114

U Lamara Tullianum - radioalgerie.dz Lamara.pdf · Tullianum, di Ruma... «Mamertine Carcere d lêebs yellan ddaw tmurt, deg-s sin wannagen. Tama n wadda d tasraft, isem-is Tullianum

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

U LAMARA

Tullianum

Taggara n Yugurten

Ungal

Asqamu Unnig n Timmuzɣa 2009

Tullianum, di Ruma... «Mamertine Carcere d lêebs yellan ddaw tmurt, deg-s sin wannagen. Tama n wadda d tasraft, isem-is Tullianum. Tedrem, yezzi-as-d ugadir, iqba s uéru. Yiwen yimi si tama ufella i d tawwurt-is, am zun d imi n wecbali. D amkan yexlan, yertem, yumes, yettulles, yessaggad».

S$ur Salluste Mamertine carcere était une prison souterraine à deux étages. Selon l'historien Salluste : «Elle contient une salle basse, nommée Tullianum, qui s'enfonce à douze pieds1 sous terre. Elle est fermée de murs épais et couverte d'une voûte de pierre. C'est un cachot malpropre, obscur, infect, dont l'aspect a quelque chose d'effrayant et d’horrible».

Salluste

                                                            1 Avar Arumani deg-s (Un pied romain) = 29,4 cm, 12 pieds = 3,53 m.

AGBUR Tazwart 9 Ïîrad n Yugurten 15

- Deffir tallit n Makawsen 15 - Tallit n Bestia 18 - Tallit n Albinus 25 - Tallit n Metellus 29 - Tallit n Marius akk d Sulla 49

Tikli n Ruma (Triomphe n Marius) 63 Di Tullianum 76 Tallit taneggarut 93 Asaru umezruy 94 Amezruy n Tullianum 97 Adriraw 105

- 9 -

- 1 - Tazwart

Di 1977 nni, di Paris, i yufi$ adlis n Salluste2, ṭṭṛad n Yugurten3/La Guerre de Jugurtha (Bellum Yugurthinum), di Librairie Maspero. Adlis-nni $li$ fell-as ur bni$. D yiwen umeddakel iyi-d-yennan : Atan «Maspero yeznuzu idlisen am zun d tikci, akken ad yeqfel taêanut-is ussan-agi d-iteddun. Llan din wid yelhan, azzel skud ur fuken !». Akken i tevṛa. Ass-nni kan ufi$-d iman-iw di têanut n Maspero, di Quartier latin, xtare$-d idlisen ara d-a$e$. Isem-nni n Salluste, sli$ yes-s zik, ur cfi$ ma lli$ sne$ ayen yura ne$ ur t-ssine$. Salluste ilul di tmurt n Rruman deg useggas n -87. Yugurten yemmut di -104. Ger tmettant (lmut) n Yugurten akked tlalit n Salluste zrin 18 yiseggasen. Mi yura Salluste adlis-nni «Bellum Yugurthinum» La Guerre de Jugurtha, ad yili di leâmer-is ger 30 d 40 yiseggasen. Nezmer ad nini llan kan 60 yiseggasen ger tmettant n Yugurten d yeḍṛan di Yennayer n -104 akked tira n udlis n Salluste. Tallit n 60 yiseggasen amzun d ulac di tira n umezruy. Di leqrun-nni, tamurt ur tettbeddil udem di 60 yiseggasen, maççi am wass-a. Tira-nni n Salluste banent-iyi-d am zun d tamu$li n win yellan dinna, d anagi di ṭṭṛad n Yugurten mgal Rruman. Mi bdi$ adlis-nni, ufi$-t am zun d tawwurt i d-yeldin zdat-i i wakken

                                                            2 Salluste Caius Sallustius Crispus, -87 ar -35 zdat Äisa, yexdem netta d Cesar di Ruma. Di -46, yeîîef leêkem n Rruman di Tmaz$a (Proconsulat d'Afrique). Yettwassen ugar s udlis-nni yura «Bellum Yugurthinum...». 3 La guerre de Jugurtha (Bellum Yugurthinum), Salluste, édition bilingue français / latin, les Belles Lettres, 1941 Paris, réimpression en 1974. Traduction du latin par Alfred Ernout.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 10 -

ad ére$ amezruy n Yugurten, amezruy n Tmaz$a4. £as akken yeççur tiî, di tedyant-nni ufi$ ixuû kra. Syin $er zdat, acêal n tikkal i ttalse$ ta$uri i wedlis-nni. Yal aseggas ad t-id-ddme$, ad t-$re$ tikkelt ne$ snat, sakin ad t-serse$. Tu$al-iyi am win itessen irennu-as fad. Yal tikkelt éerre$ zdat wallen-iw agellid Yugurten iteddu, yettazzal, iferru tilufa n tmurt-is, yekkat aneccab deg yimen$i, iteddu $ef ugmer deg uza$ar ne$ deg yidurar, icudd s txelxalin n wuzzal... Taggara, ufi$ ayen ixuûûen deg udlis-nni : ixuûû wawal n Yugurten. Di 2006, di «La Foire du Livre» n Paris, i d-$li$ tikkelt tis snat $ef udlis5-nni n Salluste. Mi t-id-ddme$, ufi$ d adlis i d-yeff$en di Lezzayer $ur «Grand Alger Editions». Feṛêe$ mi yufi$ adlis-nni. Feṛêe$ ugar imi adlis d-iêekkun tudert n Yugurten yeffe$-d di tmurt n Yugurten. Ass-nni tban-iyi-d Tmaz$a n Yugurten d Lezzayer n wass-a, yiwet n tmurt ! 2112 yiseggasen zrin seg-mi yemmut Yugurten. £as netta yemmut, isem-is d ubrid d-yewwi $ef tmurt-is, ar ass-a ddren. Abrid-is yenjer seg yiseggasen-nni n ṭṭrad mgal Rruman. Akken ad d-yu$al wawal n Yugurten, ufi$ llan sin yiberdan : asuqqel n udlis n Salluste s tmazi$t, d ubrid wis sin. Asuqqel n udlis kse$-t si tazwara. Ufi$ asuqqel n udlis d timerna kan ara rnu$ awal i wawal n Salluste. Nekk $ur-i, ufi$ yezwar wawal n Yugurten. Asuqqel ad yas wass-is. Taggara, qqime$-as, wwte$ ad skefle$ ayen izemren ad yili deg walla$ n Yugurten di tallit-nni i deg yennu$ Rruman, seg-mi tebda armi d asmi tewwev talast n ṭṭrad... Di yal tadyant d-yeêka Salluste6, wwte$ ad afe$ amek ara yegg yiwen yellan d Amazi$, zdat tlufa n yimir-nni. Di tira n Salluste llan sin wudmawen. Yiwen d udem n umaru d-iêekkun tadyant akken tella, akken i as-tt-id-êkan, akken i tt-ye$ra deg yedlisen yellan imir-nni. Wis sin d udem n Uṛumani

                                                            4 Tamaz$a tella tebva $ef sin : Tamaz$a n ugmuv (Tunes d ugmuv n Lezzayer), Tamaz$a n utaram (Merruk d umur n utaram n Lezzayer). Akin tella Libya d Tniri (ṣṣeêṛa). 5 La Guerre de Jugurtha. Editions GAL / Grand Alger Editions, 2005. 6 Salluste yeêka-d amur ameqqran seg wayen ye$ra deg yidlisen yura C. Sulla, win d-yeîîfen Yugurten d ameêbus di taggara n useggas -105.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 11 -

n Ruma, win iéerren s tiî n weɣref iêekmen ddunit imir-nni. Yella deg wawal : «Ruma i d-yekkan nnig tmura» ! Ma yella wugur gar sin yexûimen, anda yella lkil, yal yiwen ad d-yeêku tadyant-is akken tella. Win d amennu$ n yizmawen ; dinna i tferru s lêeqq. Deg udlis n Salluste, di yiwet tedyant kan i d-yeggra wawal n Yugurten, d awal-nni i as-yenna ass-nni i deg d-yeffe$ s wurfan si te$remt n Ruma, yenna-as deg wawal-is7 : «Ti$remt usekkak, ad yas wass n nnger-is asmi ara taf bab-is» / Vrbem uenalem et mature perituram si emptorem inuenerit. Tawa$it, $as d awal n Yugurten s tidet, d awal i d-yenna s trumanit maççi s tmazi$t ! Awal-agi n Yugurten i d-yeggran ass-a, nezmer ad nini yecba awal-nni n jeddi-s, Masensen, asmi i as-yenna : «Taferka i tarwa n tferka !» (L'Afrique aux africains!). Deg usaru i a$-d-yeooa Salluste, nekni nerra awal n Iugurthae8 i Yugurten n At Yiles. D netta i d-yiêekkun tadyant akken tella, ne$ akken «tezmer ad tili imir-nni». Di yal tadyant, newwet ad naf awalen yezmer ad yessiwel Yugurten. Nesdukel asaru-nni n Salluste akked wawal n Yugurten i wakken ad myefken tayet, ad a$-d-ssefflen tafat $ef leqrun-nni imezwura n tmurt-nne$. £as adlis d ungal kan, ur yelli d adlis n umezruy. Di yal tadyant, di tallit n ṭṭṛad, neqqim kan deg udlis n Salluste. Ur d-nerni tadyant, ur nekkis. Ayen i nekkes, d ayen kan d-yenna Salluste $ef tmeddurt akked tlufa n Rruman gar-asen. Taggara, tanemmirt tameqqrant i Salluste i a$-d-yeooan tira tinigit, tira yeddren $ef Yugurten9, $ef umezruy n yimezwura-

                                                            7 Quand il fut hors de Rome, il tourna dit-on, plusieurs fois ses regards vers la ville, en gardant le silence, et s'écria enfin «Vrbem uenalem et mature perituram si emptorem inuenerit !» «Ville vénale, et qui ne tardera pas à périr si elle trouve un acheteur». La guerre de Jugurtha, Grand Alger Editions, p 56, et Edition les Belles Lettres p. 69. 8 Iugurthae = Yugurten (Isem, akken t-yura Salluste s tlatinit). 9 Awal n Salluste $ef Yugurten : "... Mi yekker Yugurten, yu$al d ileméi, yesdukel tezyen, tirkelt akk d tegzi (tamussni). Yerna awal aéidan. Yekka-d nnig tezyiwin-is. Ur yeooa iman-is di tmeddurt n tinefcect n tarwa igelliden. Iteddu, yettazzal netta d yimeddukal-is, yekkat aneccab, acangal, irekkeb agmer am nepa am at tmurt-is. £as d netta i d amezwaru di yal timsizzelt, êemmlent akk wid i t-yesnen. Yella di yal ûyada n yizem di téegwa n Tmaz$a. Di yal tadyant, netta seg yimezwura i tyita

Tullianum, taggara n Yugurten

- 12 -

nne$. Adlis n Salluste yeldi-a$-d tawwurt $ef tallit yezrin10, neéra amur di tmeddurt n Yugurten akked watmaten-is di twizi-nni tameqqrant, deg yiseggasen-nni u$ilif, iseggasen n yimeîîawen, n tidi d yidammen. Akken yeb$u yili udlis, akken yeb$u yerra-d tadyant am zun tedder, akken tella, yezmer yiwen ad iéer ayen yellan zdat wallen-is, taggara, adlis yeqqim d awalen kan. D awalen yesnin, d ayen ur yeîîif, ur yennul ufus. Di ṭṭṛad n Yugurten, imukan-nni akk seg yekka ugellid Yugurten, anda yuzzel, anda yennu$, anda yevsa, anda ye$li… amur ameqqran deg-sen llan, ddren ar ass-a, maççi d tamacahut : Sirta, Zama, Carthage, Gafsa, Tuga, Tala, Campus Martius, Via Sacra, Circus Maximus, Curia (n Senat), Capitolinus, ... Tullianum. Yugurten yemmut di tesraft n Tullianum di Ruma. Yemmut si 6 wussan n laé d usemmiv. Mi ara nger tamawt i tmeddurt n Yugurten, tameddurt n ukessar d usawen n wacêal d aseggas, ad naff tidet taqerêant : maççi d Rruman i t-yeṣṣawven $er tesraft n Tullianum. D atmaten-is i t-yeskecmen. Iṛumaniyen ur as-zmiren di ṭṭṛad, ur as-zmiren di tiêḥeôci. Ufan-as kan iɣisi di tixubbta n watmaten-is akk d idammen-is. Amezwaru d Hiemsal, yessa$ times tamezwarut n cwal, yewwet ad yekkes Yugurten. Aderbal yeṣṣawev tamsalt armi yebva Tamaz$a $ef sin, tamurt- nni n Masensen.

