,/12.~o, Oll-2_, 1

. ,,: ')" \ ,- " .~ "

Anmis' XLlI I', "Ianuarius 1967 Fase, 1

",I, ..;,...(

I'

(, ,; I

1,,1< ~ -I, \ . ,'" .',

,AN,TONIANUMI"~ ,.,

I '. PERIODICUM TRIMESTRE

J ,

'PROFESSORUM' PONTIFICII ATHENAEI ANTONIANI; \ '!, .~.' I 1_,' q I 1" ,'"

'/, 'if ")'1E URBE . '

EDITUMCURA, ') {

" j

" '" .' ' I. I,

It, (.'I

\..-'~,I =,>,i '

A9r .', \::)"::fi I

" ;'01\

\ ,; jl

.;

I

'I. ,'"',,.1 . \0 " " . ,

Directio et Administratio: Vi. Merulana. 124 • Roma (C) ,""

-r

\'• , >

DE MUTATIONE CARDINALATUS ROMANISAECULO UNDECIMO (1)

Saeculo decimo primo ad medium cursum vertente, S. Leo XIPontifex Romanus novam aperuit epocham in Collegio Cardinalium,quorum antiquam ae venerabilem institutionem ita funditus trans-formavit ut inde ab ipso notio cardinalis novam indueret significa-tionem, quin immo primordia huiusmodi novae creationis recteaestimari possint ae verus ortus Collegii Cardinalium (2).

Quam igitur mutationem coniunctam fuisse una cum Ecclesiaeae Papatus spirituali renovatione luculenter demonstrat et ipsa per-. sona Leonis IX ae praesertim opera eius (3).

Etenim qua Pontifex vere universalis, actuositatem suam abUrbe in Orbem expandit. Peregrini apostolici instar magnam Occi-dentis partem peragravit et undecim synodis in Italia, Francia,Germania praesidens primatum Apostolicae Sedis quae caput etcardo Ecclesiae universalis est, 'noviter corroboravit.

(1) Prolusio die 18 octobris 1966 in actu academico studiis instaurandis dicato adPontificium Athenaeum Antonianum habita.

(2) H. W. KLEWITZ, Reformpapsttum und Kardinalkolleg, Darmstadt 1957, 14.. Alii auctores qui recenter de cardinalatu saeculo XI scripserunt sunt: ST. KUTTNER,Car-dinalis. The history of a canonical concept, in Traditio 3 (1945) 129-214; G. BORINOinpluribus doctis articulis in Studi Gregoriani, I-VII, Roma 1947-1965 editis; H. G. KRAUSE,Das Papstwahldekret von 1059 und seine Rolle im Investiturstreit, in Studi Gregoriani, VII,

. Roma 1960; G. MICCOLI,Pietro Igneo. Studi sull'etd gregoriana, Roma 1960; L. GATTO,Mainardo, vescoVOdi Silva Candida e abate di Pomposa, in Rivista di storia delia chiesain Italia 16 (1962) 201-248; KL. GANZER,Die Entwicklung des auswärtigen Kardinalatsim hohen Mittelalter, Tübingen 1963; A. BECKER.Papst Urban II, Teil1, Stuttgart 1964;FR. KEMPF,Pier Damiani und das Papstwahldekret von lO59, in Archivum Historiae Ponti-ficiae 2 (1964) 73-89; R. GREGOlRE,Pomposa et la seforme de Z'Eglise au XI' siede, inAnaleeta Pomposiana 1 (1965) 3-19.

(3) FR. KEMPF,Die Kirche im Zeitalter der gregorianischenReform, in Handbuch derKirchengeschichte, III/I Die mittelalterliche Kirche, Freiburg i. Br. 1966, 404-410.

4 Spätling

I. - DE ORIGINE CARDINALATUS ROMANI EIUSQUE

CHARACTERE LITURGICO ANTE PAPAM LEONEM IX

In priore parte prolusionis breviter exponam, quid fuerit car-dinalis romanus ante Leonem IX et quibusnam functus sit muneri-bus. .

Nomen cardinalis sensu originali incardinatum, de cardine essesignificat (1). Quae significatio in fragmentis papae Ge1asii I, inregistro epistolarum papae Gregorii I, in Libro diurno, in litterispontificum Hadriani II et Ioannis VIII saeculo nono redactis recurrit,in quibus cardinalis pontifex episcopum licite ad aliam sedem trans-latum vel novae dioecesi incardinatum significat. Similem habet sen-sum cardinalis presbyter in epistolis papae Pelagii I et Gregorii I,nempe sacerdotem novo titulo incardinatum ibique ad servitiumliturgicum deputatum. Diaconus cardinalis erat pro papa Gregorio Idiaconus ex alia dioecesi vel titulo incardinatus (2). Titulum cardi-nalis episcopis ae presbyteris Ecclesiae Romanae - de cardinalibusexteris hic non loquimur (3) - non prius quam saeculo octavo attri-butum esse, e documentis genuinis constat (4).

1. Prima vice in vita papae Stephani III (768-772) mentio fitde e p i s c o p is c a r d inaI i bus. Legitur enim in LibroPontificali: «Hic statuit ut omni dominico die a septem episcopiscardinalibus ebdomadariis, qui in ecclesia Salvatoris observant, mis-sarum sollemnia super altare b. Petri celebraretur et Gloria In ex-celsis Deo ediceretur s (4).

(1) M. ANORum, L'origine du titre de Cardinal dans I'eglise romaine, in MiscellaneaG. Mercati, V (Studi e Testi 125) Citta dei Vaticano 1946, 113-114, 123. Quid papaLeo IX de verbo caTdinalis sentierit, ex epistola eius ad patriarcham Michaelem Kerulla-rium patet: , ... Unde c1erici eius cardinales dicuntur, cardini utique illi quo caeteramoventur, vicinius adhaerentes t. C. WILL, Acta et scripta quae de contTOveTsiis ecclesiaeGraecae et Latinae saec. XI composita extant, Lipsiae 1861, 82.

(2) KU1TNER, I. C., 146.(3) Nomen caTdinalis etiam extra Romam priore medio aevo in usu erat. Habuit va-

rias significationes, ex. gr. c1erici cardinis seu clerici cardinales alicuius ecclesiae cathe-dralis; cardinales s liturgici e extra Romam, qui specialibus privilegiis in altaris rninisteriogaudebant; et denique cardinales chori Londinenses. Cf. KUTTNER, I. c., 152-172.

(4) LibeT Pontificalis (LP), ed. L. DUCHESNE, I, Parisiis 1955, 478. Papa Stephanus'III, Ecclesiae traditionis observator, ritum antea existentem renovavit et titulos in prae-

De mutatione cardinalatus 5

Quae notitia cum decreto a papa Gregorio III (731-741) in sy-nodo romana anno 732 promulgato conectenda est, ubi septem epi-scopi, seil. Ostiensis, Albanensis, Prenestinus, Portuensis, SilvaeCandidae, Gabiensis vel Labico- Tusculanensis necnon Veliternusacta subscripserunt (1). Ex quo licet eruere septem episcopos Ro-mae proximos saltem ineunte saeculo octavo basilicae Lateranensiqua ecclesiae cathedrali Papae cum adnexo palatio propter ministe-rium hebdomadarium Pontifici ibidem faciendum incardinatos esse,unde cardinales fuisse nuncupatos.

Cum numerus septenarius episcoporum cardinalium in synodisromanis a saeculo octavo ad medium saeculum undecimum con-stat (2), sedes tamen eorum leviter mutantur, ita ut loco Gabii Labi-cum vel postea Tusculum, loco Veliternum Sabina substituatur (3).

Huc accedit quod nonnulli ex iisdem septem iam antiquitusprivilegia quaedam adepti sint, quae non ad personas, sed ad sedemligata erant. Ita ex. gr. episcopus Ostiensis inde a saeculo quartoius ~abuit pontific~m ?~o-e~eetum consecrandi, dum episcopis Alba-nensi et Portuensi privilegium concessum erat in eodem ritu pri-mam vel secundam recitandi orationem. Iidem tres episcopi cardi-dinales etiam in incoronatione imperatoris simili fungebantur mu-nere (4). Unus ex septem erat etiam bibliothecarius vel cancellariaepontificiae rector (5).

