ВЯЧЕСЛАВЪ ИВАНОВЪ.ОБЩЕСТВА ГОСУДАРСТВЕННЫХЪ ОТКУПОВЪ ВЪ РИМСКОЙ РЕСПУБЛИКѢ,

-——

DE SOCIETATIBUS

VECTIGALIUM PUBLICORUMPOPULI ROMANI.

S C R I P S I T

VENCESLAUS IVANOV.

EX ACTIS SOCIETATIS AROHAELOGICAE CAESAREAE, VOL. VI.

PETROPOLI.MDCCCCXl.

OTTONI HIRSCHFELDIOMAGISTRO

S.

*

*

ВЯЧЕСЛАВЪ ИВАНОВЪ.ОБЩЕСТВА ГОСУДАРСТВЕННЫХЪ ОТКУПОВЪ В Ъ РИМСКОЙ РЕСПУБЛИКѢ.

DE SOCIETATIBUS

VECTIGALIUM PUBLICORUMPOPULI ROMANI.

S C R I P S I T

VENCESLAUS IYANOY.

C.-ПЕТЕРБУРГЪ.Типографія M. А. А л е к с а н д р о в а (Надѳждинская, 43).

1910,

Н апечатано по постановленію И м п е р а т о р с к а г о Русскаго А рхеологиче­скаго Общества.

30 марта 1910 года. Секретарь общ ества Б . Фармаковскій.

И зъ VI тома „Записокъ К лассическаго Отдѣленія И мператорскаго АрхеологическагоОбщества". П риложеніе.

ARGUMENTUM.

Cap. I. De antiquissim is publicanorum v e s t ig i is .......................... p. 1» II . De societatum ad vectigalia conducenda initarum

mem oria antiquissim a deque ineundarum necessi­tate.-— de p ra e d ib u s .......................................................... p. 12

» II I . De m ultipartitarum societatum generibus rationibusque. p. 19» IV . De societatis c o rp o re ................................................................ p. 32» V. De sim ilitudine quae est in ter societatem vectigalium

et rem publicam ................................................................... p. 41» VI. De m ancipe .............................. p. 4 7» V II. De societatis m agistro ....................................................... p. 51» V III. De vectigalis sociis, conductionis affinibus, sociorum

heredibus deque partium ra tione ................................. p. 57» IX . De iis, qui sociorum in operis e r a n t ............................... p. 65■» X. De publicanorum fa m i l i i s ....................................................... p. 74» X I. De ra tione modoque exigendorum vectigalium . . . . p. 86» X II. De singulis societatibus, quaecumque ante divi A ugusti

principatum cum Italiae tum provinciarum vecti­galia exercuisse in v en iu n tu r.......................................... p. 91

A ddenda............................ p. 113

Appendice continetur instrum entum epigraphicum .

/ 1 (лЛАг Мгк*, ^

f r t и о сГ |Л я /н г .

Libellum fata voluerunt (habet enim sua fata id genus) haud nonum illum quidem pressum in annum, sed per tria fere quin­quennia custoditum nunc demum emitti, cuius incohandi auctor O t t o H i r s c h f e l d i u s , conscripti iudex4) T h e o d o r u s M о m m - s e n u s praeceptores fuerunt; in lucem denique tandem aliquando proferendi suasor atque adiutor exstitit M i c h a e l R o s t o v c e v amicus, suadenti tamen minus equidem obsecutus essem aut certe invitus, nisi, cum recentia virorum doctorum , veluti K niepii2), D ietrichii3), M itte isii4), aliorum placita didicissem, quae ipse n i­hilominus in medium prolaturus essem, ne ita quidem supervaca­nea fore mihi persuasissem, itaque quae ad usum maxime commo- ditatemque lectoris pertinere videbantur addenda curavi eaque sane pauca; ceteroquin nulla aut m utanda aut amplificanda censui, ne redintegrata disceptatione nimius essem vel in contra disputando vel in conciliando; neque enim aliis mihi utpote dedito litterarum studiis ab integra confecti opusculi form a longius recedendi facul­tas erat, atque haec quidem ad excusanda ex aliqua parte si quae forte desiderentur velim valeant; illis autem, quos m em ori pioque animo discipulus laudavi, magistris clarissimis illique, quem supra nominavi, amicissimo et illustrissimo operis fautori, qui idem, u t est im peratoriae aetatis locationum felicissimus investigator5), etiam in titulorum instrumento adaugendo praecipua mihi officia prae­stiterit, item S o c i e t a t i A r c h a e o l o g i c a e R o s s i c a e eiusque qui curam sustinet edendorum com m entariorum doctissim o socio S e r g i o Z e b e l e v , dum librum ire sino qualem decet esse re­divivi, gratias ago pro meritis.

Petropoli, d. Nat. D. a. MDCCCCIX.Veneeslaus Ivanov.

*) Cf. p. 26 adru 137,2) F. Kniep, Societas publicanorum, Jen. 1896.3) D ietrich, D ie rechtlichen Grundlagen der G enossenschaften der rom. Staatspachter

II, progr. schol. Afr. 1908.4) L. Mitteis, Rom isches Privatrecht, I, Lips. 1908.5) M. R ostow zew , G eschichte der Staatspacht in der rom Kaiserzeit bis Diokletian,

Lips. 1902.

Vectigalium locandorum mos quo tem pore in rem publicam populi R o­mani inductus sit quaerentibus n o b is1) oblitterataquc eius rei memoria Punici belli secundi tem poribus an tiq u io re2) num altius aliquanto repeti indagando possit periclitantibus non nulla videntur iam pridem constitu tarum loca­tionum exstare indicia, obscura illa quidem, sed quo aegrius quisque in hac investiganda antiquitate certioribus auctorum carere solet testimoniis, eo digniora in quibus conquirendis atque expendendis elaboret: quo facto putamus fore ut aut ipsa illius instituti consuetudinisque origo, quoad fieri potest, cognoscatur, au t certe tempus quo haec neutiquam videatur haberi posse recentior accuratius definiatur, etenim ipsi veteres venden­dorum emendorumque publicorum tantum abest ut qua aeta te memoriam superiorem nullam prodiderunt ab eadem in itia repetierin t, ut nec rem publicam crediderint ne a regibus quidem esse adm inistratam nisi suppe­tentibus pub lic is3), nec publica omnino exerceri posse sine pub lican is4), nimirum, quam hi in illis exigendis operam ponere solebant, eandem qui in ea re collocarent m agistratus apparitoresque prorsus defuisse quoniam

*) Quam quaestionem qui antehac viri docti attigerunt, sub regibus exstitisse publicanos pleri que volunt (Huschke die Verfassnng des Kgs. Servius Tullius p. 579 adn. 109; Cohn zum rom. Vereinsrecht, Berol. 1873, p. 168; Dietrich Bei trage znr Kenntniss des rom. Staats- pachtersystems, Lips. 1877, p. 9; Hahn de censorum locationibus, diss. inaug. Lips. ph. 1879 p. 9; cf. Mommsen hist. Rom. I7, p. 265); qui vero nuper tractavit, Karlowa (rom. Rechtsgesch. II pp. 19. 21), ne incunabula quidem publicanorum antiquiora esse populi libertate censet, censura concedit esse superiora, quamquam pleraque quae ad vectigalia locanda conducenda pertinerent a censoribus constituta esse iudicat. nos nostro Marte pugnare et in ferenda iuvat et in defendenda par est sententia.

2) Publicanorum memoria nulla invenitur ea dumtaxat superior, quae locis non nullis cum Plautinis (Trucul. I, 2. 41 sq.; Mcnaechm. I, 2, 116; Trinumm. III, 3, 793 sqq.; IV, 4, 1107) continetur tum Livianis et iis ad saeculi sexti res pertinentibus, qui loci infra (adn. 63. 64. 65) afferentur.

3) Liv. II, 9, 6; dc vir illustr. 5.4) Liv. XLV, 18, 3. cf. Strab. XIII, 3, 6, p . 622 C.: ахожтетаі oVig аѵоааЭу)аіаѵ y) Kujay]

хата ToiauTYjV тіѵа, a)£ cpaatv evioi, oo<ja , ori xpiaxocnotc етеаіѵ оатероѵ tyj? хтіаеа>5 атсеооѵто таиXi;j.£vo? та теАт], тгротгроѵ о’оох ехярпоиѵто t y j v ярб;овоѵ та6тг]ѵ о о

in ter omnes co n sta t5), aut vectigalia ante sacculum Urbis sextum ulla fu­isse, si diis placet, infitiandum est, aut iam antea fuisse locata conducta- que confitendum, accedunt antiquiorum publicanorum vestigia haud leviter impressa, quae si quis persecutus erit facere non poterit quin in pris­cam quandam aetatem regred iatur, praesertim cum in nominibus ipsis earum rerum , quae ad vectigalium vendendorum emendorumque rationem pertinent, expressam videat antiquitatis imaginem , quae incorrupta illius aeta tis, in quam earum venditionum exordia cadunt, m onumenta exstant ciusque ex tenebris em inen tG). atque, ut ab illorum vestigiorum recontioribus profecti deinceps consectem ur vetustiora, per quindecim fere quinquennia quae ante susceptum bellum Punicum secundum proxim a sunt, deperditis Livii libris, quorum, nisi fato factum esset ut ipsi desiderarentur, ne­quaquam a nobis, ut opinor, desideraren tur testim onia, non inopem rem publicam fuisse eorum, qui in primis publica exigenda quaeque exercitui opus erant praebenda conducerent, cum ex ipsius Livii verbis, quippe qui illius belli aequales publicanos e superioribus locationibus crevisse sign ificet7), tum ex rei nummariae non nulla p rog ressione8) atque ex por­torii portitorum ve mentione ea, quam in truncis quibusdam e Festo cum Ti. Coruncanii eius qui consul a. [J. 4 7 4 fuit commemoratione nescio quo pacto coniunctam offendim us9). colligimus fidenter omninoque saeculo ab Urbe condita quinto quantopere iam in vectigalibus exercendis ultroque tributis redimendis floruerint publicani coniectura facile assequim ur, dum

5) N ihil attinet commemorare tribunos aerarios, per quos tributa civibus imperata exi­gebantur; nih il praefectos atque exactores qui in civitates imperio p. R. subiectas tributorum stipendiorumve cogendorum causa mittebantur (Liv. XLIII, 2, 12 ; Caes. de b. civ. IIT, 32). regia sane aetate vectigalibus exigendis operam quaestores addidisse opinio est (Huschke L 1.; Karlowa 1. 1.): hi tamen num illa aetate omnino fuerint quandoque pecuniam publicam custodire (Сіе. de leg. III, 3, 6 ) coeperint ut missam faciamus quaestionem , certe, quoad longissim e repetuntur, numquam eam pecuniam ipsi conquirere (cf. Mommsen rom. Staatsrecht I I 3 p. 537 adn. 1) exigereve a privatis (cf. ib. p. 549 adn. 2) soliti esse reperiuntur; nam quae Livius XXXIII, 42, 4 narrat ad aerarii tuendi curam, non ad rationem exigendi tributi pertinent.— de salinatoribus aerariis dicemus alio loco (c. XII s. f.).

6) Publicanorum vestigia antiquiora qui indagamus, nobiscum facit, dum oblitteratasquasdam illorum turbas deprehendit, Mommsenus (St.-Recht. II p. 344). qui enim dies totiquot ipsi vellent, ut intercalarentur saeculo maxime sexto a pontificibus impetrare consuerant (Censorin. de die nat. XX, 7; Amm. Marcell. XXVI, 1, 2; Macrob. I, 14; Mommsen rom. Chronol. ed. 2 p. 40 sqq.), iidem lustris quoque condendis moras atque impedimenta inferre quin saepe soliti sint abesse suspicio non potest, quae quamquam tum potissimum moliri ausi esse videntur, cum opibus auctoritateque maxime valebant, tamen etiam saeculo quinto, ut quartum omittam, perturbati lustrorum legitim i ordinis veremur ne fuerint machinatores, verum hoc argumentum premerd nolumus, no in suspicando nim ii esse videamur; neque enim alia nos deficiunt, quibas utamur securiores.

7) Liv. X X III, 48, 10.8) P lin . n. h. XXXIII, 13, 44; Liv. epit. XV.

F est. s. v. «portorium» p. 237 M. — p. 302 Thewr.; cf. de Boor fast. cens. p. 77 sq.

— 3 —

e finibus imperii propagatis adauctisqne vectigalibus atque ex operum publicorum m agnitudine 10) illorum opes aestimamus, quarto porro sacculo non illos sano hercle floruisse, at saltem fuisse suspicantibus nobis ne litterarum quidem memoria plus denegat quam ut id perspici possit, quo pcrspecto non nulla veri similitudo suspicioni accedat: hoc enim tempore et mancipes et praedes populo obligari ius fuisse liquido apparet, quo iuro omnis locationum ratio n ititu r, nam cum a. 3 5 8 M. Furius Camillus d ictator Veiis captis templum Iunoni reginae locasse in A ven­tino 11), itemque censores a. 377 murum saxo quadrato faciundum lo casse12), a. 319 villam publicani, quae scilicet eadem ultro tributorum redem pto­ribus aedificanda locata erat, probasse 13) reperiuntur, tum a. -364 ab iis, qui Urbis reficiendae causa quae publice ■praeberetur m ateriem accepissent, praedes traduntur populo dati esso, quibus caveretur fore ut eodem anno aedificia perficeren tu r1,1), ut m an cipum loco illi aedificatores fuisse v ide­antur. quod si ita est, sequitur ut vectigalia publica, quem ad modum postea solebant, item quarto saeculo, si modo ulla erant, adm inistrari exercerique potuerint; nec vero dubitari potest quin aut omnino tum fuerint aut a publicanis conducta, si quidem iam Appio Claudio censore ultro tributa ita cum vectigalibus cohaesisse iisque respondisse videntur, ut sine his venire non p o ssen t15). sed iam in eam aetatem regressi sumus, qua primi creati sunt censores: quorum «sub nutu atque arbitrio» 16) vec­tigalia ab initio ita fuisse patet, u t ab iis fruenda locarentur pu b lican is17) .

Liv. IX, 43, 25 (a. U. 448); X, I, 9. cf. IX. 29, (i; X, 31, 9; X, 47, 4; epit. XX.Dietricli Beitr. p. 12 adn. 2; Imius libelli adn. 68.

l l ) Liv. V, 23, 7.la) L iv. VI, 32, 1.13) Liv. IV, 22, 7. Hahn do cens. loc. p. 5.K) Liv. V, 55, 3. cf. VI, 4, 12 (Capitolium saxo quadrato substructum a. 366).15) Diod. XX, 36: xatavTjXcoasv (ѵАтгтгсод) акааад та? 0Yj[j.0atac TipojoSou?. ct. ib.: тгоЛАа

тшѵ 07][A&ata>v ;£ру][Аатшѵ ste таотт]Ѵ tvjv хатаохги^ѵ av/jXcoosv avso ооур.ато? Tvjg аоухХутоо. de ratione quae inter ultro tributa ct vectigalia intercedit dixit Mommsen St.-R. II p. 433.

16) Illa « s u b n u t u a t q u e a r b i t r i o » a Livio (IV, 8 , 2) usurpata (cf. Herzog Gesch. u. System d. rom. Staatsverfassung I p. 790 adn. 4) sic interpretamur, ut ad publico­rum locandorum potestatem censoribus datam potissimum referamus; videmus enim in legibus cum Puteolana parieti faciundo (v. 8, C. 1. L. I 577 = X 1781) tum coloniae Malacitanae (c. LX, C. I. L. II* 1964; cf. Mommsen Stadtrechte der latinischen Gemeinden Salpensa und Malaca, Abh. d. ph. Cl. d. sachs. Ges. d. W iss. 11,1857, p. 470 adn. 34) caveri ut in publicis locandis conducendis praedes dentur praediaque subsignentur magistratuum ^rbitratu.

17) A t enim Herzog (1. 1. adn. 3): « L i v i u s r e c h n c t d i c F ii r я о r g e f ii r d i ev c c t i g a l i a p. I i z n d e n e r s t s p a t e r h i n z u g c k o m m e n e n B e f u g n i s s e n(sc. d e r C e n s о r e n)». quid? cum equitum centurias sub dicione eius magistratus postea fuisse ait, num centuriarum descriptionem initio in censorum cura minus fuisse significat? ita ne cie vectigalibus quidem dicit quicquam, quod obstet quominus tuendorum eorum potesta­

— 4 —

neque tamen in со subsistimus, ut haec colligamus; sed, quoniam ab initio censurae publicorum locationes cum census agendi negotio coniunctas fuisse pro certo habem us, hanc rem, «operosam» illa m 18) ac «minime con­sularem », quam tam en, priusquam a censoribus gereretur, consulibus curae fuisse Livius a i t 19), etiam ante institu tam censuram partim in vectigalibus u ltroque tribu tis locandis constitisse adducim ur.

Iam voro, si quid nobis ratiocinando efficere contigit, id non fere verem ur ne ei non liqueat, si qui populi Rom ani vectigalia, quaenam fuissent principio utque sensim amplificata essent, animo perlustraverit, quae, u t in augesconte re publica, cum in dies p lu ra opus essent, saeculo po tissim um ' quarto populus ita tueri et defendere institu it, ut tunc certo publicano carere non posset. quid loquar de lege quam a. 397 in aerarii inopia Cn. Manlius consul « a d S u t r i u m i n c a s t r i s t r i b u t i m d e v i c e n s i m a e o r u m , q u i m a n u m i t t , e r e n t u r, t u 1 i t» 20)? a. 330 voctigal ut im poneretur agrorum possessoribus, unde stipendium miles acciperet, plebs c o n te n d it21), omittimus perquirere quando illa im petrarit quae tum o p ta v e ra t22) neque id rim am ur, novamne tum rem tem ptant an ab initio ager publicus a privatis occupatus vectigalis fuerit, ut tamen postea desitum sit a possessoribus debitum pensitari v ec tig a l23): quae res

tis in itia a censurae ortu usque repetamus, iam ct Cicero, cum censorum iura ita enumerat (de leg. III, 3, 7), ut ab antiquissim is exoi^sus ad recentiora progredi videatur, illiu s potesta­tis in primis facit mentionem, nec facere primi potuerunt censores ut non pascua publica, veluti salinas Ostienses, eorum que, qui iis fruebantur, nomina atque iura in tabulas, quarum cura ipsis subiecta esset, referenda curarent.

18) .Cf. Mommsen St.-R. II p. 425 adn. 2 .Liv. 1. L

20) Liv. VII, 16, 7.21) Liv. IV, 36, 2.22) Gracchorum aetate hoc voctigal institutum esse opinatur Karlowa (Rechtsgesch.

II p. 23); paulo post я. 348, quo anno senatus de pecunia in stipendium militum eroganda decrcvit (L iv. IV , 59 ,11; cf. Mommsen hist. R. I 7 p. 293), id factum esse Lange (rom. Alterth. 1 3 p. 668 sq.) existimat; qui tamen cum tribunos illud decretum ideo impugnasse affirmat, quia, ut erant assiduorum fautores, agri publici possessoribus imponi vectigal, ex quo stipendium m ilitibus daretur, nollent, Livii testim onia iniuria contempsit, quippe qui et tribunos non de huius vcctigalis, sed de tributi onere civibus iniungendo contionantes indu­cat, et rc vera indictum esse tributum tradat (IY, 60). quin etiam a. 397 id vectigal nondum fuisse crediderim; videtur enim novum illud publici genus, quod vicesimam manumissionum appellaverunt, a patribus excogitatum esse maxime eo consilio, ne agrorum vectigalia pensi­tare cogerentur (cf. Liv. VII, 16, 7: e a l e g e h a u d p a r v u m v o c t i g a l i n o p i a e r a r i o a d d i t u m e r a t). quae ante a. 543 exigi coepta esse ut existimemus eadem ratione adducimur: namque hoc tempore aerarium sanctius fuisse certum est (Langc II p. 26), ubi aurum vicesimarium a d u l t i m o s c a s u s s e r v a b a t u r (Liv. XXVII, 10, 11) ita, ut cetera vectigalia cotidianum rei publicae sumptum suppeditarent.

23) Quod vereor ne sine causa Karlowa (I p. 96; II p. 23) ct Web er (rom. Agrargesch. p. 126 sq.) negarint (cf. etiam Herzog I p. 164; contra indicat Schwegler hist. R. II p. 436), cum et Appianus (de b. c. I, 7) semper eo iurc fuisse possessores, ut id voctigal dare

utcum que se habet, certe tum plebes, dum p atrum dominatum refringereconatur legesque agrarias a g i ta t24), animum induxit eniti atque efficere neagri publici vectigalia, si quae populo deberi videbantur, in privatorum sumptus abirent; quae u t recuperaren tur profecto ne pugnasset quidem , nisi ea, quae flagitabat, nullo negotio effici posse, in s titu ta locatione, intellexisset, accedit quod is rerum scriptor, quo Livius usus auctoreplebis illas contentiones memoriae trad id it, has cum narrare t, haud scio an plane plebem dixerit agrorum vectigalia fruepda locari vo lu isse23), unde hac publicorum exercendorum disciplina populujn ita tum assuetum fuisse apparet, u t iam pridem illa usum esse suspicari liceat, quodsi q u aeritu r quaenam vectigalia vel ineunte saeculo quarto venire solita esse putem us, vetustissim i illius publici, quod scrip tu ra appellabatur, initia inde usque repetere non dubitam us, qui enim fieri potuissp credas ut in C. Licinii L. Sextii lege ag ra ria a. 378 prom ulgata, a. 3 8 7 accepta de certo pe­cudum in agro publico pascendarum num ero ca v e re tu r26), nisi constituta

deberent, significet, et ipsum «vectigalis» vocabulum iuris illius indicet vetustatem , ut regia aetate qui agris publicis finiebantur ex his in Urbem vectare fructus pecudesque agere so liti esse, quae regibus vectigalia praestarent, videantur; id quod sino publicano fieri potuisse facile intellegitur.

21) Lange A lterth I p. 669.25) Cum enim ea, quae de Sp. Cassii lege agraria traduntur, maxima ex parte falsa

ementitaque putanda sint (cf. Mommsen rom. Forscli. II p. 164), haud perperam, reor, Schweglcr (hist. R. I I 2 s. 408) de D ionysii illis «x/jV os fYjv т:£ѵтает9j jj.tai)ouv урбѵоѵ» (VIII, 73, 3), collata ea, quam modo laudavimus, rerum a. 330 gestatum narratione Liviana, iudicat, qui Dionysium et quae de vectigalium locatione tradita invenisset minus recte intellexisse, et ipsum locum ex anni 330 memoria depromptum orationi quam Appium Claudium de illa lege in senatu habentem finxit inclusisse suspicatur.

2G) Quae huic rei testim onio sunt Appiani (b. c. 1,8) verba, quae sunt: «jayj&s т:рО|ЗатебЕіѵ ехатоѵ zXeia) та fj.eiCova тсаі -еѵтахоаішѵ та sAaaaova», cum ceteri viri docti auctore Niebuhrio (hist. R. III p. 19 ed. 1832) interpretantur ita, ut pecudes plures in agrum publicum pastum agere nemini licuisse, scripturam autem pro omni pecore, tjuodcumque ibi pasceretur, dari oportuisse statuant, tum quidam sic, ut pecudum illum numerum sine scriptura pascere uni cuique civium ius fuisse sibi persuaserint; quam sententiam cum primus tu lisset Mommsenus (Ber. d. saclis. Ges. d. W iss. II, 1850, p. 90 adn. 2, C. I. L. I 1 p. 91), ut tamen alio loco ab ea decessisse videatur (hist. R. I7 p. 294), AVeber (rom. Agrargesch. p. 130 adn. 11-a) secutus est, sed ita tamen, ut Licinia lege institutam scripturam esse, quae, credo, ab iis, qui maiorem pecudum numerum haberent, pro reliquis solveretur, dum conicit, a Mommseno idem dissentiat, quippe qui eam ab antiquissima aetate repetere soleat (hist. R. I 7 p. 71). quid igitur est? itane lege agraria a. 643 lata nc boves plus deni, oves, ut Rudorffius docuit, plus quinquagenae sine scriptura pascerentur cautum est (C. I. L. I 200 vv. 14, 26), ut tantum detraheretur de antiquissimo iuro civium, videlicet quia pascua publica essent deminuta? at no Gracchi quidem plus recusarunt civibus quam quae C. Licinius L. Sextius denegarant: quid vero de illius legis latoribus iudicandum est, qui id egerint, ut contra Gracchanas leges divites defenderent pristinum que rerum statum revocarent? iam Cato cum negat damnari posse eum, qui plus quingenta iugera agri maioremve pecudum numerum habere voluerit, nisi habuerit (or. pro Rhod. 5, p. 24 Iord.), significat non secus pecudum in agro publico pascendarum quam iugerum possidendorum numerum fuisse praefinitum. Niebuhrianae igitur

— 6 -

illius vectigalis locatione pecuarii quod pecus ante id tempus inscriptum nec num eratum a publicano paverant apud scrip turarios profiteri coacti essent? quod tamen minus ipsa lego quam ante lianc latam factum esse veri simile est videnturque ii, qui tu lerun t, ad exsequenda iura publica quae condebant idonea instrum enta habuisse scrip tu rario rum custodias in saltibus publicis collocatas tabulasque p u b licanorum 27). neque enim P lin ia­num illud « d i u h o c s o l u m v e c t i g a l f u e r a t » 28) talo est, quod aut in saeculi q u a rti tem pora minus quadret, aut nisi ad antiquiorem aliquanto aetatem referri non possit: nam illo quidem saeculo nec portoria, nedum vicesima, exigi solita e s se29), et omnino tam parva fuisse populi vectigalia,

sententiae normet assentimur. au pecuarii, qui, cum pascua publica depascere consuessent, saepius ab aedilibus pecunia multabantur (Liv. X, 23, 13; 47, 4; XXX1H, 42. ІО; XXXIV, 53, 4; XXXV, 10, 12; Pauly Beal-Encykl. s. v. «pascua» V p. 1215 ed. 1.: Madvig Verfass. u. Verw. d. rom. Staates II p. 368), eo nomine condemnabantur, quod scripturam non de­dissent, id quod publicani, non aedilis intererat? nonne eo, quod in pascua publica inva­sissent? nam si quis contra dixerit conieceritque antiquiore aetate aediles, non publicanos scripturam curasse exigendam, hoc argumento confutabitur, quod vel medio saeculo septimo damnationes illae pecuariorum etiam tum fieri solitae esse reperiuntur (Сіе. ede or. 11,70, 284); igitur ne hac quidem aetate pecudes certo numero plures in agro publico pascere cuiquam licebat.

'2T) Dubitamus an hinc illud ius manarit, quo sanctum est ut publicanorum tabulae in publicis instrum entis numerarentur (de quo iure infra dicemus), quodsi primum eorum, qui pascua conduxerant, tabulis auctoritas publica attributa est, non est sane quod miremur pascuorum potissimum vectigal scripturam esse appellatam.

28) Plin. n. h. XVITl, 11: e t i a m n u n c i n t a b u l i s c e n s o r i i s p a s c u a d i c u n t u r o m n i a e x q u i b u s p o p u l u s r e d i t u s h a b e t , q u i a d i u h o c s o l u m v e c t i g a l f u e r a t .

29) Portoriorum memoria antiquissima aequalis est saeculi sexti (Liv. XXXII, 7, 3; XL, 51, 8) vel etiam exeuntis quinti (v. adu. 9), nisi quod aimo post reges exactos altero portoriis et tributo liberatam plebem esse, ut scilicet d i v i t e s c o n f e r r e n t , q u i o n e r i f e r e n d o e s s e n t , Livius narrat (II, 9, 6). quod quidem testimonium nequaquam con­temnendum esse censemus (cf. Herzog I p. 137 adu. 1): neque enim commentis videtur inquinatum esse Valerii Antiatis, sicut ea, quae Plutarchus (Poplic. 11) Dionysiusque (V, 22) tradiderunt, qui illam immunitatem Poplicolae beneficio tribuerunt; et idem veremur ne nullam veri habeat similitudinem, nam neque portorium id publicum est, in quo exigendo discrimen ullum esse possit inter ordines civium, ct, si exportandarum peregrinarumque mercium portoria intellegenda sunt, non-ad pauperum quaestum pertinuerint neccsse est, sed ad magnam et copiosam mercaturam, ut per se ipsum vel probabilius sit quod est apud Plutarchum, omnino tot тёЛт] tujv тгоХітіоѵ esse sublata, itaque tsXy] illa, quorum cum Plutar­chus tum Dionysius faciunt mentionem quaeque L ivius haud scio an apud Fabium invene­rit, vel aliud quoddam accipimus vectigal a regibus impositum (quae enim sub regibus fue­rint cum vectigalia tum munia civium fere nescitur), vel etiam promercalium, quo sublato mirum non est mercatores tenues opificesque 7грсмЬ;лот£роѵ? ut D ionysius ait, potuisse атгтг. o$a! EpYaatcov. portoria autem expulsis regibus nulla fuisse perspicuum est: vix enim fieri po­tuit, ut aut inops aerarium esset, si fuissent, aut divites, qui tum transmarina negotia gessisse videntur (cuius rei causa antiquissimum factum est cum Carthaginiensibus foedus Polyb. 111, 22), dominationem assecuti, id onus suapte sponte sustinerent, accedit quod portorium si esset scriptura antiquius, ipsum ab inscribendis mercibus appellatum esset scriptura.

ut pecunia vel ad stipendia m ilitibus danda vel ad murum a censoribus locatum saxo quadrato faciendum nisi indicto tribu to confici non p o sse t30), perspiciuntur; superioribus autem saeculis, etiam si impositum pascuis fuisse vectigal fateam ur, nihilo minus eis, qui agroruip vectigalia pendere de­siissent, veremur ut illud quoque retinere religio fuerit, praesertim cum iidem non modo u t pecus profiterentur cogi nullo pacto potuisse, verum etiam, dum publicos depascunt saltus privatorum qiie in agrum compascuum in v ad u n t31), nequaquam aerarii ius privatorum iure antiquius duxisse vi­deantur. accedit quod in antiquissim is censorum tabulis eodem teste Plinio populi reditus nulli inveniebantur nisi ii, quos e pascuis publicis haberet, non multo ig itu r ante quam de agrorum vectigali plebes contenderet pecuarios, u t huic erant odiosiores, pascuorum rite locandorum consuetu­dine in troducta ita coercitos esse, u t et vectigal publicano dare et pecus apud eum profiteri lege iuberentur, arbitram ur, tunc etiam «scripturae» nomen pascuorum vectigali im positum esse facile in tellegitur: quod quidem ut cum pecoris profitendi iure cohaerere putem us, non solum V arronis nos adducit testim onium 32), verum etiam tritum illud cum scrip turariorum tum portitorum sermone vocabulum quod est « i n s c r i p t u s » 33) postulat, cuius vis eadem est, quae in usitato illo quoque ac publicanorum consuetudi­nis proprio, sed minus antiquo « i m p r o f e s s u s » 34) inest. quid quod illud « i n s c r i p t u s » cum adventicium se esse vocabulum prae se ferre videa­t u r 33), tum idem sonat, quod аѵа7ибура<рос3e)? itemque scrip turae ipsum nomen ita graeca illa очгоура^гаЭш, yporfsaibfc, атсоурзсрг]37) refert, u t eos, qui pascuorum vectigal scripturam appellaverunt, graecas has vo ­ces reddidisse appareat, quid? etiam aliarum rerum ad vectigalia eorumque

3») Liv. IV, 60, 4; VI, І52, 1. cf. Ihne hist. K. I p. 115.31) Ovid. fast. V, 283 sqq.32) Varr. de r. r. II, 1, 15: a d p u b l i c a n u m p r o f i t e n t u r , ne , s i i n s c r i p ­

t u m p e c u s p a v e r i n t , l e g e c e n s o r i a c o m m i t t a n t , cf. Kest. p. 333 M.: s c r i p t u r a r i u s a g e r p u b l i c u s n o m i n a t u r , i n q u o u t p e c o r a p a s ­c a n t u r c e r t u m a e s e s t ; q u i a p u b l i c a n u s s c r i b e n d o c o n f i c i t r a t i o ­n e m c u m p a s t о r c. in publicanorum tabulas inscribebantur pecudum quas quisque profite­batur numerus notaeque iis pecudibus inustae, id quod colligim us c titulo Orchomenio (C. I. Gr. I 1569 a) saeculi ante Ch. n. quarti vel tertii, in quo titulo haec leguntur: атгоурасрга^Ь] os Euj3a>Xov *лат5 еѵіаотоѵ ехаогоѵ тгар тоѵ тарлаѵ щ тоѵ ѵо{лшѵаѵ та те х а л а т а

тшѵ тіроратшѵ 7.У] таѵ (Зобсоѵ щ таѵ Гтсгсшѵ, щ х а тіѵа aootfxa ttovth, щ

то 7гАу)і)ос.

33) Varr. 1. 1.; Lucii, sat. 27, 20 (Lachm. v. 627).u ) Quint. decl. 341; Dig. 39, 4, 16, 1.35) Hoc verbo uti solent Romanorum auctores, ut graecum аураcpo; reddant (v. Force-

lin i LeK. s. h. v.).3(i) Boeckh Staatshaushaltung der Athener I ed. 3 p. 408.»T) Ib. I p. 67. 70 adn. a. 594.

locationes pertinentium nomina latina iis, quibus easdem res Graeci in ipsorum civitatibus signare consuerant, m irum quam similia s u n t38), quam tam en verborum similitudinem, si quis res quae iis notari solitae eran t contulerit, non vereor ne magis quam eam, quae in te r utriusque nationis institutiones est, d em ire tu r39). videntur ig itu r Romani lniius modi instituta civitatum Graecarum ad suum usum moremque transtulisse, sed ita tamen, u t, si quae ipsi id genus incohaverant. quasi denuo constituerint, quae autem nova iis a G raecis adsciscere visum erat, ad p a tria iu ra ac do­mesticam rei publicae disciplinam quodammodo accom m odarint. quae cum ita sint, quoniam saeculo quarto duce plebe populum vectigalibus suis providisse dem onstravim us, quis est quin suspicetur illam rerum mutationem, quae ex plebis voluntate decem virorum legibus scribendis imperio facta era t, ad publicorum quoque locationes vel instituendas vel commutandas momenti aliquantum attulisse, praesertim cum paucis annis post novi ma­g is tra tu s creati sint quibus cum alia tum etiam hoc negotium daretur? etenim omnino veri simile est eos, qui duodecim tabulas scripserunt, etiam illas locationes respexisse, ut quae lex « o m n i s p u b l i c i p r i v a t i q u e i u r i s f o n s » e s se t40) ea ad hanc quoque rem redundaret quaque lege de vadibus subvadibusqueAi), de p rivatarum rerum locationibus42), de num­m is43) denique cautum era t eadem p raev idum 44) atque aerarii publicorum - que vendendorum iu ra continerentur, iam si quid a Graecis populus R o­m anas videtur didicisse, quod ad vectigalia adm inistranda p e r tin e re t4,>),

38) Conferantur exempli gratia: OY][j.6ata, p u b l i c a ; oyjij.oata ojvsTaflat, p u b 1 i c а e m e r e ; етгот*, p r o m e r c a l i a ; оі&оѵяі, Ypacpetv. u-o-pTeaftat, p r a e d e m d a r e ,s u b s i g n a r e , s u b d e r e ; tsXo? Xipivo?, v e c t i g a l p o r t u s (v. Stephani Thes. s. h.vv.). vox denique quae est ap/wvYj; (Boeckli I p. 384 sq), quamquam «mancipis» nomen ver­naculum in promptu erat, nihilo inus in forensem sermonem atque usuib translata est, ut « e m p t i o n i s a u c t o r » manceps appellaretur (Fest. p. 152 M.). quod fugit Ilahnium (de cens. loc. p. 7), negat enim cum «in magno numero vocabulorum appellationiimque» quae ad locationes pertineant tum «in ratione ipsius institu ti ulla posse inveniri indicia rei adventiciae».

30) Cf. e. g. Boeckh I pp. 188. 384 sqq. 406 sqq.4n) Liv. III, 34, 6 .il) Schoell leg. XII tab. rei. I, 10 (Geli. n. А. XVI, 10, 8 ). cf. Liv. III, 13, 8 .42) Schoell XII, 2 (Gai. inst. IV, 28).43) Mommsen Gesch. d rom. Miinzwesens p. 175 sq.44) P r a e v i d e s = p r a c - v a d e s: Corssen iib. Aussprachc, Vocalismus und Bc-

tonung der lat. Spr. II 399. 415 (ed. 2).45) Didicit autem ex illis, quantum nos sentimus, maxime ea, quae ad. modum fruen-

dorum pascuorum, deinde ad ultro tributorum vectigalibus quodammodo exaequandorum ra­tionem, denique ad praedum praediorumque pro mancipe aerario obligandorum ius pertinebant, in societatibus ineundis publicani utrum Poenorum disciplinam, quae Iiuebneri sententia est (die rom. Herrschaft in W csteuropa p. 273 sq.; C. I. L. II 8 . p. 795; Eph. Ep. III p. 173), an Graecorum im itati sint, quod nobis probabilius videtur rationem habentibus,eorum,, quae

— 9 —

id huius legis conditoribus potissimum attribuere consentaneum est, quos Graecarum civitatum m oribus iuribusque pernoscendis studuisse eo, ut partim illa in propriam rem publicam inducerent, satis c o n s te t46).

Ac, nisi coniectura aberram us, haec fere in itia fuisse opinamur eius quidem vendendorum emendorumque publicorum consuetudinis, quam inde per omne tempus populus Romanus servasse reperitu r. quoniam vero pub­licanorum ortum a fonte repetere curam us, iam longius nobis p rogredien­dum est idque quaerendum , sintne etiam ante scriptas duodecim tabulas publicorum locationes fieri solitae atque utrum iam illo tem pore fuerint publicani sive qui ad horum similitudinem propius accessisse v ideantur necne, quod quominus plane negemus, haec maxime impediunt: nam non solum opera publica in libera civitate num quam nisi per redem ptores facta esse necesse e s t4'7), verum etiam ut «mancipis» nomen antiquissim am quandam eius m oris, in quem inquirimus, eamque vernaculam indicare videtur o rig inem 48), ita ex iis, quae de vetustissim a salinarum publicarum exercendarum ratione trad ita sunt, privatos illos, qui iis salinis finiebantur, regibus iam vectigal pensitasse apparet *9). etenim assentim ur viris doctis qui negant vectigal a. 5 5 0 e salaria annona statu tum , quod novum d i­cit L iv iu s30), re vera novum fuisse, nisi quod, quae salinae ad id tempus parva quadam pecunia nummove imo locata essent, tum eas m aiore pretio venire coeptas esse concedunt 51). namque altero iam post reges exactos anno salis vendendi arbitrium u t publicum red d ere tu r privatisque adime­retur, cuius rei testis Livius e s t52), vix effici potuisse arb itram ur, nisi

Gaius cie societatum negotiationis causa ineundarum (cf. Mommsen cie coli, et sodal. Rom. p. 89) iure in XII tabulas e Solonis legibus translato tradit (Dig. 47, 22, 4), nolumus dubi­tare, quia ex praedum obligandorum iure societatis ius necessario consequi arbitramur.

16) Cf. Mommsen St.-R. III p. 253 adn. 2.4~) Cf. Dionys. VI, 17: ха! vacov хатаохеоа; (sc. Постояло? a. U. 258); VI, 1)6

(D ietricli Beitr. p. 13 adn. 3).48) Antiquiore aetate mancipes putamus solitos esse dici omnes qui rem aliquam a

popnlo accepissent sive dominio possidendam, ut postea sectores, sive fruendam, ut agrorum mancipes (cf. Fest. p. 151 M.), mancipique res appellatas, quae addici sub hasta solerent; cum autem nulla res propria cuiusquam esse videretur, n isi ci assignata esset a populo, mancipationem institutam esse, quo facilius is, qui ipse manceps non esset, in man­cipis ius ita posset succedere, quasi rem ipse a populo accepisset (cf. Puchta Inst. II p. 200 sq. ed. 9; Kunze Excurse ed. 2 p. 109; Rein ap. Pauly Enc. VI ed. 1 p. 458 s. v. «res mancipi»),

4f)) De vir. ill. 5: A n c u s M а r c i u s— s a 1 i n a r u m v e c t i g a l i n s t i t u i t . Plin. n. h. XXXI, 41, 89: A n c u s M a r c i u s s a l i n a s p r i m u s i n s t i t u i t . Liv. I, 33, 9: О s t i a u r b s c o n d i t a , s a l i n a e c i r c a f a c t a e .

50) Liv. XXIX, 37, 3.51) Mommsen St.-R. II p. 440 adn. 3; cf. III p. 1115 adn. 2. Colm zum rom. Vereins-

recht p. 162 sqq.53) Liv. II, 0, 6 .

-— ІО —

quaecumque tum publicae eran t, etsi a privatis tenebantur, salinae ea condicione locatae essent, u t certo pretio sal populo a mancipibus praebe­re tu r . unde intellegim us a. 5 5 0 censores ad refrenandam sociorum sa­lariorum libidinem eodem fere remedio usos esse, quo iam antea rei publicae in salis ca rita te subventum era t, acri illo, nisi quod quae tum senatus decrevisse tra d itu r postea obsoleverunt, reg ia ig itu r ae ta te salina­rum fruendarum ius id fuisse perspicuum est, u t qui eas obtinebant vectigal quidem regibus tenue quoddam solverent, quominus autem salis vendendi pretium suo a rb itra tu constituerent nulla locationis lege prohi­beren tu r. nec vero conductas videntur habuisse salinas, sed eo iu re occu­patas potius, quo iu re ag ri publici ex m agistratuum edicto permissuque a privatis occupari possiderique so leb an t53), quamobrem et p rivatos illos Livius dicit neque ullam facit locationis mentionem, itaque ne publicanos quidem illos antea appellari potuisse intellegim us, quam expulsis regibus constitutoque publico aerario salinarum exercendarum ius, quod privatorum possessorum fuerat, publicum fieret populi R o m an i54).

A tque eas quidem quaestiones, a quibus ordiri nobis visum erat, quo m agis publicanorum in s titu ta et unde e t qualia m anassent cognoscerentur, brevius quidem percursas quam si de his solis disputarem us, quantum in nobis era t, profligavim us; nunc vero quasi e tenebris in lucem nos revo­camus ab obscura illa atque obsoleta an tiqu ita te indaganda ad pervesti­gandam aliquanto clariorem certioribusque illustratam testim oniis, quam quidem priusquam ingredim ur, de publicorum locandorum consuetudine non ad p rivati auxilii commoditatem necessitatem ve magis quam ad civium Rom anorum ius rebus quaecum que publicae populi Romani factae sunt fruendi referenda praefari pauca iuvat, quibus moneamus ne quis publica­norum causam populari quadam, u t saepe fit, tru tin a potius quam antiqua e t rom ana exam inare m alit, etenim illi, partim quia socios iniuriosius trac ta re con su eran t55), partim quod ex optim atum laborabant invidia, par­tim denique quod, etiamsi iniurias nullas fecissent, nomine ipso peregrinis

53) App. b. c. I, 7; Lange A ltertb. I p. 158.54) Cf. Mommsen hist. K. I 265: w i c h t i g e r w a r d i e A u s d e h n u n g d e r

f i n a n z i e l l e n G c s c h a f t e d e s A e r a r s a u f s o l c h e I T n t e r n e h m u n g e n , d i e r e g e l m a s s i g v o n P r i v a t e n b e t r i e b e n w u r d e n : e s f i i h r t e d i e s i n V e r b i 11 d u n g m i t d e r g e r i n g e n Z a h l u n d d e m s c h n e l l e n W e c h s e l d e r r о m i s c h e n B e a m t e n z u e i n e m S y s t e m d e r i n d i r e c t e n F i n a n z - v e r w a l t u n g ,— d e s s e n K e i m e w a h r s c h e i n l i c h h i e r , n a m e n t l i c h i n d e m S a l z m o n o p o l , z u s u c h e n s i n d .

55) Cie. ad Q. fr. I. 1, 11, 83: n o n i g n o r o q u i d s o c i i s a c c i d a t i nu l t i m i s t e r r i s , c u m a u d i e r i m i n I t a l i a q u e r e l a s c i v i u m .

— 11 -

offensi e r a n t5e), in acerbissimum odium perm ultis venerunt, unde non nullum fructum Caesares tu lerun t, quo facilius illorum opes inimicorum im petu iam antea aliqua ex parte debilitatas penitus labefactarent, p roprias opes subiectis ipsorum tutelae vectigalibus augerent; quo facto etiam despica­tu i duci coeptum est afflicti attenuatique nomen publicani, ita fit ut apud antiquiores quidem auctores multae inveniantur publicanis infensae voci­ferationes indignantium , apud recentiores vero etiam contemnentium ca­villationes 37) eaeque fere Graeculorum, quid ergo est? poenituitne publicano­rum potentiae populum Romanum? immo vero hanc ille suae libertatis indicem esse semper d u x i t58). praeterm ittim us Tullianas publicanorum laudationes: C. Gracchus nobis Polybiusque testes sunto, an quid aliud significat illud «тгаѵта ^stptCeaOm au[j.j3atvst— ota той TcXrj&oo?» 59)? G rac- chorum, inquit, beneficio illud institutum factum est populare: at fieri non potuit, nisi sua n a tu ra fuisset, ecquid enim popularius esse potest quam id ius, quo iure iis, quae publica facta sint, frui liceat c iv ib u s60)? quodsi haec illius institu ti natu ra est, facile est intellectu, cur nemini nisi civi Romano ingenuo ad hastam censoriam accedere licuerit quaque de causa

:,G) Сіе. 1. 1.: n o m e n p u b l i c a n i n e q u e i i d e b e n t h o r r e r e , q u i s e m p e r v e c t i g a l e s f u e r u n t , n e q u e i i a s p e r n a r i , q u i p e r s e p e n d e r e v e c - t i - g a 1 n o n p o t u e r u n t , n e q u e i i r e c u s a r e , q u i p o s t u l a v e r u n t .

5T) Quod C. Marius Soxuiv ysyovsva' oy]jj.o<3'ojvy]? :uap£tha>psrco (Diod. XX XIV — XXXV, 65; cf. Herzog I p. 1049 adn. 3), ad eum morem maxime revocandum est, quo magistratus publici quique in horum cohorte erant prohibiti sunt quominus socios haberent publicanos (Verr. III, 56, 130).

r,s) Tacit, ann. IV, 6 sq.: c o n g r u e n s c r e d i d e r i m r e c e n s e r e c e t e r a s q u o q u e r e i p u b l i c a e p a r t e s , q u i b u s mo d i s ad eam d i e m h a b i t a e s i n t , q и о n i a *m T i b e r i o m u t a t i i n d e t e r i u s p r i n c i p a t u s i n i t i u m i l l e a n n u s f u i t.— f r и m e n t a c t p e c u n i a e v e c t i g a l e s , c e t e r a p u b l i c o r u m f r u c t u u m s o c i e t a t i b u s e q u i t u m R o m a n o r u m a g i t a b a n t u r . — q u a e

c u n c t a n o n q и i d c m c o m i v i a , s e d h o r r i d u s a c p l e r u m q u e f o r m i d a t u s r e t i n e b a t ’ t a m e n , d o n e c , m o r t e D r u s i v e r t e r e n t u r . XIII, 50: e o d e m a n n o c r e b r i s p o p u l i f l a g i t a t i o n i b u s i m m o d e s t i a m p u b l i c a n o r u m a r g u e n t i s d u b i t a v i t N e r o , a n c u n c t a , v e c t i g a l i a o m i t t i i и b e r e t,-— s e d i m p e t u m e i u s a t t i n u e r e s e n a t o r e s (dubitari enim non potest quin haec codicis Medicei II lectio genuina sit; quam emendare conatus L ipsius magno criticorum assensu commentus est « s e n i o r e s»)— d о c e n d о —p I e r a s q u e v e c t i g a l i u m s o c i e t a t e s a c o n s u l i b u s e t t r i b u n i s p l e b e i c o n s t i t u t a s a c r i e t i a m t u m p o p u l i R o m a n i 1 i b c r t a t e.

59) Polyb. VI, 17, 3. cf. Mommsen St.-R. III p. 510 adn. 2.G0) Cum publicorum locationibus comparari posse crediderim praedae venditiones,

praesertim cum et, qui hauc emere consuerant, sectores in publicanis numerentur (Suet. Oct. 24; Сіе. pro Rose. Am. 8, 21; cf. Karlowa II p. 9), et illae locationes, ut erant vendi­tiones eorum fruendorum, quae de hostibus capta populi praedia (cf. Verr. II, 3, 7) facta erant, sub hasta fieri solitae esse reperiantur. porro «quae Livius de vendendorum Porsenae regis bonorum causa exponit (II, 14) testimonio sunt, quae populi bona facta essent, ea hoc potissimum consilio venire solita *esso, ut rite impertirentur civibus neu populo immisso diriperentur.

x

— 12 —

nec vectigalia exigi po tuerin t sine publicano, nec per publicanum tribu ta civium 61). itaque quod ius in praediis populi Romani exercendis spoliandisque provinciis inhum anius persecuti sunt publicani, victoris populi esse ius putam us62), etsi non infitiam ur hac quoque re Terentianum illud comprobari: « s u m m u m i u s s u m m a i n i u r i a ». sed iam de antiquissim a publica­norum m emoria, quaenam sit, videamus.

II.

Publicanorum quae exstat memoria antiquissim a, eadem ad societates quas inire illi consuerant pertinet, ut hic ordo, quoad longissime repetitu r, societatibus constitisse reperiatur. quam qui solus scriptor prodidit T. Livius, cum prim um in eorum, quos publicis redimendis patrim onia auxisse ait, mentionem incidit, societates tres hominum undeviginti a. U. 5 3 9 , quaecumque res ad exercitum Hispaniensem alendum sustentandumque opus essent, iis in summa aerarii inopia redem ptis subm inistratisque patriae credendo optime de re publica m eritas esse n a rra t 63). interiecto dek u k biennii spatio quae gesta sint dum refert, T. quendam Pomponium Veientanum , quod, qua im probitate infidelitateque erat, per annos com­plures cum rem publicam publicanus tum societates damnis affecerit, notat eandemque ignominiam M. Postum io Pyrgensi eidem publicano inurit dataque occasione eodem loco publicanorum ordinem plurimum tum in re publica u t auctorita te atque g ra tia ita vi audaciaque potuisse o s te n d it04.

61) De qua re paulo secus Karlowa iudicat, cum ait (11 p. 19): w a r u m h a b e n d i e R о m e r n i e h t a, u c h d i e E r h e b u n g d e s t r i b u t u m a n P u b l i c a 11 e n v e r ­p a c h t e t?—tl b e r d i c V e c t i g a 1 i e n d i s p о n i r t d e r p o p u l u s a i s E i g e 111 h ti­ni e r, u n d e s h a t r e c l i t l i c h n i c l i t s A n s t o s s i g e s , d a s s e r с і и a u f s ei n e m G r u n d e i g e n t h u m b e r u h e n d e s V e r m o g e n s r c c h t d u r c h s t a a t l i c h e s V e r m o g e n s g e s c h a f t e i n e m P r i v a t e 11 ii b e r 1 1* ii g t; d i e A u f e r 1 e g u n g d e s t r i b u t u m a b e r e r f o l g t m i t t e l s d e s i m p e r i u m .

G2) Liv. XLY, 18, 4: l o c a t i o n e s—t o l l i p l a c e b a t , n a m — u b i p u b l i c a ­n u s о s s e t, i b i a u t i u s p u b 1 i c u 111 v a n u m (scilicet quia publicanus ius suum, quod ipsum publicum ius esset, exsequi minus posset), a u t l i b e r t a t e m s o c i i s n u 11 a m e s s e .

63) Liv. XXIII, 48, 10 sqq.; 49, 1 sqq. Pauly R.-Encykl. VI p. 247 ed. 1; Dietrich Beitr. pp. 12. 17.— cf.Liv. XXIV, 18, 10 sqq. (a. 640): c u m c e n s o r e s о b i n o p i a m a e r a r i i s e i a m l o c a t i o n i b u s a b s t i n e r e n t a e d i u m s a c r a r u m t u e n d a ­r u m c 11 r u 1 i u m q u c e q u o r u m p r a e b e n d o r u m a c s i m i l i u m l i i s r e r u m , c o n v e n e r e a d e o s f r e q u e n t e s q u i h a s t a e h u i u s g e n e r i s a s s u e v e ­r a n t cet.

G4) Liv. XXV, 1, 4; 3, 9. 12 sqq.— locationes ultre tributorum sacculo sexto factas in­stigavit Leist z. Gesch. d. rom. Societas pp. 39. 42 adn. 30.

— 13 —

vectigalia denique conducta rerum scriptor, cum M. Porcii L. Valerii (a. 5 7 0 ) censuram exponit, tandem aliquando com m em orat65) et quidem sic, u t nescio qua ratione in ter se coniunctos publicanos, cum priorem locationem ludificati essent, hac inducta ab hasta censoria submotos esse trad a t: quo censorum edicto, si modo re ipsa, non nomine tantum valuit, dubium non est quin cautum sit ne iis, qui a conductione exclusi essent, aliorum nomine vectigalia redim erentur 66). quod si ita est, iam trala tic ium illud edictum agnoscim us, quo, quoniam ne in p rivata quidem locatione so­cium conductori ullum habere licebat nisi quem dominus iu ss isse t67), veteres publicani quominus novarum conductionum socii au t participes, non modo auctores fierent, quotiens res postulabat, p rohibebantur, hoc nimirum minime nobis ignotum , cum apud Livium invenitur non ad verbum ab illo quidem tran sc rip tu m 68), tum integrum exsta t trad itu m a Cicerone idque ita conceptum, ut ipso sermone antiquiorem prae se ferat originem societa- tisque publicanorum facile vetustissim um monumentum habendum esse v id ea tu r69), (piae cum ita sint, perdignam m em oria rem esse arb itram ur, quod qui hoc edictum prim i proposuerunt m agistratus, dum ei, quem hasta arcere constituerant, primum ne cuius socius esset, dein ne partem haberet in publico, postremo ne ipse redim eret in terdicunt, tan ti pu taverunt societa­tem, u t, si quem hanc inire vetuissent, satis fere ne quod publicum con­duceret praecavisse providisseque sibi viderentur, quid loquar de operi­bus publicis, vehit, iis, quae a. 4 4 2 Appius Claudius censor facienda cu­ravit, i m m e n s i s illis ac m a x i m a e i m p e n s a e neque iis profecto, quae singuli redem ptores nullis adiuvantibus sociis perficere p o tu e rin t70). quodsi prisci illi publicani sociis carere minime potuisse perspiciuntur, quantopere hos recentes, qui post G racchos floruerunt, se ad societates ineundas applicavisse putes? qua quidem aetate sane nullum reperitu r vec­

°5) Liv. XXXIX, 44, 8 .— agrum Campanum publicum p. R. factum (XXVI, 16, 8) annoiam 544. 545 fruondum locatum esse Livius commemorat XXVII, 8 , 1; 11, 8 .

G6) Cf. Plut. Cat. mai. 21.G7) Cat. de agr. cult. C-XLV, 8 . Karlowa II p. 67 adn. 1.f;8) Liv. XLIII, 16, 2 (a. 585): f l a m m a m i n v i d i a e a d i e c e r e (C. Claudius

Pulcher Ti. Sempronius Gracchus censores) e d i c t o , q u o e d i x e r u n t n c q u i s e o r u m , q u i Q. F u l v i o A. P o s t u m i o c e n s o r i b u s p u b l i c a v e c t i g a l i a a u t u l t r o t r i b u t a c o n d u x i s s c n t , a d h a s t a m s u a m a c c e d e r e t s o c i u s q u c a u t a f f i n i s c i u s c o n d u c t i o n i s e s s e t .

6n) Verr. I, 55,148: q u i d e L. M a r c i o M. P e r p e r n a c e n s o r i b u s (redemerit(eum) s о c i u m n c a d m i 11 i t о, n e v c (e i) p a r t e m d a t o , n c v c (is) r e d i m quod genus orationis subtracti pronominis perpetua casuum mutatione insigne antiquioru legum, in his XII tabularum, proprium est (Schoell prolegg. pp. 73. 77; Voigt die XII Tafelu 1 p. 89; Kuntze Excurse iib. rom. Recht p. 132 ed. 2).

7n) Hahn de cens. loc. p. 18 adn. 1.

— 14 —

tigal, quod non sociis fruendtim a censoribus locatum esse appareat, sig­nificanter Cicero, dum universum publicanorum ordinem am plectitur, « o m n e s o m n i u m p u b l i c o r u m s o c i e t a t e s » u s u rp a t71), quin etian Tiberii Caesaris ae ta te societates equitum Romanorum vectigalia publica exercuisse Tacitus auctor e s t72).

' Iam ne illud quidem ullo testimonio comprobari potest: fuisse aliquando tempus quo singuli tantum ad hastam accederent publicani; postea vero aucta vectigalia non amplius exerceri potuisse nisi communi pecunia atque opera socio rum 73), immo ab initio ea a sociis exerceri solita esse exi­stimamus 74); cuius tamen rei causam tantum abest ut legis cuiusquam edictive p raescrip to attribuam us, ut non ignorem us semper unum digito liceri o p o rtu isse75), sed enim ea erat ipsius negotii ratio, quae publicanis coeundae societatis quasi necessitatem quandam imponeret, haec patet p raeclara illa locationum censoriarum descriptione, quam P o ly b iu s70) fecit ita , ut hominum qui in huius modi negotiis versabantur varia genera adum­braret,. ait enim: Tztfcna угіріСгаЬаі aojx[3at'vsc xcit Tcpostpvjfxsva (dicit autem vectigalia publica) ota той tcXtj&oos, ха i аугЬоѵ со; Іто>; sStcsTv т а т а ? svosSeaiba та!; (ЬѵаТ? ха! таТ? грудами? та !; sx xouiwv’ оі jasv у а о ауораСооаі тіара тшѵ т[[Х7]та)ѵ аотоі та? гхобагі?, оі os xotvwvooac xoutot;, оі o’syytnovTat той; TjYopaxoxa;, оі 8г ооаіа; оіобаас ттгрі тоит<»ѵ г; хо or][jtoatov. quattuor igitur illa genera fuerunt, quorum quod secundo loco Polybius nominat, xotviovoovitov scilicet genus, nonnum quam defuisse animo certe concipi comprehendique potest, ceterorum defectio ne in cogitationem quidem cadit, propterea quod nisi mancipe praedibus praediis obligatis addici vectigal nullo pacto po tera t, ergo plures conducendi publici causa consentirent necesse orat; verum quia sociine fuerint in ter quos ea res convenisset incerti sumus,

71) Сіе. do domo 28, 74. cf. Caes. de b. c. III, 8 , 2: p e c u n i a m — s o c i e t a t e s — p r o v i n c i a r u m — s i b i n u m e r a r e c o e g e r a t . Сіе. pro Mur. 33, 69: q u i d s i o m n e s s o c i e t a t e s v e n e r u n t?— quodsi forte singuli commemorantur publicani, cave uni nominato socio plures tacitos adesse neges, quippe cum unius sub nomine latere soleat societas, id quod vel ex titulo illo conductorum piscatus apud F risios reperto Helvetico ve «s о c i e t a t ( i ) s T. L u c r e t i» facile intellegitur (tt. 54. 56; cf. Patscli, Mitth. d. rom. Inst. VIII, 1893, p/ 197 sq.). quae res non nullos viros doctos fefellit (cf. Roesler Vermogen der H andelsgesellschaften nach rom. Reclit, Ztschr. f. d. ges. Ilandelsreclit IV, 1861, p. 288 sq.; Pernice Parerga, Ztschr. d. Savigny-Stiftung f. Rechtsgecli., r. Abth., VI, p, 236 adn. 1).

72) V. adn. 58.73) Dietrich 1. 1.; Roesler 1. 1.u ) Cf. Schmid (iib. d. sogen. Genossenschaften, Archiv f. civilist. Praxis XXXVI,

1853, p. 170): «e s w a r, w i e e s s c h e i n t, v о n j e h e r g e b r a u c h li c h, d i e P a c h t- u n g e n a n G e s e l l s c h a f t e n z u i i b e r l a s s e n » .

75) Verr. III, 11, 27; 42, 99. Fest. s. v. «manceps» p. 151 M.—p. 139 Thewr.7G) Pol. VI, 17, 3. 4.

— 15 —

nondum tenemus societatem, nam ne evososadat quidem illud societatem in d ica t77): fuerunt enim qui, cum socii non essent, nihilo minus publico­rum partes haberent ideoque societatis ibvuW ха! еруаасаіѵ, quas conduc­tiones esse quaestum que ex his factum in te rp re ta m u r78), et re vera p a r ­ticipes sive affines essent, et appellarentur, itaque sociine mancipis fuerint necne quibus invitis digitum ille in licitando to lle re non posset, praedes dico praediorum que subsignandorum dominos, nunc nobis explanandum est.

Quid ig itu r est? quos lucri spe ad hastam allici solitos esse cum res ipsa loquitur tum Polybii verba luculentum sunt documentum, eos si quis mancipis socios fuisse negat, nonne necesse est aut si in ter affines conductionis num eret auctorita te apud socios parum concedat valuisse, au t si forte a sociorum affiniumque communione omnino pu te t alienos certo praemio statuat affici debuisse? at utraque res absurdior est quam u t id, ex quo concluditur, minus inepte sumptum esse videatur, nam et qui societatis male adm inistratae in primis damna facerent eosdem ad adm ini­strandam illam momenti aliquantum afferre par erat, et quaestus ex ra ta parte auferendi spem incertique negotii aleam Polybiana illa «lv8s8eo&at та?? ёр-уааіссі?» facile declarant, sed singula videam us, ac quorsum illa pertineant, quae de T .Pom ponio Attico Cornelius Nepos praedicat: « a d h a s t a m p u b l i c a m n u m q u a m a c c e s s i t , n u l l i u s r e i n e q u e p r a e s n e q u e m a n c e p s f u i t »79), si perpenderim us, ita profecto interpretabim ur, quasi dictum esset: illum se publicanorum in num ero haberi noluisse80), quae in terpretatio etiam legis coloniae Genetivae verbis com probatur quae sunt: «a r e d e m p t о r [e] m a n c i p e p r a e d e v e » , hoc est, a redem ptore sive manceps est sive p ra e s 81), qui ig itu r praedes e ran t haud secus atque

77) Sigonius (de ant. iure R. II, 4, p. 190 ed. 1563) et Burmannus (vect. p. R., Leidae 1734, p. 133), cum de affinibus conductionis nihil scirent, h is verbis putabant significari societatem.

78) Scliweighauser ad h. 1. (Pol. op. t. VI p. 330).7Э) Yit. A tt. 6. .8n) Negotiator fuit A tticus (cf. Сіе. ad Att-. I, 18, 8 ), nequaquam conductionum socius,

vix affinis, quem qui partes in publicis habuisse credunt (Nipperdey ad Corn. 1. 1., Burman­nus p. 135, Boucliaud Mem. de 1’Acad. des Inscr. et Belles Lettres, t. 37, a 1774, p- 250- nulla argumenta afferunt nisi Ciceronis locum qui est ep. ad Att. I, 19, 9; quo tamen loco non de vectigalibns Sicyoniorum, quorum libera civitas erat (cf. Henze de civit, liberis, diss ph. Berol. 1892, p. 35 sq.), sed de pecunia quam illa, ut erat acre alieno obruta, ab A ttico mutuam accepisset agi a lii viri docti coarguerunt (Boot ad Сіе. 1. 1., Westermann in Paulii encycl. VI, p. 1173). neque, si publicanus fuisset A tticus, Cicero ei de publicanis scripsisset quae scripsit (ad Att. VI, 3, 6; II, 16, 4; 1, 8 T 15 s. f.).

81) C. L L. II S. 5439, cap. X C III.— dicet quispiam non unum quemque praedem ha­beri pro redemptore, sed eum dumtaxat, qui idem socius sit, explicandaque esse legis verba sici «a redemptone maaeipe vel a praede, si idem redemptor est, hoc est socius», quid ergo? ab hoc videlicet magistratum lex donum munus mercedem accipere vetat, a praede qui so cium se esse negant non vetat?

— 16 —

ipso manceps habebantur redemptores; quod ius si in coloniae Ursonensis redem ptores valuit, nempe idcirco valuit, quod idem erat publicis populi Romani legibus sanctum de publicanis, iam vero Cicero, cum P . Clodio « n e i n p r a e d a e q u i d e m » , inquit, « s o c i e t a t e m a n c i p e m a u t p r a e d e m [ s o c i u m ] e x t r a t u o r u m g l a d i a t o r u m n u m e r u m — r e p e r i r e p o t u i s t i » , publicanorum societatem sine mancipe p ra ed o n e coiri posse negavit, sive praedem socium dixit, sive non d ix i t82), accedit legis municipii M alacitani testimonium: « u t e i , q u i e o s p r a e d e sc o g n i t o r e s e a p r a e d i a m e r c a t i e r u n t , p r a e d e s s o c i i h e r e ­d e s q u e e o r u m i [ i ] q u e , a d q u o s e a r e s p e r t i n e b i t , d e i s r e ­b u s a g e r e e a s q u e r e s p e t e r e p e r s e q u i r e c t e p o s s i n t » 83), quae verba, u t minime am biguitate quadam careant, tamen, quocumque ab interpretibus trah u n tu r, redemptores fuisse praedes significant, qui aut plane dicuntur so c ii84), aut, quod quidem m agis cred im us85), ita comme­m orantur, ut mancipi, sociis, sociorum heredibus, ceteris denique, ad quos rem pertinere lex ait, adiuncti universam societatem heredum atque affinium supplem ento adauctam explere in eaque locum mancipi proximum, ut re ­demptorum genus praestantissim um quodque societati ultro inserviat, ob ti­nere videantur, etenim publicanorum ius im itando lex exprim it, cum hos, quorum res ra tioque cum ipso praediatore coniuncta sit, praecipuo quodam iure eoque ab iure societatis p rivatae alienissimo esse iu b e t86). verum de

82) Сіе. сіе domo 18, 48. traditam lectionem quae est « p r a e d e m s o c i u m » de­fendunt Bruns (in Fontibus luris, ad legem munic. M alacitani) et Xenopolus (de societatum publicanorum Rom. historia et natura iudiciali, diss. Berol. iur. 1877 p..37 adn. 18); glossema suspicati sunt editorum pleri que. residebit hic scrupulus, donec legis municipii Malacitani caput LXY certa ratione explicatum erit.

83) C. I. L. II 1964, cap. LXV.84) Bruns 1. 1., Xenopolus 1. 1.; aliter censet Mommsenus Stadtrechte p. 480.85) Veri enim simile non est cie sociis qui praedes non essent eorumque here­

dibus nullam mentionem nominatim esse factam, ut ii in «ceteris» illis intelle­gendi essent.

