinde bile varlığını ve milli benliğini korumuşlardır Tevratrsquoın
oumlğretilmesi ccedilok oumlnemlidir Bu nedenle Yahudi ebeveynlerin ccedilocuklarına onun huumlkuumlmlerini
belletmeleri yine Tevratrsquota emredilmiştir
Ahd-i Atikrsquote Şabbat (Cumartesi) tatili Allahrsquoın duumlnyayı yaratırken dinlendiği guumln
olarak inanıldığı iccedilin Musevilere Şabbat guumlnuuml ateş yakmama ticaret yapmama ve hatta
karanlıkta oturma zorunluluğu getirilmiştir Şabbat haricindeki guumlnler iccedilin emredilen ise ccedilok
ccedilalışmaktır
Yahudilikte ccedilok para sahibi olunması dinen teşvik edilmiştir ldquoAltın ve guumlmuumlş
ayağın sağlam basmasını sağlarrdquo ldquozenginlik ve guumlccedil kalbi coştururrdquo ldquodindar kişi parayı
vuumlcudundan ccedilok sever sevmelidirrdquo Hıristiyan oumlğretisi ve kilisenin yoksulluğu yuumlcelttiği
dikkate alınırsa yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye ccedilalışan Hıristiyan ile altın ve guumlmuumlş
toplamayı cennete gitmenin aracı olarak goumlren Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının
ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır Sonuccedilta Hıristiyanlık ccedilok dindar bir kişiyi rahip
keşiş (monk) yaparken Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iş adamı yapar Yahudi dinine
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[57]
goumlre Yahudiler arasında borccedil verilirken faiz işletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dışındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi muumlmkuumlnduumlr
Londrarsquodaki Yahudi İş Ahlacirckı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından duumlzenlenen iş seminerlerinde Yahudi iş ahlacirckının ccedilerccedilevesi şekillenmiştir Birlikte
esas alınan iş ahlacirckının oumlzuumlnuuml Haham Rabbi Hillelrsquoin Tevrat hakkındaki goumlruumlşuumlyle
accedilıklanabilir ldquoSize yapılmasından nefret ettiğiniz bir şeyi siz başkasına yapmayınız
Tevratrsquoın oumlzuuml budur Kalan kısmı sadece ayrıntıdır Gidiniz ve ccedilalışınızrdquo (Kurtuluş 2010
751ndash753)
423 İslacircm İş Ahlacirckı
İslacircmrsquoda yapılan her iş ve ccedilalışma meşru olmak kaydıyla kaba ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın tasvip ve destek goumlrmektedir Ancak İslacircm hukukccediluları guumlcuuml yettiği
halde ccedilalışma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geccedilimini sağlamaya ccedilalışanların devlet
tarafından ccedilalışmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmişlerdir (Kozak 1999 86) İslamrsquoda
fakirlik oumlvguumlsuumlnden soumlz edilmemektedir İslamrsquoda fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir
durumdur (Subaşı 2003 269)
İslam dini iktisadi gelişmeyi engellemez aksine destekler Oumlrneğin İslacircmrsquoda zekacirct
muumlessesiyle yardımlaşmanın sağlanması cuma guumlnuuml ibadetten hemen sonra işe doumlnuumllmesi
gibi Oysaki cumartesi ve pazar guumlnleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar iccedilin ibadete
ayrılmıştır
İslacircmiyetrsquote tasavvuf gerccedileğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de goumlz oumlnuumlne
alınmalıdır İslacircmrsquoda tasavvuf inancının ccedilalışma hayatına taşıdığı değer ahlacircktır İslacircmrsquoın
iktisadi kuruluşlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkacircr edilemeyeceği gibi diğer
yandan iş ahlacirckının koumlklerini İslacircm dininden aldığı da inkacircr edilemez Ahilik teşkilatı
(fuumltuumlvvet) ve esnaf loncalarının kuruluş ve işleyişi bu gerccedilekten uzak tutulamaz Tarikat ehli
iccedilin şeyh ne ise esnaf ve zanaatkacircr toplukları iccedilin de pir odur İslacircm iktisadında iş ahlacirckı
konusunda İbn Sinarsquonın tavsiyeleri oumlrnek goumlsterilebilir ldquoEzerek zorlayarak ve boğuşarak
elde edilen her artık (fazla) guumlnahla utanccedilla yuumlzsuyu doumlkmekle hayacircsızlıkla haysiyet
duumlşuumlkluumlğuumlyle ve ırz lekesiyle kazanılan her kacircr miktarı buumlyuumlk olsa da oumlnemsizdir ccedilok olsa
da değersizdir yararlı goumlruumlnse de yararsızdır Lekesiz temiz kazanccedil ve bitkinliğe duumlşmeden
elde edilen fazlalık miktarı az olsa da tartıda hafif gelse de daha lezzetli daha bereketli ve
daha kazanccedillıdırrdquo
İslacircmi duumlşuumlnce tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan eserleri Hıristiyan ve
Yahudi acirclemine tesir etmiş olan Ebu Hamid el-Gazalirsquonin iktisadi ahlacirck teorisindeki temel
kavramı ise ihsandır (el-ihsan) ldquobaşkalarına faydalı olacak şekilde davranmakrdquo gerektiğini
vurgular Boumlylece Gazalirsquonin iktisat ahlacirckına getirdiği ccedilerccedileve ana hatları itibariyle normatif
olmuştur (Kurtuluş 2010 748ndash750)
Osmanlı toplumunun yuumlzyıllarca ayakta kalmasının en oumlnemli faktoumlrlerinden biri
ahilik teşkilacirctıdır Bu kuruluşlarda iş ahlacirckına ve değerlere ccedilok oumlnem verilmiştir Ahilik
sisteminde insanlar hem meslekicirc hem de manevicirc accedilıdan suumlrekli eğitiliyorlardı (Yeniaysa
2008) Ahi birlikleri kişilere verdikleri değerler ile orta sandıkları vasıtasıyla kişiye sosyal
guumlvenlik ortamı temin etmişlerdir Birlikler sandıklar aracılığıyla kişiye maluliyet oumlluumlm
doğal afet gibi hallerde iş kurabilmelerini sağlamak amacıyla malzeme tedarik etmişlerdir
Ayrıca işi oumlğrenmede karşılaştığı sıkıntılarda maddi ve manevi destekte bulunarak kişiyi