Quomodo autem illi septem Lateranensis ecclesiae cardinales (6)ministerium ad altare exsecuti sint, Descriptio sanctuarii Latera-

cedenti traditione canonica usitatos retinuit. Liturgia Romana hymnum Gloria in excelsisDeo soli Summo Pontifici reservavit, cf. Ordinem Romanum I, ed. M. ANDRIEU, II, Lou-vain 1948, 84; Corpus Consuetudinum, ed. K. HALLINGER, I, Siegburg 1963, 87.

(1) G. TANGL, Die Teilnehmer an den allgemeinen Konzilien des Mittelalters, Weimar1922; KLEWITZ, o. c., 26-30.

(2) Ibid.(3) Ibid.(4) ED. EICHMANN, Die Kaiserkrönung im Abendland, II, Würzburg 1942, 27, 218-219.(5) P. F. KEHR, Scrinium und Palatium. Zur Geschichte des päpstlichen Kanzleiwesens

im 11. Jahrhundert, in Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichte, Erg .•Bd. 6(1901) 70-112; KLEWITZ, o; c., 30. .

. (6) S. Petrus Damiani, ipse episcopus cardinalis Ostiensis (1057-1072), suos septemconfratres Lateranensis ecclesiae cardinales alloquitur: «Venerabilibus in Christo sanctisepiscopis, Lateranensis ecclesiae cardinalibus. (PL 144, 253).

6 Spätling

nensis ecclesiae altero medio saeculo undecimo composita (1) ita tra-dit: «Episcopi vero septem domini papae. vicarii, qui missas ibicelebrant in altare Salvatoris, oblationem dividunt cum clericis, qui .ibi sunt, et peracta ebdomada ad sedes suas redeunt» (2).

Ex quibus concludi potest, primum quidem initio saeculi octaviseptem episcopos cardinales in sedibus Romae proximis exstitisse;secundum vero eosdem qua cardinales ecclesiae Lateranensis cathe-drali Papae incardinatos ad ordinem hebdomadarium vicissim fuissedeputatos; tertium denique in synodis romanis ae per eas m regi-mine Ecclesiae Romanae ipsos constanter habuisse partem.

2. Praeter septem episcopos cardinales Romano Pontifici diebusdominicis et festis Missarum sollemnia in basilica Lateranensi cele-branti etiam 28 p res b y ter o s c a r d i n a I e s adstitisse, auc-tor anonymus Descriptionis sanctuarii Lateranensis ecclesiae supracitatae consuetudinem saeculo undecimo anteriorem testatur. Septeniex eis in quattuor basilicis patriarchalibus, nempe tribus coemeteria-libus ad s. Petrum, s. Paulum, s. Laurentium extra muros (3) nec-non ad s. Mariam maiorem ministerium hebdomadarium eodemmodo ae episcopi cardinales in sede primaria Lateranensi exerce-,bant, unde cardinales s. Petri (4), s. Pauli, s. Laurentii, s. Mariae

(1) Cod. Vat. Reg. 712, saec. XII. Editio critica hucusque deest: cf. KLEWITZ, o. C.,14-24, spec. 20-24. Quamvis haec Descriptio demum inter annos 1072-1100 a quodamclerico anonymo composita fuerit, pristinum ordinem divinum basilicae Lateranensisreddit.

(2) Cod. Vat. Reg. 712, foi. 87: cf. KLEWITZ, o. C., 26.(3) J. P. KIRsCH, Die römischen TitelkiTchen im Altertum, Paderbom 1918, 186, 212-

214; KLEWITZ, o. C., 50-51. Exeunte saeculo quinto papa Simplicius (469-483) statuitut presbyteri titulorum cuiusdam regionis ordine stabilito singulis hebdomadis servitioliturgico in tribus magnis basilicis coemeterialibus extra Urbem, i. e. ad s, Petrum, s. Pau-lum, 8. Laurentium martyrem providerent. quibus postea basilica s, Mariae maiorisadiuncta est, ut catechumenos ad baptismum praepararent et poenitentiam petentes recen-ciliarent (LP 1249; KIRSCH, o. C., 215).

(4) Alexander papa II septem cardinalibus s. Petri atque cunctis aliis dedicat quod-dam statutum pro presbyteris cardinalibus (KEHR, Italia Pontificia (lP), I 7 n, 9; PFLUGK-liARTTUNG, Acta Pontificum Romanorum inedita. II 120 n. 156; JAFPt-LöWENFELD, RegestaPontificum Romanorum (JL), n. 4736). - Desiderius abbas Montis Cassini et presbytercardinalis s. Caeciliae (1058-1086) acta synodi romanae a. 1065 subscribit: • cardinalisI. Petri et abbas 8. Benedicti s aL 4565). Gregorius papa VII eundem alloquitur: c Vene-

I>

De mutatione cardinalatus 7

maioris appellati sunt, quamvis titulo propriae ordinationis reman-serint incardinati (1).

Origo huius ordinis tempora antiquissima disciplinae Ecclesiaeromanae repetit, .seil. illos viginti quinque titulos, quos papa ,Mar-cellus ineunte saeculo quarto in Urbe constituit, quasi paroeciaspropter baptismum et poenitentiam et sepulturam martyrum (2),sed etiam ob eucharistiam, ut ex aliis testimoniis elucet (3).

Illi XXV tituli e domibus privatis orti et ab earum' possessoribuscomunitati fidelium donati principaliora erant aedificia cultus inframuros Urbis collocata. Ibi presbyteri romani sedem fixam ac cen-trum activitatis liturgico-pastoralis habebant. Inter singulos presby-teros ad titulos distributos ordo quidam et gradus exstitisse videtur,ita ut unus ex eis presbyter prior vel primicerius appellaretur, quitamquam senior inter socios suos in presbyterio functionibus litur-gicis, ministerio pastorali, administrationi bonorum ecclesiastico-rum praeerat.

Titulus tamen ~ardin~lis demum ab octavo saeculo presbyteristitul~rum expresse 10 documentis au~henticis attribuitur. In primoOr~me r~mano vertente saeculo septimo-octavo'.conscripto presby-ten cardinales concelebrantes Summi Pontificis asseruntur.' Hocsingulari et perantiquoprivilegio sacramentalis cum Papa concele-brationis in missis pontificalibus die natali Domini, die Paschatis,'Pentecostes, festo s. Petri presbyteri cardinales basilicae Lateranensi

rabili cardinali 8. Petri et abbati Casinensi s (Reg. 9,11, ed. E. CASPAR, Das Register GTe-gOTS VII, MGH Epp, sel. 2, 2, Berlin 1923, 598). Albertus presb, card. tit: s:Sabinaeapparet a. 1098 ut cardinalis s. Pauli (KEHR, IP 8, 355 n, 36); KUITNER, I. C.,152, nota 37.

(1) Ex. gr. Anastasius bibliothecarius, presbyter cardinalis tituli b. Marcelli (LP II129) et cardinalis 8. Pauli, postea in synodo romana 853 depositus, titulum ordinationisb. Marcelli retinet, quamvis ut • presbyter cardinis nostri t, ut cardinalis basilicae 8. Pauliincardinatus appareat; KUTl'NER, I. c., 163, n, 38. :

(2) LP I 164 cum nota 6..(3) KIRSCH, Die römischen Titelkirchen; 183. - Ad demonstrandam etiam externe

communionem inter episcopum romanum et presbyteros in titulis cum plebe eis concre-.dita diebus dominicis mysterium fidei celebrantes particulae panis a Pontifice consecra-tae, sic dictum fermentum, ad singulos titulos portatae ibique consummatae sunt. Cf.KIRSCH, o. c., 192.

8 Spätling

incardinati altiori officio quam ordinario ministerio hebdomadario inbasilicis maioribus Urbis insigniti sunt (1).

Insuper in synodo romana a papa Stephano III anno 769 convo-cata sacerdotes titulorum determinantur presbyteri cardinales. Ipsiaut diaconi Ecclesiae Romanae exclusis laicis ad sacrum pontificatushonorem promovendi sunt (2).

Evolutio huiusmodi cardinalatus subsequentibus saeculis lenteprogreditur. Medio saeculo nono in synodo romana anno 853 habitoAnastasius presbyter cardinalis tituli s. Marcelli atque bibliothecariusa papa Leone IV (847-855) deponitur. Hadrianus II (867-872) etIoannes VIII (872-882) saepius loquuntur de suis legatis qua dereligiosis presbyteris « cardinis nostri I) (3).