                                                                                                                                uneccab. Akken yella d amezwaru i tyita, i yella d aneggaru deg wawal $ef yiman-is..."Ïṭṛad n Yugurten, t. 11. 10 Tadyant n Yugurten : Mi yemmut Masensen n at Yiles di -148, agellid n Tmaz$a (Numidya), yu$al mmi-s Makawsen d agellid. Mi yemmut Makawsen di -118, yeooa-d lwert i sin warraw-is, Aderbal akk d Hiemsal, akk d Yugurten, mmi-s n gma-s Mastanabal. Di tazwara kan yewwet yiɣisi gar-asen. Aseggas amezwaru, Hiemsal yemmut deg yimen$i, ne$ seg ufus n Yugurten (?). Aderbal yekker-d d axûim n Yugurten, yessuter i Yiṛumaniyen, bvan-asen tamurt $ef sin yeêricen. Sirta tedda deg umur n Aderbal. Si -118 armi d -112 teqqim akken. Di -112 tekker. Yugurten yezzi i Sirta, yekcem s lâesker-is, yeîîef Aderbal, yen$a-t. Imir Ruma tu$al d nettat i d taxûimt n Yugurten. 7 yiseggasen n yimen$i ger Yugurten akk d Yirumaniyen. Di taggara n -105, gan-as ticeôket s ufus n ugellid Buxuc. Qqnen-as snasel, wwin-t $er te$remt n Ruma. Yemmut di tesraft n Tullianum di yennayer -104, deffir 6 wussan n laé d usemmiv.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 13 -

Masiwen, yerna-d tilufa-s, deffir tedyant n Aderbal, akken ad yebvu tamurt ula d netta ; ad yeddem amur n Aderbal yemmuten. Gawda, yedda d axabit netta d yemnayen n Marius, yekker ad ine$ atmaten-is Imazi$en ; yekker ad yeṣṣer$ tuddar akk d yigran. Jiniral Bumelxir, ameqqran n lâesker Amazi$, yekka-as si deffir i Yugurten, akken ad t-yezzenz i jiniral Metellus. Aneggaru d agellid Buxus, avewwal-is, yefka-as tiyita taneggarut. Yezzenz-it i Ruma akken ad yessem$er akal-is. Afus, s tidet, deg-ne$ i yella. Akken ad ére$ s wallen-iw amkan deg yemmut Yugurten, ad bedde$ anda ibedd, ad nnale$ s ufus-iw iéra-nni yennul s ufus-is netta, ri$ ad kecme$ ti$remt n Ruma. Ri$ ad awve$ amkan-nni. £as ti$remt n Ruma éri$ tbeddel, Tullianum ur ibeddel si leqrun-nni imezwura. £as amkan-nni si tama ufella ibeddel, bnan-as tamesgida i téallit di leqrun imezwura, tasraft akken tella i d-teggra. D awal d-nnan akk wid i kecmen amkan-nni. Iéra-nni d wid yellan ass-nni i yellan ass-a. Ri$ ad ten-id-zure$. Acêal n wagguren aya seg-mi tt-fri$ d yiman-iw, ad kecme$ Ruma. Ussan teddun, aggur deffir wayev, ass n tikli ur d yewwiv. Uki$ d yiman-iw, akken ri$ ad kecme$ amkan-nni i yas-tezzi$ i wass n tikli. Yal tikkelt yella wayen d-yettasen d ugur i terzeft $er Ruma. Tikwal, nekk s timmad-iw tegge$ ccek : "s tidet mazal-it wemkan-nni akken i t-id-yeooa Yugurten ? Amek yedrem ? Amek yeḍyeq ? Amek yettulles ? Amek yeqqim Yugurten $ef yeéra-nni ? Amek yella usemmiv-is di tegrest n Ruma ? Yella wayen i umi isel mi yella dinna ne$ d tasusmi n tesraft-nni kan ? Yella win ikecmen $ur-s yessawel yid-s, yenna-as awal ne$ sin, yefka-as ad isew, yefka-as ad yeçç? I Marius, i Sulla, i yimeddukal-is di Ruma, nudan ad éren tawa$it deg yella ? Amek ? Amek ? Ri$ ad ére$ ayen yella yettḥulfu yes-s Yugurten imir-nni, mi tegren seg yimi n tesraft, ooan-t yenîeô akessar, ye$li am ucettiv deg tesraft n war tawwurt.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 14 -

Yugurten yella yessen ti$remt n Ruma seg yixef $er yixef. Yessen tizerbatin-is, yessen abrid n Curia, tazeqqa deg yett$imi Senat, yessen da$ isem n wemkan-nni deg d-yeggra ass-a : Mamertinum d Tullianum. Yeéra anta i d taggara n wid ikecmen tasraft-nni. Di tubeô 2008, rzi$ $er te$remt n Ruma. Mi kecme$ $er tesraft-nni, rgagi$. Uki$-as i u$ilif-nni ameqqran. I tesraft n war tawwurt, ass-a bnan-as tiseddaôin akken ad kecmen ɣer-s yemzuṛen. D iéra-nni i yellan imir i yellan ass-a ; d tillas-nni i yellan imir i yellan ass-a. Kecme$, serse$ afus-iw $ef yiran-nni n yimi n tesraft, imi-nni seg yenîer Yugurten $ef yeblaven iṣemmaven. Amkan-nni seg-s ur d yeffi$ d ameddur. Nella nbedd di tesraft-nni, nekk akk d warraw-iw, nessusem, mi a$-d-tekcem terbaât n yemzuôen n Iṭalyaniyen ne$ wis anta tamurt. Gar-asen yella wemnir, « le guide » Aṭalyani, i sen-d-yessefhamen amezruy n wemkan-nni. Mi a$-d-yesla nesawal s tmazi$t, nekk akk d warraw-iw, yekfa awal-is i yemzuôen-nni, d$a yezzi-d $ur-ne$, yenna-ya$-d s tefôansist : - Dagi i yemmut ugellid Yugurten, agellid ameqqran n Numidya. Aggur agi yezrin, wwi$-d $er dagi yiwet n tmeddakelt-iw, d tamazi$t n Lezzayer. Asmi d-tekcem Tullianum, tegumma ad tekfu imeîîawen… Yugurten d jedd-is ! Nni$-as i wemdan-nni : - D amezruy-nne$, necrek-it, nekni akk d kenwi. Ur tella tuzzma $ef leqrun d yiseggasen yezrin !

- 15 -

- 2 - Ïṛad n Yugurten

Deffir tallit n Makawsen11

Seg wass-mi yemmut wem$ar, agellid Makawsen,

babat-nne$, tamurt ur as-tufa ixef-is. Nekk nwi$ imir ibeddel wass, ad as- neqqim akken ad nbedd i tmurt-nne$. Mi yemmut babat-nne$, afud d nekni, ad as-neddukel i tcemlit tameqqrant. Am nekk, Aderbal akk d Hiemsal, ad nesdukkel tidi-nne$ akken Tamaz$a ad as-nbeddel udem. Di tazwara, ri$ ad nekkes tuqqna-nni neqqen $er tmurt n Rruman. Nni$-asen i watmaten-iw, ilaq-a$ ad nerr tilisa n tmurt seg wanda llant zik. Ad nekkes ugzir, ad nṣeggem tamurt-nne$. Ad neg iberdan, ad nessem$er igran akk d tliwa n waman di yal ti$remt, di yal tama n tmurt. Ad nesbedd tise$lit i tlisa n tmurt akken yal Amazi$ ad yaf iman-is yella deg wakal is. Yiwen we$bel ameqqran i yellan zik, ass-a yekkes, d Carthage nni i a$-d-yellan am timmist deg wammas acêal d lqern, acêal d aseggas. Di tallit-nni, jedd-i, Masensen yeddukel netta d Rruman, zzin-as i Carthage, snegren-tt. Tefra tedyant-nni, syin tu$al-d akken tella. Di ṭṭṛad aneggaru mgal Carthage d agellid Makawsen i tu$ dinna. D imen$i aneggaru, armi ter$a te$remt n Carthage i d-ters telwit. £as akken, Rruman yessekcem tuccar-is di tmurt-nne$. I$il n Carthage yeôôeé, Rruman yu$ amkan-is. Ayen yellan d akal ger tlisa n Carthage,

                                                            11 Makawsen (Micipsa) : agellid n Tmaz$a si -148 armi d -118. D gma-s n Mastanabal, baba-s n Yugurten. Mi yemmut Makawsen, yeooa-d tamurt ger ifassen n Yugurten akk d sin warra-is, Aderbal akk d Hiemsal. Atmaten n Makawsen : Mastanabal, Gulussa, Masgaba akk d Bugud, negren di sin iseggasen-nni kan imezwura i deg yu$al d agellid. D aîîan i ten-yesnegren (?).

Tullianum, taggara n Yugurten

- 16 -

iêella-t Rruman i nitni, snulfan-d tamurt tamaynut: « tamurt n Rruman / Province romaine ». Taggara, fell-a$ ur tbeddel. Seg nessenger imnayen n Carthage, usan-aɣ-d yemsulta akk d yemnayen n Rruman. Rran tamurt d ayla-nsen, azal tura n 28 yiseggasen aya. Ass-mi yemmut ugellid Makawsen, tiî-iw nekk, ad nekkes azaglu-nni yellan fell-a$ acêal aya. Skud yella Rruman $er yidisan-nne$, ur tezmir ad ters fell-a$ telwit. Di 30 yiseggasen n tgelda n Makawsen, seg wass-mi yemmut Masensen, ye$li-d wegris $ef tmurt-nne$. Kkes-d imen$i aneggaru mgal Carthage, anda kkren Yimazi$en nnu$en ɣer tama n Rruman akken ad hudden Carthage, ur yella kra imen$i i d-yernan akken ad yu$al wakal n Tmaz$a i warraw-is. Makawsen yeqqim kan di tlisa-s am zun d tamellalt mi ara ad te$li. Rruman yecrew akk akal yellan yeîîef-it Carthage, ma d Makawsen yessusem-asen, am zun maççi d akal-nne$ ! Tasusmi n 30 yiseggasen maççi d tasusmi, d tiggugemt ne$ d tesmev n wul. Nekk, si teméi i ẓerre$ akal-nne$ yemmeçç, tilisa mačči anda llant di tazwara i tent-mazal ass-a. èerre$ tamurt-nne$ am zun d amdan-nni i umi yekkes uvar ne$ ufus. S tmu$li-a i yu$e$ abrid-iw, mi newôet, deffir tamettant n Makawsen. Nekk $ur-i newôet, maççi d tagelda n yibeônas, d tagelda i twizi tameqqrant. Newôet a$bel, a$bel-nni ameqqran n tmurt ad t-nbib $ef tuyat-nne$. Nnan yiwen ufus ur yekkat llir. D tidet. Tella tegmat akken ad tebvu taéeyt, yal amur $ef yiwet tayet. Ad tebvu taéeyt, ad yebvu u$ilif. Ssarme$ tagmat d watmaten-iw ad tili ; nekk, Aderbal, Hiemsal, Masiwen12, Gawda akk d wiyav akken llan, ad nebges, ad nbeddel udem i tmurt. Taggara, teffe$ tirga tezleg13.

                                                            12 Masiwen (Masiva), mmi-s n Gulusen (Gulusa), Gawda (Gauda) : gma-s n Yugurten s baba-s. Gulusen d gma-s n Mastanabal. 13 Ugur yellan ger Yugurten d sin watmaten-is isem$er. Di cwal-nni, Hiemsal yemmut. Rruman yessekcem-d tuccar-is, yuzen-d Opimius yebva tamurt $ef sin, gar yugurten d Aderbal. 4 yiseggasen i teqqim akken, yiwen wass tekker gar-asen. Yugurten yezzi s lâesker-is i te$remt n Sirta, anda yella Aderbal.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 17 -

Talast i yellan gar-i akk d Aderbal d Hiemsal d wa : nekk éerre$ abrid-nni n jedd-i Masensen, "Taferka i tarwa n Tferka"14, ma d Hiemsal akk d Aderbal kksen tamurt-nsen ger ifassen-nsen, kksen tamurt n Yimazi$en i tarwa-s, fkan-tt d tarzeft i Rruman. Asmi tekker gar-ane$, ṣṣawḍen-iyi-d awalen yenna Uderbal dinna di Curia15 n Senat, tajmaât n Ruma, ass-mi yerwel akken ad yeccetki. Aderbal yenna-yas : "...Ass-mi qrib ad yemmet baba, Makawsen, yenna-i16 : "tamurt-a, tagelda n Tmaz$a, nekni d iqeddacen-is kan. Imawlan-is n tidet d Rruman. Ilaq ad tgev ayen i umi tzemrev akken ad tallev a$ref n Rruman, am zun d idammen-ik". Am zun ur yessuget awal, Aderbal yerna ugar di tebôat-nni yura i Rruman ass-mi i as-nezzi i te$remt n Sirta. Aderbal yenna di tebrat-nni17 : "...Tagelda n Numidya-nwen kenwi, get- as akken tram, kkset-iyi kan si ger tuccar n Yugurten ; di laânaya-nwen, di laânaya n tgelda n Rruman, i wudem n jedd-i Masensen...". Win ara yessiwven taêilet $er talast am tagi, ur as-d-yegri yise$, ur as-d-yeqqim yisem n tissas akken ad yili n uéar n At Yiles, ne$ ad yeqqim d agellid n Tmaz$a. Awalen-nni yenna, asmi i asen-sli$, tuli-yi-d tkuffirt seg yedmaren-iw, uki$-as i tkurt-nni tcudd turin-iw. Aderbal yekkes abernus-is, yeooa iman-is akken d aâeryan. Taggara, ur as-d-yegri yisem n yise$. Ur yelli d gma. Idammen i d-a$-icerkan, nekk kkse$-ten akin. 5 wagguren i as-nezzi s lâeskeô i te$remt n Sirta. Taggara, tefra temsalt-is. Aderbal yu$ abrid n Hiemsal, yemmut ula d netta.