yalnızlıktan kurtararak dayanışma ortamıyla moral sağlamışlardır Boumlylece kişinin ve
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[56]
421 Protestan İş Ahlacirckı
Roumlnesans ve Reform hareketleriyle birlikte Avruparsquoda ccedilalışma yeni bir anlam ve
değer kazanmıştır Luther ccedilalışmayı insanın Allahrsquoın rızasını kazanması iccedilin bir vesile olarak
değerlendirirken Calven ccedilalışmayı Allahrsquoın bir emri olduğunu yeryuumlzuumlnde Allahrsquoın
hacirckimiyetinin ancak insanın ccedilalışmasıyla gerccedilekleşeceğini dile getirir Calvenrsquoe goumlre bir
kişinin ccedilalışmalarında başarılı olması onun yaptığı işin Allah tarafından beğenildiğinin bir
işareti idi Max Weberrsquoe goumlre soumlz konusu bu durum insanların duumlnyaya ccedilalışmaya daha bir
oumlnem vermelerine ve adeta dini bir gayretle bu konularda birbirleriyle yarışırcasına
ilerlemelerine yol accedilmıştır Modern kapitalizmin temelini teşkil eden bu yeni zihniyet ve
duumlnya goumlruumlşuumlne Weber ldquoProtestan ahlacirckırdquo demiştir (Kozak 1999 80ndash81)
Protestan ahlacirckında bireysellik savunulmakta ve bunun iccedilinde bireyin ccedilok ccedilalışması
ve kendi ccedilıkarlarını maksimize etme gayreti soumlz konusudur Bu nedenle Protestan ahlacirck
maddi refahı oumlnceler ve bireyin kişilik ve davranışlarından ccedilok sahip olduğu refahın
buumlyuumlkluumlğuumlne bakar (Ersoumlz 2004 24) Dolayısıyla Protestan ahlacirckta duumlnyevi hayat ldquooumldevrdquo
olarak değerlendirilir ve bu oumldev en iyi biccedilimde yapılması gerekir Zamanın boşa
harcanması buumltuumln guumlnahlar iccedilinde ilk ve en ağır olanıdır Toplumsal yaşam iccedilinde zaman
kaybı boş konuşma sağlık iccedilin yeterli olanından fazla uyku (en fazla 8 saate kadar) ahlacircki
accedilıdan mutlak olarak itiraz edilecek konulardandır Buumltuumln bu ccedilalışma suumlresi sonunda elde
edilen kazanccedil ve zenginliğin şahsi ccedilıkarlar iccedilin kullanmayacağı da asıl kurallardan bir
diğeridir Protestan inancında kazanımın ldquohuumlmaniterrdquo felsefeyle yardıma doumlnuumlştuumlruumllmesi de
gerekir (Kurtuluş 2010 745ndash746)
Protestan ahlacirck anlayışına goumlre devletin genel sosyal refah sağlama goumlrevi olmadığı
gibi aynı zamanda sosyal hayatın işleyişine de karışmaz Bu yaklaşımın bir sonucu olarak
da toplumun genel refahının kişilerin toplam refahından ileri geldiği ifade edilmektedir
(Oumlzdemir 2004 61ndash63)
422 Yahudi İş Ahlacirckı
Yahudiler tarihi geccedilmişleri itibariyle hep başka uumllkelerde yaşamış ve siyasette yer
almamış olduklarından mal-muumllk edinmeleri engellenmiş veya suumlrguumlnlerle varlıklarını
geride bırakmak zorunda kalmışlardır Ancak Yahudiliğin kutsal kitabı olan Tevrat ile
Yahudiler suumlrguumln doumlnemlerinde bile varlığını ve milli benliğini korumuşlardır Tevratrsquoın
oumlğretilmesi ccedilok oumlnemlidir Bu nedenle Yahudi ebeveynlerin ccedilocuklarına onun huumlkuumlmlerini
belletmeleri yine Tevratrsquota emredilmiştir
Ahd-i Atikrsquote Şabbat (Cumartesi) tatili Allahrsquoın duumlnyayı yaratırken dinlendiği guumln
olarak inanıldığı iccedilin Musevilere Şabbat guumlnuuml ateş yakmama ticaret yapmama ve hatta
karanlıkta oturma zorunluluğu getirilmiştir Şabbat haricindeki guumlnler iccedilin emredilen ise ccedilok
ccedilalışmaktır
Yahudilikte ccedilok para sahibi olunması dinen teşvik edilmiştir ldquoAltın ve guumlmuumlş
ayağın sağlam basmasını sağlarrdquo ldquozenginlik ve guumlccedil kalbi coştururrdquo ldquodindar kişi parayı
vuumlcudundan ccedilok sever sevmelidirrdquo Hıristiyan oumlğretisi ve kilisenin yoksulluğu yuumlcelttiği
dikkate alınırsa yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye ccedilalışan Hıristiyan ile altın ve guumlmuumlş
toplamayı cennete gitmenin aracı olarak goumlren Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının
ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır Sonuccedilta Hıristiyanlık ccedilok dindar bir kişiyi rahip
keşiş (monk) yaparken Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iş adamı yapar Yahudi dinine
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[57]
goumlre Yahudiler arasında borccedil verilirken faiz işletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dışındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi muumlmkuumlnduumlr
Londrarsquodaki Yahudi İş Ahlacirckı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından duumlzenlenen iş seminerlerinde Yahudi iş ahlacirckının ccedilerccedilevesi şekillenmiştir Birlikte
esas alınan iş ahlacirckının oumlzuumlnuuml Haham Rabbi Hillelrsquoin Tevrat hakkındaki goumlruumlşuumlyle
accedilıklanabilir ldquoSize yapılmasından nefret ettiğiniz bir şeyi siz başkasına yapmayınız
Tevratrsquoın oumlzuuml budur Kalan kısmı sadece ayrıntıdır Gidiniz ve ccedilalışınızrdquo (Kurtuluş 2010
751ndash753)
423 İslacircm İş Ahlacirckı
İslacircmrsquoda yapılan her iş ve ccedilalışma meşru olmak kaydıyla kaba ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın tasvip ve destek goumlrmektedir Ancak İslacircm hukukccediluları guumlcuuml yettiği
halde ccedilalışma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geccedilimini sağlamaya ccedilalışanların devlet
tarafından ccedilalışmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmişlerdir (Kozak 1999 86) İslamrsquoda
fakirlik oumlvguumlsuumlnden soumlz edilmemektedir İslamrsquoda fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir
durumdur (Subaşı 2003 269)
İslam dini iktisadi gelişmeyi engellemez aksine destekler Oumlrneğin İslacircmrsquoda zekacirct
muumlessesiyle yardımlaşmanın sağlanması cuma guumlnuuml ibadetten hemen sonra işe doumlnuumllmesi
gibi Oysaki cumartesi ve pazar guumlnleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar iccedilin ibadete
ayrılmıştır
İslacircmiyetrsquote tasavvuf gerccedileğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de goumlz oumlnuumlne
alınmalıdır İslacircmrsquoda tasavvuf inancının ccedilalışma hayatına taşıdığı değer ahlacircktır İslacircmrsquoın
iktisadi kuruluşlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkacircr edilemeyeceği gibi diğer
yandan iş ahlacirckının koumlklerini İslacircm dininden aldığı da inkacircr edilemez Ahilik teşkilatı
(fuumltuumlvvet) ve esnaf loncalarının kuruluş ve işleyişi bu gerccedilekten uzak tutulamaz Tarikat ehli
iccedilin şeyh ne ise esnaf ve zanaatkacircr toplukları iccedilin de pir odur İslacircm iktisadında iş ahlacirckı
konusunda İbn Sinarsquonın tavsiyeleri oumlrnek goumlsterilebilir ldquoEzerek zorlayarak ve boğuşarak
elde edilen her artık (fazla) guumlnahla utanccedilla yuumlzsuyu doumlkmekle hayacircsızlıkla haysiyet
duumlşuumlkluumlğuumlyle ve ırz lekesiyle kazanılan her kacircr miktarı buumlyuumlk olsa da oumlnemsizdir ccedilok olsa
da değersizdir yararlı goumlruumlnse de yararsızdır Lekesiz temiz kazanccedil ve bitkinliğe duumlşmeden
elde edilen fazlalık miktarı az olsa da tartıda hafif gelse de daha lezzetli daha bereketli ve
daha kazanccedillıdırrdquo
İslacircmi duumlşuumlnce tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan eserleri Hıristiyan ve
Yahudi acirclemine tesir etmiş olan Ebu Hamid el-Gazalirsquonin iktisadi ahlacirck teorisindeki temel
kavramı ise ihsandır (el-ihsan) ldquobaşkalarına faydalı olacak şekilde davranmakrdquo gerektiğini
vurgular Boumlylece Gazalirsquonin iktisat ahlacirckına getirdiği ccedilerccedileve ana hatları itibariyle normatif
olmuştur (Kurtuluş 2010 748ndash750)
Osmanlı toplumunun yuumlzyıllarca ayakta kalmasının en oumlnemli faktoumlrlerinden biri
ahilik teşkilacirctıdır Bu kuruluşlarda iş ahlacirckına ve değerlere ccedilok oumlnem verilmiştir Ahilik
sisteminde insanlar hem meslekicirc hem de manevicirc accedilıdan suumlrekli eğitiliyorlardı (Yeniaysa
2008) Ahi birlikleri kişilere verdikleri değerler ile orta sandıkları vasıtasıyla kişiye sosyal
guumlvenlik ortamı temin etmişlerdir Birlikler sandıklar aracılığıyla kişiye maluliyet oumlluumlm
doğal afet gibi hallerde iş kurabilmelerini sağlamak amacıyla malzeme tedarik etmişlerdir
Ayrıca işi oumlğrenmede karşılaştığı sıkıntılarda maddi ve manevi destekte bulunarak kişiyi
yalnızlıktan kurtararak dayanışma ortamıyla moral sağlamışlardır Boumlylece kişinin ve
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[57]
goumlre Yahudiler arasında borccedil verilirken faiz işletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dışındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi muumlmkuumlnduumlr
Londrarsquodaki Yahudi İş Ahlacirckı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından duumlzenlenen iş seminerlerinde Yahudi iş ahlacirckının ccedilerccedilevesi şekillenmiştir Birlikte
esas alınan iş ahlacirckının oumlzuumlnuuml Haham Rabbi Hillelrsquoin Tevrat hakkındaki goumlruumlşuumlyle
accedilıklanabilir ldquoSize yapılmasından nefret ettiğiniz bir şeyi siz başkasına yapmayınız
Tevratrsquoın oumlzuuml budur Kalan kısmı sadece ayrıntıdır Gidiniz ve ccedilalışınızrdquo (Kurtuluş 2010
751ndash753)
423 İslacircm İş Ahlacirckı
İslacircmrsquoda yapılan her iş ve ccedilalışma meşru olmak kaydıyla kaba ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın tasvip ve destek goumlrmektedir Ancak İslacircm hukukccediluları guumlcuuml yettiği
halde ccedilalışma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geccedilimini sağlamaya ccedilalışanların devlet
tarafından ccedilalışmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmişlerdir (Kozak 1999 86) İslamrsquoda
fakirlik oumlvguumlsuumlnden soumlz edilmemektedir İslamrsquoda fakirlik doğal olarak arzu edilmeyen bir
durumdur (Subaşı 2003 269)
İslam dini iktisadi gelişmeyi engellemez aksine destekler Oumlrneğin İslacircmrsquoda zekacirct
muumlessesiyle yardımlaşmanın sağlanması cuma guumlnuuml ibadetten hemen sonra işe doumlnuumllmesi
gibi Oysaki cumartesi ve pazar guumlnleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar iccedilin ibadete
ayrılmıştır
İslacircmiyetrsquote tasavvuf gerccedileğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de goumlz oumlnuumlne
alınmalıdır İslacircmrsquoda tasavvuf inancının ccedilalışma hayatına taşıdığı değer ahlacircktır İslacircmrsquoın
iktisadi kuruluşlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkacircr edilemeyeceği gibi diğer
yandan iş ahlacirckının koumlklerini İslacircm dininden aldığı da inkacircr edilemez Ahilik teşkilatı
(fuumltuumlvvet) ve esnaf loncalarının kuruluş ve işleyişi bu gerccedilekten uzak tutulamaz Tarikat ehli
iccedilin şeyh ne ise esnaf ve zanaatkacircr toplukları iccedilin de pir odur İslacircm iktisadında iş ahlacirckı
konusunda İbn Sinarsquonın tavsiyeleri oumlrnek goumlsterilebilir ldquoEzerek zorlayarak ve boğuşarak
elde edilen her artık (fazla) guumlnahla utanccedilla yuumlzsuyu doumlkmekle hayacircsızlıkla haysiyet