Exeunte saeculo decimo in synodo romana anno 993 congregatapresbyteri titulorum nomenclationem officialem eousque vigentemcommutant de Ego N. presbyter N. in Ego N. presbyter et cardinalistituli N. Ex. gr. Bonizo archipresbyter et cardinalis s. Luciae con-sensi; Benedictus presbyter et cardinalis s. Stephani (in monteCelio) consensi (4).

De presbyteris cardinalibus ante papam Leonem IX hoc certeaffirmari potest, seil. primum vero ius concelebrationis cum Ponti-fice ab antiquitus eos habuisse; secundum autem saeculo octavopresbyteros cardinales candidatos ad Summum Pontificatum esseconsideratos; tertium per analogiam cum episcopis cardinalibus nu-merum eorum septenarium cum ordine liturgico in basilica Latera-nensi ceterisque basilicis patriarchalibus coniunctum esse; quartumdenique priore saeculo decimo numerum antiquum 25 titulorumad 28 esse adauctum; quintum tandem saeculo decimo exeunte

(1) Ordo III, suppl, II: • In diebus autem festis, id est pascha, pentecosten, sanctiPetri, natalis Domini, per has quatuor sollemnitates habent colligendas presbyteri cardi-nales, unusquisque tenens corporalem in manu sua ... t. Ed. ANDRIEU,II, 131; KUTTNER,,. C., 151. n. 30.

(2) Concilium Romanum a. 769: • Oportebat ut... in apostolatus culmen unus decardinalibus presbyteris aut diaconibus consecraretur t. Aliud testimonium contineturin LP I 476: .... nullus umquam praesumi laicorum neque ex alio ordine, nisi per distinc-tas gradus ascendens, diaconus aut presbyter cardinalis factus fuerit, ad sacrum pontifi-catus honorem promoveri t. Cit. a KUTTNER,,. c.; 149, n. 24.

(3) KUTTNER,I. c., 163, n. 38.(4) MANSI,Conciliorum collectio. 19, 172. JL 3848.

De mutatione cardinalatus 9

nomen cardinalis prima vice in subscriptione actorum synodaliumapparuisse.

Ex quibus sequitur.. collegium 28 presbyterorum cardinaliumante papam Leonem IX existens necessitatibus ae finibus Liturgiaeromanae servisse.

3. Quid denique de diaconis cardinalibus ante Leonem IX di-cendum est? Diaconi cardinales ante medium saeculum undecimumsensu proprio non exstiterunt. Terminus enim diaconus cardinalisin genuinis diplomatibus pontificiis paucis exceptis (1) non priusquam ultimo decennio saeculi undecimi invenitur. Descriptio sanc-tuarii Lateranensis ecclesiae iam saepius citata pro saeculis decimoprimo anterioribus unum archidiaconum cum sex diaconis palatiniset alios duodecim diaconos regionarios Romae exstitisse testatur (2).Aderant igitur tunc antiquiori medio aevo in Urbe duo generadiaconorum, nempe septem diaconi palatini et duodecim diaconir~gionarii. Priores. septem. ex antlquissimo et celeberrimo septemdiaconorum collegio prodierunt, CUI cura pauperum iam dudum

(1) Fragmentum a C. Baronio detectum, scii. sic dicta Constitutio de iure cardinaliumpapae Ioannis VIII (872-882) secundum KUTI'NER, I. c., 193-196, authenticum non est,proinde etiam notio diaconus cardinalis ibidem inventa originalis dici nequit. Praetereamentio papae Benedicti VIII cardinalis diaconus s, palatii Lateranensis in quodam privilegio(1018) facta remanet iuxta KUTTNER, I. c., 197, obiter dictum. Ex qua ratione titulus offi-cialis diaconus s. Romanae Ecclesiae pro maiore saeculi undecimi parte restat immutatus;cf. R. ELZE, Das • Sacrum Palatium Lateranense. im 10. und 11. Jahrhundert, in StudiGregoriani, IV, Roma 1952.. 43-44 cuius interpretationem privilegii Leonis IX episcopoPortuensi die 22 aprilis 1049 dati sequi nequeo. Ab ordinatione sacerdotali ab episcopoPortuensi conferenda exempti sunt. nisi forte cardinales, diaconi velsubdiaconi autacolythi sacri palatii Lateranensis efficiantur •• Hic cardinales interpretandi esse videnturclerici 8. palatio Lateranensi incardinati. Oderisius OSB, a. 1087 abbas Casinensis, a Ni-colao II a. 1059 Acerrae diaconus Lat. palatinus ordinatus est, sed tunc nondum eratcardinalis, ut A. M. ZIMMERMANN in Lexikon für Theologie und Kirche, 7 (19622) 1095affirmat.

(2) Cod. Vat. reg. 712, foI. 87v; KLEWITZ, o. c., 79-80: • Debet etiam ibi praesensesse archidiaconus Romae cum VI diaconibus palatinis, qui in palatio legere debent evan-gelium et in ecclesia Lateranensi et alii XII diacones regionarii, qui solent evangeliumlegere in stationibus ecclesiarum Rome constitutis. Ist XVIII diaconi totidem ecclesiashabent infra muros civitatis et tamen omnes isti canonici patriarchalis ecclesiae Latera-nensis to

10 Spätling

in septem regionibus olim a papa Fabiano (236-250) in Urbe disper-titis concredita erat. Isti septem saeculo circiter octavo ad servitiumliturgicum in palatio Lateranensi et in capella papali assumpti sunt,quamobrem nomen diaconi palatini acceperunt (1). Senior eorumerat archidiaconus, vicarius Papae nominatus, qui saeculis decimoae undecimo pauca acta synodalia posteris tradita subscripsit. Quan-do vero et qua de ratione numerus septenarius illorum diaconorumper alios duodecim diaconos dictos regionarios auctus fuerit, e docu-mentis historicis probari nequit. .

Verisimile tamen videtur incrementum numeri traditionalis sep-tem diaconorum quorum collegium praecipuam habuit partem inadministranda Ecclesia Romana, collegatum fuisse cum divisioneUrbis in XII regiones saeculo decimo facta, cum crescenti necessitatecoetum indigentium Urbis ex charitate adiuvandi et cum solemniori

. celebratione officii divini in stationibus Urbis (2).Exeunte saeculo septimo, prima vice in vita papae Benedicti II

(684-685) novus typus ecclesiarum in Urbe apparet, seil. monasteriadiaconiae quae ecclesias diaconias et communitatem ibi pauperibusassistentem in se comprehendunt. Pater diaconiae vel dispensatorerat administrator eius; diaconitae vocati sunt monachi qui pau-peribus eleemosynam subministrabant ; presbyter quidam officia divi-na celebrabat. Decem et octo erant diaconiae romanae quae in pon-tificatibus Hadriani I (772-795) et Leonis III (795-816)maxime flere-bant, saeculis decimo et prima quidem parte undecimi institutionespublicae pro assistentia religiosa, charitativa, sociali remanebant (3).

E dictis igitur. consequitur, decem et octo diaconos EcclesiaeRomanae nullam habuisse partem in septem episcopis cardinalibuset viginti octo presbyteris cardinalibus.

(1) KUTTNER. I. c., 184; ELZE, I. c., 42.(2) J. P. KIRSCH, Die Stationskirchen des Missale Romanum, Freiburg i,Br. 1926,'

33·34.(3) LP I 364; O. BERTOLINI, Per la stona delle Diaconie romane nelI'alto medio eva

sino alia fine deI secolo VIII, in Archivio delia Societd romana di stO'Tiapatria 70 (1947)1·145; A. P. FRVTAZ, Diaconia. Estratto daUa Enciclopedia Cattolica, Firenze 1950, 16.

· .De rnutatione cardinalatus 11

II. - DE COLLEGIO CARDINALIUM A PAPA LEONE IXTRANSFORMATO EIUSQUE MUNERIBUS NOVIS

Antiquo cardinalatu romano in conspectu' posito ad alteramnostrae prolusionis partem transeamus, scil, ad mutationem cardina-latus a papa Leone IX introductam.