                                                            14 "Taferka i tarwa n Tferka !" / L'Afrique aux Africains !" (Masensen). 15 Curia : tazeqqa i deg yennejmeâ Senat n Rruman, di tlemmast n Ruma. 16 Aderbal devant le Sénat à Rome, défendant sa cause contre Jugurtha : "Au moment de sa mort mon père Micipsa me prescrivit de me considérer seulement comme l'intendant du royaume de Numidie, dont vous étiez les maîtres légitimes et les véritables souverains, de m'efforcer aussi, dans la paix comme dans la guerre, de rendre le plus de services possibles au peuple romain." (Salluste, p. 23). 17 Tabrat n Aderbal i Sénat n Ruma : "... Disposez à votre gré du royaume de Numidie, puisqu'il est à vous ; mais arrachez-moi à des mains parricides : je vous en conjure par la majesté de votre Empire, par les droits sacrés de l'amitié, s'il demeure encore en vous quelque souvenir de mon aïeul Masinissa...." (Salluste, p. 47).

Tullianum, taggara n Yugurten

- 18 -

D abrid i yu$en i ten-yesnegren i sin18. Zdat unekcum $er te$remt n Sirta, mi nella nezzi-as, usan-d yem$aren n Senat n Rruman $er Utique akken ad a$-frun. Ger yem$aren-nni yella Aemilius Scaurus. Uznen-iyi-d, rzi$ $er dinna, éri$-ten. Nekk nni$ ayen nni$, sfehme$-asen tadyant. Nni$-asen d Aderbal i d-yu$alen $er cwal maççi d nekk. Taggara ma yefka-d udem, yeffe$ si Sirta yelha, ne$ tifrat n temsalt ad teglu s uqerruy-is ne$ s uqerruy-iw nekk. Timmist d asfay kan i d dwa-s. Im$aren-nni n Rruman u$alen $er wansi i d-kkan, nekk fki$ lameô i lâeskeô ad kecmen Sirta. Aderbal yeffe$-d s lâesker-is ad yeg imen$i. Yettwaîîef, yemmut din zdat Sirta am netta am wid yellan yid-s. Ur yella webrid nniven. Mi slan di Ruma kecme$ Sirta, Aderbal yemmut, d$a yekcem-iten uferfud ameqqran. Iôumaniyen yeb$an dinna ad sme$ren taluft, ad aznen lâeskeô $er tmurt-nne$, kkren fell-asen. Fkan-as ôôay i Consul Calpurnius Bestia, sbedden-t $ef temsalt n Numidya, akken ad iheggi lâeskeô-is. Zrin kra n wagguren, lâeskeô n Rruman zegren-d ilel Agrakal19, kecmen-d tamurt-nne$. Aqerruy-nsen d Consul Calpurnius Bestia, yerna yedda-d yiwen wem$ar n Senat, Aemilius Scaurus. Zegren-d aman, kecmen-d Tamaz$a. Tallit n Bestia Calpurnius

Tewwev-a$-d tafat $er wanzaren. Ur yella wanda ara

nerwel. Di tidet ur ri$ ṭṭrad gar-a$ nekni akk d Rruman. Nekni yid-sen yecrek-a$ umezruy $ezzifen seg wass-mi yella jedd-i Masensen di ṭṭṛad n Carthage. Ivelli kan, nekk lli$ yid-sen, s

                                                            18 Mi d-as-yezzi Yugurten i Sirta, Aderbal yewwet akken ad d-yeffe$ s lâesker-is. yettwaîîef. Yugurten yekcem ti$remt. Am Uderbal, am Yimazi$en yellan yid-s din, yeêkem-asen s tmettan. 19 Ilel Agrakal : mer Méditerranée.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 19 -

yemnayen Imazi$en, di ṭṭṛad n Numance di Spanya20. Cfi$ ass-mi iyi-yuzen Makawsen akken ad zegre$ ilel Agrakal, ad nna$e$ $er tama-nsen. Zegre$ Ilel nekk akk d ujemmal n yemnayen Imazi$en. Newwet aneccab, axtuc, acangal, ajenwi. Nefka iqerruyen-nne$, nefka tayet i jiniral Scipion armi nessenger acengu. Necrew tidi, neçça a$rum asemmav yid-sen. Dinna i lemde$ tussna n ṭṭṛad n Rruman, amek i as-teddun, amek seddun tiêêerci-nsen. Dinna i rni$ lemde$ ugar tameslayt-nsen, talatinit. Acêal iseggasen n telwit deg nella nekni d Rruman, nekk ur riɣ ad d-asen wussan n ṭṭṛad yid-sen. £ille$ tadyant n Hiemsal akk tin n Aderbal ad qqiment kan gar-ane$ nekni di Tmaz$a, ma d Rruman ur ten-tewwiv temsalt. £as éri$ tamsalt n tlisa nekni d Rruman ur frant seg-mi sersen ivaôôen-nsen deg wakal amazi$ yellan ddaw Carthage, ssarme$ ad as-d-naf abrid i tifrat nebla ameréi, nebla amennu$. Akken ad sen-ssefru$ tadyant, uzne$ mmi, akk d kra n yem$aren, nni$-asen ad awven $er Ruma ad ṣṣiwḍen awal-iw. Din ad mmagren C. Bestia, ad éren yem$aren n Senat i yasen- fki$, ad inin awal-iw : "d atmaten-iw, Hiemsal akk d Aderbal i d yesnulfan cwal, maççi d nekk ; d ayen gan kan nitni i $er wwven nitni. Nekk ssarme$ talwit, nitni kkren-d $er yimen$i. D nekk, Yugurten i tessnem ivelli di Numance i d Yugurten n wass-a". Ass-mi wwven $er Ruma, ur ten-ooan ad kecmen ti$remt, ur ten-ooan ad inin awal i wwin. Gan-asen-d afrag. Yessuter C. Bestia akken ad kecmen Curia, Senat ur ten-yeooa ad kecmen. Taggara ur ten-ooan ad inin awal i wwin s $ur-i. U$alen-d si Ruma am akken zegren. S tmu$li-a n telwit i as-ddi$ i C. Bestia ass-mi d yekcem tamurt-nne$. Yal ass teddu$ akken ad afe$ anwa abrid yes-s ara nefru cwal-agi d yekkren. £as lâeskeô n Bestia di tazwara kan srewten

                                                            20 Yugurten yefka-t ugellid Makawsen akken ad yall Rruman deg yimen$i n

Numance di Spanya. Ass-mi yessuli ṭṭṛad, yekker ad yu$al, yefka-as-d tabrat jiniral Scipion i Makawsen : «Ayaw-ik Yugurten, yufrar deg yimen$i n Numance. Tikli-s d tirrugza-as sfeôêent-iyi. Tanemmirt-ik imi iyi-d-tuznev argaz am wagi di tegnit n tidet. £ur-k ayaw i yeddan deg webrid n jedd-is Masensen.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 20 -

ayen i umi zemren, sser$en acêal d i$rem, acêal d iger, wicqa. Nni$-as ma yella wenziz usirem akken ad tefru s telwit, anziz-nni ilaq-a$ ad t-id-neîîef. Di temlilit-nne$, nekk akk d Bestia, nni$-as : « abrid n ṭṭṛad ur yelha i nitni ur yelha i nekni. Ïîrad ur yessuffu$ $er wayen yelhan ». Taggara, tadyant teffe$ akken nniven. Lli$ di te$remt n Begga21 asmi d usan, nnan-iyi-d ad ddu$ akken ad mlile$ Bestia di te$remt n Utique, deg wakal îîfen deffir uhuddu n Carthage. Ass-nni, ufi$ tajmaât thegga akken ad gen azal n telwit. Ger Iôumaniyen-nni, llan yem$aren n Tmaz$a i yellan seg wedrum n Aderbal. Neqqim, nesawel, wwi$-asen-d tadyant akken tella si tazwara armi d taggara. Tawa$it n Sirta, d Aderbal-nni i yeggumman ad yefk udem. Mi nekker, nefra-tt. I wakken ad d-nsers talwit, ilaq-a$ ad sen-nefk 30 n lfilan, ajemmal n yezgaren akk d yigemren. Si tama-w, nekk kki$-asen si tewwurt. Qeble$. Ma s ure$, lfil, azger ne$ agmer i yes-s ara d-ters telwit, d abrid qeble$ ula d nekk, $as ééay wanect i d-cerven fell-a$. Ma yella d asfel $ef tlisa n tmurt-nne$, am zun ur yella kra. Tamurt n Masensen ass-a teddukel, ur tebva ara ɣef sin. Si tifrat-nni n Utique, nefka ayen i a$-d-cerven, ters-d telwit. Iôumaniyen deg wemkan-nsen, lâeskeô ff$en tilisa n Tmaz$a, kecmen akal n Carthage, nekni neqqim deg wemkan-nne$. N$il tefra dayen. Mi yewwev wawal $er Ruma, slan yefra yugurten akk d tejmaât n Bestia d Scaurus, tekker gar-asen di Ruma. Wid yeb$an ad si$en times di Curia n Senat ufan-as abrid, yecban C. Memmius. Ulac taêilet ur d yewwi akken ad yesendem im$aren n Senat iqeblen tifrat n Bestia. Yenna-yasen "Bestia akk d imeddukal-is zzenzen tamurt, zzenzen nnif n tmurt-nsen, ...". Tiî-is netta, di tfukal-nni, akken kan ad tt-yefru d yexsimen-is deg wurar yellan gar-asen. Imir di Ruma terna tekker tmes ugar. Sin iderma i yellan di Senat. Yiwet tama d at "nobilis", at wakal widen yeôwan, si tama nniven d at "popular", im$iden. Yal tikkelt, d timsizzelt gar-asen anwa ara d-yernun tardast deg udabu n tejmaât n

                                                            21 Begga = Beja, ti$remt yellan ass-a di Tunes

Tullianum, taggara n Yugurten

- 21 -

Senat. Tu$al am tiddas gar-asen. Win yekkan sya, wayev ad as-d-yekk syin. U$alen am wemcic d u$erda. £as akken bvan $ef sin iderma, di taggara tekka tama di tayev ; awal n Memmius teqbel-it tejmaât n Senat. Fran ad ôéen tifrat-nni d-yellan gar-ane$, ad aznen ugar n lâeskeô-nsen $er Numidya, ad sme$ren imen$i. Senat n ¨Ruma yuzen-d Cassius $er Tmaz$a. Uznen-t-id, yezger-d ilel akken ad iyi-d-yessiwev awal fran di Senat. Mi nemlal, yenna-yi-d cceôt n Ruma : « Ilaq ad zegre$, ad ssutre$ asuref (smaê) d leânaya di tejmaât n Ruma. Yenna-yi-d da$, yif tifrat yid-sen nitni wala ṭṭṛad mgal aɣref n Rruman ». Ufi$ awal n Cassius d abrid. Nitni fkan-d udem, nekk nni$-asen deg webrid i lli$. Fri$-d ôôay-iw, anida tella tebriḍt n tifrat ad newwet ad tt-nevfeô. èri$ nekk abrid n ṭṭṛad sanda yesuffu$. Win t-yessnen, yeéra ala a$ilif, imeîîawen akk d idammen i d-irennu. Awal-nni lwaêid d Cassius, yetkaki-yi-d tadyant-nni n wass-mi zegre$ nekk akk d lâeskeô Imazi$en $er tmurt n Spanya akken ad nenna$ di Numance, tama n Rruman. S $ur-sen i lemde$ tussna n yimen$i. S $ur jiniôal Scipion i lemde$ tiêêerci n ṭṭṛad, asuddes n lâeskeô, tikli yesdarin imdanen, inif si tama $er tayev, tikli $er deffir yal wa deg wemkan-is. Di tedyant-nni n Numance i d-gi$ imeddukal Iôumaniyen. D imeddukal idammen, cuba$-ten ɣer watmaten-iw ne$ ugar. Ass-a ur ri$ ad azzle$ $er ṭṭṛad, ur ri$ ad dehme$ wid yellan d atmaten-iw ivelli. Tilufa n Hiemsal akk d Aderbal frant, ayen $ef nudan ufan-t, ma d nekk ur tiî-iw ad azzle$ $er yimen$i mgal Rruman. Zegre$ ilel, d abrid $er Ruma. Mi nekcem $er Senat, d C. Memmius i d yebdan awal. Yewwi-d tadyant akken i as-yehwa : «n$i$, rni$, ff$e$ iberdan, kkse$ sser $ef we$ref n Rruman»... Ur yeooa ti$mert, ur yeooa taêilet. Yeksa-d anda i as-yehwa akken ad yesseêmu tajmaât n Senat. Awal-is iban s anda yessuffu$. Mi yesuli awal-is C. Memmius, yerna-d tilufa-s Quintus Minucius Ruffus, taggara ssutren-d akken ad asen-rre$ awal.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 22 -