duumlşuumlkluumlğuumlyle ve ırz lekesiyle kazanılan her kacircr miktarı buumlyuumlk olsa da oumlnemsizdir ccedilok olsa
da değersizdir yararlı goumlruumlnse de yararsızdır Lekesiz temiz kazanccedil ve bitkinliğe duumlşmeden
elde edilen fazlalık miktarı az olsa da tartıda hafif gelse de daha lezzetli daha bereketli ve
daha kazanccedillıdırrdquo
İslacircmi duumlşuumlnce tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan eserleri Hıristiyan ve
Yahudi acirclemine tesir etmiş olan Ebu Hamid el-Gazalirsquonin iktisadi ahlacirck teorisindeki temel
kavramı ise ihsandır (el-ihsan) ldquobaşkalarına faydalı olacak şekilde davranmakrdquo gerektiğini
vurgular Boumlylece Gazalirsquonin iktisat ahlacirckına getirdiği ccedilerccedileve ana hatları itibariyle normatif
olmuştur (Kurtuluş 2010 748ndash750)
Osmanlı toplumunun yuumlzyıllarca ayakta kalmasının en oumlnemli faktoumlrlerinden biri
ahilik teşkilacirctıdır Bu kuruluşlarda iş ahlacirckına ve değerlere ccedilok oumlnem verilmiştir Ahilik
sisteminde insanlar hem meslekicirc hem de manevicirc accedilıdan suumlrekli eğitiliyorlardı (Yeniaysa
2008) Ahi birlikleri kişilere verdikleri değerler ile orta sandıkları vasıtasıyla kişiye sosyal
guumlvenlik ortamı temin etmişlerdir Birlikler sandıklar aracılığıyla kişiye maluliyet oumlluumlm
doğal afet gibi hallerde iş kurabilmelerini sağlamak amacıyla malzeme tedarik etmişlerdir
Ayrıca işi oumlğrenmede karşılaştığı sıkıntılarda maddi ve manevi destekte bulunarak kişiyi
yalnızlıktan kurtararak dayanışma ortamıyla moral sağlamışlardır Boumlylece kişinin ve
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[58]
toplumun refah duumlzeyine katkıda bulunarak bir sosyal hizmet goumlrevi ifa etmişlerdir
(Demirpolat ve Akccedila 2004 367)
43 Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml
Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ile ilgili ilk ccedilalışmalar 1930rsquolu yıllara kadar uzanmaktadır (Durğun
2006 114) Ancak gerccedilekte oumlrguumlt kuumlltuumlruuml kavramının oluşmasına neden olan şey Amerikan
şirketlerinin oumlzellikle Japonyarsquodaki eş değer şirketler kadar iyi performans goumlstermediklerini
accedilıklamaya ccedilalışan ccedilalışmalardır (Schein 2002 4) Batı Duumlnyasında 1960rsquolarda yaşanan
ekonomik krizlerin de etkisiyle kendilerine youmlnelik bir oumlzeleştiri getiren tuumlm oumlrguumltler tuumlm
sorularının yanıtlarını 1970rsquolerin sonunda yuumlkselişe geccedilen ve 1980rsquolerde bu yuumlkselişin
zirvesine ulaşan Japon oumlrguumltlenme modelinde aramaya başladılar Japonyarsquonın giderek artan
ekonomik başarısı Batı uumllkeleri tarafından incelenirken yapılan tuumlm araştırmalar da Batı
uumllkeleri ve Japonya arasındaki en temel farkın ldquokuumlltuumlrrdquo olduğu uumlzerinde birleşiyordu (Koumlse
vd 2001 228) Bu nedenle batılı araştırmacılar her iki kuumlltuumlruumln birbirine yaklaştırılması
gerektiği fikri uumlzerinde durmaya başladırlar (Akın 1995 12)
Japonyarsquoda işyeri bir aile gibi goumlruumllmektedir Aile oumlrguumltlenmesi ile iş yaşantısındaki
oumlrguumltlenme birbirinin uzantısı gibidir Bir işyerinde işe başlayan kişi kendisini bir aileye
bağlanıyormuş gibi goumlruumlr işyerinde de bu kişi ailenin benimsediği kalıcı bir uumlye olarak
kabul edilir Bu ilişki yazılı herhangi bir soumlzleşmeyle değil guumlccedilluuml duygulara gerccedilekleştirilir
Japon oumlrguumltleri ccedilalışanlarının fikirlerine ve goumlruumlşlerine saygı goumlstermekte oldukccedila
başarılıdır Japonya da ccedilalışanların terfileri kıdem esasına goumlre yapılır Bir oumlrguumlte giren
kişinin rotasyon yoluyla ccedileşitli oumlrguumlt birimlerinde ccedilalışması sağlanarak oumlrguumltuumln pek ccedilok
birimleri hakkında bilgi ve becerisi geliştirilir Japonya da ccedilalışanları makine gibi goumlren
onlardan sadece yazılı talimatlara uymasını bekleyen guumlduumlmlenme eksikliği sonucunda işe
olan ilginin azalması devamsızlığın artması ve iş guumlcuuml devir oranının yuumlksek olmasıyla
sonuccedillanan Taylor biccedilimi klasik youmlnetim anlayışı terkedilmiştir Ccedilalışanlar arasında olumsuz
bir rekabetin olmaması nedeniyle takım halinde ccedilalışmayı ve bundan zevk almayı
başarabilmişlerdir (Koumlse vd 2001 228-229)
44 Aile Yapısı
Buumltuumln toplumların en kuumlccediluumlk sosyal birimini aile oluşturmaktadır Ailenin mutlu ve
huzurlu olması bir bakıma toplumun huzurlu olması ile eş anlama gelmektedir Aile hiccedil bir
toplumda alternatifi olmayan ve korunmak zorunda olan vazgeccedililemeyen bir muumlessesedir
(Erkal 2000 20) Oumlyle ki aile insani değerlerin ve kuumlltuumlrlerin devamlılığının sağlamasında
oumlncuuml ve belirleyici bir role sahiptir Milletlerin ayırıcı vasıflarının değer yargılarının inanccedil
ve duumlşuumlnce kalıplarının aktarılmasını ve nesiller arası bağın suumlrduumlruumllmesini sağlayan ailenin
bizatihi varlığı da bir değerin ifadesidir Toplumsal yapıyı oluşturan temel kurumlar
değerlerin benimsenmesinde yaşatılmasında ve yaygınlaştırılmasında ccedilok oumlnemli roller
uumlstlenirler Eğitimin aile iccedilinde başladığı duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde değer aktarımı konusunda
ailenin oumlnemi accedilıkccedila oumlne ccedilıkmaktadır Geccedilmiş zamanlarda toplumun desteklediği değerler
aile ortamında guumlndelik hayat pratikleri iccedilinde ccedilocuklara aktarılabilirken guumlnuumlmuumlze
gelindiğinde ise bu yeterli olmamakta anne ve babanın bilinccedilli olarak bu değerleri