8e) Lex explicari non potest, nisi ad singulare publicanorum societatis ius referatur, inde illa iure agendi potestas ad socios mancipis (Mommsen 1. 1.; M. Weber z. Gesch. d. H andelsgesellsch. im M ittclalter, Stuttg. 1889, p. 11) eosque. ad quos rem pertinere lex ait, inde ad heredes quoquo, si quidem omnium sociorum heredes intellegendi sunt, redundavit, iam ne praedum quidem ius alio ex fonte nisi e publicanorum iure praecipuo emanasse vi­detur. at enim hac tictione ius illud fortasse nititur, ut praes, si pro mancipe solverit, mancipis bonorum emptor habeatur (Mommsen 1. L). quid tamen? si mancipis bonorum empto­rem praedem haberi sumptum est, non nulla consequuntur quae no ad cogitationem quidem valere videantur, ac primum consequitur ut mancipi liceat suorum ipsius bonorum emptorem esse, solet enim esse idem praes; deinde ut omnia mancipis debita, non ea sola, quae ad vec­tigal conductum pertineant, a praedibus solvi oporteat; postremo ut hi ius illud, de quo in lege Malacitana cavetur, non prius exsequi possint, quam pecuniam pro mancipe solverint, id quod cum ab eius, qui legem scripsit, sententia tum a condicione conductorum (nam ho­rum locum praedes obtinuisse vidimus) longe abhorrere videtur.

— 17 —

‘ praedibus hactenus, praedia qui subderent subsignarent obligarent si qui erant, quartum scilicet гѵВеоеріѵюѵ genus Polybianum , lii quoque habe­bantur in numero publicanorum. Callistratus quidem, Antonini et V eri constitutionem quandam dum interpre tatur, sic ait: « n o n h o n o r i c o n ­d u c t o r u m d a t u m , n e c o m p e l 1 a n t u r a d m u n e r a m u n i c i p a l i a, s e d n e e x t e n u e n t u r f a c u l t a t e s e o r u m , q u a e s u b s i g n a t a e s u n t f i s c o » 87). subsignabant autem res suas et mancipes et qui fidem pro iis interponebant fundorum dom in i88): utrum de illis tantum an de his quoque ag a tu r quaeritu r, a t utrosque videntur divi fratres respexisse con- ductoresquo appellasse: utrorum que enim non dignitati studebant augendae, a t fortunarum ruinam pertim escebant, an, quod sibi ab illa debitorum parte m etuebat res publica, idem ab hac a ltera non v e re b a tu r89)? verum dicat quispiam spectare illud praescriptum ad defendenda iura fideiussorum: concedimus, sed ita tamen, u t, quoniam qui in praedum locum sublevato cautionis periculo successerant fideiussores conductorum numero erant, praediorum illorum, quibus simul cum praedibus populo cavebatur, dominos, quo severioribus legibus adstricti erant, eo coniunctiores cum publicanis fuisse colligamus, quid denique iudicemus de cognitoribus? qui quidem nobis ceteroquin paene ignoti in lege tantum m odo municipii M a lac ita n ' inveniuntur, hoc tam en iure coniuncti cum praedibus, ut eos quoque inter conductores num erari solitos osse non sit quod negemus.

Quae cum ita sint, quod sociine mancipis fuissent necne qui pro illo sese praedes populo esse dixissent praediaquo p ignori d ed issen t90) in dubium vocavimus, do ea re ita censemus: societatem coire cum mancipe per legem praedibus licuisse eo apparere, quod manceps plerum que fuerit «idem p ra e s» 91); ut id facerent lege sanciri non potuisse, privato enim

8I) Dig. 50, 6, 5. 10.88) Schol. Bob. in or. pro Flacco 32, 4 (Orelli V2 p. 244): s u b s i g n a n d i h a e c

s o l e b a t e s s e c a u s a , u t a u t q u i v e c t i g a l i a r e d i m e r e t , a u t q u i p r o m a n ­c i p e f i d e m s u a m i n t e r p o n e r e t , l o c o p i g n o r i s p r a e d i a s u a r e i p u b ­l i c a e o b l i g a r e n t , q u o a d o m n e m p e c u n i a m r e d e m p t o r e s v e c t i g a - r i u m r e p e n s a r e n t .

89) Diocletianu et Maximianus quod fideiussores videntur in publicanorum numero non existim asse (Cod. Inst. 10, 67, 1. un.), nih il miramur, nam ne socios quidem redemptores putaverunt, in Severi autem et Antonini constitutione quadam (Dig. 39, 4, 16, 12) fideiusso- ribus ita opponuntur publicani, ut mancipes accipiendi sint; sim iliter in legis m etalli Vi- pascensis formula quae est « c o n d u c t o r s o c i u s a c t о r v e e i u s » conductoris nomine nuncupatur qui ipse conductor est (cf. Dig. 43, 9, 1).

90) F est. p. 223 M = p . 279 Thewr.; Varr. de 1. L. VI, 74; V, 40.91) Fest. p. 151 M .= p . 139 Thewr.; Mommsen Stadtrechte p. 471 adn. 2, C. I. L. I p.

103. 165. errare in hac re nobis videtur Karlowa (I p. 243), qui et F esti testimonium con­tempserit, et legem parieti faciendo Puteolanam perverse sit interpretatus.

2

— 18 —

conseusu niti societatem; nihilo minus cautum lege esse u t quicumque praedes essent haberentur conductores; qua re perpetuam societatis inter mancipem praedesque coeundae consuetudinem 92) ipsis legibus, quantum fieri posset, confirmatam esse °3). quodsi quis quaerat quonam tempore praedes conductores haberi coepti sint, necesse est, ni fallor, aetatem eam repetat, qua socios manceps nullos nisi praedes h ab eb a t94): nam nisi posteriore tem pore ceteri exstitissent socii, nominatim de praedibus quod lege caveri solebat cautum non esset, sed, hi societatis nomine qua cum mancipe coniuncti eran t fuissent conductores, nec vero mirum est eos, sine quibus societas coiri non posset, primum socios factos esse, ceteros postea accessisse, et Ciceronis aetate simplicissimam quamque soJeta tem etiam tum e mancipe praedeque constitisse v idem us95), itaque, quantum coniectura auguram ur, principio quidem populus em ptorem nullum nisi mancipem agnoscere solebat, tum vero praedes quoque emptores existi­m ari ita voluit, ut quam ab initio quasi necessitate coacti manceps praedesque inire consuerant societatem confirmarit.

92) Graeci quoque, quippe quibus mos esset «та Цр.6аіа е/.рлаВоиѵ ети’ £YYu u>v (Xe- noph. de vectig. III, 14), quod pro vectigalium conductoribus Athenis Alcibiades, qui ab eorum ordine prorsus alienus erat, nomen subsignare in animum induxisse (Boeckh Staats* haushalt. d. Ath. I p. 406), in Aegypto Ptolem aeus rex re vera subsignasse (Ioseph. ant. XII, 4, 4) ferebantur, abhorrere ea ab usu locationum minimeque quidem contra leges, at insignite singulariterque facta esse iudicarunt. imperator autem Claudius vereor ut eam ob causam e lege praediatoria in vacuum venalis pependerit (Suet. Cl. 9), quod ob publicorum conductiones praes factus esset.

93j Praedes, si emptores sunt omnes, sequitur ut aut socii sint aut publicum emerint in commune (Dig. 17, 2, 38). haec tamen emptio et alio quodam consilio fieri solebat (scilicet ut licitationum contentiones devitarentur), et vereor ut fieri omnino potuerit, nisi societatis corpus haberet communio (de qua re alio loco disputaturi sumus), quocirca praedes, cum emptores publice appellati essent, societatem effugere nullo modo potuisse arbitramur.

94) Cf. Salkowski z. Lehre von der jurist. Person p. 30 sq.: « se h r w a h r s c h e i n - l i c h i s t , d a s s u r s p r i i n g l i c h g e r a d e d i e p r a e d e s m i t d e m U e b e r n e h - m ѳ r d e r P a c h t u n g S o c i e t a t s v e r t r a g e s c h l o s s c n , u m s i c h f ii r d a s v o n i h n e n ii b e r n о m m e n c R i s i c о w e n i g s t e n s e i n e e n t s p r e c h e n d e C h a n c e d e s G e w i n n s z u v e r s c l i a f f e n » . Degenkolb dic lex Hieronica, p. 126: « w e n n і і Ь е г d i e s e s n o c h d u n k l e V e r h a l t n i s s e i n e Y e r m u t h u n g zu w a g e n i s t , s o w a r e e s d i e , d a s s s o c i i u n d p r a e d e s u r s p r i i n g l i c h z u s a m m e n f a 11 c n». nimius esse in coniectando de praedum condicione nobis videtur Xenopolus (in libro supra laudato).

95) Сіе. de domo 1. 1.; 1. coi. Genetivae 1. 1.

— 19 —

II I .

Praedes ig itu r quique idem praes esse solebat manceps, quoniam inter se u t periculi atque laboris ita praem ii communione coniuncti et consociati eran t, societatis ineundae principes fuerunt, quae, dum quasi aetate procedit, et socios sibi iam a praedum foedere alienos adsciscit, et affines quosdam adi ungit, ut, cum adolevisset, talis evaserit, qualis a Polybio efficta est. cum autem singulae societates ad rem in te r se quodam ­modo communicandam amplificandamque conspirare seque copulare coepis­sent, connexarum aliarum cum aliis ac, prout u tilitas postulabat, colliga­tarum implicitarumque variae coniunctiones ex stite ru n t, in quas cum inquirere instituim us, ad im peditam mehercule rem eamque cum ita dignam quae exploretur, ut ea neglecta publicanorum institu ta penitus cognosci nullo modo possint, tum vero nequaquam adhuc satis enucleatam explicandam aggredim ur.

Initium disserendi omnisque societatum descriptionis constitutionisque exprimendae hoc ponimus, ut quatenus illis per im perii Romani fines diffundi ius fuerit definiamus, ac quascumque ex tra I ta lia m 96) constitutas novimus societates vectigalium, sive simplices erant, sive e ceteris so­cietatibus constabant, quod ipsum genus appellabatur societates, singula­rum provinciarum 97) regionum ve certis provinciis a ttribu tarum 98) finibus videmus singulas circum scriptas, perspicimus ig itu r societatibus aliquot in eadem provincia collocatis cum ad conducenda simul vectigalia socie­tatis instar foedus facere tum simul conducta salvo foedere fruenda p a r ­tiri licuisse; ad diversas vero provincias pertinentibus, etiamsi sociis com­munibus uterentur, nullam fuisse conglutinandae societatis potestatem , quid enim? num aut societatem latius patuisse quam locationem censoriam, aut locationum rationem a ratione singularum provinciarum seiunctam fuisse putes? quorum alterum cum aliis rationibus tum etiam socios appellandi modo confutatur: solebant enim societates sive simplices sive e pluribus societatibus concretae denotari sic, ut et provincia cuius vec­

9G) In Italia singillatim fiebant loeationes pascuorum singulorum, scilicet тсотаіі.шѵ, Xtjj.£vo)v? ‘A7]7ucov, {j.£T(zXX<ov, ^шра; (Polyb. VI, 17, 2).

97) Nominamus exempli gratia socios Bithyniae (Сіе. ad fam. XIII, 9, 1), publicanos Syriacos (Сіе. ad. Q. fr. II, 11, 2 ; cf. Caes. de b. c. III, 31, 2), Galliae publicanos (Сіе. pro Font. 20, 46), Macedoniae et Achaiae societates (Caes. de b. c. III, 3, 2), societatem Sicilien­sem (Verr. II, 70, 171), socios dioecesium Ciliciae (Сіе. ad Att. У , 16, 3).

98) Sc. de Asclepiade sociisque (C. I. L. I 203) v. 5: [m a g i s t r a t] u s n o s t r i q u e i q u o m q u e A s i a m E u b o e a m l o c a b u n t v e c t i g a l v e A s i a e [ E u b o e a e i m p o n e n t ] cet.; v. 23.

*

— ‘20 —

tigalia socii conduxerant, e t a quibus conduxerant censores nom inarentur " ) . alterum provinciarum singillatim locandarum consuetudo ,0°) atquo adeo neces­sitas redarguit: non eadem provinciis omnibus vectigalia, non lege eadem imposita esse, non iisdem no ta ta nominibus reperiun tu r 10)). quid multa? quibus legibus provinciarum singularum locatio censoria constituta erat, iisdem constitutae societates suae quaeque provinciae term inis saeptae te ­nebantur.

Quae quidem a nobis hoc loco summatim breviterque descripta sunt, post vero m agis omnia intellegentur; a t vel paucis ea docuisse satis est, u t ne in ipso disputationis quam de constitutione societatum instituimus exordio explicatio desideretur, qui factum sit ut societatum descriptio ad provinciarum descriptionem maxime accom m odaretur, singularum enim provinciarum rogionumve publicanos societates singulas coire solitos esse docebimus, quarum una quaeque omnes, quicumque eius provinciae rc- gionisve ubi ea constituta esset publicis e lege censoria frnerentur complec­te re tu r. et hoc quidem de aliis provinciis habemus certum atque explora­tum ; de aliis sic affirmamus, ut id ex non nullis signis collectum potius quam certis testibus com pertum esse fateam ur; de aliis postremo ita coni- cimus, ut nec re ulla quae ad contrariam suspicionem iniciendam valeat labefactetur opinio nostra, et ceterarum provinciarum exemplis rationibusque non nullis quae ad communem hanc publicanorum consuetudinem arguen­dam p ertinen t confirmari videatur, ac certum scimus hanc fuisse rationem publicanorum Siciliae, B ithyniae, Africae, Ciliciae to tiu s Cyprive. namque exceptis illis mancipibus, qui singularum Siciliae civitatum decumas a quaestoribus in provincia, non Romae a censoribus emere consuerant ita, u t ab ipso publicanorum Siciliensium grego essont alieni, horum omne genus in una quadam societate constitisse Cicero testis e s t 102). qui idem societate Bithyniae omnes Bithynicos 103), Africae societate Africanos omnes

" ) Сіе. ad A tt. I, 17, 9: A s i a m q u i d e c e n s o r i b u s c o n d u x o r u n t ; pro Font. 1, 2 : p u b l i c a n i q u i A f r i c a m , q u i A q u i l e i e n s e p o r [ t o r i u m d e c e n ­s o r i b u s c o n d u x c r u n t?]; cf. Brut. 22, 85; h. op. adn. 68. 69.

10°) Front. ad Yer. II, 1, p. 125 Nab.: ia m G r a c c h u s l o c a b a t A s i a m ; Verr. III, 16, 2: c e t e r i s (provinciis) c e n s o r i a l o c a t i o c o n s t i t u t a e s t , u t A s i a e l e g e S e m p r o n i a , cf. adn. 98. 99.

101) Verr. III, 11, 27: c u m o m n i b u s i n a l i i s v e c t i g a l i b u s , A s i a e , M a c e d o n i a c, H i s p a n i a e , G a l l i a e , A f r i c a e , S a r d i n i a e , i p s i u s I t a l i a e q u a e v e c t i g a l i a s u n t , c u m i n h i s , i n q u a m , o m n i b u s p u b l i c a n u s p e ­t i t o r a c p i g n e r a t o r cet. cfr. «portus Siciliae» (Dig. 50, 16, 203), portus Asiae, metallum Macedonicum, quattuor publica Africae, vectigal Illyrici, quadragesima Gal- liarum cet.

i°2) y err> n ? 69, 169 sqq.; III, 71, 166 sqq.ln3) In ep. ad fam. XIII. 9 Tullius «Bithynicam societatem» et «socios Bithyniae»

apellat.

— 21 —

publicanos104) contineri nisi ostendere voluisset, neutram profecto sublata publici definitione provinciae solo nomine notavisset. Pompeium denique Caesar n a rra t, cum « in C i l i c i a m a t q u e i n d e C y p r u m » perve­nisset, pecuniam « s o c i e t a t i s » sustu lisse105); ex quo efficitur u t una fuerit societas vectigalium aut in Cypro insula, aut, id quod, cum de exactionibus pecuniarum in C ilicia a Pompeio factis alia mentio nulla fiat, m agis crediderim , in universa provincia Cilicia, ac do harum quidem provinciarum societatibus plane auctores loquuntur: Syriae vero publicanos eodem in ter se vinculo coniunctos fuisse id signi est, quod illi cum omnino egisse com m unite r106) tum eiusdem tem poris debitam aerario pe­cuniam so lv isse107) tradun tur. Asiae porro vectigalia qui e lege censoria exercebant non solum condicione eadem redem isse108) redem ptorum que eodem tem pore populo pretium re ttu lis s e 109), verum etiam huius remissionem communi nomine p e tiisse110) communique rectore ac m oderatore rerum principum ordine usi e s se 111) inveniuntur, quid si Cicero, dum verbis usus quae e mediis senatus actis deprom pserat, sicut Africanos illos, qui una societate tenebantur, publicanos «Africam» 112), item «Asiam» A siaticos de censoribus ait conduxisse, significat cuncta huius provinciae vectigalia, quaecumque ad hastam censoriam venissent, em pta esse in com m une113)?

104) Сіе. ad fam. XIII, 6a, 2: C u s p i u s—f u i t i n A f r i c a b i s , c u m m a x i m i s s o c i e t a t i s n e g o t i i s p r a e e s s e t .

105) Caes. de b. c, III, 102, 5; 103, 1.10G) Сіе. ad Q. fr. II, 11, 2; III, 2, 2; de har. resp. 1 , 1 .107) Caes. de b. c. III, 3 1 ,2 : i t e m a p u b l i c a n i s s u a e p r o v i n c i a e ^ d e b i t a m

b i e n n i i p e c u n i a m e x e g e r a t (Scipio) e t ab i s d e m i n s e q u e n t i s a n n m u t u a m p r a e c e p e r a t .

108) Сіе. ad Att. I, 17, 9: A s i a m q u i d e c e n s o r i b u s c o n d u x e r u n t q u e s t i s u n t i n s e n a t u s e c u p i d i t a t e p r o l a p s o s n i m i u m m a g n o c o n d u ­x i s s e ; u t i n d u c e r e t u r l o c a t i o p o s t u l a v e r u n t , cf. Yal. Max. VI, 9, 7: T. A u f i d i u s c u m A s i a t i c i p u b l i c i e x i g u a m a d m o d u m p a r t i c u l a m h a b u i s s e t cet.

109) Caes. de b. c. III, 32, 6 : p u b l i c a n i s , u t i n S y r i a f e c e r a t , i n s e q u e n ­t i s a n n i v e c t i g a l p r o m u t u u m (imperabatur).

uo) Schol. Bob. in or. pro Plane. (Orell. V2 p. 259): d e s i d e r a t u m e s t i n s e ­n a t u n o m i n e p u b l i c a n o r u m u t c u m i i s r a t i o p u t a r e t u r l e g e S e m p - p r o n i a . Сіе. ad A tt. 1. 1.

ш ) Сіе. pro Plane. 9, 24: p r i n c e p s i a m d i u p u b l i c a n o r u m ; 13, 32: p r i n ­c e p s i n t e r s u o s , societatis sedem Asiaticam E phesi collocatam Cicero designat in ep.ad fam. V, 20, 9 verbis his: i l l u d c o g i t a r e d e b e s m e o m n e m p e c u n i a m — E p h e s i a p u d p u b l i c a n o s d e p o s u i s s e (cf. ad A tt. XI, ІО, 1).

112) Сіе. p. Font. 1, 2 (v. adn. 99).113) Сіе. ad Att. I, 17, 9 (adn. 108); sc. de Asci. v. 5 (adn. 98).— opponuntur a Cicerone

(ad Att. II, 16, 4) universa Asia negotiatoresque publicanis huius provinciae videlicet uni­versis, cum de ea causa agitur, quae no in senatu periret portus tantummodo sociorum interfuisse videatur.

— 22 —

laudem usne veterem orationum Tullianarum interpretem , qui haud scio an sibi persuaserit unam in Asia fuisse publicanorum socie ta tem 114)? quid quod Asiae scrip turam et portum a. 7 0 7 eosdem socios habuisse vide­m u s115)? quod si ita est, quoniam decumae Asiae, nisi quae forte agri publici orant, a. 7 0 6 erant su b la ta e 116) neque ulla alia vectigalia nisi has scrip turam que atque po rto ria Cicero in iis, quibus in Asia consistentes publicani fruebantur, com m em orat117), aut non erat omnino Asiae publicum ad quod exercendum non eadem societas pertineret, au t certe tam parvi momenti erat, vix ut a propria societate ex e rce re tu r118), iam vero, u t me­ta lla o m ittam 119), consuesse publicanos universa singularum provinciarum vectigalia uno nomine a censoribus redim ere eo quoque apparet, quod et m axima quaeque illorum , quae portus et scrip tura erant, omnino simul exerceri solita esse v id e n tu r120), et si qua de regione publicani controver­siam habebant cum peregrinis, exceptane esset lege censoria ne quid po­pulo aut publicano deberet, de universis eius regionis vectigalibus con­tendisse reperiun tu r 121). itaque quos in senatus consulto quod adhuc superest de agris Oropiis dei A m phiarai sacris controversiam intulisse invenimus

1U) Schol. Bob. 1. 1.: c u m p r i n c e p s e s s e t p u b l i c a n o r u m Cn. P l a n c i p a t e r e t s o c i e t a s e a d e m i n e x e r c e n d i s v e c t i g a l i b u s g r a v i s s i m od a m n o v i d e r e t u r a f f e c t a cet.

115) Сіе. ad A tt. XI, ІО, 1: P. T e r e n t i u s , m e u s n e c e s s a r i u s , o p e r a s i n p o r t u e t s c r i p t u r a A s i a e p r o m a g i s t r o d e d i t .

11G) App. b. c. II, 92; Y, 4; Plut. Caes. 48; D. Cass. XLII, 6117) Сіе. de imp. Pomp. 6, 15 sq.118) In or. de 1. agr. II, 29, 80 Cicero nullius Asiae publici mentionem facit nisi por­

torii et scripturae.иЭ) Provinciarum m etalla pleraque veremur nc separatim a ceteris vcctigalibus locari

solita sint, cum et legibus propriis singula instituta esse (Cassiod. chr. a. 884; Liv. XXXIV, 21, 7), et a Gaio (Dig. 3, 4, 1) societates aurifodinarum argentifodinarum a cctcrorum vec­tigalium societatibus secerni videamus. Sardiniam autem ab initio ab una societate conduc­tam esse suspicamur: nam aram illam cum titulo trilingui (C. 1. L. X 7856=Inscr. gr. Sicil. et Ital. 608; tit. 30) qui ibi saeculo urbis sexto septinxove Aesculapio dedicavit Cleon, cum snon, ut in hoc titulorum genere solet, «sociorum salariorum servus», sed «s a 1 a r i ( u s s o c ( i o r u m ) s (e r v u s)» itemque graec-e «6 stu t w v аАшѵ», punice fere «salinarum procu­rator* appelletur, dubitamus an cius potius quam salinarum societatis servus habendus sit ( quae omnia illius insulae vectigalia, in his etiam salinas, conduxerit, mentio enim alias fit cum «sociorum salariorum et scripturariorum» tum «conductorum pascui et salinarum».

120) Nam ita su res videtur habuisse non modo in Asia, Bithynia, Sicilia (Verr. II, 70171), sed etiam іц Cilicia (Сіе. ad Att. V, 15, 3).

121) Quod Strabo (XIV, 1, 26 p. 642 C) publicanos narrat cum-Dianae templo Ephesio de lacus Selinusii vectigalibus controversiam habuisse, documento est ita illos Asiam condu­xisse, ut quaecumquc ibi populo Romano vectigalia deberi viderentur, etiamsi locationis lege nominatim addicta non essent, sibi vindicarent, cf. sc, de Adramytenis (Bull. de Corr.Hell. 1885 p. 401 sq q .=V iereck Serm Gr. XV) v. 5 sqq.: тгері ev avtiJXoyia lattv5/j(xoata>[vats icpos] Перуар.У]ѵо6$,

— 23 —

publicanos universa Boeotiae vectigalia simul conduxisse perspicim us122), ut ne Achaiae quidem ratio a ratione earum provinciarum , quas sup ra nom ina­vimus, diversa fuisse v id e a tu r123). accedit quod in legibus senatusque consultis publicanorum appellatione designari videmus vectigalium socios 124); quam ob rem Fonteium quoque, qui una voce defendisse n arran tu r, G alliae publicanos communi decreto, ut socii consuerant, putam us defendisse 125). at iam desinamus voces significationesque exprim ere invitae an tiqu ita ti, ut ne id quidem periclitari lubeat, num forte etiam inferiore aeta te conven­tus coetusque quidam publicanorum in singulis provinciis consistentium fuisse d ep reh en d an tu r120); quod quidem institu tum , si modo satis te­statum esset, ex antiquo illo more, quem investigare conati sumus, natum esse existim arem us.

Verum tam en quarum provinciarum singularum publicanos societates singulas coisse dem onstravim us, in iisdem provinciis singulis simul plures societates fuisse invenimus, quod nemo non videt cum iis, quae supra diximus, omnino esse pugnaturum , nisi sum ere liceret societates illas, quibus universi provinciarum singularum tenebantur publicani, ex so­cietatibus pluribus ad singula negotia suscipienda initis nescio quo pacto singulas constitisse, quo quidem sum pto non solum discrepantia ista tollitur, sed etiam universae de societatum constitutione quaestioni inex­spectata quaedam lux affertur; sin hoc datum non erit, iam illud explicari nullo modo poterit, qui fiat u t in iisdem provinciis singulis simul et plures societates et singulae aperian tu r, etenim , ut a Sicilia incipiamus, Cicero pecuniam ait ad frumentum emendum datam a V erre positam esse apud eas societates, unde esset a ttribu ta; quam, dum u ltra in oratione p ro g re­ditur, uni societati eique maximae quaeque plus unum vectigal haberet fenori datam esse d ic i t127). Ciliciae Cyprive societatem Caesar ubi primum appellavit, familias societatum quarundam com m em orat, u t non sit obscu­rum quin eiusdem provinciae societates s ign ificet128). iam in Asia complu­

m ) Sc. de Oropiis (Bruns F . I., Viereck Serm. Gr. XVIII) v. 46 sq.: txoXsojs ха! tyjs

y w paj Xt jj.£vcov t £ Tuiv ’Qpu>7tia>v тас тгроаооои?.

123) Cf. Caes. de b. c. III, 8 , 2: (Pompeius) m a g n a m (pecuniam) s o c i e t a t e s e a r u m p r o v in c ia r u m (sc. Macedoniae et Achaiae), q u a s i p s e o b t i n e b a t , (singularum, opinor, singulas) s i b i n u m e r a r e c o e g o r a t . s c . de Asci. 1. 1.: q u e i q и о m q u e— E u b o e ­a m l o c a b u n t .

m ) Cf. Cie. Brut. 22, 86 sq.: c a u s a m p r o p u b l i c a n i s— d i x i s s e L a e l i u m , agitur autem dc causa linius societatis.

125) Сіе. p. Font. 20, 46.12G) Quod effici posse videtur e titulo C. III 5214, si modo recte putatur pertinere ad

« [ c o n d u c t o r e s ] p u b 1 i c [ о r u m ] i n R [ a e t i a c o n s i s t e n t e s]».127) Verr. 111, 70, 165; 71, 165— 168.128) Caes. de b. c. III, 10 8 ,1 .

24 —

res fuisse societates satis constat: nam et cuius res in illis maxime finibus versabatur Plancius m a x i m a r u m s o c i e t a t u m a u c t o r , p l u r i m a ­r u m m a g i s t e r p ra e d ic a tu r129), et A siaticorum publicanorum laudantur h o n e s t i s s i m a e a t q u e m a x i m a e s o c i e t a t e s 130), quin inde so­cietates quasdam singulas e pluribus singulorum publicorum societatibus constitisse nasci suspicio potest, quod Cicero, cum A siae portum e t scrip­turam ab eadem societate conducta esse in epistula quadam a. 707 data s ig n ifice t131), in alia tam en epistula quattuor sane annis ante scripta scrip tu ­rae socios Asiaticos a ceteris Asiae publicanis s e c e rn it132). sed quam rem ita stab ilire conamur, u t partim investigando patefaciam us secum pugnantia, partim ratiocinando reconciliem us, eam rem apertissim is verbis Cicero enun­tia t ac confirmat, u t his stare liceat, nisi cui forte haec ipsa parum explicatae rei apertior significatio ansam det ad ambigendum de vera Tullii sententia, quam ob rem, quo maioris illa momenti sunt, eo diligentius sunt expen­denda magisque cavendum ne in terpretando trah an tu r eo, quo non pertineant.

In epistula enim Furio Crassipedi, qui tum erat pro quaestore provinciae B ithyniae, in sc r ip ta 133) haec Tullius iecit: v o l o t e e x i s ­t i m a r e — m e i n p r i m i s a m i c u m e s s e h u i c B i t h y n i c a e s o ­c i e t a t i , q u a e s o c i e t a s o r d i n e , i p s o h o m i n u m g e n e r e p a r s e s t m a x i m a c i v i t a t i s , c o n s t a t e n i m e x c e t e r i s s o c i e t a ­t i b u s. quae extrem a verba cum neque a nobis in iuria accipi sic, ut cum iis, quae supra posuimus, mirifice congruerent, nec diversae cuidam a nostra ratione explanationi prorsus repugnare viderentur, diu mente in utram que opinionem d istracta haerebamus incerti, utrum in illis vis ea, quae et nobis prim um adspicientibus et haud scio an aliis quoque eadem intuentibus ш ) elucere visa era t re vera inesset credendumque esset

Сіе p. Plano. 13, 32. cf. adn. 114.13°) Сіе. ad Q. fr. I, 1, 12, 36.131) Сіе. ad A tt. XI, ІО, 1.132.) Haec epistula, quae est libri epistolarum ad familiares decimi tertii quinta et sexa­

gesima, quamquam P. Silio, qui tum provinciae Bithyniae praeerat, inscripta est, tamen ad Asiaticam scripturae societatem, non ad Bithynicam Silio commendandam spectat: id quod cum e P. Terentii commemoratione, qui quattuor post annos in Asiae portu et scriptura pro magistro fuerit; colligendum est, tum maxime e verbis intellegitur quae sunt: n o n m e p r a e ­t e r i t n o s c a m r e m E p h e s i e x p e r t o s e s s e n e q u e a b E p h e s i i s i m p e t r a r e p o t u i s s e , itaque Silium Cicero rogat, ut, qua apud Graecos auctoritate et gratia sit, Ephesiis suadeat ne cum Terentio pacisci nolint; quam quidem rem Cicero, qui ipse non Asiam, sed Ciliciam tum obtinebat, frustra conatus erat componere.

133) Сіе. ad fam. XIII, 9. e t ante verba, quae sunt i p s o h o m i n u m g e n e r e ,interponunt codd. HD.— de societate Bithyniae cf. adn. 103.

1 3 Cf. Salkowslci quaest. de iure societatis praecipue publicanorum, Begiom. Bor. 1859, p. 15 sq.: s e d e t i a m p l u r e s i n u n a s o c i e t a t e m a g i s t r o s i n v e n i -

— 25 —

societatem Bithynicam in partes aliquot fuisse divisam, quarum quaeque in tegra quaedam perfectaque societas esset, an aliam explicandae sententiae Tullianae viam, longius illam quidem a Tullianorum verborum vi principali (lisiunctam, minus tam en ob rei novitatem lubricam, sequi praestaret, quam si am plecterem ur, e t «partem maximam civitatis» existimabamus in telle­gendam esse «auctorita te gravissim am », e t societatem de qua ag itu r ideo ponderis tantum habuisse interpretandum , quia e sociis aliarum prov in ­ciarum constaret, quarum videlicet societates opibus auctorita teque p lu ri­mum valerent, atque illud quidem sane fieri potuisse intellegebam us, ut ditissimi quique maxime socii, qui finitimarum provinciarum , in prim is Asiae, vectigalia conduxerant, B ithyniam quoque haberen t conductam, praesertim cum in huius finibus etiam ante quam in provinciae formam redigeretur consed issen t135); haec tam en duo displicebant, quod verba quae sunt «civitatis maxima pars» non eadem, qua sem per solent, vi posita esse credebantur quodque «societatis» nomini sociorum cuiuslibet numeri vis potius quam totius societatis subiciebatur. quae cum ita essent, hanc in te rp re­tationem reiciondam esse censuimus, praesertim cum a lte ra neque haberet quicquam, quod in ea offenderemus, e t eo defendi videretur, quod «genera» proprie dici genera civium Romanorum alicubi consistentium, velut aratores, pecuarios, negotiatores, publicanos, non ig norabam us136), itaque Tulliana illa « o r d i n e , i p s o h o m i n u m g e n e r e p a r s e s t m a x i m a c i v i t a t i s , c o n s t a t e n i m e x c e t e r i s s o c i e t a t i b u s » sic explicanda esse exis­timamus: «societas Bithynica, quoniam Bithyniae publicanorum genus, quod ex variis societatibus constat, universum com plectitur, non solum cum aliarum provinciarum societatibus iisque maximis im plicita est et cohaeret, u t quod omnino publicanorum ordini debetur huic societati in prim is de­beatur, sed etiam, quod ad ipsum hominum genus proprie pertinet, d i­tissimos atque ornatissimos quosque eius provinciae cives Romanos tenet, quocirca plurimum ei societati tribuendum est», quodsi quis verbum quod est « c e t e r i s » sic positum m iratur, tantum abest u t vel illud ipsum vel

m u s , q u i i n e a s o c i e t a t e f u i s s e v i d e n t u r , q u a e s i m u l c o m p l u r a v e c t i g a l i u m g e n e r a c o n d u x e r a t . . . s o c i o s a u t e m t u m a u t t o t i u s s o ­c i e t a t i s a u t u n i u s v e c t i g a l i s l u c r u m a c d a m n u m p a r t i c i p a s s e v e r i s i m i l e e s t , i t a u t i n u n a s o c i e t a t e f a c i l e s o c i i p e c u a r i i (scriptu­rarios dicit), d e c u m a n i , r e l i q u i e x s i s t e r e p o s s e n t . h o c e n i m c a s u r e r u m a d m i n i s t r a t i o t a n t u m c o m m u n i s e r a t ( s i c e n i m i n t e l l e g e n ­d u s e s t l o c u s Сі е . a d f a m . XIII, 9, u b i s o c i e t a s B i t h y n i c a e x c e ­t e r i s s o c i e t a t i b u s c o n s t a r e d i c i t u r ) . Marquardt Staatsverw. II p. 300 adn. 12.

135) Diodor. XXXVI, 1. cf. cap. XII § 9.136) Caes. d e b . c. II, 36, 1: c o n v e n t u s i s , q u i e x v a r i i s g e n e r i b u s

о n s t a r e t; Сіе. ad Q. fr. I, 1, 1, 6; de 1. agr. II, 30, 84. g e n u s quid omnino in republica significet definitur a Mommseno St.-R. III p. 9 adn. 2 .

totam interpretationem nostram in dubium revocare suo iure possit, ut si rationem in ter universam B ithyniae societatem eiusque partes interceden­tem attenderit, nullo alio verbo Tullii sententiam rectius exprimi potuisse facile sit in tellecturus: nam societates illae, quia optimo iure societates erant, etsi unius universitatis, quae eadem societas appellabatur, partes erant, cum hac nihilo minus aequari poterant; quas Cicero vocabulo illo vere societates fuisse dum significat, si cui forte rem e ceteris eiusdem generis rebus constare subabsurde dixisse visus sit, ei se quodammodo excusat i37).

ш ) Hoc loco immortalis ille divini ingenii meritorum que laudibus vir, Theodorus Mommsen, qui hanc dissertationem benigne perlegit camquc, qua in discipulos erat indulgentia, «diligenter et subtiliter scriptam» iudicavit, in libelli manu scripti margine sua manu adno- tat haece: «a p r o v i n c i a l i b u s B i t h y n i a e ” c i v i b u s p u b l i c a e i u sp r o v i n c i a e n e q u a q u a m . c o n d u c e b a n t u r , e t e v i d e n t e r a p’p a r e t ceteras s o c i e t a t e s B i t h y n i c a e o p p o n i , s c i l i c e t p r o v i n c i a c u m c o n s t i t u t a e s t , s o c i e t a t e s p u b l i c o r u m a d e a m p e r t i n e n t i u m s i m u l i n s t i t u t a e s i n t n e c e s s e e s t . i a m B i t h y n i a c u m i n p r o v i n c i a e f o r m a m r e d a c t a s i t p a u c i s a n n i s a n t e s c r i p t a m e p i s t u l a m i l l a m , h i n c i n t e l l e g i t u r a d f o r m a n d a m s o c i e t a t e m e a m s o c i e t a t u m v e t u s t i o r u m ( t a m f i n i ­t i m a e A s i a e q u a m r e l i q u a r u m n o n f i n i t i m a r u m) p r i n c i p e s о m n e s c о i i s s c n o v o e o q u a e s t u c u p i d e a r r e p t o i t a q u e f a c t u m e s s o u t q u i c u m q u e i n t e r p u b l i c a n o s e m i n e r e n t , i n s o c i e t a t e B i t h y n i c a p a r t e m a l i q u a m h a b e r e n t » , ita clarissimus atque optimus magister, quam equidem sic praevideram, ut tamen pressiorem sequi mallem, interpretationis rationem argumentando corroborare voluisse, quam ego inieram repudiasse potius quam confutasse m ihi videtur; nulla igitur in iis quae ante scripseram mutanda censui, quo magis, etiamsi errassem, dilucidaretur controversia, atque, ut ad Mommseni verba supra transscripta perpendenda me convertam, illud quidem, quod a provincialibus civibus publica Bithyniae conducta esse negat, non plane scio quo spectet, satis nempe superque notum est locationes censorias Romae ad hastam fieri oportuisse sedemque principes societatum omnium habuisse urbanam, quae cum ita sint, nihilo minus permulti sociorum in administrandis vectigalibus occupati cum in ceteris pro­vinciis tum vero in Bithynia reperiuntur, in quam mirum est quantus quamque Asianis invidiosus fuerit publicanorum concursus etiam tum, cum populi praedium non erat, quae igitur iam a regibus Bithyniae vectigalia conduxerant equitum Romanorum societates quaeque eaedem finitimarum plerumque provinciarum, in primis Asiae erant, postquam in provinciae formam redacta Bithynia est, integrae permansisse videntur, dum, ut omittam scripturam ct portum, partim agrorum fructus, partim metalla, partim etiam stipendia exercent, quae qui­dem genera utrum a censoribus Romae, an a provincialibus m agistratibus redemerint incer­tum est. quapropter suspicamur, constituta provincia cum a censoribus locaretur, ita simul societatem constitutam esse provinciae Bithyniae, ut corporis ius, de quo infra agemus, ad omnes quicumque in Bithynia orant publicanos unius Bithynicae societatis nomine redunda­ret. compositam igitur esse societatem Bithynicam ex variis eiusdem provinciae societatibus, qua vi Cicero constare eam ex ceteris dixisse videtur sic, ut simul indicaret plerasque so­cietatum, quibus publicanorum ordo niteretur, magnas pecunias atque spes ibi collocasse pe- nitusque inhaesisse, quodsi hoc unum declarare vellet, ex ceterarum provinciarum maximis publicanis societatem Bithynicam constitisse, ordinem commemorasse satis haberet, non de genere loqueretur mirius proprie: nos Ciceronem proprie locutum esse existimamus, rem fuisse paullo obscuriorem, quae tamen utcumque se habent, nih il valet ista controvcrsia ad debilitanda ea, quae supra posuimus de multipartitarum societatum ratione; nam aliarum provinciarum similitudinem intuemur, cum de B ithynia agimus; de hac nobis licet surripiatur testimonium , luculentis stamus quae de ceteris provinciis protulimus.

— 27 —

Ac multiplices quasdam fuisse colligatasque societates, in quibus singulis simplices plures continerentur, satis, opinor, comprobatum est: natum autem hoc societatum e ceteris societatibus com positarum genus unde sit quaerentibus nobis consociationis causae occurrunt duae u t na tu ra in te r se ita vi atque effectu dissimiles, etenim primum notum est saepius factum esse ut vectigalia aliquot separatim locata simul conducerentur ab iisdem publicanis, cuius rei qui mentionem faciant ne titu li quidem desunt, nam etsi his qui ind ican tur vel in Ita lia , ut opinor, fuisse s o c ( i i ) s a l ( a r i i ) e [ t ] s c r ( i p t u r a ­r i i ) 138) vel Romae ( s o c i i ) p u b l i c i x x h e r e d i t a t i s e t x x v v e ­n a l i u m ) 139) vel etiam in Gallia, ni fallor, socii ( c e n t e s i m a e ) e t [ r ] о [ t ] a r i 140) quamnam in ter se rationem inierin t, ut iis fruerentur, quae communiter- redem erant, nescitur, tam en qui ad D aciae conductores cum p a s ( c u i ) e t s a l i n a r ( u m ) t um p a s c u i s a l i n a r ( u m ) e t c o m m e r c i o r ( u m ) singulos pertinent lap id e s141) testim onia sunt ne exercendo quidem saepe ea seiungi solita esse, quae coniuncta essent conducendo, eodem pertinet quod venditione separatae singularum civitatum decumae eiusdem mancipis emptione rursus colligatae inveniuntur 142). quae vectigalium redim endorum copulatio multiplicem quodammodo reddebat so­cietatem , singulorum publicorum propriis praedibus praediisque obligatis: id quod cum cautionis natura requ irit tum exemplum docet vectigalium duorum a Ptolemaeo rege locatorum, quae qui conduxisset pro u traque parte praedes singulos dedisse fe r tu r143), iam fieri quoque potuisse facile in tellegitur ut etiam mancipes unius cuiusque publici apponerentur diversi, atribui denique ita fortasse solebat si qua vectigalia p lu ra habebat so­cietas, quasi to t societates contineret, quot vectigalia co n d u x era t144). quae cum ita essent, videbatur illa quidem ex pluribus societatibus esse conflata, re una manebat, dum omnes socios communis quaestus vinculo tenebat, quin etiam tum erat individua, cum singulae eius partes per socios singulos singulave genera sociorum ad m in is trab an tu r145), societatis enim hoc genus id est, in quo unus quisque sociorum lucri damnique omnis, quaecumque ex universa

,38) Hiibner in Hermae v. I p. 136 sqq.; H irschfeld Verw.- Gcsch. I1 p. 75 adn 5 (tit. 112).

13Э) C. VI 915; Mommsen St.-R. I p. 331 adn. 5. (ti. 5).“ °) C. XII 1082 c. adn. H irschfeldii. (ti. 50).ш ) C. III 1209. 1363. (tt. 88 . 89).142) Apronius manceps, quem Cicero in actionum Verrinarum tertio identidem commemo­

rat, intra tres annos agrorum Aetnensis, Agyrinensis, Catinensis, Hennensis, Herbitensis, Imacharensis, Leontini decumanus fuit. (cap. XII § 2).

ш ) Ios. ant. XII, 4, 4.144) Hoc haud scio an ex Verr. III. 70, 165 appareat, quamquam societatem Sicilicn-

sem ad alterum potius multipartitarum societatum genus adseribendam esse existimamus.145) Dig. 39, 4, 9, 4.

— 28 —

conductione fiunt, ita particeps sit, ut verbi causa, si qua societas ex scrip tura trecenties sestertio conducta lucii sestertium quinquagies to ti- demque e portorio ducenties conducto acceperit, eorum pars sociorum, qui separatim portum adm inistrarint, quadragies sestertio aestim anda sit, sexagies scripturariorum .

Verum de harum societatum , quae specie tamen ex aliis conflatae deprehenduntur, genere satis dictum est; res ta t ut de iis, si quae re ipsa se ita habuisse perspiciuntur, videamus, etenim, quam consociandae rei rationem in illo genere illustrando consideravimus, ea in plerasque m ultipartitarum societatum tantum abest ut quadret, u t, aliud quoddam harum fuisse genus alioque a capite manasse nisi statuerim us, eum no­dum, in quem duplici illa societatum descriptione investigata incidimus, expedire nequeamus, quid enim? au t non probe locutus est Cicero, aut re, non verbo talis Bithyniae societas, qualem ille ait, fuisse pu tanda est, in ea u t m ultiiuges aliae in tegrae inessent societates, quidnam enim sibi volunt societates eae, e quibus constitisse illam Tullius docet, si nihil omnino habuissent, quo proprio privatoque fruerentur, praesertim , cum etiam adm inistratas eas com m uniter esse commune m unus m agistri dec­lare t: namque in eadem epistula, cuius paulo ante v-erba non nulla in ter­p re ta ti sumus, Cicero, dum perg it, P. Rutilium universae societatis B i­thyniae m agistrum una cum Cn. Pupio, quem in operis eiusdem societatis esse ait, Crassipedi commendat, quid quod Ciliciae societate item que A siatica illa ampliore quae in te r se quodammodo copulatae continebantur minores alterae familias proprias singulae singulas aluisse reperiuntur, alterae maximae honestissimaeque appellantur? neque vero per se ipsum veri simile est, in qua quisque provincia pecuniam collocarat publicanus, eius provinciae publicorum socium eum fuisse omnino omnium adooquo in ter eos publicanos, qui eodem loci opes contulerant, omnia fuisse com­munia, u t in portu re bene gesta vel scrip tu rae iac tu ra p o rtito r laberetur huiusve p rop ter calam itatem scrip turarius, cum fructum magnum e pascuis tulisset, naufragium faceret in portu , nam ipsa res distinctionem ac sepa­rationem aliquam singularum rationum , quo latius societas patebat, eo magis postulare videbatur, ne forte partibus singulis universitas ncve huic illae potius quam sibi vel prodessent vel obessent. accedebat illa negotii gerentium ratio institutioque, u t partes non ita magnas in pluri­bus societatibus singulas quam aliquanto maiorem partem in sola societate diligentissim us ac cautissimus quisque habere mallet, ne esset scilicet £'<; йтсаѵ о xivouvoc, aXX’ sc? (xspoc fjuxpov етиі xspoeat p.syaXot<; 1,1 °). porro,

G) Plut. Cat. mai. 21.

— 29

quia unum quodque cuiuslibet provinciae publicum non rogionatim diven­debatur a censoribus, sed universum fruendum venibat, id onus singulae totum suscipere non numquam aut noluerint societates aut minime potue­rint necesse est; ex quo consequitur ut ad singula vectigalia vel etiam provincias singulas conducendas complures societates coierint, non quo rem ac rationem omnino in ter se communicarent, sed eo dum taxat consilio, ut uno nomine licerentur, emptionem cum populo contraherent, conduc­tionis m ercedem persolverent, quibus haec sociandi negotii ratio non so­lum ut publicorum partibus separatim fruerentur facultatem dabat, verum etiam in licitando maximas praebebat utilitates, vetus nimirum Rom anorum illo fuit mos, ut publica vectigalia ultrove trib u ta mancipes aemuli, quo facilius maioroquo cum emolumento licitationum contentiones devitarent, communi pacto et convento constitutis pretiis per nuntium em erent in commune, ac rerum privatim locandarum pretia e conductorum consensu statui solita esse Cato auctor est, u t tam en id per ius licuisse n e g e t147), publica vero in commune redim endi ius consuetudinemque et Livius sig­nificat, e t te s ta tu r Ulpianus, quorum alter societates tres, de qui­bus supra commemoravimus, commeatum exercitui H ispaniensi p raeben­dum haud scio an hoc iure una conduxisse narra t, a lter sic ait: u t in c o n d u c t i o n i b u s p u b l i c o r u m i t e m i n e m p t i o n i b u s — q u i n o l u n t i n t e r s e c o n t e n d e r e s o l e n t p e r n u n t i u m r e m e m e r e i n c o m m u n e U8). at dicat quispiam: ecquid hoc ius attinet ad m o­rem illum copulandarum societatum? immo vero nisi hoc testatum esset, nos- m et ipsi idem fuisse augurarem ur coniectura, quippe quo iure sublato societatum e ceteris societatibus confundendarum ra tio intellegi nullo modo possit, si quidem harum singularum quaestum non tem ere negavim us cum ceteris eiusdem universitatis partibus solitum esse communicari, nisi enim publica communiter redim ere licuisset sic, ut separatim illis qui redem e­rant fruerentur, au t omnino in ter se singulae non coissent societates, aut ita coissent, u t ipsae societates esse desinerent, nec sine nuntio quicquam in commune redim ere potuerunt: suum enim quaeque mancipem retinebat, quoad societas m anebat, et Livius societates illas tres, dum hominum undeviginti fuisse commemorat, inito numero sociorum universorum unam indicat effecisse societatem, nam illud quidem, communiter rom a censo­ribus redemisse societates eas, si quae in ter se copulatae inveniuntur, ut rationes atque exempla supra allata repetere om ittam , cum per se facile intellegitur, quia societas vectigalium nulla constare potuit quae non

u ~) Cat. de r. r. CXLIV. cf. Mommsen hist. R. 1 7 p. 850 adn. na) Dig. 17, 2, 83 (ad edictum).

— 30 —

addictione censoria n ite re tu r, tum inde colligitur, quod singularum pro­vinciarum universos publicanos pecuniam populo simul solvisse со и т іи - niterve debuisse prolatis iis, quae ad publicanos Siciliae, Asiae, Ciliciae, Syriae pertinen t, testimoniis satis constat.

Quas ig itu r socialis cuiusdam communionis vinculo in ter se devinctas videm us sociatasque societates, semper eas coniunctim quidem rem redi­mere redem ptaeque pretium uno nomine populo referre, quaestum vero privatum colere proprium que aut facere lucrum aut damnum contrahere solitas esse cognitum habemus, quae quidem em ptionis communiter facien­dae ra tio quantum ab illa, de qua supra diximus, d istet quo magis col- lata utraque re in tellegatur, si gem inatae exemplo societatis, quam in illo genere iunctarum societatum dem onstrando portum et scripturam simul conducentem finximus, ad hoc alterum genus explicandum utam ur ita, u t u triusque sociorum partis condicione com m utata eandem ceteroquin confic­tionem persequam ur, necesse est, quamvis ab initio in ea societate conve­nisse posuerim us u t socii scrip turarii communis impensae partes tres, duas portorii socii conferrent, nihilo minus, cum e portu universa societas lucri tantum , quantum e scriptura, accepisset, universum ex utraque re quaes­tum in ter societatem utram que aequis portionibus dividi debuisse sta tu ­amus. quae cum ita sint, vel quod Cicero dicit « H S LX s o c i o s p e r ­d i d i s s e e x v i c e s i m a p o r t o r i i S y r a c u s i s » He), eam pecuniam so­cietatis Siciliensis m agistros iis solis sociis, quorum nomina in quadragesim ae portus Syracusani m atriculam re la ta erant, expensam tulisse arb itram ur, quoniam autem seiunctae eran t rationes singularum societatum , hae quo maioris lucri spem habebant, si solao proprium negotium feliciter tran s­egissent, eo maius periculum aliena ope privatae suscipiebant, quod utrum que, nisi suo quaeque M arte pugnasset, futurum fuisse aliquanto levius nec facile quemquam socium fuisse decocturum , si rem singuli sine universarum illarum , quae provincias cunctas com plectebantur, societatum ruina deperdere non potuissent, cum satis liqueat, quod ii, qui, ut M. Terentius V arro , M. B ruti quaestor, familiaris M. Tullii lr>0), se in so­cietates publicanorum contulerant, maximis damnis saepe affecti sunt, se­parati singularum societatum quaestus signum esse videtur, putam us autem plerasque am pliorum societatum e societatibus singulas constitisse non ita paucis, quas in ter societates minores regionum locorumve singulorum vec­tigalia essent distributa, sociosque plurim os partes simul in pluribus

lds) Verr. II, 75, 185.15°) Сіе. ad fam. XIII, 10, 2.

— 31 —

habuisse, quo maiorem sibi tutiorem que quaestum com pararent, quae quidem ros maximis difficultatibus o bstruc ta esset, nisi quaecum que in ter se copulatae erant societates com m uniter adm inistrari solitae essent, quid ig itur est"? quam rei adm inistrandae rationem quasi e natu ra ipsa huius societatum generis videmus consequi, eam iam ante demonstravimus B i­thyniae socios iniisse. adde exempla com m uniter adm inistratae societatis Siciliensis 151) quaeque eodem in portu e t scrip tu ra m agistro usa esse repe- ritu r A s ia tic a e 152), iam vero, nisi communis fuisset copulatarum societa­tum adm inistratio, non illae communis u tilitatis rationem ducere, non una habere negotia aut, si quae communitor susceperant, in iis gerendis ad communem voluntatem sese accommodare, non denique, id quod fere m a­ximum est, unius societatis personam gerere exsequi ve iu ra potuerunt.

Quoniam vero ad hunc locum perventum est, ctubitationem necesse est tollendam curemus eam, quae ex ipsius iurisconsulti verbis, quo auctore ad societatum emptionis communiter contrahendae causa coitarum genus dem onstrandum usi sumus, nasci posse v idetu r de iu re eorum, quos ille ait publica per nuntium emere consuesse in commune, quos quidem, cum nosmet societatis quodam vinculo in ter se coniunctos fuisse ita docueri­mus, ut, quotienscumque cum propriis singulorum sociis ad hastam acces­sissent, societatem e ceteris societatibus conflatam quandam exsistere soli­tam esse obtinerem us, eo iure fuisse U lpianus censet, quod a societatis iure longe remotum esset 153). quid ig itu r est? num a gravissim o teste destituti sumus? immo nihil ille addit, quod non ab initio provideri po­tuerit. nam quoniam societas nulla salvo societatis iure e ceteris societa­tibus ad eandem rem exercendam pertinentibus constare potest 154), au t unam esse si qua plures contineri d icuntur societatem neque ex his nisi specie constare, id quod ab auctorum qui de hoc genere m em inerunt sen­tentia plano abhorret, au t illo nomine etiam eas publicanorum coniunctio- nes, quae a privati i uris societate procul d istarent, nuncupari potuisse

»61) Verr. II, 70 sqq.; III, 71.1И) V. adn. 116; cf. adn. 111.153) Ulp. 1. 1.: u t i n c o n d u c t i o n i b u s p u b l i c o r u m i t e m i n e m p t i o n i ,

b u s : n a m q u i n o l u n t i n t e r s e c o n t e n d e r e s o l e n t p e r n u n t i u m r e m e m e r e i n c o m m u n e ; q u o d a s o c i e t a t e l o n g e r e m o t u m e s t . e t i d e o s o c i e t a t e s i n e t u t o r i s a u c t o r i t a t e p u p i l l u s n o n t e n e t u r , a t t a m e n c o m m u n i t e r g e s t o t e n e t u r .

154) Cf. Acliille Henaud das Recht der Actiengescb., Lps. 1875 p. 806 adn. 17: e i n e A r t v o n F u s i o n, b e i w e l c h e r m e h r e r e A c t i e n g e s c l l s c h a f t e n s i c l i i n d e r A r t v e r b i n d e n, d a s s j e d e , o b w o h l u n t e r g e w i s s e n M o d i f i c a ­t i о n e n, b e s t c h e n b l e i b t , g i e b t e s n i c h t, — i n d e m e s s i c h h i e r n u r u m e i n e v e r t r a g s m a s s i g e Y e r b i n d u n g m e h r e r e r A c t i e n v e r e i n e u n t e r t l i e i l w e i s e r M o d i f i c a t i o n i h r e r S t a t u t e n h a n d e l t .

— 32 —

luce clarius est. etenim hoc dum taxat iurisconsultus monet, agere pro socio minus licuisse ei, qui quid cum altero com m uniter emisset per nun­tium . quae cum ita sint, iam intellegim us haudquaqum futurum fuisse ut illa quasi foedera societatum societates appellaren tur, nisi publicanis pub­licae, cui inservirent, utilitatis causa haec data exceptio esset, et ipse Ulpianus iure illo emi rem ullam nisi quae publice veniret potuisse ne­g a t 15S). nim irum populus, cum ad vectigalia, quae ipse per suos m agistra­tus exercere minime posset, adm inistranda tantas requirere t eaque et forma et. auctorita te societates, quae ad ipsius vicem quam proxime accederent, ne forte hae aut, si m inutis conductionibus sese dedissent, infirmae ac debi­les, au t p ropter tem poris quo conductis publicis frui possent exiguitatem parum stabiles essent, tantum abest ut, quominus ad publica communiter conducenda conspiraren t, u t in privatis rebus solebat, publicanos p roh i­buerit, ut cum cetera iis iu ra dederit tum etiam «societates» quas appel­lavit publicanorum , quae ceteras omnes, qaaecum quo se quinto quoque anno ad vectigalia simul exercenda adm inistrandaque pacto conventoque alligarent, com plecterentur, . in singulis provinciis quasi perennis publica­norum dominationis firmamenta legibus publicis constituerit, sed de his iam ut d issera tu r locus postulat; quam firm iter autem illud institutum publicanorum ordinis opes stabiliverit quantique in re publica momenti fuerit longius explicandi negotio supersedemus.

IV .

Etsi nobis in societatum vectigalium formam constitutionemque ita inquirere visum est. ut in iis, quae philologorum ratione atque arte inda­gari posse viderentur, periclitarem ur, iuris vero interpretandi controver­sias reicerem us ad peritiores, tamen ne susceptum quidem munus omni numero explendi facultas erit, nisi eone societates illae iure fuerint, u t corpus haberent, necne constituerim us 15<i). itaque qui id negant viris

155) Non de emptionibus privatarum rerum, sed de publicorum ut conductionibus item emptionibus cogitasse Ulpianum interpretes graeci testes sunt: шгер aop-(3oe'vs: етгі тсоѵ ovjfxoaiajv [xcaDcuaecuv t s %ai тсрааесоѵ ха! т^ѵгла Ttvsc ca то (j-yj сріХоѵеглеГѵ тгро? aXktyo0$ 5ta p iaoo b.\opa~

Couat (Basii. 12, 1, 33. Heimb. I p. 742).13G) Velut rei publicae instar constitutas societates fuisse nisi demonstrato corpore

sitis demonstrari non potest.

— 33 —

doctis 157) cum a l io s 158) non tem ere restitisse profitem ur nobis videri, tum ipsi aliqua ex parte occurrere conabimur; qui autem a iu n t139), horum sententiae opinionisque participes sumus ita, ut tam en veream ur ne latius hi illud ius quam nosmet volumus patuisse velint, nam illud quidem satis constare arb itram ur, alio iure res contrahi in ter privatos, alio in ter p r i­vatos et popu lum 160); verum, quoniam rem populus cum mancipe solo contrahit, etiamsi, quatenus ex re publica est, societatem quoque respi- ciat, non est quod huius naturam negemus eandem esse ac societatis p r i­vatae, nisi qua societas populi iussu excepta sit ne eodem, quo privatae iure esset, ita fit ut societates vectigalium causa initae non nullae nihil distare reperian tu r a societatibus p r iv a tis161), quae cum ita sint, cetera quidem publicanorum iu ra p raec ip u a182) censemus communia fuisse so­cietatum omnium, corpus autem nulli habere licuisse, nisi rem ipsa cum populo .contraxisset, deque eius publici sociis lege sanctum esset ut corpus haberent,163).

Ac quod ab ipsa societate rem contrahi debuisse diximus, eo v ide­licet spectat, ut in ter plures societates, si quid communiter conduxissent, sociatum corpus fuisse significemus: non enim cum singulis societatibus contractam rem censores habebant, sed cum universitate, quae ipsa nomen

15T) Cf. Cohn z. rom, Yereinsrecht p. 165 sqq., ubi aliorum quoque opiniones, quaecum­que de hac re in medium prolatae sunt, referuntur, hunc secutus est Dietrich (dic reclitl. Natur der soc. publican., Progr. der Sehulc St.-Afra in M eissen 1889).

158) Pernice Parerga, Savigny-Ztschr. f. Reclitsgesch., r. Abth., V, 1884, p. 105 adn. 3.159) Mommsen de coli, ct sodal. Rom. p. 85; Pernice Labeo I pp. 289— 308; alii.160) Cf. Mommsen, die rom. Anfange von Kauf u. M iethe, Sav.-Ztsclir. f. RG., r. A.,

VI, 1885, p. 261.161) Dig. 17, 2, 65, 15; 17, 2, 5 pr.; Pernice Parerga 1. 1. et Sav.-Ztschr. f. RG., r.

А., IX, 1888, p. 263 adn.— fieri porro non potest ut plurimi illi iique maximi mancipes, quorum de sociis mentio nulla fieri solet, velut Q. Saenius Pompeianus (tit. 105; Front. ad M. Caes. V, 34 Nab.: r a t i o e i u s t r a c t a b i t u r ; cf. Verr. III, 71, 167: r e d d a s s o ­c i e t a t i ) , auctores fuisse agnoscantur earum societatum, quae corpus haberent, quid si unum socium manceps habebat (cf. legis met. Vipasc. verba « c o n d u c t o r s o c i u s a t o r v e e i u s » ; Dig. 17, 2, 65, 15)? num e duobus sociis constare corpus poterat? curdenique Gaius (Dig. 3, 4, 1 pr.) societates ultro tirbutorum redimendorum causa iniri so li­tas nullo verbo corpus habuisse significat? atqui ad negotia cum populo contrahenda initae erant a publicanis.

iG-2) Veint quod ius ad sociorum heredes pertinet societatemque socii morte non dis-, solvendam (cap. VIII). quod quidem qui corpus societatibus vectigalium concessum esse con­tendunt afferre solent cum supervacaneum argumentum tum parum fidum, namque hoc ius et ipsum ex negotiorum quae publicani contrahebant ratione natura consequitur, nec societa­tum diuturnitatis causa existimari potest, nec denique a praediatorum societate videtur fuisse alienum (1. Malae, c. LXV).

363) De aetate a qua hoc ius repetendum esse videtur dixit Pernice (Labeo I p. 296; cf. Mommsen de coli, et sod. p. 119). nomen c o r p o r i s postea demum usurpari coeptum esse veri simile est, nam eadem vi s o c i e t a t i s nomen poni solebat (Dig. 3, 4, 1 pr.; 37, 1, 3. 4).

3

— 34 —

cum corpore acceperat so c ie ta tis164), quid quod singularum huius modi societatum pleraeque tantum abest ut corporum instar constitutae fuerint, ut ne adm inistrari quidem separatim solitae esse videantur? accedit quod quotcum que societates unum publicum, si quod indivisum locabatur, simul conduxerant necesse est corpus habuerint indivisum, verum etiam eae so­cietates, quibus suum cuique corpus habere licebat, publicis communiter conductis, nisi communis corporis viuculo constrictae essent, ne cohaesis­sent quidem inter se ita, u t unam societatem efficerent, quae quidem, si qua umquam corpus liabuit societas vectigalium , hoc profecto iure debuit esse, quo si caruisset per se ipsam constare nullo modo potuit, tenemus ig itu r corpus, quod ipsum appellabatur societas vectigalium , partim socie­tatum quaestuariarum singularum, si quid per se singulae conduxerant, proprium , partim coniunctarum inter se aliquot ad rem communiter condu­cendam fuisse commune itaque factum esse ut aliis corporibus societates huius modi singulis singulae, plures aliis con tineren tu r165).

Legibus societates vectigalium , quae eaedem corpora erant, constitu­tas esse et ex iis, quae supra diximus, facile intellegitur, et quae infra afferentur apertis verbis asseverat Gaius. dictae autem singulae leges sunt societatibus publicorum singulorum : ait enim Tacitus p i e r a s q u e v e c ­t i g a l i u m s o c i e t a t e s a c o n s u l i b u s e t t r i b u n i s p l e b e i c o n ­s t i t u t a s a c r i e t i a m t u m p o p u l i R o m a n i l i b e r t a t e 166), namque illis legibus plebisve scitis non solum, id quod non nulli viri doctissimi v o lu n t167), vectigalia vel locationes censorias institutas esse dicit, sed ipsas societates constitutas, cui rei exemplum adiungi facile po test legis a C. Sempronio Graccho latae de locanda Asia, qua lege tribunus ille plebis maximas in ea provincia societates fu n d av it1C8). itaque

164) Dubitandum est an ita tantummodo per nuntium emere licucrit in commune, si personae vice fungeretur communio (v. adn. 155; cf. adn. 93).

t65) Quin etiam in ea societate, quae, ut so la vectigal conduxerat, suum corpus habuisse perspiciatur, distinguendum corpus est a societate quaestuaria: haec nimirum omni tempore poterat distrahi (cap. VIII), illud perpetuum constabat, erat enim quasi rei publicae pars, itaque qui distractae societatis negotia suscipiebant, etiam in corporis ius succedcbant.

16G) Ann. XIII, 50.J67) Gronovius, Nipperdey ad h. 1.; D ietrich dic rechtl. Natur p. 15. cf. Mommsen

St.-R. II p. 102 adn. 1; de coli, et sod. p. 86. Karlowa (RechtSgesch. II p. 656 adn. 1), quamquam obscura esse Taciti verba confitetur, sic tamen ait: «s i e (sc. d i e S t e 11 e) d e u - t e t d o c h a u f e i n e B e t h e i l i g u n g d e r M a g i s t r a t e b e i d e r B i l d u n g d i e s e r S o c i e t a t e n h i n » .

168) Yic. Verr. III, 6 ,12: c e t e r i s (provinciis) c e n s o r i a l o c a t i o c o n s t i t u t a e s t , u t A s i a e l e g e S e m p r o n i a ; cf. Front. ad Ver. II, 1 Nab. p. 125; App. b. c. V, 4; schol. Bob. in Plane. Or. V p. 259.—leges quibus vectigalium locationes constitutae esse, reperiuntur enumerat Langei St.-Alt. II p. 674 sq.

— 35 —

quibus legibus provinciarum singularum locationes censoriae institutae sunt, iisdem sanctum esse apparet u t earum provinciarum publicanis societates illas coire liceret, quas leges censores aliive m agistratus, quotienscum que vectigalia publica locabant, in proprias locationum leges transferre sole­bant, ut tam en non nulla quae ad locationis condiciones pertinebant aut adderent aut com m utaren t16a); de coeundi autem iure tantum abest ut detrahere quicquam consuessent, u t vel tralaticio quodam capite sem per de ea re cavisse videantur atque adeo censoriae leges m ultarum societa­tum fuerint fundamenta: m ultas enim locationes censores proprio arb itrio senatusque auctorita te constituerunt 17°).