Mi ddi$ ad ssiwle$, taggara d C. Baebius i d-ineîqen, yegzem-iyi-d awal. £as yekker herwel, imdanen yellan dinna ssugten tiwu$a, Baebius ur sen-yessusem. Yenna-d ayen yenwa d abrid. Anejmaâ yefra, neffe$-d si Curia, tiyersi tebda tfessi. Mi n$il frant, imir i bdant. Mi tefra temsalt nekk akk d Rruman, tlul-d taluft nniven nekk d watmaten-iw. Mi teddu$ ad u$ale$ $er Tmaz$a, tadyant n Masiwen tebda tettim$ur di Ruma. Masiwen, sseêman-t-id imeddukal-is, yezzi-asen i yat tejmaât n Senat akken ad as-fken tamurt n Numidya, ne$ ad as-fken i netta amur-nni n tmurt i yellan deg ufus n Aderbal ass-mi nebva. Nekk ɣileɣ ad yili $er yidisan-iw, ad neddukel, ad nesddukel tamurt, ad nekkes i$isi-nni iga Aderbal, netta yu$ abrid n Hiemsal akk d Aderbal. £as d gma n idammen, yiwen babat-nne$, yiwen jedd-it-nne$ Masensen, Masiwen ur d yeîîif anziz si tirrugza n jedd-is. Tamurt n baba-s d jedd-is yerra-tt d ayla n Rruman. Yeb$a ad d-ya$ tagelda si Ruma. Masiwen yella dinna di Senat ger widen akken yessekren tiwu$a. Yella ger wid-nni yessugguten aéeggi akk d tsusaf d yir awal $ef Yugurten. Afus deg-ne$ i yella. Armi tevra twa$it i fehme$ anida i tella twekka, anida i tesawev tyita. Iôumaniyen, tiêerci snen-as. Anda ur teîîif ad ndin tixfet anda nniven. D wid d-yesḥeṛcen Masiwen, zun d lexyal n tebêirt, i as-d-yefkan win ara s-yeqqimen. Fkan-as-t ad t-ine$ akken ad sme$ren taluft, ad awven sanda ssarmen : anekcum n Tamaz$a. Qqimen-as i Masiwen, n$an-t di tlemmast n Öuma. Nitni n$an-t, tiyita sbabben-tt i Bumelxiô, nekk sefven-d ajenwi $er yiri-w. Ssuff$en-d awal, yiwen seg wid-nni yen$an yettwaîîef. Nnan yudder-d isem n Bumelxir akk d Yugurten. Di herwel-nni, nni$-as i Bumelxir ad isenser iman-is si Ruma, tiêila n Rruman nessen-itent. Nni$-as netta ad yu$al $er tmurt, nekk ad qqime$ ad qable$ tajmaât n Senat. Tundar-nsen banent am uzal, ala tasusmi i ur asen-ssusume$ ara. Akken teffe$ teffe$. Nu$al $er tejmaât n Senat. Akken nekcem $er Curia, neqqim, d$a sekren felli ahlelli. Ur ooan yir awal, ur ooan aéeggi.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 23 -

Widen yessazlen idim n Masiwen wwten ad glun s yixef-iw akken ad tt-frun di yiwet tegnit : n$an Masiwen, akken ad glun s uqerruy n Yugurten. Ixef n tidet ur yella deg wawalen-nsen, awalen n times n Memmius. D tussda kan i umi d stufan : « Amek ? Ten$iv argaz di tlemmast n Ruma, teréiv laânaya n tmurt-nne$ ? Ur tgiv leqdeô i tmurt n Rruman ! Atg.... ». Ayen akk d-ssuff$en, nekk ssusme$, gguni$ anda ara teffe$. àçi$ s wallen widen d-yessawalen, yiwen yiwen akken ad cfu$ fella-sen. Win ççi$ s wallen d$a netta ad isers allen-is, ad yessusem am zun ur yella di tirkeft-nni n yivan yeseglafen. Zzi$ tamu$li-w i tzeqqa-nni n Senat. èerre$ idurran-nni n yemdanen. Nitni rekkmen seg wurfan, nekk rni$ tasusmi, nitni rennun deg wurfan ugar. Taggara, mi kkre$ ad neṭqeɣ, ad asen-iniɣ ayen ri$, yesse$l-iyi-d C. Baebius, yenna-yi-d : « D nekk ara yessiwlen, keçç susem kan !». Baebius yessekfel-d tiêila-nsen yiwet yiwet. Baebius yefsi tundar i cudden s wawalen i yes-s tent-cudden nitni. Yenna-yasen tiqerêanin. Taggara yesse$li-d tasusmi, tiggugemt, di tejmaât n Senat. Yefra unejmaâ n Senat. Ticeôket-nsen tezgel. S wurfan n taluft-nni i d-yernan i d-ff$e$, ooi$-en Ruma $er deffir, d abrid $er Sirîa. Tuff$a d-ff$e$ si Ruma, fran-tt nitni $ursen zun d ansar i d-nesre$, d tarewla i d-rewle$. Wid yundin ticeôket-nni , wid akken yeb$an ad glun s uqerruy-iw, ufan tawwurt i seg ara sseêmun abendir i yat Senat, nnan : «Mi yerwel, yu$al $er Numidya, d tidet, armi yen$a !». Akka ! Di Ruma ggten wid yeb$an cwal ugar. Mi tent-xeôzen akken Senat ad imil $er tama-nsen, akken ad a$-yeîîef akken nella, taggara nni$-asen i yimeddukal-iw : ddut ! D abrid kan ara a$-ijebôen. Ayen d yekkan gar-a$ yid-sen drus ! Mi d neffe$ si ti$remt n Ruma, tuli-d tkurt n wurfan, zzi$ $er deffir, se$le$ $er te$remt, d$a nni$-asen : "Ti$remt usekkak, ad d-yas wass n nger-is asmi ara taf bab-is".22

                                                            22 " Vrbem uenalem et mature perituram si emptorem inuenerit !" / "Ville vénale, et qui ne tardera pas à périr si elle trouve un acheteur !".

Tullianum, taggara n Yugurten

- 24 -

Mi d wwve$ $er Tmaz$a, mi kecme$ Sirta i d-as-uki$ i twa$it deg nella. Ayen akk nuzzel, taggara yen$el, yewwi-t wasif. Aéar n tixubta yella deg-ne$, taggara yerra-a$-tt-id akken tella di tazwara. Ad as-nu$al i ugadir swadda. Di Sirta, gi$ aberraê, $re$ i tejmaât n yem$aren n tmurt. Usan d akken llan, di yal ti$meôt n Tmaz$a, di yal adrar, di yal aza$ar. Tadyant meqqret, i$imi-s ad yi$zif. Mi teddu$ ad asen-ini$ awalen imezwura, gre$ tamawt i tejmaât-nni, d$a tkaki$ d ayen éri$ di tejmaât n Senat di Ruma, di Curia nni. Di Sirta ur llan at Nobilis, ur llan at popular. Yiwen wedrum i yellan. Zdat wallen-iw llan kan Imazi$en am nekk. Yal yiwen d am$ar n tmurt deg yella, yusa-d seg Wawras, si We$balu, si Tedmayt, si Tezmalt ne$ ansi nniven. Yal yiwen yusa-d acku uznen-t-id widen yellan dinna. Ur yelli d idammen n jedd-is, ne$ d igran n yirden-is i t-id-yessawven $er tejmaât n Tmaz$a di Sirta. èri$ imir ayen yellan $ur-ne$, ayen ur yellan $ur Rruman. £ur-ne$ imdanen yiwen wazal-nsen, ur llant tseddaôin gar yemdanen. Masensen, jedd-i, asmi yu$al d agellid, yu$al s yi$il-is d wayen iga s timmad-is, ur yella s idammen n jedd-is netta. Mi neqqim, wwi$-asen-d i wid d yezzin tadyant akken tebda armi d taggara, awal zdat Senat, tixidas n wid yeb$an ad a$-snegren, tadyant n Masiwen. Nni$-asen taggara, ussan d-iteddun ur llan d ussan n tifrat gar-a$ d Rruman. Si tura, ad nheggi iman-nne$ i yimen$i yid-sen. Tilisa-nne$ d nekni kan i d tise$lit-nsent. Nni$-asen, ma zik ngen tanafa, ass-a ad ngen kan azgen, ma zik neqqen snat wallen, ass-a ad neqqen kan yiwet tiî, ma zik nedda d tikli, ass-a ad nazzel. Nekk sawle$-asen, nitni slan-d, nnan-d ayen éran d abrid, tamu$li-nne$ yiwet. Tefra tejmaât n yem$aren, tekker, yal yiwen yu$ abrid-is ad yeṣṣiwev awal i yat tmurt-is, akken ad yesuffe$ aberraê ameqqran n tnekra.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 25 -

Tallit n Albinus Postumius Bestia Calpurnius yezzi akin $er tmurt-is ur isers tifrat,

ur yeôéa afud n Yugurten. Awal-is yeôéa-t Senat n tmurt-is. Yu$al $er Ruma am zun ur d yezgir. Di tegnit-nni, lâeskeô-nsen berken di tlisa n tmurt n Carthage, nekni nbedd $ef yiman-nne$, negguni ass-is. Ur negguni agguren mi nesla yezger-d jiniral Albinus s weglaf n lâeskeô. Yal asafar n yimen$i yegla-d yes-s. Acêal d ababuô i d-yeççuô akken ad yesem$er ṭṭṛad. Yid-s yedda-d gma-s, Aulus, d aâessekriw am netta. Mi a$-d-ṣṣawven awal wid yellan di Utique, di tmurt n Carthage, nekk suff$e$ awal i yal tamurt n Tmaz$a. Ass n ṭṭṛad ass-a yusa-d. Ussan imezwura, lâeskeô Iôumaniyen bdan ssuffu$en-d tuccar-nsen, tikwal da, tikwal din. Teddun am waôeẓéen-nni n te$rast, ur ooan ti$mert. Yiwen wass ad qqsen ti$remt, igran, ass nniven ad hudden tiliwa d tmedwa n waman. Ansi kkan d a$ilif, ala lmut, idammen akk d imeîîawen i d ooaǧǧan $er deffir. Nitni teddun, nekni tikwal ngezzem-asen abrid a nemyewwat, tikwal neooa-ten ad zrin. Tiî-nne$ nekni, neb$a ad néer amek tikli-nsen. Axbacen-nni-nsen, iban-d ur yella d abrid-nsen nitni. Iban d abrid n tiêêerci. Acku Rruman, ma yeqsed tamurt, d nger. Di tallit-nni, nekk éri$ ayen yellan di tezmert n Rruman, acêal n yergazen i yellan, ma d nitni ur éran acêal n yergazen i zemre$ ad d-sdukkle$ i ṭṭrad. £ef waya, di yal timlilit yid-sen, ttefke$-asen kan ayen iwulmen akken ad ten-qablen. Irgazen d yegran ugar. Ansa i d-ff$en, ad d-afen lâeskeô Imazi$en zdat-nsen, ne$ ad d-êlellin deffir-nsen, teff$en-d am zun d ti$irdmiwin si ddaw tmurt. Ansi kkan ad afen Imazi$en zwaren-ten $er wemkan. Nedda-asen yiwet yiwet, armi ççan tiyita di yal tama. Di yal timlilit, qbel ad akin ansi i asen-d-tekka tyita, Imazi$en uffgen, ff$en annar imen$i. Nedda-asen am tasna n waôéen, tuqqsa $ef tikkelt, affug $ef tikkelt. Tewwev-d tegrest, i$li-d usemmiv, ṭṭrad yefra. Lâeskeô n Rruman u$en amkan-nsen, qqimen anida i ten-tu$. Di tallit-nni, akken yeéôa Albinus tettraê ôéaget, tetteddu $er uqerruy-is, yu$ abrid, yu$al $er Ruma akken ad yessuter i Senat ad as-d-

Tullianum, taggara n Yugurten

- 26 -

yernu lâesker. Di Tmaz$a, yeooa-d gma-s, Aulus, akken ad yeêkem lâeskeô yellan. Di Ruma terwi gar-asen. yal tama tekkat akken ad teîîef Senat. Ur fran. Teqqim akken texôez. Tafrent23 ur d tezmir ad d tili. Di Tmaz$a, Aulus yesla amek terwi di Ruma. Yekker, wissen yeb$a ad yezwir ad yekfu ṭṭṛad akken ad yawi ise$ i yiri-s netta, ne$ yeb$a kan ad d-yesuffe$ tuccar-is. Di yennayer n tegrest d usemmiv, Aulus yessuffe$-d lâeskeô-is akken ad nna$en yid-ne$. Abrid-is amezwaru yedda $er te$remt n Sutul24. Mi nesla s tuff$a-nni, nuzzel akken ad as-d-neg afrag i Sutul. Qbel ad nawev, nemlal deg webrid widen uzne$ akken ad d-awin isalan si Sutul. Ti$remt tefreg, agadir-is yezmer ad yeîîef tiyita. Aulus ur yezmir ad yekcem. Zzin-as i te$remt acêal n wuvan d wussan, wa yekkat wa yekkat, nekni negguni-d si t$altin, nenṭel. Aulus amcum, anekcum yeb$a ad yekcem ti$remt, tugdi yugad ad yaé $er zdat. Yuki-yas d taqerêant. Mi neéra tadyant-nni, nni$-asen i wid yellan yid-i : ad nekker ad nqeôôeb $ur-s, ad t--id-nesselqev netta d lâeskeô-is $er wennar ilaqen ; syin ad néer ma d imen$i i $ef iteddu Aulus, ne$ d askan n tezmert-is kan. Yella deg wawal n zik di tmurt-nne$ : "ma tse$lev, wwet ! Ma ur tezmirev, ur s$al ! D netta ara tt-id-yefrun. Ayen deg umi zware$, fki$ widen ikecmen gar lâeskeô n Aulus. Yal tardast i ddan, yiwen seg-sen ad a$-d-yessiwev ayen yellan, anida llan, d wayen nnan. Tga-ya$ zun gar-asen i nella. Mi a$-d-éran, nekni nteddu zdat, nitni teddun deffir-nne$, ooan ti$remt n Sutul $er deffir. Tameddit n wass, qbel ad d ye$li yiv, Aulus d lâeskeô-is gan agraw ad nsen deg yiwen wegni. Agni-nni zzint-as-d tewririn si yal tama. Amḍiq-nni nessen-it, nessen iberdan-is. Akken d ye$li yiv, usan-d $ur-ne$ wid-nne$ ssawven-a$ awal, d$a nni$-asen i yifesyanen yellan yid-i : - "Ad wen-d-ini$ awal. Acêal n wussan aya i nessensar i Aulus. Nekni neéra ayen yellan, netta ur yeéri. Di ṭṭrad d axvaf. Win