ccedilocuklarına aktarmak iccedilin ccedilaba sarf etmeleri gerekmektedir (Tuumlrkiyersquode Aile Değerleri
Araştırması 2010)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[59]
45 Oumlrf ve Adetler
Toplum iccedilinde insanların davranışlarını yaşama youmlntemlerini duumlzenleyen kurallar
vardır Bir takım sosyal baskılar insanları bu kurallara uymaya zorlar Soumlz konusu kurallar
nasıl kendiliğinden oluşmakta ise yine aynı şekilde zamanla kendiliğinden silinip
gitmektedir Bu kurallar oumlrf ve adetlerdir Yaygın ve nuumlfusun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml tarafından
uzun zamandan beri tekrar edilip gelen ve herhangi bir belirgin yaptırımı olmayan ya da
yaptırımı ccedilok yumuşak olan davranışlara adet denir Accedilıkccedila ifade edilmiş ve resmen de
yaptırıma bağlanmış kurallara ise oumlrf denir Oumlrfe aykırı hareket eden birey ya da oumlrguumlt ağır
bir biccedilimde cezalandırılabilmektedir Dolayısıyla oumlrflere uymak zorunludur ve oumlrften
sapmaya hoşgoumlruuml goumlsterilemez (Koumlse vd 2001 226)
5 İKTİSADİ KALKINMADA DEĞERLERİN ROLUuml
Ekonomik kalkınma ve buumlyuumlme suumlrecinde değerler goumlz ardı edilmemesi
gerekmektedir Değerler korunarak iktisadicirc anlamda bir kalkınma programı
gerccedilekleştirilmelidir Şayet bu unsurlar dikkate alınmazsa sosyal youmlnuuml eksik iktisadicirc
programlar ortaya ccedilıkabilir Bu nedenle iktisadi kalkınmada değerlerin roluuml ccedilok oumlnemlidir
(Gazeteturka 2008)
51 Değerler İşlem Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Bir toplumdaki iktisadi faaliyetler ldquodoumlnuumlşuumlmrdquo ve ldquoişlemrdquo olmak uumlzere iki kategoriye
ayrılabilir Doumlnuumlşuumlm suumlrecinde iktisadi kaynaklar (uumlretim faktoumlrleri) insan ihtiyaccedillarını
karşılayacak mal ve hizmetlerin uumlretilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ancak mal ve hizmetlerin
uumlretilip insanların kullanımına hazır hale getirilmesi uumlretim ve tuumlketim ilişkisinin
gerccedilekleşmesi iccedilin yeterli değildir Soumlz konusu mal ve hizmetlerin insanlar arasında
dolaşımının temini iccedilin yeni faaliyetlere ihtiyaccedil vardır Soumlz konusu faaliyetler işlem suumlreci ile
gerccedilekleşirken bu suumlrecin kendine goumlre birde maliyeti vardır
Oumlte yandan nihai mal ve hizmetin sadece tuumlketim aşamasında değil uumlretim
faktoumlrlerinin el değiştirmesi aşamasında da işlem maliyeti soumlz konusu olabilir Bu nedenle
işlem maliyeti ldquozaman enerji ve parasalrdquo maliyetlerin toplamı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Hatta bir kişinin satış merkezine ulaşması sipariş vermesi yer ayırtması bilgi toplaması
kuyrukta beklemesi gibi faaliyetlerde harcadığı zaman ve paranın maliyeti de birer işlem
maliyetidir (Demir 2003 194ndash195)
Bireylerin ahlacirck ilkelerine bağlılıkları iktisadi ilişkilerin seyrine youmln veren en oumlnemli
unsurlardan biridir İnsanların ahlacirck kurallarına uygun davranmamaları toplumun bireyleri
denetleyecek ve yaptıkları yazılısoumlzluuml accedilıkzımni soumlzleşmelerin gereklerini yerine
getirmelerini sağlayacak duumlzenlemeler yapmasını zorunlu kılar İnsanların beyanlarının
doğruluğunu belgelemek iccedilin noterler aralarındaki anlaşmazlıkların ccediloumlzuumlmuuml iccedilin detaylı
kanunlar bu konuların yorumu iccedilin avukatlar soumlz konusu avukatların yorumlarını
değerlendirmek uumlzere hacirckimler ve hacirckimlerin yargılarını uygulamak iccedilin polisler gereklidir
Eğer bir toplumda bu ortak kurallara devletin yaptırım guumlcuuml ve dışsal bir zorlama
olmadan kendiliğinden uyulursa o vakit soumlz konusu toplum yukarıda bahsedilen
duumlzenlemelerin yapılması iccedilin ayırdığı kaynakları tasarruf edecek ve bu kaynakları yeni
yatırımlara youmlneltecektir Bu bir ekonomide bireylerin ahlacirck ve hukuka uygun
davranmalarının sağlanması iccedilin yapılan harcamaların azalmasının yani işlem sektoumlruumlnuumln
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[60]
daralmasının o toplumun refahını artıracak malhizmetlere ayıracağı kaynaklarının
artmasına neden olacağı anlamına gelmektedir Bu accedilıdan işlem sektoumlruumlnuumln kuumlccediluumllmesini
sağlayan ahlacircki normlar oumlnemli bir iktisadi bir işlev yerine getirmektedir (Demir 2003 202ndash
204)
52 Değerler Bilgi Maliyetini Duumlşuumlruumlr
Değerler iktisadi faaliyetler uumlzerindeki bilgi maliyetini duumlşuumlrerek iktisadi faaliyet
iccedilinde bulunan bireyler arasındaki ccedilatışmaların azalmasına katkıda bulunarak ve uumlretimi
tasarrufu oumlzendirerek refah artışına katkıda bulunur (Kınran 2006 14)
İnancı gereği yalan soumlylemekten sakınan ahlacirck sahibi insanların bulunduğu bir
ortamda ne satıcının alıcıyı nede alıcının satıcıyı aldatması yanıltması muumlmkuumlnduumlr
Boumlylece birey vitrindeki malın ne kadara alındığı hammadde ve işccedililiğinin nasıl olduğunu
aynı veya benzer uumlruumlnlerin başka satış birimlerinde ne kadara ne tuumlr vade koşullarında
satıldığını bilir Bu durumda da bilgi maliyeti duumlşer Bilgi maliyeti duumlştuumlkccedile de ahlacirckın
işlevini bizzat piyasa yerine getirmeye başlar Boumlylece toplumun ekonomik faaliyetlerini
nispeten duumlşuumlk bir bilgi maliyeti ile gerccedilekleştirir (Demir 2003 205)
53 Değerler Piyasa İccedilindeki Gayri Meşru Guumlccedil Kullanımını Azaltır
Bireyler piyasa sistemine eşit guumlccedille katılamamaktadırlar Ccedilalışma imkacircnı olmayan