1. Incipiamus cum primis qui hunc processum commutationissubierunt, nempe cum septem episcopis cardinalibus. In quo consi-stit haec transformatio? In eo enim quod papa Leo IX illos septemepiscopos cardinales e pristino eorum ministerio liturgico qua hebdo-madarii archibasilicae Lateranensis et ex eorum participatione syno-dali ad universale Sedis Apostolicae servitium, praesertim ad novaEcclesiam reformandi munera vocare coepit. Antiqui episcopi Late-ranensis ecclesiae a novis cardinalibus curialibus in eo potissimumdistinguuntur quod pro ministerio principalis altaris in basilicaLateranensi participatio activa de gubernanda et reformanda Eccle-sia universali ingreditur. Quamobrem nuncupantur deinde Cardi-nales S. R. E., quia ceu consiliarii et adiutores Romani Pontificis inEcclesiae Romanae servitio per plures anni menses praesto erant.Residebant in ipsa Urbe et vocantur etiam iuxta usum antiqui Se-natus Romani « spirituales Ecclesiae universalis senatores" (1), quo-rum (C consilio et iudicio status ae disciplina totius Ecclesiae catho-licae gubematur s (2). Natio episcopus cardinalis a papa Leone IXnovum accepit sensum, quatenus inde ab eo proximum et collatera-lem Summi Pontificis cooperatorem in curia romana residentemsignificat.

Principium iuxta quod novi cardinales curiales selecti sunt, hocfuit, scil, quomodo in negotio Ecclesiam restaurandi sese habuissentet in eodem institissent. Reliquit quidem papa Leo IX episcoposquos in sedibus Romae vicinis invenerat, nisi per « haeresim simo-niacam I> maculati essent (3), attamen unam post alteram sedem

(1) P. Damiani, opUSC.XXXI, PL 145, 540 B.(2) Eiusdem ep. I 1 nr. 20, PL 144, 239 A.(3) Bonizonis ep, Sutrini Liber ad amicum, lib. V: « Interea Rome episcopi et cardi-

nales et abbates per symoniacam heresim ordinati deponebantur, et ibi ex diversis pro-vinciis alii ordinabantur .... (MGH Script. Libelli de lite I 588). Bonizo ea. annum 1085 .

12 Spätling

vacantem personis extraneis sibi probatis et sectatoribus reforma-tionis assignavit.

Luculentius omnium et renovationis personalis et novi cursusrerum exemplum erat substitutio Crescentii episcopi Silvae Candi-dae et bibliothecarii cum Humberto Mediani monasterii in Lotha-ringia inferiore monacho. Ille Humbertus a Silva Candida cuiusvita, scripta, actuositas studiis cl.mi Antonii Michel (1) illustratasunt, praeclarissimum praebet exemplum novi typi cardinalis curialisa Leone IX prima vice creati. Ut paucis verbis figuram eius eminen-tem describam, erat unus ex magnis praecursoribus reformationisGregorianae qui per decem annos (1051-1061) quattuor RomanisPontificibus toto animo et mente. cunctisque viribus servivit quaconsiliarius et comes, dictator litterarum, scriptor operum iuriscanonici, compositor controversiarum, propugnator tenacissimus re-formationis Ecclesiae ae primatus Papae, malleus haereticorum, ca-put legationis Constantinopolitanae, qui immensum dedit impulsumEcclesiae restaurandae.

Alii viri novi quibus Leo IX unam post alteram e septem episco-patibus Urbi proximis assignavit, erant sequentes: Azelinus· (velKilinus) Compendii in Francia natus a Leone IX Romam accersituset loco episcopi Dominici simoniae rei nominatus est episcopusSutriensis (2); Ioannes prius episcopus Tuscanensis (Toscanella) ad

eventus paululum confuse describit. - Chronicon s. Benigni Divionensis (MGH Script.VII 237) ad a. 1049: • Leo IX sibi proposuit tractare de statu et correctione S. Ecclesiae t.

Cf. Bemoldi Chronicon ad a. 1049 (MGH Script. V 426).(1) A. MICHEL, Humbert und Kerullarius. Studien, 1. Teil, Paderbom 1925 (cum

litteratura antiquiore, ibid., 4); ID., Die Anfänge des Kardinals Humbert bei Bischof Brunovon Tau! (Leo IX), in Studi Gregoriani, Ill, Roma 1952, 299-319; ID., Die folgenschwerenIdeen des Kardinals Humbert und ihr Einfluss auf Gregor Vll, ibid. I (1947) 65-92; ID.,

Pseudo-Isidor, die Sentenzen Humberts und Burkards von Worms im Investiturstreit, ibid.III, 149-161; ID., Papstwahl und Königsrecht oder das Papstwahl-Konkordat von 1059,München 1936; ID., Das Papstwahlpactum von 1059, in Hist, Jahrbuch 59 (1939) 291-351;rn., Humbert und Hildebrand bei Nikolaus II (1059/61), ibid. 72 (1953) 133-161; ID., DieSentenzen des Kardinals Humbert, das erste Rechtsbuch der päpstlichen Reform, Stuttgart1943 (reimpressio immutata 1952).

(2) Etsi episcopi Sutrienses ad septem episcopos cardinales non pertinuerint, sedestamen Sutrina una vel altera vice numerum septenarium episcoporum cardinalium sup-plere debuit. Ex. gr. exeunte saeculo XI episcopus Offo de Sutrio cum Nepi unito interseptem episcopos cardinales et electores papae Paschalis II anno 1099 loco episcopi Sabi-

De mutatione cardinalatus 13

ecclesiam Portuensem ab eodem Pontifice anno 1049 translatus (1);Bonifatius de origine probabiliter germanica, episcopus cardinalis

, Albanensis a Leone IX factus qui una cum Humberto a Silva Can-dida et Hildebrando illum triumviratum constituit qui temporibusVictoris II, Stephani IX, Nicolai II activam habuit partem in officioEcclesiam restaurandi (2); Petrus Gabiensis-Labicanus- Tusculanen-sis, unus ex quinque episcopis cardinalibus qui Ioanni episcopocardinali Veliternensi et antipapae Benedicto Xo fortiter restitit etad electionem Nicolai II Florentiam se contulit (3); Ioannes episco-

nensis schismatici invenitur (LP II 296). Ad Azelium cf. KEHR, IP II 182. BONIZO,Liberad amicum, Libelli de lite I 588; JAFFE,Reg. Pant. Ram. I 538; KLEWITZ,Reformpapsttum, 33._ (1) Ioannes episcopus cardinalis Portuensis ab a. 1049 ad a. 1084 sedem suam tenuit, 'multis synodis Romae, Rhemis, Moguntii, Melfi interfuit, decretum electionis R. Pon-tificis a. 1059 subscripsit, attamen denique a. 1084, paulo post conventionem in monaste-rio s. Mariae in Pallara una cum Petro cancellario et presb card a I iti P tifi., • " egi Imo on I ceGregorio VII defecit et ad partes Wiberti-Clementis III transiit. Cf. IL 4163; 4188;KEHR, IP II 20 n. 12; 21 n. 13; 27 n. 6; VIII 251 n. 19; MANSI, o. c., 19,610. PL 143,598-604,614,621; WATTERICH,Vitae Ram. PontiJ;cum I 117 156' G S DiB der' 'J' " , ,. CHWARTZ, eesetzung BIStümer Reichsitaliens unter den sächsischen und salischen Kaisern mit den

Listen der Bischöfe 951-1122, Leipzig-Berlin 1913, 265. Ad synodum Moguntinamcf. P. KEHR, Zum Mainzer Konzil von 1049, in Neues Archiv 49 (1932) 439-452; GalliaChristiana, XV 9; KLEWITZ,Montecassino in Rom, in Quellen u, Forschungen 28 (1937/38) 41.