Iam libet animum ad Siciliae vectigalia attendere, ex quibus consi­derandis ad comprobanda ea, quae supra posuimus, non nullum argum en­tum redundaturum esse confidimus, in qua provincia m iram ur scrip turam et portorium maximis equitum Romanorum societatibus, agrorum decum as, opimam populi Romani praedam , a tenuioribus mancipibus exerceri soli­tas esse, sed enim Romani, sicut in Aegypto in ipsorum dicionem redacta veterem publicorum adm inistrandorum consuetudinem a Ptolem aeis t ra d i­tam servaverunt, ita in Sicilia, cum G raecorum u ti institu tis domesticis quam sociorum offensione suscepta usitatam exigendi frumenti rationem disturbare novamque periclitari mallent, n e l e g e m q u i d e m v e n d i ­t i o n i s d e c u m a r u m n e v e v e n d u n d i aut . t e m p u s a u t l o c u m c o m m u t a r u n t 171), quamobrem decumarum Siciliensium mancipes, h u ­millimi plerumque homines nec cives R om an i172), iique et familiarum saepe eg en tes173) et redemptis decumis ita frui soliti, ut eas ipsae civitates lucro dato publice acc ip eren t174), sicut a Cicerone despiciuntur, ne publicani quidem proprie vereque d iceban tur175) neque eodem quo ceteri publicani iure erant;

169) Schol. Bob. 1. 1. (adn. 110).17°) Se, de Asci. 1. 1. (adn. 98); Liv. XXIX, 37, 2; XXXII, 7, 3; XXXX, 51, 8 .—

sintne societatum plcraeque posterioris aetatis legibus, vel ut Iuliis, confirmatae (cf. Pernice Labeo I p. 299 adn. 33), in medio relinquimus; Suetonius vero, quod in Caes. v. c. 54 s o- c i e t a t u m mentionem facit, sociorum populi Romani foedera potius quam publicanorum so ­cietates dicere videtur.

m ) Сіе. Verr. III, 6 , 14.172) Vclut Aeschrio (Verr. III, 33, 77) ct Theomnastus (43 ,101) Syracusani.—servi quoque

quidam Venerii, Diognetus (38, 86), Bariobal (39, 89), Symmachus (40, 92), quartus non no­minatus a Cicerone (43, 102), Verris libidine et licentia mancipes institu ti sunt.

173) y err> j h , 38, 86 . familiarum loco mancipes apparitores quosdam a praetore assig­natos habebant (25. 61; 26, 65; 27, 67) decumasque saepius partim per hos partim per ma­gistratus civitatum exegerunt.

174) Verr. III, 27, 67; 30, 71;,36 , 83; 37, 84.175) Verr. III, 12, 31; 20, 50; 33, 77; 38, 86 sq.; 39, 89 mancipes p u b l i c a n i appellan­

tur eipa)vr/*a>s. 13, 32 et 34 generatim opponuntur publicani aratoribus.*

— 36 —

proptorea quod pignora quominus caperent lege p ro h ib eb an tu r170), equites vero Romani, quamquam quantos fructus ex decumarum conductione capere possent ipsi minime inscii erant, tamen ad universum hoc vectigalium genus conducendum societates' num quam coierunt neque ullas res oposque huius rei causa in eam provinciam contulerunt, nisi quod singuli m inuta quae­dam negotiola in vernaculorum mancipum modum admissis privato con­sensu sociis h a b e b a n t1 n ). veras autem vectigalium societates inituros illos fuisse, si lege potuissent, ob eamque demum causam non potuisse, quia Siciliae decumae in ipsa provincia lege Hieronica, non Romae censoria venirent, vel eo apparet, quod magno decum arum conducendarum deside­rio publicani tenebantur: notum enim est L. Octavium C. Cottam consules, c u m , illi ut saltem vini, et olei et frugum m inutarum decumae Romae censoriis legibus locarentur tejitavissent, recusantibus Siculis non a vetere more legeque H ieronica recedere decrevisse 17S). quod conatum ipsum d e­clarat publicanos sine legis permissu ita in Sicilia u t in ceteris provin­ciis consuerant dom inari non potuisse; cuius quidem dominationis princi­pium id ' e ra t, ut m agnae illae constituerentur societates, patet ig itu r has una cum locatione censo ria , solitas esse c o n s ti tu i179).

Nec vero ad tempus, u t privatae solent, societates constitutas esse in prom ptu est, sed ita potius, ut quotienscumque ea publica, ad quae pertinebant, locata essent, in ter eos, qui illa conduxissent, ra ta esset so­cietas. quae quidem quoniam a societatibus lucri ex vectigalibus fa­ciendi interque socios communicandi causa initis, quas quaestuarias dixi­mus, sive harum plures sive unam com plectebatur, omnino e ra t disiuncta, dum hae quinto quoque anno au t m utantur au t continuantur, ipsa per­petuo constabat, non quia socios re tine re t eosdem, sed quia ei certum vectigal perpetuo adm inistrandum attributum erat, ita societates illae, quae eadem corpora erant, plures quidem quam ipsa vectigalia esse nullo modo poterant, coniungere autem sese aliae cum aliis in tra eiusdem provinciae fines ad rem communiter gerendam com m unicandaque iu ra ita consuerant, ut singulae in provinciis singulis, sicut ante diximus, plerumque fuisse videantur, quae semel factae coniunctiones haud facile dissolvebantur, cum et

i 7G) Yerr. III, 11,,27; cf. Degenkolb, die lex Hier. p. 52 sqq.177) Verr. III, 64, 148. , ‘178) Yerr. III, 7, 18. .179) Quod praedia lege Hieronica nulla subsignari potuisse videntur nisi quae in Sici.

lia sita erant, quo argumento Goettlingius (Gesch. d. rom. Staatsverfassung p. 417) maxime utitur, ut Siciliae decumae cur ab ipsis Siculis conduci solitae sint explicet, nequaquam per se ipsum impedimento potuit esse, quominus decumarum exercendarum, causa tales, societa­tes, quales ad cetera vectigalia finienda initae erant,, constituerentur.

— 37 —

quaestuariarum societatum magna pars p e rm u lta lustra co n tin u a ren tu r180), et novae ita fieri solerent, ut se ad veterem societatem applicarent, nam contra commictarum societatum vires qui liceri auderent aut nulli eran t, aut, si forte exstiteran t, vix po teran t discedere superio res181), quare tan ­tum abest u t iis, qui s o c i e t a t e s a c o n s u l i b u s e t t r i b u n i s p l e b e i c o n s t i t u t a s a c r i e t i a m t u m p o p u l i R o m a n i l i b e r ­t a t e usque ad Neronis aetatem perm anere potuisse negant, dum Taciti illa verba de vectigalibus, non de societatibus facta esse in terp re tan tu r, assentiamur, u t quae ille n a rra t, quoniam ea cum ad ipsarum societatum diuturnitatem tum maxime ad inris perpetuitatem referenda censemus, pro gravissim o testimonio, quo quae de ea re docuimus confirmentur, habeam us.

Quae cum ita sint;-societates de quibus agimus non dissimiles fuisse perspi­cimus collegiorum 182), quibus numquam licet adnum erentur, attam en, dum cum his m uniclpiisque co p u lan tu r183), quodammodo adaequantur ita , ut certe propius ad collegiorum quam ad societatum privatarum sim ilitudinem accessisse intellegantur, nimirum neque re i publicae forma, de qua infra dicemus, neque causa perpetua omnino carebant, accedit quod, sicu t so­daliciorum ac collegiorum non n u llo ru m 184), item vectigalium socii tali religione obstricti esse videntur, u t iis con tra socios indicare minus li­ceret. de qua re ita Cicero: i n i m i c u s (sc. Flacco) M. C a e l i u s , q u o d , c u m i n r e m a n i f e s t a p u t a s s e t (sc. F laccus) n e f a s e s s e p u b l i c a n u m i u di c a r e c o n t r a p u b l i c a n u m , s u b l a t u s e r a t e n u m e r o r e c u p e r a t o r u m 185), non modo enim de publicanis eiusdem provinciae, sed etiam societatis eiusdem hoc loco ag itu r, id quod, ut coniunctam A siaticorum publicanorum rationem om ittam, res ipsa loqui videtur, quid enim? num universus publicanorum ordo, quorum ex numero multi sedebant iu d ices186), erga unum quemque publicanum illa religione devinctus esse habebatur? ceterum , etiamsi hoc ita fuisset, nihilo minus

180) Cf. Сіе. de imp. Pomp. 7, 18: n e q u e e n i m i s d e m r e d i m e n d i f a c u l t a s e r i t p r o p t e r c a l a m i t a t e m .

181) Accedit quod socii, ut mos erat et Graecorum et Romanorum, data iis, qui contra licituri erant, pecunia,, ne ad hastam accederent, facile, quominus res ab ipsis abiret, prohi­bere poterant. Yerr. III. 42, 99. Boeckh Staatshaush. d. Ath. I p. 406.

182) y eram tamen societates erant ad vectigalia exercenda initae, ut nec corpora colle- giave hominum videlicet qui in eodem negotiorum genere versentur aut haberi aut appel­lari possint, id quod perperam audet Schulten de convent. civ. Rom. p. 99.

183) Mommsen de coli, et sod. p. 85. i184) Ibkl. p. 4. ' ;

- 185) Сіе. pro Flacco 4, 11.,l36() Сіе. pro Mur, 38, 69: q u i d s i o m n e s s o c i e t a t e s v e t i e r u a t, q u a r u m

e x n u m e r о m u 1 1 i s e d, e n t i u d i c e s? . . .

quae res ab universo observabatur ordine quanto severius a singulis so­cietatibus observari debuerit coniectura quisque facile assequi potest.

Iam vero cum do societatis persona quae ante id tempus viguerat opinio in controversiam vocata esset, hi viri docti, qui societates vec tiga­lium corpus habuisse negabant, publicanorum quaedam collegia sodalicia circum spiciebant, quibus corpus societatibus abiudicatum ad d ice ren t187), itaque cum alia eius re i argum enta eaque minus probabilia tum etiam au rariarum collegium in D acia constitutum afferebant, quod quin publica­norum fuerit nec nobis dubium esse v id e tu r188), in prim is autem Gaii verba ea, quibus ille universi societatum iuris quasi lineam enta adum bra­v erat, pertem ptabant, quae, quoniam nobis quoque excutienda sunt, ex re esse censemus u t adseribantur ita, quem ad modum in Digestis (3 , 4, 1, pr. § 1) excerpta reperiuntur: n e q u e s o c i e t a s n e q u e c o l l e ­g i u m n e q u e h u i u s m o d i c o r p u s p a s s i m o m n i b u s h a b e r i c o n c e d i t u r : n a m e t l e g i b u s e t s e n a t u s c o n s u l t i s e t p r i n c i ­p a l i b u s c o n s t i t u t i o n i b u s e a r e s c o e r c e t u r , p a u c i s a d m o ­d u m i n c a u s i s c o n c e s s a s u n t h u i u s m o d i c o r p o r a , u t e c c e v e c t i g a l i u m p u b l i c o r u m s o c i i s p e r m i s s u m e s t c o r p u s h a ­b e r e v e l a u r i f o d i n a r u m v e l a r g e i i t i f o d i n a r u m e t s a l i n a - r u m. i t e m c o l l e g i a R o m a e c e r t a s u n t , q u o r u m c o r p u s s e n a tu s - c o n s u l t i s a t q u e c o n s t i t u t i o n i b u s p r i n c i p a l i b u s c o n f i r ­m a t u m e s t , v e l u t i p i s t o r u m e t q u o r u n d a m a l i o r u m e t n a ­v i c u l a r i o r u m , q u i e t i n p r o v i n c i i s s u n t , q u i b u s a u t e m p e r m i s s u m e s t c o r p u s h a b e r e c o l l e g i i s o c i e t a t i s s i v e c u i u s q u e a l t e r i u s 189) e o r u m n o m i n e , p r o p r i u m e s t a d e x e m p l u m r e i p u b l i c a e h a b e r e r e s c o m m u n e s , a r c a m c o m ­m u n e m e t a c t o r e m s i v e s y n d i c u m , p e r q u e m , t a m q u a m i n r e p u b l i c a , q u o d c o m m u n i t e r a g i f i e r i q u e o p o r t e a t a g a ­t u r f i a t , quae quidem quod in ВзоіХсхшѵ octavo ita redd ita inve­niuntur, ut quas Gaius s o c i e t a t e s dixisse tra d itu r h a ip s ia i, quod

187) Cohn z. rom. Vereinsrcclit p. 176 sqq.188) Tit. 94. Hirschfelcl Verw.-Gesch. I1 p. 77 adn. 4; Sitzgsber. d. W iener Ak. 77,1874,

p. 369. Liebenam Vereinswesen p. 116.189) Horum verborum cum de sententia ambigi non possit, praesertim cum in Graecorum

interpretatione haec legantur: otc хай асо^атЕІос e^eiv етптетратгтаі xoXeytou ■q etaipsiag yj ётёроо тіѵб^ tum de tradita conformatione dubitamus utrum Laurentiani codicis lectio quae est c u i u s ­q u e (quippe cuius pronominis vis ad pronominis quod est c u i u s q u a m significationemnon numquam accedat) servanda sit an huic alterius codicis lectio anteferenda quae estc u i u s c u m q u e defendique potest Ulpiani loco Dig. 17, 2, 29 pr.: v e l p e c u n i a e v e l o p e r a e v e l c u i u s c u m q u c a l t e r i u s r e i c a u s a , iam s o c i e t a t i s v e , quae Mommseni emendatio est, orationem videtur reddere aliquanto planiorem.

— 39 —

vocabulum collegium sodalicium ve proprie declarat, appellentur 19°), eam rem et illi viri docti ad fidem iis potius, qui haec transscripsissen t, quam iis, qui in sermonem graecum transtulissent, abrogandam valere iud icarunt, et nos certe tantum abest u t Graeculorum incuriae tribuam us, ut ex p li­candi conatu studioque quam dignissimam esse censeamus, nam, quoniam iii ceteris illius corporis legibus, quaecumque ad publicanos pertinent, horum societates xoivumwv nomine n u n cu p an tu r191) item que publicorum socii in enarratione eidem capiti ad n e x a192), u t apud scriptores graecos 193) atque in lapidibus graece inscriptis 194) solent, хоіѵюѵоі vocantur, sTatpsiac illas de industria ab in terp re te commemorari credam us necesse est, praesertim cum, cuius de Indice et caput illud ipsum e t enarra tio em anarunt 195), Stephaniis, Iustiniani aequalis, et, quia ab integrioribus iuris fontibus quam qui posteritati suppeditarunt hausisse videtur, in ter idoneos auctores ha­bendus sit, neque ipse aut interpres parum fidus au t iurisconsultus minus peritus fuisse arg u atu r 19e). qua re adducim ur ut graecos interpretes, cum hunc locum explicarent, minus de publicanorum societate quaestus causa inita quam de collegio quodam vel etiam sodalicio cogitasse existimemus.

Quid igitur? emendandane sunt quae in D igestis leguntur G aii verba sic, ut, cum c o l l e g i u m in s o c i e t a t i s locum supponi nequeat, in s o ­d a l i c i u m com m utetur s o c i e t a s ? quod qui deposcebant, cum societatum quarundam naturam prope eandem ac collegiorum fuisse ignoraren t, non solum ex iis, quae nosmet ipsi ante concessimus, a lite r concludi posse negabant, verum etiam alias quasdam rationes, quibus trad itam lectionem suspectiorem redderent, subiciebant; itaque e t s o d a l i c i i nomen in D ige­storum corpore usque quaque deletum immutatum ve esse commemorant, quam illius corruptelae causam fuisse voluerunt, et verba quae sunt c o l l e g i i s o c i e t a t i s ex c o l l e g i i s o d a l i c i i nomine tritio re depravata esse coni-

190) B a s. 8 , 2 , 101 (H eim b . I p. 419 ): oo iraaev e<peixat ttoisiv exatpeia? y) аоаттдрлха vjаш|лат£іа, aXX’ етті OY][Aoatcov теХш ѵхаі fj.£xaXX(tfv аруброо ха! ^роаоо х а і аХіхсоѵ, х а і [ілухіігшѵ х а !

ѵаохХтдршѵ, ха і xtvcov аХХшч ат:о ѵб[лоо {3е[3аі(ілс)іѵхшѵ.191) Bas. 40, 1, 3 (Heimb. IV p. 5 1 )= D ig . 37, 1, 3 ,4 ; Bas. 26, 1, 22 (IH p. 9 7 )= D ig .

46, 1, 22; Bas. 12, 1, 61 (I p. 7 6 9 )= D ig . 17, 2, 63, 8.J92) Olov етптётраіттои то!? xotvois (scr. xoivtovots) xuiv Ц^оаісоѵ xeXuiv— аа>[лахеіа e^etv,

oSarcep ouv xa i хо !; xotvuwoig ^xot еу.Хтдтсхораі xcov opo^cov vjxot xtiiv [лехаХХшѵ xou ^poaoo xat xoo apyupou x a l xtov aXXtov.

193) Diod. XXXYII, 5: 0Y][j.0aiuivat xotvcovou? ea^iqxoxe; xou; ev xyj xot; Syjfxoatacxpiaeic otaotxaCovxag. cf. Pol. 1. 1.

' 194) Tit. 98. 100. Latyschev, inscr. orae septentr. P onti Euxini I fr. 20.—cf. pap. Paris. XVII (Not. et Extr. XVIII, 2 = F . I. p. 324).

195) Manuale Basii, ad li. 1. (Heimb. t. YI).t9G) Heimbach Bas. t. YI pp. 14. 52. cf. Mommsen de coli, et sod. p. 87 adn. 1.

— 40 —

ciunt 197). a t potuisse societates vectigalium appellari sxacpstots aut supe­riore expositione comprobatum habemus aut certe nitebamur: id enim agebamus, ut eas a societatibus quaestuariis, quae graece xotvumat proprie vocantur, omnino diversas fuisse dem onstrarem us, itaque s o c i e t a t i s vo­cabulo defendendo perpetua nostra suffragatur argum entatio , iam et s o ­d a l i c i i nomen ad publicanorum universitates minime convenire consenta­neum. est, et etotcpsiav societatem quoque dem onstrare glossae testan tu r 19S). deinde, si in Gaii verbis excerpendis mendaces fuerunt D igestorum con­ditores, sequitur u t, ubicumque cum collegiis publicanorum corpora copu­lan tur, s о c i e t a t i s nomen iidem interpolarint. atqu i his locis societates Graeci xotvoma? dixerunt, defecerunt, credo, curiosissimos in terpretes integriores illi fontes quique illo loco sagaciter sane eruditeque deprehenderunt m enda­cium eodem hic turpissim e decepti sunt, verum non ita se res habet, sed illi, cum societatem vectigalium verbo quidem societatem esse, re tamen ipsa ad collegium propius accedere intellegerent, partim xowu>vfa<; verbo verbum redd iderun t, partim rem significarunt nomine eiatpsiac 199). ordo denique ae nexus Gaii sententiarum s o c i e t a t i s verbo avulso prorsus dissolvuntur; sic enim alias cohaerere cum aliis aliisque respondere opi­nam ur: «societatis nomine au t collegii nomine corpus datu r, legibus, sena­tusconsultis, constitutionibus principum datur, ac legibus quidem concessum est corpus vectigalium publicorum et m etallorum et salinarum sociis no­mine scilicet societatis; senatusconsultis autem et principum constitu tioni­bus collegiis quibusdam cum urbanis tum in provinciis constitutis confir­m atum corpus est nomine collegii», ergo s o c i e t a t i s mentionem clara voce postulat ora tio .

Quodsi Gaii verba incorrupta trad ita sunt, cum alia nos, quae ad societatum constitutionem penitus cognoscendam pertinent, edocent, tum hoc maxime u t videamus prorsus distingui solitum esse corpus, quod ipsum societas appellabatur, a societate quaestuaria, sive hanc unam sive plures com plectebatur ; cuius distinctionis certum indicium est, quod ne arca quidem propria corpus caruisse apparet: quis est enim quin videat non de quaestuariae societatis arca verba facere Gaium 20°)? quae quidem

197) Cohn z. rom. Vereinsrecht p. 178 sqq.19Й) Corp. Gloss. Lat. ed. Goetz et Gundermann II p. 815: етяірос c o l l e g a s o c i u s

s o d a l i s ; exatpla s o d a l i u m (sic) s o d a l i t a s s o c i e t a s , cf. Dig. 4-7, 22, 4.199) Gierke (das deutsche Genossenscbaftsrecbt III p. 41), cui Colinius corpus ad colle­

gium, non ad societatem publicanorum pertinuisse persuasit, tamen tantum abest ut «socie­tatis» verbum apud Gaium delendum censeat, ut illa collegia societates appellari solitas esse suspicetur, quam sententiam non ita afferimus ut probandam, sed ut eos etiam, qui Cobnio assentiuntur in summa, ab eodem de Gaii verbis emendandis dissentire significemus.

200) Cf. Ilenaud das Recht der Acticnges. p. 186 sq.

— 41 -

res ea, quae de societatibus collegiorum instar lege constitutis disputavimus, omni ex p a rte comprobat et confirmat, nam etsi inferiore aetate fuisse publicanorum quaedam collegia a societatibus plane diversa satis c o n s ta t201), tamen Gaii testimonium in illa, quippe quae ne societates quidem appel­lentur, haudquaquam valere, in has vero vel maxime quadrare apertum est. quae enim iura societatibus Gaius tribu it, harum ea fuisse si quis negarit, neque societatum e ceteris societatibus com positarum communi- terque factarum emptionum, neque eius, quae societati fuit cum re pub­lica collegioque, sim ilitudinis, nec satis superque testatae illius societatum diu turn ita tis vel potius perpetu ita tis causam aut rationem explicare po terit, quae u t ita sint, non dissimulamus tamen aetatis inferioris collegia pub li­canorum nescio quo modo nata esse videri e societatibus vectigalium : cum enim magnae illae societates sensim attenuatae debilitataeque essent, fieri potuit ut earum iura transferreptur in collegia corporave quibus sin­gularum provinciarum, regionum , metallorum mancipes continerentur.

V.

Rei publicae instar societatem vectigalium constitutam fuisse G aius verbis illis, quae proxim e examinavimus, ita definite exprim it, ut demi- rem ur viros doctissimos apertam manifestamque rem infitiatos esse 202). quod tamen, si quidem recte iurisconsulti clarissimi sententiam in ter­pretando explanavimus, cum asseverat, nequaquam de omnibus affir­mat publicanorum societatibus, sed de iis dum taxat docet, quae legibus corpora facta sunt, et harum quidem proprium esse a it a d e x e m p l u m r e i p u b l i c a e h a b e r e r e s c o m m u n e s , a r c a m c o m m u n e m e t a c t o r e m s i v e s y n d i c u m , p e r q u e m , t a m q u a m i n r e p u b l i c a , q u o d c o m m u n i t e r a g i f i e r i q u e o p o r t e a t a g a t u r f i a t , quae singula u t etiam aliis documentis approbentur videamus.

Ac de re communi societatum illarum testis nobis Ulpianus est, ait enim a m u n i c i p i i s e t s o c i e t a t i b u s e t d e c u r i i s e t c o r p o r i b u s b o ­n o r u m p o s s e s s i o n e m a g n o s c i p o s s e 203). eodem pertinet quod non numquam sociorum servi corpori ipsi societatis ita a ttribu ti inveniuntur,

201) Cf. adn. 188 quaeque Schultcn (do convent. p. 30) attu lit de collegio conductorum publici piscatus Ephesiorum.

202) Cf. Mommsen de coli. et. sodal. p. 85.203) Dig. 37, 1, 3, 4. quo loco non privatas societates designari cum ex rei natura

intellegitur tum vero municipia decuria corpora cum societatibus comparata indicant.

— 42 —

ut cum m anum ittebantur nomen acciperent a c o rp o re 204), porro societates, quamvis non nullis locis publicis frui sine dubio consuessent, nihilo minus etiam propria aedificia praediaque habuisse veri simile est 205), quae cum ceteros ad exercenda vectigalia afferrent usus, tum ad custodias disponen­das vel maximos 206). iam arcam communem publicanorum corpori haud- quaquam defuisse cum ex iis, quae modo diximus, colligi potest, tum apparet eo, quod quibus consociatum corpus erat societates, ut ante de­m onstravim us, conductionum pretia communiter solvere solitae esse repe- r iu n tu r207). actores vero quos dicit Gaius omnino non inveniuntur 208) hoc quidem nuncupati nomine, nam et qui in lege metalli Vipascensis identidem com m em oratur a c t o r 209) conductoris actor est, non corporis, neque praeterea ulla omnino actorum mentio fit nisi duorum eorumque servorum nec satis certa, quae aliud quoddam horum fuisse munus signi­ficat non ita sane aut necessarium au t honestum neque exactoris procu- ratorisve officio fortasse dispar; nam hoc genus actores si ii fuissent, quos Gaius dicit, uon inter Augustorum iidem libertos qui vectigalibus admi­nistrandis operam dabant in v en ire n tu r210), quos ig itu r ex iuris fontibus cognitos habemus actores aut non perpetuo fungebantur m unere au t aliter forsitan appellabantur, ita liberae quidem rei publicae aetate societa­tum m agistri, dum non solum domestica illarum negotia adm inistrant, sed etiam cum iis, qui ex tra societates erant, societatis nomine agunt, actorum partes egisse v id e n tu r211).

3M) Tit. 113. Varr. dc 1. Ii. VIII, 83. Dessau C. I. L. XIV p. 4; Buli. doli’ Inst. 1883 p. 215 sqq. cf. Liebenam Yereinswesen p. 245; Mommsen de coli, et sodal. p. 119.

205) Cf. Htibner C. I. L. II S. p. 879: s o c i e t a s i l l a p u b l i c a n o r u m (cf. tit. 31) t u m p u t a n d a e r i t i n r e g i o n e m e d i t e r r a n e a p r a e d i a h a ­b u i s s e , i n q u a a r a m p o s u e r u n t n e s c i o c u i d e о.— suspicari licet stationes illas, quibus a d P u b l i c a u o s nomen erat, cum vectigalis Illyrici (Cagnat Etude hist. sur les impots indirects chez les Romains, P. 1882, p. 23) tum quadragesimae Galliarum (ib. 52) sitas fuisse in possessionibus sociorum.

206) Сіе. dc imp. Pomp. 6, 16; de prov. cons. 5, 10.207) De arca mensave publicanorum Ephesi collocata Cicero loquitur ad fam. Y, 20. 9. a e r a ­

r i u m c t a r c a m s a l i n a r u m R o m a n a r u m , de quibus mentio fit in titulo quo­dam urbano, qui ad s a c c a r i o s s a l a ri o s t o t i u s u r b i s c a m p i s a l i n a r u m R o m a n a r u m pertinet, sociorum arcam fuisse minus probabiliter conicctum est (de-Rug- giero, intorno ai XYI ab aer. et arka sal. Rom., Bull. dell ’Istituto di diritto Romano, 1888, p. 65 sqq.).

208) Cf. Liebenam p. 211.209) Yv. 4. 5. 6. 8. 13. 14. 15. 16. 18. 24. 34. 35. 39. 41. 44. 45. 51. 52. 53. 55. 60.

miratur Pernice (Parerga, Sav.-Ztschr. f. RG., r. А., IX , 1888, p. 236) balinei tonstrini sut­rini conductores lege aequari cum conductoribus vectigalium; at illa quoque in metalli Yipascensis vectigalibus habebantur itaque locabantur.

210) Y. cap. X.211) Yerr. III, 71, 167. Brinz Pandekten II p. 1017: «a c t о r, d e r h i e r m a g i s t e r

h i о s s ».

— 43 —

Quoniam vero Gaius similitudines quae in te r collegium societatem ve et rem publicam sunt nequaquam omnes enum erat, u t verbi causa decu­rionum ordinem in com pluribus collegiis sicut in municipiis constitutum 212) praeterm ittat, adeone in societate vectigalium rei publicae imago expressa fuerit, u t etiam dccurionibus illa propriis u tere tu r, explorare operae p re ­tium est. ac quasi senatorium quendam ordinem in societatibus fuisse Cicero auctor est, qui et principes quosdam publicanorum n o m in a t213), et cum senatoribus illos a d a e q u a t214), et sententiae illis dicendae ius de- cernendique potestatem data esse dicit, quorum quidem ab ordine rem ota plebe societatum decreta fieri solita e s se215), cum nomen d e c r e t i index, tum verba haecco sunt testimonio: i l l e (m agister) m u l t i t u d i n e s o c i o ­r u m r e m o t a d e c u m a n o s c o n v o c a t , r e m d e f e r t : s t a t u u n t i l l i a t q u e d e c e r n u n t , 216).

Quid vero? publicanorum p r i n c i p e s c t q u a s i s e n a t o r e s Cicero appellat decumanos, iam decumarum ne illi mancipes intellegendi sint necne exsistit quaestio, nam alii non sine dilucidioris orationis desi­derio quodam rem affirm ant217), alii ab n u u n t218): nos et aientes refellere, et eorum, qui negant, sententiam argum entis rationibusque confirmare co­nabimur. atque hoc primum pro certo negamus, a societate illa, quae portorium et scrip turam a censoribus conduxisset219), etsi eadem sex publica nescio quae habuisse trad itu r 22°), decumas ullas exerceri potuisse nisi forte vini et olei et frugum m inutarum , quippe quae Romae ve­nire solitae esse videantur, frum entive perpaucarum civitatum , quarum ager, cum esset publicus populi Romani factus, tamen illis erat redditus loca- riquo a censoribus so le b a t221). verum ne harum quidem decum arum con­ductores decumani illi putandi sunt, quid enim? dum damna aguntur a

212) Liebenam pp. 178, 192 sqq.213) Сіе. pro Plane. 9, 24: p r i n c e p s i a m d i u p u b l i c a n o r u m ; 18, 82

p r i n c e p s i n t e r s u o s . cf. pro Rab. Post. 2, 3: C. C u r t i u s , p r i n c e p s o r d i n i s e q u e s t r i s , f o r t i s s i m u s e t m a x i m u s p u b l i c a n u s .

2U) Yerr. II, 71, 177: d e c u m a n i , h o c e s t p r i n c i p e s e t q u a s i s e n a t o ­r e s p u b l i c a n o r u m— c e n s u e r u n t . "

215) Yerr. II, 72, 177: d e c r e t o s o c i o r u m ; III, 71, 166; d e c r e t o d e c u m a n o - r u m; de domo 28, 74: o m n e s o m n i u m p u b l i c o r u m s o c i e t a t e s - - a m . p l i s - s i m a a t q u e o r n a t i s s i m a d e c r e t a f e c e r u n t ; in Pis. 17, 41: e a d e c r e t a p u b l i c a n o r u m , e a c o l l e g i o r u m ; in Yat. 3, 8: c u n c t a r u m s o c i e t a t u m , c o l l e g i o r u m o m n i u m d e c r e t a , cf. D. Cass. X X X IX , 59: етгоюоѵто.

216) Yerr. II, 71, 173.217) Madvig Ycrfassung II p. 401 adn. 1; cf. Mommsen St.-R. III p. 511 adn. 1.218) Salkowski quaestionum p. 69 adn. 3; Xenopolus p. 46 adn. 138.2J9) Verr. II, 70, 171.22°) Yerr. III, 71, 167.221) V. cap. XII, 2.

— 44 —

V erre societati data in portorio et scriptura 222), cur decum arum socii, ut rem deliberarent ac decernerent, convocati, portorii scripturaeqne socii quominus propriis commodis consulerent prohibiti sunt? deinde in ea so­cietate, quae maxime ad scripturam portoriaque exercenda inita orat, cur decumarum socii s o l i . principes erant, quidni cuiusvis sociorum generis maximus quisque auctorita teque gravissimus?' porro quoniam Cicero, cum multitudini sociorum opponit decumanos, non ignotam quandam uniusvc societatis propriam rationem describit, sed de communi publicanorum institu to iudices commonet, n u m v e r i simile est e sociis decumarum, quae ipsae cum generatim omnes, tum maxime Siculorum eae, quae a censoribus locabantur, ne quaestuosiores quidem eran t ceteris vectigalibus velat scrip ­t u r a 223), optimae cuisque societatis senatum , e ceteris plebem constitisse? num denique fieri potuit, u t decumarum socii, quotcumque qualesculaque eran t, sine ullius repulsa legerentur senatores? quae cum ita sint, decu­mani illi ita dum taxat intellegendi sunt, uti definiuntur a Cicerone, prin­cipes scilicet fuisse et quasi senatores publicanorum .

Anceps ig itu r illius verbi potestas est, utpote quod alias publicano­rum principes significet, alias mancipes decumarum , et h a c ' quidem- vi saepius usurpatur a Cicerone in actionis V errinae alterius maxime tertio, illa autem, ni fallor, positum est in eiusdem epistularum ad' Atticuni scriptarum libri quinti te rtia decima 224) atque h a u d 's c io an in titulis quibusdam urbanis duobus 225), nusquam praeterea decumanorum mentio fit, nisi quod unum quoddam illius instituti exstare perspicim us indicium obscurum illud quidem nec ita antiquum , ex quo tam en, si modo id haudperperam interpretam ur, non nullus u tilita tis fructus ad comprobanda ea,quae de decumanorum dignita te docuimus, percipi posse videatur, est enim hoce apud Hesychium glossema: SsxaBap^o?- oE jjtiv атсб той osxaSap^ebj о t §£ атсб той SsxaCetv, Зтсгр готі той? Stxaaxotc Tust&stv otopoic. vjv os x a \

6vo[i.ot v.ai о xsXwvYjc. ex quo efficimus ut eodem nomine G raeci decu­rionem (est enim ог/аоаруос decurio) atque decumanum notare consue­

222) Yerr. II, 70, 169 sqq.■ш ) Cf. Lucii. XXVI, 14 (p. 568 Muell.): p u b l i c a n u v e r o u t A s i a e f i a m

s c r i p t u r a r i u s | | p r o L u c i l i o , ici e g o n o l o e t u n o h o c n o n m u t o o m n i a .2U) Nam, ut hoc loco omittam demonstrare (cf. cap. XII, 11) decumas id temporis

Ciliciae im positas omnino fuisse nullas— agitur enim do publicanis Ciliciensibus, — primarios cuiusque generis publicanos Ciceroni illius provinciae praetori Roma advenienti Samum Ephesumquc a sociis obviam m issos esse et per se ipsum probabile est et ex verbis aliuscuiusdam epistulae Tullianae (ad fam. III, 8, 4) colligere licet, quae sunt; R о m а c с о m-p o s u i e d i c t u m ; n i h i l a d d i d i n i s i q u o d p u b l i c a n i m e r o g a r u n t , c u m S a m и m a d m e v e n i s s e n t , и t d e t и о e d i c t о t o t i d e m v e r b i s t r a n s f e r ­r e m i n m e u m .

225) Tit. 12. 13. ' '

— 45 —

rin t, nara si quaerim us quodnam xsXwvwv genus osxdcSapyot appellari possit, nullum invenimus nisi decumanorum, atqui illi quidem decumani, qui decumas conducebant, Ъ г ш т р у ь і dici non poterant, sed vel Ssxaxwvat vel etiam osxaxojvapyott (si quidem Ssxaxtovwv prim arii eran t, sicut теХсаѵшѵ quidam principes nom inabantur xcAo>va.pyoct), vel certe osxaxapyocc (hoc est, qui decumis exercendis praesunt, sicut тгеѵхт]xoaxdcpyou quinquagesim arii sunt), necesse ig itu r est verbo quod est osxdcoap^os cum omne decurionum genus tum etiam publicanorum principes et quasi decuriones significari solitos esse statuam us 226). cur autem publicanorum principes decumani, non, ut in collegiis solebat, decuriones appellati sint, vel haec adhiberi potest, qua eius rei causa ratioque explicetur, coniectura. nam collegia quidem sic constitui componique solebant, u t in decurias describerentur 22 7); in societatibus autem vectigalium sociorum ordines pro m agnitudine pecu­niae a singulis sociis in commune collatae ita fortasse d iscernebantur, ut cum ceteri socii m inores partes tum decumanorum quisque partem non minus decimam in societate haberet, itaque u t decuriones a decuria ita a decima parte dicti sunt decumani, sive decumas exigebant frum enti, sive pecuniae conferebant in societatem, quod si ita est, unius cuiusque socie­tatis quaestuariae proprios fuisse decumanos suspicam ur; quae societates quotienscumque publicis communiter redemptis unam societatem effecerant, hanc illarum universi decumani senatus instar decretis m oderabantur.

Itaque non m agistratuum potestates, non contiones sociorum, non senatorum consilia a societatibus vectigalium erant aliena, ad cum ulan­dam vero similitudinem quae iis cum municipiis e ra t ne alia quidem in s ti­tu ta defuerunt in ter rem publicam societatemque communia, iam sociorum t a ­bulae publicarum fere tabularum auctorita tem obtineban t228), quid quod hanc quoque m unicipiorum collegiorumque 229) consuetudinem ascivisse reperiun- tu r socii, ut viros optime de se meritos decretis honorificis ornarent offerrentque

22(>) E latino quodam fonte hanc glossam fluxisse suspicamur, quis enim Graecus verbum quod est SexaSap^o; а osxaCscv verbo duxisset? accedit quod hoc viri nomen proprium non invenitur, fuisse auguramur in glossis quibusdam haec feret «oexaoap^o? decurio decumanus» . quae gracco sermone ut explicaret H esycliii auctor, cum alias glossas inspexisset invenissetque decurionem dici a decuriando (quod verbum simul ct oexdjeiv et (kxaoap^eiv declarat), decu­manum autem et viri coguomen esse et publicanum, dum inventa excerpere conatur, ut fidus videlicet interpres erat, verbum verbo reddere curavit.

22?) Liebenam p. 191.228) Dig. 47, 2, 31, 1: s i q u i s t a b u l a s r e i p u b l i c a e m u n i c i p i i a l i ­

c u i u s a u t s u b r i p u e r i t a u t i n t e r l e v e r i t , L a b e o a i t f u r t i e u m t e ­n e r i , i d e m q u e s c r i b i t d e c e t e r i s r e b u s p u b l i c i s d e q u e s o c i e t a t i - b u s. Yerr. II, 187: l e g e e x c i p i u n t u r t a b u l a e p u b l i c a n o r u m q u o m i n u s R o ma m d e p o r t e n t u r .

229) Liebenam p. 212 sqq.

— 46 —

iis tesseras patronatus? quam rem Cicero significat, cum et decreta amplis­sima atque ornatissim a de se a publicanorum societatibus facta esse prae­d ic a t230), et scripturae societatem B ithynicam , quod sua in f i d e sit, fovet tu e tu rq u e231). iam vero publicorum A siaticorum partes, quas multas a Caesare Vatinium eripuisse Cicero n arra t 232), hanc ob causam apud illum fuisse, quod Asiae publicanorum patronus esset, probabile est.

Inquirentibus nobis in formam constitutionom que societatum vectiga­lium non alienum esse v idetur postremo paucis complecti, quem ad modum illae cohaeserint copulataeque fuerint cum Urbe, nam quoniam in foro locabantur publica to taque propemodum pecuniarum ratio versabatur, una quaeque societas socios eosque auctorita te et opibus maxime valentes Romae habebat 233). Romam cotidie fere per publicanorum tabellarios sociorum qui in provinciis operas dabant litterae nuntiique de exactionum spe atque eventu afferebantur 234), quibus nuntiis iactabatu r nummus fidesque modo angus­tio r fiebat modo renovabatur 235). Romae eran t publicanorum m agistri; Romae consilia principum cogebantur 236). quid tandem? societatum ad exercenda vectigalia publica publice constitu tarum natu ra ipsa postulabat ut iri U rbe quasi radices agerent atque efflorescerent ex Urbe, iam, ne plura, sicut populi Romani item societatum vectigalium urbs Roma sedes, provinciae praedia erant, quamobrem non tem ere Cicero n u l l a m R o m a e s o c i e t a t e m v e c t i g a l i u m dicit, u t omnino nullam fuisse, quae non honorificentissime de salute sua decrevisset, significet 237). inde multae societatibus fuerunt utilitates: a rtio r scilicet cum universo equestri ordino coniunctio auctorita tisque qua in re publica valebant accessio magnumque dominationis increm entum .

230) De domo 28, 74.23t) Ad fam. XIII, 65, 2.232) In Vat. 12, 29. Bouchaud Mem. sur les societes etc., P. 1767. p. 244 (memoires ti-

res des registres de 1’ Ac. R. des Inscr. t. 37, P. 1774, 4°).233) Cie. pro Mur. 33, 69: q u i d s i o m n e s s o c i e t a t e s v e n e r u n t ? Verr. II,

70, 171 sq. C. I. L. VII, 1200: s o c i o R o m a e . Diod. XXXVII. 5 : -/оіѵшѵои; ea/Yjxoxes той; ev т^Ршрл] Tocs броска? xpiae»c ЗгайгкаСоѵтяс. Mommsen St.-R. II p. 407.

231) Сіе. pro Flacc. 16, 37.235) Сіе. de imp. Pomp. 7, 19.23fi) y err J I? 71j 173237) Сіе. pro Sest. 14, 82.

— 47 —

V I.

Quando quidem de universa societate disseruim us, iam ad partes eius et quasi membra singula transim us, ordiam ur ig itu r a societatis auctore, qui idem emptionis auctor mancepsve vocabatur, e ra t hic unus e sociis et quidem is, cui soli em ptori venditum vectigal erat atque add ic tum 23S). non enim aliter populus contrahebat nisi cum mancipe 239) eoque iure manceps tenebatur, ut, sive suum, cum licebatur, gerebat negotium, sive aliorum m andatum exsequebatur, haud secus illi atque ipsius nomine em pto­rem exsistere liceret 2/‘°). quae com prehensa res est apud Festum verbis his: m a n c e p s d i c i t u r q u i q u i d a p o p u l o e m i t c о 11 d u c i t v e, q u i a m a n u s u b l a t a s i g n i f i c a t s e a u c t o r e m e m p t i o n i s e s s e ; q u i i d e m p r a e s d i c i t u r , q u i a t a m d e b e t p r a e s t a r e p o p u l o q u o d p r o m i s i t , q u a m is, q u i p r o e o p r a e s f a c t u s e s t 241), ex qua definitione cogitur ita se mancipem - populo obligare oportuisse, u t socii omni publica obligatione vacarent, quodsi ille rei publicae non sa­tis fecerat, praedes praedia suberant, quibus vendimdis populi damnum sarciretur, quae quidem capitis fortunarum que pericula etiam ad mancipem, u t par erat, redundare solebant, sed ita tamen, si is sua sponte praes factus era t 242). ac, quoad praedibus praediisque cavebatur, haec semper servata est consuetudo, ut quicumque manceps exstitera t se eundem p rae­dem esse profiteretur 243), postea vero quam vetus cavendi ius obsolevit 244) iminntataque ex aliqua parte mancipis principalis no titia est, in prim is hic fidem interponere bonaque subdere coepit, etsi fideiussores d a b a t245), ad quam aetatem haud omnino spernendi illius auctoris, qui sub falso Asconii nomine latet verba potissimum conveniunt, quae sunt haec:

238) y eiT> Xlls 11, 27: e u m, q u i m a n u q u a e s i e r i t, a n e u m , q u i d i g i t о1 i c i t и я s i t , p o s s i d e r e (aequius cet)? III, 42, 99: У c n u 1 e i u s— 1 i c e r i n o n d e ­s t i t i t , —a d d i c i t u r V e n u l e i o . I, 54, 141 sqq.

239) Cf. Leist z. Grescli. d. rom. Societas, p. 43.24°) Cf. Schmid, Arcliiv f. c iv ilist. Praxis XXXYI, 1853, p. 176 sqq.241) Fest. p. 151 M.—p. 139 Thewr.— quod ius non obstabat tamen quominus plures

mancipes communiter Jicercntur per nuntium (Dig. 17, 2, 33).— inferiore aetate alterius no­mine liceri licuisse ex eo colligimus, quod ne conductrices quidem vectigalium tum defuisse videntur (Dig. 49, 14, 47 pr. Hirschfeld Venv. - Gesch. I p. 80 adn. 5. cfr., quod idem me monet clarissimus atque optimus magister, de E ossi Bull. Crist. III, 2, 1877, p. 91).

2*2) Cf. adn. 91.243) Tralaticium munus significat Festus verbis: q u i «i d e m p r a e s» d i c i t u r , cf

legis parieti faciundo Puteolanae (C. X 1781= 1 577) verba: C. B l o s s i u s Q. f. I I S M Di de m pr a es .

2U) Mommsen Stadtrechte p 446.'245) Dig. 39, 4, 9 pr.; 39, 4, 16, 12; 50, 8, 3, 1; C. Theod. 5, 41, 1. un.

— 48 —

m a n c i p e s — e x i g e n d a a s o c i i s s u o p e r i c u l o e x i g u n t e t r e i p u b l i c a e r e p r a e s e n t a n t 216), ceterum eadem semper mancipis n a ­tu ra m ansit id em que ius, u t solus cum populo contraheret omneque obli­gationis onus susciperet neque ullum sociis, nisi qui forte fideiussores erant, reliquum faceret 247).

Verum tamen hoc ipsum publicanorum iuris era t proprium , ut et manceps solus conductor obligaretur, et socios populus nihilo minus con­ductores esse agnosceret, hi censoribus, priusquam publicum mancipi addi­ceretur, nomina dabant, ut, si quid contra legem censoriam fecissent, quominus denuo publica conducerent, p roh iberen tu r 248), ad exercenda vec­tig a lia legum m agistratuum que auxilium sibi adiungebant 249); immuni­ta tes im petrabant 250); lege agebant societatis n o m in e231); appellaban­tu r publicani 252). universi socii causas suas agere in controversiis queri- moniisque ad senatum deferendis consuesse re p e riu n tu r253). attribu i so­lebant societates, ut debitam aerario pecuniam iis, quibus a ttrib u tae erant, persolverent 254), legimus denique apud Ciceronem in accusationis tertio: p r a e s t o a i t s e t i b i f u t u r u m V e t t i u s e t o b s e r v a t u r u m q u e m a d m o d u m r a t i o n e s a d a e r a r i u m r e f e r a s , ut , s i h a n c e x f e n o r e p e c u n i a m p o p u l o n o n r e t t u l e r i s , r e d d a s s o c i e ­t a t i 255). nihil hic de mancipe; quin immo erat V ettius a sociis con­stitu tus m agister, personam scilicet qui gerere t societatis.

Cum ig itu r in locandis conducendisque vectigalibus manceps solus,in exercendis etiam mancipis socius respiceretur, factum est u t et huic

24G) In div. in Cacc. OrclI. V, 2, p. 113.247) A liter de hac го iudicat Salkowski (z. Lehre von den jurist. Personen p. 35 sq.;

quaest. p. 34).— cf. C. Iust. 4, 61, 4 —C. Th. 4, 12, 1: p e n e s i l l u m v e c t i g a l i a m a n e r e o p o r t e t , q u i s u p e r i o r i n l i c i t a t i o n e e x s t i t e r i t . C. Iust. 10, 57, 1. un.

248) Adn. 68. 69. Liv. XXIII, 49, 1: s o c i e t a t e s t r e s h o m i n u m u n d e ­v i g i n t i .

249) Cf. leg is met. Yipasc. capita ad conductores sociosque ,опіщ pertinentia (adn.209). Dig. 43, 9, 1.

250) Liv. XXIII, 49, 2.251) Leg. Malae, c. LXY (C. II 1963).252) «Societates publicanorum» e. g. in Сіе. op. ad fam. XIII, 10, 2; schol. Bob. pp.

256. 259 Or.; D ietrich die rechtl. Natur der soc. pubi., p. 13, adn. 3.—Yerr. II, 70, 172: s o c i i f e c e r u n t v e t e r e i n s t i t u t o p u b l i c . a n o r u m.—cf. Dig. 39, 4, 12, 3; 50, 16, 16; 50, 6, 6, 10.

253) Sc. de Oropiis v. 24 (F. I. p. 172 sqq.; Viereck serm. Gr. XYIII): бтсер оу][ло-аішѵаіѵ. sc. de Adramytenis (Bull. de Corr. Hell. 1885 p. 401 sq., Viereck X / ) v. 5 sqq.— Сіе.ad A tt. I, 17, 9; pro Plane. 14; 34; schol. Bob. p. 259 Or.— Сіе. ad Q. fr. 11; 11; III, 2; dehar. resp. 1, 1.

254) Yerr. III, 70, 165.233) Yerr. III, 71, 167.

— 49 —

conductoris ius nomenque essent, et ille, ne quid de iure cius, cuia res esset, v ideretur detrahi, e legis form ula artificiose sane i p s e c o n d u c t o r appellaretur, a it enim praetor: s i s i m u l v e n i a n t a d i n t e r d i c t u m m o v e n d u m i p s e q u i c o n d u x i t e t s o c i u s e i u s , m a g i s e s t u t i p s e c o n d u c t o r p r a e f e r a t u r 256). eandemque notionem Polybius exprimit verbo eodem: ауораСооас тсара tcov xtjxrjxwv а о т о \ т<к гхобагі?. itomque Cassius Dio, cum: firj-’ inquit, [АіаЭчотас, mancipis m u­nus manifesto denotat 257). itaque, cum plus iure manceps quam socius posset, non per se ipsum hic, sed illius societate stabat 258); quocirca mancipis nomine aeta te quidem im peratoria non numquam societas no ta­b a tu r 259). iam quae de ra tione quae inter mancipem sociosque in te rces­serat diximus omnino com probantur titulo quodam deae H ludanae in F risiorum finibus posito a conductoribus piscatus, quo titulo horum societas Q. Valerium Secundum mancipem ita sibi ducem esse significavit 260), u t t a ­men universi socii conductorum appellationem sibi vindicarint 261).

Tanti sem per in re publica tantique verbo quidem apud socios pon­deris, non item re mancipis officium fuit, nam cum omnes socii conducto­res essent neque esset qui ipse conductor vocitabatur nisi u t quae ad licitationem pertinebant legitim a conficeret, maxime pro pecunia in socie­tatem collata mancipes modo reapse principatum apud socios obtinuisse, modo specie tantum societatum auctores fuisse facile intellegim us, atque eo quidem tem pore, quo societates vectigalium florebant, potentiores eran t socii quam ut unum ducem m oderatorem que sequerentur, itaque tum

25G) Dig. 43, 9, 1.257) LXIX, 16.258) p 0L i ] . xotvojvouai TouTGts. 1. met. Yip. 11. 11.: c o n d u c t o r s o c i u s a c t o r v o

e i u s . Yerr. I, 55, 148: s o c i u m n e a d m i t t i t o , cfr. острова Aegyptia, vehit: OuaXepiwv ха! ея Хоі(тіоі) рлаі}(а)та!) Up(ac) 7tuXy]c (Frohncr Revue Arch. 1865, XI, p. 422 sqq., n. 8 — C. I. Gr. III 4868; Bircli Proceedings of the Soc. of bibi. Arcb. V, 1883, pp. 132. 160), ѵс1:Мі[лѵо£ ха! ^(етоуоі) xeX(a)vat) (W ilcken, Jahrb. d. Yereins von Alterthumsfr- in Rheinl. LXXXI, n. 14).— pap. Par. 17 (Not. et Extr. des mss. de la Bibi. Nat. X V III’ 2 = F . I. p. 324): натрое хоіѵшѵоо [лоо у^ѵаріѵоо ( s i c ) .

25У) Cf. adn. 71.2G0) Tit. 54. cf. Mommseni adnn. ad b. t. (Bull. dell’ Ist. di D iritto Rom. 1889, p. 132;

Korrcspondenzbl. d. W estd. Ztschr. f. Litt. u. Kunst VIII, 1889, m. Ian., coi. 2 sqq.). sim i­liter in tit. 109, qui haud scio an ad conductores vectigalium m unicipii cuiusdam pertineat, primo loco manceps nominatur, deinde socii mancipis enumerantur, ct. denique tit. C. III 4009: M. Iu v e n t i u s P r i m i g e n i u s e t s o c i i .

3G1) Iulii tres, Ianuarius, Capito, Epaphroditus, qui quin socii fuerint minime dubium est, quia servos communes habebant (tit. 66. 78. 80. 86), nominatim omnes appellantur portorii Illyrici conductores (adde tt. 79. 81); quamquam veremur ne ita demum societatem co­ierint, cum publicum mancipcs redemerant in commune, idem pertinet ad Rufum ct Saturni­num eiusdem portorii conductorcs (tit. 83; cf. adn. 267).— t. 50 socii enumerantur nulla facta mancipis mentione.

4

— 50 —

quidquid agebatur a publicanis per societates agebatu r; mancipes vero, quorum perraro mentio fit 262), locum in societatibus videntur tenuisse m ediocriorem , nisi qui tantas partes habebant publicorum , u t prim arii socii num erarentur, accedit quod publica ab iis, qui ipsi liceri nollent, per appositos mancipes redim i solebant 263), quorum iuris quidem condicio erat eadem, qua optimus quisque emptionis auctor e ra t 264), auctoritas autem apud socios nulla esse po terat, quamquam aetate liberae rei pub­licae nulli a censoribus quidem ad hastam admissi sunt libertini, u t lege exclusis ab hasta senatoribus vectigalia publica redimere proprium esset equitum Rom anorum 265), haec ita erant, quoad societates vigebant; impe­ratorum autem aevo dem inutis illarum opibus m ancipis dignitas in dies crescere coepit, itaque per hoc tem pus m agnae societates paene nullae 266), mancipes plurimi ditissim ique eminent 267), quid? nomini ipsi mancipis,

202) Ut omittam mancipes decumarum Sicilienses, de quibus supra (cap. IV) dictum est, itemque aliarum provinciarum mancipes (Сіе. de domo 10, 25; pro Flacc. 26, 64), qui, velut Falcidius quidam (Cie. p. Flacc. 37, 91), civitatum fructus ita redimebant, ut certe alieni essent a locationibus censoriis, unus huius aetatis manceps nominatur Plancius, m a- x i m a r u m s o c i e t a t u m a u c t o r a Cicerone appellatus (pro Pl. 13,32), qui idem erat societatum p l u r i m a r u m m a g i s t e r .

263) Verr. III, 42, 99: T h e r m i t a n i m i s e r u n t , q u i d c c u m a s e m e r e n t a g r i s u i— a p p o s i t u s e r a t V e n u l e i u s q u i d a m , q u i e m e r e t . III, 39, 88: e r a n t H e r a c l i o ab s e n a t u (Amcstratinorum) m a n d a t u m u t e m e r e t . I, 54, 141: s i r e s a b i r e t a b e o m a n c i p e q u e m i p s e a p p o s u i s s e t , cf. P lu t. Ti. Gr. 8: toW— itXodoicdv UTrof&Yjxots 7rpoaa>7ioi£ ^Етасрербѵтсоѵ та? рлаОахзес? ei? sautous.

264) Ne hi quidem sociorum nuntii erant (cf. adn. 241). sed quem Ulpianus (Dig. 1. 1.) nominat nuntium, mancipum aliquot nuntius, nequaquam ipse manceps intellegendus est.

265) Mommsen St.-R. III p. 509 sq.266) Exempli gratia afferri potest societas quadragesimae Galliarum, in pluribus appel­

lata titu lis (tt. 39— 46).267) Plin. n. h. XXXIII, 13, 57 (164): p r e t i a r o r u m o m n i b u s f e r e a n n i s

m u t a r i , p r o u t n a v i g a t i o n e c o n s t i t e r i n t a u t q u i s q u e m e r c a t u s s i t a u t a l i q u i s p r a e v a l e n s m a n c e p s a n n o n a m f l a g e l l e t , n o n o b l i t i D e ­m e t r i u m a t o t a S e p l a s i a N e r o n i s p r i n c i p a t u a c c u s a t u m a p u d c o n ­s u l e s . VI, 22, 84: A n n i P l o c a m i , q u i m a r i s R u b r i v e c t i g a l a f i s c o r e ­d e m e r a t , l i b e r t u s.— in titu lis hi fere singuli appellantur mancipes: Q. S a e n i u s P o m p c i a n u s (tit. 105), T. I u l i u s P e r s e u s (102) conductores quattuor publicorum Africae; M. T a r q u i n i u s M e m o r (40) conductor quadragesimae Galliarum; C. A n t o ­n i u s R u f u s (59. 67. 77. cf. 83), T. I u l i u s S a t u r n i n u s (60? 61. 6 2 .6 5 . 84. cf. 83), Q. S a b i n i u s V e r a n u s (70. 73. 74. 85. cf. 64), C. C a l c i n i u s T e r t i a n u s (71) conductores publici portorii Illyrici et ripae Thraciae; I u l i u s P r o c l u s c o n d u c t o r V I I I (87); P. A e l i u s S t r e n u u s c o n d u c t o r p a s c u i s a l i n a r u m e t c o m - m e r c i o r u m (88); P . A e l i u s I s m a r u s c o n d u c t o r p a s c u i e t s a l i n a r u m (89); T i. I u n i u s F a d i a n u s (52), T i . C l a u d i u s M a c r o (90), Q. S e p t u e i u s C l e m e n s (91), M. T r e b i u s A 1 fi u s (92), Q. C a l p u r n i u s P h o e b i a n u s (93) conductorcs ferrariarum; A. V e t t i u s L a t i n u s (? 4), C. A t i s i u s P r i m u s (47), L. A l i i u s L. 1. S c i m (n u s?) (19) vicesimarii; Q. V a l e r i u s S e c u n d u s m a n ­c e p s p i s c a t u s ("54); M о x i p о c m a n c e p s R o m a e (8); L. N e r u s i u s M i t h r e s 24), C. I m b r i u s S a t u r u s (109) mancipes vectigalium incertorum; T. L u c r e t i u s

— 51 -

quod antea longe abesse putari solitum erat ab honestate 268), honestissim a principatus vis subiecta e s t2B9). sed non eaedem erant singulorum publi­canorum opes, quae fuerant sociorum: ita nec negotia illi eadem suscipere potuerunt, quare cum a consuetudine magnas societates ineundi paullatim recederent, singula vectigalia plerum que in commune redim ere redem ptaque paucis adiuvantibus sociis separatim adm inistrare consuesse videntur, ita fit ut, cum plurim i publicani e sociis exstitissent mancipes, horum appellatio in universos non nullorum publicorum conductores tran sla ta sit 27°).

Vidimus de publicorum emptione; iam redem ptis publicis quo munere mancipes functi sint consideremus, ac reperiun tu r vectigalibus exercendis operam dare, ut sociorum plerique solebant: in provinciis sunt, pactiones faciunt, agunt lege, vectigalia exigunt, sed dum haec gerunt, socii adm i­nistratur pars, non mancipis officium expletur, at populo qua obligatus era t pecuniam referre apprim e mancipis e r a t 271), quod quidem officium qua servaverit religione fideque ignobilis quidam vectigalium conductor versu iu sepulcrum inciso 272) post m ortem g lo riatu r;

s e c u r e s o l v i s e m p e r f i s c a l i a m a n c e p s .

V II.

Duae orant in publicanorum societate potestates eaeque tam in ter se contrariae, quam contraria erat conducendi publici ratio exercendi adm inistrandique ra tioni, nam, quoniam, ut ab uno conducebatur, sic a societate vectigal exercebatur atque adm inistrabatur, mancipis auctoritas ex conductionis momento aestim anda est, m agistri dignitas societatis pondere

(56), M. I u v e n t i u s P r i m i g e n i u s (c. III 4009) societatum incertatum auctores: P. C a e s i u s P. f. R o m . p u b l i c a n u s R o m a e (11); A l f i u s P i o c a m u s (25), C. C r i s p i n u s C l a d a e u s (55), C n. O c t a v i u s A. f. Ma i . N i c a n o r(? 28) publicani; L. A i a c i u s P. 1. D a m a I u d a e u s (16) portitor; P i o t i n u s (26),T. I u l i u s D e l u s (39) conductores fortasse alter portus Lilybaetani, alter X X X X Galliarum. omittuntur mancipes Aegyptii, velut ‘Етгасррб&еітос oooXos SerfYjptavos iaioQxutyjc tcov [летаХХсоѵ (111).

268) Cf. Сіе. ad A tt. VI, 1, 15: v e s t r i e n i m, c r e d о, g r a v e s h a b e n t (iudi-ces), T u r p i o n e m s u t o r i u m e t У e 11 i u m m a n c i p e m . Plancium Cicero (proPl. 1. 1.) honestiore nomine a u c t o r i s appellat, ne dicat mancipem.

2C,°) Cf. Tortull. apol. 11. inferioris aetatis testis idem, quem antea laudavimus, man­cipes p u b l i c a n o r u m p r i n c i p e s dicit (Ps. Asc. Or. Y p. 113).

27°) Cf. mancipes X X X X Galliarum (t. 38), mancipes vectigalis foricularii ct ansarii promercalium (t. 7), mancipes sulfuris (t. 27), mancipes salinarum (C. Iust. 4. 6, 11) cet.

271) F est. 1. 1.; Ps.-Asc. 1. 1.; Front. ad M. Caes. Y, 34, Nab.272) Tit. 24.

*

— 52 —

examinanda, etenim ille quidem eo iure erat, ut non modo sociorum mi­nime indigeret, sed etiam in ita societate solus publice obligaretur; inter hunc vero et societatem eadem fere in tercedebat ratio , quae .-inter m a­g istratum et populum 273), societatisque personam sustinebat m agister, itaque nullam rem ille nisi suo, hic nisi sociorum nomine gerebat; licitationis officium solum exsequebatur ille, hic omnia p raeter licendi negotium adm inistrabat; socios ille conductionis in partem vocabat, hic a sociis ad amplissimum societatis honorem evocabatur; ille emptionis, hic creationis ergo apud socios principatum obtinebat.

Quae duae potestates, quamquam omnino in ter se videntur pugnare, tam en ob eam ipsam causam, quia sua natu ra diversae erant, m irum in modum reconciliantur, quod non ideo solum factum esse existimamus, quod m unerum dissim ilitudo sim ultates praecidisset quodque ita nec m agister nisi de societate nec manceps nisi e dem inutione societatis crescere pos­set, ut numquam non im par u triusque esset auctoritas; verum etiam hac ra tione ad illam sententiam perducim ur, quod quaestuariae publicanorum societati mancipem, m agistrum corpori praefuisse intellegimus, nam neque adm inistrari corpus sine m agistro, neque societas aut m agistratum creare, nisi quae rei publicae instar erat, au t suae personae gerendae potestatem dare socio, nisi quae ipsa personae vice fungebatur, poterat, accedit quod in B ithy ­nica societate, quae ex ceteris societatibus constabat, itemque in Sici­liensi m agistri officium ad universam societatem regendam p ertin eb a t271), iam quod plures in eadem societate non numquam simul fuisse reperiun- tu r m agistri, ad eandem rem, quam probare volumus, confirmandam va­let. quod si qui idcirco fieri solitum esse credunt, quia socii negotia singula singulis m agistris procuranda darent 275), non quidem eos ut omnino fallat opinio, attam en ut ad ipsum illius in stitu ti caput fontemque pervenerint verem ur, nam etsi usu venisse in optim a quaque societate ut alii aliis vectigalibus proprie assignarentur m agistri non infitiamur,

27S) Mommsen St.-R. I p. 8. Fest. pp. 126. 152 M .= 91 .143 Th.2U) Adn. 151. — at enim Plancium Asiae publicanum societates eius provinciae

aliquot easque haud scio an corporis communione consociatas separatim singulas rexisse suspicabitur quispiam, m ittimus dubitare de provincia, mittimus etiam de tempore, eodemne ille necne «plurimarum societatum magister» fuerit; nam Cicero quidem harum magisterium simul eum gessisse nullo verbo significat (pro Pl. 13, 32). nih il certe obstare arbitramur quominus statuamus Plancium a singulis societatibus, quarum idem partim auctor esset, partim socius primarius, ita factum esse magistrum, ut, qui a reliquis eiusdem universitatis societatibus creati m agistri essent, iis in communi totius corporis m agistratu gerendo col­lega esset.

275) Cf. Salkowski quaest p. 16; z. Lehre von d. jur. Pers. p. 37 adn. 51: «m o h r e r e m a g i s t r i w o h l w e i l d i e G e s e l l s c h a f t v c r s c h i e d e n c v e c t i g a l i a g e- p a c h t e t h a t t e » .

- 53 -

nihilo minus ct omnes illos universae rerum adm inistrationis participes fuisse exemplum declarat maxime societatis Siciliensis, et, cuius in hac praecipuum agebatur officium, Vettius ita d icitur scripturae m agister fuisse et sex publicorum, u t, quoniam haec publica quaenam fuerint ignoramus 276)> aut universa vectigalia ab ea societate conducta adm inistrasse, aut, cum ipse tot publicis exercendis praeesset, portorium solum collegis duobus reliquisse videatur, quare non aequaliter tribus illis m agistris d istribu ta esse societatis negotia perspiciuntur, itaque eam ob causam plures in illa societate m agistros exstitisse suspicam ur, quia societates plures eadem continerentur teste Tullio 277), quae ig itu r ita in te r se coniunctae societa­tes erant, ut unam officerent, harum quaeque eum socium, quem m agis­trum esse vellet, ad commune universitatis officium sustinendum videtur le­gare consuesse; qua re effectum est, ut singulae huius modi universitates modo pluribus, sicut pleraque collegia, m agisterii honorem m andarent, modo singulos ei m uneri praeficerent, sive indivisae eran t, sive id universi socii consenserant, quodsi plures simul m agistri eran t, haud scio an saepe unus, se а pro societatis a qua delectus erat m agnitudine, seu quod ab omnibus sociis ad universam corporis rem rationem que curandam erat constitutus, ita ceteris auctorita te antecesserit, ut superior collegis quodam ­modo maiorque haberetur; qualis in Siciliae m agistris, ni fallor, V ettius fuit: hic enim et in epistula trium m agistrorum a Cicerone prolata, dum ipsius collcgarum que nomine verba facit, prim o loco nom inatur, et m a­gistratus publicos adisse invenitur solus 278), verum antequam porro tra c ­tamus iura officiaque m agistrorum , percensere quoscumque novimus iuvat; nec vero sunt m ulti.

Ac septem 279) m agistrorum nomina didicimus e Cicerone: L. V i b i i , e q u i t i s R o m a n i , v i r i p r i m a r i i , qui, dum Siciliam V erres ob­

27G) Sicut Illyrici vectigal quod vocabatur portorium erat idque dubito an in publica aliquot divisum, quorum, ni fallor, modo tria nominantur (tit. 73. 83. 85. Patsch Mitth. d. rom. Inst. VIII, 1893, p. 198 adn. 1) modo octo ct quidem ea, ut in his pro specie mcrcium cum ceterae pretii partes tum etiam vigesimae exigi solitae esse videantur (tit. 87), ita ve­remur ne sex publica Siciliae (Verr. III, 71, 167) portorii totidem genera intellegenda sint nove de his unum vigesima fuerit (Verr II, 75, 185: e x v i g e s i m a p o r t o r i i S y r a ­c u s i s ) . iam quadripertitum illud vectigal cui «IIII publica Africae» nomen erat, portorii generibus quattuor constitisse veri simile est, praesertim cum indivisum locaretur (cf. Front. ad M. Caes. V, 34 Nab.: A f r i c a e p u b 1 i c u m) itemque ab Augustorum procuratoribus administraretur; quorum procuratorum quidam Priscus nomine, Augusti libertus, invenitur fiusse p r о c ( u r a t о r) IIII p(u b l i c o r u m ) A ( f r i c a e ) et XXXX G a l l i a r ( u m ) (C. X 6668), ut, qui Galliae portorium administraret, eundem etiam in Africa portorii ra­tionem curasse suspicari liceat.