                                                            23 Tafrent : le vote, dans la République romaine / yal tikkelt ad fernen sin n Consul I Senat. 24 Sutul = Astul (?) ; ur nessin anda tella te$remt ass-a, di Tunes ne$ di Lezzayer.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 27 -

yewten d amezwaru i yezwaren $er miêlal. Tamsalt n Aulus ad tt-nefru ass-a. A nekcem deg yiv tagrurt-is. Yal yiwen seg-wen ad yekker ad iheggi lâeskeô-is". £as éran imen$i n yiv ur yella d tanumi-nne$, taggara éran ilaq-a$ ad tt-nefru. Mi asen-d-nni$ awal-iw ssusmen, yal yiwen yekker ad iheggi wid-is. Tiremt, nseggem idurra, d abrid $er tekwant anida yeffer Aulus akk d lâsekeô-is. Nedda-as yiwet yiwet, awal ur yella. Nekka-asen-d si tama ufella, nezzi-asen $ef yidisan, ur yella wansa ara rewlen. Mi éri$ nezzi-d akk i terbaât, nga-asen tameqyast, ne$li fell-asen am akken t$elli tmedda $ef wewtul. Qbel ad akin ad éran ayen yevran yid-sen, nekni nesserwet asgen deg gnen. Ur éran ad rewlen ne$ ad kkren ad wwten $ef yiman-nsen. Nadam, âeggu n tikli acêal n wussan akk d wesduqqes-nni, abrid-nsen d anejli akka d wakka. Yekker herwel ameqqran deg wennar-nni. Amur ameqqran seg-sen rewlen, dduklen $er yiwet tewrirt yellan nnig wemkan-nni. Nurez Aulus, lâeskeô neooa-ten ad nesren, amur ameqqran seg-sen ur yeddim uzzal. Yu$ lêal nezzi-d akk i tmurt-nni. Tevra yid-sen am yi$erdayen deg umeôdax. Aulus nurez-it-id, atmaten-is ur yella wansi ara rewlen. Mi yuli wass, ssutre$-as i Aulus ad ten-nefru. Si tlemmast-nni n yiv, si mi i yasen-nekcem annar, nezzi-yasen-d, nekk reffve$ srusu$ amek i d ixef-is temsalt-a. Ayen b$i$ nekk, d abrid n tifrat nekni akk d Rruman. Imen$i n wass-a, nekk b$i$ ad yernu tardast i tifrat. Tella da$ tayev ; $ur-ne$ nekni s Yimazi$en, axsim ma ye$li, yewwev tamurt, yexnunes, argaz n tissas ur as-irennu tiyita. S webrid-nni i as-ddi$ i Aulus. Qqime$ $er tama-s, nni$-as : - Tusam-d ad a$-tenna$em di tmurt-nne$. D kenwi i d-izegren ilel, tkecmem-d Tamaz$a-nne$. Nekni ur nra ṭṭṛad nekni d Öṛuman ; i nessarem kan d talwit, yal yiwen ad yeqqim di tmurt-is, ad yeqqim di tlisa-s. Taggara tesseflem-d acêal n lâeskeô ad tgem ṭṭṛad deg wakal-nne$. Kečč a Aulus, u$al $er tmurt-ik, siwev awal-iw i Senat di Ruma. Mi as-kfi$ awalen-iw i Aulus, $re$ i sin yergazen-nne$, îîfen ixtucen, ssutre$-asen ad bedden, ad gen tawwurt gar-asen, si tama $er tayev. Aulus seg tama-s, ye$ra i lâesker-is ad sersen uzzal-nsen. Imen$i yefra.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 28 -

Se$le$-as i Aulus d amezwaru, yedda-d s leêder, yekna, yezri ddaw yextucen-nni. Syin, wa deffir wa, Iôumaniyen-nni, zrin di tewwurt armi d aneggaru. Neooa-ten u$alen d imedduren $er Utique. Mi yewwev wawal n twa$it yevran $er Ruma, yekker deg-sen uferfud. Awal-nsen yiwen kan :"Amek d tella tifrat d Yugurten, amek Aulus yefka awal s yisem n Ruma, netta, yugaden ad yemmet, yugad ad yewwet s yi$il-is yessers ajenwi-is. Awal n Ruma ala Senat i yizemren ad t-yefk. Aulus nni i ya$-d- yewwin tacmat, awal-is ur deg-s azal !" Albinus, dadda-s n Aulus, yeéra tadyant n gma-s $er yixef-is i tezmer ad d-teddu, yesseêma awal akken Senat ad tt-yefru, ad d-yernu lâeskeô $er Tmaz$a. Di tmerwi-nni, Senat yeggumma ad yeddu deg wawal n Albinus, yeggumma ad yernu lâeskeô. Albinus yennu$na, texreb-as twenza, syin yu$ abrid n Tmaz$a, yekcem $er Utique. Nnan, mi d yusa kan si Ruma, $as di tlemmast n tegrest, yeb$a ad d-yesuffe$ lâeskeô-is akken ad yerr ttaô n gma-s. Mi yefhem tawa$it deg llan lâeskeô-nni, yugad ad yeçç tiyita tis snat. Isers iman-is, yegguni tafsut, yegguni ass-is. Tadyant-nni n Aulus terna-d fella$ aferfud. Di Ruma cudden arkasen akken ad d-rren ttaô, Albinus ihegga iman-is, nekni neqqim, newhem amek i d ixf-is. Abrid-is iban sanda i tetteddu. Ad yer$ uzegzaw d uquran. Tilufa n Rruman nessen-itent acêal aya. Di tazwara kan ssuff$e$ aberraê i twizi tameqqrant. Yal tamurt ad tefk ne$ ad ternu irgazen. Ayen i a$-ixulfen nekni akk d Rruman d wa : nitni sbedden tamurt-nsen $ef tejmaât n Senat, adabu yella, lâeskeô yella. Yal tikkelt ara sen-d-te$li taluft, d timerna kan i d-rennun i wayen iheggan. Nekni di Tmaz$a, ur teddunt akken. Nnig lâeskeô i yellan yid-i seg yixef $er yixef useggas, amur ameqqran d ifellaêen i d- itekkren ma yili uberraê i ṭṭṛad. Yugar deg-sen i yu$en tannumi d uqabac, i yu$en tannumi d ujenwi ne$ d uneccab. £as akken, yal yiwen deg-sen mi yebges, zun d izem. £as d ifellaêen, nitni yal ass heggan akken ad wwten $ef tmurt-nsen. Ma d tiyita n Rruman, tikwal alamma tewwev-asen $er talast i d-ttefken udem. Acengu, $ursen, d win kan d ikecmen

Tullianum, taggara n Yugurten

- 29 -

tilisa n ti$remt-nsen, n taddart-nsen. Tu$al-d tmu$li-nsen ansi d-u$alent tlisa n wakal n ti$remt-nsen. £ur-sen, win d ikecmen Tamaz$a, skud ur d yewwiv akal-nsen, am zun ur yella. Amur ameqqran n tikli akk d tazzla, teddu$-ten akken ad fru$ tilufa n imen$iyen gar-asen. Mi tefra yiwet ad d-tlal tayev. Akka yal tamurt, yal tallit. Tikwal $ef tkessawt, tikwal $ef waman n wasif, tikwal $ef wulac ne$ $ef wawal gar sin yemdanen. Mi tekker tmes, ugar i d-irennun i cwal i d-ikeččmen i tifrat. Akka i d tamurt-nne$, ise$ yella deg-s, akerfa yella deg-s. Ddi$ di yal tamurt akken ad nesbedd afud n tnekra. Di yal ti$remt, ad yili wefrag, ad yili wayen ara ççen yemdanen agguren ma yezzi-asen Rruman. Anida ur llant tesrafin, n$ez tisrafin i yirden, i teméin, i tazart, i tini. Yal taddart, yal ti$remt ad tili tgella-as. Anida llant tuddar ur nefrig, nesdukkel-itent anda yella wefrag. Nesulli ayen yellan d irgazen, imnayen, igemren. Wid isefsayen uzzal begsen, wid inejren as$ar êebken i wenjart n temsegfin, n yextucen d ineccaben. Yal yiwen yekker, irgazen, tilawin, imeéyanen, im$aren. D tiwizi tameqqrant, d tiwizi n tmara. Di yal ti$remt, ilmezyen kkren, imeéyanen bedden di yal tawrirt, di yal ti$ilt, allen-nsen êercent. Ayen imbawlen éran-t, awal yewwev yal ti$remt. Mi fran di Senat n Ruma, uznen-as-d i Albinus, ilaq-as ad yu$al $er tmurt-is. Taggara ad yu$al akken d asemmav, ur d yerra ttaô n gma-s. D Cecilius Metellus i umi d fkan di Senat ad ibedd $ef Tmaz$a, d Consul amaynut. Tamurt-nne$ nekni s Yimazi$en, nitni sbedden-as-d aqerru si Ruma, am zun d ayla-nsen. Tamaz$a d akal-nne$, d akal n yimezwura-nne$, d ayla n wid ara d-ilalen deffir-nne$. Tallit n Metellus Cecilius

Metellus yerna-d lâeskeô ugar, yerna-d uzzal, igemren,

syin yu$-d abrid n Tmaz$a s wacêal ibabuôen. Mi d yewev yufa-d Albinus di Utique. Yezzi-d akk i wanda llan lâeskeô n Rruman. Yal tama yekka-as-d, taggara yeéra s wallen-is ayen yellan. Ala asekkak $er gma-s, ala yir tannumi di yir iberdan.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 30 -

Yeéra tawa$it-nni n leâskeô-nsen. Ur llan d wid i $ef ara yettkel. Yefhem, ur llan d irgazen izemren ad gen ṭṭṛad mgal Imazi$en. Akken ad ya$ abrid n ṭṭṛad, Metellus ilaq-as ad ibeddel udem n lâeskeô-is. Ussan kan imezwura ibeddel-asen tikli, yekkes-asen ayen n dir, Yekkes-asen yir tannumi, yesbedd-iten s tazzla, tikli d walmad n ṭṭṛad gar-asen ; yal ass ad beddlen amkan, yal ass ad ddun akin akka. Accemma kan yerra-yasen-d ifadden-nni n lâeskeô. Di tuddsa n lâesker, nnig Rruman yiwen ur yelli. Ayen akk ixeddem $ef tiî-nne$ nekni. Acêal n tikkal i as-uzne$ i Metellus akken ad as-d-naf tawwurt. ṭṭṛad nekni mgal d Rruman nekk ur t-b$i$, Metellus ur as-iban d abrid yelhan. D yir abrid i neéra i sin yid-ne$, d yir abrid i Ruma, d yir abrid i Tmaz$a. Uzne$-as imdanen akken, s wawal yelhan, ad nekkes ugur, tagut yellan gar-ane$, ad d-naf abrid n tifrat. Metellus yeqqen-itt akken nniven. Ilmend n tifrat, Metellus yewwet ad yurar tiêeôci, ad yeg ticeôket s yal amdan i as- uzne$. Iôeggem yal yiwen, yal amdan ara as-yessiwven gar ifassen-is Yugurten icudd am yizimer. Ass-mi i a$-d-êkan widen akk d iweûûa, fehme$ ur yella laman deg wergaz-nni. £as akken, ur kkise$ layas. Nni$-as, ayen nezzu$er ugar, ayen d nêella di telwit ugar. Di Ruma, éri$ tezmer ad tbeddel tallit, yezmer ad ibeddel udem udabu, ad zrin wagguren, iseggasen, ɣer taggara ad tekkes t$ennant fell-a$. £ur-i, Metellus akken i as-fkan lâeskeô ad yeg ṭṭṛad, i zemren ad as-d-aznen azekka ad yu$al ansi i d-yusa. Yal ass i d-nekkes i ṭṭṛad yelha. Metellus icudd arkasen, yeb$a ad ibeggen i widen t-id-yuznen yezmer-as i ṭṭṛad n Tmaz$a. Yeb$a ad ibeggen i yexûimen-is di Ruma atan yestahel amkan deg yella. Yeb$a ad yefru uguren n Senat di Ruma s idammen n Tmaz$a. Akka di yal tamurt, di yal tallit. Amdan yiwet tikli-ines ; tilufa n wemkan-a ad yewwet ad tent-yefru seg wemkan nniven. Tga-as am temsaâreqt-nni : « afus-is deg ufus-inu, ûûut-is yewweḍ agemmav ». Yiwen wass armi nesla bdan teff$en-d lâeskeô n Metellus si tlisa n wakal n Carthage, d abrid $er Tmaz$a. Mi yi-d-ṣṣawven awal, uki$ i yir ussan wwven-d. Ayen akk newwet akken ur d-