(2) Bonifatius ep. card. Albanensis ab a. ea. 1053/54 ad a. 1072. Cum ab eo nullatradita sint scripta, origo, figura, actio eius in favorem Ecclesiae reformandae e testimo-niis tantum scriptorum aequalium, praesertim Petri Damiani, parce illustrantur. Unacum Hildebrando et Humberto a. 1054 in Germania legatus de electione papae Victo-ris II tractavit eique Aretii moribundo adstitit et notitiam de obitu die 28 iulii 1057 Ro-mam detulit. In electionibus Stephani IX et Nicolai II intervenit. Petrus Damiani Boni-fatium et Humbertum t oculos perspicaces et acutissimos papae Nicolai II. appellat(ep. I 7, PL 144, 211), Decretum electionis R. Pontificis immediate post Nicolaum IIsignat multaque alia diplomata pontificia in primo loco confirmat. Ultimum decenniumvitae et actuositatis suae in stricta amicitia cum Petro Damiani regnante papa Alexandro IIinter annos 1062-1072 transegit. Cf. ad eum KEHR, IP II 30-31: III 75 n, 4: IV 216 n, 7:VI 2,150 n, 4. PL 139,1597. JL 4007 (1508). MGH Script. VII 692-3; XI 671; Lib. delite II; L. SANTIFALLER,Saggio di un elenco dei funzionari, impiegati e scrittori delia Can-celleria Pontificia dall'inizio all'anno 1099 (Saggio), I, Roma 1940, 366: KRAUSE, Papst-wahldekret, 59, 118, 124 A, 274; BORINO,in Studi Gregoriani, III 491, 496, 414 n., 151.

(3) Petrus ep. card. Tusculanus die 18 oct. 1057 prima vice in actis signat (IP III 406n. 1). Papae Stephano IX moribundo Florentiae adstitit die 29 martii 1058. Deinde pro-fectus est ad Montem Cassinum, ubi simul cum Humberto festum paschatis celebravit(Chronicon Casinen., II 99, p, 695; III 9, p. 703. Cf. BORINO,in Studi Greg., III 490-1).

14 Spätling

pus Ostiensis (1) qui celeberrimum successorem habuit s. PetrumDamiani qui aliud illustre exemplum novi cardinalis curialis signifi-cavit, de quo plura propter eius eximium momentum pro constitu-tione collegii septem episcoporum cardinalium.

Natus ca. annum 1006/07 Ravennae, magister artium libera-lium, in eremum Fontis Avellanae ad discipulos concivis sui Ro-mualdi refugit. Monachos ae clericos sui temporis verbo et operead meliorem vitam revocavit et causae Ecclesiam renovandi totumse dedit. Autumno anni 1057 a papa Stephano IX episcopus cardi-nalis Ostiensis creatus eremum suum invitus reliquit atque Romaeligatus fraternitatem et collegialitatemepiscoporum cardinalium stre-nue promovit ae defendit.

E scriptis Petri Damiani et plurimis studiis de eodem recenterdivulgatis (2) mirifice clarescet quantam habuerit partem in con-scientiam formando, septem episcopos cardinales collegium esse.Eidem praecipuum debetur meritum, si septem episcopi cardinalesse fratres ae collegas sentiebant. Erat Petrus Damiani et non Hum-

Et praeerat benedictioni Desiderii in abbatem Casinensem (Chron. Casinen. III 9. p. 703-704; Annales Casinen .• ad an. 1058 (MGH Script. XXX 2. 1416-17); cf. AMATO.Stmadei Normanni. III 52. ed. DE BARTHOLOMAEIS.Roma 1935. 170-1). a. IP II 37, III 406n. I. IV 68 n. 11; IL 4141; PL 143. 596A; BORINO.L'elezione e la deposizione di Grego-rio VI. in Archivio delia R. Societd Romana di storia patria 39 (1916) 147. n. 1; SANTI-FALLER,Saggio. I. 346.

(1) Ioannes ep. card. Ostiensis (1045/50-1057). Die 29 aprilis 1050 decretum cano-nizationis ep. Gerardi Tullensis (t 994) confirmavit (PL 143. 647 A). a. MANSI. o. c.•19.610; PL 141.1362 n, 7; IL 4114.4219; IP II 92 n. +27. VII 2. 54 n. 7; GAMS.Se-ries episcoporum. Ratisbona 1873. p. V; SANTIFALLER.Saggio, I. 346.

(2) Opera omnia: PL 144 (epistolae) et 145 (opuscula); MGH Libelli de lite I (1891)1.5-75. 76-94; Script. 30/2 (1934) 1034-1046 (Iter Gallicum); PETRI DAM.• Vita b.Romualdi. ed. G. TABACCO.in Fonti per la storia d'Italia. 94, Roma 1957. Ad novam etcriticam editionem epistolarii cf. K. REINDEL,Studien zur Veberlieferung der Werke desPetrus Damiani. in Deutsches Archiv 15 (1959) 23-102 (Lit .• 23-4); 16 (1960) 73-154;18 (1962) 317-417.

En novissima bibliographia selecta: F. DRESSLER.Petrus Damiani Leben und Werk. I

in Studia Anselmiana. 34. Roma 1954; J. Jos. RYAN. Saint Peter Damiani and his cano-nical sources. Toronto 1956; J. LECLERCQ..Saint Pierre Damien. Eremite et homme d·Eglise.Roma 1960; M. DELLASANTA.Ricerehe sull'idea monastica di San Pier Damiano, Arezzo1961; Studi su San Pier Damiani. Faenza 1961. Praeterea de eo recentissime scripserunt:O. J. Blum, P. Breui. F. Kempf, H. Löwe, G. Miccoli. A. Nitschke, P. Palazzini et alü.

·'.;.l ....":",. .'"

,•. i. '~"

De mutatione cardinalatus 15

bertus qui condicionem specialem episcoporum cardinalium propa-gavit. In libro secundo epistolarum ad eosdem principaliter directo,praesertim in celebri epistola ad suos fratres cardinales episcoposmense Novembri anni 1057 paulo post elevationem eius ad episcopa-tum Ostiensem conscripta (1), collegialitatem ae fraternitatem sep-tem episcoporum cardinalium prima vice in luce ponit. «Salutantte I), scribit ad Gervasium archiepiscopum Ravennatensem, «caris-simi fratres nostri cardinales episcopi I) (2). Lingua biblicis et mysti-cis imaginibus referta comparat episcopos cardinales cum septemoculis, septem stellis, septem angelis. « Lateranensis ecclesia I), scribitinter alia, «septem cardinales habet episcopos, quibus solis postApostolicum, sacrosanctum illud altare licet accedere, ae divinicultus mysteria celebrare ... I) (3). «Septem igitur oculos habet haecpetra, quia totidem sancti Spiritus donis sancta praefulget Eccle-sia ... (4).

Praerogativa a Pet~o. D~miani. concardinalibus suis (5) attri-buta non solum ad ~rustenum liturgicum se referunt, sed ultrahoc ad potestatem clavium, ad regimen totiu E I' d vizil. di' l' d . '. s cc esiae, a vigi an-tram scip mae, a IUS eligendi Pontificem ..

Quod pos.iti?ni eorum valde fovit erat ex una parte schisma anti-papae Benedicti X et ex altera decretum electionis Romani Ponti-ficis.

Quando unus ex septem, sciI. Ioannes episcopus cardinalis Veli-ternensis a factione nobilium Tusculanorum qua Pontifex nomine

(1) Lib. II, ep. 1 (PL 144, 253-259), spec. col. 255B-256BC; ibid. col. 258B.(2) PL 143, 1324. JL 4412.(3) PL 144, 255C.(4) Ibid., col. 255D. Similes textus sunt: • Nos itaque, fratres mei, ut et me vobis

audenter interferam: nos, inquam, qui tamquam septem sumus oculi super lapidem unum,qui stellarum portamus imaginem, qui angelorum tenemus annuntiationis officium digni-tatem, videamus. splendeamus, et verba vitae populis non solum vocibus, sed et moribusnuntiamus. (ibid., col. 256C) •• Vos autem, quibus haec et alia prava datum est ex apo-stolicae sedis auctoritate corrigere .... (ibid., col. 158B) .• Sic videlicet cum Petro clavesEcclesiae merito facti participes. (ibid., col. 259C).