277) Adn. 127.278) Verr. III, 71, 167.279) Dc P. Cuspio, qui in Africa maximis societatis negotiis praefuit, v. adn. 364.

— 54 —

tinet (6 8 1 — 6 8 3 ), in scrip turae ct portorii societate Siciliensi m agister fuit anno ignoto 280); P . V e t t i i C h i l o n i s , h o m i n i s e q u e s t r i s o r d i n i s h o n e s t i s s i m i a t q u e o r n a t i s s i m i , Vorris familiaris affinisque, P . S e r v i l i i C. A n t i s t i i s c r i b a r u m , p r i m o r u m h o ­m i n u m a t q u e h o n e s t i s s i m o r u m , qui tres V erris praeturae Si­ciliensis anno, ut opinor, tertio in societatis quam supra diximus m agi­sterio collegae fu e ru n t281); L. T u l l i i , f a m i l i a r i s V e r r i s , qui iis, quos modo nominavimus, cum collegis quibusdam duobus unove 282) a. 6 8 4 successit 283); P l a n c i i p a t r i s , e q u i t i s R o m a n i , p r i n c i p i s p u b l i c a n o r u m , ante a. 693 societatum aliquot m agisterio fu n c ti284); P . R u p i l i i P. F. Me n . , quem Cicero F u rio Crassipedi, cum hic esset pro quaestore provinciae B ithyniae, B ithynicae societatis m agistrum com­m en d av it285). omissis porro nominibus Cicero Ciliciae p raeto r a. 703 laudat scripturae et portus magistros ipsius d ioecesium 286), adde testi­monium titu li cuiusdam B aetici, quem saeculo p. Ch. altero posuerunt s o c i i q u i n q u a g e ( s u m a e ) a n n i T e n a t i S i l v i n i ; in quo titulo viri docti cum annui publicanorum m agistratus eiusque s~<.ovj|xoo mentionem fieri vidissent, m agistrum cum fuisse sane credibiliter coniecerunt 287) nec tam en certo, cum, quoniam socii quotannis m utari soliti esse v id en tu r28S), annuae conductionis mancipem titulo appellari non absit suspicio 289).

Equites ig itu r Romani sunt, quos quidem Cicero nom inat, omnes omnesque fere viri prim arii, honestioris p raeterea scribarum ordinis ho ­mines non nulli 290), itaque com probatur exemplis, quod per se ipsum sa­tis superque v idetur probabile, nulli nisi equiti Romano principique publi­canorum m agisterii honorem capessere licuisse, quamquam socii eum, cui societatis gubernacula deferebant, cum onerarent officio magis quam o rna­

28°) verr II, 74, 182.281) Verr. III, 71, 166 sqq.282) Yorr. II, 72, 176: s i i s t a s l i t t e r a s n o n d e c r e t o d e c u m a n o r u m

m a g i s t r i r e m o v i s s e n t .283) Yerr. III, 71, 166 sqq.—idem L. Tullius fuisse videtur societatis ille magister,

quem Cicero Verris, amicum dicit Verr. 71, 173.284) Сіе. pro P l. 13. 32.285) Сіе. ad fam. XIII, 9, 2.286) Сіе. ad Att. V, 15, 3.287) C. II 5064 (tit. 31) cum adn. Mommseni. Marquardt St.-Verw. II p. 300.288) Cf. tit. 84: a n n ( о ) VI.28°) In titulo Tergestino nostri instrum enti ‘14 aut nullius commemoratur magisterium

aut certe servi ideoque hic societatis vectigalium magister haberi nullo modo potest, defani «m a g (i s t r о)» quodam (fortasse « F i [r m i о n e]») agi suspicatur M. Kraseninnikov incommentatione quam scripsit de ordine Augustalium (Pctropol. 1895, p. 221).

290) Huius ordinis publicani, cum apud aerarium, censores, ceteros m agistratus magni momenti essent, societatibus sane plurimum profuerunt.

— 55 —

rent, aptiorem, reo r, ad communem rem augendam quam dignita te amplio­rem esse semper m aluerunt, quare facile aliquis ad illum honorem ascen­dere potuit aliquotiens, ut, sicut in collegiis sodaliciisque solebat, m agis­te r iterum , tertium , cetera appellaretur, annuum autem fuisse m agistri officium, ut titu lum illum Baeticum , quippe qui argum ento egeat potius quam vigeat, om ittam , de Siciliae quidem societate satis constat testim o­nio T u lliano29(). deposito honore societatis recte a se adm inistratae r a ­tionem sociis m agistri reddebant; nec sine laudatione, u t opinor, qui de societate bene m eriti e ran t m agistratu abibant, qui vero sociis aliquo nomine obnoxii erant iudicio arcessebantur: id quod non dubie conficitur e m agistrorum illa consuetudine, u t , c u m t a b u l a s n o v o m a g i s t r o t r a d e r e n t , e x e m p l a l i t t e r a r u m i p s i h a b e r e n o n n o l l e n t 292), dum autem agebatur officium, u t quae communi nomine gereren tur ge- rendave v ideren tu r ad societatem referrent, aut omnes socios, aut p rin­cipes solos convocabant eorumque decretis stabant 293); nec facere omnino poterant ut non horum maxime voluntatem in societate adm inistranda intuerentur 294).

Quae u t ita sint, nihilo minus m agistrorum potestatem videmus fuisse tantam , u t quaecumque illi pacti erant in se reciperet societas; de qua re Ulpianus: i t e m m a g i s t r i s o c i e t a t u m p a c t u m e t p r o d e s s e e t o b e s s e c o n s t a t 295), ita nec iudicio m agistros socii ante v identur persequi potuisse, quam illi se m agistratu abdicarent, augebat m ag istro ­rum dignitatem , quod cum m agistratibus publicis societatum publice con­stitu tarum nomine non privatorum in modum agebant 296), actorum officio functos esse videri m agistros iam ante commemoravimus 297), in tra domes­ticos, u t ita dicam, societatum parietes potestas m agistris e ra t cum se­natus cogendi agendique tum sociorum advocandi contiones ac summo-

291) y err> xi 74? 182: q n e m r c p c r i e b a t m a g i s t r u m c о i p s о a n n о, q u i m i h i m a x i m e q u a e r e n d u s c r a t. cf. Сіе. ad fam. XIII, 9: c u i u s p r a c c i p u u m o f f i c i u m a g i t u r h o c t e m p o r e .

292) Yerr. 1. 1.— de publicanorum m agistri iure iurando nihil memoriae proditum est.293) Verr. II, 71, 178.294) Cf. Salkowski z. Lehre v. d. j. Pers. p. 87: « m a g i s t e r m i t z i e m l i c h

u n u m s c h r a n k t e r G e w a l t » .295) Dig. 2, 14, 14. cf. Bouchaud 1. 1. p. 247; Troplong Contrat de societe p. XXVIII:

«c h e f s d e 1 ’ a s s о c i a t i о n, r e p r e s e n t a n t s d u c o r p s m o r a l j u r i d i q u e , i i s a v a i e n t l e d r o i t s i g r a v e d e l i e r p a r l e s c o n t r a t s e t l e s a c t o s q u ’ i 1 s p a s s a i e u t a v e c l e s t i e rs».— perperam dc Ulpiani verbis iudicare videtur Cohn (z. rom Vereinsrecht p. 168): nam «magistri» nomen, cum nudum positum sit, magistrum navis significare non potest. ‘

296) Adn. 255.297) Adn. 211.

— 56 —

vendi 298), auctoritatem cum ulabat tabularum c u ra 299), quae tabulae, ut supra diximus, non longe abera t quin publicorum instrum entorum loco h ab e re n tu r800).

M agistrorum erat habitare К ота*!301); in Urbe enim socictates, quarum personas illi sustinebant, erant collocatae, accedebat quod opus era t et societates adm inistrare ex sententia consilii sociorum urbanorum, et urba­nos m agistratus senatum que adire saepius, itaque Roma quae fieri vellent iis, qui in provinciis sociis operas dabant, litteris im perabant 302), scri­bebant ig itu r illis assidue eorum que rursus litte ras , libellos, commentarios accipiebant 303). asservabant quae Romae deposita erant societatum in s tru ­m enta, in his litterarum missarum exem plaria 304), in primis tabulas accepti et expensi 305): rationem enim sociorum num m ariam universam curabant, denique ut cuncta com plectamur paucis unoque sub aspectu po­namus, societatis equitum Romanorum n atu ra ratioque in m agistro omni ex p arte expressa atque efficta cernitur, qua quidem societate labefacta fieri non potuit quin m agistri quoque auctoritas concideret, obscurior ta ­men ea res v idetur propter inopiam testim oniorum , nisi quis ex hac ipsa inopia haud leve eius rei argum entum peti posse iudicot. p rae te r enim titulum Baeticum , de quo supra diximus, Ulpianus solus testis esse vide­tu r etiam im peratorum aetate in societatibus permansisse m ag istro s30c). quod tamen testimonium tantum abest ut in omnes eius aetatis societates valeat, u t pl erae que, id quod antea demonstratum est, nulla nisi mancipis po testate gubernari solitae esse v ideantur.

2э8) A d n . 2 1 6 .299) Yerr. II, 71, 173: u t d i l i g e n t e r c a v e r e t (magister) a t q u e p r o s p i c e ­

r e t n e q u i d e s s e t i n t a b u l i s s o c i o r u m cet.3°°) Adn. 228.301) Verr. II, 71, 173; III, 71, 167.302) Сіе. ad Att. V, 15, 3.303) Yerr. 1. 1.3 0 4 ) y e r r > 1. 1,

305) Verr, II, 74, 182.306) ITlp. 1. 1.— F esti verba (p. 126 M .= p . 91 Thewr.) quae sunt: m a g i s t r i n o n

s o l u m d о c t о r e s a r t i u m , s e d e t i a m p a g о r u m, s o c i e t a t u m , v i c o r u m , c o l l e g i o r u m , e q u i t u m d i c u n t u r , q u i a o m n e s h i m a g i s c e t e r i s p o s ­s u n t , non necesse est pertinere existimentur ad aetatem imperatoriam.

— ы

V III.

Quibus ad conducenda publica manceps, ad adm inistranda m agister ita auctores actores duces erant, u t eorum cum m andata recepissent pe- cuniamque accepissent etiam scitis decretisque tenerentur, quodnam iis conducto publico una cum ipso conductore fruendi ius, quae iubendi po­testas, quae conciliorum ra tio , qui amplissimus ordo fuisset, quoniam p a r­tim celeriter perstrinxim us, partim uberius disputavim us, sequitur u t e t qui fuerint aliquando definiendo explicemus, et quae in ter eos ceterosque, qui re cum iis communicata se ad eorum societatem quodammodo appli- carant, ra tio intercesserit videamus, quam tamen rem ita trac tare insti­tuimus, ut ab obligationum quibus sociorum ius continetur in terpretatione abstineamus neque in iuris scientiae palaestra nostrapte sponte periclite- mur. nisi cuius iuris cognitionem ad ipsam constitutionem societatis pe­nitus cognoscendam locus postularit; proficiscendum autem esse v idetur ab appellatione.

Socii illi apud Romanos, g raece xotvuml 307) vocantur, quod tamen verbum poni solet varie, nam au t mancipis nomine omisso totam societa­tem sociorum appellatione complectimur 308), aut eodem verbo iuxta illius nomen collocato ita usurpam us mancipis socios, ut ipsi contrario nomine opponamus 309), cuius verbi vis ipsa declarat societatis ad quaestum com­parandum initae lucrum damnumque sic in ter socios dividi oportuisse, u t quam quisque in commune impendendae pecuniae partem contulisset ean­dem communiter partae auferret; nisi qui forte excepti eran t ne darent pecuniam, quia au t operas dabant sociis aut populo se pro iis obligarant. porro socii, sicut collegii sodaliciique3i0), item eius publicanorum societa­tis, quae e ceteris societatibus constabat, d iceb an tu r311), non quo quaes­tum communem inter se universi p a rtiren tu r,— in quo enim quisque pu­blico quave societate quaestuaria partem habebat, eius publici societatisve no­mine pro ra ta parte aut damnum contrahebat aut lu c rab a tu r,— sed quia corporis communione eran t consociati, cum autem de quaestuaria societate ag itur, iidem, ut par est, homines modo socii esse vel publicani modo publicorum partes habere dicuntur: Cicero quidem V errem alloquens, simul

307) Adn. 192.^ 3 93. 194, in apochis Aegyptiis iidem non numquam appellanturp-8TO)£Ql.

308) V. e. g. tit. 1. 6. 14. 15. 22. 100 cet.3(W) Adn. 258.310) Liebenam Vercinswcsou p. 184.311) Cie. ad fam. XIII, 9, 1: s o c i o s B i t h y n i a e . Gai. Dig. 3, 4, 1.

— 58

ac publicanos ait d ictitasse eius esse partis, iam: n i A p r o n i u s ,inquit, d i c t i t a r e t t e s i b i i n d e c u m i s e s s e s o c i u m 312), quam­quam fuerunt, de quibus e t ante commemoravimus et hoc capite fusius dicemus, qui partes quidem in publicis haberent, socii vero non essent; quamobrem vel R abirius Postum us, quem Cicero m agnas publicorum p a r­tes habuisse dicit, utrum socius vectigalium an affinis fuerit dubitari po­test, nisi quod, quoniam fortissim i et maximi publicani filius erat, ipse publicanus fuisse v idetur, p raesertim cura in paternae vitae similitudinem deductus esse t r a d a tu r313), iam quantulacum que erat pars, is, cuius erat, adscisci poterat in te r socios, velut T. Aufidius quidam, qui, quam quam A s i ­a t i c i p u b l i c i e x i g u a m a d m o d u m p a r t i c u l a m h a b e b a t , t a­men p u b l i c a n u m i n A s i a e g i t 314), ra tio autem partium , quas socii habebant, in societate vectigalium omnino eadem erat quae in privata, u t quaecum que illi expendenda erat sociis pecunia d istribueretur eamque quisque sumptus partem suppeditaret, quam ab initio se, quotienscumque res tu lisset, collaturum erat pollicitus.

Venimus ad sociorum heredes: qui quo iure fuerint, et certatu r ex parte , neque a nobis sine detrim ento m itti potest disceptatio, ad hos enim prae ceteris quasi affinitate quadam coniunctis cum societate ad- iunctisque ei tam quam comitibus sociorum res ratioque p e rtin eb a t315), namque id quidem una mente omnes consentiunt: sociorum heredes socios non esse, tam en et quaestus communis esse participes, et damnum una cum sociis facere pro portione; quodsi adsciti sint socios f ie ri310), a t de partis adscriptione discrepant, de qua, dum Sabinum enarra t, haec dixit P om ponius317): a d e o m o r t e s o c i i s o l v i t u r s o c i e t a s , u t n e c a b i n i t i o p a c i s c i p o s s i m u s u t h e r e s e t i a m s u c c e d a t s o c i e t a t i , h a e c i t a i n p r i v a t i s s o c i e t a t i b u s a i t : i n s o c i e ­t a t e v e c t i g a l i u m n i h i l o m i n u s m a n e t s o c i e t a s e t p o s t m o r t e m a l i c u i u s , s e d i t a d e m u m , s i p a r s d e f u n c t i a d p e r ­

3‘2) Verr. III, 57, 181. 132.313) Сіе. pro Rab. Post. 2, 3. 4.314) Yal. Max. YI, 9, 7. 8.315) Malae, c. LXY (cf. acln. 83j.316) Ulp. Dig. 17, 2, 63, 8: i n h e r e d e m q n o q n e s o c i i p r o s o c i o a c t i o

c o m p e t i t , q u a m v i s h e r e s s o c i u s n o n s i t : l i c e t e n i m s o c i u s n o n s i t , a t t a m e n e m o l u m e n t i s u c c e s s o r e s t . e t c i r c a s o c i e t a t e s v e c t i g a ­l i u m c c t e r o r u m q u e i d e m o b s e r v a m u s , u t h e r e s s o c i u s n o n s i t , n i s i f u e r i t a d s c i t u s, v e r u m t a m e n o m n e e m о 1 u m e n t u m s o c i e t a t i s a d e u m p e r t i n e a t , s i m i l i m o d o e t d a m n u m a g n o s c a t q u o d c o n t i n g i t s i v e a d h u c v i v o s o c i o v e c t i g a l i s s i v e p o s t e a : q u o d n o n s i m i l i t e r i n v o l u n t a r i a s o c i e t a t e o b s e r v a t u r .

317) Pomp. ad. Sab. Dig. 17, 2, 69 pr.

— 59 —

s o n a m h e r e d i s e i u s a d s c r i p t a s i t , u t h e r e d i q u o q u e c o n ­f e r r i o p o r t e a t , q u o d i p s u m e x c a u s a a e s t i m a n d u m e s t : q u i d e n i m s i i s m o r t u u s e s t , p r o p t e r c u i u s o p e r a m s o c i e ­t a s m a x i m e c o i t a s i t , a u t s i n e q u o s o c i e t a s a d m i n i s t r a r i n o n p o s s i t ? quam adseriptionem alii volunt vim habere cooptatio­nis: sic enim aiunt recipi heredem in societatem sive adscisci, u t partis adseriptio a sociis consciscatur, negant ig itu r illum, etiamsi lucri damnique particeps sit, societati succedere nisi adse itum 318). aliis haec duo contra secernere placuit, qui ita censent, heredem socium quidem fieri per cooptationem (scilicet quam a d s c i s c e n d i verbum d e­m onstrat), lucri vero damnique participem per partis adserip tionem 319); quorum sententiam non satis ab ipsis defensam neque ab explicatiore heredum vectigalium iuris cognitione profectam, quantum in nobis est, defensuri sumus ita, u t simul adseripta parte heredem in veterem illam, quae in ter dem ortuum socium ceterosque intercesserit, societa­tem succedere, adseitum vero novam contrahere doceamus, quid enim? publicorum p artes, quoniam non modo sociorum erant, sed etiam affinium, nonne videntur etiam ad eorum personas adseribi potuisse, qui socii non essent? verum paulo accuratiorem investigationem res reqitirit. quam si quis institu it, hoc teneat necesse est, non universorum sociorum coniunc- tionem societatem initio dicere Pomponium vel potius Sabinum, sed ra ti­onem quam ceteri socii cum eo, de cuius herede ag it, habeant 320), haec societas, sive eam iuris rationem inter unum quemque socium et ceteros intercedentem dicere mavis, in privata societate socii morte solvitur, in societate vectigalium quadammodo continuatur, a quo capite hoc omne ius ducitur, quod ita constitutum est eo consilio, ne unius socii obitu universa societas dirim eretur: lex enim erat societatum omnium, u t soluta societate quae in te r quem libet socium et reliquos esset d isso lveren tu r321), sed quo facilius societas vectigalium etiam distrahi possit, si res flagita­verit ( q u i d e n i m s i i s m o r t u u s e s t cet.), cavetur ut, nisi socii dem ortui pars ad personam heredis eius adserip ta sit, societas quae in ter eum socium et ceteros sit finiatur, quo facto to ta societas d irim atur n e ­cesse est. atque omnino adseribi pars debet; quod si heredi petenti super­

318) Pernice Parerga II, Sav.-Ztschr. f. RG., r. А., V, 1884, p. 106 sqq. Cohn z. r. Yereinsrecht p. 171 adn. 60. D ietrich d. rechtl. Nat. p. 16 sq.

*19) Brinz Pand. II p. 1009. Lefebvre, de la societe en general et spec. dc la soc. vectig*. (these de droit, Bennes 1889) p. 49.

32°) Id qnod suo iure contra Brinzium (collata fragmenti 65 h. t. paragrapho 9) obti­net Cohn (Yereinsrecht p. 171 adn. 60).

321) Cf. D ig. 17, 2, 65, 9; Inst. 3, 25, 5.

— 60 —

stites recusant socii, in ius itu r, neque hi sese ab ea re excusare pos­sunt, nisi forte indici persuaserint, quam quaestus partem cum demortuo socio communicassent, eandem se cum herede eius communicare sine socie­tatis detrim ento non posse 322): quae res, cum diiudicatur, ex causa aesti­manda est. quodsi pars neutiquam adscribi posse videtur, d istrah itur so­cietas 323), sin autem adserip ta pars est, a quo quisque heres est factus, eius societatem ita continuat, ut lucri damnique particeps sit, socius op­timo iure non sit,324), quae tamen in ter heredem sociosque iuris com­munio non iniuria d icitur societas: est enim s o c i e t a s h e r e d i t a r i a societatemque eam et Ulpianus appellat et Cicero, quorum ille quidem rationem quae dem ortui socii heredi cum sociis superstitibus intercedit, dum societati v o l u n t a r i a e opponit, hereditariam esse significat, tametsi heredem socium esse quippe nondum adseitum negat 325); Cicero autem non opponit solum voluntariae societati hereditariam 320), sed etiam ad­versas diligentissim a iurisconsultorum monita praeceptaque heredem socium

322) Quod quidem tum usu venire solebat, cum is demortuus erat, propter cuius ope­ram societas maxime coita erat aut sine quo administrari non poterat, sin operas eas, quas demortuus socius societati dedisset, bcres dare non poterat, alius socius poterat, satis erat vel mercedis partem e parte heredis pro tempore, quo socii opera non amplius in societatem conferebatur, deduxisse.

323) Quamquam omnino de societate, ne forte unius socii obitu dirimatur invitis ceteris, caveri invenimus, ut ab initio sociis pacisci liceat, ne non continuetur inter super­stites (Dig. 17, 2, 65, 9; Inst. 3, 25, 5). quod quidem etiam in vectigalium societatem valere non est cur negemus, quam rem si inter se ab initio pacti sunt socii vectigalium, denegata partis adseriptione cum herede decidunt de pecunia, qua accepta de societate’ decedat.

3M) Cf. Dig. 50, 2, 4: d e c u r i о, q u i p r о h i b e t u r c o n d u c e r e q u a e d a m , s i i u r e s u c c e s s e r i t i n c o n d u c t i o n e , r e m a n e t i n ea, q u o d c t i n o mn i b u s s e r v a n d u m est .

32a) V. adn. 316.— mirum non est Graecos voluntariam socictatcnr interpretando dixisse oo7. аѵау^аіссѵ (Bas. 12, 1, 61 Ilcimb. I p. 769), nam hereditaria societas necessaria est (cf. Cuiaeii verba in proxima adnotatione allata), sim iliter usus fructus ex testamento consti­tutus opponitur ei, qui contractu constitue est voluntario (C. Iust. 3; 33, 4). at viri docti quam voluntariam Ulpianus dicit privatam societatem acceperunt, velut Pernice (Labeo I p. 298: « h i e r a u t m o c h t e m a n d i e G e g e n u b e r s t e l l u n g v o n s o c i e t a s v e c t i g a l i s u n d v o l u n t a r i a b e z i e h e n , w e l c h e l e t z t e r e d о c h j e d e s - f a l i s m i t d e r p r i v a t a s o c i e t a s f r. 59 e i n e u n d d i e s e l b e i s t»). quid igitur est? nempe вести ipse pugnat Ulpianus: modo enim ait: c t c i r c a s o c i e ­t a t e s v e c t i g a l i u m i d e m o b s e r v a m u s , scilicet quod in societate privata; nunc vero hoc ipsum videlicet negat.

326) Сіе. pro Quinct. 24, 76: c u m e o t u v o l u n t a r i a m s o c i e t a t e m c o i ­b a s , q u i t e i n h e r e d i t a r i a s o c i e t a t e f r a u d a r a t? 6, 25, 26; 15, 48. Cuiaeii observ. 1. X c. 25: « u t a u t e m e x i u r e —T u l l i u s v o l u n t a r i u m p r o c u r a t o ­r e m d i x i t , i t a c t v o l u n t a r i a m s o c i e t a t e m i n Q u i n c t i a n a, o p p o s i t a e i s o c i e t a t e h e r e d i t a r i a , i d e s t c o m m u n i o n e q u a e i n t e r c e d i t c u m h e r e d e d e f u n c t i s o c i i ; h a e c e n i m v o l u n t a r i a n o n e s t , q u i a re , n o n c o n s e n s u c o n s i s t i t » .

- 61 —

appellandi concessam sibi videtur habere licentiam 327), cum vero heres socius non sit, nec ei au t suffragii ius est aut ulla societatis adm ini­strandae potestas 328), quo facilius autem in tellegatu r adserip ta parte id effici, u t hered itaria societas in te r heredem et socios superstites c o n tra ­hatur, adseito vero herede etiam voluntaria, haec tr ia ultro afferre iuvat. primum, quod a Pomponio heredis ad cuius personam adserip ta pars est condicio verbis quae sunt: u t h e r e d i q u o q u e c o n f e r r i o p o r t e a t , ita describitur, ut eadem fuisse videatur, qua heredem nondum adseitum fuisse docet Ulpianus 329). quae verba, si adseripta parte heredem optimo iure so­cium fuisse statuim us, vel supervacanea sunt vel etiam ei, quod statuimus, contraria: significant enim non omni ex parte heredis societatem valuisse, porro verba eadem testim onio sunt heredem nisi adseripta parte lucri dam- nique participem esse non posse. alterum est, quod qui socius adsciscitur, quoniam пои dem ortui socii societatem continuat necessario, sed sua se sponte et voluntate ad superstites socios adiungit, heres amplius appel­lari recte non potest, sed socius, tertium denique est, quod socii u t he­redem adsciscant cogi nullo modo possunt, ut ne sit qnidem cur iusta quadam repulsae excusatione u tan tur; quo cum arbitrio illud « ex c a u s a a e s t i m a n d u m » minime, credo, concinit, resta t u t videamus ne exem ­plis careat d isputatio , quibus cum omnino p ertrac ta tae rei lumen adhibe­atur, tum a nobis la ta com probetur sententia, atque in testu la quadam illius generis, quo genere testarum conductores vectigalium A egyptii uti solebant, quibus pecuniam publici nomine acceptam testaren tur, haec scrip­ta invenimus: ’IouX(to?) SspYjvoc тграх(хсор) ару(орсху]<;) ’EXscp(a'm'vrj!;)v.al ’Avxcovto; ’A[A<*moo ш \ О оакгрім п (sequitur v iri nomen proprium ) (bocooi^BVTss?) st? -/Xrjpo(v) avxl ’Артс(сгг]аг(о<;?) 33°), ut teneamus heredes duos unius socii ( ’Артс...) adserip ta huius parte ad personas illorum nec eos etiam tum adseitos, quia appellantur heredes, iam in alia publicano- norum A egyptiorum apocha eaque in charta papyracea scrip ta adserip-

32r) Сіе. pro Quinct. 6, 26; 16, 52.328) Eenaud, das Reclit der Actienges., ed. 2, 1875, p. 6.329) In ceteris societatibus inter negotia ante socii mortem transacta posteaque gesta

hoc intererat, ut ex illis lucri damnique nati heres particeps esset, ex his non essot (Schmid Archiv f. civil. Praxis XXXVI, 1853, p. 174). intor publicanorum vero negotia nullum huius modi discrimen esse potuit, quia hoc solum negotium societas vcctigalium habebat, quod ab initio cum re publica contraxerat, ita fit ut res ipsa heredem in demortui publicani so­cietatem succedere postularit.

33°) Frohner llev . Arch. X I7 1865, p. 4-22 sqq., n°. 33.—data occasione gratias ago viroillustrissimo IJdalrico W ilckono, qui et universi illius testarum generis sylloges ab ipsoincoliatae plagulas primas, quibus plus centum et sexaginta батрака continentur, insp icien­das mihi dederit, et huius testulae lectionem emendatiorem mecum communicarit.

— 62 —

tum videmus heredis nomon nomini conductoris, in qua apocha haec le ­guntur: 'A t o m o s Scoxpdxouc xXrjpovdfjios тoo [xsT7]XXa)(6tos aoxou тгатрб? xoivo>vo5 [xoo ysvajjivoo(sic) 3S1). plane ig itu r d is tin g u itu r heres a socio, quamvis et quaestus communis particeps sit et operas det societati, quas eum ante adscriptam partem dare nequaquam potuisse com pertum habemus e Pomponio.

Adhaesisse societati publicanorum consortes quosdam affinesque con­ductionis homines ad lucri damnique communionem a sociis arcessitos ipse nos ad suspicandum adducit Polybius verbis illis, quibus omnis nostrae societatum cognitionis elem enta continentur, quae enim, u t poeta ait, p a r s h o m i n u m g e s t i t c o n d u c e r e p u b l i c a 332), hanc ille ita depingit, u t omnem fere civitatem se ad vectigalia redim enda applicavisse ap p a rea t333); quare necesse est m ulti publicorum partes habuerin t sic, ut tamen publi­canorum in ordine haudquaquam num erarentur, nec vero occulta illa qui­dem ac clandestina, at societate tamen cum his coniuncti erant: quam si coissent, iis non modo auctorita tem apud socios interponere, sed ne pro­p ria quidem commoda rite tueri ac defendere licuisset, fuisse ig itu r ex tra­neos quosdam conductionum participes p ropriique iuris contra socios ob­tinendi potestatem iis datam esse perspicuum est.

Quam tamen rem nos nunc a Polybii testimonio profecti hac ra tio ­cinandi via assequim ur, ea res novi nihil habet, sed iamdudum ab aliis alio modo dem onstrata atque omnium antiquitatis investigatorum assensu com probata est. qua ecquid potest esse testatius, si quidem in ipsis edictis censoriis a sociis d istinguuntur affines? reperimus enim a. 585 quibusdam publicanis interdixisse censores, n e q u i s e o r u m — a d h a s t a m s u a m a c c e d e r e t s o c i u s v e a u t a f f i n i s e i u s c o n d u c t i o n i s e s s e t 334), quodsi quis ita nobis occurrerit, u t affines illos praedes in­tellegi posse contendat, nullo negotio refelletur, sin t enim praedes; at in quaestus partem au t ita veniunt, ut socii, aut ita, u t externi quidam p a r­ticipes: atqui ab illis secernuntur: ergo hi sunt, ceterum praedes semper socios fieri consuesse iam ante demonstravimus, accedit quod in municipii M alacitani lege praeter praedes sociosque atque heredes etiam aliud quod­

331) Par. Paris. 17 (Not. et Extr. XVIII, 2 = F . I. p. 324).332) Horat. epist. I, 1, 77.333) Mommsen h ist. Rom. I p. 852* « e s g a b n a c h P o l y b i u s Z e u g n i s s

k a u m e i n e n y e r m o g e n d e n M a n n i n R o m , d e r n i e h t a i s o f f e n e r о d e r s t i l l e r G e s e l l s c h a f t e r b e i S t a a t s p a e h t un g e n b e t h e i l i g t g e w e s e n v a r e » . — verbi causa suspicamur M. Licinium P. f. M, n. Crassum Divitem partes in publicis habuisse (cf. Cie. ad Att. I, 17, 9).

334) Adn. 68.

— 63 —

dam appellatur genus, ad quod illorum res pertinere dicitur: qui quidem videntur alii esse non posse nisi externi illi conductionis participes sive affines 335). quid quod in alio quodam edicto, quod ad censorium edictum praeto r addidit, haec inveniuntur: q u i d e L. M a r c i o M. P e r p e r n a c e n s o r i b u s , s o c i u m n e a d m i t t i t o n e ve p a r t e m d a t o n e v e r e d i m i t o , p rohibetur ig itur, quicumque ad hastam accessurus est, quo­minus eum, qui de L. Marcio M. P erperna censoribus aedem Castoris tuendam habuerit, in u ltro tributis redim endis socium adm itta t partem ve ei det, ut particeps scilicet sit redem ptionis denique quominus ipse re ­dimat, si forte is sit, qui quid ab illis censoribus redem erit 337). nam si quis « t u» commune subiectum enuntiatorum omnium interponendum censet, ut ita conformatam orationem habeat: «tu, si is es, qui de illis redem eris, socium ne quem adm ittito neve cui partem dato neve ipse redim ito», eam edicti vim fuisse concedat necesse est, ut veteres publicani mancipes fieri sociosque aut affines conductionis habere vetaren tur, ipsi socii affinesve esse sinerentur; id quod cum a causa dissidet atque a Verris praetoris consilio, qui, si talia edixisset, vel Iunio patruo facultatem dedisset ut rem pupillo socio conduceret, tum huius edicti cum illo, quod L ivius non ad verbum quidem trad id it, consensum omnem concentum que to llit, quae duo edicta quin non modo ad eandem rem pertinuerint, sed etiam verbis iisdem co n ­cepta fuerint dubitari omnino non potest 338). quodsi quid de oratione em endatiore aegre feras detrah i interpositi pronominis perpetua casuum m utatione, cave sis, dum haec meliora facere coneris, ipsam an tiqu ita tis notam tollendam interlinendam que cures 339). quae cum ita sint, quod

335) Adn. 83.336) Cf. Ps. - Asc. ad h. 1. Or. V, p. 197: a l i u d e n i m s o c i u s , a l i u d

p a r t i c e p s .337) Verr. I, 55, 143; cf. 50, 130.—ad hunc modum edictum explanavit Fechner (zu

Cicero’s Verrinen, Philolog. XVI, 1860, p. 257); idem simul confutavit opinionem Manutii, qui cum cetera complementa eadem proposuerat tum in extremo e i, non i p s e ante redi­mendi verbum supplendum censuerat.

338) Hoc ita est, si quidem verba p a r t e m a l i c u i d a r e valent «proprii quaestus aliquem facere participem», sin illa partis conferendae vim habent, ut, quae duae res in so­cietatem conferuntur, pecunia et opera, harum utriusque collatio eodem «dandi» verbo sig­nificetur partisque datio respondeat operae dationi, et edictum de quo agimus ad hunc ino- dum explicandum esse videtur: «tu qui redemisti socium ne ullum habeto neve in ullam so­cietatem partem conferto neve ipse manceps esto», et quae de Rabirii Postum i consuetudine amicis dandi partes Cicero dixit (adn. 840) ita accipienda sunt, ut illis publica conducenti­bus Postumus affinis factus pecuniae quae ad conducendum opus erat partes subm inistrasse videatur, verum haec interpretatio reiectanea est; is enim partem dare dici solet, qui in sui quaestus partem alterum vocat (Plaut. Rud. 937: n i s i p a r s d a t u r), ut necesse sit partem a mancipe dari, accipi a participe.

339) Adn. 69.

— 64 —

supra diximus affines quosdam em ptionum fuisse, qui publicorum partes haberent, socii autem non essent, antiquissimae aetatis monumentis con­signatum est. adde Ciceronis quibus Postum um celcbrat laudes: n e c i n t e r e a l o c u p l e t a r e a m i c o s u i n q u a m s u o s d e s t i t i t , m i t ­t e r e i n n e g o t i u m 4, d a r e p a r t i s , a u g e r e r c , f i d e s u s t e n ­t a r o 34°). participes ig itu r conductionum suarum vel etiam socios fecit amicos 34‘) idque fortasse sic, u t pecuniam iis pro ra ta p arte conferendam crederet eorumve nomine conferret, partim etiam ita, ut paene idem iis deferret beneficium, quo Cn, Plancius trad itu r tribules multos, cum publi­canorum in operas patris auctorita te et g ra tia m itteret, affecisse 342), nisi quod horum pleriquc ut m ercennarii sociorum procuratores, Rabirii autem amici u t socii operas dedisse videntur, ius autem suum haud secus ac socios exsequi potuisse affines cum ex edictis censoriis tum e loge Ma- lacitana liquido apparet, nisi forte a m agistratibus quominus conductionum participes essent prohibiti eran t, quo facto quaecumque in ter cos et socios intercedebant obligationes irritae habebantur.

De affinium iure quamquam multi m ulta disputant 343), certi nihil habemus, praeterquam quod illis neque suffragii ius neque honorum in societate fuerit necesse est. dubitandum ig itu r est, utrum hac illi condi­cione in societatem recipi soliti sint, u t quotienscum que necessitas obve­nisset pro ra ta parte aes conferrent, an cum semel certam pecuniam in aleam dedissent nihil pecuniae operaeve amplius societati deberent, quos si quis illa condicione fuisse statuerit, cum sociorum heredibus plane aequarit, nec id inepte: multi enim non eo socii fieri nolebant, quod p e­ricula oneraque vitabant, sed quia nomen publicani lucemque fugiebant, magis vero viris doctis arrisit alterum : eos enim affines fuisse credunt, qui partes illas, quae de publicanis em ebantur ita, u t rursus venales essent, haberent tenerentque. quarum emptores nihil in societatem nisi semel nu­meratum certum pretium quo emissent videntur contulisse: namque ita eas

340) Сіе. pro Rab. P ost. 2, 4.341) Qave tamen ereclas id sine sociorum consensu (cf. Сіе. p. P1 19, 47: p a t r i s

a u c t o r i t a t e e t g r a t i a ) facere potuisse Rabirium (cf. Boucliaud p. 245: «1 a s o- c i e t e u n e f o i s f о r m e e, c e u x d e s a s s o c i e s q u i s e t r о u v о i c n t l e s p l u s o p u l e n s c e d о i e n t u n e p e t i t e p a r t a l e u r s a m i s » ) , valebat enim illud: « s o c i i m e i s o c i u s s o c i u s m e u s n о n e s t»; nec potuit quisquam aut socius fieri n isi adseitus aut particeps nisi adseripta parte e decreto sociorum, quas autem quisque venales habebat partes, eas dono dare cuilibet poterat, de qua re infra dicemus.

342) Сіе. pro Pl. 19, 47.343) Cf. maxime Salkowskii quaest. pp. 60 —68; z. Lehre v. d. j. Pers. pp. 38—4 1 .—

Dietrich (die rechtl. Nat. p. 15 sq.) etiam ad calculos vocavit socios affinesque, quo magis pecuniae inter utrosque partiendae rationem illustraret; nec id sane licrcle in cassum, nisi quod vereor ne menda non nulla calculi isti contineant.

— 65 —

venire, abalienari, erip i denique potuisse perspicim us, u t qui sibi' ea spe­rabant nullo pacto se populo sociisve obligarent, quod tam en si ita est, sequitur u t huius modi partes ad em ptoris personam adseribi solitae nonsint, sed quisquis tenebat partem communis quaestus particeps fuerit: idquod in eos quidem affines, quos e censoriis edictis cognitos habem us,haudquaquam cadit, certi enim homines a conductionibus excluduntur, hae autem partes incertorum erant emptorum; quapropter veteres publicani quominus eas emerent nullo modo prohiberi poterant, itaque quamquam de re obscura ac paene- ignota fidenter quicquam affirmari posse neuti- quam putam us, tamen iis, quas modo attulim us, rationibus adducim ur, ut partium emptores a societate prorsus alienos, affines autem qui vocaban­tu r eodem iure atque sociorum heredes fuisse suspicem ur, verum quidem haec incerta sunt; quae vero viri docti de partium quas supra diximus ratione eruerunt, ea certa tropaea tu lit in terpretandi ars in terpretum que acumen, vicerunt enim eas et venales fuisse e t «diversis tem poribus pro ratione belli pacis, fertilitalis s terilita tis provinciarum » modo minus caras modo ca rio re s344). id quod ex iis coegerunt, quae V atinio Cicero obicit, cum ita loquitur: e r i p u e r i s n e p a r t e s e o t e m p o r e c a r i s ­s i m a s p a r t i m a C a e s a r e p a r t i m a p u b l i c a n i s ? carissim asautem illo tempore partes ideo fuisse facile in telleg itur, quod publicani Caesaris praesidio V atiniique confisi se pecuniae remissionem a populo im petraturos esse sperabant 345).

IX .

Operis societati dandis pecuniae in medium conterendae partes com­pensare complereve sociis licuisse Ulpianus docet 340), sed alios quoque ho-

3W) Orclli ad С іе. in Vat. 12, 29.3t5) Сіе. in Yat. 1. 1. Drumann Gesch. Roms V p. 687 adn. 55.316) Dig. 1 7 , 2 , 5, 1: s o c i e t a s a u t e m c о i r i p o t e s t e t v a l e t e t i a m

i n t e r e o s , q u i n o n s u n t a e q u i s f a c u l t a t i b u s , c u m p l e r u m q u e p a u ­p e r i o r o p e r a s u p p l e a t , q u a n t u m e i p e r c o m p a r a t i o n e m p a t r i m о n i i d e e s t . 17, 2, 29 pr. et § 1: s i n o n f u e r i n t p a r t e s s o c i e t a t i a d i c c t a e, a e q u a s e a s e s s e c o n s t a t , s i v e r o p l a c u e r i t , u t q u i s d u a s p a r t e s v e l t r e s h a b e a t , a l i u s u n a m , a n v a l e a t ? p l a c e t v a l e r e , s i m o d o a l i ­q u i d p l u s c o n t u l i t s o c i e t a t i v e l p e c u n i a e v e l o p e r a e v e l c u i u s c u m ­q u e a l t e r i u s r e i c a u s a.—p 1 e r u m q u e c n i m t a n t a e s t i n d u s t r i a s o c i i , u t p l u s s o c i e t a t i c o n f e r a t q u a m p e c u n i a , atque haec quidem verba de societatibus facit omnino omnibus; de vectigalium autem societate dixit h. t. fr. 59 pr., quem locum ante laudavimus.

5

- 66 —

mines liberos a sociis ad operas dandas undique acciri solitos esse satis constat. V alerius M aximus T. Aufidium, quamvis admodum exiguam A siatici publici haberet particulam , fortunatiorem tamen P . Rupilio fuisse ut ostendat sic ait: a t P . R u p i l i u s n o n p u b l i c a n u m i n A s i a e g i t , s e d o p e r a s p u b l i c a n i s d e d i t 347), itaque societatum ne­gotia partim per ipsos socios adm inistrabantur, partim a m ercennariis adiu- toribns procurabantur. q Liorum cum non nulli pro societatis cui adi uncti erant m agnitudine m unerisque quo fungebantur momento in aliquo numero et honore essent, maximo tamen ipsi socii e t auctorita te officii et nominis d ign ita te excellebant, m a g i s t r a t u s i n p r o v i n c i i s i n s e r v i e ­b a n t p u b l i c a n i s ; o r n a b a n t e o s , q u i i n o p e r i s e r a n t ; q u e m ­c u m q u e e q u i t e m R o m a n u m i n p r o v i n c i a v i d e r a n t , b e ­n e f i c i i s a c l i b e r a l i t a t e p r o s e q u e b a n t u r 348), atque illi quidem adm inistri sociorum in operis fuisse v identnr non pauci; quibus exempli g ra tia au t cunctos adnum eram us au t certe magnam partem eorum, quos a Cn. Plancio patris auctoritate ct g ra tia in operas niissos pluri­mos osse ante commemoravimus, sociorum autem quanta m ultitudo se in provincias, ut operas societatibus daret, contulerit, coniectura facile asse- quetur, si quis to t provincias publicanorum plenas animo perlustraverit, iam vero im peratorum aetate sociorum mos fuit, u t conducti publici partes nescio quo modo d istribu tas singulas singuli adm inistrarent 3i!)). verum tam en cum societatum orat fo rtuna florentior, sociorum maximi, dum Romae aetatem degunt, talibus vacabant curis, quas vel modicae sortis sociis vel externis illis procuratoribus in provinciis collocatis delegassent. genus ig itu r noscimus hominum liberorum in operis dandis occupatum idem que duplex vel potius propter complurium graduum condicionumque varietatem multiplex: quid enim est vel Terentio, qui in portu e t scrip tura operas pro m agistro dedit, cum Rupilio portitore? cuius generis Cicero eam quidem partem , quae honeste rem quaerere videbatur, cum iis aequat confertque, qui, cum quaesito egerent, sumebant publica m ercaturasque laciebant 350), e t m ercatores quidem certe eos respicit, quorum quaestus

34‘) Val. Max. VI, 9, 8. tieri sane potest ut intiatius fama quam gesta res erat percre- buerit. attamen quod Ps.-Asconius dicit: li i c e s t P. R u p i l i u s , q u i q и о n d a m e x p u b l i c a n o d i c t u s c o n s u l (Or. V p. 212), nullius momenti est: videtur enim ille, cum quanta liberae rei publicae aetate publicani dignitas fuisset paene ignoraret, lmnc a porti­tore discernere minime potuisse. *

348) Verr. III, 41, 94.349) Paul. Dig. 39, 4-, 9, 4: s o c i i v e c t i g a l i u m s i s e p a r a t i m p a r t e s a d ­

m i n i s t r e n t , a 1 1 e r a b a l t e r o m i n u s i d o n e o i n s e p o r t i o n e m t r a n s- f e r r i i u r e d e s i d e r a t .

35°) Сіе. parad. Stoic, VI, 2, 46: i i s , q u i h o n e s t e r e m q u a e r u n t m c r c a-

— 67 —

non ita m agnus fuerit neque tam en omnino tenuis au t sordidus 351); quos autem publica sumere consucsse dicit, non magni illi profecto fuerunt publicani, sed sive mancipum quaedam genera 352), sive qui ab ipsis publi­canis publica exigenda sum ere solebant, sed videamus praecipue de horum condicione, qui ipsi non socii sociis operas dederunt; in quam nobis inquirentibus utinam , id quod saepius exoptam us, neve inopia certiorum testimoniorum neve augurandi copia esset!

A tque hoc maxime quaerimus: voluntarii illi m inistri u trum certa m ercede conduci soliti sint an aliis quibusdam praem iis allici afficique. convenit illud quidem in eorum condicionem, non tam en satis constat; nec vero hoc alterum equidem non nullorum eius rei vestigiorum habita ratione denegarim . V alerius idem, dum p erg it de Rupilio: q u e m,inquit, (Siciliae portus) d i u r n a s c a p t u r a s e x i g e n t e m a n i m a d ­v e r t e r a n t . cogitabant enarratores 353) de vectigali quodam in p o rtu ­bus cotidie videlicet exigi solito: non temere quidem id vectigal suspi­cati, quale vel in A egypto fuit svoppuov3!М); perperam vero quasi asser­tores facti servilis vocabuli in legum propemodiun censoriarum sermonis dignitatem tam quam in libertatem vindicandi, vectigal enim hoc verbum significare nullum potest; quod quidem quamvis ab exactionum usu non prorsus alienum 355) mercedis parum honestae vim hoc loco habere et usitata loquendi consuetudo35B) et auctoris sententia postulant, quid vero? si m ercedulam quandam diurnam a Rupilio quaesitam dicit, cur e x i g e n d i verbo u titu r Valerius? nempe significat eum capturas illas cotidianas non a publicanis accipere, sed ab iis, qui portum invehebantur, conquirere consuessc: operas scilicet eius socii ita rem unerabantur, ut eum vectiga­lium quae exegisset certa parte frui sinerent, quae rem unerandi ra tio eadem est, quam Cicero Verrem, u t scribam praem io o rnaret, iniisse c ri­m inatur: s c r i b a e n o m i n e d e t o t a p e c u n i a (pro frumento empto

t u r i s f a c i о n d i s, o p e r i s d a n d i s , p u b l i c i s s u m e n d i s i n t e l l e g i m u s o p u s e s s e q u u e s i t о.

351) Сі е . d e off. I, 42, 151.352J Cf. adn. 262.353) Cf. Lemaire apud Cagnatum (Etude sur les impots indirects chez les Romains

p. 87 adn. 6). contra disputant Burmann, Bouchaud (p. 250), Forcellin i (s. v. «captura»), Cagnat (1. 1.).

354) Frohncr Rev. Areli. XI, 1865, p. 422sqq.'n . 6. Marquardt St.-Verw. II p. 247 adn.7. W ilcken Jahrb. d. Vereins v. Alterthumsfr. im Rlieinl. LXXXVI, p. 253.

355) Isid. 335: c a p t u r a d e c e p t i o v e l l o c u s p i s c o s u s e t u b i s e d e t a c ­t u a r i u s qui . b a l n e a r e e x i g i t .

356) Cf. Yal. Max. III, 4. 4-; IX, 4, 1. lior . sat. II, 7, 17 et ed. Diocl.: d i u r n am e r c c s. Curt.: q u a e s t u s d i u r u u s,

•x -

— 68 —

solvenda) b i n a e q u i n q u a g e s i m a e d e t r a h e b a n t u r 357), quin etiam accusator, dum ita insequitur: q u a e p a r s o p e r a e a u t o p p o r ­t u n i t a t i s i n s c r i b a e s t, c u r e i n o n m o d o m e r c e s t a n t a d e ­t u r , s e d c u m e o t a n t a e p e c u n i a e p a r t i t i o f i a t ? verba ex cotidiano sociorum sermone consuetudineque videtur depromere, quorum delectu ipso indicibus inculcet, Verrem quem e frumento emendo compa- rasset quaestum publicanorum more cum eo communicasse, qui sibi in ea re adm inister esset, si denique omnino deductiones quae ex illa pecunia cum scribae nomine tum pro collybo spectatione cerario factae sunt, ut ap­paritoribus praem io essent, non in iuria com parantur 358) cum q u a d r a g e ­s i m a q u i n q u a g e s i m a a l i i s , q u a e , ut Taciti 359) verbis utar, e x a c ­t i o n i b u s i l l i c i t i s p u b l i c a n i i n v e n e r u n t , has pecuniae accessio­nes socios iis, qui operas dabant, im pertire solitos esse veri simile est. at enim quispiam: «si ii, qui operas dan t» , inquiet, «partes accipiunt, num- quid d istat m ercennarius m inister a socio?» d is ta t vero vel plurim um, nam, ne m ulta, hic lucri damnique omnis, quodeum que faciebat societas, parti­ceps erat, ille, si quam ipse pecuniam exegerat, eius partem retinebat, cum autem sociorum adiutores, dum capturas quas modo diximus exigunt, non parvum, ut opinor, ex operis dandis fructum capere consuessent, sin­gularum publici partium stationum ve privatim locandarum facultas sociis fuit, quae cum ita essent, videntur hi illos adiutores quasi novos quosdam vectigalium conductores constituere soliti esse in locis singulis 300), qui haud sciam an po rto rii plerum que rationes suo periculo p ro c u ra r in t301).

• 357) Verr. III, 78, 181. cf. Сіе. p. Ral). Post. II, 30.358) Marquardt St.-Verw. II p. 190 adn. 4.359) Ann. XIII, 50.3C0) Cf. W alter Gescli. d. rom. llcch ts cd. 2 (1845) p. 279: « s i c (sc. Z o i l e ) w u r -

d e и —а и P u b l i c a n e n v e r p a c h t e t , d i e d a n n d o r t w i e d e r i h r о U n t e r -p a c h t e r h a 11 e n ( d i e s e s s i n d d i e p o r t i t o r e s , A s c о n. i n d i v . ІО p. 113 0 r .о d e r теХіоѵаі E v. L u c. V, 27, 29)».

361) Cum omnes, qui portum exigunt, appellentur portitores (cf. Donat ad Ter. Phorm. 1, 2, v. 100; t. 14), tum in eos maxime p o r t i t o r i s nomen cadit, qui portus sumpsisse re- periuntur a publicanis, odiosi erant portitores, quippe qui ct iniurias facere in exigendo por­torio, et in mercibus perscrutandis omne molestiarum genus exhibere consuessent; ita fit ut qui publicanos contemnere minus possent, portitoris nomen aspernari soliti sint. (Сіе. de ой’. I, 42, 150: p r i m u m i m p r о b a n t u r i i q u a e s t u s , q u i i n о d i a h о m i n u m i n c u r r u n t , u t p o r t i t o r u m , u t f e n e r a t o r u m; in Vat. 5, 12, de leg. agr. II 23, 61; do r. p. IV, 7, 7). in titulo Aquileiensi (16) qui est: L. A i a c i u s P. 1. D a m a I u d a e u s p o r t o r v. s. it., llud p o r t о r, quod quid significet ignorari addit quiedidit, aut quadratarii esse mendum, cui incidendum fuerit p o r t i t о r, aut scripturaecompendium esse solvendum que p o r t o r(i i c o n d u c t o r) arbitramur, sim iliter in titulo Augustano (47) nomen omissum esse videtur quod necesse est significet conductorem; legen­dum enim est, ni fallor, p u b l ( i c i ) XX l i b e r t a t ( i s ) potius quam, quod Hirsclifeidiusvult, p u b l(i c a n u s), etsi dici posse «publicanum alicuius publici» Ciaii locus 3, 4 de-

— 69 —

quod quidem 6тто[лса&отоѵ genus et in Aegypto v idetur inveniri 362) et floruisse in Palaestina 3<!3) item que a Cicerone loco illo, quo de iis, qui publica sumere consuerunt, commemorat, verendum est ne designetur.

Omnibus, qui extra Urbem operas dabant, praefectum socii praepo­nere solebant eum, qui, cum ad m agistri vicem proxime accederet, appel­labatur p r o m a g i s t r o , quo m unere functorum publicanorum duo soli inveniuntur, qui id nominatim d icantur sustinuisse, accedunt tres fere, quorum nomina ita memoriae trad ita sunt, u t subdubitari de officio possit, qui sunt: P . Cuspius, quem Cicero ait fuisse in A frica bis, cum maximis societatis negotiis p ra e e s se t3fi4); Cn. Pupius, qui post ipsum m agistrum solus ex iis, qui in operis B ithynicae societatis eran t, a Cicerone C ras- sipedi com m endatur sic, u t his omnibus praefuisse v ideatur 3G5); haud scio denique an T. quoque Flavius Sabinus, im peratoris Vespasiani pater, qui

clarat, iam in t. 5. quod Mommseuus supplevit s o c i i ucquaquam traditum est, liec tamen legi titulum alio modo posse satis constat.

3G2) T. 100 c. adn. Franzii; Letronne Recueil des inscr. grecques (P. 1842) n. 138.— cf. Birch Procecdings of the soc. of bibi. Archaeology Y, 1883, p. lf»2: ФХаобю E oxo/(o;) агсо|іл(а)і)(штг|с) ФХаоиіоо ІІараос»} [лдаЯазтоо; baec tamen lectio lium recta sit incerti sumus.

/Во») ТеХшѵаі illi, quorum in N ovi Testamenti libris identidem mentio fit, conductores fuisse vectigalium tributorum ve (cf. Mattii. 22 , 17 sqq.; Mare. 12, 14 sqq.; Luc. 20, 22 sqq.) a Romanis impositorum sunt existimandi, unde ct odiosiores Iudaeis quam ceteris nationibus erant (cf. Naquet des impots iudirects chcz les Копь, P. 1875, eh. VII), et, ut ethnicis inser­viebant. ethnicorum numero (Matth. 18, 17) impiique (M attii, 5, 46; 9, 10, 11; Mare. 2, .15,16; Luc. 5, 30; 7, 34; 15, 1; 18, ІО sqq.; 19, 7) habebantur, neque enim qui оіорау^оѵ (Exigebant aut invidiosi erant aut cum telonariis aequabantur (Matth. 17, 24). iam Palaestinae portoria quin publica populi Romani aut Caesaris fuerint omnino dubitari non potest (cf. Ranke W oltgcsch. III p. 164). comprobatur sententia nostra Zacchaei verbis quae sunt: %cl\ si -tvo; rt eGuxocpavTTjoa атгооіошрл твтратгХоиѵ (Luc. 19, 8). ex praetorio iure secum ipse agit poeni- tons: tanti se damnat, quanti dc manifesto furto aut de vi bonorum raptorum condemnari solebant publicani (Lenel, das Edict. perp.; .Lps. 1883, p. 311 adn. 13). severior sane Verres fuerat, quippe qui iudicium in publicanum daret in octuplum (Verr. III, 10, 26). itaque vecti­galia tributave quidem теХюѵаі exigebant ea, quae a Romanis Iudaeis im posita erant; publi­cani vero vix fuerunt, quia erant perigrini, ut Matthaeus (Matth. 9, 9; 10, 3; Mare. 2, 14; Luc. 5, 27), ut Zacchaeus (Luc. 19, 9; cf. Deloume, les manieurs d’argent a Rome, P. 1890, ed. 1, p. 172, qui tamen vir doctus perperam dp^nreXaw/jV interpretatur fuisse pro magistro), ut teAojvyjs ille pervagatissimae paraboles (Luc. 18, 10 sqq.). etenim, quamquam vel hnne telonarium vel Matthaeum operas tantummodo publicanis dedisse suspicari licet, attamen Zacehacum ipsum conductorem fuisse nemo non videt, quoniam porro Palaestinae vectigalia in ipsa provincia a procuratore Caesaris peregrinis fruenda locata esse veri sim ile non est crcdeudumquQ potius est una cum Syriae publicis Romae censoria lege venire so lita esse, illa, quae W alter quondam dc hoc conductorum genere opinatus est (adn. 360), non im­probamus.

364) Сіе. ad fam. X III, 6 a; cf. XIII 6 b; XVI, 17, 2. solent viri docti P. Cuspium ex is­timare fuisse magistrum (cf. Orellii onomasticon Ciceronianum); attamen et in ipsa provincia negotia gerere eius erat, qui erat pro magistro, ct maximis dumtaxat societatis negotiiquae scilicet in provincia gerebantur, non ipsi societati praefuisse dicitur Cuspius.

365) Сіе. ad. fam. XIII, 9, 2 .

— 70 —

publicum quadragesim ae in A s ia 3ti6) ita egisse trad itu r, u t ei civitates non nnllae im agines posuerint positisque «xaXws tsXtovrjaorra» subscripse­rin t 3S7). illi autem sunt L. C arpinatius et P . Terentius Hispo, (piorum a lte r in Siciliae scrip tura pro m agistro fuit, cum V erres eam provinciam pro praetore obtinebat 368), alter, eques Romanus, Ciceronis necessarius, operas a. 707 in portu et scriptura Asiae, a. 703 in eiusdem pro­vinciae scrip tura item que fortasse a. 689 dedisse invenitur pro ma­g istro 369).

Hoc officium tale fuisse v idetur, ut sociorum cum pecunia omnis, quae in ea provincia, ubi id agebatur, collocata era t, tum etiam opes periculum , invidia existim atio in eius, qui illo officio fungebatur, manu posita essent, e ra t multae curae atque operae munus; postulabat ut fidem ita diligentiam ; opus denique erat, quo felicius sustineretur, opportunitate non nulla ac perseveran tia com itate coniuncta. quae quidem omnia ab eo maxime dispicientur, si qui singula quae is, qui pro m agistro era t, p ro­cu rav it negotia percensuerit, etenim ille, quamquam nihil insciis invitisve sociis suscipiebat, tam en in horum m andatis ipsis cum exsequendis tum ad tem pora rationesque provinciae accommodandis ita iis, qui societati p raeeran t, obtem perabat, u t m agna illi esset pioprio M arte pugnandi copia liberiusque faciendi facultas, cui in prim is servi liberique quos to ta provincia in operis habebat severa disciplina coercendi erant atque cum omnia, quae ad sociorum rem pertinebant, tuenda ac providenda, tum vero societatis pecunia, quae ubique locorum versabatur, cogenda, fene­randa 37°), ita denique custodienda, ut ne unius nummi iac tu ra dolo malo incuriave facta tabulis accepti et expensi in medium pro latis coargueretu r, quarum tabularum eas quidem, quae in provincia conficiebantur, curabat il le 3' 1) idomque tab u la riis372) aerariisque373) quae ibidem publicani habebant

ЗГ)6) Hac fere aetate fuisse societatem, quae quadragesimam portus Asiae conductam haberet, testantur titu li (98. 99. 100).

3G1i) Suet. Yesp. 1. cf. C. I. Gr. 5897: %aXu>c xsXwvqaoivTt. quem titulum illi, cuius Sue­tonius mentionem facit, assimulatum a falsario esse suspicatus Ilirsclifeld ne fide nimis dig­num putarem me monuit.

3r>8) Verr. II, 70, 169; cf. II, 76, 186 sqq.; III, 71. 167; IV, 61, 137.36Я) Сіе. ad Att. XI, ІО, 1; ad fam. XIII, 65; ad Att. IV, 7, 1.3T0) Сіе. ad Att. VI, 1. 16; ct. Vitruv. VI, 7, 2. versurae quoque fieri solitae sunt a

publicanis (Verr. II, 70, 170; 76, 186 sqq.) atque haud scio an etiam argentariam iidem non numquam fecerint (cf. Сіе. ad. fam . V, 20, 9).

371) Verr. II; 76, 186: n u n c a d s o c i o r u m t a b u l a s a c c e p t i e t e x p e u s i— e t a d a m i c u m t u u m C a r p i n a t i u m r e v e r t e m u r. i n s p i c i e b a m u s S y r a e u-s i s a C a r p i n a t i о c о n f c c t a s t a b u l a s s o c i e t a t i s . IV, 61, 137.

372) Verr. III, 71, 167: q u a s l i t t e r a s e g o a p u d C a r p i n a t i u m i n l i t t e , r a r u m a l i a t a r u m l i b r i s—i 11 v e n i.

37S) Сі е . a d t a m. V, 20, 9: s i m u l i l l u d c o g i t a r e d e b e s , m e o m n e m p e* c u n i a 111— E p h e s i a p u d p u b l i c a n o s d e p o s u i s s e , cf. ad Att. XI, ІО, 1.

— 71 —

erat praefectus, m ulta etiam scrip titabat: litteris enim in vicem datis ac- ceptisque et de iis, quae gesta erant, urbanos socios certiores faciebat 374), ct, quae gerenda essent, a m agistris edocebatur 375), domicilium colloca­tum habebat in suae provinciae urbium celcberrim a 376), unde proficiscens, dum publicorum stationes frequentat inspicitque nec non civ itatcs pactio­num conficiendarum causa revisit, totam provinciam p erag ra t 377). operam maxime dabat, ut publicis populi Romani m agistratibus sese sociosque optimo com m endaret378) gratiam que ac voluntatem conciliaret eorum , quos sive de paulisper conivendo, sive de ope ferenda, sive quid aliud necessum era t, precibus fatigare non desisteret 379), quorum secundis auribus audiri m agnopere eius, qui operas pro m agistro dabat, in te re ra t: nam et in ius sine dubio saepius am bulabat 380), er prodici malebat diem quam p raestitu ta die pecuniam solvere quaestoribus 381), et, quod m axi­mum erat, a praetoribus cdicta sociis utilia intercessionesque, quibus u te­re tu r, u t civ itates ad suas condiciones perduceret, expetebat 382), in hoc enim summam ipsius existimationem agi pu tabat, ut persuadendi vi, con­ciliandi voluntate, monitionibus, minis civ itates ad paciscendum commo­v e re t383). quae cum ita sint, eius momenti munus illud fuisse videtur, ut nisi a sociis expleri non posset. per quantum autem tempus ab iisdem sociis sustineri solitum sit, inde colligi potest, quod L . C arpinatium , ut eo anno, quo Cicero Verrem accu sav it38'1), ita armo V ettii Servilii A ntistii m agistrorum 385) atque adeo, ni fallor, per totum triennium , quo V erres

3T4) Verr. II, 70, 171 sq.373) Verr. III, 71, 167.37G) Velut Garpinatius Syracusis (Verr. 1. 1.), Ephesi Terentius (ad Att. XI, ІО, 1).377) Verr. II, 70, 169: i s c u m p r a e t о r c m p e r о m n i a f о r a s e e t a r e t u r...

1 378) Сіе. ad fam. XIII, 9. 65.aio) y err. П 5 70, 172: C a r p i n a t i u m s a e p e a d s c d e c i u s (sc. Verris) o f f i ­

c i i s l i t t e r a s m i s i s s e d i x e r u n t (socii); 70, 169: s u i q u a e s t u s c a u s a e tf o r t a s s e q u o d s o c i o r u m i n t e r e s s e a r h i t r a b a t u r, p e n i t u s i n i s t i u s f a m i l i a r i t a t e m s e s e d e d i t , cf. Сіе. in Gab. 36, 87: s e r v i s t u i s p u b l i c a n i s .

380) Cf. Val. Max. V, 9, 7: q u e d i a l i e n a t r i b u n a l i a a d u l a n t e m v i d e ­r a n t . Сіе. de prov. cons. 5, 10: s t a t u i t a b i n i t i o e t i n e o p e r s e v e r a v i t , i u s p u b l i c a n o n o n d i c e r e , cf. ad Att. IV, 7, 1.

381) Quanti momenti luerit quaestoris officium in tractandis publicanorum rationibus apparet e Ciceronis ep. ad fam. XIII, 9 exque bello quod P. U-upilius, cum pro quaestore Asiae esset, suscepit contra publicanos (cap. XII, 7). cf. Сіе. div. in Caec. 10, 32 sq.

382) Сіе. ad A tt. VI, 1, 15; ad fam. I, 9, 26; III, 8, 4; Verr. III, 10, 25; 14, 86 ,15, 38.

383) Cie. ad fam. XIII, 65.384) уern xi, 70, 169: i n s c r i p t u r a S i c i l i a e p r o m a g i s t r o e s t q u i d a m

C a r p i n a t i u s.385) Verr. III, 71, 167.

~ 72 —

Siciliae praeerat 386), operas eidem societati pro m agistro dedisse repe- riinus item que P. Terentium in Asia in tra annos quattuor bis et haud sciam an etiam quinquennio ante offendamus scrip tu rario rum sociorum ne­gotiis praefectum , quare eum annis non minus novem continuis eo m u­nere functum esse putarem us, nisi suspicio incideret fuisse societatum non nullarum morem, ut non perpetuo in provinciis haberent qui esset pro m agistro , sed quotienscum que res postularet urbanos socios ad huius modi operas dandas, maxime ad conficiendas m agistri nomine pactiones eo m itte ren t transactisque quae opus essent negotiis revocarent; nascitur autem haec suspicio cum ex ipsis Ciceronis verbis quae sunt vel: P . T e r e n t i u s — o p e r a s — p r o m a g i s t r a d e d i t : i s Q. f i l i u mE p h e s i v i d i t , vel: f u i t i n A f r i c a b i s , c u m m a x i m i s s o c i e ­t a t i s n e g o t i i s p r a e e s s e t , tum quod Sicilia со, qui operas illas perpetuo dare t in portorio, caruisse videtur, verum haec res utcumque se habet, certe ut quisque ad illud munus sustinendum maxime idoneus v idebatu r, i ta a sociis aut re tinebatu r longius au t saepius arcessebatur, en iteban tu r ig itu r qui id sustinebant, ut ipsorum operae quam gratissim ae sociis essent 387); quam obrem etiam m agistratus publicos, si quos sibi benevolos habebant, in hanc mentem impellebant, u t illas laudarent 388).