Tullianum, taggara n Yugurten

- 31 -

keççmen akal-nne$, ass-a tewwev-a$ tafat $er wanzaren. Ur yella wanda ara nesinef. Di tazwara, mi d-bdan tikli-nsen, ur sseṛ$en, ur n$an, ur snegren. Metellus akk Marius teddun-d, nwan ad iyi-d-afen deg webrid gguni$-ten. Teddun, teddun abrid-nsen $er Ti$remt n Begga. Dinna di Begga, kecmen ti$remt nebla imen$i, ooan tarbaât n lâeskeô, îîfen ti$remt, syin rnan ddan abrid-nsen $er zdat. Nitni teddun deg wakal-nne$, nekk sedduye$ awal-nni-inu. Nni$-as $as cudden-d arkasen i ṭṭṛad, nezmer ad naf tasarut n tifrat. Ur yeéri yiwen ansa ara d-tas tafat. Awal n Metellus i widen uzne$ ur ibeddel, yeqqim yiwen-is : "awit-iyi-d Yugurten d ameddur ne$ d a$errus". Yella deg wawal zik "mi ara tawev tfidi s i$es, ur yellan s anda ara terrev". Metellus yessawev tifidi anda ur itekkes uqerriê. Nufa, ilaq-as ad yeêliles, ad iéer taqriêt n yimen$i akken ad d-yu$al $er webrid yelhan. Nefra ad sen-neqqim di tza$art n Mutul, akin i wasif. Neéra abrid deg teddun, nezwar-asen, nhegga iman-nne$ dinna. Bumelxiô yu$ amkan-is s lâeskeô-is akk lfilan yellan, nekk îîfe$-d amkan agemmav $er tama n ti$ilt. Nefra amek i d ixf-is mi ara d-awven s amkan-nni. Neqqim negguni-ten. Awalen-nni i asen-nni$ i lâeskeô-nne$ ur ten-ttu$. Awalen-nni usan-d seg yidammen-iw, usan-d seg iéuran n tmurt-nni n yimezwura-nne$. Ass-nni mmekti$-d jedd-i Masensen, éerre$-t zdat wallen-iw mi sen-sawale$ i lâesker-nne$. Ur ri$ ṭṭṛad ur qebble$ azaglu i tmurt-iw. Nni$ asen : - " Ay atmaten, selt-iyi-d ! Ass-a yusa-d wass i deg ara nekkes azaglu i tmurt-nne$ ! Ur neffi$ iberdan, ur nekcim tamurt n medden, ur nezgir ilel akin i wedrar n Tgergert ad nawev tamurt n medden ! Ass-a aqla$ di tmurt-nne$, deg wakal-nne$ anda llan iéuran-nne$ d ye$san n yimezwura-nne$ ! Ur nezmir ad nefk afus di tmurt-nne$ ! Ad a$-zzmen ijedditen-nne$ ! Wid d ikecmen ass-a usan-d akin i yilel, usan-d akin i wedrar, ôéan leânaya n tmurt-nne$, kecmen Begga ! Ma neooa-ten, ad kecmen yal ti$remt, yal tamurt ! Talast, d nekni ara sen-tt-id-igen s yi$il-nne$ ; afrag d nekni ! Ur nuzzil $er ṭṭṛad, ur nra ṭṭṛad ! Nezwar s yiles aéidan, s wawal n telwit, s wawal yelhan

Tullianum, taggara n Yugurten

- 32 -

akken ad nefsi tiyersi icudden ! Ass-a ur a$-d-fkan tameééu$t, ur gan ccan i wawal-nne$ ! Ma tella tuzzma, fell-asen kan ara d-tili ! Aqli zdat-wen ! Acengu ad d-iteddu ! Ise$-nne$, ise$ n tmurt-nne$ d kenwi i as-ibedden akken ara s-terrem tise$lit ! Aqla$ neddukel afus deg ufus, tayet $er tayet ad nerreé i$il i a$-d-yewwven ! Ad nerreé afus i a$-d-yennulen ! Abrid n yise$ ass-a, abrid n tissas d kenwi !". Rni$ smekta$-asen-d tadyant n Aulus akken ad éren ma neb$a, ma neddukel, nekni nezmer-as i wedrar. Rni$ asen : "- Tadyant n Aulus ivelli kan i tevra. N$il ass-nni nu$ abrid n yise$, nerra Aulus akk d lâeskeô-is d imedduren, neooa-ten u$alen $ef yivarren-nsen, $er yexxamen-nsen, $er tarwa-nsen. Nekni neb$a talwit i tmeddit, taggara Rruman yerna-d lâeskeô, yerna-d uzzal akken ad yeg ṭṭṛad mgal-nne$. Ivelli d Albinus akk d gma-s Aulus, ass-a d Metellus. Udem-nsen yiwen, d udem n t$ennant akken ad rren tamurt ddaw uzaglu-nsen. Ihi, nekni ad sen-nini ala ! Tamurt-nne$, akal-nne$, nekni d Imazi$en ur nqebbel azaglu. Ass-a yal yiwen seg-wen ad iger afus ad ijeqqem azaglu n Rruman. Ass-a tamurt d kenwi i tegguni !". Mi d yewwev Metellus s lâeskeô-is, yufa-ya$-d nhegga-as ticeôket. Mi d-wwven $er wennar-nni, éran-a$-d, d$a zzin, sdukklen iman-nsen i umen$i. Rutilus, s umur n lâeskeô-nni, yu$ abrid tama n wasif, Metellus iteddu $er zdat s umur nniven, Marius yegra $er deffir. Ur nezzi, ur nezzu$er. Nekk si tama, Bumelxiô si tama nniven, ne$li fell-asen. Tussna imen$i n Rruman tga am tiddas. Am akken tt-lemde$ di Numance i tella. At tmurt-nne$ da$en nekk ssne$-ten. Armi tt-cerwe$ meôôi$et i sen-slemde$ tussna imen$i n Rruman. Nnig lâeskeô-nni yellan yid-i, wiyav d ifellaêen. Ur tella tidi, ur tella tmussni. Mi tekker, nitni ad hebbjen am tessna n waôeẓéen. Yal yiwen akken i as-d-tusa tmu$li, akken i as-d-tban tyita ad as-yeddu, anida yufa ad tt-isers. Deg imen$i-nni, yella wayen i a$-iferqen nekni akk d Iôumaniyen. Nekni nessen amkan, nitni ur t-ssinen. Nitni ééay-it, nekni fesssus-it, nekni nesgunfa, nitni âyan si tikli mi d-wwven $er tza$art-nni. Ayen i a$-iferqen, rri$-t d afud akken

Tullianum, taggara n Yugurten

- 33 -

ad nesserwet Metellus akk d lâeskeô-is. Rni$-asen taggara i wid-nne$, qbel ad tekker : "anida twalam yessefk, serset tiyita". Akken i tevra. Mi nemme$ fell-asen, yekker deg-sen herrwel. ² Metellus yeêrec, yessen. Di tlemmast n tyita, yeéra d iv i d-iteddun, yesdukel-d kra n wid-is, yu$ abrid n ti$ilt-nni yellan zdat-s. Wid-nne$ yellan dinna, ur as-d-gezmen abrid, nesren akka d wakka. Accemma kan armi neéra amur ameqqran n Iṛumaniyen u$en ti$ilt-nni. Iv ye$li-d, nefra imen$i ur tekka tama di tayev. Metellus yenser, neooa-t ad yu$al $er wansa i d yekka. Tidet, di tyita-nni tamezwarut ur ri$ ad snegre$ lâeskeô n Metellus. Lemmer d ayen i ri$, yili dinna ad as-nezzi. Ad azne$ i yal tamurt ad d tefk irgazen. Ur d iteffe$ si tewrirt-nni alamma yemmurt ne$ yurez s icuddan-nne$. Neooa Metellus yenser akken ad as-neg abrid i tifrat $er zdat. Metellus, Ahat ad yerr avar, ad yelli tiwwura n telwit, netta yu$ abrid n nger. Anida yedda, anta tamurt yekcem ad d yeoo nger deffir-s : times i yigran, ahuddu n i$erman, tamettant i wid d yufa deg webrid-is. Ansa yekka ad yeoo deffir-s ixeôban, idammen akk d imeîîawen. Lemmer nebɣi ad t-id-nemager akken ad as-negzem abrid, nekni neooa-t iteddu. Simmal iteddu, simmal iteééu ta$ennant, yessakay-d ttaô, imdanen-nne$ éerren s wallen-nsen udem n Rruman. D udem n twa$it, n times, n nger. Yal tamurt nekcem deffir Metellus ad begsen wid d-yegran mazal ddren. Anida nufa yeooa Metellus lâeskeô, nekni ad ten nessenger. Akken i as-nedda acêal n wagguren. Nufa d Metellus i a$-d-yessenkaren imdanen, i a$-d-irennun i$allen. Nekk, $as nerra zun d urar n wemcic d u$erda, tiî rri$-tt $er Ruma. Unze$ acêal d amdan akken ad zegren, ad éôen imeddukal-iw dinna, am wid n Senat, am wid d yeff$en si Senat. Ri$ ad d-naf tifrat, yal yiwen ad yezri di tewwurt. £as amennu$ mgal Metellus iteddu, abrid n tifrat nekk $ur-i ur yergil, asalu yellan yezmer ad yeṛôez, asirem ur itekkes. Tilufa n Metellus, $as maççi s lfeôê i tent-néer, nerra-tent zun d uéu i t$ennant mgal Rruman. Yal yiwen ara yeéren a$eééu-nni n Rruman, ad yeg talast gar-as d Rruman. D asif idammen i ye$z Metellus akk d Marius gar Imazi$en akk d Rruman.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 34 -

Di tikli-nni, Metellus yenwa iteddu anida i as-yehwa. Tidet-is, iteddu anida i nra nekni. Tamurt ne$ ti$remt ur nra a tt-yekcem, nteg-as-d afrag isennanen. Acêal n tyita i yeçça deg webrid-is. Netta i$il yeîîef tamurt, nekni neéra nesseksay-it akken ad yernu ad d yefk udem n tidet n Rruman. Akken da$en at tmurt-nne$ ad éren azal n tmeddurt tilellit, akken ad gen talast ger tudert n telwit, tudert tamazi$t, akk d tuqqna ddaw uzaglu n Rruman. Metellus, gi$-as afrag akken ur ikeççem Sirta akk d ti$remtin nniven. Ma deg wza$ar, neooa-t yesserwet. Di tidet, tikli-ines tefka-d i at tmurt-nne$ udem n Rruman. Win ur t-nessin zik, ass-a yessen-it, « win yenîeôôen ad yeqlileê !». Tudert n telwit tikwal tessufu$-d ayen n dir seg wayen yelhan. Ass-mi yella jedd-i Masensen d agellid, ne$ deffir-s di tgelda n Makawsen, ulac ti$mert n tmurt deg ur d yella yimen$i gar ti$remtin, ger tuddar ne$ ger txeôôubin. Tikwal d imen$i $ef wayen deg ur yella wazal ; $ef tlisa n tkessawt, $er terga n waman i tissit n tebêirin, ne$ tikwal $ef snat turdas n wakal. Yal tikkelt tettawev $er tummeét, $er ucangal, timseggeft ne$ aneccab. Mi $lint tmegrav, syin ad u$alen i tuzzma, i "tenniv-iyi-d, nni$-as". Di tallit-nni, ur éran ur ssinen acengu n beôôa. Imir, acengu-nsen d atmaten-nsen, d loaô-nsen, ne$ d win icerwen tidi yid-sen. Tilisa n tmurt, ur tent-éeôôen, ur llant deg walla$-nsen. Tilisa n tmurt beâdent fell-asen akken yebâed igenni $ef tmurt. Tikli n Metellus, nekk $ur-i, tusa-d akken ad tekkes tidder$elt- a n at tmurt-nne$. Ansi i yezri Metellus ad yeoo imeîîawen, ad yeoo ta$ennant n at tmurt i yisem n Rruman. £as ulac ticrav nebla idammen, tallit-nni ur nra ad ti$zif. Yal tikkelt neéra anida yella netta s lâeskeô-is. Anida yella, nekni ad as-nheggi tarbaât ara ten-inebcen si deffir mi kecmen ti$remt. D anbac kan, syen lâeskeô n Rruman ad d u$alen $er deffir ad gen afrag i yiman-nsen ; ti$remt-nni ad tt-ooen, ad nesren deg webrid-nsen. Amur ameqran n lâesker-is i d-neîîef deg yimen$i, nekni neooa-ten d imedduren. Mi sen-nenna awalen iseggmen, amur seg-sen u$alen d lâeske$-nne$, ddan yid-ne$.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 35 -