bir kişi ccedilok duumlşuumlk uumlcretler ccedilalışmaya ldquogoumlnuumllluuml olarakrdquo razı olabilir Bu ilişkinin iki eşit
konumdaki birim arasındaki ilişki ile aynı algılanması yanıltıcıdır Dolayısıyla eşit yaptırım
guumlcuuml bulunmayan karar birimlerinin karşılaşmasıyla meydana gelen bir piyasa dengesi
zayıf bireylerin kendileri accedilısından mecburiyet ccedilaresizlik olarak nitelendirilebilecek
gerccedileklerle meydana gelmiş olabilir Oumlrneğin accedil bir insanın bir tas ccedilorba iccedilin bir guumln
ccedilalışmaya razı olması muumlmkuumlnduumlr Bu noktadan hareketle bir tas ccedilorba karşılığı bir guumln
ccedilalışmanın karşılıklı rıza sonucu oluşan bir uzlaşma olduğu sonucuna varmak ne kadar
doğrudur adildir Makul bulmadığı halde baskı ile piyasada anlaşan insanların piyasa
kurumlarına saygı duymaları uzun suumlre onların işleyişini kolaylaştıracak tarzda
davranmaları beklenemez İşte ahlacirck kuralları ldquomakul olmayanrdquo ekonomik ilişkiler listesi
ccedilıkararak piyasanın bu ilişkileri zorlamasının oumlnuumlne geccedilmektedir
Bir yoksul ailenin hayatını devam ettirebilmek iccedilin guumlnde 15 saat başkalarının
hizmetinde ccedilalışmaya razı olması ahlacircki bir sorun olarak algılanmayabilir Ancak aynı işi
organlarını ya da ccedilocuklarını satarak yapması meşru bir ekonomik faaliyet olarak
goumlruumllemez Bir ilişkide ailenin bu duruma razı olması piyasa meşrutiyeti bakımından yeterli
olsa da bu durum ne vicdan ne de ahlacircki olarak meşru bir faaliyet olarak goumlruumllemez Bu
nedenle piyasanın değer ve guumlccedil uumlreten tek suumlreccedil haline gelmesiyle istenmeyen birccedilok sonuccedil
ortaya ccedilıkarabilir
Dolayısıyla ahlacirck piyasası olabilecek bir ekonomik faaliyetin toplumun o
doumlnemdeki geccedilerli anlayışlarına goumlre meşruiyetine karar vermede ve bireylerin piyasada
oluşan iradeleri uumlzerinde oluşabilecek ldquohaksızrdquo baskıların giderilmesinde temek kriterlerden
biridir (Demir 2012a)
54Değerler Piyasanın Anonimleştirdiği İlişkilerin Duumlzene Girmesini Sağlar
İnsanlar birbiriyle yuumlz yuumlze ilişkiler yerine mal vasıtasıyla ilişkiler kurmaya
başladıklarında yuumlz yuumlze ilişkinin sağladığı karşılıklı guumlven ve sosyal denetim
guumlccedilsuumlzleşmeye başlar Piyasa aracılığıyla hiccedil goumlrmediğiniz kişilerle goumlrmediğiniz uumllkelerde
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[61]
uumlretilerek size ulaştırılan mallar vasıtasıyla ilişki kurmaya başlarsınız Buna piyasanın ldquoinsan
ilişkilerini anonimleştirmesirdquo denilmektedir
İlişkilerin anonimleşmesi yuumlz yuumlze ilişkilerin sağladığı denetimin yok olmasına
taahhuumltlerin ve sadakat duygusunun zayıflamasına neden olabilir İşlemlere taraf olanların
yuumlz yuumlze denetimin olmadığını sezdikleri anlarda istismar ve kandırma eğilimleri
davranışlarına youmln vermeye başlayabilir Bu durum karşılıklı guumlvene dayalı ilişkilerin
azalmasına neden olmaktadır Bu nedenle piyasanın genişlemesi ve gelişmesiyle daha oumlnce
iş ahlacirckı ve bir takım değerler dışında kalan bazı alanlar değerlerin yaygınlık goumlstermesi ve
ahlacircklı bir toplum oluşmasıyla birlikte soumlz konusu alanlar değerlerin duumlzenleme alanı iccediline
girmeye başlar (Demir 2003 209ndash210) Kısacası piyasanın anonimleştirdiği insan ilişkilerini
azaltıp ruhsuzlaştırdığı duygusuzlaştırdığı ilişkileri değerler bir duumlzene sokar (Vural ve Bat
2011 33)
55 Değerler Boumlluumlşuumlmuuml Etkinleştirir
İnsanlar uumlretim suumlrecine neden katılır Ccedilalışmanın insan iccedilin sevimli bir faaliyet
olduğu goumlruumlşuuml nispeten doğrudur Fakat karşılıksız ccedilalışma istekli yoğun duumlzenli ve
istikrarlı olamaz Sebebi karşılık almadan ccedilalışmada nimet ve kuumllfet dengesinin
kurulamamış olmasından kaynaklanmaktadır (Demir 2012b) Burada karşılığın maddi-
manevi her şeyi iccedilerdiğini belirtelim Diğer yandan uumlretime katılmadan tuumlketim hakkı elde
etme girişimi birccedilok youmlnden kaynak israfına ve dolayısıyla toplumsal maliyetlerin
yuumlkselmesine sebep olmaktadır Uumlretime katılmadan tuumlketim imkacircnını ortadan kaldırmak
ancak meşru kazanccedil normlarının geliştirilmesi ve kişilere benimsetilmesiyle olanaklıdır Bu
da yoğun bir değerler sistemi (dini ahlacircki vb) ile soumlz konusudur
Ahlacirck normları oumlrguumlt kuumlltuumlruuml dini inanccedillar gibi unsurlar toplumun meşru kazanccedil
sağlama kriterlerinin oluşumundaki işlevleridir Bireyler yaşadıkları toplumdaki değerlerin
ccedilerccedilevesini ccedilizdiği meşru kazanccedil normlarına goumlre piyasa aktoumlruuml olurlar Uumlretime katılmadan
kazanccedil sağlama peşinde koşarak hem başkalarının kazanccedillarına onların rızası hilafına el
koymaya ccedilalışmaz hem de bu amaccedilla toplumsal kaynakları israf etmezler Ayrıca
yardımlaşma duygularının geliştirilmesiyle sadece uumlretime katılanlara değil katılma
guumlcuumlnden mahrum olanlara da goumlnuumllluuml olarak pay verilmesini oumlngoumlren normlarla sosyal
sistemin daha etkin hale gelmesine katkıda bulunur (Demir 2003 215ndash216)
56 Değerler Uumlretim ve Tasarrufu Oumlzendirerek Refah Artışına Katkıda Bulunur
Max Weber ldquoProtestan Ahlacirckı ve Kapitalizmin Ruhurdquo adlı eserinde kapitalizmin bu
denli gelişmesinde ahiret selameti iccedilin bu duumlnya da ccedilok ccedilalışmak gerektiğine inanılması ve