Consentaneum sane est in ea societate, quae m agistrum nullum h a­beret, nullum operas dare potuisse pro m agistro , e ra t ig itu r hoc in stitu ­tum m agnarum illarum societatum , quae in libera re publica maxime floruerunt, proprium , cum vero plerique mancipes ipsi societates adm ini­strare coepissent, vel supervacaneum factum esse videtur, verum tamen ea ipsa aetate in ter Caesarum procuratores inveniuntur prom agistri 38!l), quorum m unia ab iis operis, quas socii dederant, non diversa fuisse ap­paret. nim irum Caesares, cum et publicanos re tinere ac reservare decre­vissent, et, quo facilius eosdem coercerent custodirentque, publicorum exigendorum curam cum ipsorum adm inistris quodammodo communicatam esse vellent, in hoc novo procurationum genere instituendo sociorum institu ta im itati sunt ita , ut cum propriae adm inistrationis rationem ad illorum normam omnino d irigeren t, tum etiam , quibus muneribus functos v iderant socios, eadem proprios procuratores ne appellatione quidem com-

33G) Yerr. II, 70, 169 sqq.387) Сіе. ad fam. X III, 9, 3; 65.

Yerr. II, 71, 173.380) C. III 6065 (14395):— p r о m a g. (graocc dpytTsXojvY]?;) p o r t u u m [p]r o v i n c i a c

S i c i l i a e , i t e m p r о m a g. f r u m e n t i m a n c i p a 1 i s. promagistri XX kereditatiuinappellantur in titu lis C. VI 1620, XI 5835, X I 1326, XII 671.

— 73 —

m utata sustinere iuberent, u t prom agistri munus atque m agistri 390): de qua quidem re alias nobis non defuturum esse disserendi locum putamus; hoc autem loco illorum procuratorum cum ideo facimus mentionem, u t eos, qui in titu lis nom inantur prom agistri, non publicanorum in operis fuisse identidem m o n ea tu r391), tum vero quo magis in tellegatu r, quanti ad publica adm inistranda momenti m agistri eiusque qui pro illo e ra t fue­rint officia, si quidem Caesares, cum ipsi vectigalia exercere conati es­sent, qui illorum partes" susciperent p rocuratoribus nequaquam carere potu­isse perspiciuntur.

R estat ut de alio quodam officio videamus, quo qui functus esse reperitu r dubitam us an sociis potius quam sociorum familiae sit adnume- randus. dum enim L. C aprinatius in Siciliae scrip tu ra pro m agistro est, L. Canuleius quidam in portu Syracusis operas dedit teste Tullio 392), ac, quamquam officii in quo fuit incerta appellatio est, portus tamen p raepo­situm Canuleium fuisse arbitram ur, curabat enim portorium Syracusa­n u m 393) quarum que rerum nomine id exactum erat earum scribebat ra ­tiones; quod genus libellos singulorum mensium Romam m agistro m ittere solebat 394). quod autem cum ipso m agistro quae opus e ran t communicare con­suerat 395), id vereor ne signum sit in Siciliae portu , ut supra com ­memoravimus, socium nullum fuisse qui esset pro m agistro, itaque quae negotia is qui pro m agistro operas dabat in universa provincia adm ini­strabat, iis fere in unius urbis portu Canuleius praeera t, apud huncig itu r quicumque sibi aliquo nomine portorii immunitatem assum ebant merces quas secum habebant, u t exportandarum earum im portandarum ve veniam im petrarent, profitebantur 396), sed iam ad ipsam sociorum fami­liam transeam us.

зэо) C. IX 5835.20') Cf. Hirsclifcld Verw.-Geseli'. I 1 p. 133 adn. 4 .332) Verr. II 70, J71.393) A lios a liis oppidis praepositos fuisse intellegim us ex Verr. II, 75, 185.394) y err n 72, 176; 74, 182.33s) Verr. II, 75, 184.ш ) Cf. ep. Sev. et Car. ad Tyranos (C. III 781 c. adn. Mommseni),

— 74 —

X.

Fam iliis perm agnis 397) ac longe lateque per provincias diffusis:i98) pu­blicani utebantur, quarum sine opera in publicis exercendis consumpta tan ta negotia adm inistrari non poterant, familia autem societatis cum illa intellegebatur, quae e sociorum servis constabat :!9°). tum etiam univer­sum eorum corpus, qui in operis sociorum ita erant, u t socii non essent, quo corpore non modo servilis societatis familia, sod liberi quoque atque alieni servi con tineban tu r400), nec vero mirum cuiquam , credo, videbitur, quod familiae appellatio minus ad statum eorum, qui publicanis inservie­bant, quam ad offiicia referri solita est: publicae enim illa potius quam privatorum familiae assimulari potest nec tam certis sociis quam publicis assignata fuisse invenitur, si quidem sociorum e t servi, ni fallor, voca­ban tu r servi vectigalis p ub lic i401), et liberti nomen trahebant a vecti­gali 402), e t omnino quicumque in operis eran t iura ea, quae ad publica exigenda pertinebant, publice ex e rce b an t403). quid quod iidem singulis

39T) P lin . 11. h. X X X III, 4 , 18: e x r t a t l e x c e n s o r i a V i c t u m u 1 a r u m a u r i- f o d i n a e i n Y e r c e 11 e n s i a g г о, q u a c a v e b a t u r n e p 1 u s Y m i l i a h o m i ­n u m i n o p e r e p u b l i c a n i h a b e r e n t , . Str. XII, 3, 40 p. 502 C.: тсХеіоѵшѵ—v) oiaxo- aicov ovtcov тшѵ epYaCojjivcov (sc. in aav$otpaxoopYeta> quodam Pontico a publicanis conducto). Polyb. X X XIX , 4: oTtov (sc. in argentifodinis ad Carthaginem Novam) теттара? (Aopidoas сЫірожшѵ [xeveiv таіѵ еруяСор-еѵшѵ. atque haec quidem testim onia ad metalla pertinent; Pompeius autem traditur, prius quam e Cypro discederet Pelusium , duo m ilia hominum armasse, partim quos e familiis societatum delegisset, partim a negotiatoribus coegisset quosque ex suis quisque ad hanc rem idoneos existim asset (Caes. b. c. III 103).

338) Сіе. de imp. Pomp. 6 , 16: p u b l i c a n i f a m i l i a s m a x i m a s -- i n s a l t i b u s h a b c n t ,— i n a g r i s,— i n p o r t u b u s a t q u e c u s t o d i i s .

‘m ) Ulp. Dig. 39, 4, 12, 2: f a m i l i a e a u t e m a p p e 11 a t i о u c h i c s e r v i l e m f a m i l i a m c о n t i n c r i s c i e n d u m e s t .

400) IJlp. Dig. 39, 4, 1, 15: f a m i l i a e n o m e n h i c n o n t a n t u m a d s e r v o s p u b l i c a n o r u m r e f e r (i m u s, v c r u m e t q u i i n n u m c r о f a m i 1 i a r u m s u n t p u b l i c a n i , s i v e i g i t u r l i b e r i s i n t , s i v e s e r v i a 1 i (i n i, q u i p u b l i c a n i s in eo v e c t i g a l i m i n i s t r a n t , hoc e d i c t o c o n t i n e b u n t u r .

401) Tit. 2 . 3. 17. 18. quos titulos ad publicanorum, non ad Caesarum familias perti­nere veri simile est (cf. Hirsclifcld Verw.-Geseli. I1 p. 69 adn. 3; p. 64 adn. 3; p. 7(5 adn. 2); ad publicos servos corte referendos non esse Mommsenus (St.-R. I 'p. 331 adn. 5) monuit, in t. 98 P r i m i о X X X X p o r t u s A s i a e v i l i c u s appellatur ita, ut simul audiatur s o c i o r u m , item in t. 95 L. A e l i u s H y l a s dicitur v i c e s i m a e (scilicet, ni fallit opinio, sociorum) l i b e r t u s , nisi vero XX l(i b e r t a t i s) ( c o n d u c t o r) intellegendus est (cf. adn. 316).—accedit L o g u s s e r(v u s) a c t(o r) p о r t(u s) L i 1 у b a e t(a)n i (t.. 26).

409-) Adn. 204. ,403) Lege m etalli Yipascensis conductori actor iubetur vectigalia exigere (vv. 4 . 5 . 6 .

8 . 13. 15. 18. 39. 45. 51. 52. 55), pignora capere (vv. 16. 35. 41. 45. 53), res commisso vindicare (v. 54); apud huuc professiones erant faciendae (v. 60), huic, si stipulari a vendi­tore volebat, promittere venditor debebat (v. 5.) cf. Сіе. de prov. eous. 5, 10: q u o i n o p ­p i d o i p s e e s s e t a u t q u o v e n i r e t , i b i p u b l i c a n u m a u t p u b l i c a n i s e r ­v u m e s s e v e t u i t .

— 75 —

publicis ita a ttribu ti erant adm inistri, u t qui eiusdem societatis erant unum corpus vectigalis causa paratum universi haberen tu r 404), sive servi erant, sive liberi, quam ob rem consequens esse videbatur, ut liberi quoque familiis adnum eraren tu r 405). quin etiam collegiorum in modum constituta videmus fam iliarum corpora, quod genus collegium fuisse arbi­tram ur, cuius album incisum offenditur in ara Aquilciensi M ercurio dedi­cata a servis quibusdam liberisque in honorem А1Ш Plocam i publicani eiusque, u t opinor, sociorum 406), eodem pertine t quod iis, qui eiusdem familiae erant, et religiones quaedam cum ipsorum officio coniunctae p ro ­priae 407), e t sepulturae loci communes 408) fuisse reperiuntur. quae omnia multum sane profecerunt, quo facilius publicanorum familiae ab agresti feraque vita ad paulo hum aniorem cultum deducerentur, nimirum non eo solum, quod ad provincias armis subactas penitus devincendas spolian- dasque com paratae esse videbantur, copiarum instar habebant 40°), ve­rum etiam ideo cum his conferri poterant, quia iuventute valenti v iri­bus m oribusque feroci abundabant, quae e t caedes interdum facie­b a t 41 °), et ab im peratoribus populi Romani ad exercitus complendos d e lig eb a tu r411), ad faciendas autem iis, qui vectigalia pensitabant, iniu- rias vimque inferendam ita prom ptae e r a n t412), ut im p e riis413) indiciis-

40t) Ulp. Dig. 50, 16, 195, 3: s e r v i t u t i u m q u o q u e s o l e m u s a p p e l l a r e a m i l i a s , u t i n e d i c t o p r a e t o r i s o s t e n d i m u s s u b t i t u l o i n f u r t i s , u b i p r a e t o r l o q u i t u r d e f a m i l i a p u b l i c a n o r u m , s e d i b i n o n o m n e s s e r v i , s e d c o r p u s q и о d d a m s e r v o r u m d e m'o n s t r a t и r h u i u s r e i c a u s a p a r a ­t u m , h o c e s t v e c t i g a l i s c a u s a , cf. Cohn, z. r. Vereinsr. p. 6 sq.

405) Cf. Сіе. Brut, 22, 85: c u m— i n s i m u 1 a r c t u r—f a m i И a, p a r t i m e t i a m l i b e r i , s o c i e t a t i s e i u s cet.

406) T. 25 cf. C. Y ind. p. 11G8: « p u b l i c a n u s e t f a m i l i a c i u s , e x p a r t e l i b e r i » , versus quarti litteris singularibus M. C. « m a g i s t r u m c o l l e g i i » significari interprofcatur Kraseninnikov in commentatione rossice scripta, inscripta «Studia Epigraphica» (Petropoli 1892, n. 8).

407) Tit. 68. 78. 87 (cf. C. III 7853; 8140= 1647). 25. 48 (cf. Eph. Ep. V 317). Mom- senus (C. V p. 75) conicit Minervae aedema quod in agro Tergestino ultra Timavum fuisse invenitur, liberae rei publicae aetate dedicatam esse «a s o c i o r u m p o r t i t o r u m s i v e s e r v i s s i v e l i b e r t i s » .

4°8) Tit. 18. 22. haud scio an sociorum quorundam familia urbana societatem funerum faciendorum causa Romae coierit eam, de qua mentio fit in titulo urbano C. VI 10326; cuius societatis primus curator C. Causinii Scholae equitis Romani, fortasse publicani, libertus factus esse invenitur.

409) Cf. App. b. c. II, 1, 13: оі о’ ітгтгеі? Хеуб}іеѵоі— ооѵатсотатое s? атсаѵта 7герюоаіа£ т , ооѵеха %ал {ліа8а>зеа>; тгХшѵ %аі србрсоѵ—ѵ,аі тсХтд9оі>с peftatoTctTtov sq таита іЬратгоѵтшѵ хтХ.

41П) Сіе. Brut. 1. 1.4П) Caes. b. c. 1. 1.412) Ulp. Dig. 39, 4, 12, pr.: q u a n t a e a u d a c i a e , q u a n t a e t e m e r i t a t i s

s i n t p u b l i c a n o r u m f a c t i o n e s n e m o e s t q u i n e s c i a t . Gai. Dig. 39, 4, 13, 2: t e n e b i t u r s e r v i n o m i n e , q u i t a m f a c t i o s a m f a m i l i a m h a b u i t .

413) Diod. XXXVII, 7* Asoxios (scr. Кбіѵто?) о 2глаіоиоХа?— та тсоѵ Цр-осішѵшѵ аѵоріт]-

— 76 —

q u e 414) quam acerrim e essent coercendae ac refrenandae, praesertim cum saepius etiam vagi e t fugitivi servi iisdem co n tin e ren tu r415), quas ipsi publicani u t cohiberent continerentque vel necessitate coacti per eos m inistros, qui praecipuas societatibus operas dabant, severa disciplina m oderabantur, ita enim illae eran t ad societatum utilita tem compositae exactionumque ad usum accommodatae, ut m ancipiorum greges ce rta ratione descripti ac d i­s t in c t i416) variis m inistris ad praecipua quaedam m unera sustinenda adhi­bitis ad nutum praesto essent, hos ministros percensere perscrutarique m unera propositum nobis est, quo magis etiam c familiarum constituen­darum ratione publicani paene A rachnea arte suam telam texuisse cog­noscantur.

V erum tam en qui tum, cum societates vectigalium maxime florebant, m unera illa sustinuerun t publicanorum adm inistri, quamquam his, quibus eaedem curationes a sociis postea m andari solitae sunt, nequaquam aut pauciores fuisse au t a liter appellati esse perspiciuntur, nihilominus, quo­niam raro eorum mentio fit apud scriptores, a nobis paene ignorarentur, nisi quae de reccntioris ae ta tis familiis lapidum maxime testimonio didi­cimus ad antiquiores quoque pernoscendas sufficere viderentur, itaque quaecumque fere ex aeta tis im peratoriae titu lis eruun tu r, quatenus ad publicanorum familias pertinent, a priore aevo repetenda esse censemus, quae quidem qualia sint infra videbimus; huius autem aevi aequali teste memoria, u t Syracusani p o r t u s p r a e p o s i t u m , de quo supra diximus, om ittam us, tr ia omnino novimus genera m inistrorum , ac primum mentio fit de sociorum servo, per quem societatis tabulae confici solitae s u n t417);

рента oja>pt)ojaaxo— ха! та; jasv apyoptxag pXaftas то!? y]0!%7]jj.evoe; extlveev Yjvdqy.aCe, та 08 l)a- ѵатгла тсоѵ е хХгцАатшѵ y]£ioo xpiaecos ftavatixYjs, ots oq тоѵ xopocpaTov тобгсоѵ oixovojj.ov, ОЕсбѵта jj-sv бтгвр sXsuDspia? ттоХХа ^ру]ілата ха! аи[лтг£<ра>ѵѵ]хбта тгро? таи; xuptoos, cpDaaa; гт(ѵ атсо- XuTpcoatv ха! ^аѵатоо хатаоглааа; аѵеатаиршаеѵ.

414) Diod. 1. 1.: тгааі то^ 7)SiXY][iivoic axpt|3vj xpiTYjpta тироататеишѵ хатаоіхоо? еѵатсааіѵ ercotet той? бѵ^оасозѵаЗ. Lenel, das Edictum регр. §§ 138 (p. 268), 183 — 185(p. 311 sqq.).

415) Ulp. Dig. 39, 4, 12, 2.41G) T ituli 43 versu quinto locum quem vilicus tenuerit in familia societatis signifi­

cari ad lioc exemplum «l(o c о) XIII p(c r) a(n n о s) VI» Mommseiius couieit; nos, cum L littera «l(o c u m)» denotari libentissim e concedamus, arbitramur tamen legendum esse «l(o c о) X III p (о n d о) a(u r i) [aut a(r g e n t i ) aut a(e r i s)] VI», quoniam neque commu­nis loquendi usus Allmeriana illa «p(o n d о) a ( u r i ) » pro « a u r i p o n d o » prorsus repu­diat (cf. Liv. XXXII, 7, 4), neque illud scripturae compendium, quod est «l(o c о) XIII», quo scilicet significabatur locus ubi v ilic i donum in aede Matrum positum erat, ab usu ordinando­rum thensaurorum alienum fuisse constat (Bull. dell’ Inst. 1863, p. 61 sq.; 1864, p. 10;IIel- big Fiihrer durch dic off. Sammi. class. A lt. in Rom., n. 609. 958).

417) Verr. II, 77, 188: e g o i n s t a r e u t m i ’h i r e s p o n d e r e t —c u r s e r v u s s o c i e t a t i s q u i t a b u 1 a s c o n f i c e r e t s c m p c r i n V e r r u c i i n о m i n e c e r t о e x l o c o m e n d o s u s e s s e t .

— l i ­

em muneri qui postea in familiis vectigalium p raeeran t v identur appel­lati esse t a b u l a r i i , porro saepius t a b e l l a r i i sociorum obvii nobis

s u n t418), qui, tamquam bellici quidam nuntii, modo Urbem curiamque, ut ita dicam, publicanorum petunt, modo provinciarum castra repetunt, ideo enim huc illuc properant, ut de rebus foris gestis m agistros, de iis, quae domi decreta sunt, provinciales socios certiores faciant, quem quasi publicum cursum instituerunt publicani, maxime eo consilio, u t quae in ter socios urbanos oosque, qui procul ab Urbe negotiis detinebantur, communicanda eran t u trisque sine m ora perferrentur, quare et discede­bant illi saepius, et ce leritati studebant cotidieque fere per illos Romam afferebantur litterae, quarum pleraeque Asiatica illa cera obsignatae cerne­b a n tu r419). tertium denique m inistrorum genus ind icat хоромами cuius­dam publicanorum о>хоѵб|лои apud Diodorum commemoratio 420); quem hic rerum scriptor, priusquam manumissionem a sociis precibus nummisque datis im petraret, a Q. Mucio Scaevola A siae praetore cruci suffixum esse trad it, tenemus ig itu r v i l i c u m , quem .graecum illud vocabulum, quod est owov6[aoc, praecipue declarat; nec m iram ur illum fuisse xopocpalov, si quidem vilicus erat.: fuerunt enim multi in publicanorum familia vilici iiquo muneris momento haud pares. Cicero autem , quod, cum de mancipe quodam Siciliensi verba facit, v i c a r i u m n u l l u m huic fuisse a it, n i h i l o m n i n o p e c u l i i 421), пои novum munus nominat, sed facete usurpat nomen v i ­c a r i i , ut mancipem illum , quod servus Venerius fuerit, derideat: nam servorum erat, et peculium habere, ct vicarios.

Im peratoriae aetatis larg ius affluentes titu li perm ultum ad societatum familias cognoscendas op itu lan tur, quarum instar ordinatae A ugustorum fbmiliae, quo facilius illarum operas aem ularentur, ex iisdem fere m ini­strorum generibus constabant; quamobrem ad ea, quae e publicanorum titu lts didicerim us, confirmanda adaugendaquo perpetuo cam parebuntur. atque in earum iuscriptionum , quae ad sociorum familias pertinent, ple-

418) Сіе. ad Att. Y, 15, 3: t u a u t e m s a e p e d a r e t a b e l l a r i i s p u b l i c a n o ­r u m p о t c r i s p e r m a g i s t r o s s c r i p t u r a e e t p o r t u s n o s t r a r u m d i o e c e ­s i u m . Y, 16, 1: e t s i i n i p s o i t i n e r e e t v i a d i s c e d e b a n t p u b l i c a n o r u m t a b e l l a r i i c t e r a m u s i n c u r s u , t a m e n s и r r i p i e n d и m a l i q u i d p u t a v i s p a t i i cet. Y, 21, 4: a c c e p e r a t a u t e m s a t i s c e l e r i t e r I c o n i i p e r p u b l i ­c a n o r u m t a b c 11 a r i о s a L e n t u l i t r i u m p h o d a t a s . YI, 9, 4: e g о t a b e l ­l a r i o s p o s t e r o d i c a d v o s e r a m m i s s u r u s , q u o s p u t o a n t e v e n t u r o s qu a m n o s t r u m Sa u f e i u m.

41э) Сіе. pro Flacc. 16, 37.4'20) Diod. 1. 1. (adn. 413).« i ) Yerr. III, 38, 8 6 .

— 78 —

risque appellantur v i l i c i 422), quibus apud’ Graecos otaow5(io>v nomen fuisse titu li bilingues duo testan tu r 423), hi, quoscuinque novimus, aut sociorum servos se profitentur, aut statum quo sunt omnino non edunt, ut tam en servi esse publicanorum facillime perspiciantur. quo­niam vero in singulis familiis e ran t multi, non idem omnium gradus nec partes eaedem eran t, itaque, ut om ittam discrim ina locorum, quorum in aliis eadem officia g rav iora atque honestiora, in aliis minoris pon­deris eran t, certe alii d icuntur s o c i o r u m s e r v i v i I i c i nulla addita prae­cipuae curationis designatione; alii v i 1 i c i vocantur alicuius p u b l i c i , quod appellationis genus non d istat fe reab eo, de quo modo commemoravimus; multi porro appellantur v i 1 i c i s t a t i о n u m singularum , non nulli s u m m a r u m; unus denique simul nom inatur a r c a r i u s , qui tamen ut publicanorum ser­vus fuerit verem ur, vilicorum provincia haec plerum que fuisse videtur, ut alii alias publicorum stationes ita fere adm inistraren t, sicut a privatorum viliois p rivati fundi familiaeque exerceri solebant, quam quam etiam plures vilici in eadem statione collocati non numquam inveniuntur 121). quibus autem stationibus p raeeran t, pecuniae in his exactae rationes conficiebant eamque asservabant; cuius rei testes sunt effigies in sepulcris expressae vilicorum duorum, quorum alte r volumen, a lte r cistellam tenentes efficti s u n t1-5). cum ig itu r stationibus publicorum familiisque ibi constitutis praepositi essent, mancipia ad manum habebant, quae appellabantur v i l i ­c o r u m s e r v i 42B) v i c a r i i ve m ). in Caesarum familiiss, quae porto­riorum publicorum et vicesimae hereditatium procuratoribus attribu tae erant,

422) у i i i c u s s t a t i o n i s A t r a и t i n a e portorii Illyrici: t. 66. v i l i c i omni loci vectigalisve praecipuivc officii definitione sublata nominati in familia conductorum portorii Illyrici: tt. 59. 65. 70. 74. 7 7 .7 8 .8 0 ; cfr. tt. v i l i c o r u m v e c t i g a l i s I l l y r i c i , q u i Augustorum servi fuisse videntur: 60. 63. 72. 82; accedit titulus M ehaescnsis (v. app. s. t. 75).— c о n d(u c t о r i s) VIII s c r(v u s) v i l(i c u s) XX: t. 87.— v i l i c u s s t a t i o n i s quadragesimae Galliarum: t. 40. s o c i o r u m eiusdem publici s e r v u s v i i i c u s, cum loci cui attributus erat designatione appellatus: t. 43. eorundem sociorum v i l i c u s s u m m a r u m S e g u s i о n e: t. 42. — s o c i o r u m I I I I p u b l i c o r u m A f r i c a e s e r v u s v i l i c u s s u m m a r u m : t. 103. — s o c i o r u m p o r t u s A s i a e s e r v i v i l i c i cum locorum quibus attributi erant definitione appellati: tt. 98. 99. 100.— incerti v e c t i g a l i s v i l i c u s urbanus sociorum fortasse servus: t 10. - - v i l i c i v i c e s i m a e l i b e r t a t i s : tt. 20 . 21. 33. 48. 49. 97. (publicanorumne servi hi fuerint an Augustorum incerti sumus).— v i c e s i m a e J i e r e d i t a t i u m v i l i c u s s u m m a r u m (t. 29) itemque v i l i c u s e t a r c a r i u s (t. 37) Augustorum servi fuisse videntur.— conductorum metallorum servi v i l i c i : tt. 32. 90.

423) Tt. 98. 100.424) T. 65.125) C. V 8650 (t. 63); III 8 . 7287=rEph. Ep. 100 (t. 90);426) T. 98.42T) T. 66 . cf. C. III 1351.

— 79 —

multi inveniuntur v il ic i428), qui iidem, u t servi esse A ugustorum sive commemorantur sive intelleguntur, ita modo nulla addita praecipui officii

i2S) Vectigal Illyrici.— vilici vectigalis Illyrici: c. III 7 4 3 5 = 7 5 2 (Nicopoli ad Istrum): I(o v i) o(p t i m о) m(a x i m о) e t n u m(i n i) A u g(u s t i) 11(0 s t r i) о t ( g e n i о) p(u b 1 i c i) p(o r t о r i i) p r о c(u r a t o r c ) A v i a n i o B e l l i c o , M a c e i о C a e s(a r i s) n(o s t r i) s e r v(u s) v i l i c u s v о c t i g я l(i s) I l l y r i c i I d 1 b(u s) S e p t(e m b r i b u s) M a ­m e r t i n o ) e t R u f o c o(n)s(u 1 i b u s) (a. p. Cii. 182). C. III S. 8163 (Guberevci, in M oesia inf.): i n v i c t o d e o I s i o n C a e s ( a r i s ) n(o s t r i) s e r(v u s) v i l(i c u s) v e c- t i g a l(i s) 1 11 у r(i c i) t e m p l(u пі) о m n(i) r e i n s t r u e t(u m) a s о 1 о p(e c u n i a) s(u a) f ( a c i e n d u m ) c ( u r a v i t ) . — vilici stationum: C. III S. 11674—Eph. IV 585 (Atrante, in Norico): d(e о) [i(n v i c t o ) ] M(i t h r a e) M a r t i[a l i s ] A u g[g.] s e r v u s p r o s a l u t e P r i m i g e n i A u g[g.] n n. v i l ( i c i ) s[t,]a t(i о n i s) A t r a n t i n(a e). C. III 5620 (inter Iuvavum et Ovilava): d(e о) i(n v i c t о4) M(i t b r a e) S e c u n d i n u s A u g(u s t i) n(o s t r i) v i l(i c u s) s t a t(i о n i s) E s c(e n s i s) v о t(u m) r e t(t u 1 i t) l(i b e n s) Ка c t u s) m(e - r i t o ) (cf. Domaszewski, arch.-ep. M ittb. aus Oest. XIII p. 138 adn. 58). C. III S. 10876— Eph. IV 480 (Poetovione, in Pannonia snp.): ...[A n g g. vel d d.] n n. v i l ( i c u s) s t a)t i о - n i s ) S a v a r e n s i s p r o s a l u t e s u[a e t s]n o r u m [v(o t u m) s(o 1 v i t)] l(i b e n s) m(e r i t о). C. III 4161 (Savariae): N e m e s i A u g(u s t a c) s a c(r u m) II e 1 i о d о r u s A u g(u s t i) n(o s t r i) v i l(i c u s) s t a t(i о u i s) S a v a r(i e n s i s) p r o s a l(u t e ) s u a e t s u o r u m v(o t u m) s(o 1 v i t) l(i b e n s) m(e r i t о). C. III S. 7853= 1351 (M iciae, in T)acia): I(o v i) o(p t i m о) m(a x i m о), t e r r a e D a c(i a e) e t g e n i о p(o p u 1 i) R(o m a n i ) e t c о m m e r c i F e l i x C a e s(a r i sj n(o s t r i) s e[r(v u s)] v i l(i c u s) s t a t i o(n i s ) P о n - t(i s) A u g(u s t i) p r о m о t(u s) e x s t(a t i о n e) M i c ( e n s i ) ex v i(c a r i о?)...— vilici: c. III 5117 (Atrante): A t r a n t i A u g(u s t о) s a c(r u m) F o r t u n a t u s C. A n t o n i R u f i pro- c(u r a t о r i s) A u g(u s t i) s e r(v u s) v i 1 i(c u s) v(o t u m) s(o 1 v i t) l(i b e n s) m(e r i t о). C. III S. 8 1 40= 1647 (in munic. Margensi): ... [ g e n i o ? ] s p 1 e n d i d i s s [i] m i v e c t i g a ­l i s ) I [ 11 y]r i c i s u b c u r а I u[c]u[n]d i(i) M a r c i v(i r i) [e(g r e g i i)?] p r o c(u r a t o r i s) A u g|u s t]i B e|l l |i c u s C a e s a[r i sj n(o s t r i) v e r(n a) v i l(i c u s) I d i b(u s) S e p(t e m- b r i b u s)... C. III 1565 (ad Mediam, in Dacia): H e r c u l i p r o s a l u t e i m p(e r a t о r i s) M. A u r e l(i i) A n t[ о u i n i P i i A u g(u s t i) e t I u l i a e D o mjn a e A u g(u s t a e) m a- t r i A u g ( u s t i ) e t c a s t r o r u m s u b c u r a I u l(i i) P a t e r n i p r o c(u r a t о r i s ) S у n t r о p h u s v i l(i c u s). C. III S. 8042 (Celei): [I m p ( e r a t o r i ) C a e s(a r i)J M. A| u r(e l i o ) ] C о m ni о d о A n t|o]u i n о A u g(u s t o ) s u b c[u]r a C. X e n o p h o n t i s p r o * c(u r a t о r i s) A u g(u s t i) Z о t i c u s e t S a|l v i]a n u s s e r(v i) v i[l(i c i)] p о s u e|ru]n[t] (cf. C III 7127). C. III S. 7837=arch . op. Mitth. XI p. 2 3 7 = X III p. 143 adu. 75 (Ampeli Daciae): | I s i |d i ( l?) [ p r o s a l u t ] e M. I u l(i i) A p[o 11 ijn a r i s V e r[u]s A u g(u s t i) n(o- s t r i), R o m a n u s A u g(u s t i) n(o s t r i) v e r n(a c) [v|i l(i c i) p o s u i t ( sic).— cf. tt. 60. 63. 72. 82.

Quadragesima Galliarum.—vilicus XX XX Gall.: C. XII 717 (Arelate): D(i s) M (an ib u s) A p r o n i a n о A u g g g. n 11 n. v e r n a e v i 1 i c о XL G a 1(1 i a r u m) c о n i u g i p i e n t i s- s i m o Б а e d i a P o l i t i c e . — vil icus stationis*. C. V 7211 (ad fines Cottii): . . . C a e s ( a r i s ) |n(o s t r i)] s e r (v u s) v i[l i c u s] s t a t i o n[i s| M a t r о n[i s].

Vicesima hereditatium .—-vilicus X X her. utrarumque Pannoniarum: C. III 4065 (P oeto­vione): V e n u 1 e i о P r о c u l|o |. v(i x i t) a(n n о) I d i e b(u s) X. P r o c u l u s A u g[g.| n n- v e r n(a) v i[l(i c u s)] XX h e r(e d i t a t i u m) u t r a r u m q(u e) P a 1111(0 n i a r u 111) c u mV a 1 e 111 i n a t i 1 i о f e c e r u n t.— vilicus stationis: C. XII 1926 (Viennae): I)(i s) M(a n i- b u s) R u f i n i C a e s(a r i s) n(o s t r i) v i l( i c i) XX h e r(e d i t a t i u m ) s t a t i o n i sV i e n n(e n s i s) T a 111 i n i a S e v e r i n a c о n i u g i p i i s s i m 0.—vilicus et arcarius XX her.: C. III 1996 (Salonis Dalmatiae): Г)(і s) M(a 11 i b u s) Q u i n t i a n o v e r n a e A u g(u- s t i) v i 1 i c о e t a r c a r i о XX h e r(e d i t a t i u m) 1 u 1 i a H e 1 p i s c o n i u g i b (e n c ) m(e r e n t i) p(o s u i t). cf. tt. 29. 37.

De vicesima libertatis diximus in adn. 422.

— 80 —

significatione modo publici saltem stationisve apposito nomine appellan­tu r; nec deest, qui simul arcarius fuisse reperiatur; summarum vero vilici non nom inantur.

Vocabulo graeco quod est ог/оѵб|ло<; sonatque «vilicus» d i s p e n ­s a t o r e m quoque significari solitum esse cum g lo ssae429) tum titulus quidam et graece et latine scriptus 430) declarat, nim irum qui vilicabant in stationibus vectigalium quique pecuniam dispensabant, eadem fere prae­staban t officia, nisi quod dispensatoris munus ad rationes acceptorum et datorum conficiendas potissimum pertinebat, percensentibus vero nobis pu­blicanorum familias nulli omnino occurrunt dispensatores; quorum tamen operae, cum A ugustorum procuratores minus deficeren t431), ne socios quidem prorsus defecisse v identur.

A r c a r i i munia videm us cum vilici negotio partim ita coniuncta, u t qui liuic praeerant iidem arcam plerum que adm inistrarent, qua cum consuetudine etiam glossarum testimonium congruit, quae vilicum arcarium in te rp re ta n tu r432), partim ita , u t iidem homines u troque munere simul fungerentur appollarenturquo v i l i c i e t a r c a r i i , fuerunt tamen etiam servi arcarii liberique a vilicis diversi, quamvis et condicione qua orant in familiis optimo cuique vilicorum aequales, ct ceteroquin horum parum dissimiles, itaque alios servos in potestate habebant sua, qui a r c a r i o r u m

429) Goetz-Gundermann (Corp. Gloss. v. II) p. 380.43,)) C. L Gr. 3 7 3 8 = L e Bas-Waddington, voyage си A sie Mineure III 1159 (Apameae

Bithyn.):— C a e s a r i s A u g(u s t i) [s e]r v u s v e r n a d i s p e n[s(a t о r)] [ad] f r u m.c n - t u m — K a i a a p o ? б о й к о й o i x . o f v o J p . o o s t c i t o o a s t T O u — .

431) II 1085 (Ilipae, in Baetica): L. C o m i n c i o V i p s a n i o S a l u t a r i , d o m o B о m a e, p(e r f e c t i s s i m о) v(i r о), a c o g n i t i o n i b(u s) d o m i n i n(o s t r i) i m- p(e r a t о r i s) L. S e p t i m i S e v e r i P e r t i n a c ( i s ) A u g(u s t i), p r o c(u r a t о r i)p r o v ( i n c i a c ) B a e t ( i c a e ) ------------- I r e n a c u s A u g(u s t i) u(o s t r i) v e r(n a) d i s-p(e n s a t о r) p o r t u s I l i p e n s i s p r a e p o s i t o s a n c t i s s i m o . C. VI 8475 (Romae): D(i s) M(a n i b u s) T. F 1 a v i о A p o l l o n i o a 1 i b e 11 i s f( i s c i ) f r u m e n ­t a r i i ) S c c u n d u s C a e s a r i s n o s t r i s e r(v us ) C r e s c e n t i a n u s d i s p(e n s a ■ t o r ) X X h e r e d i t a t (i u m). (cfr. t. Puteolanus C. X 1586 ad hunc modum fortasse suo- plendus: L i b e r o p a t r i s a c r u m L u p e r c u s A u g u sft o]r u m l i b e r t u s [d i s - p e n s]a t о r я t a[t i о n i s X X her.]). C. III 1997 (Salonis Dalm.): D(i s) M ( a n i b u s ) T h a u m a s t о A u g(u s t i) ( s e r v o ) c о m m e n t a r i c s i a u r a r i a r u m D e 1 m a t a- r u m F e l i c i s s i m u s d i s p e s a t о r t i t u l u m p(o s u i t ) . C. III 563 (Carysti Euboeae)* T h a m у r о A u g(u s t i) ( s e r v o ) d i s p(e n s a t о r i) n u t r i c i o o p t u m o H y m e ­n a e u s A u g(u s t i) l i [ b ( e r t u s ) J M a m u r i a n u s (cf. Bull. de Corr. Hell. 1883 p. 522 ct Dessau Inscr. sel. 1600 c. adn.). C. VI 8853 (Romae): L y s i m a c h o A u g(u s t i) d i s- p(e n s a t о r i) f r u m e n t(i) m a n c i p(a l i s ) f e c(i t) F l(a v i u s ) C o r i n t h i a s , cf. C. V 2156 (A ltin i, rcg. X): [...A u g(u s t i)] s e r ( v o ) P a r t h e n i a n o d e s p o n s a t o r i I l ­l y r i c i .

432) « A r c a r i u s , o i7 .o v 6 [j .o ? » .— « o stci vyjs ^Yjfj.oalas тратс&С^?, a r c a r i u s »

— 81 —

v i c a r i i vocabantur *33). pauci autem sunt, quos quidem norimus 4 34), dubi- tandum que est an ibi tantummodo in operis fuerint, nbi societatis arca esset collocata, cum singu larum ' stationum fiscis vilici praeessent. Caesa­rum familiae ne arcariis quidem omnino caruerun t 435).

C o n t r a s c r i p t o r u m gradus inferior quam arcariorum fuisse vide­tu r 43e). quicumque in titu lis nom inati inveniuntur, servi sunt, neque inveniuntur nisi in familiis per portorii stationes tabulariaque dispositis cum Caesarum 437) tum publicanorum 438). plures vero non numquam fue­run t in singulis stationibus 43Ѳ). contrascripsisse exactae pecuniae rationes nomine ipso indice perspiciuntur, assim ulari aliqua ex parte possunt Ptolem aeorum (іѵпурасреоаіѵ A egyptiis, qui ad mensas regias eorum, a quibus vectigalia conducta eran t, pactiones rationesque contrascribe­

*33) T. 73.434) Portorii Illyrici arcariorum mentio fit tt. 61. 62. 73.— X X X X Galliarum: t. 41.—

quattuor publicorum Atricae! t. 104.— vigesimae liereditatium: t. 37 (de hoc veremur ut ad publicanos pertineat).— vigesimae libertatis: tt. 4. 18. 34. 35. (publicanorumne titu li hi sint' parum constat; cf. Ilirschfeld Verwaltungsb.2 p. 105 adn. 1).

435) XX hered.: 0. YI 8444 (Romae): D i s M a n i b u s M. M a i o M. O r a t ( a e ) F a ­b i a n o , v i x(i t) a n n i s VIIII d i e b u s XLYI. M a i a P r o c l a m a t e r f i l i o d u l c i s ­s i m o e t A n d r a g a t h o c о n i u g i c a r i s s i m o C a e s ( a r i s ) s e r ( v o ) a r c a r ( i o ) X X h e r(e d i t a t i u m). О. X 6977 (Messanae): D i s M a n i b u s E p i t y n c h a n i G a e s ( a r i s ) n ( o s t r i ) s e r(v i) C a n d i d i a n(i), q u i e x i e b a t i n o f f i c i o A s i a e a r k ( a r i u s ) XX h e r e d(i t a t i u m). C. III 1996 (v. adn. 428). cf. t. 37.

XX libertatis: cf. tt. 4. 18. 34. 35.Metalla: G. III 3953 (Sisciae, in Pann. sup.): I(o v i) o(p t i m о) m(a, x i m о) f u i m i ­

n a t o r i ) f u l(g u r a t о r i) s a c r(u m). F l(a vi u s) V e r u s M e t r о b a 1 a n u s p г о c(u- r a t о r) A u g(u s t i) n(o s t r i ) p r a e p o s ( i t u s ) s p l e n d i d i s s i m(o vel i) v e c t(i- g a 1 i vel - i g a 1 i s) f e r r(a r i a r u m) p e r A s c l e p i a d e m a r k(a r i u m) s t a t(i o- n i s) S i s c(i a n a e) v(o t u m ) s(o 1 v i t) l(i b c n s) m(e r i t о).

43G) T. 41.437) Vectigal Illyrici: C. III 4024 (Poetovione): I(o v i) o(p t i m о) m ( a x i m o ) p r o

s a l u t e G o n g i N e s t o r i a n i p r o c u r a t o r i s A u g g g. n n n . I a n u a r i u s e o r u n ­d e m [s ]e r (v u s ) ( c o n t r a ) s c r i p t o r v ( o t u m ) s ( o l v i t ) l ( i b e n s ) m ( c r i t o ) . О. III4155 (Savariae): I l e r e ( u l i ) A u g ( u s t o ) A u g[g.] n n. s e r ( v u s ) (c о n t r a)s[c(r i p-t o r ) ] v ( o t u m ) s(o 1 v i t) l ( i b e n s ) m ( e r i t o ) . C. III 5122 (Atrante): L i b e r o p a t r i s a c r(u m) A b a s c a n t u s A n t o n i R u f i (cf. C. III 5117 [adn. 428]) s(e r v u s) [(c о n- t r a)?] s c r(i p t о r) v. (?) t. (?) v(o t u m ) s(o 1 v i t) l(i b e n s) m(e r i t о), (cf. Cagnat, les impots ind. p. 26 adn. 1); cf. tt. 68. 69. maxime 72. 76.

X X X X Galliarum: C. X III 255: s t a t i o s p l e n d [ i d i s s i m i ] v e c t i g a l ( i s ) XL G [al 1 i a r u m)] L u g ( d u n i ) C o n v f e n a r u m ) s u b c[u ra ... p r o c ( u r a t o r i s ) ] A u g(u s t i) n(o s t r i ) , a V i c t o[r i n о (?) A u g(u s t i)] n(o s t r i ) v e r n(a) ( c o n t r a - s c r i p t o r e ? ) r e s t i t u t a [q ] u [ a e u s q u e a d s o ] l u m a b s u m p t a f u i t . . . .

438) Contrascriptores conductorum portorii Illyrici: tt. 66 (c о n t r a)s c r (i p t о r) s t a t i o n i s B o i o d(u r e n s i s)). 62. 64. 65. (cf. 68. 69. itemque 72. 76, qui procuratorum esse videntur); quadragesimae Galliarum: t. 41.

439) T. 68.

6

— 82 —

bant 440), nisi quod reg ii hi adm inistri fuerunt atque haud scio ай officio functi sint paulo honestiore, quodsi ad horum exemplum institu ti sunt, certe ante C. Iulii Caesaris dictaturam nulli fuerunt apud Romanos, quin etiam verem ur ne nulli anto fuerint quam vectigalia publica s'ub procu­ra to rum cura exigi coepta essent.

Eundem fere locum, quo v i c a r i i v i l l i c o r u m stationis Boiodurensis A trantinaeve 441) fuerunt, servus quidam publicanorum videtur tenuisse, cuius appellationis litte rae prim ae, quae sunt PR , in lapide incisae repe- riun tu r, ceterae ita desiderantur, ut illum p r a e p o s i t u m s t a t i o ­n i s cuiusdam portorii Illyrici haud m agnae fuisse conicere liceat 442), p r o c u r a t o r e s enim, quos in metallis operas publicanis dare solitos esse c o n s ta t44s), in po rto rii familiis non inveniuntur, alterius praepositi stationis publicanorum servi haud scio an mentio fiat in titulo quodam Dacico parum emendate trad ito 444); T. Claudius Senilius vero praepositus stationis sive A trantinae sive Boiodurensis, ni fallor, nom inatus in titulo A trantino l45) utrum publicanorum an, quod magis crediderim , p rocura­toris A ugusti adm inister fuerit, dubitari potest: nam in Caesarum quoque familia stationum fuerunt praepositi iique plerumque A ngustorum li­berti 446). nim irum qui hoc m unere fungebantur, ea erant dignitate , ut qua in statione quisque erat nullum in ea haberet cui pareret.

Iam aliud quoque ab A ugusti libertis magnum solebat sustineri

ш ) V. apochas Aegyptias editas a Droyseno in Mus. Rhen. philol. III, 4, 1832 («dic gr. Bcischriften von fiinf aegypt. Papyren zu Berlin»), p. 497 sqq. IO. Schr. I, 3 sqq.

441) T. 66.442) T. 64.443) T. 114. cf. tt. 91. 93. (Hirschfeld Venvaltungsb. 2, p. 152, adn. 2.3).444) T. 83.445) T. 66. (cf. H irschfeld Yerw.-Gesch. I1. p. 34 adn. 3; Yerwaltungsb.2 p. 87).446) C. III s. 10301— 3327= E p h . I I 593 (Intercisae, in Pann. inf.): D e о а о t e r n о p r o

s a l ( u t e ) d a m i n i ) n ( o s t r i ) S e v ( c r i ) A [ l e x a n d r i ] P( i i) F(c 1 i c i s) A u g(u s t i) e t [ I u l ( i a e ) M a m m e ] a c A u g'(u s t a e m ( a t r i s ) A u g(u s t i) v o t ( u m ) r e d ( d i t ) l(i b e n s) C o s m u s p r ( a e p o s i t u s ) s t a ( t i o n . i s ) S p o n d i l i a s у n a g о g [a e m a t c r]. Hirschfeld Yerwaltungsb.2 89, 1. C. Y 5090 (in valle A thesis sup., reg. X): i n h ( o n o r c m ) d(o m u s ) d ( i v i n a e ) s a n c t ( i s s i m a e ) D i a n a e a r a m c u m s i g n o A e t e t u s A u g g. n n. 1 i b(e r t u)s p(r a e)p(o s i t u s ) s t a t(i о n i s) M a i e n s i s X X X X G a 1 - l ( ia r u m ) d e d i c(a v i t) I d(i b u s) A u g(u s t i s ) P r a e s e n t e c o s . (aut a. 217 aut 246у C. V 7643 (in agro Saluzzensi, reg. IX): n u m i n i v i c t o r i a e I m p(e r a t о r i s) C a e s(a- r i s) M. A u r e[l ij A n t о n i n i A u g(u s t i) i n v i c t i p r i n c i p i s E u l a l i u s l i b e r ­t u s p(r a e)p(o s i t u s ) s t a[t(i о n i s)] h u i u s p(r о v i n c i a e) e t u ( r b i s ) s a c r (a e ) . C. XIII 5 244= D essau Inscr. Sei. I. 1562 (Turiei): D(i s) M(a n i b u s). h i c s i t u s e s t L. A e l ( i u s ) U r b i c u s , q u i v i x i t a n(n о) u n о m(e n s i b u s) V d(i c b u s) Y. U n i о A u g(u s t i) 1 i b(e r t u s) p(r a e)p(o s i t u s ) s t a (t i о n i s) T u r i c c n(s i s) XL G(a 1 1 i a- r u m) e t A e l(i a) S e c u n d i n(a) p(a r e n t e s ) d u l c i s s i m(o) f(i 1 i о).

— 83 —

munus, quod est a c t o r u m 447), qui ne a publicanorum quidem familia, ut supra diximus, alieni 448), etsi servi sociorum plerum que' erant, ubi­cumque erant, in exigendis adm inistrandisque vectigalibus quasi ipsius conductoris personam gereban t sic, u t reliquae familiae sine dubio prae- essent. nulli p raeterea certiore ratione investigari possunt publicanorum adm inistri448®), nam c o m m e n t a r i e n s e s 449) quidem quive a c o m m e n ­t a r i i s 450) e ran t verem ur ne Caesarum familiae quae procuratoribus ad tabularia cum Romae tum in mediis quibusdam non nullarum provinciarum locis collocata apparebat proprii fuerint, l i b r a r i o r u m autem memoria titulis duobus ita continetur, ut alter certe ad Caesaris familiam pertineat, alter ambiguus s i t 451); t a b u l a r i i porro eorumque cum principes tum vero adiutores non inveniuntur nisi Augustorum liberti 452) iique non

447) C. VI 8591 (Romae): D i s M a n i b u(s) C l a u d i a e F o r t u n a t a e c o n i u g i s a n c t i s s i m a e o p t i m a e (sic) d o s e m e r i t a e I u c u n d u s A u g(u s t i) 1 i b(e r- t u s ) a c t o r X X XX G a 1(1 i a r u m).

448) Tt. 26. 113 adn. 209.448a) N isi quod s c r u t a t o r e s nominantur quidam in titu lis duobus C. III 1435427:

T h e o d o r u s p(u b 1 i c i) p(o r t о r i i) s c r u t ( a t o r ) s t a t(i о и i s) P o e t f o v i e n s i s ) , cf. tit. 67; Quintii, declam. 359; Plutarch. de curiositate, C. 7 p. 518; Hirschfeld, Verwal- tungsb2. p. 87, adn. 1. [M. Rostowzew adnotavit].

44.9) (] и g 6085= E ph . III 48 (Tarracone): ...[A u r(e l i o ) F a]u s t i n o A u g u- s t o [ r u m l i b e r j t o c o m m e n t a r i e n s i XX XX G a l l ( i a r u m ) , i t e m u r b i s a l[v ]e i T i b e r i s , i t e m p r o v i n c i a e B a e t i c a e , i t e m A l p i u m C o t t i(a r u m): v i x i t a n n i s XXXXII d i e b u s XXXXI. S t a t i a F e l i c i s s i m a c o n i u g i i n c o m p a r a ­b i l i , c u m q u o v i x i t a n n o s XXI m ( e n s e s ) VI d(i e s) XX XII. C. III 1997 (Salonis Dalmatiae): D(i s) M(a n i b u s) T h a u m a s t о A u g(u s t i) c о m m e n t a r i e s i a u r a r i ­a r u m D e 1 m a t a r u m F e l i c i s s i m u s d i s p e n s a t o r t i t u l u m p(o s u i t ) .

45°) C. II 4184 (Tarracone): D (is ) M ( a n i b u s ) F e l i c i A u g(u s t i) l i b ( e r t o ) a c о m m c n t(a r i i s) XX h e r(e d i t a t i u m ) H(i s p a n i a e) c(i t e r i о r i s) H i l a r u s c o l l i b(e r t u s) t a b u l(a r i u s) XX h e r ( e d i t a t i u m ) p r o v ( i n c i a e ) L u s i t a n i a e .

451) C. X II 2227 (Gratianopoli): [ A u r ( e l i u s ) P]r i m i t i v u s A u g u s t о r(u m) [l(i 1) e r t u s) c x (?)] 1 i b[r a r i]o s t a t(i о n i s) C u l a r o n(e n s i s ) e t Q u a r t i n i a...c о n(i u n x) p r o s c c t s u i s d ( o n u m ) d(a n t), (cf. adn. H irschfeldii).— t. 44.

t52) Voctigal Illyrici.— C. III 4063 (Poetovione):... R e s t i t u t f a ] F e l i c i a n o [A]u g(u s t i) n(o s t r i ) 1 i b(o r t о) e x t a b u l a r i o v e c t(i g a 1 i s) 111 y[r(i c i)J c u m F e 1 i c i s s i m [о] f i l(i о) A u g(u s t i) n(o s t r i ) 1 i b(e r t о). C. VI 1921 (Romae): N e r i t o d i v i C l a u d i i [ l i b e r t o ] p r i n c i p i o f f i c i i m pe r . . . v i a t o r i , a p p a[r u i t A u g u s t o ] . I u 1 i a e C h r y s e i[d i c o n i u g i ] , N e r i t o f i l i o d i v i [ C l a u d i i l( i- b e r t o ) t a b u l ( a r i o ) v e c t ( i g a l i s ) ] I l l y r i c i C l a u d i a e M о n t a[n a e f i l i a e ( ? ) e t ] l i b e r t i s 1 i b c r t a b u[s q u e p o s t ( e r i s)q(u e) e о r(u m)].

X X X X Galliarum.— C. XIII 1 8 17= D essau Inscr. Sei. I 1563 (Lugduni): D(i s) M (a n i- b u s ) c t q u i e t i a e t e r n a e A u r e l i a e M u n a t i a e c o n i u g i k a r i s s i m a e e t i n c o m p a r a b i l i , q u a e v i x(i t) a n n(i s) XX IIII m e n s(i b u s) V d i e b(u s) IX Q u i n c t i o A u g(u s t i) 1 i b(e r t u s ) t a b u l a r i u s X X X X G a l l i a r u m s u b a s c i a d e d i c a v i t . C. XIII 1814 (Lugduni): D(i s) M(a n i b u s) [A e l(i i)] F e s t i A u g g. l i b ( e r t i ) t a b u l ( a r i i ) XL [G a ll(i a r u m)] A [ e ] l i u s [P a r t h e]n о p a e u s A u g g. l i b ( e r t u s ) [ p | o s u i t . C. V 7214 (Fin. Cott.): ...[t abju l(a r i u s XL G a l l ( i a r u m )d(o n u m) d(e d i t).

*

— 84 —

nulla auctorita te praediti, quamquam fieri sane po tu it, u t etiam publica­norum servi libertive qui tabulas conficere solebant tabularii appellarentur, quid loquar de servis s t a t i o n a r i i s , qui desunt publicanis, inter A ugustorum servos haud sciam an deprehendantur 453). quod autem impe­ra to rum aetate t a b e l l a r i o r u m m entio fit nulla, certum est a ttenuata­

X X libertatis.— C. VI 8451 (Romae): E p a p h r a A u g(u s t i) l(i b e r t u s) A t t i - c i a n u s t a b u l(a r i u s) C a e s a r(i s) XX 1 ib(e r t a t i s) cet.

X X hereditatium. — C. V I 594 (Romae): S i l v a n o s a c r u m . Ch r e s i m u sA u g(u s t i) 1 i b(e r t u s ) S e c u n d i a n u s t a b u i a(r i u s ) X X h о r e d(i t at i u m) d(o- n u m ) d(a t). C. VI 8446 (ib.): D(i s) M(a n i b u s) M. U l p i o C a d m o A u g(u s t i) l i b ( e r t o ) q u i l u i t p r i n c e p s t a b u l a r i u s i n s t a t i o n e X X h e r e d i t a ­t i u m cet. C VI 8447 (ib.): D(i s) M (a n i b u s ) M. A u r e l i u s A u g g. l i b ( e r t u s ) H e r m a d i o t a b u l ( a r i u s ) X X h e r ( c d i t a t i u m ) cet. C. VI 8448 (i b.): D(i s) M(a n i' b u s) P. A e l i o A u g(u s t i) [l(i b e r t о)...] a d i u t(o r i) t a b u l(a r i о r u m) X X [h e r e- d i t(a t i u m)] cet. C. VI 8449 (ib.): D(i s) M(a n i b u s) T. F l a v i o A u g(u s t i) l(i b e r t о) I a n u a r i o a d i u t o r i t a b u l a r(i i) X X h e r e d i t a t i u m , v i x ( i t ) a n n(i s) XXVI F 1 a- v i a E r о t ijs p a t r o n o i d e m c o n i u g i b e n e m e r e n t i f e c i t . C. II 3235 (Men- tesae Oretanorum in Hisp. Tarpae.): D i s M a n i b u s M. U l p i o A u g(u s t i) 1 i b(e r t о) G r e s i a n о a n(n o r u m ) X X X X V t a b u l a r i o XX h e r e d i t a t i u m . i t e m t a b u ­l a r i o p r o v i n c i a e L u g u d u n c n s i s e t A q u i t a n i c a e , i t e m t a b u l a r i o p r o ­v i n c i a e L u s i t a n i a e . h(i c) s(i t u s) e(s t). s(i t) t(i b i) t(e r r a) l(e v i s). U 1 p i a P i a c o n i u g i f(a c i e n d u m ) c ( u r a v i t ) . C. II 4184 (Tarracone): v. adn. 450. C. XI 1222 (Placentiae): D(i s) M(a n i b u s ) P. A e l i o A u g(u s t i) l ( i b e r t o ) P r o t h y m o t a b u - l(a r i о) X X h e r ( e d i t a t i u m ) A e m i l ( i a e ) L i g u r i a e T r a n s p a d a n a e - U l p i a A. u g(,u s t i ) l i ( b e r t a ) C l a r i n a c o n i u n x e t A e l i(i) S i m i l i s e t P r o t h y m u s f i 1 i(i) p a t r i b e n e m e r e n t i . h i c h o c p r a e t o r i u m c u m b a l i n e o a s o l o e r e x i t .

M etalla.—C. III 4782 (Viruni, in Norico): G e n i o M e r c u r i A u g g . I i b(e r t i) t a- b u l ( a r i i ) a u r ( a r i a r u m ) F o r t u n a t u s l i b ( e r t u s ) . C. III 1297 (Ampeli Daciae); I(o v i) o ( p t i m o ) m ( a x i m o ) N e p t u n a l i s A u g(u s t i) 1 i b(e r t u s) t a b u l(a r i u s) a n r ( a r i a r u m ) D a c i c a r u m v( о t о) b(e n e) m(e r e n t i) p(o s u i t ) (cf. C. III 1313). C. VI 301 (Romae): H e r c u l i A u g(u s t o ) s a c r(u m) e x v i s o P r i m i g e n i u s i m p(e r a- t o r i s ) C a e s a r i s V e s p a s i a n i A u g(u s t i) I u v e n c i a 11 u s t a b u l a r ( i u s ) a m a r ­m o r i b u s . C. VI 8484 (Romae): o(s s a) t(u a) b(e n e) q(u i e s c a n t). T. F l a v i u s A u g(u s t i) l ( i b e r t u s ) t a b u l a r i u s m a r m o r u m L u n e n s i u m v ( i x i t ) a(n n i s) X X X V II. h(i c) s(i t u s ) e(s t). t(e r r a) t(i b i) l(e v i s) s(i t) C. VI 8485 (Romae): D i s M a- n i b(u s) T. F l a v i F e l i c i s . T. F l a v i u s S u c c e s s u s A u g(u s t i) l(i b e r t u s) t a b u l a r i u s m a r m o r u m L u n e n s i u m l i b e r t o k a r i s s i m o a n n o s v i x i t Xm e n s i b u s VII d i e b u s X X III C. XIII 1808 cf. 1727 (Lugduni):------- A p p i a n u sA u g(u s t i) 1 ib(e r t u s ) t a b u l a r i u s r a t i o n(i s) f e r r a r(i a r u m). C. XII 1825 = Dessau Inscr. Sei. 1596 (Lugduni): D(i s) M(a n i b u s ) V a l e r i a e I u l i a n e s , q u a e v i x i t a n n i s VIII e t A u r e l i a e P o m p e i a e q u a e v i x i t a n n i s XV, f i l i a b(u s) d u 1 c i s s i m(i s), A u r e l(i u s) C a 1 о c a e r u s A u g(u s t i) 1 i b(e r t u s ) t a b(u 1 a r i u s) f e r r a r ( i a r u m ) p(o n e n d u m ) c(u r a v i t ) e t s u b a s c i a d e d i c a v i t .

453) C. III S. 10308 (Intercisae): [...d]e о S o l i A u [g(u s t o)J... l i m u s s t a t[i о n a- r i u s(?) p]u b(l i c i ) v(o t u m) s(o 1 v i t) l(i b e n s) m(e r i t 0); [A ]l i m u s s t a t(i о n i s) [p]u b(l i c i) interpretatur Patseh, Mitth. d. r. Inst. VIII p. 194.— cf. C. II 2011 (Nescaniae in Baetica):— i t e m s e r v i s s t a t i o n a r i i s s i n g u l i s X (denarios) s i n g u l o s d e d i ­c a v i t (fortasse intellegendi sunt servi stationarii vicesimae hereditatium). C. VI 8592 (adn. 457).

85

rum societatum s ig n u m 454), atque ea quidem ministrorum genera, qtiae praecipui officii appellatione distincta videmus commemoravimus 455); plurim i vero cum sociorum 456) tum Caesarum 457) servi vel etiam liberti vectigalibus adm inistrandis operam ita navabant, u t illis m inistris apparerent, ipsi praecipuo munere nullo fungerentur.

Certus e ra t in publicanorum familiis constitutus curationum officiorum- que suscipiendorum ordo atque cursus, quem sequentes qui sociis operas da­bant ab inferiore profecti loco ad meliorem condicionem gradatim produ­cerentur. itaque pro m eritis illi et ex minoribus vectigalium stationibus traducebantur in celebriores, et ab humili ordine ad altiores gradus p ro ­vehebantur. qui ig itu r in extrem is alicuius regionis finibus in operis erant, huius in caput arcessebantur, veluti Pudens quidam sociorum q uadra­gesimae G alliarum servus, qui, postquam con trascrip to r fuit in A lpibus

■ 454) Tabellarii Angustorum servi libertique inveniuntur in statione игЪапа vicesimae hereditatium (C. YI 8445: D(i s) M(a n i b u s ) M. А и r(e 1 i ii s) A u g(u s t i) 1 i b(e r t и s) A l e x a n d e r p(r a e)p(o s i t u s ) t a b e 1(1 a r i о r и m) s t(a t i о n i s) X X h e r ( e d i t a ~ t i и m) cet.) itcmque marmorum (C. VI 410;— о p t i o t a b e l l a r i o r u m s t a t i o n i s m a r m o r и m— ).

455) Incerti officii libertus Augusti in quadragesima Galliarum administranda occupa­tus nominatus est titulo C. V 7209 (fin. Cott.): [I(o vi ) ] о (p t i m о) m ( a x i m о) [T. !F 1] tt- v i и s [ Au g(u s t i)] l(i b e r t и s) A 1 у p и s... XL G a 1 i c(a e?) e t [F I a]v i а А и g(u s t i) l(i b e r t a) [S о s a?] n d r i a [l(i b c n t e s ] ) m(e r i t o ) . — subprocurator XX: О. II 487 (Emeritae): D(i s) M(a n i b u s ) s(a c r и m). A l e i a e A g r i p p i n a e c o n i u g i r a r i s - s i m a e e t s a n c t i s s i m a e , v i x i t a n n ( i s ) XXV H у p a t i и s A u g u s t o r(u m) 1 i b(e r- t и s) s и b p r о c(u r a t o r) X X b e n e m e r e n t i f e c i t .—subprocurator aurariarum Da- ciacarum: C. III 1088 (Apuli): I(o v i) o(p t i m о) m(a x i m o ) T a v i a n o e t d i s d e a ­b u s q и c p r o s a l u t e [et] v i c t o r i a d o m i n i n ( o s t r i ) s a n c t i s s i[m і] A v i a - n и s(?) А и g(u s t i) 1 i b(e r t u s ) s и b p r o(c и r a t о r) а и r a r i a[r(u m)] v. s. а. [I.].

456) Portoria: tt. 14. 15. 86 . 98 105. cf. t. 75; X X X X Gall.: tt. 39. 42. 45. 46.X X libertatis: tt. 1. 22; accedunt minus certi: 2. («veterum pactionum»). 3. 17 .18 . 95.XX hereditatium'. tt. 29. 36 (hi potius ad procuratorcs pertinent).Pascua, salinae, commercia: tt. 38. 89.Metalla: tt. 51 (nisi forte ad Caesaris familiam pertinet), fortasse 57.Vectigalia incerta: t. 25. cf. 108.Notabilis est «salarius sociorum servus» t. 30.457) C. VIII S. 12656—Eph. V 408 (in territorio Carthaginiensi): F l a v i a A u g(u s t i)

1 i b(e r t a ) S u c c e s s a . P r i n c e p s A u g(u s t i) s e r(v и s) IIII p(u b l i c o r u m ) A( f r i-. c a e ) c o n i u g i d u l c i s s i m a e d e s u o f e c i t p i a e ; v i x i t a n n i s XX XXV . li( ic ) s(i t a) c(s t). C. VI 8592 (Romae): D i s M a n ( i b u s ) P e d i a E p i c t e s i s P l a c i d o C a e ­s a r i s i n s t a t i o n e X X X X G a l l i a r u m f e c i t e t s i b i e t s u i s l i b e r t i s l i b e r t a b u s q u e p o s t e r i s q u e e o r u m (cf. 8593). C. X II 684 (in agro Arelatensi orientali): D i s M(a n i b u s ) A n t i o c h u s . . . C a e s a r(i s) X X X X [G a 1 l(i a r и m)] H a- 1 a d i [со n]t[u]b e r n a l i [p i e n]t i s s i m a e [ f e c i t].— C. VI 8483 (Romae): D i s M a n i * b(u s) M. U l p i o M a r t i a l i A u g(u s t i) 1 i b(e r t о) a m a r m o r i b u s . C. VI 8486 (ib.): H y m e n a e u s C a e s a r i s s e r ( v u s ) T h a m y r i a n u s a l a p i c i d i n i s C a r y ­s t i i s cet. (eiusdem sunt tt. C. III 563; Bull. de Corr. Hell. ^ 8 9 p. 522; Dessau Inscr. Sei. 1600; Hischfcld Yerwaltungsb.,2 p. 160, adn. 2) .- -c f . adn. 60.

Cottiis, arcarii munus Luguduni su sc e p it4o8), ac, ni fallor, F ructus Q. Sabini V erani conductoris publici portorii Illyrici servus vilicus, ex statione Balneorum Rom anorum evocatus Poetovionem 459). munerum autem sustinendorum ordinem , quantum e titu lis didicimus, hunc fuisse apparet, u t optimus quisque publicanorum m inister, postquam vilici vicarius fuit 460) vel etiam parvae alicuius stationis dubito an p raep o situ s461), contrascriptor fieri soleret, hoc autem officio perfunctus vel in arcarii locum succederet 462), simili modo Caesarum quoque servi libertique in vectigalibus adm inistrandis occupati a minus honestis m inisteriis ad ampliores procurationes pedetem ptim prom ovebantur 4e3).

X I.

De exigendorum per publicanos vectigalium ratione modoque hoc capite pauca disputaturi sumus, atque po rto rii quidem exactiones quem ad modum per eas familias, quas in portubus ac custodiis socii h a ­bebant 464), fieri solitae sint 465) quaeque ratio mercium profitenda­

458) 4 i t с£ Cagnat les imp. ind. pp. 66 sq.; 96.459) Tt. 70. 74.4с°) 00 (c£ ac]n# Mommseni in ind. C. III ad h. t.).4G1) T. 64.4G2) Ti4G3) C. III 7853=1351 (adn. 32). О. V 5090 (v. adn. 50) cum adn. Mommseni. cf.