(5) In opusculo XXII ad Bonifatium ep. card. Albanensem conscripto Petrus Da-·miani se refert ad epistolam episcopis cardinalibus directam, dicens: «Quod si te decurialibus episcopis adhuc latius audire delectat,eiusdem thematis epistolam, quamconcardinalibus tuis olim misi, te videre non pigeat. (PL 145, 472C). '

16 Spätling

Benedictus X die 5 aprilis 1058 impositus et extemplo inthronizatusfuit (1), Petrus Damiani in epistola ad Henricum archiepiscopumRavennatensem vehementer protestatus est eumque simoniacum in-vexit, quia « ... nobis omnibus eiusdem urbis cardinalibus episcopisreclamantibus, obsistentibus et terribiliter anathematizantibus, noc-turno tempore ... inthronizatus est» (2). Quinque ex episcopis car-dinalibus, nempe Petrus Damiani Ostiensis, Bonifatius Albanensis,Ioannes Portuensis, Humbertus Silvae Candidae, Petrus Tuscula-nensis, renovationi Ecclesiae sincere ae fideliter adhaerentes, abUrbe aufugerunt, in qua iuxta verba Petri Damiani Simon magusdominatur, et prope Senas Gerardum episcopum Florentinum innovum Pontificem nomine Nicolaus II elegerunt (3). Ad quem Pe-trus Damiani notabilem direxit epistolam, in qua inter alia scripsitz«Vos, scil. novus Pontifex et Hildebrandus, apostolica sedes, vosromana estis ecclesia ... in quibus viget ipsius ecclesiae sacramen-~m.~. I

Id quod episcopi cardinales in hac extraordinaria electione prae-sumpserunt, anno posteriori ius canonicum stabilitum est. In decretoenim electionis Romani Pontificis in synodo romana anno 1059promulgate episcopis cardinalibus ius principale designandi candida-tum ad Summum Pontificatum committitur. Statuitur ibi: « ••• in-primis cardinales episcopi diligentissima simul consideratione trac-tantes &. Adiungitur: «mox sibi c1ericos cardinales adhibeat &. Di-

(1) Vita Benedicti X, LP II 279. JAFF~, Reg. Rom. Ponto I 556.(2) G. BORINO,in Studi GTegoriani ,III (Roma 1948) 489 n. 65; ibid., 389-490, 492;

509-511; ID., in Studi GTegoriani, IV (Roma 1952) 375. - Boxtzo, Liber ad amicum, I. c.,592-3.

(3) Ceteri duo, seil. Ioannes ep, card. Veliternensis erat antipapa Benedictus X etRainerius ep. card. Prenestinus, abbas monasterii ss. Cosmae et Damiani in Mica Aurea,factioni Tusculanorum adhaesit. Cf. P. FEDEIE,Carte dei Monastero dei ss. Cosma e Da-miano in Mica Aurea, in Archivio delia R. Societd Romana di storia Patria 22 (1899) 99-101, n. LVII; KLEWITZ,O. c., 117. Sed iam anno 1060 ianuarii 8 Bruno quidam originisincognitae ut ep. card. Prenestinus signat (KEHR, IP III 30 n, 2, IV 182 n. 2; JL 4425,4433). Episcopatu Veliternensi a. 1063 cum Ostia unito Sabina inter septem sedes Urbiproximas assumpta est. Hubaldus a. 1063 mense octobris prima vice documenta pontifi-cia qua episcopus cardinalis Sabinensis subscribit. Cf. KLEWITZ,O. c., 118. - De electioneextraordinaria Gerhardi ep, Florentini in papam Nicolaum II a. 1058 mense Decembri(28) cf. BoRINO, in Studi Gregoriani, III 488-507.

(4) Op. 20 (PL 145, 44ID-456 A), spec. col. 443 CD.

De mutatione cardinalatus 17stinguuntur episcopi cardinales a clericis cardinalibus et a reliquoclero: « sicque reliquus clerus et populus ad consensum novae elec-tionis accedant s (1).

Hoc decreto, in historia electionis Romanorum Pontificum lapismillenarius, episcopis cardinalibus quorum quinque ante omnes aliosid subscripserunt, regimen Ecclesiae in manibus eorum ponitur.Distinguuntur episcopi cardinales Pontificem eligentes et benedi-centes ab ordinibus sequentibus religiosorum clericorum et laico-rum. Vice metropolitani episcopi cardinales funguntur, qui videlicetelectum antistitem ad apostolici culminis apicem provehunt. Epi-scopi cardinales tamquam quasi metropolitae in casu quo libertaseligendi canonice Pontificem per Romanos arceatur, hanc electionemextra Urbem perducere possunt, ubi congruentius iudicaverint.

Ex hoc decreto constitutio Ecclesiae amplificata est. Collegiumseptem episcoporum cardinalium sede vacante Apostolica auctoritasprincipalis in ~cclesia est .. E cler? romano O? functiones liturgicascum cathedrali Papae arctius coruuncto gremium episcoporum car-dinalium secernitur eo quod in electione Summi Pontificis ut predu-ces maiorem obtinuerunt partem. Accedunt tunc ad neo-electumPontificem qua collaboratores, quamvis hoc officium iuridice statu-tum non fuerit.

Nicolai papae II synodica generalis et synodus Lateranensisa. 1060 mense aprilis habita iterum statuerunt, ut electio RomaniPontificis in potestate cardinalium episcoporum sit (2) ..

Ordo episcoporum cardinalium per decretum electionis RomaniPontificis qua prior. penitus transformatus nova munera in gu-bernanda ae reformanda Ecclesia suscipere potuit.

Haec nova via auxilio episcoporum cardinalium in structuramEcclesiae introducta sequentes quoque pontificatus Alexandri II(1061-1073), Gregorii VII (1073-1085) necnon Urbani II (1088-1099)prosequitur.

(1) MOH, Constitutiones I, Hannoverae 1893, 543.(2) Constitutiones 1547; 551. Cf. G. MICCOLI, 11 pToblema delle oTdinazioni simoniacM

e le sinodi Lateranensi del 1060 Il 1061, in Studi GregoTiani, V (Roma 1956) 33-81. - F.KEMPF, Pier Damiani und das PapstwahldekTet von 1059, in ATchivum Hist. Pant. 2(1964) 73-89, putat essentiam decreti electionis R. Pontificis esse principium hierarchi-cum, sciI. quod episcopi Cardinales electionem R. Pontificum suprema auctoritate aciudicio dirigerent.

Antonl.num - An. XLII 2

18 Spätling

Iuxta Petrum Damiani erant episcopi cardinales qui unanimiterAnselmum episcopum Luccensem in Alexandrum papam II voca-verunt intra moenia Romanorum et in ipsius sedis Apostolicae,gremio contra candidatum oppositionis, seil. Cadalum episcopumParmensem (1). In quadam epistola aperta Petrus Damiani antipa-pam Cadalum vehementer criminatur, eum contra expressam episco-porum cardinalium voluntatem papatum sibi usurpatum esse. Ineodem loco Petrus Damiani privilegia eorum firmiter asserit, scri-bens inter alia: (c ... Quid tibi de cardinalibus videtur episcopis, quividelicet et Romanum Pontificem principaliter eligunt et quibus-dam aliis praerogativis non modo quorumlibet episcoporum sed etpatriarcharum atque primatum iura transcendunt? » (2). In Discepta-tione eius synodali defensor Romanae Ecclesiae canonicam electio-nem Alexandri II contra intrusum Cadalum defendit ex hac ratione,quia Alexander II electus fuit in Urbe ab episcopis cardinalibus,consentiente clero et populo romano (3).

Ultimo tandem vitae suae decennia (1062-1072) Petrus Damianiin episcopis cardinalibus senatores spirituales vidit, quibus munusconcreditum est, humanitatem principatui Christi submittere (4).

Papae Gregorio VII episcopi cardinales, seil. Geraldus et Odo IOstiensis O. S. B., Petrus Igneus Albanensis Vallisumbrosae, Huber- i

tus Prenestinus, Ioannes Tusculanensis, Hubaldus Sabinensis, BrunoSigninus O. S. B. (5) in illo certamine tremendo inter Imperium etSacerdotium remanserunt fideles, excepto uno, nempe Ioannes epi-scopus cardinalis Portuensis qui demum anno 1084 post trigintaquinque annos cardinalatus ad Wibertum Ravennatensem transiit (6).

(1) Disceptatio synodalis, MGH Lib. de lite I 91, lineae 28-30.(2) Ep, I. 20, PL 144, 238D-239B ..... Isti sunt oculi unius lapidis, id est Ecclesiae

Romanae ... Super lapidem unum septem oculi sunt ... Ipsi sunt et candelabra ... Quipraeter communem Ecclesiae regulam super ipsos quoque pontifices authenticam prae-valent promulgare censuram ... t, ibid., col. 239.

(3) MGH Lib. de lite I 77-94; spec. 91.(4) P. DAMIANI, opus XXXI, PL 145, 540B.(5) Cf. B. GIGALSKI, Bruno, Bischof von Segni. Abt von Monte-Cassino (1049-1123).