Urar-nni n wemcic d u$erda gar-ane$ yedda acêal n wagguren. Lemmer yerna aseggas yili ad d-negren lâeskeô n Metellus, ad yegri yiman-is, ad yu$al $er Ruma. Si tazwara, di yal imen$i anida yella, awal-iw nekk yiwen kan : anéad n Metellus ur ilaq ad t-yennal yiwen. Metellus yusa-d $er Tmaz$a d ameddur ad yu$al d ameddur $er Ruma. Ur sen-nettefk tasebbiwt nniven i Senat. Yiwen wass nesla, Metellus yu$ abrid n ti$remt Zama25. Yewwev-a$-d wawal akken kan bdan tikli. Nekwni negzem, neffe$ s abrid ameqqran, nekka ansi nniven, nezwar-iten $er Zama. Metellus neooa-t yesserwet anda neb$a, ma d Zama ur tt-keççmen ivaôôen-is. Akken teb$a teffe$. Amezruy n Zama d ameqqran. Nek, cube$ Zama am mummu n tiî-iw seg wass-mi lli$ d ameéyan. Zama d ti$remt deg yennu$ jedd-i Masensen mgal lâeskeô n Carthage. Dinna i yeréa afud n Hannibal d lâeskeô-is. Dinna i yerwel Hannibal i tillas. Zama d iéuran-nne$, d akal ur yessendaf Metellus ass-a. Di tallit-nni, Masensen akk d Scipion sduklen i$allen-nsen akken ad dehmen Hannibal akk d Sifaks ass-mi d-kecmen Tamaz$a. Dehmen-ten, srewten-ten, srewlen-ten, taggara rran-d akk akal n Tmaz$a i ugellid Masensen. D Masensen s timmad-is, yezwar zdat lâeskeô-is, yekcem annar imen$i. Tadyant-nni n Zama26 teqqim-d ar ass-a : "Di tlemmast n

                                                            25 Zama = Zama (ti$remt anida yennu$ Masnsen mgal Hannibal ; ti$remt yellan di Tunes deg yimen$i wis sin (2ème guerre punique). 26 ṭṭṛad n Zama yura fell-as Tite Live, amaru n Rruman. "L'historien latin Tite-Live fait un récit très imagé de cette bataille : « Un combat singulier s'engage entre Massinissa et Hannibal. Hannibal pare un javelot avec son bouclier et abat le cheval de son adversaire. Massinissa se relève et, a pied, s'élance vers Hannibal, à travers une grêle de traits, qu'il reçoit sur son bouclier en peau d'éléphant. Il arrache un des javelots et vise Hannibal qu'il manque encore. Pendant qu'il en arrache un autre, il est blessé au bras et se retire un peu à l'écart... Sa blessure bandée, il revient dans la mêlée, sur un autre cheval. La lutte reprend avec un nouvel acharnement, car les soldats sont excités par la présence de leurs chefs. Hannibal voit ses soldats fléchir peu à peu, certains s'éloignent du champ de bataille pour panser leurs blessures, d'autres se retirent définitivement. Il se porte partout, encourage ses hommes, abat par-ci, par-là ses adversaires, mais ses efforts demeurent vains. Désespéré, il ne pense qu'à sauver les restes de son armée. Il s'élance en avant, entouré de quelques cavaliers, se fraie un chemin et quitte le champ de bataille. Massinissa qui l'aperçoit se lance avec son groupe derrière lui. Il le presse, malgré la douleur que lui cause sa blessure, car il brûle de le ramener prisonnier. Hannibal s'échappe à la faveur de la

Tullianum, taggara n Yugurten

- 36 -

yimen$i, Hannibal akk d Masensen myeéren, myaâqalen tiî $er tiî. Hannibal ineggez-d tidist yenser i waxtuc-nni yerran $ur-s. Syin yewwet-d s tezmert-is. Axtuc-is yenta deg wegmer n Masensen, ye$li yemmut. Masensen ineggez $er tmurt, yedda s tazzla $er wemkan deg yella Hannibal. Masensen yettazzal, ixtucen nettun deg wefrag-is27 igan s weglim n lfil. Mi d yekkes yiwen wextuc ad sen-t-yerr $er zdat, ad ye$li yiwen seg-sen. Deg wedwi-nni, yiwet tyita tenta deg yi$il-is. Idim yettazzal ; Masensen yesedreg iman-is, yunef akin, cudden-as-d i$il-is, syin yedda $er zdat $ef wegmer nniven. Imen$i yeêma ugar mi d-éran Imazi$en agellid-nsen yedda-tt am yizem $er zdat. Hannibal iteddu yekkat, yetéeggi $ef lâeskeô-is, tikwal ad yerr akin, tikwal ad yerr akka, axtuc yedda, ajenwi yedda, acangal yedda. £as akken yekka-tt di cedda, Hannibal yeéra simmal irgazen-is nessren, wa d amejruê, wa yessedreg ixf-is. Yerna yewwet ayen i umi yezmer, taggara, yessdukel tarbaât, yedwi akin, yeffe$ seg wennar n yimen$i. Masensen yeéra-t ula d netta. yesdukel tarbaât-is, yedda di lateô-is akken ad-t-id-yeîîef ne$ ad t-ine$. Win yettazzal, win yettazzal deffir-s. Hannibal inser di tillas n yiv i d-ye$lin". D tadyant-nni n Zama i yenfan Hanibal si tmurt. Taggara, yeffe$ si Carthage, yen$a iman-is di tmurt n Surya. Di tikli-nne$ $er Zama, negla yid-ne$ s umur ameqqran n lâeskeô-nni n Rruman i d-neîîef d imeêbas. Neéra ad gen nnig wayen i umi zemren akken ur d $ellin gar ifassen n Rruman. Dinna di Zama, nseggem ti$remt, nesuli ifergan d ineccaben, n$ez tisrafin, nerna ayen ilaqen i ṭṭṛad. Imezda$ n dinna begsen, heggan iman-nsen. Mi éri$ afrag i Metellus d Marius yuli, ff$e$-d si ti$remt akken ad sen-d-ggani$ si lbaâd. Tiî-iw nekk, ri$ ad neg taêilet akken lâeskeô n Rruman ad ten-nesselqev beôôa n te$remt, akken ur keççmen Zama. Ri$ imen$i ad d-yili beôôa n Zama. Mi d neffe$ si Zama nekka abrid i neéra ad t-id-a$en Metellus akk d lâeskeô-is. Deg webrid-nni mi nteddu, nemuger widen-nne$, nnan-a$-d éran Rruman iteddu-d. Nnan-a$-d tarbaât                                                                                                                                 nuit dont les ténèbres commencent à couvrir la nature. » (2eme guerre punique (218-202)). 27 Afrag = bouclier

Tullianum, taggara n Yugurten

- 37 -

tameqrant tetteddu deg webrid-is, ma d Marius s terbaât-is yu$ abrid n te$remt n Sikka, yunef ad d-yeglu s yirden i lâeskeô-nsen. Dinna sin yiberdan i yellan. Ilaq-a$ ad tt-nefru : ad negzem abrid i terbaât tameqqrant n Metellus d-iteddun $er Zama, ne$ ad nevfeô Marius iteddun $er Sikka. Zama ttekle$ fell-as, éri$ tezmer ad teîîef ademmer amezwaru n Metellus. Zzi$, nni$-asen i lâeskeô-iw, d abrid $er Sikka. Deg yiv i newwev $er dinna. Nufa Rruman yezwar-a$, u$en amkan, heggan isuka n yirden ad ten-awin. Mi yuli wass, mi ddan ad ff$en si te$remt, ne$li fell-asen. Nekni nedda fella-sen si zdat, at Sikka hemlen-d fella-sen si deffir. Nerra-ten am i$erdayen gar-ane$. Ala win i snesren ivaôôen-is i d-yeff$en d ameddur. Marius netta yeêrec, mi tekker kan yerwel akin i wennar n yimen$i, yessenser aqerruy-is. Mi tefra tin n Sikka, nezzi-d $er webrid n Zama. Neéra Rruman zwaren $er zdat, am Metellus am Marius abrid-nsen iban s anda teddun. Nekni netteddu, nferru-tent amek ara sen-negg. Mi nemcawaô gar-ane$, nṣeggem lâeskeô, nenna-yasen ayen negguni seg-sen. Nedda yiwet yiwet. Mi newwev zdat Zama, neéra imen$i yekker. Rruman zzin i te$remt kkaten, wid-nne$ begsen, bedden-d deffir yifergan, win d-iqesden ad t-id-êerqen. Yal tiyita tedda, iéra imeqqranen, aneccab, axtuc, times, zzit d waman yer$an. Si yal tama ala tiwa$yin. Afrag n Zama yeîîef ur yertim. Am tyita n Sikka, am tedyant n wass-a zdat Zama. Rruman ttna$en $er zdat armi éran lâeskeô-nne$ yekka-asen-d si deffir. Yekker deg-sen uferfud. Ur éran anda ara rren, ur éran anda ara rewlen. Nerra-ten d ilemmasen, nesserwet ayen i umi nezmer, syin simmal nekkat, simmal njebbed iman-nne$ akken ad ten-nessebâed $ef Zama, nitni ddan di lateô-nne$. Nudi-tt, teîîef ! Rruman ttun d Zama i d abrid-nsen. Iv ye$li-d, yal yiwen yu$ amkan-is. Ur tekka tama di tayev. Metellus yeîîef yiwet n tza$art, yessemlal dinna lâeskeô-is, nekni nu$ ti$ilt akin, at Zama ttheggin i wass amcum. Qbel ad yali wass i hegga$ lâeskeô-nne$. S leêder, nbeddel amkan, nezzi-as-d i lâeskeô n Metellus akken ad ne$li fella-sen si tama ur ɣef bnan. Akken i teffe$. Mi yuli wass, nitni heggan

Tullianum, taggara n Yugurten

- 38 -

iman-nsen, nekni nekmen, nesusem, ur éran anda i nella. Mi bdan tikli qublen afrag n Zama, nekni ne$li-d fella-sen. Am yivelli-nni, am ass-nni. Nezwer igemren s tazzla, di tlemmast n lâeskeô-nsen. Yugar i ôekven igemren i newwet s i$allen-nne$. Si tṣebêit armi d tameddit nekni d imen$i. Yal tama tekkat ayen i umi tezmer. Ye$li-d yiv, yal yiwen yu$ amkan deg ara yesgunfu. £as nezmer nekni ad nekcem ti$remt n Zama, nekk ur ri$ ad nekcem. Ufi$ ṭṭrad-nni ibeddel udem. Win i d-yusan ad as-yezzi i te$remt, yufa-d iman-is nezzi-yas nekni. Tiyita-nni n Sikka tefka-yi-d tasarut n yimen$i. tadyant n Zama tefra-tt-id ugar. Ass wis sin, akken kan yuli wass, Metellus yesdukel-d ayen d-yeggran di lâeskeô-is, yu$ abrid-is akin. Zama ur tt-kcimen ivaôôen n Metellus. Tagrest tewwev-d, Iôumaniyen sduklen iman-nsen di tmurt n Carthage ne$ di kra i$erman i îîfen di Tmaz$a. Nekni di Sirta, ncudd-itt akken ad d-naf abrid n tifrat akk d Rruman. Kkes-d ansi i nekka, reglen-d iberdan. Senat n Ruma yegguma ad a$-d-yefk udem. Widen yellan deg-s sseêman abendir akken ad idum webrid n ṭṭrad. Wid iran talwit, awal-nsen ur s-sellen. Mi yuzne$ irgazen i tifrat, ad ten-id-rren qbel ad kecmen Ruma. Teqqim tiyersi tcudd. Metellus akk d yifesyanen-is, $as imen$i ur yella, stufan-d i têila. Yewwev-iyi-d wawal n tikli-s. Ayen ur d yewwi s yi$il-is d lâeskeô-is, yekkat ad t-id-yawi s tiêḥeôci. yezzi akk i wid yellan yid-i, icban Bumelxir ne$ wiyav akken ad d-yaf i$isi gar-ane$, ad yaf afus ara a$-yezenzen. Tikli-s éri$-tt. Si Ruma reglent-d tewwura, nu$al nerra tiî-nne$ $er Metellus. Nni$-asen i wid-nne$, ma nesseôdeb Metellus, tamezwarut ad nessen$es uguren n ṭṭrad i tefsut d-iteddun, tis snat netta ad yessiwev isalan yelhan i Ruma. Ma nessinef-it $er webrid n tifrat, yella usirem ad a$en awal-is di Ruma. Yella deg wawal, "dir win yettaysen", ilaq-a$ ad neseddu awal. Akken i nefra, Metellus ad as-nazen tarbaât n tifrat. D Bumelxiô i d am$ar n terbaât. Nefra ad as-inin awalen agi i Metellus : "Nekni nra tifrat d Rruman. Abrid n ṭṭrad ur yelha i nekni, ur yelha i tmurt n Ṛṛuma. Nekni yid-wen nemyussan.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 39 -