C. X 6977 (v. adn. 39) cum adn. Mommseni in Corp. Ind. p. 1124.4П4) Сіе. de imp. Ponr). 6, 16.4G5) De qua re non nulla comperimus e Philo strati quadam narratiuncula dc Apollonio

Tyanensi (v. Ap. I 20), quae est haec fere: ттяріоѵта; os ccjtou; e; тrtv |asgy]V тшѵ тготсфоіѵ о теХ<оѵУ]5 6 e::tpe;3X*/];j.£V0i тф Z e u y яро? то тгсѵа-люѵ (hoc est, ad tabulam, in qua inscripta erat iex portus; cf. C. VIII 4508, Dig. 50, 16, 23, decret. Palmyr. v. 9 sqq.) %ai Yjpcoxa o,Tt airaycHSv 6 oe ’ArtoXXtovioj «атгіуш» ecpvj «ссо^рос6ѵу]ѵ, or/.atoa6vYjv? apsTYjv» хтХ.— о рХёітсоѵ то eauTco "лероо? «сітгоурафаі &uv» ecpYj «~as oouXots» %xX. merces igitur, cum eas qui importabant exportabantve profitebantur apud publicanos, in publicanorum tabulas inscribe­bantur (id quod etiam aliunde cognitum habemus, cf. adn. 3).— portorii Ostiensis exactionem effictam Romae offendi in cctypo quodam marmoreo non arte illo quidem aut elegantia, at argumento insigni, quod ectypum Ostiae repertum asservatur in principis Torloniae museo Transtiberino (cf. V iseonti Catalogo dei Museo Torlonia di sculture antichc, R. 1883, n.428, p. .221). fleta igitur est navis appulsa, ex qua servi baiulive vini, ut opinor, amphorasin litus efferunt, mensaque in litore sita, cui in sella assidens sive vilicus portus sive tabu­larius mercium importatarum rationem refert in codicem magnum adstante alio publicanorum videlicet servo eoque haud scio an dictante aliquid digitisque computanto, tertio denique publicanorum ministro sacculum, ni fallor, nummis plenum e manu accipieute eius, qui amphorae onere humeris im posito e ponticulo navi accommodato egreditur in terram; post mensam cernitur porta magna oruataque sive emporii, ut equidem putarim, sive horreorum vinariorum, ut opinatur Viscontius.

— 87 —

ru m 466) aestim andarum 467), scru tandarum 468) com m ittendarum 469) fuerit, nori est fere quod explicemus, p raesertim cum et alii eam rem luculente trac ta - rin t 470) nec m ulta de hoc genere trad ita sint, quae quidem ad liberae re i publicae aetatem pertineant; nisi quod illud m onendum esse videtur, quod a it Cicero in omnibus omnium praeter Siciliam provinciarum v ec ti­galibus pigneratorem esse publicanum 471), id etiam in portus socios va­luisse necesse esse, ut his quoque pignoris capio adversus eos, qu i lege portus vectigal deberent, data esse in te llegatu r 472). in decumis vero et scriptura quam quam et professionum 473) commissorumque 474) ra tio eadem idemque pignerandi ius atque in portorio valuerunt neque aliae earum , quae in agris et saltibus 475), quam quae in portubus collocatae erant, familiarum descriptio institu tioque fuerunt, hoc tam en exactionum pro­prium est, quod eas pactionibus, quamvis ne a portitorum quidem usu prorsus alienis 476), omni ex parte niti solitas esse videmus, quas pactio-

4G6) Lucii, sat. 27, 20 (v. 627 Laclim.): f a c i t i d e m , q u o d i l l i , q u i i n s c r i p ­t u m e p o r t u e x p o r t a n t c l a n c u l u m , || n e p o r t o r i u m d e n t . Quint. decl. 341 59. C. III 781 v. 22 (ep. Sev. et Car. ad Tyranos). Dig. 39, 4, 16, 1. 3. 6. 9. 12. C. Iust. 4, 61, 3. cf. Yerr. II 70, 171; 74, 182 sq. (ubi agitur de libellis Canuleianis mercium expor­tatarum c portu Syracusis).

4Cil) Quint. decl. 341.4G8) Plaut. Trin. III, 3. v. 793 sqq.: i a m s i o b s i g n a t a s (sc. epistulas) n o n

f e r e t , d i c i h o c p o t e s t , Ц а р и d p o r t i t o r e s e a s r e s i g n a t a s s i b i | | i n s p e c - t a s q u e e s s e . Сіе. in Yat. 5, 12: i n e o n e g o t i o c u m t e n o n c u s t o d e m a d c o n ­t i n e n d a s , s e d p o r t i t o r e m a d p a r t i e n d a s m e r c i s m i s s u m p u t a r e s c u m ­q u e o m n i u m d o m o s , a p o t h e c a s , n a v i s f u r a c i s s i m e s c r и t a r e r e h о m i- n e s q и c n e g o t i i g e r e n t i s i u d i c i i s i n i q u i s s i m i s i n r e t i r e s, m e r c a t o ­r e s e n a v i e g r e d i e n t i s t e r r e r e s , . c o n s c e n d e n t i s m o r a r e r e cet.; do 1. agr. II, 23, 61: e s t i n i q и и m—h о s XV v i r o s p o r t i t o r e s o m n i b u s o m n i u m p e c u n i i s c o n s t i t u i , q u i e t i a m i m p e r a t o r e s n o s t r o s e x c u t i a n t , Quint decl. 359. Plut. mor. 518E (de curios. 7). [cf. adn. 448a].

4G9) Сіе. in Yat. 1. 1.: a d p a r t i e n d a s m e r c i s . Quint. decl. 341. Dig. 4, 4, 9, 5; 39, 4, 7, 1; 39, 4. 8 pr.; 39, 4, 11, 2. 4; 39, 4, 14; 39, 4, 16. C. Iust. 4, 61, 1. 2. 3.

470) Cagnat, sur les impots indir. p. 128 sqq; Y igie, des douanes de 1’empire Rom., P. 1884, passim.

471) Yerr. III, 11, 27.472) Huc fortasse spectat fragmentum titu li cuiusdam Pergameni aetatis impertoriae

satis mutilum, quod benigne mecum communicavit vir illustrissim us Max Fraenkel; ubi cum alia evanida tum haec leguntur: -лаі ot? аѵ аЛЛ... теХсоѵаі?... attat aoxobs £ѵе[-/_и]рааІаѵ... аі£ ауороиоі? 7гі7гряо*ло;леѵа)ѵ.. оіооагЬсі теХос aXX’ eav xxX. qui titulus, si modo publici portoriilegis reliquias continet, haud parvi momenti est ad cognoscendum, qua aetate publicanorumius pignora capiendi obsoleverit (Gai. IY, 32). verum tamen maxime propter mentionem fac­tam ауоряішѵ (cf. Boeckh Staatshausbalt. d. Ath. I p. 382) dubitamus an, sicut decretum illud Palmyrenum (Bull. de Corr. Hell. 1882 p. 439=H orm . XIX p. 501), ad civitatis propriapotius quam ad publica populi Romani vectigalia pertineat.

473) Yerr. III, 15, 38. Yarr. de r. r. II, 1, 16.474) Verr. III, 21, 54. Yarr. 1. 1. cf. Plaut. Truc. I, 2, v. 144.475) Сіе. de imp. Pomp. 1. 1. (adn. 1).47G) Dig. 89, 4, 16, 2.

— 8 8 —

lies publicani partim 'cum privatis iconficiebant partim cum civitatibus, cie qua re quod ita viri docti iudicarunt, u t negarent illas in Sicilia quidem aut cum civitatibus umquam factas esse, nisi u t hae lucro dato decuma­nis decumas publice acciperent exigendique negotio omnino liberarent pu­blicanum, aut cum privatis nisi quotienscumque civitatis pactio defice­re t 477), definitis Ciceronis verbis, u t nobis quidem videtur, refellitur: te ­s ta tu r enim et privatas pactiones et publicas in iisdem civitatibus simul esse confectas 478).

Quae cum ita sint, ut aliorum decumanorum rationem paulis­per m ittam us, Siculos certe perspicimus exigendi initium capere con- suesse a paciscendo cum civitatibus, idque sic, u t aut decumas iis venderent publice exigendas, quo facto lucrum habebant, curam mole- stiam que exigendi non habebant 479), au t quot modii frumenti pro sin­gulis iugeris ab aratoribus decum arum nomine deberentur deciderent 480), ne tum quidem sine lucello abire soliti, quod sibi civitates publice dare co g eb an t481). ad quas pactiones conficiendas decumani cum in civitates venerant, simul cum m agistratibus frum enti copiam, de qua convenerat, d istribuebant singulis aratoribus, quippe qui Verre quidem praetore non modo nomina, sed sationum quoque iugera iam ante venditas decumas apud suae quisque civitatis m agistratus profiteri consuessent 482); quos postea adeundo decumani to t sibi frumenti modios dare iubebant, de quot modiis cum m agistratibus deciderant, statuendum ig itu r est decumanos) quaecumque postularent, ex pactionibus postulare oportuisse quas cum civitatibus confecissent, sive hoc ipsae exactionum onus suscepissent, sive decumanis aratores attribuissent, quod si tenebim us, V erris edicta, quid­nam sibi velint, facile intellegem us, nam quod edixit, q u a n t u m d e c u ­m a n u s e d i d i s s e t a r a t o r e m s i b i d e c u m a e d a r e o p o r t e r e , u t t a n t u m a r a t o r d e c u m a n o d a r e c o g e r e t u r 483), plane non est quod per se ipsum cum iure au t aequitate pugnet, si modo quid

*77) Degenkolb, die lex Hieronica (Berol. 1861) p. 48 sq.4ts) Verr. III, 44, 105 sq., 45, 107: i t a t e n o n m o d o p u b l i c i s t e n e b o , s e d

e t i a m p r i v a t i s a r a t o r u m p a c t i o n i b u s a c l i t t e r i s , cf. 46, 109: r a t i o c c r t a e s t A e t n e n s i u m e t p u b l i c i s e t p r i v a t i s l i t t e r i s c o n s i g n a t a .

479) y err ХХГ? 27 sqq.<t80) j j oc intellegim us ex pactione aratorum Centuripinorum agri Leontini, qui, cum

proprios magistratus pullos haberent, convenisse tamen unum in locum hominemque quendam suae c ivitatis ad Apronium decumanum legasse, qui peteret ut in iugera singula ternis me­dimnis decidere liceret, traduntur (Verr. ЦІ, 48, 114)..

481) Verr. III, 45, 106.482) Verr. III, 47, 113. Degenkolb p. 42. „ .ш ) Verr. III, 10, 25. ( r ,

__ 89 —

singuii aratores dare deberent iam pridem in ter civitatis m agistratus et decumanum convenerat; quodsi hic nimium postu larat, octupli dam naba­tu r. neque vero, quod edixit, u t , q u o d d e c u m a n u s e d i d i s s e t s i b i d a r i o p o r t e r e , i d a b a r a t o r e m a g i s t r a t u s S i c u l u s e x i g e r e t 484), aut omnino potest intellegi, nisi sumptum sit secundum publicam pactionem privatas exactiones faciendas fuisse, aut hoc sumpto mirum cuiquam videri, quando quidem a civitatis m agistratibus ‘ ara to r quasi attributus invenitur fuisse decumano, non enim tantum tribuim us in teg rita ti accusatoris, ut, cum edicta illa ne speciem quidem iuris aut aequitatis habuisse contendit, nosmet in eadem verba iurem us 485). iam ne id quidem sine publica pactione fieri potuisse existimam us, ut num ­morum accessiones a singulis aratoribus pro ra ta parte certa ratione ex­prim erentur 48e). quid si cum civitatibus pacisci decumanum utique ne­cesse fuisse ipsius ratio rei in incerta messis spe positae declarat? nam nisi publica pactio facta esset, provideri non p o tu it, ut singulorum decu­mae aequaliter aestim arentur exigerenturque.

V erum et de decumis Siciliae satis dictum est, nec de scrip tura , quem ad modum a Siculis exigi solita sit, aut praecipue quicquam trad itum est, au t scire in terest, quia Siciliensium ratio scripturariorum ab eorum, qui alibi id vectigal exercebant, publicanorum ra tione vix fuit diversa, de ceteris autem provinciis iam illud sane certum est, in omnibus earum vectigalibus petitores fuisse publi­canos aut pigneratores, hoc est, eo iure fuisse, u t, quotienscum que prae­sens a privatis persolvi vectigal minus poterat, au t adseriptis usuris de eo vectigali paciscerentur pactaque indiciis persequerentur, aut p ignerarentur, sed ne ita quidem privatos ante excuti solitos esse perspicuum est, quam publicanorum pactiones cum civitatibus essent confectae, hoc enim illos omnium prim um curasso videmus, ut cum civitatibus deciderent; quod u t efficerent, publice ad ibant populorum m agistratus 487), cumque per se efficere' non potueran t, vel per m agistratus populi Romani eos ad ipsorum condiciones adducere conabantur 488). ac saepius quidem ita cum civita­tibus transigebant, ut hae, sicut in Sicilia, sive decumas sive scrip turam sive alia agebantur vectigalia, lucro dato iis, qui conducta habebant, p u ­

'1M) Verr. III, 13, 34.485) Edicendo quidem Verrem nihil contra ius fecisse videri libro illo, quem de lege

Hieronica scripsit, probe docuit Degenltolbius.Verr. III, 60, 118.

487) Memnon. 38, 2 (v. cap. XII § 9). quo loco verba quie sunt: тгара та s{b] tyjs TtoXueiflK, iungonda sunt cum participio priore, quod est а<ріхб|леѵоі (cf. Сіе* ad Q. fr. 1 ,1, 12, 33); quam sententiam Muellerus obscuravit interpungendo.

ш ) Сіе. ad fam. XIII, 65 (cf. adn. 132).

— §0 —

blice a c c ip e re n tm ); neque tamen negari possunt etiam alio pactionum genere usi esse, quid si omnium Ciliciae civitatum pactiones factas esse Cicero g a u d e t490)? an universas sese ad vectigalia publice exigenda applicasse gaudet, vacare posse odioso muneri publicanum? immo sublata discor­diarum m olestiarum que m ateria ad certas publicarum pactionum norm as directas exactiones esse laeta tu r, veri simile ig itu r est publicanos, p rius­quam e privatorum quaestu praedaren tu r, cum m agistratibus civitatum publice decidere consuesse cum de frum enti modiorum numero nomine decum arum deque pecudum numero scrip turae nomine a singulis ara to ­ribus pecuariisve exigendo, tum vero de accessione pecuniae sive publice solvenda sive privatis aequaliter distribuenda; quae res cum agebatur, ce rte tem porum vicissitudinis agrorum que colendorum au t rei pecuariae varii eventus variaeque venditorum publicorum condicionis ratio habebatur.

Persequendae autem eran t publicanis non modo eius lustri, quod agebatu r, verum etiam superioris tem poris p ac tio n es491); deberi enim patiebantur vectigalia, quo maiorem haberent fenerandi facultatem 492).

489) Cf. Сіе. ad Att. VI, 2, 5: m i r a e r a n t i u c i v i t a t i b’u s i p s o r u m f u r t a G r a e c o r u m , q u a e m a g i s t r a t u s f e c e r a n t : q u a e s i v i i p s e d e i i s , q u i a n n i s d e c e m p r o x i m i s m a g i s t r a t u m g e s s e r a n t ; a p e r t e f a t e b a n t u r . 1 1 a q u e s i n e u l l a i g n o m i n i a s u i s u m e r i s p e c u n i a s p o p u l i s r e t t u l e ­r u n t ; p o p u l i a u t e m n u l l o g e m i t u p u b l i c a n i s , q u i b u s h o c i p s o l u s t r o n i h i l s o l v e r a n t , e t i a m s u p e r i o r i s l u s t r i ( r e l i q u a ) r e d d i d e r u n t , i t a ­q u e p u b l i c a n i s i n o c u l i s s u m u s . App. b. c. II, 92: K aTcotp— sypYjfAdxt^s той? тtoXsgjv

£уюу\оор i\aiq U710 ТОІѴ (JLlo8oO|J.SV(OV TOUS Cp6pOU£.

490) Сіе. ad Att. V, 13, 1: o m n i b u s s a t i s f a c i e m u s , e t e o f a c i l i u s , q u o d i n n o s t r a p r o v i n c i a c o n f e c t a e s u n t p a c t i o n e s . V, 14, 1: i n t e r e a h a e c m i h i , q u a e v e l l e m, a f f e r e b a n t u r : p r i m u m , o t i u m P a r t h i c u m , d c i n c o n f e c t a e p a c t i o n e s p u b l i c a n o r u m.—nec dubitari potest quin aut allatis locis dc civitatum agatur, non de privatorum pactionibus, aut hoc loco, qui est ep. ad Q. fr. I, 1, 12, 35: q u o d s i g e u u s i p s u m e t n o m e n p u b l i c a n i n о n i n i q и о a n i m o s u s t i n e b a n t (sc. Graeci.; hoc est, Asiae populi), p o t e r u n t i i s c o n s i l i o c t p r u d e n t i a t и a r e 1 i q u a v i d e r i m i t i о r a. p o s s u n t i n p a c t i o n i b u s f a c i ­e n d i s и о n l e g e m s p e c t a r e c e n s o r i a m (parum ita videlicet lucelli abstulissent publicani), s e d p о t ru s c o m m o d i t a t e m c o n f i c i c n d i n e g o t i i e t l i b e r a ­t i o n e m m o l e s t i a e , (cf. adn. 489).

491) Сіе. ad A tt. VI, 2, 5 (adn. 489).492) Сіе. ad Att. VI, 1, 16: то тсараоо^бтатоѵ, u s u r a s e o r u m , q u a s p a c t i o n i -

b u s a d s c r i p s e r a n t, s e r v a v i t e t i a m S e r v i l i u s , e g о s i c: d i e m s t a t и о s a t i s l a x a m , q u a m a n t e s i s o l v e r i n t , d i c o m c c e n t e s i m a s d u c t u r u m ; s i n o n s o l v e r i n t , e x p a c t i o n e , ib. 15: d e B i b u l i e d i c t o n i h i l n o v i p r a e ­t e r i l l a m e x c e p t i o n e m , d c q u a t u a d m e s c r i p s e r a s « n i m i s g r a v i p r a e i u d i c i o i n o r d i n e m n o s t r u m » , e g o t a m e n h a b e o іаоооѵа;ло6ааѵ, s e d t e c t i o r e m e x Q. M u c i i P. f. e d i c t o A s i a t i c o ; « e x t r a q u a m s i i t a n e g o ­t i u m g e s t u m s i t , u t e o s t a r i n o n o p o r t e a t o x f i d e b o n a » .— d и о b u s g e ­n e r i b u s e d i c e n d u m p u t a v i , q u o r u m u n u m e s t p r o v i n c i a l e , i n q u o e s t d e r a t i o n i b u s c i v i t a t u m , d e a e r e a l i e n o , d e u s u r a , d e s y n g r a p h i s , i n e o d e m o m n i a d e p u b l i c a n i s .— cf. adn. 370.

— 9І —

quae res aliquantum illustrata est titulis duobus ad publicum vicesimae libertatis pertinentibus 493), quorum, in altero m entio fit servi cuiusdam illius publici v e t e r u m p a c t i o n u m , qui scilicet, ni fallit opinio, pecuniae e superioribus pactionibus debitae exigendae praefuit 494), a lte r positus invenitur s o c i s v i c e s u m a r i s n o n i s (lege: n o v i s ) e t v e t e r i ­b u s , iisdem scilicet, quos Livius v e t e r e s p u b l i c a n o s appellare so­let 405), superiorum dico conductionum sociis, unde intellegi po test saepe publicanos, etiam si ab exercendo vectigali decessissent, ab exigendi ne­gotio prorsus decedere non potuisse.

Ac profligatam iam habemus quaestionem nostram , nisi quod hoc resta t ut commemoremus, cum omnino in publicis exigendis publica auctorita te n iteren tu r publicani, id quod, ut societatis iu ra praecipua om ittam , ex pignorum capiendorum iure maxime ap p are t 496), tum eos m agistratuum publicorum auxilium vel ita sibi non numquam adiunxisse, u t apparitoribus publice assignatis quasi satellitibus custodibusque u teren­tu r 497) ad continendos im petus infestorum 498) metumque iniciendum; quamquam interdum tantum abfuit u t praecipuum illis m agistratuum publi­corum ferretur auxilium, u t ne ius quidem suum apud eos recte persequi possent 499).

X II.

Iam quod extrem um nobis de p rio ris aevi publicanis quaerendum pro­posuimus, quaenam societates usque ad divi A ugusti principatum cum in Italia fuissent tum in provinciis quaeque vectigalia exercuissent,, hoc capite per- sequemur ita, u t, quarum quidem in illius aetatis h istoriis ac monumentis factam videamus mentionem, cum descriptas regionatim tum generatim digestas per genera publicorum enumeremus, non immemores illi quidem sexcentarum societatum prorsus ignotarum , minus tam en deficientis me­m oriae complendae cupidi augurando, quam id demum enixi, u t quae in medio sita sunt quaeque nominatim ad publicanos pertinent testim onia

4S3) Tit. 2. 23.494) Mommsen ad C. YI 8452.495) Liv. XXXIX, 44, 8.49C) Mommsen St. R. I p. 161.407) Verr. III, 25, 61; 26, 65; 27, 67.4D8) Memn. 1. 1. (adn. 487).4" ) Сіе. dc prov. cons. 5, 10 sqq.

— 92

colligamus, satis magnam horum ra ti superesse copiam, unde et societa­tum plurim arum fata, quaenam fuerint, cognoscantur, e t universae publi­canorum rei ac dominationis per to tum terrarum orbem dilatatae capi possit coniectura. a domesticis ig itu r populi Romani publicanis ordiam ur.

§ b

I t a l i a e publicanorum in veteribus memoriis mentio nulla fit ante a. U. 5 7 0 500). auctus eorum numerus est a. 5 7 5 , m ultis portoriis vecti- galibusquo in s titu tis 501). aetate Polybiana adeo m ultitudo crevit, ut ne publica quidem ab illis conduci solita facile quisquam enum erare posse videretur Polybio 502). Semproniis legibus latis p ropter agri publici divi­sionem m inuuntur in Ita lia publicanorum opes, augentur in provinciis 503). V errem dum accusat, laudat etiam tum Italicos Cicero publicanos 504); a. 6 9 4 , sublatis Caecilia lege Italiae portoriis, agro Campano diviso, nullum vectigal superesse queritur dom esticum praeter vicesimam 505). quamquam nec m etallorum , nec salinarum , nec piscatus, nec pascuorum, velut Samnii atque Apuliae publicorum °08), vectigalia umquam locari de­sita esse videntur, et peregrinarum mercium p orto ria institu ta sunt a Caesare dictatore 507) . — fruenda conducere consuesse inveniuntur Italiae publicani ag ri publici vectigalia quae ab aratoribus pensitabantur 508) ;

so°) Adn. 66.s»1) Liv. X X X X , 61, 8.5°2) р 01# V I, 1 7 , 2: тсоХХшѵ— epytov ovtcov таіѵ £%oloo[j.£Vcdv urco xaiv ti(ay]to>v oia Tichvjs

^ItaXia; eis та ; ercioxeoas ха! хатаахЕоа; та>ѵ OYj^&cttov, а Tt; объ аѵ e£apt&pjaatTO распей;, тиоХ- XaW os тсотар-шѵ, Хіріѵшѵ, Х7]т:іа>ѵ, [хетаХХшѵ, уа)раг, ооХХ^Зо^ѵ оса тшгтшхеѵ ог:о ту]ѵ гРшр,аішѵ

биѵаатеіаѵ, тсаѵта ^etpiCsG&ac aop„[3aiV£t та 7cpo£tpY]p,£va Sta той ttXyjOoos.

°03) Cf. Diod. fr. X X X IY — X X XV, 48: Грах^од— ty| fj<ev таіѵ qy]|j-og'cdvu)v тбХ[л ха! тсХео- Ѵ£$іа та; ercap^tas атгорріба; етгеаиааато тіара т&ѵ итсотаттор.£ѵсоѵ Stxatov |ліао; хата т9); Уіуерочіад.

504) Yerr. III, 11, 27: c u m o m n i b u s i n a l i i s v e c t i g a l i b u s , A s i a e , M a ­c e d o n i a e , f i i s p a n i a e , G a l l i a e , A f r i c a e , S a r d i n i a e , i p s i u s I t a l i a e q u a e v e c t i g a l i a s u n t , e u m i n h i s , i n q u a m , o m n i b u s p u b l i c a n u s p e t i ­t o r a u t (sic Lagom. 42, vulgo a c; cf. Degenkolb die lex Hier. p. 52) p i g n e r a t o r , n o n e r e p t o r n e q u e p o s s e s s o r s o l e a t e s s e , t u— d e a r a t o r i b u s e a i u r a c o n s t i t u e b a s , q u a e o m n i b u s a l i i s e s s e n t c o n t r a r i a , cf. Yarr. de r. r. I, 21: o f f e n d i i b i F u n d a n u m s o c e r u m m e u m e t C. A g r i u m e q u i t e m R. e t P. A g r a s i u m p u b l i c a n u m s p e c t a n t e s i n p a r i e t e p i c t a m I t a l i a m .

505) Cici ad A tt. II, 16, 1.50G) Mommsen hist. R. III p. 639 (ed. 7).50T) Suet. Caes. 43.608) L. agr. v. 19, 20.

— 93 —

pascuorum publicorum 509) atque agri compascui 51°) scrip turas, silvae Silae picarias p u b lic a s511), salinas O stien ses512), flu m in a513) atque lacus, in prim is Avernum et L u c rin u m 5U), metalla quaedam , velut ea, quae in V ercellensi515) et A q u ile ien si5ie) agro G alliae Cisalpinae eran t item que in finibus S alassorum 517), vias p u b lica s518), agrum pub licum 519), portoria publica 52°), u t Aquileiense, B rundisinum , Campanum, Castrum , Puteolanum . Tergestinum 521).

509) L. agr. v. 25 (cf. Mommsen C. I p. 93). 19. Yarr. de r. r. II, 1, 16: g r e g e s o v i u m l o n g e a b i g u n t u r e x A p u l i a i n S a m n i u m a e s t i v a t u m , a t q u e a d p u b l i c a n u m p r o f i t e n t u r , ne , s i i n s c r i p t u m p e c u s p a v e r i n t , l e g e c e n ­s o r i a c o m m i t t a n t . — m u l i e R o s e a c a m p e s t r i a e t a t e e x i g u n t u r i n B u r b u r e s a l t o s m o n t e s cct. cf. tit. 112,

51°) L. agr. v. 14 sq.511) Сіе. Brut. 22, 85: m e m о r i a t e n e о S m j r n a e m e e x P. B, u t i l i o B u f o

a u d i s s e , c u m d i c e r e t,— c u m i n s i l v a S i l a f a c t a c a e d e s e s s e t n o t i q u e h o m i n e s i n t e r f e c t i i n s i m u l а, r e t u r q u e f a m i l i a , p a r t i m e t i a m l i b e r i , s o c i e t a t i s e i u s , q u a e p i c a r i a s d e P. C o r n e l i o L. M u m m i o c e n s o r i b u s (a. 612) r e d e m i s s e t , d e c r e v i s s e s e n a t u m (a. 616), u t d e e a r e c o g n o s c e - y e n t e t s t a t u e r e n t c o n s u l e s . Dionys. Hal. X X , 15: у) o s tiXslcty] ха! пютату] тгпгтоор- уеТтои (sc. еХатт]) ха! тсареугі тсаасЬѵ озѵ eoa)5saxd{TY]V ха! уХохотату]ѵ tyjv xaXoyjxevYjvВреттіаѵ тсіттаѵ, щ yjs цеуаХае о таіѵ Тшрлісоѵ хай’ ехаатоѵ evtauxov ех таіѵ илайахзЕШѵХар.раѵеі тгроаб ои .

Ы ) C. XIY р. 3. cf. t. 112.513) Polyb. 1. 1.5U) Serv. in Georg. II, 161: l a c u s s u n t d u o , A v e r n u s e t L u c r i n u s , q u i

o l i m p r o p t e r c o p i a m p i s c i u m v e c t i g a l i a m a g n a p r a e s t a b a n t , s e d c u m m a r i s i m p e t u s p l e r u m q u e i r r u m p e n s e x i n d e p i s c e s e x c l u d e ­r e t e t r e d e m p t o r e s g r a v i a d a m n a p a t e r e n t u r , s u p p l i c a v e r u n t s e n a ­t u i e t p r o f e c t u s C. I u l i u s C a e s a r d u c t i s b r a c c l i i i s e x c l u s i t p a r t e m m a r i s cet. Fest. p. 121: l a c u s L u c r i n u s i n v e c t i g a l i b u s p u b l i c i s p r i ­m u s l o c a t u r f r u e n d u s o m i n i s b o n i g r a t i a . Yal. Max. IX, 1, 1: (C. Sergius Orata) a e d i f i c i i s e t i a m s p a t i o s i s e t e x c e l s i s d e s e r t a a d i d t e m p u s o r a L u c r i n i l a c u s p r e s s i t , q u o r e c e n t i о r о u s u c o n c h y l i o r u m f r u e r e t u r ; i b i d u m s c p u b l i c a e a q u a e c u p i d i u s i m m e r g i t , c u m C o n s i d i o p u b l i ­c a n o i n d i c i u m n a n c t u s e s t , i n q u o L. C r a s s u s a d v e r s u s i l l u m c a u s a m a g e n s e r r a r e a m i c u m s u u m C o n s i d i u m d i x i t cet.

515) P 1 i n. n. h. XXXIII, 4, 78: I t a l i a e p a r c i v e t e r e i n t e r d i c t o p a t r u m d i x i m u s , a l i o q u i n u l l a f e c u n d i o r m e t a l l o r u m q u o q u e e r a t t e l l u s , e x s t a t l e x c e n s o r i a Y i c t u r n u l a r u m a u r i f o d i n a e i n Y o r c e l l e n s i a g r o , q u a c a v e b a t u r n o p l u s q u i n q u e m i l i a h o m i n u m i n o p e r e p u b l i c a n i h a b e r e n t .

5J6) Pol, XXXIX , 1 0 = Strab. IY, 6, 12, p. 208.°17) Strab. IY, 6, 7, p. 205: х р з т т ] з а ѵ т а ) ѵ o s fP a > [ j . a i a ) v т а і ѵ |a e v у р о а о о р у е і о з ѵ e ^ e t t e c o v

х а ! T T ]? y t o p a ; 01 ^ a X a a a o i , т а В ’ б р у ] х а т в у о ѵ т е ? a x t x ^ v т о о о о о р е т г о з Х о о ѵ т о ! ? ? ) Y ] |j .o a ta > v a is т о і д

£ p Y o X a j3r ] a a a t т а y p o a s l a х а ! т г р о ? т о и т о о ? 5’T jo a v а е ! o t a e p o p a ! Ьіа t y j v 7t X e o v s £ i a v т а і ѵ о т ^ о а і с о ѵ а і ѵ .

518) L. agr. v. 26.519) Polyb. 1. 1.; cf. Сіе. de 1. agr. И, 14, 36. Liv. XXYII, 3. 11.ого) Polyb. 1. 1. Сіе. ad Q. fr. I, 1, 11, 33: n u p e r i n p o r t o r i i s I t a l i a e t o l ­

l e n d i s n o n t a m d e p o r t o r i o , q u a m d e n o n n u l l i s i n i u r i i s p o r t i t o ­r u m (cives) q u e r e b a n t u r , adn. 501.

52i^ cic. pro Font. 1, 2 : n a m . c j m p u b l i c a n i s q u i A f r i c a m , q u i A q u i -

— 94 —

§ 2 .

S i c i l i a e vectigalia ante a. 5 4 4 locata videntur esse nulla 522); portoria certe ante Rupiliam legem datam (a. 6 2 3 ) a publicanis exerceri coepta esse eo apparet, quod ipse Rupilius, priusquam ad honores publi­cos ascenderet, in Siciliae portu operas publicanis dedisse fertur 52S). con­ducta de censoribus habuisse reperiun tu r Siciliae publicani primum scrip­turam 524), deinde portum 525), veluti vicesimam portus Syracusani item - que portoria A grigentinum , Lilybaetanum , Panhorm itanum , Thermitanum , H alaesinum , Catinense, Messanae urbis ceterorum que oppidorum 526), de­cumas denique cum vini e t olei e t frugum m inutarum haud scio an uni­versas 527), tum frumenti eas, quas qui agrum publicum, velut Leontinae

l e i e n s e p o r[t о r i u m...]. Liv. XXXII, 7 (a. 555): c e n s o r e s P. C o r n e l i u s S c i p i o A f r i c a n u s e t P. A e l i u s P a e t u s—p о r t о r i a v e n a l i c i u m C a p u a e P u t e o- 1 i s q и о, i t e m C a s t r u m p o r t o r i u m , q u o i n l o c o n u n c o p p i d u m e s t , f r u- e n d u m l o c a r u n t , (cf. Сіе. pro Rab. Post. 14, 40; in Yat. 5, 12; Senec. epist. 77). App. b. c. I, 79. tit. 14.

522) Occupata primum Sicilia a. 51B Romanos nullas etiam tum constituisse publico­rum locationes colligimus ex Appiani (Stx. II 5) verbis quae sunt: SixsXia; os ooтш той тгХеоѵо? ToD octot оаоо Kap soovto' хатеТ^оѵ, срброод ог абтоТд £~s»}saav *аі тгАт] та і)аАааска таі; тгоХеаь [ л г р і з а ^ г ѵ о і атратѵ^оѵ s t y j o i o v Е т с е р -т го ѵ elg £і*лгХ'.аѵ. ab eo igitur anno illas repetimus, quo anno Sicilia provincia ordinata est a M. Valerio Laevino (Marquardt St.-Verw I p. 243; cf. Verr. III, 6).

523) Val. Max. VI, 9, 8. Ps.-A sc. in act. I in Verr. Or. p. 212.524) Verr. II 70, 1(39: i n s c r i p t u r a S i c i l i a e p r o m a g i s t r o e s t q u i d a m

L. C a r p i n a t i u s. II. 70, 171: p o r t u m a u t e m e t s c r i p t u r a m e a d e m s o c i e ­t a s h a b e b a t : II, 71, 167. (Vettius) m i s i t l i t t e r a s i n S i c i l i a m a d C a r p i n a ­t i u m , c u m e s s e t m a g i s t e r s c r i p t u r a e e t s e x p u b l i c o r u m , q u a s e g o S y r a c u s i s a p u d C a r p i n a t i u m— i n v e n i. de m agistris scripturae Siciliensibus v adn. 280—288.

525) Verr. II, 70, 171: C a n u l e i u s v e r o , q u i i n p o r t u S y r a c u s i s o p e r a s d a b a t , f u r t a q u o q u e i s t i u s p e r m u l t a n о m i n a t i m a d s o c i o s p e r s c r i p ­s e r a t , e a q u a e s i n e p o r t o r i o S y r a c u s i s e r a n t , e x p o r t a t a ; p o r t u m a u t e m e t s c r i p t u r a m e a d e m s o c i e t a s h a b e b a t , cf. tit. 28 (cum adn. Mommseni).

526) Yerr. II, 75, 185: h i s e x p o r t a t i o n i b u s , q u a e r e c i t a t a e s u n t , s c r i b i t (L. Canuleius) HS LX s o c i o s p e r d i d i s s e e x v i c e s i m a p o r t o r i i S y r a c u s i s ; p a u c u l i s i g i t u r m e n s i b u s , u t h i p u s i l l i e t c o n t e m p t i l i b e l l i i n d i ­c a n t , f u r t a p r a e t o r i s , q u a e e s s e n t HS d u o d e c i e s , e x u n o o p p i d o s o l o e x p o r t a t a s u n t : c o g i t a t e n u n c , c u m i l l a S i c i l i a s i t , h o c e s t i n s u l a , q u a e u n d i q u e e x i t u s m a r i t i m o s h a b e a t , q u i d e x c e t e r i s l o c i s e x p o r ­t a t u m p u t e t i s : q u i d A g r i g e n t o , q u i d L i l y b a e o , q u i d P a n h о r m о, q u i d T h e r m i s , q u i d H a l a e s a , q u i d C a t i n a , q u i d e x c e t e r i s o p p i d i s , q u i d v e r o Me s s a n a ?

527) Verr. III. 7, 18: L. O c t a v i o e t C. C o t t a e c o n s u l i b u s s e n a t u s p e r ­m i s i t u t v i n i c t o l e i d e c u m a s c t f r u g u m m i n u t a r u m , q u a s a n t e q u a e ­s t o r e s i n S i c i l i a v e n d e r e c o n s u e s s e n t , R o m a e v e n d e r e n t l o g e m q u e - h i s r e b u s q u a m i p s i s v i d e r e t u r d i c e r e n t . — c o n s u l e s — d e c o n s i l i i s e n t e n t i a p r o n u n t i a r u n t s e l e g e H i e r o n i c a v e n d i t u r o s .

95

civitati aut A raestratinae aclemptum 528), aratores colebant populo debe­bant 529). sex publica autem illa, quae Siciliae socios simul cum portu et scriptura exercuisse Cicero docet, ab iis publicis, quae supra diximus, veremur ne non fuerint diversa 530). porro in ipsa provincia mancipibus fruendae singillatim locabantur lege H ieronica frumenti decumae civitatum XX X V itemque incolarum Halicyensium et Segestanorum 53‘). quae decu­mae a C. Iulio Caesare sublatae esse videntur 532).

S a r d i n i a e decumas nequaquam a publicanis conduci solitas esse perspicuum est 533), nisi quae agri publici erant, harum vero itemque

r’28) Mommsen StR. III p. 730 adn. 1.529) Yerr. III, 6, 18: p e r p a u c a e S i c i l i a e c i v i t a t e s s u n t b e l l o a m a i ­

o r i b u s n o s t r i s s u b a c t a e ; q u a r u m a g e r c u m e s s e t p u b l i c u s p o p u l i E o m a n i f a c t u s , t a m e n i l l i s e s t r e d d i t u s : i s a g e r a c e n s o r i b u s l o c a r i s o l e t , at enim vel Leontini atque Am cstratini agri decumae Syracusis inveniuntur locatae esse lege Hieronica: opinamur populum Romanum, cum his agris ita parcere vellet, ut de­cumas solas iis imponeret, ne venditionem quidem illarum separatim a ceterarum decumarum venditione fieri voluisse.

530) Verr> III; 71? 167< cf адПі 276.531) Dum Verres Siciliam obtinet, mancipes fuerunt: agri A c e s t e n s i s Docimus qui

tritici decumas habebat (Verr. III, 36. 83); A e t n e n s i s agri a. 683 Apronius (44, 104 cf. 23, 57); A g y r i n e n s i s idem Apronius (27, 67 sqq.); A m e s t r a t i n i a., ni fallor, 681 M. Caesius (39, 89), eiusdem agri a. 682 Bariobal Venerius (39, 89; Sex. Venonius utrum decumanus fuerit an non, dubium est), a. 683 iterum M. Caesius (43, 101); agri C a- 1 a c t i n i a. 683 Caesius idem (43, 101); C a t i n e n s i s agri Apronius (43, 103); H a l i ­c y e n s i s , ab incolis eius civitatis occupati, P. Naevius Turpio (40, 91); H e n n e n s i s Apronius (42, 100); H e r b i t e n s i s a. 681 Atidius, qui tritici decumas emerat (32, 75), proximo anno in iisdem decumis Apronius (32, 76), anno denique 683 iu tr itici decumis Aeschrio Syracusanus (33, 77), in decumis hordei Docimus (34, 78); H y b l e n s i s agri Cn. Sergius (43, 102); I m a c h a r e n s i s Apronius (42, 100); L e o n t i n i a. 683 rede­mptis tritici decumis Apronius (46, 110); L i p a r e n s i s in eodem genere decumarum A. Valentius (37, 84); agri M e n a e n o r u m servus quidam Venerius (43, 102); M u t y c e n ­s i s Thconmastus Syracusanus (43, 101); P e t r i n i P. Naevius Turpio (39, 90); S e g e s t a n i (ab incolis videlicet occupati, cf. III, 6, 13) Symmachus servus Venerius (40, 92); T h e r m i ­t a n i agri Pasidorus, ni fallor, civ itatis Thermitanae legatus missus ut emeret, pecunia Ve- nuleio data ne accederet (42, 99); agri T i s s e n s i s a. 682 et 683 Diognetus Venerius (38 86). ceterarum civitatum ignoti mancipes; ipsae appellantur a Cicerone acc. III 43, 103 suntquo: A g r i g e n t i n a , A p o l l o n i e n s i s , A s s o r i n a , C a p i t i n a , C e p h a l o e d i ­t a n a , C i t a r i n a, E n g u i n a , E n t e l l i n a , G e l e n s i s , H a 1 u n t i n a, H e 1 о r i n a, H e r a c l i c n s i s , I e t i n а, I n e n s i s, M u r g a n t i n a , S c h e r i n a ( s i v e A c h e - r i n a), S о 1 u n t i n a, T у n d a r i t a n a. omnes civitates, quaecumque decumas pensita­bant, se enumerasse monet orator, cum dicit: p e r o m n i s c i v i t a t e s , q u a e d e c u m a s h a b e n t , p e r c u r r i t o r a t i o m e a (III, 42, 100).

532) Mommsen hist. R. III p. 507 adn.— itaque «frumentum mancipale» Siciliae, quod commemoratur in titu lis quibusdam aetatis imperatoriae (adn. 389; cf. H irschfeld Verwal- tungsbeamten, p. 140 sq.), intellegendum est id, quod populus Romanus a Siciliae c iv ita ti­bus per mancipes emere consuerat, quod genus «alterae decumae» fuerant aetate Ciceroniana.

533) In ipsa provincia decumas a Romanorum Su ^oqjs Binistratibu solitas esse (cf,

— 96 —

scripturae et po rto rii locationes censoriae, etsi nusquam commemorantur, quin fieri solitae sin t haud equidem dubitarim , verum tam en et omnino mentio fit de publicanis Sardiniae, et prim a aeta te provinciae salinae publicae a sociis conductae luisse reperiun tur 534).

§ 4 .

H i s p a n i a e vicesimae a censoribus locatae numquam sunt, sed ab ipsis H ispanis venire solitae sunt mancipibus, qui, cum exactas m ag istra tu i Romano praestiterant, tantum pecuniae rursus accipiebant ab Hispaniae civitatibus, quantum his frum enti aestim atione facta vicesimarum nomine de stipendii populo Romano debiti summa deducebatur 53S).— a. 5 5 9 M. Porcius Cato in H ispania vectigalia m agna in stitu it ex ferrariis argentariisque 536); quae ig itu r m etalla H ispanis adem erat, publicanis fru- enda locavit 537). nim irum et ademisse Romanos H ispanis aurarias argen- tariasque constat 538), et quae Diodorus de Italis H ispaniae metalla per maximas servorum familias exercentibus n arra t ad publicanos referan tur necesse e s t 5:!9), quamquam pleraque m etalla postea e publicis populi Ro­mani privata facta sunt, u t argentifodinae m agnae sitae ad Carthaginem Novam 540) .— a. 620 a ttribuun tu r P . Cornelio Scipioni Aemiliano belli

Mommsen hist. R. II p. 110) negamus ideo, quod hoc ius Siciliae praecipuum fuisse Cicero auctor est (Verr. III, 6, 12. 14). quoniam porro cetororum agrorum vectigalium rationem eam fuisse idem docet Tullius, ut aliis provinciis certum im positum vectigal, a liis censoria locatio constituta esset, facile intellegim us Sardiniam, quippe quae stipendiaria provincia esset, a m agistratibus populi Romani omnino locari non potuisse, sed ita decumas dedisse, ut harum pretium frumenti aestim atione facta de debiti stipendii summa deduceretur; quae decumarum ratio eadem atque vicesimarum Hispaniensium fuisse videtur. Marquardtii (St.-Verw. II p. 197) igitur sententiae assentimur; quam ita impugnavit Dessau (1. 1. adn. 2), ut, cum negabat fere inter Sardiniam Siciliamque quicquam in agrorum vectigalium iure ac condi­cione interfuisse, neque Hieronicae legis, quae Siciliae propria fuerat, rationem haberet, neque hoc cogitaret, alteram provinciam stipendium nullum pependisse, alteram agro stipen- dioque mulctatam esse.

53i) Tit. 30.535) Liv. X X X X III, 2, 12: i n f u t u r u m c o n s u l t u m-—a b s e n a t u H i s p a n i s ,

q u o d i m p e t r a r u n t , n e f r u m e n t i a e s t i m a t i o n e m m a g i s t r a t u s R o m a ­n u s h a b e r e t n e v e c o g e r e t v i c e n s u m a s v e n d e r e H i s p a n o s q u a n t i i p s e v e l l e t e t n e p r a e f e c t i i n o p p i d a s u a a d p e c u n i a s c o g e n d a s i m p o n e r e n t u r , cf. Marquardt 1. 1.

536j Liv. XXXIV, 21, 7.537) Cf. Rinder, die Rergwerke im rom Staatshaushalt p. 7; Dietrich Beitrage p. 30.538) Maccab. J, 8, 3.539) Diod. V. 36, 3: oaxspov 6e тo>v Tcop.aitov *ратѵ]ааѵга)ѵ 'l^ p ia? t:Xy]i)os ’ІтаХшѵ

ETisTioXaas t oiq [лгтаХХо!? %ol\ fxsyaXous chrecpspcmo ttXoutou? oia ty]v ^piXozspoiav, tbvo6[j.£\»ot yap 7гХт}і}о£ avSpartootov Tcxpaotooaat то!; £ есх-у]7,бз' той* ;^£таХХглаі? еруаоіаі? хтХ.

540) Polyb. XXXIV, 9: отгоо тёттара? puptaoa^ аѵ9ра)7гшѵ [леѵесѵ тсоѵ £руаСо(а£ѵозѵ, аѵасрЕ- роѵтад t o t e тсо Цр.а) таіѵ гРа>[лоцсоѵ zaft’ £7.аату]Ѵ Yjjxepav оіар.оріа? улі тіЕѴтсшздіХіас o p a ca s .

— 9 ? —

Numantini causa in H ispaniam proficiscenti teXomxctl тсрбао&ос®41), id est, pecuniae cum ceterorum publicanorum tum maxime sociorum p o rto r ii .— H i s p a n i a r u m v e c t i g a l t e m p o r i b u s S e r t o r i a n i s n u l l u m f u i t 5/i2) .— in V erris accusatione Cicero de H ispaniae publicanis comme­m orat 543).— piscatus publicus Baeticae, quem Pliniana aeta te socii ex e r­cebant 54/1), an tiquitus locari solitus esse videtur 545).

§ 5.

M a c e d o n i a cum in provinciae formam redigeretur (a. 5 8 7 ), de­crevit senatus metalli M acedonici 546) vectigal, quod e ra t ingens, locatio- nesque praediorum rusticorum tolli placere: n a m n e q u e s i n e p u b l i ­c a n o e x e r c e r i p o s s e , e t , u b i p u b l i c a n u s e s s e t , i b i a u t i u s p u b l i c u m v a n u m , a u t l i b e r t a t e m s o c i i s n u l l a m e s s e ; n e i p s o s q u i d e m M a c e d o n a s i d e x e r c e r e p o s s e : u b i i n m e d i o p r a e d a a d m i n i s t r a n t i b u s e s s e . t , i b i n u m q u a m c a u s a s s e d i ­t i o n u m a u t c e r t a m i n i s d e f o r e 547). aeris tam en et ferri m etalla u t ipsi Macedones exercerent perm isit L. Aemilius Paulus im posito exercen­tibus vectigali dimidio eius, quod regi Persae pependerant 548). quamquam anno iam 5 9 5 m e t a l l a i n M a c e d o n i a i n s t i t u t a esse trad itu m est 549), ut tunc universa Romae ad hastam censoriam venisse videan­tu r 5o0). iam ag ri qui regis Philippi sive Persae fuerant ae ta te C iceroni­ana in pascuis censoriis e r a n t551); Corinthius ager locatur a. 6 4 3 552). porto ria quoque, quae regum antea fuerant 553), quin a censoribus fru- enda locata sint non dubitamus, etenim Sulla, dum in A chaia m oratur

Str. III, 2, 10 p. 148 ad h. 1: eaxi xai vuv та аруиреТа? oo fxevxot §7][лбаіа оитв evxao&a oaxe ev xoTc aWoig xoTiotc, aXX’ eis I8tam*as p.e&eaxYpte ttrqae^. cf. Hirschf. Vg. I, p. 73; Verwaltungs- beamten, p. 145 sq.

541) P lut. apophth. imp. Sc. min. 15: ургцшта XafJeTv xa>v etoijawv oux elaaav, aXXa xag

TeXamxag TipoadBous aTcsxa£av оотисо ^povov еуобаag. cf. Mommsen St. R . III p. 1139 adn. 1.542) Сіе. de 1. agr. II, 30, 83.MS) Verr. III, 11, 27.544) Plin. n. h. X X X I, 43; Martial. XIII, 102. cf. Burmann de vectig. c. IX, p. 127 sq.545) Hiibner, rom. Herrschaft in W esteuropa p. 273.546) Cf. Liv. XXXIX, 24, 2: m e t a l l a — e t v e t e r a i n t e r m i s s a r e c o l u i t

e t n o v a m u l t i s l o c i s i n s t i t u i t .547) Liv. XX XXV , 18, 3.548) Liv. XX XXV , 29, 1.°49) Cassiod. chron. 384'—de A tticae m etallis v. Diod. V, 87, 1.55°) Cf. Marquardt St.-Verw. II p. 253 adn. 1.551) Сіе. de 1. agr. II, 19, 50; cf. I, 2, 5.b52) L. agr. vv. 96— 101.553) Liv. X X X IX , 24, 2: v e c t i g a l i a r e g n i—f r u c t i b u s— a g r o r u m p o r t o -

r i - i s q u e m a r i t i m i s a u x i t .

7

— 98 —

belli contra M ithridatem gerendi , causa, deorum im m ortalium agros in B oeotia sitos vectigaliaque, ne publicanis praedae essent, ita excipit, u t ce terarum Achaiae quidem civitatum scrip tura et portu publicanos frui consuesse appareat 554) . — a. 6 7 6 senatus decernit ut m agistratus populi Romani, quicum que Asiam Euboeam locaturi sint vectigalve Asiae Euboese im posituri, curent ne quid Asclepiades Clazomenius eiusque socii vectigalis nomine dare debeant 550) .— a. 691 de controversia decernit senatus, quae de exceptione illa Sullana o rta est in ter Oropios e t publicanos 556) . — pu­blicanorum M acedoniae simul cum ceterarum provinciarum publicanis Ci­cero mentionem facit sic, ut etiam eos, qui Achaiae atque Illyrici vec­tigalia conduxerant, illis adnum erare v ideatur 557) .— a. 6 9 7 L. Calpurnius

ч Piso, dum M acedoniam pro praetore obtinet, huius provinciae publicanos vexat 558) .— a. 7 0 6 Pompeius pecuniam m agnam M acedoniae atque Achaiae societates sibi num erare cogit 559).

§ 6 .

A f r i c a e publicani a. 643 reperiun tur decumas scripturam que habu­isse ag ri p u b lic i5eo); belli Iu g u rth in i tem poribus auctorita te in re publica m ultum valuisse 5e i); a. 6 8 4 contra Catilinam repetundarum ex Africa

554) Sc. de Oropiis v. 46*. ttjc тгбХесо? %ai Tvjs yo>p a? Хфіѵшѵ ts ’Qpa>7ua)v та s тгроабооо .555) Sc. de Asci. v. 5. 23.556) Sc. de Oropiis; Сіе. de nat. deor. III, 19, 49: a n A m p h i a r a u s e r i t d e u s

e t T r o p h o n i u s ? n o s t r i q u i d e m p u b l i c a n i , c u m e s s e n t a g r i i n B o e o t i a d e o r u m i m m o r t a l i u m e x c e p t i l e g e c e n s o r i a , n e g a b a n t i m m o r t a l i s e s s e u l l o s , q u i a l i q u a n d o h o m i n e s f u i s s e n t .

55T) Verr. III, 11, 27.558) Сіе. in P is. 41, 98: i n d e m n a t u m у i d e r i p u t a s , q u e m s o c i i , q u e m

f o e d e r a t i , q u e m l i b e r i p o p u l i , q u e m s t i p e n d i a r i i , q u e m n e g o t i a t o ­r e s , q u e m p u b l i c a n i , q u e m u n i v e r s a c i v i t a s — o m n i c r u c i a t u d i g n i s ­s i m u m p u t e n t ? 36, 87: v e c t i g a l e m p r o v i n c i a m , s i n g u l i s r e b u s q u a e c u m q u e v e n i r e n t c e r t o p o r t o r i o i m p o s i t o , s e r v i s t u i s p u b l i c a n i s , a t e f a c t a m e s s e m e m i n i s t i ? cf. 3 i , 84: v e c t i g a l i a n o s t r a p e r t u r b a r u n t , de prov. cons. 6, 13: p u b l i c a n o r u m r u i n a s .

559) Caes. de b. c. III, 3, 2.5G0) L. agr. 83: [ q u e m a g r u m l o c u m p o p u l u s R o m a n u s e x h(a c) l(e g e)

l o c a b i t , q u e m a g r u m l o c u m L a t i n u s p e r e g r i n u s v e c x h. I. p o s s i d e b i t , i s d e e o a g r o l o c о... v e c t i g a l d e c u m a s ] s c r i p t u r a m p o p u l o a u t p u b l i ­c a n o i t e m d a r e d e b e t o , u t о i p r o e o a g r o l o c o , q u e m a g r u m l o c u m p o- p u 1 u[s R o m a n u s e x h. 1. 1 о c a b i t, q u c]m a g r u m l o c u m c e i v i s R o m a n u s e x h. 1. p o s s i d e b i t , d a r e o p o r t e b i t , vv. 85—89.

561) Veli. Pater. II, 11, 2: h i c (sc. C. Marius) p e r p u b l i c a n o s a l i o s q u c n e ­g o t i a n t i s c r i m i n a t u s M e t e l l i l e n t i t u d i n e m t r a h e n t i s i a m i n t e r ­t i u m a n n u m b e l l u m e t n a t u r a l e m n o b i l i t a t i s s u p e r b i a m , m o r a n d i q u e i n. i m p e r i i s c u p i d i t a t e m e f f e c i t u t c u m c o m m e a t u p e t i t o R o m a m v e n i s s e t c o n s u l c r e a r e t u r , cf. Diod. fr. X X X IV —X X X V 66: оті о Жарю?, elg o>v

- 99 —

postulatum testes exstitisse 562). eorundem mentionem Cicero facit in ac ­cusationis quam in V errem scripsit tertio 563). qui idem et A fricam illos de censoribus conduxisse a. 6 8 5 commemorat 564), et de societate eorum meminit a. 6 8 9 , cuius societatis maximis negotiis P . Cuspium bis praefuisse a i t S65). exstat titu lus Num idicus v i c e n s u r n a r i o r u m , qui po­situs esse v idetur ante in stitu tam vicesimam hereditatium (a. p. Ch. 6 .) 56e).

§ 7.

A s i a e locationem censoriam a C. Graccho constitu tam esse a. 631 satis constat 567), cuius lege locari coepta sunt huius provinciae p o r­toria 568), decumae 569), scrip tu ra 570). quae qui de censoribus conduxe­rant dum cupidius exercent, et prim a aetate provinciae controversiam cum Pergam enis de agris quibusdam h a b u e ru n t571), et c irc iter a. 6 5 6 a Q. M u­cio Scaevola p rop ter m ultas iniurias Asianis factas severiore im perio

xojv aofxpouXojv x at таіѵ тгрЕС^вотаіѵ, otio тоо атратѵдоо тсарвВ-еазрвіто татш ѵбтатос шѵ таіѵ тгр£а[Зготшѵ

об£тд. or ріѵ уоф аХХоі тоід a£ta)kaaat %at таі£ гйу£^гіаі£ отсере^оѵтг? (леуаХт]?

ет6у)(аѵоѵ 6~о той атрату]уоо, оитоі Bs, оохаіѵ *уеу0Ѵ£Ѵса 0Y][j.0ata)VY]s ха! та ; оттобееатёрад ap^ag [лбуіс elXvj^cos, еѵ таТд еіс 6б£аѵ тіроаусоуаТ? тіарейесореіто.

5Гѵ2) Marquardt hist. equ. R. (Borol. 1840) p. 20; Asc. in or. in toga cand. Or. p. 86 ’563) Verr. ПІ, 11, 27.56*) Сіе. pro Font, 1, 2 (v. adn. 99).565) Сіе. ad fam. XIII 6 a (v. adn. 104. 864).5G6) Tit. 106 (c. adn. Mommseni). licet «multa in provinciis vectigalia nobis ne nomine

quidem nota» fuerint, tamen vicensumarios illos vicesim ae libertatis socios fuisse nomen ipsum adducit ut credamus (cf. tt. 19. 23).

567) y err. n i , 6, 12: c e t e r i s (provinciis) c e n s o r i a l o c a t i o c o n s t i t u t a e s t , u t A s i a e l e g e S e m p r o n i a . Front. ad Ver. II, 1, p. 125 Nab.: i a m C a t o H i s-p a n i a m r e c u p e r a b a t , i a m G r a c c h u s l o c a b a t A s i a m e t C a r t h a g i n e mv i r i t i m d i v i d e b a t . App. b. c. V, 4; ubi afferuntur A ntonii verba quae fecit in con­ventu Asiae: ous етеХеіте срброо ’АттаХоз [леМ ѵ.а[Агѵ баТѵ, ^[лохоткоѵ аѵораіѵ 7саІ тсар*TfjfAiv уеѵо|леѵа>ѵ ebibas сроразѵ. stcsI Bs eoeyjcev, ой ттро; та т£рл]ілата ojaiv етгеОт аіАеѵ аѵ т][аеТ<; ахіѵбоѵоѵ срброѵ ІхХеуоф^ѵ, аХХа [л-ёрт] cpspsiv таіѵ ехаатоте хартсшѵ етсета^ар-еѵ, іѵа "лаі таіѵ еѵаѵтісоѵ хоіѵшѵаі[лгѵ ujj-Tv. таіѵ Ье таота тіара Tvjs (3ooXy]c рла$оор.£ѵсоѵ evoj3pt£6vTa)v орлѵ хаі ттоХи лХеіоѵа аітооѵтшѵ Гаюс КаТаар хтХ. Schol. Bob. in or. pro Plane. Orell. V p. 259: d e s i d e r a t u m e s t i n s e n a t u n o m i n e p u b l i c a n o r u m , u t c u m i i s r a t i o p u t a r e t u r l e g e S e m p r o n i a e t r e m i s s i o n i s t a n t u m f i e r e t d e s u m m a p e c u n i a , q u a n t u m a e q u i t a s p o s t u l a r e t p r o q u a n t i t a t e d a m n o r u m q u i b u s f u e r a n t h o s t i l i i n c u r s i o n e v e x a t i . 1. agr. v. 82. Mommsen h ist. R. II p. 111 adn.

568) у сц II? 6, 3 (Caius Tiberii Gracchi frater) n o v a c o n s t i t u e b a t p o r t o r i a . Geli. XI, 10. cf. Herzog System I p. 468 adn. 2.

569) App. 1. 1.57°) Lucii. XXVI, 14 (p. 568 M uell.) (v. adn. 224). cf. p. 51.571) Sc. de Adramytenis vv. 6— 7: тгері Х^Ра? еѵ аѵті]Хоу£а еотіѵ &у][лоаі<о[ѵаіс тгрос]

Перуар^ѵоо? (Foucart Bull. de Corr. Ilell. 1885 p. 401 sqq., V iereck Sermo Gr. XV. Momm-, sen Eph. IV p. 216: «probabiliter decretum reiciemus ad aetatem Cicerone anteriorem»).

*

— 100 —

coerciti sunt 572).n quem quidem cum ulcisci non possent, legatum eius P . Rutilium Rufum repetundarum Romae d a m n a ru n t57S).

Cum C. Iulius C. f. Caesar, divi Iu lii pater, A siae procos, e ra t (a. 6 5 6 — 6 6 4 ), Romanorum Srjjxoatcovat atque aX&vat, quippe fjiya тіара 'P o ta to te [Savdtfisvot], agrum civitatis Prienensis olim regium , tum publicum, u t ipsis videbatur, populi Rom ani factum itemque salinas M i­nervae sacras inv ita civitate occupasse inveniuntur P riennaeo teste titulo; qua controversia ad senatum delata et ager ille et salinae deae M inervae red d iti sunt, non tam en u t, cum C. Caesari L . Lucilius successerat, ab eadem petitione publicani destiterin t, iam in alio eiusdem civitatis titulo paullo recentiore de re d in te g ra ta publicanorum in Priennaeos incursione vique in lata e t necibus agi videmus 573a).

Quorum publicanorum 574) pars a. 6 6 6 cum ceteris civibus Romanis

572) Diod. fr. XXXVII, 6: oxt Kotvxos ЕхасообХа;— exTiefxcpOe!;— eis ty]V JAaiav страту]уо;? £7tiXe£afXEVos тоѵ aptatov тшѵ cpiXojv gojaJJooXov Koevtov 'PoriXtov, р.ет’ абтоо aiwjopeos (3ooXeuo|j.e- vo; xa! т.аѵта Stататтшѵ xai хріѵшѵ та хата. tyjv етгоср іаѵ.— еіта— tyjv Іяар^іаѵ аѵеХофеѵ ех тсоѵ тгроуеуо^о™^ ахХ7)ру)р.ата>ѵ* оі уар тгроуеуоѵбте; хата тт]ѵ ’Ааіаѵ &Y][AOOttbvai, xotvwvoo; еаэдхбтес t 005 еѵ ty| PPa)[j.Y] та; йт^оаіа; xpiaet; 5іа6іха£оѵта£, avojxYjjj-dTCDV етсеттХ роглеааѵ ttjv етгар іаѵ. ib. 7: oxt Aeoxto; (scr. KotVTo;) о SxaioooXa;—та таіѵ Втцлоаіозѵшѵ аѵо|лу][хага оісорОсоаато хтХ. (v. adn. 418). ib. 8‘. охі о дота? тоо; Цу.оаіозѵа; хяте&іха^е ха! тоТ; yjSexy][j.svols evs/eipiCs. Сіе. ad A tt. VI, 1, 15: e g o t a m e n h a b e o іаобоѵаілооааѵ (exceptionem), s e d t e c t i o ­r e m e x Q. M u c i i P. f. e d i c t o A s i a t i c o : « e x t r a q u a m s i i t a n e g o t i u m g e s t u m e s t , u t с о s t a r i n o n o p o r t e a t e x f i d e b o n a » , ad fam. I, 9, 26: s c i s q u a m g r a v i t e r i n i m i c i i p s i i l l i Q. S c a e v o l a e f u e r i n t , p. Plane. 13, 33: e q u i t u m e g o R o m a n o r u m i n h o m i n e s n o b i l i s s i m o s m a l e d i c t a , p u b l i ­c a n o r u m i n Q. S c a e v o l a m , v i r u m o m n i b u s i n g e n i o i u s t i t i a i n t e g r i ­t a t e p r a e s t a n t e m , a s p e r e e t f e r o c i t e r e t l i b e r e d i c t a c o m m e m o r e m ? cf. Pauly R.-Enc. V p. 185. Mommsen hist. R. II p. 211. *

573) Diod. 1. 1. Liv. ep. LXX: R u t i l i u s , v i r s u m m a e i n n o c e n t i a e , q u o ­n i a m l e g a t u s Q. M u c i i p r o c o n s u l i s a p u b l i c a n o r u m i u i u r i i s A s i a m d e f e . n d e r a t , i n v i s u s e q u e s t r i o r d i n i , p e n e s q u e m i n d i c i a e r a n t , r e p e ­t u n d a r u m d a m n a t u s i n e x i l i u m m i s s u s e s t . Ps.-A sc. in div. 57 Or. V p. 122: h u i u s (sc. Q. Scaevolae) q u a e s t o r R u t i l i u s R u f u s d a m n a t u s e s t , q u o d c u m p r a e t o r e c o n s e n s e r i t s u o , n e p u b l i c a n i a l i q u i d a g e r e n t i n p r o ­v i n c i a s u a . q u o c o g n i t o e q u i t e s R o m a n i ( n a m t u m a n t e S u l l a n a t e m p o r a i u d i c a b a n t) d a m n a r u n t e u m . cf. Cie. p. Font. 17, 38.— Orellii Onomast. II p. 407. Mommsen 1. 1.

573a) Inschriften von Priene, hrsggb. von Hiller v. Gaertringen, Berol. 1906, n° 111^ p. 97 sqq.; n° 117, p. 112.—cf. adn. 571. 610.

574) Iustin. h ist. Philipp. epit. XXXVIII: (M ithridates m ilitibus dicit) m a g n a mt e m p o r i s p a r t e m (eos) n o n u t m i l i t i a m , s e d u t f e s t u m d i e m a c t u r o s , b e l l o d u b i u m f a c i l i m a g i s a n u b e r i , s i m o d o a u t p r o x i m a s r e g n i A t ­t a l i c i o p e s a u t v e t e r e s L y d i a e I o n i a c q u e a u d i e r i n t (equidem malim a d i e r i n t ) , q u a s n o n e x p u g n a t u m e a n t , s e d p o s s e s s u m ; t a n t u m q u e a b e s s e u t s e p a v i d a c x s p e c t e t A s i a (sic M advigius), u t e t i a m v o c i b u s v o c e t : a d e o i l l i s o d i u m R o m a n o r u m i n c u s s i t r a p a c i t a s p r o c o n s u - l u m , , s e c t i o p u b l i c a n o r u m , c a l u m n i a e l i t i u m .

— 1 0 1 —

in Asia negotiantibus in terierunt, reliqui p rop ter belli calam itatem certe vectigalibus amplius frui non potuerunt.

A. 6 7 0 L. Cornelius Sulla debitum superioris quinquennii vectigal im peratam que, qua belli sumptus sarciretur, pecuniam, omni provincia in partes sive quadragin ta sive quattuor et quadrag in ta divisa 575), aequaliter Graecis d iscripsit num erarique iussit sine publicano 576). itaque et tunc a decumis redim endis exclusi publicani sunt 577), neque a. 6 7 2 conductas a populi Romani m agistratibus decim as ullas habuisse perspiciuntur 578). quamquam Graeci, cum vectigal a Sulla impositum ipsi per se pendere non possent 579), sive ipsorum fructus sive «>va? 58°) aliosque reditus 58 *) publicanis vendiderunt obaeratique facti sunt civium Rom anorum 582). ex quo in te lleg itu r, continuo se in recuperatam x\siam contulisse publicanos, ut, etiam si decumas exercere non possent, sc rip tu ra tamen portuque atque agris publicis fruerentur. verum tam en tantum abest u t decum arum loca­tiones a Sulla in perpetuum sublatae sint, u t et postea populi Romani m agistratus, prout res postulare videbatur, modo locare Asiam, modo cer­

575) Mommsen hist. R. II p. 346 adn. Marquardt St.-Y. I p. 339.57G) Appian. Mithr. 62: p.ovou? Tv entypacpu (sunt autem haec verba Sullae) ттеѵте

етаіѵ cpdpoos eaeveyxelv atmxa ха! ty)v той tzoM\xoo Ватсаѵт]ѵ.— BtatpTjcco Be таоВ-’ exaaTOts еуш хата noXet? ха! та£ш тгро&еарЛаѵ та!? eacpopalg хтХ. Plut. Luculi. 4: ЕбХХас §s tyjv ’Aatav Bta^optoi?таХаѵтоіс еСт^ішае, 7rpocjTayJ}sv абтф (id est, Lucullo) та те ургцшта таита тгра£ас ха! ѵбр-іаааxod>at (cf. Bcnndorff-Niemann, Reisen im slidwostl. K leinasicn I p. 155. Viereck Serm. Gr. XVI). Сіе. ad Q. fr. I, 1, 11, 33: n o m o n a u t e m p u b l i c a n i a s p e r n a r i n o n p o s s u n t , - q u i p e n d e r e i p s i v e c t i g a l s i n e p u b l i c a n o n o n p o t u e r i n t , q u o d i i s a e q u a l i t e r S u l l a d i s c r i p s e r a t .