Kalvanist bir Hristiyanlık yorumunun belirleyici bir etkiye sahip olduğunu ileri suumlrmektedir
(Demir 2003 225) Oumlte yandan İslam dini de insanları daima ccedilalışmaya teşvik etmiştir
ldquoİnsan ancak ccedilalıştığına erişirrdquo ldquohiccedil kimse emeğiyle kazandığından daha hayırlı bir lokma
yememiştirrdquo gibi ayet ve hadisler ccedilalışmayı hep teşvik etmiştir Ayrıca İslamiyetrsquote ldquoemekrdquo
de rdquosermayerdquo de oumlnemli kılınmıştır (Armağan 1991 186)
Kaynağı dinden geleneklerden veya alışkanlıklardan kaynaklanan toplum
bireylerinin kabullendiği bir ccedilalışma ahlacirckı piyasa oumlzendiricilerinin gerektirdiğinden daha
fazla ccedilalışmayı oumlzendirebilir Bu durumda bir kişinin daha ccedilok ccedilalışması onun piyasaya
sunacağı uumlretim miktarını ve dolayısıyla piyasadan elde edeceği geliri artırır Ancak olay
bununla da sınırlı değildir Bu aynı zamanda toplam uumlretimin artması yoluyla daha fazla
mal ve hizmetin muumlbadele edilebilir hale gelmesine yol accedilarak arzın artmasına fiyatların
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[62]
duumlşmesine veya uumlretim artışına hiccedil katkısı olmayanlarında refahına olumlu katkıda bulunur
Birilerinin daha ccedilok ccedilalışması o ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha ucuz
ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına yol accedilar Daha ccedilok
ccedilalışmanın daha ccedilok tuumlketmek amacıyla değil de bir ahlacircki erdemlilik olarak yapılması bu
sonuca daha fazla olumlu etkide bulunur
Benzer bir durum tasarruf iccedilinde soumlz konusudur Daha ccedilok tasarruf uumlretimde
kullanılabilecek daha ccedilok sermaye demektir Daha fazla sermaye de sermaye sahibine
sağladığı getiriden farklı olarak tıpkı daha ccedilok ccedilalışmada olduğu gibi ekonominin
genişlemesi işboumlluumlmuumlnuumln artması teknolojinin gelişmesi gibi nedenlerle tuumlm ekonomiyi
olumlu etkiler
Sonuccedil olarak piyasa oumlzendiricilerininkinden daha fazla ccedilalışmayı ve daha fazla
tasarruf etmeyi oumlzendiren bir ahlacirck anlayışının bir buumltuumln olarak ekonomiyi olumlu
etkilemektedir Bu durumda bireylerin ccedilalışma ve tasarruf etme isteklerini etkileyen bu
yolla onları daha ccedilok ccedilalışmaya ve daha ccedilok tasarruf etmeye sevk eden bir moral değerler
sistemi iktisadi kalkınmayı hızlandırır ve toplumsal refahın artışına katkıda bulunur (Demir
2003 226ndash228)
Sonuccedil
İlk etapta değerler ve ekonomi birbiriyle ccedilok ilintili iki kavram olarak
goumlzuumlkmemektedir Bu nedenle de iki kavramı ortak bir noktada buluşturmanın bir takım
guumlccedilluumlkluumlleri soumlz konudur Ancak insanın diğer uumlretim araccedillarından farklı olarak ekonomik
boyutu olduğu kadar sosyal değerler boyutu da mevcuttur Bu durumda bu konunun ele
alınması vazgeccedililmez bir oumlneme sahiptir
Toplumsal ve ekonomik alanda insanın mutluluğu sadece kişisel ccedilıkarlarla
accedilıklanamaz İnsanı mutlu kılan pek ccedilok unsur vardır Bu unsurlar doğrudan veya dolaylı
olarak birbirlerini etkilerler Bu unsurların bir kısmı ekonomi alanına girerken bir kısmı da
değerler alanında soumlz konusudur Yıllarca uumllke ekonomisinin sağlıklı bir şekilde ayakta
kalmasını sağlayarak ccedilalışanın hem maddi hem de manevi boyutuna oumlzen goumlsteren ahi
birlikleri bu konuda en guumlzel oumlrneği teşkil etmektedir
Bu nedenle başarılı ekonomik kalkınma modeli sergileyen uumllkelerde oumlzellikle 1980
yılların sonunda yıldızı parlayan Japonyarsquoda yapılan bir takım araştırmalar salt paranın
değil diğer manevi faktoumlrlerin de ccedilok oumlnemli olduğunu ortaya koymuştur Diğer youmlnden iş
goumlrenlerin işlerinde daha verimli ve daha etkin ccedilalışmasını sağlayabilmek iccedilin yine iş ahlacirckı
da bu kapsamda ele alınabilecek ccedilok oumlnemli bir değer unsurudur
Ekonominin topyekucircn kalkınmasını teşvik etmek amacıyla tuumlm dinlerde ccedilalışmak
oumlvuumllerek manevi destek sağlanmıştır Bu durum uumlretime katılanların aynı zamanda
yardımlaşma duygularının artmasına ve toplumda yoksul olan kesime destek sağlanmasına
yardımcı olmuştur Diğer yandan ccedilalışma ile doğrudan ilgisi olmayan başkalarının daha
ucuz ve kaliteli mal tuumlketmelerine yol accedilarak onların refahının artmasına neden olmuştur
Sonuccedil olarak değerler işlem ve bilgi maliyetini duumlşuumlrerek piyasanın anonim
ilişkilerini duumlzenler gayrimeşru guumlccedil kullanımını ve belirsizliği azaltarak boumlluumlşuumlmuumlnuuml
etkinleştirerek uumlretim ve tasarrufu oumlzendirerek toplumda refah artışını gerccedilekleştirir
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[63]
Kaynakccedila
Akın Cihangir (1995) Japon Enduumlstriyel İlişkileri Sakarya Sakarya Uumlniversitesi Yayın No
14
Armağan Servet (1991) Ana Hatlarıyla İslam Ekonomisi İstanbul Timaş Yayınları
Accedilıkgoumlz Şenay (2007) İktisadi Buumlyuumlmenin Kaynakları Doğrusal Olmayan Dinamiklik
Oynaklık ve Yapısal Değişim Doktora Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Ekonometri Anabilim Dalı
Abdula Sevba (2007) İlk İktisatccedilı Olarak İbn Haldun [httpabdulasevbablogspotcom] (10
04 2012)
Arslanoğlu İbrahim (2005) Tuumlrk Değerleri Uumlzerine Bir Değerlendirme Kuumlreselleşme
Karşısında Değerlerimiz Sempozyumu Felsefe Duumlnyası Dergisi 3ndash4 Haziran 200541
64ndash77
Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Muumlduumlrluumlğuuml (2010) Tuumlrkiyersquode Aile