Sein Leben und seine Schriften. Ein Beitrag zur Kirchengeschichte im Zeitalter des Investitur-$treites und zur theologischen Literaturgeschichte des Mittelalters, Münster i.W. 1898;KLEWITZ, o. c., 37-40, 118.

(6) KEHR, Zur Geschichte Wiberts von Ravenna. Sitzungsberichte der PreussischenAkademie der Wissenschaften, Phil.-hist. Klasse 1921, 977, 981; KLEWITZ, Monteccasinoin Rom. in Quellen und Forschungen 28 (1937/38) 41.

De mutatione cardinalatus 19

In electione Urbani II anno 1088 die 12 martii Terracinae habitaepiscopi et cardinales S. R. E., seil. Ioannes II Portuensis, HubaldusSabinensis, Ioannes II Tusculanensis, Petrus Igneus Albanensisnecnon Bruno Signinus Oddonem episcopum cardinalem Ostien-sem in Romanum Pontificem elegerunt (1). Universus ordo episco-porum cardinalium legitimorum Terracinae coadunatus continua-tionem reformationis Gregorianae contra adversarios defendit.

Similiter undecim annis post in electione papae Paschalis II(1099-1118) episcopi cardinales, seil. Odo II Ostiensis, MauritiusPortuensis, Gualterus Albanensis, Bovo Tusculanensis, Milo Pre-nestinus necnon Offo de Nepi candidatum papatus legitimi conse-crarunt, dum Bruno Signinus absens erat et Prenestinus et Sabinain manibus antipapae eiusque sectatoribus erant (2).

Ex his factis manifestum fit, quanti fuerit momenti collegiumseptem episcoporum cardinalium pro papatu legitimo et defensioneunitatis Ecclesiae.

Ast principatus eorum qui per quadraginta circiter annos perdu-ravit, mox impugnatus est a duobus aliis ordinibus cardinalatussciI. a presbyteris et diaconibus, qui eadem iura ac episcopi cardinales .sibi vindicarunt et versus finem saeculi undecimi reapse ea conse-cuti sunt.

2. Quid de presbyteris cardinalibus temporibus Leonis papae IXactum est? Quod antiquum presbyterium titulorum attinet, a Leo-ne IX nihil fere innovatum est. Antiqui presbyteri cardinales 28titulorum Urbis durante pontificatu eius processum commutationisnon dum experti sunt, ut e paucis subscriptionibus in actis synodo-rum ab anno 936 ad annum 1044 positis et ex privilegiis ecclesiisextra Urbem anno 1052 traditis probari potest (3). Perrexeruntofficium liturgicum ad quattuor basilicas patriarchales necnon mi-nisterium pastorale qua parochi principales ad ceteras maioresecclesiae Romae (4). Transitus eorum ab auctoritate liturgico-

(1) JL 5348; 5349; cf. KLEWITZ, o. e., 40; A. BECKER, Papst Urban II., 91-96.(2) LP II 296.(3) KLEWITZ, o. c., 60-63; JL 4271.(4) • Parochiani presbyteri, totidem (28) ecclesiis infra muros urbis Romae praesi-

dentes. (Cod. Vat. reg. 712 f. 87; KLEWITZ 20)..... ut non omnes parochiani presbyteri ...cardinales essent dicerenturque t, ed. A. MAI, Spicilegium Romanum IX, 1843. SODs.

20 Spätling

pastorali in Urbe ad negotia Ecclesiae universalis in Orbe multolentius processit quam apud episcopos cardinales. Temporibus Leo-nis IX nullus presbyter cardinalis vestigia in actis pontificiis reli-quit. Attamen iuxta Bonizonis episcopi Sutriensis testimonium tri-ginta annis circiter posterius Hugonem Candidum a papa Leone IXfuisse ordinatum accipimus (1). Ex hac notitia fortasse concludipotest Hugonem dictum Candidum iam a papa Leone IX cardina-lem fuisse creatum. E Romerici monte (Remiremont) in Alsatiooriundus, anno 1049 a Brunone episcopo Tullensi, ab imperatoreHenrico III Romanus Pontifex designato, una cum aliis monachis aeclericis patriae suae Romam accersitus est; per duodecim fere annosfontes de eo alte silent. Demum in pontificatu Alexandri II quapresbyter cardinalis tituli s. Clementis et nuntius apostolicus inHispania in lucem historiae venit (2).

Praeter eum pauci presbyteri cardinales in pontificatibus Leo-nem IX sequentibus diplomata pontificia subscribunt. Inveniunturinter eos Fridericus e nobilitate Lotharingica, archidiaconus Leo-diensis, a papa Leone IX ad Curiam Romanam vocatus, bibliothe-carius et cancellariuss. Apostolicae Sedis, diaconus palatinus S.R. E.,abbas Montis Casini, a. 1057 die 14 iunii a papa Victore II presbytercardinalis tit. s. Chrysogoni creatus, demum a. 1057 die 2 augustipapa Stephanus IX electus, iam a. 1058e vivis sublatus est (3). Desi-derius vel Dauferius, abbas Montis Casini, presbyter cardinalisS. R. E. ex titulo s. Caeciliae, a papa Nicolao II a. 1059 die 6 martiinominatus, denique papa Victor III (1086-87)(4). Stephanus Bur- .gundicus, abbas monasterii s. Andreae in divo Scauri et presbytercardinalis tit. s. Chrysogoni (5) aliique tres presbyteri cardinalesnomine Leo tit. s. Marci, Ioannes tit. s. Laurentii in Damaso, Vivus

(1) Bonizonis ep, Sutrini Liber ad amicum, lib. V, MGH Lib. de lite I 598; 588. Bo-nizo ca. a. 1085 eventus paululum confuse describit .• Hugo Candidus card. Romanusquem superius a beato Leone papa ordinatum esse retulimus t. '.. _.

(2) De ceteris eius fatis cf. FR. LERNER, Kardinal Hugo Candidus, München 1931;KLEWITZ, o. C., 65-66. J. RAMACKERS. Analekten zur Geschichte des Rejormpapsttums undder Cluniazenser. I. Zur ersten spanischen Legation des Kardinals Hugo Candidus, in Quel-len und Forschungen 23 (1931-32) 22-28.

(3) GANZER, o. c., 15-16.(4) Ibid., 17-23.(5) KLEWITZ. o. c., 64, n, 203.

De mutatione cardinalatus 21

tit. s. Mariae Transtiberim qui decretum electionis Romani Ponti-ficis anno 1059 die 13 aprilis signaverunt (1). Apparent adhuc sexpresbyteri cardinales in synodis a papa Alexandro II habitis, prae-sertim anno 1068, sed nihil de eis scitur (2). Plura e contra nobisnota sunt de Petro, presbytero cardinali tit. s. Chrysogoni et can-cellario papae Gregorii VII necnon de Benone presb. card. ss. Mar-tini et Silvestri(3).

Cum ingressu praedictorum presbyterorum cardinalium in pu-blica Ecclesiae negotia tamquam legati et acta synodalia subscri-bentes, reliqui ex presbyterio titulorum eadem munera et privile-gia anhelabant. Singula momenta in transformatione antiqui presby-terii titulorum in secundum ordinem Collegii Cardinalium haecdici possunt: primum scil, falsificatio sic dicta imperialis decretielectionis Pontificis, Synodicae generalis etiamque decreti contra si-moniam a papa Nicolao II a. 1060 emissi, in quibus loco cardinalese p i s c o p i tantum de cardinalibus sermo est, quae interpolatioin collectiones canonum legitimi papatus tunc temporum susceptaetiam a presbyteris cardinalibus Deusdedit et Gregorio tit. s. Chry-sogoni, a Bonizone episcopo Sutriensi et ab Anselmo Luccensirecognita est (4); secundum vero schisma Wiberti Ravennatensisqui presbyteris cardinalibus a legitimo pontifice Gregorio VII anno1084 defectis et acta antipapae Clementis III subscribentibus ansamdedit iura aequalia atque illa ab episcopis cardinalibus iam anteaacquisita sibi vindicandi; tertium denique actio papae Urbani IIqui a modo agendi Wiberti aliquomodo inductus suis presbyteriscardinalibus iura vindicata concessit et renovationem cardinalatusa papa Leone IX inchoatam perfecit. Attamen haec tria facta histo-rica nullo modo significant luctam apertam inter episcoposae presby-teros cardinales, sed ex eis partim tantum explicari potest, quomodo

(1) MOH Constitutiones I 544 n. 383.(2) KLEWITZ, o. C., 66.(3) De presh. card. Benone cf. J. ScHNITZER, Die • Gesta Romanae Ecclesiae. des

Kardinal Beno und andere Schriften schismatischer Kardinäle wider Gregor VII, Bamberg1892. Beno, presb, card. tit. 8S. Martini et Silvestri • ante tempora Hildebrandi r card.presb. nominatus est.