577) Quod cum in Asia fieri vidissent Heracleae Ponticae cives, decreverunt оіатгреа- (Зебааа^а'— тгрб? t y jv аоухХт]тоѵ, аіоте Sv^oatumas атсоХо99)ѵаі (Memnon 38, 2 ар. Muellerum, fragm. h ist. Gr. III p. 545).

5?8) y err> 36, 89: e x p e c u n i a v e c t i g a l i p o p u l o R o m a n o .57Э) Сіе. ad Q. fr. 1. 1. (adn. 576).D3°) Cf. Mommsen hist. R. III p. 382 adn. 2.581) App. Mithr. 63: a[ Bs iroXets catopooaai, те ха! oavet£6[j,svat fxeyaXcov тбхшѵ, at (леѵ

та Театра тоТд 6avst£ouaiv, at Ьк та уи|лѵааіа теі^ос '/] Xtpievas у\ Tt 5>цл6аіоѵ аХХо, аиѵ орреіатратсштаіѵ етсеіуоѵтшѵ, бтсетіОечто. та р-еѵ о/) у р ^ а та азйе тф SoXXa аоѵехорДето, ха! хахаіѵа55т]ѵ et ev 'h ’Ааіа.

5в2) p lut> L uc> 7; (Mt&piBaTYjs) ttjv ’Ааіаѵ o'Xy]V бтготротгѵ] таіѵ ерлгроайеѵ ѵоот][і.ата)ѵ e fy e v

асрбру]та тсаа^ооааѵ бтсо ршраіхшѵ баѵеіатаіѵ ха! теХазѵаіѵ. ой? оатероѵ [asv а)£7і£р rA p -o ia s tyjv тро-

cpTjv артоі£оѵта; абтаіѵ о АобхооХХод е^ Х а о е , тбте 5е [летріазтероод етш рато vooQexuiv тгснеТѵ ха!

та£ атгоатаоеі? хатетгаое таіѵ а>ѵ, об^еѵо; аз; етго? еітсеТѵ ѵ]ао)£аСоѵто£. ib . 20: АобхооХХо? Se

трепета! тгрбс тад еѵ ’Atfta тгбХёід, отгшд— ха! Sixyjs Ttvos р-етааэд) ха! іЬаааіѵ, а>ѵ ея! тгоХиѵ урбѵоѵ еѵВет] ttjV еттаруіаѵ оиааѵ аррѵ]тоі ха! атсіатоі Воато^іаі хатеіуоѵ итгб таіѵ теХолѵшѵ ха!

таіѵ баѵегатаіѵ irop9oi>|AeVY]V ха! аѵ5ратто5і£ор-еѵѵ]Ѵ.— таита jj-sv х а х а AooxooXXog е6ра>ѵ еѵ таІ£

TtoXeatv, о X t у оз /рбѵоз ттаѵтоаѵ согу]ХХа£е тоо? ctBtxoojxevoos.— vjv 8е тоото xotvov Savetov ех таіѵ

оіа|~шріа)ѵ таХаѵтаіѵ, ots тт]ѵ ’Ааіаѵ eCYjpuoiaev 6 SoXXag ха! S itcXoov атгеобі}?] тоТ? Savetaaatv от:’ exetva>v аѵт]уp ivov tJSyj toT? to x o is ets StoBexa [i.optaoa? таХаѵтсоѵ. sxetvot [J.sv ouv, аз$ Setva тге- тгоѵіібте?, вѵ rPa)fj/(] той AooxouXXoo хате^базѵ ха! ypvj^aatv аѵіатаааѵ етг’ аитоѵ svtoog таіѵ Ву][ла-

ушуаіѵ [хеуа Sovap.evo£ ха! тсоХХои; бтгб^реа)? тгетіоѵгцьічоі таіѵ 7ioXtTeoofAeva>v хтХ.

— 1 0 2 —

tum ei vectigal imponere consuesse reperian tu r, e t 'a . 6 7 8 senatus utram ­que A siae vectigalium exigendorum rationem pro re nata in iri posse sig­n ifican t 583). nihilo minus non ante restitu tam censuram Asiae decumae denuo locatae esse v identur 584).

Qui autem annus re s titu tae censurae initium fuit (qui est ab U. c. 6 8 4 ), eius anni censores C. Cornelius Lentulus Clodianus L. Gellius Poplicola civitatum A siaticarum decim as fruendas vendiderunt; nam a. 6 8 8 certe illae exercebantur a publicanis 585). qua aetate Cicero cum omnino mentionem facit de publicanis A siaticis magnoque eos in re pub­lica momento esse iudicat 586), tum decumas scrip turam portum ab iis conducta esse com m em orat 587). a. c irc iter 6 8 5 T. Aufidius trad itu r exi­guam quandam Asiatici publici particulam habuisse 588).

E xacto quinquennii tem pore, in quod locatae eran t, Asiae decumae denuo videntur locari desitae esse idque ob hanc fortasse causam, quod

583) Sc. de Asci. v. 5. 23.— anno 693 Sempronia lex etiam tum valuit (schol. Bob. 1. 1., adn. 676).

584) Lucullus enim non decumas exegisse a civitatibus, sed Certa quaedam vectigalia i is im posuisse traditur: ха! eg t y jv ’Ааіаѵ auxoc етсаѵеХйшѵ ocpeiXooaav Iti tc5v SoXXstcov еш- poXcov тетарта (леѵ етг! тоід хартіей?, teXy] В’етс! то!? йератюоаі ха! таТ? оіхіаіс шріСеѵ (Арр. M ithr. 83). nam тетарта quidem illa debitoribus eum addixisse intellegim us (cf. Plut. Luc. 20: то трітоѵ ха! [хеуіатоѵ, ета£е тшѵ той ^реш^реіХетоо тсродбЬш т?]Ѵ тетартт]ѵ [леріВа 'ларттооаВас тоѵ SaveioxYjv), tributa vero in capita servorum im posita ostiariaque (cf. Caes. b. c. III, 32) populo Romano praestari iussisse.

585) Сіе. de imp. Pomp. 6, 15 sq.: c u m h o s t i u m c o p i a e n o n l o n g e a b s u n t e t i a m s i i n r u p t i o n u l l a f a c t a e s t , t a m e n p e c u a r i a r e l i n q u i t u r , a g r i c u l t u r a d e s e r i t u r , m e r c a t o r u m n a v i g a t i o c o n q u i e s c i t ; i t a n e q u e e x p o r t u n e q u e e x d e c u m i s n e q u e e x s c r i p t u r a v e c t i g a l c o n s e r v a r i p o t e s t : q u a r e s a e p e t o t i u s a n n i f r u c t u s u n o r u m o r e p e r i c u l i a t q u e u n o b e l l i t e r r o r e a m i t t i t u r , q u o t a n d e m i g i t u r a n i m o e s s e e x i s t i ­m a t i s a u t e o s , q u i v e c t i g a l i a n o b i s p e n s i t a n t , a u t e o s , q u i e x e r c e n t a t q u e e x i g u n t , c u m d u o r e g e s c u m m a x i m i s c o p i i s p r o p t e r a d s i n t ? c u m u n a e x c u r s i o e q u i t a t u s p e r b r e v i t e m p o r e t o t i u s a n n i v e c t i g a l a u f e r r e p o s s i t ? c u m p u b l i c a n i f a m i l i a s m a x i m a s , q u a s i n s a l t i b u s h a b e n t , q u a s i n p o r t u b u s a t q u e c u s t o d i i s , m a g n o p e r i c u l o s c h a ­b e r e a r b i t r e n t u r .

586) y err> XH? H 5 27. de imp. Pomp. 7, 17 sqq.: n a m e t p u b l i c a n i , h o m i n e s h o n e s t i s s i m i a t q u e o r n a t i s s i m i , s u a s r a t i o n e s e t c o p i a s i n i l l a m p r o v i n c i a m c o n t u l e r u n t , q u o r u m i p s o r u m p e r s e r e s e t f o r t u n a e v o b i s c u r a e e s s e [ d e b e n t . n e q u e e n i m i i s d e m r e d i m e n d i f a c u l ­t a s e r i t p r o p t e r c a l a m i t a t e m , n e q u e a l i i s v o l u n t a s p r o p t e r t i m o - r e m.— t u m, c u m in A s i a r e m m u l t i a m i s e r a n t , s c i m u s R o m a e s o l u t i o n e i m p e d i t a f i d e m c o n c i d i s s e. h a e c f i d e s a t q u e h a e c r a t i o p e c u n i ­a r u m , q u a e R o m a e , q u a e i n f o r o v e r s a t u r , i m p l i c a t a e s t c u m i l l i s p e c u n i i s A s i a t i c i s a c c o h a e r e t ; r u e r e i l l a n o n p o s s u n t , u t h a e c n o n e o d e m l a b e f a c t a m o t u c o n c i d a n t .

587) De imp. Pomp. 6, 15. 16.588) Val. Max. VI, 9, 7.

— 103 —

ut а. 6 9 0 item а. 6 9 2 certae pecuniae ad aedificandam classem civi­tatibus im perabantur 589), nam Globulo quidem praetore, hoc est a. 6 9 1 , civitates proprios fructus ita fere vendidisse reperiun tu r, quem ad modum H ispaniae vicesimae ab ipsis Hispanis venire solebant 590). iam anno eodem Cicero, dum de transm arinis populi Romani reditibus verba facit, portum scripturam que Asiae com m em orat, om ittit d ecu m as591), quas et comme­m orare simul cum illis publicis semper consuevit 592), et hoc loco minime om ittere potuit, si etiam tum fuissent, quippe qni ipse indicium de Asiae fructibus hoc fecisset: c e t e r a r u m p r o v i n c i a r u m v o c t i g a l i a — t a n t a s u n t , u t e i s a d i p s a s p r o v i n c i a s t u t a n d a s v i x c o n ­t e n t i e s s e p o s s i m u s , A s i a v e r o t a m o p i m a e s t a c f e r t i l i s , u t e t u b e r t a t e a g r o r u m , e t v a r i e t a t e f r u c t u u m , e t m a g n i t u ­d i n e p a s t i o n i s , c t m u l t i t u d i n e e a r - u m r e r u m , q u a e e x p o r ­t a n t u r , f a c i l e o m n i b u s t e r r i s a n t e c e l l a t 593), accedit quod eodem anno nimiam Catonis in aerario vectigalibusque defendendis severi­tatem exprobrat, qui publicanis quaecumque petant negare soleat 594): suspicamur enim a Cicerone publicanorum postulationem , ut decumae ipsis fruendae daren tu r, designari, cui postulationi ipse paulo ante in senatu consul suffragatus esset, Cato restitisset, quod cum illi proxim o anno im- petrassent nec tam en ea re contenti essent, sed u t induceretur locatio petiissent, non m iram ur scripsisse Tullium vix ferendas esse novas illas equitum Romanorum delicias; quas nihilo minus ipsum non solum tulisse, sed etiam ornavisse 595).

58э) Сіе. p. F l. 14, 32. (Marquardt St.-V. II p. 339 adn. 4).— cf. adn. 678.59°) Сіе. p. Fl, 37. 91: f r u c t u s i s t i T r a l l i a n o r u m G l o b u l o p r a e t o r e

v e n i e r a n t : F a l c i d i u s e m e r a t HS n o n g e n t i s m i l i b u s , qnae verba longesecus explicat Marquardtius (St.-Y. II p. 339 adn. 5). interpretatur enim Falcidium mancipemdecumas Trallianorum fruendas conduxisse ab Asiae praetore quaestoreve colligitque ea aetate Asiae civitatum singularum decumas in ipsa provincia a magistratibus populi Romani locarisolitas esse, cui interpretationi accusationis in Yerrem locus ille (III, 6) repugnat, quo Ci­cero Siciliae lioc ius praecipuum esse docet, ut singularum civitatum decumae in ipsa pro­vincia a quaestoribus locentur, quod ne postea quidem, quam haec Cicero scripsit, concessum Asiae esse statuendum est: neque enim ita ei provinciae pepercerunt Romani, ut decumarum locationes retinerent, publicanos quominus illis fruerentur prohiberent; et a. 693 eosdempublicanos, qui cetera Asiae vectigalia a censoribus conduxerant, etiam decumas exercuisse videmus (adn. 597.).

591) Сіе. de 1. agr. II, 29, 80: q u i d v о s A s i a c p о r t u s, q u i d s c r i p t u r a ,q u i d o m n i a t r a n s m a r i n a v e c t i g a l i a i u v a b u n t ?

592) Сіе. de imp. Pomp. 6, 15. 16; p. Fl. 8, 19.593J Сіе. dc imp. Pomp. 6, 14.504) Сіе. pro Murena 30, 62: p e t u n t a 1 i q u i d p u b 1 i c a n i: c a v c q u i c q u a m

h a b e a t m o m e n t i g r a t i a , cf. de off. III, 22, 88. (adn. 600).i 595) Сіе. ad Att. I. 17. 9: o e c e a l i a e d e l i c i a e e q u i t u m v i x f e r e n d a e ,

q u a s e g o n o n s o l u m t u l i , s e d e t i a m o r n a v i : A s i a m q u i d e c e n s o r i b u s

- 104 -

А. 693 publicani A siatici, quorum maximae honestissimaeque socie­ta tes erant plurimumque auctorita te in re publica valebant 596), u t de­cumis 597) ita portu scrip turaque 598) male, ut ipsis videbatur, redem p­tis 5" ) . remissionem pecuniae a senatu petere coeperunt eamque a. 695 auctore C. Caesare senatu invito a populo im petraverunt 600). qua aetate unus ex illorum principibus Plancius f u i t601).

c o n d u x e r u n t , q u e s t i s u n t i n s e n a t u s c c u p i d i t a t e p r o l a p s o s n i ­m i u m m a g n o c o n d u x i s s e ; u t i n d u c e r e t u r l o c a t i o p o s t u l a v e r u n t cet.

5Э6) Сіе. ad Q. I, 1, 1, 6: c о n s t a t— e a p r о v i n q' i a—e x e o g e n e r e c i v i u m , q u i a u t , q u o d p u b l i c a n i s u n t , n o s s u m m a n e c e s s i t u d i n e a t t i n g u n t , a u t q u o d i t a n e g o t i a n t u r , u t l o c u p l e t e s s i n t , n o s t r i c o n s u l a t u s b e n e f i c i o s e i n c o l u m i s f o r t u n a s h a b e r e a r b i t r a n t u r , ib. 11, 32: q u i ­b u s (publicanis) s i a d v e r s a b i m u r , o r d i n e m d e n o b i s o p t i m e m e r i t u m e t p e r n o s c u m r e p u b l i c a c o n i u n c t u m , e t a n o b i s e t a r e p u b l i c a d i i u n ­g e m u s cet. ib. 12, 36: n o n d e s i s t u n t n o b i s a g e r e c o t i d i e g r a t i a s h o n e ­s t i s s i m a e e t m a x i m a e s o c i e t a t e s ; q u o d q u i d e m m i h i i d c i r c o i u c u n - d i u s e s t , q u o d i d e m t a c i u n t G r a e c i , pro Flacco 16, 37: l a u d a t i o o b s i g ­n a t a e s t c r e t a i l l a A s i a t i c a — q u a u t u n t u r o m n e s n o n m o d o i n p u b l i ­c i s , s e d e t i a m i n p r i v a t i s l i t t e r i s , q u a s c o t i d i e v i d e m u s m i t t i a p u b l i c a n i s . 16, 38: s i — t e s t a r e r p u b l i c a n o s , e x c i t a r e m n e g o t i a t o ­r e s cet.

597) Сіе. ad Q. fr. I. 1, 11 sq. (a. 694): a c p r i m u m G r a e c i s i d, q u o d a c o r ­b i s s i m u m e s t , q u o d s u n t v e c t i g a l e s , n o n i t a a c e r b u m v i d e r i d e b e t , p r o p t e r e a q u o d s i n e i m p e r i o p. R. s u i s i n s t i t u t i s p e r s e i p s i i t a f u e r u n t.— s i m u l e t i a m i l l u d A s i a c o g i t e t , n u l l a m a b s e n e q u e b e l l i e x t e r n i n e q u e d o m e s t i c a r u m d i s c o r d i a r u m c a l a m i t a t e m a f u t u r a m f u i s s e , s i h o c i m p e r i o n o n t e n e r e t u r ; i d a u t e m i m p o r i u m c u m r e t i ­n e r i s i n e v e c t i g a l i b u s n u l l o m o d o p o s s i t , a e q u o a n i m o p a r t e a l i q u a s u o r u m f r u c t u u m p a c e m s i b i s e m p i t e r n a m r e d i m a t a t q u e o t i u m . — p o s s u n t i n p a c t i o n i b u s f a c i e n d i s n o n l e g e m s p e c t a r e c e n s o r i a m , s e d p o t i u s c o m m o d i t a t e m c o n f i c i e n d i n e g o t i i e t l i b e r a t i o n e m m o l e s t i a о. pro Flacco 8, 19 (a. 695): m i r a n d u m v e r o e s t h o m i n e s e o s , q u i b u s o d i o s u n t n o s t r a e s e c u r e s , n o m e n a c e r b i t a t i , s c r i p t u r a d o c u r n a e p o r t o ­r i u m m o r t i , l i b e n t e r a r r i p e r e f a c u l t a t e m l a e d e n d i , q u a e c u m q u e d e t u r . D. Cass. XX XV III, 7, 4: тгаагас— у°Ф теХ атаи St’ абтшѵ еуіуѵоѵто. App. b. c. II, 13:oi S’ [тгтиеГс Хеубр-вѵоЕ— Воѵатштатос ec атсаѵта rcsptoocnas ts oovsyjx z a l jxtailcoascos теХшѵ у а!

србршѵ, ой? бтіо таіѵ еОѵаіѵ TeXoop.svoi>s е^ерла^ооѵто *лтХ.598) V. adn. 597.— Сіе. ad A tt. II, 16, 4 (a. 695): i l l u d t a m e n , q и о b s c r i b i t

(Q. Cicero), a n i m a d v e r t a s v e l i m , d e p o r t o r i o c i r c u m v e c t i o n i s ; a i t s e d e c o n s i l i i s e n t e n t i a a d s e n a t u m r e i e c i s s e.— s i p о s s u m d i s c e d e r e, n e c a u s a o p t u m a i n s e n a t u p e r e a t , e g o s a t i s f a c i a m p u b l i c a n i s ; ei bh p], v e r e t e c u m l o q u a r , i n h a c r e m a l o u n i v e r s a e A s i a e e t n e g o t i a t o ­r i b u s ; n a m e o r u m q u o q u e v e h e m e n t e r i n t e r e s t.

i 5?9) Сіе. ad Q. fr. I, 1, 11, 33 (a. 694): h i c t e i t a v e r s a r i , u t e t p u b l i c a n i ss a t i s f a c i a s , p r a e s e r t i m p u b l i c i s m a l e r e d e m p t i s , e t s o c i o s p e r i r e n o n s i n a s , d i v i n a e c u i u s d a m v i r t u t i s e s s e v i d e t u r , i d e s t t u a e .

600) Сіе. ad -Att. I, 17, 9 (adn. 29); I, 18, 7: u n u s e s t q u i c u r e t c o n s t a n t i a m a g i s e t i n t e g r i t a t e q u a m , u t m i h i v i d e t u r , c o n s i l i o a u t i n g e n i o ,C a t o , q u i m i s e r o s p u b l i c a n o s , q u o s h a b u i t a m a n t i s s i m o s s u i , t e r ­t i u m i a m m e n s e m v e x a t n e q u e i i s a s e n a t u d a r i r e s p o n s u m p a t i t u r .

— 105 —

А . 7 0 0 simul cum cuncta Asia publicani C. Claudium Pulcrum , qui pro praetore ibi erat, in provincia retinere studuisse tradun tu r 602).a. 703 P . Terentius Hispo in scrip tura Asiae 603), a. 7 0 7 in eiusdem provinciae po rtu et scrip tu ra operas dedit pro m agistro 604); qui idem

de off. I I I , 22, 88 : e g о e t i a m c u m C a t o n e b i g o s a e p e d i s s e n s i : ' n i m i s m i h i p r a e f r a c t e v i d e b a t u r a e r a r i u m v e c t i g a l i a q u e d e f e n d e r e , o m n i a p u ­b l i c a n i s n e g a r e , ad A tt II , 1, 8 (a. 694): q u i d i m p u d e n t i u s p u b l i c a n i s r e- n u n t i a n t i b u s? f u i t t a m e n r e t i n e n d i o r d i n i s c a u s a f a c i u n d a i a c t u r a: r e s t i t i t e t p e r v i c i t C a t o , ad Att. II, 16, 2: a d h u c h a e c ІоосріСето (Pom peius)— d o p u b l i c a n i s , v o l u i s s e s c i l l i o r d i n i c o m m o d a r o , pro Plane. 13, 31 sq.: p a t e r v e r o , i n q u i t , e t i a m о b e s s e f i l i o d e b e t.—a s p e r i u s, i n q u i t , 1 о c u- t u s e s t a 1 i q u i d a 1 i q u a n d о. i m m о f o r t a s s e l i b e r i u s , a t i d i p s u m , i n ­q u i t , n o n e s t f e r e n d u m , e r g o e i f e r e n d i s u n t , q u i li о c q u e r u n t u r , 1 i b c r t a t e m e q u i t i s R o m a n i s e f c r r e n о n p о s s e?— q u i d e s t a u t e m u in­q u a m q u e s t u s , n i s i c u m a s o c i i s e t a s e i n i u r i a m p r o p u l s a r e t ? c u m s e n a t u s i m p e d i r e t u r , q u o m i n u s , i d q u o d h o s t i b u s s e m p e r e r a t t r i ­b u t u m , r e s p o n s u m e q u i t i b u s R o m a n i s r e d d e r e t u r , o m n i b u s i l l a i n i u- r i a d o l o r i f u i t p u b l i c a n i s , s e d e u m i p s u m d o l o r e m h i c t u l i t p a u l o a p e r t i u s.— n a m q u o d p r i m u s s c i v i t l e g e m d c p u b l i c a n i s t u m , c u m v i r a m p l i s s i m u s c o n s u l i d i l l i o r d i n i p e r p o p u l u m d e d i t , q u o d p e r s e ­n a t u m , s i l i c u i s s e t , d e d i s s e t , s i i n e o c r i m e n e s t , q u o d s u f f r a g i u m t u l i t , q u i s n o n t u l i t p u b l i c a n u s ? schol. Bob. p. 259 (adn. 567). Suet. Caes. 20: p u b l i c a n o s r e m i s s i o n e m p e t e n t i s m e r c e d u m p a r t e r e l e v a v i t a c n e i n l o c a t i o n e n o v o r u m v e c t i g a l i u m i m m o d e r a t i u s l i c e r e n t u r p r o ­p a l a m m o n u i t . D. Cass. X X X V II I , 7, 4 sqq.: то jasv oov TrXTjibg е-л тоитсоѵ о Kataocp avrjp- TYjaaxo, tou s о' ітсттга? то тріт*/][хбрібѵ ospiai таіѵ тгХаіѵ а ер.е[ліаі)соѵто depsis, тіарой тг уар тгХсо- viat ot’ аотсоѵ еуіуѵоѵто, ха! тгоХХст? ту)? [jooX9js 8ey]9eyt£s, отгсо? ехогліас Ttvos тбуоіаіѵ , оду еороѵто, аХХооѵ хе ха! той Катшѵо? аѵтітгра£аѵта)ѵ. A p p . b. c. II, 13: оі S’ іктсвід Хеуор.еѵоі— £"/. тсоХХои тт]Ѵ (ЗооХт]Ѵ yJtouv acpsciv Ttvoc [лероод тозѵ србрсоѵ аотоТд уеѵеаОаі, "лаі атто8і£трі[Зеѵ t)

[ЗооХу]. о Ьк КаТаар es ooosv тбте Tvjs {3ooX9js oeo^svos, aXXa [лбѵаз тоз Ь'гціоз урсоp-svoc, та тріта таіѵ |Atai}a>aea)V аотоТе тсартрсеѵ, оі ог бтСЕр тк]Ѵ асретераѵ а£іо)аіѵ аЬо%'(]тоо tyjs уаріто? аотоТ? уе vojxsvy|s еЕеІЫа£оѵ аитбѵ. Сіе. in Vat. 12, 29: e r i p u e r i s n e p a r t e s e o t e m p o r e c a ­r i s s i m a s p a r t i m a C a e s a r e p a r t i m a p u b l i c a n i s ?

601) Сіе.- p. Plane. 9, 24: p r i n c e p s i a m d i u p u b l i c a n o r u m . 13, 32: p r i n ­c e p s i n t e r s u o s , p l u r i m a r u m r e r u m l a n a t i s s i m u s e t i u s t i s s i m u s i u d e x, m a x i m a r u m s o c i e t a t u m a u c t o r , p l u r i m a r u m m a g i s t e r .

G02) Сіе. p. Aem. Scauro 15, 35.— eodem anno ad Q. fratrem Cicero scribit (II, 9): d e t e a M a g n e t i b u s a b S i p y l o m e n t i o e s t h o n o r i f i c a f a c t a , c u m t e u n u m d i c e r e n t p o s t u l a t i o n i L. P a n s a e r e s t i t i s s e , publicanum fuisse Pansam Drumann (VI p. 29) conicit; M agnetibus cum credidisse equidem putarim.

603) Сіе. ad fam. XIII, 65: c u m P. T e r e n t i o H i s p o n e , q u i o p e r a s i n s c r i p t u r a p r o m a g i s t r o d a t , m i h i s u m m a f a m i l i a r i t a s c o n s u e t u d o - q u e e s t . — e i u s s u m m a e x i s t i m a t i o a g i t u r i n e o , u t p a c t i o n e s c u m c i v i t a t i b u s r e l i q u i s c o n f i c e r e t.—i t a c t H i s p o n e m m e u m p e r m e o r ­n a r i s , e t s o c i e t a t e m m i h i c o n i u n c t i o r e m f e c e r i s t u q u e i p s e e t e x h u i u s o b s e r v a n t i a , g r a t i s s i m i h o m i n i s , e t e x s o c i o r u m g r a t i a , h o m i ­n u m a m p l i s s i m o r u m , m a x i m u m f r u c t u m c a p i e s , cf. adn. 13'2.

G04) Сіе. ad At t. XI, ІО, 1: P . T e r e n t i u s , m e u s n e c e s s a r i u s , o p e r a s i n p o r t u e t s c r i p t u r a A s i a e p r o m a g i s t r o d e d i t : i s Q. f i l i u m E p h e s i v i d i t VI I d u s D e c e m b r.

— 106 —

anno iam 6 9 8 publicanorum causam in Asia egisse v idetu r 605), a. 705 Cicero P . Mescinio Rufo scribit, se omnem pecuniam, quae ad se salvis legibus pervenisset, cum e provincia discederet, E phesi apud publicanos deposuisse 606).

Eodem anno Q. Caecilius M etellus Scipio Asiae p u b l i c a n i s , u t i n S y r i a f e c e r a t , i n s e q u e n t i s a n n i v e c t i g a l p r o m u t u u m im peravit 607). hoc tem pore publicani v identur decumas habuisse nullas, nam et quem supra diximus anno certae pecuniae civitatibus im peratae sunt 608), et anno proxim o C. Iulius Caesar decumarum exactiones tollere vix po tu it, si a. 7 0 4 , quod novi lu stri initium fuerat, illae a populi Romani m agistratibus in quinque, u t solebat, annos locatae essent. — anno ig itu r 7 0 6 decum arum A siaticarum locationes Caesar sustulit fructusque exi­gere civitatum m agistratus iussit 609).

Incerto tem pore Asiae publicani controversiam habuisse n arran tu r cum Ephesiis de lacu quodam piscatuque, quorum vectigalia Romae publicanis abiudicatae templo Dianae Ephesiae addicta s u n t61 °).

§ 8 .

G a l l i a m N a r b o n e n s e m Cicero et ante in iis provinciis, ex quibus conducendis praedas capere publicani consuerant, ad n u m o ra te u ), et a. 685

605) Сіе. ad A tt. IV, 7, 1: d e A p o l l o n i o q u o d s c r i b i s , q u i i l l i d i i r a t i ! h o m i n i G r a e c o , q u i c o n t u r b a t e t i d e m p u t a t s i b i l i c e r e , q u o d e q u i ­t i b u s R o m a n i s : n a m T e r e n t i u s s u o i u r e . cf. adn. 369.

c06) Cie. ad fam. X , 20, 9.607) Caes. de b. c. III, 32.G08) Caes. de b. c. 1. 1.G0S)) ‘ A p p . b. c. II, 92: о 8e K aiaap oo a^oXvjv ауазѵ тгері tjuxpa трфеа&аі тоааіѵое тгоХеілсоѵ

аотоѵ ^ерсиеѵбѵтазѵ, eg tyjv ’A a ta v [i.eTY]Xa}s 7,at тиарооебазѵ аатт]Ѵ іуруціАтіСв та!? тпбХеаіѵ еѵоу-

Хоа[лёѵас? бтго таіѵ рдаг)ои(леѵсоѵ той? срброи?. V , 4: таіѵ ое таита тіара rTj? (3ouX9j? рда<)оо(ііѵшѵ

(A n t o n ii verb a h a e c su n t, cf. adn . 5 6 7 ) еѵо[Зр[£бѵта)ѵ ujuv ха! тсоХб тсХеіоѵа аітобѵтсоѵ, Таю? КаТаар таіѵ р.ёѵ уру^атозѵ та тріта ирлѵ avyjxev <Ьѵ exeivot? вберете, та? о* 6[3р£і? £тиаоавѵ? и[~иѵ^ар тоо? срброо? етгётрефеѵ d^eLpetv, тсара таіѵ уеазруобѵтсоѵ. P lu t . C aes. 48: rcaat тоГ? тт]Ѵ ’А сіаѵ

хатоисооаі то трітоѵ таіѵ србршѵ avtptsv. (cf. С іе. ad fam . X V , 15, 2 ). D . C ass. X L II , 6: той? теХсбѵа? тгглрбтата аансц ^разр.еѵои? а~аХХа£а? е? срброо аиѵтвХеіаѵ то cujxpaTvov ея, таіѵ теХиіѵ

-латеат^аато.— c e te r i p u b lic a n i in A s ia m a n se r u n t, u t s o c ii p o r tu s (cf. t. 9 9 , S u et . Y e sp . 1) G1°) S tr . X IV , 1, 2 6 , p . 6 42 : [лета 8e tyjv ь%(ЗоХт}ѵ тоо К аоатроо Xt[j-vyj еотіѵ ex той

тиеХаусю? аѵауеор-еѵт] (хаХеітаг 6е SsXtvoooia) *лаі всреНт]? а XXyj абрроо? аотт|, [хе^аАа? гуооаа

тгроабооо?, а? оі paatXel? р-еѵ [ера? ооаа? асреіХоѵто tyjv ІЬбѵ, гРаилаіос о’ атсёооааѵ. тгаХіѵ 8’ оі 0Y]fj.0ataivat j3iaad[j.evot 'і:еріёату]ааѵ еі? еаотои? та теХтг], тсреа^ебаа? 8ё о 'Артердосоро?, ш? cprjoi, та? те Xifxva? атгеХа^Зе ty| йеоз %а\ тѵ]ѵ ИрахХеаітіѵ асріата[ііѵу]ѵ е£еѵг/л]ае xpiftei? еѵ гРа>р/(]. cf.

S c h u lte n de c o n v e n t. c iv . R . p . 30: s u b P i o i n v e n i m u s ( B r i t. M u s . III , 2 , p . 167) « c o n d u c t o r e s p u b l i c i p i s c a t u s » : «той? етгі то теХсоѵюѵ o j? tyflinxYj? тсра^ атеоо-

(j.evoo?». d e d i c a t u r ті)’Есреа[а>ѵ itoXet e t c o l l e g i o i s t i .

G11) Yerr. III, 11, 27.

— 107 —

testa tu r refertam esse cum negotiatorum , aratorum , pecuariorum romano- rum, tum etiam publicanorum, quos M. Fonteii causae uno animo omnes suffragari p ra e d ic a t612), h i publicani, cum frumenta G a llic a 613) exigenda conducere non possent, certe aratorum , qui agro publico fruebantnr, vec­tigalia scrip turasque pecuariorum exerceban t614), iam G alliae portus locari solitos esse nemo negabit, p raesertim cum in ipsa provincia a Fonteio vini quaedam portoria in s titu ta locataque esse videat 615). quin etiam in ceteris G alliis porto ria non nulla aliaque vectigalia Galli ipsi locare con- duccre so le b a n t616), quae postea publica populi Romani facta esse veri simile e s t 617).

§ 9.

B ithyniam iam ante quam sub imperium caderet populi Rom ani, et quidem a. 6 5 1 , plenam fuisse publicanorum Rom anorum ab iisque vexa­tam esse memoriae trad itum e s t 818). videntur ig itu r Asiae potissimum publicani vectigalia quae B ithyniae civitates Nicomedi reg i pendebant, redimere consuesse a B ithynis, in provinciae vero formam redacta B ithynia publicanorum praeda penitus facta e s t 619), quos quo animo receperit, inde colligi potest, quod a. 5 7 0 et aliae civitates non invitae se M ithri­dati trad iderun t 620), et H eracleae Ponticae cives publicanos, qui ad vecti­

612) Сіе. p. Font. 6, 11. 12; 20, 46.C13) Cf. p. Font. 4, 8; 6, 13.6U) Cf. Marquardt St.-V. I p. 263.615) Сіе. p. Font. 9, 19.616) Caes. de b. Gall. I, 18; III, 1.617) Cf. Boissier, Ciceron et ses amis (ed. 2) p. 266.618) D io d . X X X Y I , 1: о— Ж арю ? sEercepi^e тгрб? Nixojay]Bt]V тоѵ ту)? В ігЬ ѵ іа? рааіХ ёа ітері

(Зот]іЫа£ ( s c . c o n t r a C im b r o s ) , о Se аттбхріаіѵ ІВш хе той? тсХеіои? тшѵ Ві&иѵаіѵ оттб таіѵ oyjjxo-аіазѵаіѵ оіартгауёѵта? oooX eoetv еѵ таТ? етсаруіаі?. ту)? Ве аоухХу]Тои ф-rjcptaajAsvYjc о зш с р.у]оеі? а6[л-

еХе6»}еро; еѵ етгар^іа 5оиХе6-(] ха! ту)? тобтсоѵ еХеи^ерсоаесо; оі атрату^оі тгрбѵоіаѵ тгоішѵтас,

тбте х ата Tvjv SixsX tav азѵ атрату]уо? A ixtvtos Nepoua? axoXooftco? та) обур-aTt аоуѵои? таіѵ ВобХшѵ

*/|Хеоѵ)ёра)ае хрісеі? тгройёі?, оз? еѵ oXtyat? vjpipai? тіХеіоо? таіѵ бхтахоаісоѵ тоуеіѵ ту); eXeofrepia?.

cf. Drumann IY p. 197.G19) Cf. Сіе. de imp. Pomp. 2, 4 sq.: e q u i t i b u s R o m a n i s — a f f e r u n t u r e x

A s i a c o t i d i e l i t t e r a e , q u o r u m m a g n a e r e s a g u n t u r i n v e s t r i s v e c t i ­g a l i b u s e x e r c e n d i s o c c u p a t a e ; q u i a d m e—c a u s a m r e i p u b l i c a e p e r i -c u l a q u e r e r u m s u a r u m d e t u l e r u n t : B i t h y n i a e , q u a e n u n c v e s t r a p r o ­v i n c i a e s t , v i c o s e x u s t o s e s s e c o m p l u r i s ; r e g n u m A r i o b a r z a n i s , q u o d f i n i t i m u m e s t v e s t r i s v c c t i g a l i b u s , t o t u m e s s e i n h o s t i u m p o t e s t a t e .

G2°) Plut. Luculi. 7: (Міа}ріоатѵ]<;) еѵёраХеѵ ei? ВііЬѵіаѵ, таіѵ т:бХесоѵ aofre? aa^eveo? иттоое- yo(j,£v(nv о и jjvovov тобтсоѵ, aXXa ха! tyjv ’A atav oXyjv біотрону] таіѵ ерліроа^еѵ voaYjp.aT(ov e ly e v

асрбру]та ттаа^оосаѵ отио Т аз^аіхаіѵ SavetcTaiv ха! теХсоѵаіѵ.

— 108 —

galia exigenda eo venerant, in te re m e ru n t621). fruebantur B ithyniae publi­cani cum ceteris vectigalibus, de quibus nihil constat, tum agris, qui reg ii fueran t 622), fodinisque sandaracae ad Pompeiupolim Ponticam sitis 623), societatem B ithynicam Crassipedi B ithyniae quaestori Cicero commendat exque ceteris societatibus constare ait; cuius societatis tum in operis erat Cn. Pupius, m agistri munus P . Rupilius P . f. Men. sustinebat 624).

§ 10.C y r e n i s atque in C r e t a non defuisse publicanos satis constat, nam

et huius insulae cotorias locasse C. Caesar tra d itu r 625), et de Cyrenen­sibus publicanis meminit Cicero 626), quibus ibi in prim is pascuis publi­cis 627) omninoque publico agro 628) fruendi facultas era t, accedunt alia Cretensium vectigalia, quibus a. 7 1 0 locupletissimae illius insulae civitates liberatae esse inveniuntur 629).

§ 11.

C i l i c i a e publicanorum m em oria antiquissim a contineri videtur in lege Antonia Termensibus data a. 683 (nam Pisidiam tum Ciliciae attributam fuisse veri simile est), in qua lego ita cavetur: q u a m l e g e m p o r t o ­

(521) Memnon. 38, 2 (Mueller fragm. hist. Gr. III p. 545): t y j v Та)[лаіо:>ѵ cbreyftecav о

'IIpaxXeojTYjs B y ][ j .o s е х т ^ а а т о . oyj р а с к а т а ? os таіѵ 'P cop a iw v еѵ т а а Х Х а і ? тсбХвас хаі)іата>ѵта)ѵ,

х а ! тт]ѵ 'H paxX etav Bta t y j v еірѵцлёѵ7]ѵ а іт іа ѵ табтас? 6тс£[ЗаХХоѵ. оі os BY][j-oaiuivai Tipos t y j v rcoXtv

acptx6[j.evoi тіара т а е9т] ty ^ iroXtTstag x a l аруорю ѵ атсастооѵтб? той? иоХ іта? еХ6л:ооѵ ap/Yjv Ttva

SooX etas т о о т о ѵор,і£оѵтад. оі o s , 0£атгреа(3е6аааі)аі оеоѵ тгрод t y j v абухХтдтоѵ o j o t s 0Y]|j.0a i a m a ;

aTtoXoOyjvat, аѵатгеіаОеѵтед итсб т ivos $ р а а о т а т о о таіѵ еѵ t y | TudXet той? теХшѵа? acpavsl? sTUOiYjaav,

оі? х а ! тоѵ Фаѵатоѵ абтаіѵ a y v o e ia fta :.

622) Сіе. сіе 1. agr. И, 19, 50: a d i u n g i t a g r o s B i t h y n i a e r e g i o s , q u i b u s n u n c p u b l i c a n i f r u u n t u r .

G23) Str. XII, 3, 40, p. 562 C.: хаѵтаоОа S’ атсес)е[у$ѵ] TtdXt? tq По^тгеіобтгоХс?’ еѵ ое ty| тгбХеі табт^] то ааѵоарахооруеТоѵ.— то бе ааѵВарахооруеТоѵ оро? хоТХбѵ еатсѵ ех т% [летаХХеіа?,

и7сеХт]ХоѲ-бта)Ѵ аото таіѵ еруаСо£леѵа>ѵ Віозро^і [Л£уаХа'£. еіруаСоѵто Ое 0Y][j,0aiuiva£ [летаХХеотаТ?

ZP^IJ'£Vot то^ ятго хахооруіа? ayopaCojj-evots аѵсіратсбооід.— хаі Ц ха! ехХеитеаі)аі aujj.patvet тіоХ- Xaxt? tyjv -[J-етаХХеіаѵ оса то aX oaiTsXes, тгХеіоѵшѵ p.sv V] biaxoamv оѵтшѵ таіѵ еруаСо|леѵа>ѵ. oovs- yjxіс, 5e voaois x a l cp^opals Barcava^uivcov.

G24) Сіе. ad fam. XIII, 9.625) Dig. 39, 4, 15 pr.: C a e s a r c u m i n s u l a e C r e t a e c o t o r i a s l o c a r e t ,

l e g e m i t a d i x e r a t : п о q u i s p r a e t e r r e d e m p t o r e m p o s t I d u s M a r t i a s c o t e m e x i n s u l a C r e t a f o d i t o n e v e e x i m i t o n e v e a v e l l i t o cet.

62f:) Cio. p. Plane. 26, 63: i d e m e f f e r s L a t e r e n s e m l a u d i b u s —C у r e n i s l i b e r a l e m i n p u b l i c a n o s , i u s t u m i n s o c i o s f u i s s e .

027) piin. n. h. X IX , 3, 39: m u l t i s i a m a n n i s i n h a c t e r r a n o n i n v e ­n i t u r (silphion), q u o n i a m p u b l i c a n i , q u i p a s c u a c o n d u c u n t , m a i u s i t a l u c r u m s e n t i e n t e s d e p o p u l a n t u r p e c o r u m p a b u l o ,

623) Сіе. de 1. agr. II, 19, 51.62Э) Сіе. P hil. II, 38, 97.

- 109 —

r i e i s t e r r e s t r i b u s , m a r i t u m e i s q u e T e r m e n s e s m a i o r e s P h i s i c l a e c a p i u n d e i s i n t r a s u o s f i n e i s d e i x s e r i n t , e a l e x i e i s p o r t o r i e i s c a p i u n d e i s e s t o , d u m n e i q u i d p o r t o r i a b i e i s c a p i a t u r , q u e i p u b l i c a p o p u l i R o m a n i v e c t i g a l i a r e ­d e m p t a h a b e b u n t ; q u o s p e r e o r u m f i n e i s p u b l i c a n e i e x e o v e c t i g a l i t r a n s p o r t a b u n t [ f r u c t u s , e o r u m p o r t o r i u m T e r m e n s e s n e c a p i u n t о] 630).

A. 7 0 0 Cicero P. Lentulo, qui C i l i c i a m C y p r u m q u e obtinebat, suadet u t publicanorum ordinem sibi reco n c ilia re t631), quorum rem vo- luntatem que decretis suis 632) offendisset. — a. 703 Cicero, cum Ciliciae praeesset, publicanis ita obsecutus est, u t tam en ne cui molesti essent efficeret 033), qua aetate constat illos portum scripturam que h ab u isse 634), civitatum fructus, certo stipendio Ciliciae imposito, non habuisse, nisi quod per se ipsi <bvas а Graecis em erant 63 5).

A. 7 0 6 Pom peius in C i l i c i a m a t q u e i n d e C y p r u m p e r ­v e n i t . i b i c o g n o s c i t с о и s e n s u o m n i u m A n t i o c h e n s i u m c i v i и m q н е R o m a n o r u m , q u i i l l i c n e g o t i a r e n t u r , a r c e m

63°) Y. 31 sqq.G31) Сіе. ad fam. I, 9, 26: a c c e p i t u a s l i t t e r a s d e p u b l i c a n i s , i n q u i ­

b u s a e q u i t a t e m t u a m n o n p o t u i n o n p r o b a r e ; f a c i l i t a t e q u i d e m v e l ­l e m c o n s e q u i p o t u i s s e s , n e e i u s o r d i n i s , q u e m s e m p e r o r n a s t i , r e m a u t v o l u n t a t e m o f f e n d e r e s , e q u i d e m n o n d e s i n a m t u a d e c r e t a d e f e n ­d e r e ; s e d n o s t i c o n s u e t u d i n e m h o m i n u m , s c i s q u a m g r a v i t e r i n i m i c i i p s i i l l i Q. S c a e v o l a e f u e r i n t ; t i b i t a m e n s u m a u c t o r , ut , s i q u i b u s r e b u s p o s s i s , c u m t i b i o r d i n e m a u t r e c o n c i l i e s a u t m i t i g e s : i d e t s i d i f f i c i l e e s t , t a m e n m i h i v i d e t u r e s s e p r u d e n t i a e t u a e .

ш ) Legis a P. Lentulo datae mentionem Cicero facit in ep. ad fam. XIII, 48.G33) Сіе. ad fam. III, 8, 4 (ad Ap. Pulchrum): R o m a e c o m p o s u i e d i c t u m ;

n i h i l a d d i d i , n i s i q u o d p u b l i c a n i m e r o g a r u n t , c u m S a m u m a d m e ve- n i s s e n t , ut dc t uo e d i c t o t o t i d e m v e r b i s t r a n s f c r r.e m i n m e и m. ad Att. V, 13, 1: v e r и m t a m e n d e c u m a n i q u a s i v e n i s s e m c u m i m p e r i o , G r a e c i q u a s i E p h e s i o p r a e t o r i s e a l a c r e s o b t u l e r u n t : e x q u o t e i n t e l l e g e r e c e r t o s c i o , m и I t o r и m a n n o r u m o s t e n t a t i o n e s m e a s n u n c i n d i s c r i ­m e n e s s e a d d u c t a s ; s e d , u t s p e r o , и t о m и r e a p a l a e s t r a , q u a m a t e d i ­d i c i m u s , o m n i b u s q u e s a t i s f a c i e m u s , e t e o f a c i l i u s , q u o d i n n o s t r a p r o v i n c i a c o n f e c t a e s u n t p a c t i o n e s (cf. adn. 224). V, 14, 1: i n t e r e a *h a e c mi hi , q u a e ve l l em, a f f e r e b a n t u r : p r i mu m, o t i u m P a r t h i c u m , d e i n c o n f e c t a e p a c t i o n e s p u b l i c a n o r u m . V, 15, 3: t u a u t e m s a e p e d a r e t a b e l l a r i i s p u b l i c a n o r u m p o t e r i s p e r m a g i s t r o s s c r i p t u r a e e tp o r t u s n o s t r a r u m d i о о c e s i и ni. VI, 1, 15 sq. (v. adn. 492): d e p u b l i c a n i sq u i d a g a m v i d e r i s q u a e r e r e : h a b e o i n d e l i c i i s , o b s e q u o r , v e r b i s l a u d o , o r n o ; e f f i c i o n e c u i m o l e s t i s i n t.— о m n e s i t a m i h i f a m i l i a r e s , u t s e q u i s q u e m a x i m e p u t e t , s e d t a m e n {j//joev aoxots: s c i s r e l i q u a . VI, 2, 5 (adn. 489).

634) Сіе. ad Att. Y , 15, 3.G35) Сіе. ad fam. III 8, 5; ad Att. V, 16, 2. cf. adn. 224.

— 1 1 0 -

c a p t a m e s s e e x c l u d e n d i s u i c a u s a . — q u i b u s c o g n i t i s r e ­b u s d e p o s i t o a d e u n d a e S y r i a e c o n s i l i o , p e c u n i a s o c i e ­t a t i s s u b l a t a — d и о b u s q u e m i l i b u s h o m i n u m a r m a t i s , p a r t i m q u o s e x f a m i l i i s s o c i e t a t u m d e l e g e r a t , p a r t i m a n e g o t i a t o r i b u s c o e g e r a t , q u o s q u e e x s u i s q u i s q u e a d h a n c r e m i d o n e o s e x i s t i m a b a t , P e l u s i u m p e r v e n i t 636).

§ 12.

S y r i a e A. Gabinius cum praeesset (a. 6 9 8 ), in maximum odium pub­licanis venit, qui ab illo se iniuriose tractatos esse postea in senatu questi sunt 637). idem C. Rabirio Postum o m andavit u t pecunias Syriae im pe­ra tas cogeret; quarum pecuniarum ille sibi decumas coegit 638). a. 7 05 Q. Caecilius M etellus Scipio Syriae civ itatibus ty rannisque m agnas im­perav it pecunias, item a publicanis suae provinciae debitam biennii pecu­niam exegit et ab iisdem insequentis anni m utuam praecepit 639).

G3G) Caes. de b. c. III, 102, 103.G37) Сіе. cie prov. cons. 5, 10 sqq.: i a m v e r o p u b l i c a n o s m i s e r o s —t r a d i-

d i t i n s e r v i t u t e m I u d a e i s e t S y r i s .— s t a t u i t a b i n i t i o e t i n e o p e r s e ­v e r a v i t i u s p u b l i c a n o n o n d i c e r e ; p a c t i o n e s s i n e u l l a i n i u r i a f a c ­t a s r e s c i d i t ; c u s t o d i a s s u s t u l i t ; v e c t i g a l i m u l t o s a c s t i p e n d i a r i o s l i b e r a v i t ; q u o i n o p p i d o i p s e e s s e t a u t q u o v e n i r e t , i b i p u b l i c a n u m a u t p u b l i c a n i s e r v u m e s s e v e t u i t.— i t a q u e, p a t r e s c o n s c r i p t i , v i d e ­t i s n o n t e m e r i t a t e r e d e m p t i o n i s a u t n e g o t i i g e r e n d i i n s c i t i a , s e d a v a r i t i a s u p e r b i a c r u d e l i t a t e G a b i n i i p a e n e a f f l i c t o s i a m a t q u e e v e r s o s p u b l i c a n o s cet. in P is. 17, 41: n a m i l l e —c u m e q u i t e s R o m a n o s i n p r o v i n c i a , c u m p u b l i c a n o s n о b i s c u m e t v o l u n t a t e e t d i g n i t a t e c o n i u n c t o s o m n i s f o r t u n a , m u l t o s f a m a v i t a q u e p r i v a s s e t ,— a u s u s e s t a s e n a t u s u p p l i c a t i o n e m p e r l i t t e r a s p o s t u l a r e . 21, 48: e f f u s a i a m m a x i m a p r a e d a , q u a m e x f o r t u n i s p u b l i c a n o r u m— e x h a u s c r a t. de harusp. resp. 1, 1: p u t a v i m i h i r e p r i m e n d a m e s s e P. C l o d i i i m p u d i c a m i m p u d e n t i a m , c u m i s p u b l i c a n o r u m c a u s a m s t u l t i s s i m i s i n t e r r o g a ­t i o n i b u s i m p e d i r e t. ad Q. fr. II, 11, 2 (a. 700): e o d e m i g i t u r d i e T y r i i s e s t s e n a t u s d a t u s f r e q u e n s , f r e q u e n t e s c o n t r a S y r i a c i p u b l i c a n i , v e h e m e n t e r v e x a t u s G a b i n i u s , e x a g i t a t i t a m e n a D o m i t i o p u b l i ­c a n i , q u o d e u m e s s e n t c u m e q u i s p r o s e c u t i . C. n o s t e r L a m i a (ipse publicanus?) p a u l o f e r o c i u s , c u m D o m i t i u s d i x i s s e t « v e s t r a c u l p a h a e c a c c i d e r u n t , e q u i t e s R o m a n i : d i s s o l u t e e n i m i u d i c a t i s » , «n о s i u d i - c a m u s , v o s l a u d a t i s » i n q u i t , a c t u m e s t e o d i e n i h i l ; n o x d i r e m i t . III*2, 2: c u m v e l l e t e x i r e (Gabinius), a c o n s u l i b u s r e t e n t u s e s t ; i n t r o d u c t i p u b l i c a n i.— m e t r e m e n t i v o c e e x u l e m a p p e l l a v i t , h i c—c o n s u r r e x i t s e n a t u s c u m c l a m o r e a d u n u m , s i c , u t a d c o r p u s e i u s a c c e d e r e t ; p a r i c l a m o r e a t q u e i m p e t u p u b l i c a n i . D. Cass. XX XIX , 59. xal oi Sopot тгоХХа тоо Гсфіѵіоо aXXa)? t s ха! еѵ атгоосta auroo &etvu>£ otio то>ѵ Хт]ат«)Ѵ xaxcofrevxes хат£^6ѵ]ааѵ, оі те теХоіѵас рл] Воѵѵ]$еѵте? та теХг] аотоо; еатгра£аі ао^ѵа eTtoocpetXYjaav, <І)руі£оѵто ха! уч&рас, те етсоюоѵто ха! втоір-а»? еіуоѵ хатафт]ср'іаааг}аі аотоо.

бзз) р д а]з P o s t . 1 1 , ВО sq .

63°) Caes. de b. c. III, 31.

- І І 1 —

A gri publici vectigalia habuisse Syriae publicanos colligimus ex vec­tigalium Syrorum commemoratione Tulliana 640), portoria eosdem exercu­isse ex custodiarum mentione a Cicerone f a c ta 641) itemque ex P linianae aetatis quibusdam testim oniis 642). stipendiariis denique liberatis Gabinium publicanorum rem quodammodo oifendisse ita Tullius significat, u t ne harum quidem exactionum illos plane expertes fuisse suspicari liceat 643).

Iam extrem o loco colligere animo iuvat g e n e r a v e c t i g a l i u m , quae liberae rei publicae aetate a publicanis exerceri solita esse reperiun tu r 644). atque in primis portus e t scrip tu ra a censoribus usque quaque fruenda locabantur publicanis, accedunt Asiae decumae omniaque populi Romani metalla, nisi quae omnino erant derelicta, quid loquar de lacubus flumi­nibus, picariis salinis 64 5)? namque omnino agro publico cum in Ita lia tum in provinciis fruebantur publicani, partim u t ab aratoribus pecuariisque vectigalia quae populo debebantur exigerent, partim u t ipsi quae populi praedia facta erant, u t m etalla agros 646) pascua 647), exerceren t, quin etiam piscatus maritimi inveniuntur conducto res648). vicesim a libertatis quin locari so lita sit, quam vis certa eius rei testim onia nulla sint, dubi­ta r i tam en minime potest 649), p raesertim cum in titulo Numidico, de quo supra diximus, mentio fiat vicensum ariorum 65°); quod quidem publicum qui habebant conductum , haud scio an ab illis societatibus, a quibus quae ante commemoravimus vectigalia exercebantur, num quam non fu e­rin t a lie n i651). iam mancipum diversa genera ab ipsis publicanis p lerum ­que sunt distinguenda: qui sunt partim decum arum mancipes Sicilienses, qui Siculorum lege in ipsa provincia decumas conduxerant, partim ag ro ­

64°) Сіе. prov. cons. 5, 10 (adn. 637).G41) Сіе. 1. 1.ш ) P lin. n. h., XII, 14, 65: i a m q u a c u m q u e i t e r e s t , a l i u b i p r o a q u a

a l i u b i p r o p a b u l o a u t p r o m a n s i o n i b u s v a r i i s q u e p o r t o r i i s p e n ­d u n t , u t s u m p t u s i n s i n g u l o s c a m e l o s J DCLXXXVIII a d n o s t r u m l i t u s c o l l i g a t i t e r u m q u e i m p e r i i n o s t r i p u b l i c a n i s p e n d i t u r . XII, 32.

643) Сіе. 1. 1.644) Cf. Dietrich Beitraege p. 34 sqq.G45) Cf. Polyb. VI, 17, 2 (adn. 502).64G) Cf. Сіе. de imp. Pomp. 6, 16: p u b l i c a n i f a m i l i a s —h a b e n t i n a g r i s ;

h. cap. § 9 adn. 622; L iv. XLY, 10, 3: l o c a t i o n e s p r a e d i o r u m r u s t i c o r u m .<*7) И. cap. § 10, adn. 627.G48) И. cap. § 4, adn. 544. cf. tit. 54.649) Hirschfeld Yerwaltungsb.2 p. 106 sq.G5°) H. cap. § 6, adn. 566.651) De locandi huius publici ratione v. Hirschfeld Yb2. p. 108.

— 1 1 2 -

rum mancipes qui vocabantur, qui agros publicos in centum pluresve annos conducere soliti sunt, idque fere sic, u t denuo cultoribus loca­rent 652), partim , ni fallor, p rivati illi, qui de civitatibus stipendiariis exigendos emere consuerant fructus, qui populo Romano stipendii nomine p raeb eb an tu r053), adde eos, qui a praetoribus in provinciis diversa tribu ta vectigaliaque exigenda sumebant, qualis Rabirius fuit, qui Syriae trib u ta conduxerat a G ab in io 654), quales fuerun t T iturius, Porcius, Munius, Servaeus, O duluscantus, qui vini porto ria a Fonteio in Gallia institu ta exercebant 635), iam qui inferiore aetate. Romae fuisse inveniuntur m an­cipes foricu larii et ansarii prom ercalium 65G) similesve ne priore quidem aevo defuisse v identur 657). publicanis denique, u t eos, qui ultro tribu ta redim ere consuerant, om ittam , praediatores accedunt proxim i 658), definite adnum erantur sectores 659). salinatores vero' aerarii, ad eundem gregem a non nullis adscrip ti, verem ur ut fuerint p u b lic a n icco).

6 5 2 ) Hygin. 116.G:33) H. cap. § 4, adn. 535. cf. Сіе. dc domo 10, 25: o m n e f r u m e n t u m p r i v a t u m

e t p u b l i c u m , o m n i s p r o v i n c i a s f r u m e n t a r i a s (hoc est, in primis Siciliam Sardiniam Africam), o m n i s m a n c i p e s , o m n i s h o r r e o r u m c l a v i s l e g e t u a t r a d i d i s t i ; quo loco mancipnm nomine universa tria genera, quae supra commemoravi­mus, designari interpretamur.

G5<t) H. cap. § 12, adn. 638.655) H, cap. § 8, adn. 615.65G) Tit. 7.65T) Cf. Mommsen, h ist. R. I7 p. 46.658) Cf. Mommsen7 Stadtrechte.G59) Suet. Oct. 24.— ad hos pertinere conicimus Senecae locum in ep. XCV, 67, ubi

ille de publicanorum еЬссмар.оі? loquitur sic, ut hi rerum quarundam descriptiones fuisse intellegantur a publicanis publice proponi solitae (cf. p r o p o n a m u s l a u d a n d a , i n ­v e n i e t u r i m i t a t o r); quam ob rem aut de шѵог/ю'.? portitorum cogitare possis (cf. adn. 465), aut, quod probabilius nobis videtur, de indicibus quibusdam rerum venalium, quas sectores, postquam universa alicuius bona sub hasta emerunt, singillatim divendebant, aliter eixoviofAooc interpretatur Cagnat, les impots ind. p. 131 adn. 1.

GG0) Salinatores aerarios Dessau (ap. Marquardtium St.-Verw. II p. 160 adn. 4) numerat inter publicanos, atqui nec nomen ad hos convenit, nec publicorum exercendorum negotium c u r a v e c t i g a l i u m recte dici potest (Catonis or. rei. XVIIII, in L. Furium de aqua, ed. Iord. p. 49). nos suspicamur illos cum in Urbe tum in singulis foris conciliabulisque (cf. Liv. XX IX, 37, 3) fuisse constitutos, uti salem, quem eo publicani praebebant, soluto pretio acciperent civibusque praestarent pretio eodem, nisi forte mercedis loco exiguam aliquam accessionem ab emptoribus exigebant, qui iidem fortasse pecuniam pro aqua publica fruenda, quippe quae vectigalis esset, cogendam curabant (cf. Cat. 1. 1. cum adn. Iordani), nam neque hoc veri sim ile est, eosdem publicanos, qui salinas exercerent, etiam sal vendidisse in sin­gulis foris et conciliabulis; et aerariorum salinatorum appellatio sim iles eos quodammodo fuisse declarat tribunorum aerariorum, quorum quidem munus itidem cum ad solvendam pecuniam publicam tum ad cogendam pertinebat, itaque non secus ab iis, qui aerario prae­erant, attributos publicanis fuisse salinatores aerarios quam iis, qui equo m erebant/aerarios tribunos arbitramur.

INSTRUMENTUM EPIGBAPHICUM.

C olliguntur titu li, quicumque pertinere v identur ad vectigalium publico­rum socios m ancipesve familiasque publicanorum *); unde inveniuntur

fuisse

in u r b e R o m a :

a) socii vicesimae.

Tit. 1. (urbanus): C a r p u s | s o c i o r ( u m ) v i c e n s ( i m a e ) ( s e r v u s ) | s i b i e t H e r a c l a e | f r a t r i f e c i t . C. YI 85 8 7 = V p. *18 n. *1G4.

*2. (originis sine dubio urbanae): P h i l o n i s XX l i b e r t a t i s ( s e r v i ) v e t e r u m p a c t ( i o n u m ) . О. YI 8452.

*3. (urbanus): D(i s) M(a n i b u s . ) | I n a c h u s [ p u b l i c(i) XX [ 1 i b(e r t a- t i s ) ( s e r v u s ) I n a c h o | p a r e n t i | p i i s s i т о . C. YI 8453.

4. (urbanus): D (is) M(a n i b u s . ) [ T i r o n i А. V e 111 i L a t i n i a r | c a -r i о XX 1 i b(e r t a t i s ) | E r u c i a P r e | p u s a d o m i | n o e t c o n i | u g i b e n e | m e r e n t i . C. YI 8453a.

5. (urbanus): [T i. C ] l a u d i o D r u s i f ( i l i o ) C a e s a r i A u g u [ s t o |GJe r m a n i c о p о n t i f(i c i) m a x i m o t r i b u[n i c(i a)] | p о t e s t(a t e) ПІ c o(n)s(u 1 i) III i m p(e r a t о r i) V p a t r i p a- t r i[a e] | (s о c i i) p u b l i c i XX l i b e r t a t i s e t XXV v e n a - l ( iu m ) (a. p. Ch. 4 3 /4 4 ). C. V I915 ,cf. Mommsen St.-R. P p. 331 adn. 5. Cf. testam enti Dasumii (C. VI 10229=B runs F. I7 p. 304) v. 118.

b) socii publici vicesimae quintae venalium.

6. (urbanus) S o c i o r u m p u b l i c i | XXV v e n a l i u m . C. XV 7265—Tit. 5.

*) Crux apposita est titu lis incertae interpretationis, asteriscis singulis denotantur dubii, utrum ad publicanorum familias pertineant an ad familias Augustorum; binis, si qui horum potius quam sociorum familiae esse v isi sunt, ut tamen certo res diiudicari non posset.

8

— 114= —

c) mancipes vectigalis foricularii et ansarii prom ercalium .

7. (urbanus): I m p ( e r a t o r ) C a e s a r M. A u r e l i u s | A n t o n i n u s A u-g(u s t u s) | G e r m a n i c u s S a r m a t ( i c u s ) e t | I m p(e r a- t o r ) C a e s a r L. A u r e l i u s | C o m m o d u s A u g(u s t u s) | G e r m a n i c u s S a r m a t i c(u s) — h o s l a p i d e s c o n ­s t i t u i i u s s e r u n t | p r o p t e r c o n t r o v e r s i a s , q u a e | i n t e r m e r c a t o r e s e t m a n c i p e s | o r t a e e r a n t , u t i f i n e s | d e m o n s t r a r e n t v e c t i g a l i ( f o r i c u l a r i t e (sic) a n s a r i i | p r о m e r c a 1 i u 111 s e c u n d u m | v e t e r e m l e g e m s e m e l d u m | t a x a t e x i g u n d o C. YI 1016 a— c .= E p h . IV 786a. 787. C. YI 81227.

d) mancipes urbis Romae.

8. (Viennensis): 5,Ev&a xixe ^|v Іреѵтд Матр&ѵос | &оуатг]р Mox£|{jloo [xavxuro fPo>-[jly]c C ajocaa тгХ[е]|оѵ ІХа|тто[ѵ] 7)т|т] etxa)|at xat тгеѵте. Kaibel Inscr. Gr. Siciliae cet. 2 491= L e B lant Inscr. chretiennes de la Gaule II 423 p. 9 3 ^ C . I. Gr. IV 9887.

9. (urbanus): H о n о r i M e 111 m i о V i t r a s i о О r f i t о v (i r о) c(l a r i s-s i m o ) | n o b i l i t a t e a c t i b u s q u e a d e x e m | p l u m p r a e c i p u 0, p r a e f e c t o U r b i , | e t i t e r u m p r a e ­f e c t o U r b i , p r o c o n | s u l i A f r i c a e ----------- ob p r o v i ­d e n t i a m | e t s t a t u m o p t i m u m u r b i R o m a e a b e о |r e d d i t u m c о r p u s о m n i u m m a n c i|p u m s t a t u a m s u b a e r e c o n s t i t u i t . C. VI 1742.

e) conductores publicorum incertorum .

"10. (urbanus, repeitus haud procul ab emporio): V e n e r i | s a c ( r u m P r i m u s | v e c t i g a l i s j v i l i c u s . C. VI 779.

1 1 .(Aquileien- P. C a e s i u s P. f ( i l i u s ) R o m ( i l i a | a e d i l i s S o r a e | sis): p u b l i c a n u s | R o m a e | [ a r b ( i t r a t u ) ] A r r i P a e d a t i s

[ e t] H i l a r i 1. m e... C.V 976.f l 2 . (urbanus): C. I u l i A p o l l o n i | d e c i m a n i , s i b i e t s u i s . C. VI

8585.f 13. (urbanus): P. M e s t i n i P h i l o n i c i | d e c u m a n i , | M e s t r i n i a e

P. l ( i b e r t a e ) H e l e n a e j u x o r i . C. VI 8586.

in I t a l i a :

a) socii portorii.

14. (Tergesti- . ..c i(u s ) L. l ( i b e r t u s ) , A g a t о p o r t i t o r(um ?) s o c ( i o -nus): r u m) s ( e r v u s ) | . . . . о о 1 u m n a s q u e m a g. f i | [u]o

— 115 —

M e n e r v a i d ( o n n m ) d (a n t? ) l( ib e n t e s ? ) m ( e r i t o ) . C. У 703—1 1462, cf. C. Y 704.

15, (Aquileien- L a r i b(u s) s a c r(i s) | m a[g(i s t r i ) ] d a n t. |j ( . . . О c t?]a-sis): v i(u s ) , L. L i c i n i u s , | [ . . . О c t?]a v i(u s), C n. L i c i -

n(i u s) | [ . . . Q u i n?]t i 1 i(u s) L. l(i b e r t u s) S i n n a e(u s?], | E p a g a t(h u s) F a b i [Q(u i n t i)?] ( s e r v u s ) , | T r a e (x ? quod amicus quidam suggerit) s о c(i о r u m) p о r(t о r i i)( s e r v u s ) , | D i p h i l u s Yi b i M (ar c i) (s e r v u s). C. V 792.