Değerleri Araştırması Ankara Manas Yayın
Baydar Pelin (2009) İlkoumlğretim Beşinci Sınıf Sosyal Bilgiler Programında Belirlenen
Değerlerin Kazanım Duumlzeyleri ve Bu Suumlreccedilte Yaşanılan Soruların
Değerlendirilmesi Yuumlksek Lisans Tezi Ccedilukurova Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı
Candan Nesrin (2007) İbni Haldunrsquoun Goumlzuumlyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı Youmlnetim ve Ekonomi
Dergisi Cilt 14 Sayı 2 235ndash245
Demir Oumlmer (2003) İktisat ve Ahlacirck Ankara Liberte Yayınları
Demir Oumlmer (2012a) Piyasa Ekonomisi ve Ahlak
[httpwwwekodialogcomMakalelerpiyasa-ekonomisi-ahlakhtml] (10 04 2012)
Demir Oumlmer (2012b) Ahlacircki Beşeri Sermaye [httpwwwekodialogcomMakalelerahlaki-
beseri-sermayehtml] (10 04 2012)
Demirpolat Aznavur ve Guumlrsoy Akccedila (2004) Ahilik ve Tuumlrk Sosyo-Kuumlltuumlrel Hayatına Katkıları
Tuumlrkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 15 355ndash376
Durğun Serpil (2006) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruuml ve Oumlrguumltsel İletişim Yuumlzuumlncuuml Yıl Uumlniversitesi Eğitim
Fakuumlltesi Dergisi Cilt 3 Sayı 2 112ndash132
Ersoumlz Halis Y (2004) Sosyal Politika Perspektifinden Yerel Youmlnetimler İstanbul Filiz
Kitabevi
Erkal Mustafa (2000) İktisadi Kalkınmanın Kuumlltuumlr Temelleri İstanbul Der Yayınları
İstanbul
Eskicioğlu Osman (2008) İslam ve Ekonomi [httpwwwenfaldeoe2htm_ftn9_ftn9] (17 04
2008)
Etkiforum (2008) İktisadi Kalkınma ve Finansmanı [httpwwwetkiforumcomiktisadi-
kalkinma-ve-finansmani t13738htmlt=13738] (17 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
Sevgi Işık Erol
[64]
Falay Nihat (2012) İbn Haldunrsquoun İktisadi Goumlruumlşleri
[httpwwwekodialogcomMakaleleribni-haldun-ekonomik-goruslerihtml] (09 01
2012)
Gazeteturka (2008) Ekonomik Kalkınma ve Değerler
[httpwwwgazeteturkacomnews_detailphpid=5926] (17 04 2008)
Goumlze Ayferi (1987) Siyasal Duumlşuumlnceler ve Youmlnetimler İstanbul Beta Basım Yayım
Dağıtım
Guumlndoğan Nazif (2008) Girişimcilik ve Girişim Kuumlltuumlruuml İstanbul İgiad Yayınları
Guumlnal Derya (2006) The Importance of Human Capıtal on Turkeyrsquos Regional
Development An Ampirical Analysis of Mankıw-Romerweıl Model Yuumlksek Lisans
Tezi Muğla Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İktisat Anabilim Dalı
Goumlrguumln Tahsin (1999) İbn Haldunrsquoun Goumlruumlşleri Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İstanbul
Cilt 19 543ndash555
Haldun İbn (2005) Mukaddime Cilt I (Ccedileviren Suumlleyman Uludağ) İstanbul Dergacirch
Yayınları
Haddad Yonne Yazbeck (2000) Kuranrsquoda Din Teriminin Anlamı (Ccedileviren Ahmet Guumlccedil)
Uludağ Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Cilt 9 Sayı 9 631ndash640
Hacıoğlu Durmuş (2007) Erken Doumlnem Bir Milliyetccedililik Teorisyeni Olarak İbn Haldun Bayburt
Eğitim Kuumlltuumlr ve Hizmet Vakfı Buumllteni Sayı 5 44ndash48
Karataş Selim Cafer (2012) İbn-i Haldunrsquoun Ekonomi Teorisi ve Milletlerin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşleri (II) [httpwwwtbbdorg] (09 03 2012)
Kozak İbrahim Erol (1999) İnsan-Toplum-İktisat Adapazarı Değişim Yayınları
Kurtuluş Berrak (2010) İş Ahlakı Geccedilmişte ve Guumlnuumlmuumlzde Sosyal Siyaset Konferansları Sayı
50 737ndash759
Koumlse Sevinccedil vd (2001) Oumlrguumlt Kuumlltuumlruumlnuuml Oluşturan Faktoumlrler Youmlnetim ve Ekonomi Dergisi
Cilt 7 Sayı 1 219ndash242
Kınran Şuumlkriye Burcu (2006) İş Ahlakı ve Etik Değerlerin Tuumlrk İşletmeciliğindeki Yeri
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ccedilalışma
Ekonomisi ve Enduumlstri İlişkileri Anabilim Dalı
Oumlzdemir Suumlleyman (2004) Kuumlreselleşme Suumlrecinde Refah Devleti İstanbul İTO Yayınları
No 2004ndash69
Oumlzkılıccedil İbrahim (2007) İbn Haldunrsquoda İktisadicirc Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik
Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı 10 1ndash14
Oumlzdemir Selma (2005) Din-Ahlak-Ekonomi Ekseninin Sosyolojik Analizi ve Kapitalist
Zihniyetin Değerlendirilmesi (Adam Smith ve İbrahim Hakkı Oumlrneği Doktora Tezi
Uludağ Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
Oumlgener Şevki (2008) Ekonomik Sistemler ve Ahlacirck
[httpwwwigiadcomisahlakimakalelersevkiozgener2htm] (17 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)
İktisadi Kalkınmada Değerlerin Roluuml (İbn Haldunrsquoun Perspektifinden)
[65]
Schein Edgar H (2002) Oumlrguumltsel Kuumlltuumlr (Ccedileviren Atilla Akbaba) Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 4 Sayı 3 1ndash31
Subaşı Necdet (2003) Yoksulluğun Muğlacirck Dinselliği Yoksulluk Sempozyumu Deniz Feneri
Yayınları Cilt 2 262ndash279
Şeker Mehmet vd (2010) İslam Kurumları ve Medeniyet Eskişehir TC Anadolu
Uumlniversitesi Yayını No 2057
Şener Cemal (2002) İbni Haldunrsquoun Hayatı ve Duumlşuumlnceleri İstanbul Ayduumlşuuml Yayınları
Vural Z Beril Akıncı ve Mikail Bat (2011) 21 Yuumlzyılın Yuumlkselen Değerleri İş Ahlakı ve
Kurumsal Youmlnetişim Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi Cilt 7 Sayı 1
29ndash46
Worldservice (2008) İslam ve Ekonomik Kalkınma
[httpwww2iribirworldserviceturkishradiomakale102htm] (04 04 2008)
Wikipedia (2008) Din [httptrwikipediaorgwikiDinDin_ve_Toplum] (17 04 2008)
Yeniasya (2008) İş Duumlnyasında Değerler Eğitimine İhtiyaccedil Var
[httpwwwyeniasyacomtr20080404ekonomih2htm] (04 04 2008)