(4) KLEWITZ, o. c., 67-70. - Presbyter card. Deusdedit definit cardinales ut sacer-dotes et levitas Summi Pontificis. Cf. KUTTNER, Cardinalis, 178.

22 Spätling

durante pontificatu Urbani II ascensus presbyterorum cardinaliumIn secundum ordinem Collegii Cardinalium peracta fuerit (1).

3. Hisce rerum temporumque adiunctis et eisdem fere rationi-bus tertius coetus clericorum Liturgiae Lateranensi participantiummutationem subiit, nempe collegium decem et octo diaconorum.Ecclesiae Romanae.

Vox Diaconus cardinalis pro septem diaconis palatinis recurritquidem una vel altera vice tantum obiter in actibus iam inde a sae-culo nono, sed non significat aliud nisi diaconos sacro palatio Late-ranensi incardinatos (2). Stilus officialis: Diaconus s. Romanae ec-clesiae remanet usque ad finem saeculi undecimi immutatus.

Temporibus papae Leonis IX iste titulus, sciI. Diaconus cardi-nalis omnino vitatur. Ab hoc Pontifice nullus Diaconus cardinalissensu novo creatus est. Fridericus Lotharingicus ex. gr., bibliothe-carius et cancellarius Sedis Apostolicae, non erat Diaconus cardi-nalis sensu novo, ut saepius in libris historicis erronee scribitur,sed diaconus s. R. Ecclesiae vel diaconus palatinus, qui demum asuccessore eius, videlicet Victore II, anno 1057 presbyter cardinaliscreatus est.

Circa medium saeculum decimum primum existebant in Urbedecem et octo Diaconiae vel etiam monasteria diaconiae dicta quaeerant paroeciae cum clero proprio praesidente archipresbytero (3).Titularis huius institutionis dicitur dispensator, augmentator, rector,pater. Officium eius cum quodam ordine sacro coniunctum non erat.Itaque praeses vel archipresbyter esse potuit etiam cardinalis episco-pus, ut ex.gr. Rainerius ep. card. Prenestinus, simul abbas ss. Cosmae

(1) BECKER,Urban lI,l09-110; FR. J. SCHMALE,Studien zum Schisma des Jahres 1130,Köln 1961, 86 affinnat contra Klewitz: • Dass die Entwicklung auf Angleichung der ver-schiedenen Kardinalsordines zielte, kann nicht bestritten werden, die Frage ist nur, obdies in offenem Kampf geschah oder einfach im Zug der sich wandelnden Verhältnisselag t (ibid., n, 250).

(2) R. EUE, Das • Sacrum Palatium LateTanense. im 10. und 11. Jahrhundert, inStudi GregOTiani, IV, 43-44. Ex. gr. Oderisius monachus et a. 1087 abbas Montis Casinia papa Nicolao II a. 1059' Acerrae • diaconus Lateranensis palatinus t ordinatus, non erattunc Diaconus cardinalis .

.(3) FRUTAZ, Diaconia, 24.

De mutatione cardinalatus 23et Damiani in Mica Aurea (1) vel Petrus cancellarius et cardinalisS. R: E. necnon dispensator s. Mariae Novae aut Falca cardinaliss. Apostolicae Sedis, rector et dispensator monasterii ss. Cosmaeet Damiani in Mica Aurea (2).

Primi Diaconi qui titulum suum in Diaconos cardinales muta-verunt et subscriptioni actorum nomen diaconiae quoque apposue-runt, erant diaconi antipapae Clementis III (3). Hic novus stilus apapa Urbana II in cancellariam apostolicam introductus est (4).Paulo post initium pontificatus eius apparent etiam subscriptionesDiaconorum cardinalium prima vice in diplomatibus pontificiis(5).Ultimo decennio saeculi undecimi istae decem et octo diaconiaefuerunt ab eodem Pontifice novis diaconis cardinalibus assignatae uttituli non minores quam illi presbyteriales (6).

Vertente autem saeculo decimo primo-secundo, regnante papaPaschali II (1099-1118), Diaconi cardinales eius subscriptioni acto-rum titulum propriae diaconiae adiungunt (7). Assistentia charita-tiva antea cum diaconiis coniuncta ad alia instituta charitatis chri-stianae ut ad scholas peregrinorum transierat et nova activitas Dia-c.onorum ~rdinalium negotia publica Eccl~siae universalis amplec-titur. Cardinalatus tandem ad omnes decem et octo diaconos et dia-conias tunc extensus erat. Itaque fine saeculi undecimi tertius quo-

(1) Vid. p. 16, n. 3•.(2) P. FEDELE, Tabularium S. Mariae Novae ab an. 982 ad an 1200, in Archivio delia

Soc. Rom. di storia patria 23 (1900) 224-226 n. XXIV 1074 maii 13: ID. Carte dei mona-stero dei SS. Cosma e Damiano in Mica Aurea. ibid., 22 (1899) 412ss.

(3) KEHR, Zur Geschichte Wiberts von Ravenna, I. e., 987: KLEWITZ, o. c., 89: KUTT-NER, Cardinalis, 197.

(4) BECKER, o. e., 109-112: PL 151, 285 A (KUTTNER, 198).(5) KEHR, Nachträge zu den Papsturkunden Italiens II, in Göttinger Gelehrte Nach-

richten 1908, 228-9: cf. elenchum subscriptionum apud]L I 657: KLEWITZ, o. e., 184.(6) KLEWITZ, o. C., 89-96.(7) KUTTNER, Cardinalis, 198, n. 101. NBI Non omnes difficultates circa Diaconos

cardinales hic et nunc solvi poterant. Ex. gr. In bulla papae Paschalis II de 30 novo 1101omnes cardinales titulorum presbyterialium vocantur «diaconi t. Benedictus, presb. 'cardinalis, diaconus tituli Pastoris, 1073-1085, 1101. Cf. FRUTAZ, Titolo di Pudente. Deno-minazioni successive, clero e cardinali titolari. Estratto dalla Rivista di Archeologia Cri-stiana, 40 (1964/66) 62. - Subdiaconi S. R. E. in Collegium Cardinalium non fueruntassumpti. Cf. R. ELZE, Die päpstliche Kapelle im 12. und 13. Jahrhundert, in Zeitschriftfür Rechtsgeschichte 36 (1950) 153-171.

24 Spätling

que ordo diaconorum in Collegium Cardinalium episcoporum etpresbyterorum assumptus est.

Ineunte saeculo decimo secundo processus mutationis cardinala-tus a papa Leone IX quinquaginta annis antea introductus et linea-mentis descriptus finem habuit. Ex illo tempore tres ordines c1erico-rum. seil. episcopi. presbyteri, diaconi. unicum formarunt CollegiumCardinalium. Compositum erat ex viris doctrina. pietate. ceterisquevirtutibus insignibus. cuius maior pars ex antiquis et novis Ordini-bus monasticis provenit. nempe Cluniacensium, Camaldulensium,Vallisumbrosae, Cisterciensium, ad quos paulo post Canonici regu-lares accedunt.

Praeter elementum monasticum character eius universalis iamtunc senatum Romani Pontificis distinxit. quia variae nationes, seil.Italia, Gallia, Germania, Hispania, Anglia. in eo aderant. Actioillius Collegii Cardinalium universam tunc christianitatem amplexaest. Currente vero saeculo duodecimo forma huius institutionis ex-terne interneque magis magisque solidata instrumentum efficacis-simum factum est pro universali Ecclesia regenda.

Maximae erant vicissitudines historicae saeculorum decursu inCollegio Cardinalium usque ad tempora nostra. cum novas viditmutationes, ubi nova Cardinales S. R. E. exspectabunt munera adEcclesiam catholicam in universo mundo praesentem efficacemquereddendam.

LUCHESIUS SPÄTLING O. F. M.