16. (incertae originis, ‘litteris optimae ae ta tis’, nunc exstans Aquileiae):L. A i a c i u s | P. l(i b e r t u s) D a m a | I u d a e u s p о r |t о r (sic) v ( iv u s ) s ( ib i ) f ( e c i t ) . Pais Inscr. Gall. Cisalp. 1166, cf. cap. IX adn. 16.

b) socii vicesimae.

*17. (Aquileien- D ( i t i ) p ( a t r i ) , D (is) M ( a n i b u s ) . | U r b a n u s | XX l i - sis): b e r t ( a t i s ) (servus). C. V *36 (cfa ls .5): cf. H irschfeld Yerw­

altungsb. 107, adn.*18. (Yeronen- L o c (u s ) s e p u l t u r a e | f a m i l i a e XX 1 i b(e r t a t i s) |

sis): r e g(i о n i s) T r a n s p a d ( a n a e ) . | T h e o p o m p u s a r k(a-r i u s ) | d(e) s(u o ) p ( o s u i t ) e t T r y p h o n i u s | e t Q. S i- c in i ( u s ) . C. Y 3351.

19. (Mutinen- L. A l i i u s L. l ( i b e r t u s ) S c i m ( n u s ? ) j v i c e s s u m a * sis): r i u s . C. XI 842.

*20. (Mevani- D(i s) M(a n i b u s ) . | S e c i a e A p r a e | e t | S e x . Oa e -ensis): p i a e | H e r a m e t i | A p u l u s v i l i c(u s) | XX 1 i b(e r t a-

t i s ) j a m i c i s f i d e l i s s i m i s . C. XI 5032.20a. (Asisien- P o m p e i a e L. 1. D o n a t a e a n n ( o r u m ) XXIX C e r i n ­

sis): t h u s s о c(i о r u m) XX 1 i b e r(t a t i s) b (e n e ) m(e r e n t i)О. XI 5435

*21. (Reatinus): P. Y a r i o | S p ( u r i i ) f ( i l i o ) P a s t o r i | v ( i x i t ) a ( n n is ) Y. | V a r i a m a t e r e t | H y g i n u s . XX l(i b e r t a t i s) v i l ( i c u s ) | p a t e r f e c e r ( u n t ) . C. IX 4681.

22. (Campanus): B a r n a e u s s о c(i о r u m) | v i c e n s(i m a e) l i b e r(t a t i s)( s e r v u s ) s i b i e t | f r a t r i b(u s) s u i s v ( iv u s ) f( e c i t). | S a 1 a m a s o c i o ( r u m ) | v i c e n s ( i m a e ) l i b e r t a t i s ] s e r ( v u s ) , v i x ( i t ) a n n ( i s ) XXV. || S a b b i о n i s o c c o ­r u m ) | v i c e n s ( i m a e ) l i b e r t a ( t i s ) | s e r v o . C. X 3875.

23. (Pompei- S o c i s v i c e s u m a r i s j n o n i s (sic! scr. n o v i s ) e t v e -anus): t e r i b u s . О. IV 4411=M au, Mitth. d. r6m. Inst. V 1890,p. 31.

c) socii picariarum .

23a. (Pisauren- M. P i c a r i o s o c i o r ( u m ) l i b ( e r t o ) N u r a e o C. XI 6393 sis): cf. Сіе. Brut. 22, 85; Dig. 50, 16, 17, 1.

— 116 —

d) conductores publicorum incertorum .

24. (rep. ad Forum Novum reg. IV): D (is) M(a n i b u s ) . | is, c u i u sp e r c a p i t a v e r s o r u m n o m e n d e c l a r a t u r , | f e c i t s e v i b u s (sic) s i b i e t s u i s o m n i b u s | l i b e r t i s l i - b e r t a b u s q u e p o s t e r i s q u e e o r u m . || L i b e r n u n c c u r i s f u e r i m q u i , r e s p i c e , l e c t o r : | N o t u s i n u r b e s a c r a v e n d e n d a p e l l e c a p r i n a, ] E x h i b u i m e r c e s p o p u l a r i b u s u s i b u s a p t a s , | R a r a f i d e s c u i u s l a u d a t a e s t s e m p e r u b i q u e , | V i t a v e a t a (sic) f u i t : s t r u x i m i h i m a r m o r a , f e c i ; | S e c n r e , s o l v i s e m p e r f i s c a l i a m a n c e p s ; 11n c u n c t i s s i m p ­l e x c o n t r a c t i b u s , o m n i b u s a e q u u s , [ U t p o t u i , n e c n o n s u b v e n i s a e p e p e t e n t i , | S e m p e r h o n o ­r i f i c u s , s e m p e r c o m m u n i s a m i c i s. | M a i o r a d[h u c] h i c l a u d i s h o n o r , p o t i o r q u o q u e c u n c t i s , | I p s e m e i s q u o d c o n s t i t u i t u t a m i n a m e m b r i s | T a l i a , q u e f e c i n o n t a m m i h i p r o v i d u s u n i , [ H e r e ­d u m q u o q u e c u r a f u i t , t e n e t o m n i a s e c u m, | Re p r o p r i a q u i c u m q u e i a c e t. m e f a m a 1 о q u e t u r: | E x e m p l u m l a u d i s v i x i , d u m v i t a m a n e b a t : | S o l ­l i c i t u s m u l t i s r e q u i e m f e c i q u o q u e m u l t i s . |j L. N e r u s i u s M i t h r e s. C. IX 4796. Biicheler Carmina epigr.437.

25. (inscriptus arae Aquileiae repertae): M e r c ( u r i o ) A . u g u s [ t o s a c ­riu m )]. | O r f i t o e t P u d e n [ t e c o ( n ) s (u l ib u s ) ] (a. p.Ch. 165). | p u b l i c a n o A l f i o P i o c a m o e t u || m. c.A n t o n ( i u s ) S e v e r u s , | У i r i u s E u t у c h e s, | A p p a e u s P r i m i g e n(i u s ) , | S t a t i u s V a l e r i u s , \ H e r b o n i u s A t q u i s, | O c u s i u s T h a l l u s , | S p e r a t i o T o t t i c i , C о s m i о S у n e t i, | P о m p e i u s T e 1 e s p h о r i n(u s), | M y- r i n u s A g r i p p i n a e , | U s o n i u s D i o n y s i u s , | |B ] it- t i u s A p e r , | . . . . || V i r i u s S y n h e t u s , | M e s s o r L o l - l i a e s , | M i n i c i u s Y i t a l i s , | E u h e l p i s t u s No v i , | R e g o n i u s A n t o n i n(u s), | M a m i 1 i u s S e m n u s , [ A r t i s - c i u s H e r m e s , | P e t i c i u s S e v e r u s . | M y r i n u s T i­t i o r(um ), | C o r n e l i u s S e c u n d i o , | V e t t i d i u s Di o - n y s p u s ] , | V a l e r i [ u s C. V 798 v. 3 fortasse sup­plendus est ad hunc modum: ‘p u b l i c a n o A l f i o P l o - c a m o e p ] u [ s q u e s o c i i s ] ’, de v. 4 diximus cap. X adn. 10.

Cfr. C. IX 6079, 1 (in amphora Calabrica: ‘s o c c o ­r u m ) ’); XI 3028 (Viterbensis: ‘c. p. p .’)-

— 117 —

i n S i c i l i a :

a) socii portorii.

26. (Lilybae- S a l v i s P l o t i n o e t | R u f a e (sic). L o g u s s e r ( v u s ) |tanus): a c t(o r) p о r t(u s) L i l y b a e t(a)n i | h o c s a c r a r i u m | e x

v o t o e x o r n a v i t . C. X 7226.**26a. (rep. Ephesi): D i a n a e E p h e s i a e e t p h y l e T e i о n. Y i b i u s

C. f. Vo f . S a l u t a r i s p r o m a g(i s t го) p o r t u u m p r o ­v i n c i a e ) S i c i l i a e i t e m p r o m a g ( i s t r o ) f r u m e n t i m a n c i p a l i s c e t.^ = ,Ap'c]eiii8t ’E<psoia [ > c a ] i T i f j t c u v Г(аіос Ouetpioc Г(аіоо) oloc Oococpsvriva [Е]аАоотаріос ар^шѵт]? Xifi.svcov eitapyziac Emeata? xai [ap])(cav7)c; osxtoo o fxoo ‘Pojjxatcov cet. C. III 14195 4 13.

b) mancipes (conductores) sulfuris.

27. (inscr. tegulae A grigenti re p e r ta e ‘litteris sequioris aevi’): M a n c i p u [ m ](vel c о n d(u c t о r u m)) | s u 1 f о r i s | [[p r o]v(i n c i a e) S i- c i l [ i a e ] | C. X 8044, 1, 24.

c) conductores publicorum incertorum .

f2 8 . (Syracusa- Cn. O c t a v i ( u s ) A. f ( i l i u s ) M a i(c ia ? ) N i c a n o r B o ­nus): n o n i a ( ? ) | p u b l i c ( a n u s ) ( ? ) Y e n e r ( e i ) H e r u c ( i n a e )

p a v i m e n t u m s e d i j l i a f e c i t a e d e m q u e r e f i c i - e n d (a m ) c o i r ( a v i t ) . C. X 7121.

d) incertum an socii quoque vicesimae hereditatium .

**29. (Thermi- S e c u n d o XX h e r(e d i t a t i u m) | v i l(i c о) s u m m a r(u m) | tanus): (sc. patri), U r [ b a n a e m a t r i , | C l u m e n e со g(n a t a e) |

P r i m i g e n i u s XX h e r(e d i t a t i u m) | s e[r(v u s)] . . C. X 7347, cf. Mommseni adn. ad C. VIII S. 12656.

in S a r d i n i a :

socii salinarum .

30. (rep. «in Sardiniae inferioris regione orientali»): C l e o n s a l a r i ( u s ) s o c ( i o r u m ) s ( e r v u s ) A e s c o l a p i o M e r r e d o n u m d e d i t l u b e n s j m e r i t o m e r e n t e . | 'АохЦтиф MVjppY)о.ѵо,\)ці.а (Зо)[іоѵ eaTTjjae KXscov 6 siri хйѵ алйѵ хата тгр6оха [і.а. о sequuntur Punica, quae significant haec: « d o m i n o E s h m u n] M e r r e a l t a r e a e r e u m p o n d o c e n t u m , q u o d v o ­v i t C l e o n ( s e r v u s s o c i o r u m ) c u r a n s s a l i n a s , v o c e m e i u s i l l e a u d i v i t e u m q u e s a n a v i t , a n n o

— 118 —

s u f e t u m H i m i l c a t e t A b d e s h m u u, f i 1 i i H i m i І c x». C. X 7856=K aibel Inscr. Gr. Sic. et. It. 608= C . I. Sem. I, 1, 1 4 = C ag n a t Inscript. gr. ad res rom. pert. I 511.

i n H i s p a n i i s :

a) socii quinquagesim ae (portus?).

31. (Iliberrita- S o c i i | q u i n q u a g e n ( s i m a e ) | a n n i | T e n a t i S i l v i -nus): n i | d ( o n u m ) d (a n t) . C. II 5064; cf. S. p. 879.

b) socii m etallorum .

32. (Campanus): E p a p r a s o c i o r u(m) | S i s a p о [n] e s [i] u [m] v i 1 i c о. |o(s s a) h(i c) s(i t a) s(u n t). | e t P r o v i n c i a | u x o r . C. X 3964.

Adde cum ipsius m etalli Yispascensis tum aliarum re­rum in illius finibus locari solitarum conductores, de quibus mentio fit in legis ei m etallo dictae vv. imprimis 49. 51 sqq. 60, tum etiam 1 sqq. 10 sqq. 19 sqq. 34 sqq. 37 sqq. 44 sqq. C. II S. 5181= B runs P. J 7. p. 289 sqq. cf. Ed. Cuq Nouv- rev. hist. du droit fr. et etr. 1908, 306 sq q .= C ag n at ann. ep. 1908, 233 ([со n d u c ] t о r e s e t v i [11 i c i ] o f f i c p n a - r u m]).

32a (rep. Coto Fortuna prov. Hispaniae): s o c i e t ( a s ) m o n t ( i s ) a r g e n t a ­r i i ) I l u c r o ( n i s ) . Cagnat ann. ep. 1907, 135 cf. s o c i e - t (a s) a r g e n t(a r i a r u m) f о d(i n a r u m) m о n t(i s) 1 1 u c- r ( o n i s ) C. XV 7916.

c) incertum an socii vicesimae libertatis.

*33. (Gadita- D (is) M ( a n i b u s ) s ( a c r u m) . | G e l a s i n u s | v i l i c u s nus): XX l i b ( e r t a t i s ) | v i x i t a n ( n i s ) XLV. C. II 1742

*34. (Tarraco- M. L u c i o | p u b ( l i c i ) XX l i b ( e r t a t i s ) | p ( o p u l i ) R(o- nensis): m a n i ) a r k ( a r i o ) p ( r o v i n c i a e ) H ( i s p a n i a e ) c e t e ­

r i o r i s ) | B e n n i a | V e n u s t i n a | c o n i u g i | m e r e n - t i s s i m o . C. II 4186.

*35. (Tarraco- D (is) M ( a n i b u s ) . | V i c t o r i | a r k ( a r i o ) XX l i b ( e r t a - nensis): t i s) | p(r o v i n c i a e ) H(i s p a n i a e) c(i t e r i о r i) | Q n i n t i-

l i a | P r o c u i a | c o n i u g i . C. II 4187.

et d) vicesimae hereditatium .

**36. (Gadita- H e r o i s | C r a t e t i s | XX h e r e d i 11 a t i u m (s e r v i). h(i c) nus): s ( i ta ) e (st) . s ( i t) t ( ib i ) t ( e r r a ) l ( e v is ) . C. II 1741, cf.

Mommseni adn. ad C. VHI. S. 12656.

— 119 —

[D (is)] M(a n i b u s ) s ( a c ru m ) . | [ E u t y c?] h i a n u s v i- l(i c u s) | [e t(?)] a[r k(a r i u s)] XX h e r(e d i t a t i u m) | [a ]n n ( is ) XXYIII, p ( iu s ) in s (u o s ) , h (ic ) s ( i t u s ) e (s t) . j . . . l i a D o c i m e m a r i t o p o s u i t . C. II 2214.

in G a l l i i s e t G e r m a n i i s :

a) socii quadragesim ae G alliarum .

38. (rep. Mactari, in prov. Byzacena): C. S e x t i o 0. f(i 1 i о) P a p i r[i а] |M a r t i a l i t r i b(u no) m i l(i t u m) l e g i o n i s І[ІІГ| | S c y t h i c a e , p r o c ( u r a t o r i ) A u g ( u s t i ) a b a c t i s U r ­b i s , [ p r o c(u r a t о r i)] | A u g(u s t i) i n t e r m a n c i p(e s) XL G a l l i a r u m e t n e | g o t i a n t i s , p r o c(u r a t о r i) M a c e d o n i a e , q u i j o b m e m o r i a m T. S e x t i A l e ­x a n d r i | f r a t r i s s u i i n l a t i s H S L m i l ( i b u s ) r e i - p u b ( l i c a e ) | c o l ( o n i a e ) s u a e M a c t a r i t a n a e epu* l a t i c i u m e x | u s u r i s c u r i a l i b u s d i e n a t a l i f r a t ­r i s s u i | q u o d a n n i s d a r i i u s s i t ob q u a m l i b e r a l i ­t a t e (sic) | e i u s s t a t u a m u n i v e r s a e c u r i a e d(e- c r e t o ) d(e c u r i o n u m ) p e c ( u n i a ) s u a p o s u e r(u n t). C. YIII S. 11813=E ph. Y 1175.

39. (Lugdunen- T. I и l(i о) D e 1 о | Y i t a 1 i s s о c i о r(u m) | p u b l(i c i) XXXXsis): s e r ( v u s ) [e]t | A m e t h y s t u s l ( i b e r t u s ) . C. X III 1819.

40. (Pedonen- D (is) M ( a n i b u s ) | Y i c t o r i | n a e s . | F l a m i n & l i s | M .sis): T a r q u i n i | M e m o r i s ( c o n d u c t o r i s ) XL | G a 11 ( i a-

r u m) s e r(v u s) v i l i c(u s ) | s t a t i o n i s P e d(o n e n s i s) | c o n i u g i c a r i s | s i m a e e t d e s e | b e n e m e r e n t i . C. V 7852.

41. (rep. ad Fines Cottii sive Quadragesimae): P u d e n s s o c ( i o r u m |p u b l(i c i) XL s e r(v u s) | (c о n t r a) s c r(i p t о r) f i n i-b(u s) [ C о 11 i v о v i t, | a r c a r(i u s) L u g u d(u n i) | s(o 1-v i t ) l ( i b e n s ) m( e r i t o ) . C. V 7213.

42. (Segusinus): N e r i t o | S a t r i s t ( a t i o n i s ) l(i b e r t i) J [ v j i l i c o s u m -m(a r u m ) | S e g u s i o n e | [M]a s c и I u s s о c(i о r u m) (s e r- v u s). C. Y 7264.

43. (rep. ad Publicanos, in ter Gratianopolim et Ceutronum fines): M a t ­r i s . | M i t h r e s | s o c ( i o r u x n ) XL v i l ( i c u s ) | a d T u r ­r i m ? ) | 1. XIII. p. a. YI. C. X II 2348; cf. cap. X adn. 20.

*44. (Gratiano- D (is) M(a n i b u s ) | C. S o l l i M a r c u l i | l i b r a r i XL politanus): G a l l i a r ( u m ) | s t a t i o n i s (sic) C u l a r ( o n e n s i s ) | o b i t i

a n n о r(u m) XXYI. |C . S o l l i u s M a r c u s | p a t e r f i- l ( i о) p i i s s i m o , | e t A t t i a M a r c i a n ( a ) | e t M a r c u l a s o r o r e s | e r a t r i (sic) p i i s s i m o , e t | A t t i a A u r e l i a c о n | i u g i i n c o m p a r a b ( i l i ) ( s i c ) | s u b a s c i a d e d i c a - v ( e r u n t ) . C. X II 2252.

**37. (Cordu­bensis):

120

45. (Arelaten- D e c u m a n u s | s o c i o r ( u m ) XL ( s e r v u s ) | [P r? ] ir iia esis): V e r g i l i f ( i l i a e ) | [ c o ] n t u b e r n ( a l i ) p i a e . О. XII 724.

46. (rep. in ora m aritim a in ter Narbonem et fines Hispaniae): E u h a n g e ­l u s | s o c ( i o r u i n ) XXXX s e r ( v u s ) | M e r c u r i o | v(o- t u m ) s ( o l v i t ) l ( i b e n s ) m (e r i to ) . c. XII 5362. Cf. t. 55.

b) socii vicesimae libertatis.

C. A t i s i u s P r i m u s | ' p u b i . XX l i b e r t a t ( i s ) p r o ­v i n c i a e ) G ( a l l i a e ) N ( a r b o n e n s i s ) | A e l i a e S a t u r - n i n a e | c o n i u g i k a r i s s i m a e . C. XII. 2396; cf. cap. IX adn. ib.M e r c u r i o | s a c(r u m). | D o n a t u s | p u b ( l i c i ) XX 1 i- b(e r t a t i s) | s e r(v u s) v i l i c u s | v(o t u m) s(o 1 v i t) l(i- b e n s ) m e r i t o . C. XIII 7215.

*49. (rep. in finibus Pictavorum): A l p h i a e P a v e n j t i n a e f i l ( i a e ) C a- t i 11 i a e t F a v e n t i | u s XX 1 i b(e r t a t i s) v i l(i)c(u s). C. XIH 1130.

47. (A ugusta­nus):

*48. (ager Mo- gontiacensis):

c) socii centesimae (rerum venalium ) . . . ( ? ) .

50. (Aptensis): . . . | V o g i e n t i s e t . . | M e r c u r i o s o c i . . . . | C e t[r]o -[t]a r i(?) v(o t u m) s(o 1 v e r u n t). | L. I u v e n t i u s I n- g e 1 n u[u s], . . D о n n i u s S a j t u r n i n u s, Sex . | 1 u l(i u s) M a x i m u s , [M.] | [I]u l(i u s) P e r g a m u s, M. j [ P]o m p(o- n i u s ) P r i m i t i v o s ; | [ . . V J a l ( e r iu s ) M a t e r n u s , [R e ? ]m Im iu s A u g u r i n f u s ] . C .X II 1082, cf. adn. Hirsch- feldii 1. 1.

d) conductores ferrariarum .

*51. (Nemau- D (is) M ( a n i b u s ) | P r i m i o n i s | f e r r a r i a r ( u m ) | ( s e r -sensis): v i) | V i t a l i s c o n t u b e r n a l i s . C. XII 3336.

52. (Narbonen- D (is) M ( a n i b u s ) | Ti . I u n i E u d o x i | n a v i c u l ( a r i i )sis): m a r(i t i m i) | c(o 1 о n i a e) l(u 1 i a e) P (a t e r n a e ) C(1 a u-

d i a e ) N ( a r b o n i s ) M ( a r t i i ) | T i. I u n ( i u s ) F a d i a n u s [ II II v i r A u g(u s t a 1 i s) | c(o 1 о n i a e) I(u 1 i a e) P(a t e r ­n a e ) C ( l a u d i a e ) N ( a r b o n i s ) M ( a r t i i ) e t | c o n d o c ­t o r ) f e r r a r(i a r u m) | r i p a e d e x t r a e | f r a t r i p i- i s s ( im o ) . C. XII 4398.”

53. (Lugdunen- [I m p(e r a t о r e) S e v e]r о A I e[x]a n d r о P i о | F[e l(i c i)sis): A u g ( u s t o ) II] e t A u f i d i o M a r c e l l o II c o (n )s (u li-

b u s) (a. p. Ch. 226) | m a[n c i p e s(?)] (m a[g i s t r i] con. Th. Mommsen) s p l e n d i d i s s i m i v e c t i g a l i s m a s s a e f e r r a r i a r u m | M e m m i a e S o s a n d r i d i s c l a r i s s i ­m a e ) f ( e m i n a e ) , q u o d a g i t u r s u b c u r a | [ A u r e l i i N ] e r e i soc . [ v e ] c t i g a l i s . C. X III 1811.

- 121 —

e) conductores piscatus Frisii.

54. (rep. «in pago Beetgum, sito haud procul a Leovardia»): D e a e | H l u - d a n a e | c o n d u c t o r e s | p i s c a t u s m a n c i p [ e j | Q. V a- 1 e r i о S e c u | n d о v (o tu m ) s(o 1 v e r u n t) l(i b e n t e s) m( e r i t o ) . C. XIII 8830 = Mnemosyne XVI, 1888, p. 439 = Bullettino dell’ Istitu to di D iritto Rom, 1889 а. II fasc. III p. 130 cum adn. Mommseni = Dessau Inscr. Lat. Select. 1 1461.

f) conductores publicorum incertorum.

Q u a d r i v i s | c i r c u m s a e p t u m | e t p o r t a m e x v о 11 о s u s c e p t o | C. C r i s p i n i u s | C l a d a e u s p u b l i | c a n u s v ( o t u m ) * s ( o l v i t ) l ( i b e n s ) m ( e r i t o ) . C. XIII 3523, cf. H irschfeld Comment. in hon. Mommseni p. 442 adn. 38.S о c i e t a t(i s) — S(e x t i) (e t) T(i t i) L u c r e t i(o r u m) C. X III 10029— Mommsen Inscr. Helvet. 343, 10, cf.C. XV 7916.

in B r i t a n n i a :

a) conductores metallorum.

57. (inscr. massae aeneae): S o c i o ( r u m ? ) R o m a e . || N a t ( a l i i ? ) S o l l e r ­t i s ) . C. VII 1200; cf. 1214. 1215. 1216. 1234.

b) conductores publicorum incertorum.

f58 . (inscr. tegulis Londinii repertis): p ( u b l i c a n i ? ) p ( r o v i n c i a e ? ) B r i ­t a n n i a e ) L(o n d i n i e n s i s). C. VII 1235; explevit Momm- senn; nos cogitavimus de « p ( u b l i c o ) p ( o r t o r i o ) » . cf. Eph. IV p 207: p. B r i . s a n («[Lo]a» secundum Huebne- rum); p. 209: p. B r i . s. ( « p ( l u m b u m ) B ( r i t a n n i c u m ) s(i g n a t u m)» W atkin).

in R a e t i a , N o r i c o , P a n n o n i i s , D a l m a t i a , Мо е si is, D a c i a , T h r a c i a :

a) conductores publici portorii Illyrici et ripae Thraciae.

59. (rep. Aquileiae, in i'eg. X): S i l v a n o | A u g ( u s t o ) | E l e u t h e r | C.A. R. | c ( o n d u c t o r i s ) p ( u b l i c i ) p ( o r t o r i i ) ( s e r v u s ) v i l ( i c u s ) | d ( o n u m) d (a t) . C. V 820. litteris illis singu^ laribus «0. A ( n t o n i i ) R( u f i ) » nomen significari docet Patsch Mitth. d. r(3m. Inst. VIII, 1893, p. 197, collatis t i­t u l i s 67. 77. 83.

35. (rep. ad Confluentes):

3. (Basilien- sis):

— 1 2 2 —

**60. («incisus supra Iulium [Carnicum regionis X] in ipsa summa АІре») cum supplementis Mommseni: R e s p e c t u s T. [Iu ]l[ i] | [S a ­t u r n i n i ] c(o n d u c t о r i s) p(u b 1 i c i) p(o r t о r i i) v e c- [ t i ] g a l i [ s ] I l l y r ( i c i ) s e r ( v u s ) v i l ( i c u s ) ; secundum Domaszewskium: R e s p e c t u s [e]t K a 1 l[ i s t]r[a t u s?] p(u- b l i c i ) p ( o r t o r i i ) v e c t i g a ( l i s ) I l l y r ( i c i ) s e r ( v i v i- l( ic i) . C. Y 1864; Arch. ep. Mitth. aus Oest. XIII p. 134 adn. 28.

61. (rep. Sublavione, iu reg. X): I s i d i A u g ( u s t a e ) | F e s t i n u s | T. I u l iS a t u r | n i n i c(o n d u c t о r i s) p ( u b l i c i ) p ( o r t o r i i ) s e r ( v u s ) | a r k ( a r i u s ) e x v o t o . C. X 5079. cf. tt. 60(?). 62. 65. 82a. 83(?). 84.

62. (rep. ibidem): I s i d i | M y r i o n y m a e | s a c r u m . | F e s t i n u s T. I u l i iS a t u r n i n i [c(o n d u c t о r i s) | p(u b 1 i c i) p(o r t о r i i )| s e r ( v u s ) a r [ k ( a r iu s ) ] p o s u i t , | F o r t u n a t u s | e i u s ­d e m s e r ( y u s ) ( c o n t r a ) s(c r i p t о r) | f a c i u n d u m | c u ­r a v i t . C. Y 5080. cf. t. 61.

**63. (rep. Glemonae, in reg. X): D (is) M ( a n i b u s ) . | О n e s i m u s | s e r ­i u s ) v i l ( i c u s ) | v e c t i g a l ( i s ) | I l l y r ( i c i ) S e v e r i l ­l a e | u x o r i | p i e n t i s s i m ( a ) e | a n n ( o r u m ) XXY | e t s i b i v iv (u s ) f e c ( i t ) . C. Y 8650.

64. (rep. prope Laricem, in finibus Norici): . . . ( c o n t r a ) s ( c r i p t o r ) exp r[a e p(o s i t o)(?) p r o ] | s a l u t e [ s u a e t ] | s u o r u m | . . . S a b i n i . C. III 4716, cf. tt. 70 73. 74. 74a. 74b. 85.

65. (rep. Loncii, in finibus Norici): D(i s) M(a n i b u s). | A m a n d о T. I u l(i i) | S a-t u r n i n i s e r ( v o ) ( c o n t r a ) s ( c r i p t o r i ) | M a t u r u s e t M e r c a t o r | v i l i c i b (e n e ) m ( e r e n t i ) . C. III 4720. cf. t. 61.

66. (rep. A trante, in finibus Norici): D(eo) i ( n v i c t o ) M ( i t h r a e ) [ Eu -t y c h e s | I u l i o r ( u m ) c ( o n d u c t o r u m ) p ( u b l i c i ) p (o r- t о r i i) s e r ( v u s ) ( c o n t r a ) s c r(i p t о r) | s t a t i o n i s B o i o d ( u r e n s i s ) | ex vi k(a r i о) B e n i g n i v i l(i c i) s t a t ( i o n i s ) A t r a n t ( i n a e ) | a r a m c u m s i g n o | L u ­n a e | e x v o t o p o s u i t | p r ( a e p o s i t o ) s ( t a t i o n i s ) T. C l a ( u d i o ) S e n i l l ( o ) . . . C. I I I 5121. cf. tt. 78. 79. 80. 81. 86.

67. (A trantinus): L i b e r о | p a t r i | s a c r(u m ). | A b a s c a n t u s | A n t o n iR u f i s ( e r v u s ) | s c r u t ( a t o r ) v ( o t u m ) s ( o l v i t ) l i ­b e n s ) m( e r i t o ) . C. III 5122, cf. C. III 5117: A t r a n t i | A u g(u s t o ) s a c(r u m). | F o r t u n a t u s | C . A n t o n i R u f i ) p r o c ( u r a t o r i s ) A u g ( u s t i ) s e r v u s v i l ( i c u s ) | v(o- t u m ) s ( o l v i t ) l ( i b e n s ) i nge r i t o ) , cf. tt. 5У. 77. 83. (scrut(ator) suppi. H irschfeld cf. C. III 14 3 5 4 27).

*68. (A tranti- N o r e i e (sic) | A u g u s t ( a e ) e t | h o n o r i | s t a t ( i o n i s ) nus): A t r a n t ( i n a e ) | B e l l i c u s e t | E u t y c h e s | ( c o n t r a ) —

s c(r i p t о r e s) s t a t(i о n i s) e i u s d e m | ex v о t(o). C. ПІ 5123.

*69. (A tranti- D (is] M ( a n i b u s ) | H i l a r i f i l i , q _ u i | a n n o s v i x i t III|,nus): [S e]c u n d i a n u s | [(c о n t r a)] s c r(i p t о r) e t R u f i 11 a.

C. III 5124.70. (rep. Balneis Romanis, in finibus Norici): N y m p h i s | A u g ( u s t i s ) |

F r u c t u s | Q. S a b i n i Y e r a n i | c(o n d u c t o r is ) p(u- b 1 i c i) p(o r t о r i i) s e r ( v u s ) v i 1 i c(u s) | p о s u i t C. III 5146, cf. tt. 64. 73. 74. 85.

71 (rep. Celeiae, in finibus Norici): I(o v i) o ( p t i m o ) m ( a x i m o ) | C. C a l ­c i n [ iu s ] | T e r t i a n f u s ] | c o n d ( u c t o r ) p ( u b l i c i ) p o r ­t o r i i ) t r [ i b ( u n u s ) r a i l ( i t u m ) ] | l e g ( i o n i s ) XX V (a le - r i a e ) V ( i c t r i c i s ) c [u m | | P e t r o n i a T e r t i [ a | | u x o r e [ p r o ] [ s e e t f i l i s v o t ( u m ) | s о 1 v(i t) ] C. III. 5184.

**72. (rep. Boioduri, in finibus Norici): D (is) M ( a n i b u s ) | F a u s t i n i j a n o v e c t ( i g a l i s ) | I l l y r ( i c i ) v i l ( i c o ) | I n g e n u ( u ) s | f i ­l i u s ) e t F e l i x | ( с о n t r a )s c ( r ip t o r) ex v i k ( a r i o ) | e i u s b (e n e ) m( e r e n t i ) . p ( o s u e r u n t ) . О. Ш 5691.

73. (rep. Poetovione in capite Pannoniae superioris): I s i d i | A u g ( u s t a e ) | s a c r u m . [ M a r t i j a l i s | F i r m i n i j Q. S a b i n i | Y e ­r a n i | t (r i u m?) p(u b 1 i c о r u m?) | c о n d u c(t о r i s) | p o r ­t o r i i | I l l y r i c i | a r [ k ] a r i v i c ( a r i u s ) | v o t o | s u s ­c e p t o | d(o n u m) d(a t) | s a c(e r d о t i b u s) T. F l(a v i о) |M a r t i a l e | e t F l ( a v i o ) M a r u l | l i n o f i l ( io ) . C. III4015, cf. tt. 64. 70. 74. 7 4 \ 74b. 85. cap. YII adn. 4.

7 4. (Poetovio- 11 s]i d i | [M y]r i о | [n y]m a e | [ p r o F ]r u c t о | [Q. S a -nensis): b i]n i Y e r a n i | [c o]n d u c t(o r i s) [ [p(u b 1 i c i) p(o r t о r i i)

s ( e r v o ) v i l ( i c o ) (?)]. C. III 4017. cf. tt. 64. 70. 73. 7 4 \ 74». 85.

74a. (rep. Poetovione in mitliraeo); D(eo) i ( n v i c t o ) M ( i t h r a e ) . O p t i m u s V i t a l i s S a b i n i Y e r a n i p(u b 1 i c i) p(o r t о r i i) v i l(i c i) v i c ( a r i u s ) v ( o t u m ) s ( o lv i t ) . C. III 14354se, cf. tt. 64. 70. 74. 85.

74b. (rep. Poetovione in sacello): F o n t i P e r e n n i . E p i c t e t u s e t V i a ­t o r S e r v a n d i Q. S a b i n i V e r a n i t (r i u m?) p(u b 1 i- c о r u m?) c(o n d u c t о r i s) p(u b 1 i c i) p(o r t o r i i) v i l i c iv i c a r i О. III 15184 24 cf. tt. 64. 70. 74. 74a. 85.

74C. (Poetovione in mithraeo): N a t u r a e d e i . P r u d e n s P r i m i A n t o n i R u f i p ( u b l i c i ) p ( o r t o r i i ) v i l ( i c i ) v i c ( a r i u s ) . G. III 14354 29.

74rt. (ibidem): P e t r a e G e n e t r i c i . F e l i x P r u d e n t i s A n t o n i Ru f ip(u b 1 i c i) p(o r t о r i i) v i l(i c i) v i c(a r i u s) e x v i s о, C. III14 3 5 4 30.

74e. (ibidem): P r i m i t i v o s C. A n t o n i Ru f i p r o c ( u r a t o r i s ) A u g (u -s t i ) p ( u b l i c i ) p ( o r t o r i i ) ( c o n t r a ) s c r ( i p t o r ) i n m e ­m o r i a m H y a c i n t h i . C. III 1435433. 1435434.

74f. (ibidem): I n v i c t o M i t h r a e . F e s t u s P r i m i p ( u b l i c i ) p o r t o ­r i i ) v i l ( i c i ) v i c ( a r i u s ) v ( o t u m) s(o 1 v i t). C. III 14 3 5 4 26.

— 124 —

74?. (ibidem): I n v i e t ( o ) M i t h r a e e t t r a n s i t u de i . T h e o d o r u sp(u b 1 i c i) p(o r t о r i i) s c r u t(a t о r) s t a t(i о n i s) P о e t(o-v i e n s i s ) ex v i s u . C. III 14354 2'.

74h. (rep. Poetovione in sacello Nutricum): N u t r i c i b u s p r o s a l(u te ? )I u c u n d [ a ] e d o m i n a e T h e r [ m ] o n (?) e[tj f i l i p o ­b l i c i ) p(o r t о r i i scilicet servi), p a t e r v(o t u m) s(o 1- v i t ) l ( i b e n s ) m( e r i t o ) . supplementa G urlittii valde in­certa. C. III 15 1 84 25.

*75. (rep. Intercisae, in finibus Pannoniae inf.): [D]eo S o l i A u [ g ( u s to ) ] |[A ? ] l im u s s t a t ( i o n i s ) | [p ]u b l( ic i ) ( s e r v u s ) v ( o t u m)s ( o l v i t ) l ( i b e n s ) m( e r i t o ) . C. III S. 10308. sic titulum legendum esse censet Patsch (Mitth. d. rom. Inst. VIII, 1893, p. 194); Domaszewski interpetatur: « s t a t ( i o n a r i u s ) [ p ] u b ( l ic u s )» (Arch. epigr. Mitth. aus Oest. XIII p. 140). cf. tit. rep. in loco qui vocatur Mehaes: R o b u r i C ( l a u d i i ) V . . . ( s e r v i ) v i l(i c i). Arch. ep. Mitth. 1. 1.

**76. (ad stationem Aquincensem Pannoniae inf. pertinens, repertus non longe ab Emona): M(a n i b u s) D(i s) | . . . a t a| i] a(n n o- r u m) XXII | c o n i u g i c a r i s s i m(a e) | I n g[e]n u u s v[e]c- t i g(a 1 i s) | I[1 l]y r i[c]i s e r(v u s) (c о n t r a) s c(r i p t о r) s[t |a t(i о n i s) A q u i n c ( e n s i s ) . C. III 13396 cf. Mitth. d. rom. Inst. VIII 1893, p. 193.

77. (rep. Seniae, in finibus Dalmatiae): I ( n v i c t o ) . M ( i t h r a e ) | s p e l a e u mc u m | o m n e (sic) i m p e n | s a H e r m e s C. | A n t o n i R u f i | p r a e f ( e c t i ) veh ( i c u i o r u m ) e t | c o n d o c t o ­r i s ) p ( u b l i c i ) p ( o r t o r i i ) | s e r ( v u s ) v i l i c ( u s ) P o r ­t u i n a t ( i a n u s ) f e c i t . C. III 13283=M itth . d. rOm. Inst. VIII, 1893, p. 195. cf. tt. 59. 67. 82a. 83.

78. (rep. Nicopoli ad Istrum ; in finibus Moesiae inf.): N u m i n i A u g u ­s t o r(u m) | e t G e n i o p(u b 1 i c i) p(o r t о r i i) H e r m e s I u l i o r u m I a n u [ a r i, C a p i t o n i s , j E p a p h r o d i t i c(o n d u c t о r u m) | p(u b 1 i c i) p(o r t о r i i) I l l y r i c i e t j

r i p a e T h r a c i a o | s e r ( v u s ) v i l ( i c u s ) p o s u i t . C. III S. 7434= 751 , cf. t. 66 (ait. ex. rep. Dimi Cagnat ann ep. 1902 n. 122).

79. (rep. prope Oescum, in fin. Moesiae inf.): I u l i o C a p i t o n i c ( o n d u c it o r i ) p ( o r t o r i i ) I l l y r i c ( i ) | [e]t r ( ip a e ) T ( h r a c i a e ) , o m n i b ( u s ) h o n o r i b ( u s ) a b o r d ( i n e ) | [c o"|l(o n i a e) P l ( a v i a e ) S i r m i a t i u m h o n o r a t o , e t | [ s j e n t e n t i a e d i c u n d a e , i t e m s a c e r d o t a l i b ( u s ) | a b o r d ' i n e c o ­l o n i a e ) U l p ( i a e ) O e s c ( e n s i u m ) e t s t a t u f a ] a e r e со 1(1 a t о) | d e c r e t i s i a m p r i d e m a b e o d e m o r d i n e | o r n a m e n t i s II v i r a l ( i b u s ) ; i t e m d e c u r i о n a 11 i- b(u s) o r n a m e n t i s h o n o r a t o a b o r d i n i b(u s) | c о 1 o- n i a r ( u m ) U l p i a e P o e t o v i o n e n s i s | ex P a n n o n i a s u p e r i o r e , U l p ( i a e ) R a t i a r ( i a e ) | e x M o e s i a s u-

— 125 —

p e r i o r e, T r a i a n a e S a r m i | z e g e t h u s e n s i u m ex D a c i a s u p e r i o r e ; | i t e m II v i r a l i b ( u s ) a b o r d i n e m u n i c i p i | R o m u l e n s i u m ; b u l e u t a e c i v i t a t i s | P о n t i c a e T о m i t a n о r u m; p a t r o n o | A u g(u s t а 1 i u m) c o l ( o n i a e ) U l p ( i a e ) O e s c ( e n s i u m ) , | o r d o c o l(o - n i a e ) Ul p f i a e ) О e s c ( e n s i u m ) s t a t u a m a e r [e ] | c o i - l a t o c u m o r n a m e n t i s s a c e r | d o t a l i b(u s) e x d e ­c r e t o e t о r n a 111 e n t(i s) | II v i r a l(i b u s) i a m p r i d e 111 h o n o r a t o , | о b e i u s e r g a s e m e r i t a , h o n o r e | c о n- t e n t u s i m p e n d i u m r e m i s i t . | l('o c 0) d(a 1 0) d(e- c r e t o ) d ( e c u r i o n u m ) C. III S. 7429= 753 , cf. t. 66.

80. (rep. Almi, in. fin. Moesiae inf.): G e n i o I | \ i l i ] o r u m I a n u a | r i , C a ­p i t o n i s | E p a p h r o d i t i n ( o s t r o r u m ) , | c ( o n d u c - t о r u 111) p(u b 1 i c i) p(o r t о r i i), | H e r 111 e s s e r(v u s) v i- [ l ( ic u s ) ] | p o s u i t C. III 6124, cf. t. 66.

81. (rep. apud Castrum Byzantium Moesiae inf.): D (is) M ( a n i b u s ) . T. A n ­n i u s | S u p e r s t e s j vi х(Ш a n(n i s) XXX. | h(i c) s(i- t u s ) e(st) . | T. I u l ( i u s ) K a p i t o | c ( o n d u c t o r ) p(u- b l i c i ) p ( o r t o r i i ) e t I u l i a | C y n e g i s h e r ( e d e s ) | c l i ­e n t i f ( a c i o n d u m ) c ( u r a v c r u n t ) , C, III 6126, cf. t. 66.

**82. (rep. Durostori, in fin. Moesiae inf.): [ V a l e ? ] r i a e I r e ne, q [ u a e | v i x i]t a n n i s LV C a t | r u s v e c t i g(a l i s ) | [ I l ­l y r i c i ] v i l(i c u s) s t a t(i о n i s) D u r о s[t о r(e n s i s) | c o n ­i u g i ] r a r i s s i m o (sic). C. III S. 7479, cf. Arch. ep. Mitth. aus Oest. XIV p. 17.

82a. (rep. Dimi in finibus Moesiae inf.): Q u i n t i l [ l u s ] T. I u L S a t [u r ] - n i n i c [ o n d ( u c t o r i s ) ] vel c [ ( o n d u c t o r i s ) ] p. p. I l l ( y - r i c i) I s e r v f u s ] e t e i u s d ( e m ) l i b ( e r t u s ) . C. III 12363? cf. t t 60(P). 62. 65. 83(?). 84.

82b. (rep. S tari Nikup in finibus Moesiae inf.): D (is) M ( a n i b u s ) [e t] m e ­m o r i a e . [ I u l( io ) ] T( i t i ) l ( i b e r t o ) S o [ t e r i c h ] o C (ai) I u l ( i ) S a [ t u r n i n i ] d i(s p e n s a t o r i s ) p ( u b l i c i ) p o r ­t o r i) [ v i k ( a r i o ) ] cet. C. ПІ 14427 x.

82c. (rep. Viminacii): M. A n t o n i ( o ) M. f. F a b i a F a b i a n o p r o c u r a ­t o r i ) X L G a l l i a r u m e t p o r t u s i t e m a r g e n t a r i a ­r u m P a n n o n i c a r(u 111) c(o n d u c t о r i s) p о r t о r i I l l y ­r i c i p a t r o n o b o n o . M e r c a t o r l i b ( e r t u s ) . N. Yu-lic, Jahresh. des oest. arch. Inst. 1905. Beiblatt, p. 3; Cag-

1 nat, ann. ep. 1905, 152.83. (rep. ad Mediam Daciae): H e r c u l i A u g ( u s t o ) v a le [ n t i? ] . | F e l i x

R u f i S a t u r n i n i c ( o n d u c t o r u m ) p(u b 1 i c i) p(o r- t о r i i) | t(r i u 111?) p(u b 1 i c о r u 111?) e x p r(a e p о s i 1 0) IY (?) (ex p r i v ( a t i s ) coniecit Kniep Societas publicanorum 38) s t a t i o n i s | T s i e r n e n s i s , ПИ Id (u s ) a n n o XI | B a r ­b a t o (sic) e t R e g u l o c o(n)s(u 1 i b 11 s), | ex v o t o p o ­s u i t (a. p. Ch. 157). C. III 1568; Patsch Mitth. d. rom,

— 126 —

Inst. VIII, 1898, p. 197 sqq. cf. tt. 59. 67. 77; 61 cet. Mommsen legendum censuit: « [ I u l i ] S a t u r n i n i c o n ­d u c t o r i s ) » .

84. (inscr. in tabella cerata Dacica); T. | I u l(i i) | S a t u r n i n(i) | c o n d u c -t ( o r i s ) | I l l y r ( i c i ) | ann ( o ) | VI. C. III p. 9 5 8 .n. XXIII, cf. t. 61.

85. (inscr. in tabella cerata Dacica): [Q. S a b i n i V(?)]e r a n i t r(i u m?) p(u-b 1 i c о r u m?) [c(o n d u c t o r i s ) p(o r t о r i i) 111 у r(i c i) | . . . ] Vi n d ( i o ? ) V a r . . . C.. III p. 958 n. XXIV, cf. tt. 64. 70. 73. 74. 74a. 74b.

86. (rep. Apuli, in fin. Daciae): H e r c u l i | i n v i c t o | p r o s a l u t(e) | I u 1 i o-r u m | C a l l i s t u s | e o r u m | v ( o t u m ) s ( o l v i t ) l ( i b e n s ) m( e r i t o ) . C. I I I 1029, cf. t. 66.

b) conductores VIII.

87. (rep. Brigetii, in fin. Pannoniae sup.): G e n i o c о m | m e r c i e t n e | g o-t i a n t i u m | P r i m i t i U s | I u l i P r o c l i | c o n d(u c t о r i s) VIII s e r ( v u s ) | v i ( l i c u s ) XX. C. III 4288.

о) conductores pascui, salinarum, commerciorum.

88. (rep. Apuli, in fin. Daciae): P. A e l( io ) P. f i l(i о) P a p ( i r i a ) | S t r e n u oe q(u о) p(u b l i c o ) , s a c e r d(o t i ) a r a e | A u g(u s t i), | a i r g u r i e t | II v i r a l(i) c о l(o n i a e) | S a r m(i z e g e t h u s a e ) , a u g u r ( i ) ] c o l ( o n i a e ) A p u l ( e n s i s ) , d e c ( u r i o n i ) [ co- l(o n i a e) D r о b(e t a r u m), p a t i r о д(о) c о 11 e g i о r(u m) | f a b r(u m) c e n t о n a r(i о r u m) e t n a u 11 a r(u m), c o n ­d u c t o r i ) p a s | c u i, s a 1 i n a r(u m) | e t c о m m e r | c i o- r(um ), R u f i n u s | e i u s . C. III 1209.

89. (rep. in vico Daciae qui vocatur Veczel): S i l v a n o d o m e s t i c o . | P.A[e l i u s ] E u p h o r u s | p r o s a l u t e P. A e l[i I s] | m a r i c о n d u c t о r i s | p a s c(u i) e t s a 1 i | n a r(u m) [l(i b e n s)] v ( o t u m ) s ( o lv i t ) . C. III 1363.

d) conductores ferrariarum.

90. (Aquilieien- P r o s a l u t e | T i b e r i C l a u d i | M a c r o n i s с о n ( duc -sis): t o r i s ) | f e r ( r a r i a r u m ) N o r ( i c a r u m ) V e l o x s e r -

( vus ) ! v i l ( i c u s ) s p e l e u m c u m | o m n i a p p a r a t u f e c i t . C. V 810.

91. (rep. non longe a Viruno, capite Norici): I s i d i N o r e i | v ( o t u m) s(o l-v i t) l(i b e n s) m(e r i t о) | p r о s a l u t e | Q. S e p t u e i C l e m e n t i s | со n(d u c t о r i s) f e r ( r a r i a r u m) N(o r i c i) P ( a n n o n i a r u m ? ) d ( u a r u m ? ) | e t T i C l ( a u d i i ) He- r a c l a e | e t Cn. O c t a(v i i ) S e c u n d i | p r o(c u r a t o- r u m ) f e r ( r a r i a r u m ) Q. S e p t u e i u s | V a l e n s p r o ­c u r a t o r ) f e r r ( a r i a r u m ) . C. III 4809.

92. (Virunensis): I (o v i) o ( p t i m o ) m ( a x i m o ) | M. T r e b i u s | M . f i l ( i uP a l a t ( i n a ) | AI f i u s e q u o | p(u b 1 i c о), p r a e f(e c t u s) i(u r i) d(i c u n d о) | A q u i l(e i a e?), c(o n d u c t о r) f(e r r a- r i a r u m) N(o r i c a r u m ) | v^o t u m) s(o 1 v i t) l(i b e n s) m(e_ r i t o ) . C. III 4788.

93. (rep. Noreiae): T e r m u n i b u s A u g ( u s t i s ) (sic) | s a c r u m . Q. C a l ­p u r n i u s | P h о e b i a n u s c ( o n d u c t o r ) f(e r r a r i a r u m) N(o r i c a r u m ) e t | . Q u i n t u s C a l p u r n i u s | P h o e b i a - n u s i u n i o r e t | C h a r i t o n i a n u s f i l i | r e s t i t u e r u n t c u r a n t e | C . I u l ( io ) H e r m e t e p r o c ( u r a t o r e j . C* III 5036.

93a. (rep. prope Als6 Telek in finibus prov. Daciae): n u m i n i d o m i n i n (о s t r i) M. A u r (e 1 i i) A n t о n (i) n (i) P i i F e 1 (i c i s) A u g ( u s t i ) G ( a i u s ) G a u r ( i u s ) G a u r i a n u s s a c e r ­d o s ) c o l ( o n i a e ) A p u 1 ( e n s i s ) e t P l ( a v i u s ) S o t e ­r i c u s | a u g (u r) со l ”(o n i a e ) S a r m ( i z e g e t u s a e ) c o n ­d o c t o r e s ) f e r r a r ( i a r u m ) . Teglas Klio, IX, 375 sqq.

e) fortasse conductores aurariarum.

84. (rep. Bruclae, in fin. Daciae): I (o v i) o ( p t i m o ) m ( a x i m o ) p r o s(a- l u t e ) i m p e r a t o r i s c o l l e g(i u m) a u r a r i a r u m . L. C a l p u r n i u s . . . d ( o n u m) d (a t). C. III 941.

f) fortasse socii vicesimae.

95. (rep. in Daciae oppido quod vocatur Dorstadt): I (o v i) S (o li) i n v i ( c t o ) | d e o g e n i t о r i | r(u p e?) n(a t о?) | L. A e 1 i(u s) H y l a s XX 1. pr(o ) s a ( l u t e ) e t H o r i e n t i s f i l ( i i ) s u i e tl A p u l e i a(e) e i u s s i g(n u m) n u m i n i s c u m a b s i d a t a e x v o t o p o s u i t . C. III S. 7 7 2 9 = 9 6 8 = E p h . IY, 141. cf. cap. X adn. 5.

f) fortasse conductores publicorum in Raetia consistentes.

f96.(C eleianus): [T. V a r i o C l e m e n t i . | p r o c (u r a t o r i ) A u g ( u s t i ) p r о v (in c i a r u m ) B ] e l [ g ic a e G e r m a n ( i a e ) | u t r i u s - q(u e), p r a e f(e c t о) a l a e B r i t a n n i c a e ] m i 1 i a r(i a e)> [ p r a e f ( e c t o ) | a l a e II P a n n ( o n i c a e ) , p r a e f ( e c t o )a u x i l i a r i o ] r u m e x H i s p a [ n i a ] | m i s s o r u m m o [ -----i n M a u r ( e t a n i a m ) T ] i n g i t a n ( a m ) , t r i b ( u n o ) fm i- l ( i tu in ) ] | l e g ( i o n i s ] XXX Y ( a l e r i a e ) Y ( i c t r i c i s ) , p r [ a e f ( e c t o ) c o h ( o r i s ) II] G a l l o r u m [ Ma c e d . , ] | t r i ­b u n [ i . . . . e t c o n d u c t o r e s ? ] p u b l i c[o r u m?] i n R [ a e t i a c o n s i s t e n t e s ? ) . C. III 5214.Cfr. tit. Pannonicus C. III 4009 («— M. I v e n t i u s P r i ­m i g e n i u s e t s o c i i — »).

— 127 —

— 128 —

i n A c h a i a :

socii provinciae A chaiae

96a. Publicani societatis provinciae Achaiae saepius nominantur in S. c. de Oropiis Dittenberger Syll2. 334=Bruns F. 1 .7, 42 p. 180 cf-S. c. de Asclepiade, v. 23 sqq.=Bruns F. I. 7, 41.

socii vicesimae libertatis.

*97. (Athenien- Q. C a l p u r n i o E u t y c h o | P h i t l e i u s (sic) p(u)b l(i c i) sis): XX l i b ( e r t a t i s ) v i( l i) c u s f[e ]c it. | K. Kabroopvio Ботало

Ф{Хт]то[с] | elxoaxfjs eXeo&epiac ixovojxo | £ t c o i y ] o s v 'y V Y l TC0 ( s i c )

oxpaxtor(j F. C. III S. 7287= 555= E ph. IV 100.

in A s i a :

a) socii provinciae Asiae.

97d. (rep. Ilii): о JXOC Aeoxtov 5Io6Xiov Aeoxtoo otov Katoapa xi<iy]xy]v 'yevojAsvov xal атгохахаахтраѵха xy]v tspav x<*>pav xrjt ’A&T]vat XYjt ’IXta8t xal 8 sX6[i£vov aoxTjv sx tt]<; от][хоаішѵіа(;. Briickner Troia und Ilion p. 453 n. XIV=Dittenberger Or. gr. inscr. sel. 440 cf. Strabo XIV, 1, 26 p. 642; Viereck, Sermo gr. n. 8; Inschr. von Perg. 379 et infra tit. 100 b.

b) socii portorii.

98. (Milesius): F e l i c i P r i m i o n i f s ] XXXX p o r t ( u s ) A s i a e | v i l ic ( i)M i l[e t І] se r(v о). | Фт Хіхі Пр£і{ма>ѵос хоіѵ(соѵшѵ) ji Xipi- v(cov) | ’Ааіас . . . oixov(6[xoo) MeiX7]x(cp) бобХф. | Тораѵѵіс Фт]Хіхі тоѵ (Зсоцоѵ хаі | то [хѵт][леТоѵ. C. III S. 7149=447.

99. (rep. Iasi Cariae): [Cn. C o r n e l i o G a e t u l i c o C. C ] a l v i s i o S a ­b i n о c o(n)s(u l i b u s ) | . . . . n i i s о p c r i s | . . . . [sjo c i 0- r(um ) p ( u b l i c i ) p ( o r t o r i i ) A (s iae ) s e r ( vus ) v i l ( i c us ) I a s i | [ . . L i?] b о n i s r e s t i t u i t. (a. p. Ch. 26), C. III S. 7153—Eph. V 1463.

100. (Rhodius): ПооЛ)(£р | хоіѵсоѵшѵ | Xljabvcdv ’А|аіа<; oix6|vojao<; еѵ Іааср. Bull. decorr. Hell. 1886 p. 267 = Dittenberger Orientis gr. inscr. sel. 522.

100a. (rep. Ha- ’Ауадтд T 6 ^ . [KJaXoxatpo^ xal Eot6^[y]c тг]рау|лах(бохаІ) M(ap- licarnassi): хоо) Aop^Xioo) Міѵ8і[оо] МахіЗіаѵоо ПсоХХі[со]ѵос ар^шѵоо

у! XiQxJsvcdv ’Aa£ac xal 8тсі[х]р6тгоо £s[3(aatoo) xal [3tftovtap)(oo ctc xal aoiapyoo ѵашѵ хшѵ вѵ ’Е<р£аш хо хгХашоѵ ха[і] abv аохф охоаѵ ао[ѵ] хш тгаѵхі xoajjuj) а(тг)[о] хшѵ {kfxeXicov xaxsoxsuaaav

— 129 —

xal тт]ѵ ’Асрро8ітг]ѵ e^paacoaav. Rostowzew Arch. ep. Mitth. aus Oesterr. XIX, 127=D ittenberger Orientis graeci inscripti­ones sel. 525.

socii salinarum.

100b (Priene): aXcov&v et o7][xoaia)v(ov provinciae Asiae mentio fit in decretoin honorem Cratetis cuiusdam Prienensis facto. Inschr. von Priene 111 coi. XVI, 112 sqq., cf. ibid. 117, 13 sqq., 47 sqq.

in S y r i a :

fortasse socii tricesimae portus.

f l Ol . (Beryten- [ De a e ] F o r t u n ( a e ) [ e t G e]n(io ) c o l ( o n i a e ) | [C. l u ­sis): l i u s ? F o ] r t u n a t u s d c c ( u r i o ) g e n i u m c u m | c o l u m ­

n i s e t a e t o m a t e e t i n c r u s t a | [ t i o]n e m a r m(o r e a ) d e s u o f e c ( i t ) p r o s a l u t e | s u a s u o r u m q ( u e ) o m n i u m e t c о m m u | n i s t r i c e n s i m a e v(o t u m) l(i b e n s) a ( n i mo ) s ( o l v i t ) | . . . . m m i u s M a g n i l l u s . C. III S 6671 =3 Eph. V 20; cf. adn. Mommseni 11. 11. et H irschfeld Verwaltungsbeamten 81,1.

Aecedunt теХ&ѵаі ас бтцхоаі&ѵаі quorum identidem mentio fit in decreto illo Palmyreno, quo civitatis continetur vojxoc теХатхос; hos tamen veremur adnum erare imperii Romani publicanis.

in A f r i ca:

a) socii quattuor publicorum Africae.

102. (rep. in vico provinciae Proconsularis, qui vocatur Hammam— Elif):A e s c u l a p i o | T . I u l i u s P e r s e u s c o n d(u c t о r) IIII p ( u b l i c o r u m ) A( f r i c a e ) . C. VIII 997.

103. (Cartha- O n o m a s [ t ] u s | s o c i o r ( u m ) IIII p ( u b l i e o r u m ) A( f r i - giniensis): c a e ) | v i l i c u s s u m m ( a r u m ) | h (ic) s ( i t u s ) e (s t)

‘ C. VIII 1128.104. (Cartha- . . . [ r j y m n u s | [ f ( i l i u s ) P r im (? )J i s o c ( i o r u m ) IIII p(u-

giniensis): b l i e o r u m ) A(f r i c a e ) | [ a r c ] a r i , v i x i 11 a n n ( i s ) . . Иh(i c) s ( i t u s ) e(s t). C. VIII S. 12920=E ph. V 449. supple­menta Mommseni coniectaria sunt; Hirschfeldius suspicatur haece: « s o c ( i o r u m ) IIII p. A. [ s e r ( v u s ) J a r [ k ( a r iu s ) ] .

104a. (Maktar): V e n e r i M e n o p h i l u s s o c ( i o r u m ) IIII p ( u b l i e o r u m ) A(f r i c a e) s e r(v u s) v(o t u m) s(o 1 v i t) l(i b e n s) a(n i m о)* Cagnat annee epigr. 1900, 126.

— 1 3 0 —

104ѣ....................... M a r c e l l u s Л I/ / / / / / / | m а n c (e) p s IIII p (u b 1 i c о r u m)A ( f r i c a e ) c o n i u g i m e r e n t i . Bull. arch. du Comite d. travaux historiques, 1894 p. 346 n. 24.

105. (urbanus): D is M a n ( i b u s ) | Q. S a e n i Q. f i l ( i i ) F a b ( i a ) | P o m ­p e j a n i | c о n d(u c t о r i s) IIII p(u b 1 i c о r u m) A f r(i c a e) | F u f i c i a C l y m e n a | u x o r , | P r o s d e c t u s e t | T r y p ­h e r u s | l i b ( e r t i ) . C. YI 8588, cf. F ront. ad. M. У, 34 Nab.

b) socii vicesimae.

106. (Cirtensis): L. D o m i t i o L. f(i l i o ) | T i r o n i a u g u r i J d u o m v i r ( o )v i c e n s u m a r i | h(o n о r i s) c(a u s a). || c u r a n t e L. S a t- t i о. C. VIII 7099.

c) conductores quintarum .

107. (Thamuga- [. . . p j r o s a l u t e e t v i c | t o r i a I m p ( e r a t o r i s ) N e r j - densis): v a e T r a i a n i C a e s(a r i s) | A u g(u s t i) G e r m a n i c i

D a c i c i , c о n d i t о | r i s c о l(o n i a e), T. F l a v i u s | F e ­l i x c o n d u c t o r | q u i n t a r u m M a r | s у a n s(u a) p(e c u- n i a ) . C. VIII S. 17841=E ph. Ep. V 1269.

d) incertum an socii quorundam publicorum.

f l0 8 . (rep. Usappae; in fin. provinciae Byzacenae): M e r a c a | s o c i o r u ( m ) se rv (a ? ) d ( e f u n c t a ? ) | v ( i x i t ) a ( n n i s ) LX. | li(ic) s ( i ta ) e(s t). C. VIII S. 11937.

f l 09 . (rep. in municipio Gufilano provinciae Proconsularis): D e o | M e r c u ­r i o A u g ( u s t o ) | s a c r u m . | C. I m b r i u s S a t u r u s m a n c e p s e t Q. | G e m n i u s e t C. C a l p u r n i u s O p t a ­t u s e t | B o r g i u s S e c u n d u s e t R u f i n u s Со i n i e t P r i m u s I d i l(i s) e t P r i m u s C u r u n n i e t F e l i x | C. G e m n i e t P r i m u s B u r r о s e t F a b i u s H о | n о r a t u s e t S e c u n d u s D e a n a e t S e m p r o n i u s | S e v e r i a n u s e t C e r i u s F e l i x s o c i i n i t i o n e s (sic) | s u a 1 i b e- r a 1 i t a t e f e c e r u n t a n n o II v i r r. | P. I u l i M a i P r i- n i i a n i e t C. A n n a e i | N a m p h a m o n i s . C. VIII S.

• 12377=E ph. V 317.Accedunt conductores saltuum Caesaris (C. VIII 10570=

S. 14464=B runs F. J .7, p. 258. C. VIII 14428; Rev. Arch. XIX, 1892, p. 214 sqq .= X X I, 1893, p. 21 sqq .= IIerm . XXIX, 1894, p. 207 sqq. = Bruns F. J .7, p. 300 sqq. n. 115. 116, cf. C. VIII S. 19124).— om ittuntur plumbea sigilla, quae pertinuisse videntur ad vectigal portus Rusicadensis (C. VIII 10484).

— 131

i n A e g y p t o :

а) [лса&соші 'sp3c izbXrjQ Soyjvyjs.

110. (rep. ili insula Philis): |~To| ттроахоѵ| Tjjxa] Е о т о /о о 8 е о |т |е р о о jjl[ іаЙ отоо

tsp |ас; tuoXyjc Гог^ѵт]с хаі Е от |оу ]іаѵ оо тоо х а і Ѳео^отоо [о |іоо хаі тсо| ѵ | oixef tjcov аотоо [еѵ ’ЕХесра |ѵт[ іѵ]‘(| тіара ттд | х о |р і[а | ’1аі8і Ф| iJXujv хаі ’А(3|~ат]оо хаі тоіс |а ]оѵ [ѵ |ао іс [0ejo | t]c [е|тс’

a[Ta9f].~ C. I. Gr. III 4919.

b) conductores metalli montis Claudiani.

111. (rep. in monte Claudiano): 'T -sp атщлас xat aiamoo vixtjc абтохраторос

K aiaapoc T paiavoo 'Ллріаѵоо Еераатоо х а і тоо аоѵтгаѵтос аотоо oixoo xai TYjc т(Г)ѵ оно аотоо втгітаувѵтсоѵ вр'(шѵ втгітоуіас Діі'ЬІХ ісо

|іеуаХ(|) Еаратгіоі хаі тоіс аоѵѵаоіс ОвоТс тоѵ ѵяоѵ х а і та тсгрі тоѵ ѵабѵ тгаѵта ’Етгасрр6'зітос сооАос SBr/T]ptavoc рлаОсотт|с т&ѵ [хвтаАХшѵ xaf[sJa/soaa£V з.тгі “Ра(і|лла) М артіалі втсаруа) Аіуотгтоо, етсітрбтгоо тазѵ {хетсхХХсоѵ XpTjoijioo SspaaToo атгвАео&ероо, бѵтос тгрос тоіс тоо КХаогіаѵоо spyotc ’Аоо’£’тоо у іл іаруоо crcrsipirjc тирсотт с ФХаооіас; КіХіхсоѵ iuTTixYjc. [L ]j^ абтохраторос; К аіаарос Tpaiavoo 'A Spiavoo

И(враатоо) срар^оо^і щ. C. I. Gr. III 4713 f = D ittenberger Orientis gr. inscr. sel. 678= C agnat, Inscr. gr. ad res rom. pert. I 1255, cf. 1256.

Conductorum vectigalium Aegyptiorum mentionem facit Tiberius Alexander in edicti vv. 10 sqq. (C. I. Gr. III 4957) cf. ^іаОсотаі тоо sv К о и тф отиотгвітітоѵтос т /jt ара[3аруіа атго-

атоХіоо D ittenberger Or. gr. inscr. sel. 674 = Cagnat, Inscr. gr. ad res rom. pert. I 1183— om ittuntur eorundem ботрахос, de quibus commemoravimus cap. III adn. 24.

A c c e d u n t i n c e r t a r u m r e g i о n u m:

a) socii salarii et scripturarii(?).

112. (impressus gemmae vitreae musei Berolinensis): S o c ( i o r u m ) s a l a ­r i о r u m eftj s c r(i p t u r a r i о r u m) (?). Huebner in Herniae v. I p. 136 sqq.; Hirschfeld Yerwaltungsb. 151 adn.

b) socii ferrariarum .

* 113. (Puteola- D(i s) M(a n i 1) u s). [ 0 11 e s i m о [ a c t(o r i) f e r r(a r i a-nus): r u m) | 0 11 e s i p h о r u s | f i l(i u s) p a t r i p i e 111 i s s i m о |

1. d. a. 111 in. 111 in. C. X 1913.

c) socii m iniariarum .

(urbanus): P. A p i c a t i u s |P .J f ( i l i u s ) Cl a ( u c l i a ) C e l e r , | v i x ( i t ) a n n ( i s ) XXVI m e n s ( i b u s ) ПИ [ d i e b u s IIII. | V e t t i a (G a i a e) l i b e r t a E r 6 1 i c e | M i n i a r i A t i m e t i (sc. uxor). | C. M i n i a r i u s A t i m e t u s p r о c u(r a t о r) | s 0- c i о r u 111 m i n i a r i a 1* u m, | P. A p i c a t i u s P. f\i 1 i u s) P r i c u s (sic), | v( i x i t ) a ( n n i s ) XXVI m ( e n s i b u s ) IIII d ( i e b u s ) III. C. YI 9634.