Acêal iseggasen aya neddukel, nennu$ deg yiwet tama, nennu$ di Carthage, di Spanya, di tmura nniven, nekkes ugur n Carthage. Ass-a ilaq-a$ ur ntettu ayen yezrin. Abrid yenjer Scipion akk d Masensen, ilaq ad yili d abrid-nne$ ass-a. Tadyant i ken-id-yeskecmen $er tmurt-nne$, lmut n Aderbal akk d Hiemsal, d ugur yellan gar-ane$ nekni. Ur newwiv Ruma, ur nra ad nekkes leqder $ef Ruma. Ayen nra nekni d tifrat d webrid n telwit. Nekk, Yugurten n At Yiles, qeble$ ad rzu$ $er Utique di tmurt n Carthage ne$ $er tmurt n Ruma akken ad qable$ im$aren n Senat-nwen. Ur ugade$, ur yella kra i wen-ssanfe$." Ass-mi d tu$al terbaât-nni si Utique, wwin-d awal yelhan : Metellus yessuter ad qable$ dinna di te$remt n Tisidum. Akken fri$ ayen ilaqen di Sirta, fri$-d ôôay-iw ad awve$ amkan n temlilit. Abrid-iw yiwen, anziz usirem ma yella ilaq-a$ ad t-id-neîîef. Awal nenna ad neîîef deg-s. Sdukle$ tarbaât, u$e$ abrid n Utique. Llan yid-i wid yeddan tikkelt tamezwarut akk d Bumelxiô, rni$ kra n wiyav. Abrid $ezzif, nteddu nferru-tent, nreffed nesrus i tedyant deg nella. Tuccar n Metellus, $as sli$ yis-sent, sseméi$-tent. £as ssne$-t, nni$-as wissen yeb$a ad ya$ abrid n yise$, ad yessen$es uguren i tmurt-is. Netta yelli-d tawwurt, nekk ilaq-iyi ad t-vefôe$. Abrid u$e$ nekk s timmad-iw, ri$ ad as-sfehme$ tadyant. Ad nemlil, argaz zdat wergaz, akken ad as-sfehme$ ayen d yessuter deg-i d ayen ur nqebbel. Yessuter-d ad as-nefk ayen akk yellan d lfil, urawen n ure$, akk d imeêbas Iôumaniyen i d-neîîef deg yimen$iyen. Asuter-agi n Metellus ur yella d abrid yessuffu$en $er tifrat. Argaz ara d-yessutren anect-nni ur yelli d argaz n wawal. Simmal teddu$, simmal timlilit n Tisidum tugi-tt nniya-w. Di tazwara d Utique, tezzi tu$al timlilit di Tisidum. Di tlemmast n webrid, sbedde$ agmer, nni$-asen i terbaât : Abrid yergel, ad nu$al $er Sirta ! Mi d nezzi, nni$-asen ayen wala$ d abrid. Imir éri$ ur tezmer ad tili tifrat gar-ane$, nekk akk d Metellus. Nerna kra n wagguren i deg ur d yella imen$i, ur tella tifrat. Anda llan Rruman keblen, nekni nettheggi iman-nne$. Yiwen

Tullianum, taggara n Yugurten

- 40 -

wass usan-d isalan si Ruma : « Senat yefka tamurt n Numidya i Metellus » ! Awal-nni yesduqqes-iyi. Ma yella kra kukra$ deg webrid u$e$ zik, ass-en yekkes ukukru. Senat n Rruman di Ruma yefka tamurt n baba d jedd-i i Metellus, argaz i d-izegren ivelli kan si Ruma ! Mazal kkawen ijufaô-is seg waman n yilel Agrakal. Ayen i umi xemme$ tazwara, maççi i yat tmurt-iw yeddren am nekk. Wid u$ur xemme$ d wid yemmuten, d i$san n yibabaten-nne$, n tyemmatin-nne$, iéuran-nne$. Wigi ur zmiren ad $ren, ur zmiren ad kkren akken ad rren tiyita, ad kksen aqeééul n Rruman. Nitni mmuten, nekni d abrid fell-a$ ad ten-nesdari, ad nerr talaba i yi$san-nsen, i wakal-nni deg neîlen. Metellus tettunefk-as-d tmurt si Ruma ! Zun tamurt ur tesâa imawlan, ne$ tlul-d deg waman n yilel, gar Carthage akk d Ruma. Isalan-nni fran-d tadyant-nni n temlilit ihegga Metellus di Tisidum. Nekk $ur-i ur tella d timlilit n tifrat. £ur Metellus, timlilit-nni ihegga, d ticeôket, d tasraft deg ara yessedrem wid yumnen awal-is. Iberdan n tifrat reglen-d, i a$-d-yeggran ala abrid n yise$. Nekker fell-a$, nezzi i tmurt, nga aberraê akken ad d-nesbedd irgazen ara yekksen a$ilif n Rruman. Yal tamurt seg nekka nufa nnig n wayen i nesarem. Yal tamurt seg yezri Metellus, anda i yesser$ igran d tize$wa, nufa atmaten-nne$ kkren-d akken llan. Avu n tnekra isuv-d i tôuzi uzaglu n Rruman , yu$ yal tamurt. Mi d-nessemlal irgazen-nne$, nu$ iberdan seg yekka Metellus. Yal tamurt seg yezri nerra-yasen-d asirem. Imukan anda llan Rruman nessenger-iten, anda ur llan nerna-d irgazen. Akken armi nesmed ajemmal ameqqran. Deg wedwi-nni, llan i$erman i a$-yezwaren i tnekra, kkren i tyita n Rruman. Ti$remt n Begga tezwar-itent. Tadyant-nni teôṛeẓ asalu i tnekra mgal Rruman. Deg wass amenzu n tefsut, ti$remt teççur d lâeskeô n Rruman. At Begga cudden-tt. I yimensi n tefsut, yal Amazi$ n Begga yessekcem-d inebgi yiwen ne$ sin seg lâeskeô-nni. Taggara gan-asen timecreḍt, teçça-ten tefrut, ur d-yeggri yiwen seg-sen.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 41 -

Wid yellan di beôôa, ur yella anda ara rewlen. Tiwwura n te$remt medlent, ixammen deg zed$en gan-asen-d afrag Imazi$en. Zzin-asen imezda$, wa s uneccab wa s ujenwi, armi ten-snegren. I d-yeggran seg-sen d ameddur ala afesyan-nsen, T. Turpilius. Ooan-t at Begga d ameddur, yu$al $er Utique. Dinna di Utique, Iôumaniyen êekmen-as s lmut, n$an-t. Si tedyant-nni n Begga i a$-yekkes unezgum. Nekk, kkse$ ccek deg yiman-iw : aéar n tnekra yella deg yidammen-nne$ ; yella ugerru ne$ ur yella, yal amdan n tmurt-nne$ yezde$ deg-s uéar-nni n yise$ i seg ur iqebbel tabarda n yemnekcem. At Begga kkren, begsen, cuddden-tt gar-asen, taggara ksen isem n Rruman di te$remt-nsen. Ass-a éran, ayen yeb$u yili $er zdat, nitni huccen, sengugin adabu n Rruman s yi$allen n tdukli-nsen. £as, taggara, ur sen-tdum tallit-nni. Tadyant n Begga akken i tt-neéra nekni d ise$ ameqqran mi yewwev wawal n twa$it-is $er Rruman, $er Metellus akk d Marius. Mi yessawev Turpilius $er Utique, ala netta i d ameddur, tu$al-asen am wid yedrewcen. Ur fhimen amek imezda$ n Begga réan lqanun n Rruman, n$an lâeskeô n Rruman ! Tu$al-asen-d teêsift, d ta$ennant n war talast. Qbel ad slen lâeskeô n Rruman s tedyant yevran, qbel ad ten-yekcem uferfud, qbel ad beddlen tikli-nsen, anda ad teddun ad éeôôen lexyal n watmaten-nsen yemmuten di Begga, Metellus icudd arkasen-is. Ur d-zzin sin ne$ tlata wussan mi d-yessuli ajemmal n lâeskeô, abrid-is $er Begga akken ad yerr ttaô. Ise$ deg-ne$ i yella, lâaô deg-ne$ i yella. Yal tamurt akka. Yal tamurt i tekcem tmurt nniven, amur ameqqran s ufus n at tmurt-nni. Anida ur yella ufus, ur yella yemnekcem. Akka tadyant n Begga. Mi teddun lâeskeô n Metellus $er te$remt n Begga, qbel ad awven tiwwura n te$remt, yesbedd-iten Metellus deg webrid. Yezwer $er zdat imnayen Imazi$en yellan yid-s. Iga-ten Metellus d afrag $er zdat. Mi wwven timizar n Begga, asurif kan qbel tawwurt, akken ten-id-éran imezda$-is, ur gan anezgum. Nwan d imnayen-nne$. Udem-nsen d Imazi$en, iles-nsen d tamazi$t. Si tmu$li-nni, iâessasen n te$remt akk d ifellaêen yellan deg tebêirin-nsen qqimen di tfellaêt-nsen, tiwwura n te$remt ooan-tent llint. Si mi kecmen yemnayen-nni

Tullianum, taggara n Yugurten

- 42 -

n Metellus $er Begga, taggara zzin-d $er deffir, srewten wid yellan zdat-sen, n$an wid i ten-id-iqublen, urzen tiwwura n te$remt, syin yeflali-d Metellus s lâeskeô-is Iôumaniyen, yekcem Begga. Yekker usu$u di te$remt, Rruman yekcem tasga. Lâeskeô n Metellus n$an wid n$an, sser$en tize$wa n te$remt, hudden ayen hudden. Cudden imeêbas fernen, wid ara yawin d aklan-nsen. Si tyita-nni n Begga, nekk kkse$ layas n tefrat si tama n Rruman. Ayen i umi zemren xedmen-t. Tikli n Metellus akk d Marius tban am uzal. I ya$-d-yegran yid-sen d ajenwi ! èri$ amennu$ mgal Rruman ad yi$zif. Ilmend n wedham kan n lâeskeô n Rruman deg yimen$iyen imeqqranen, alamma tama tekka di tayev, nekk ddi$ abrid nniven. Ilaq-a$ ad nesse$zef imen$i, a ten nesefcel yiwet yiwet alamma imeqqranen n Ruma ttun tadyant n Tmaz$a. Ad nesse$zef imen$i, ad newwet akken ur d rennun lâeskeô si Ruma, syin ad d-yas wass ad ibeddel wudem n Senat di Ruma. Nessarem ad d nemlil $er zdat im$aren wid ukud ara nemsefham, wid ukud ara d-nefsi tundar. Sin yiderma-nni n Senat, popular akk d nobilis, d amjadel yal ass anwa ara ya$en adabu n Senat. Yal tama tekkat s wayes tezmer, s tidet ne$ s tfukal, akken ad d-teîîef tasawent. Seg wass $er wayev, tezmer ad tbeddel udem. Wid d-yefkan Metellus $er Tmaz$a, yezmer ad yeṛôeé wawal-nsen ; azekka ad asen deffir-nsen wid ara as-d-ye$ren i Metellus ad yu$al akin netta d lâeskeô-is. £as abrid imen$i yenjeô, abrid n tifrat ur t-nettu. I Metellus fki$-as wid ad t-yessedhun, i Ruma uzne$ i wid yellan dinna ad ṣṣiwven awal-iw i wid yesseddun Senat akk d wid ssarme$ ad kecmen tazeqqa n Curia $er Senat si sya $er zdat. Zzi$ i tmurt akken tella. Yal aza$ar, yal adrar kki$-as-d akken ad nessem$er tanekra. Yal tamurt nekcem, amager yiwen-is : tawa$it n Rruman tewwev-iten ne$ slan yes-s, irgazen heggan i twizi. Wid i d-yu$alen seg yimen$iyen êkan-asen tidyanin deg llan. Mi d tusa tegrest, amur ameqqran n lâeskeô n Metellus u$alen $er tmurt n Carthage, wid yeqqimen deg wakal n Tmaz$a

Tullianum, taggara n Yugurten

- 43 -

sdurin iman-nsen deffir ifergan n tregwa i $zen deg wakal, tisulal n wes$ar d wuzzal. Qqimen, ggunin ussan n tefsut. Nekni ncudd-itt, nuzzel akessar d usawen i tnekra. Tallit-nni, seg wakken rri$ tamu$li-w i yimen$i mgal Rruman, anda rezfe$ ufi$ at tmurt-iw, meééi ne$ meqqer, begsen i twizi tameqqrant, nwi$ nezmer i wedrar ad t-nerr d luva. Udem-nni n tdukli yessefreê-iyi. U$ale$ ttu$ tilufa-nni akk yellan gar at tmurt. S tmu$li-nni n tdukli gar-ane$ deg lli$, tadukli-nni am ivudan ufus, i d-ye$li fell-i wesyax n Bumelxiô. Bumelxiô yella am gma ne$ ugar. Anda ur lli$, d netta i d awal-iw, d netta i d tiîî-iw. Neddukel, nemyussan si zik n zik. Nedda lwaêid di teméi, deg yimen$i, di talwit. D netta d$a i $ef ttekle$, fki$-t ad yesselqem awal nekni d Metellus. Bumelxiô yessen Rruman, yessen amek tetteddu tmurt-nsen. Nekk ɣileɣ ad yessedhu Metellus, ad t-yesgen s wawal akken ad nezzu$er imen$i ar d-yas wass n tifrat, Bumelxiô yu$ abrid nniven. Di tazwara ur umine$. Bumelxir yellan am gma, ur nwi$ ad yas seg-s u$urru. Acêal n tikkal mi ara neqqim, netta ad yu$al $er wawal-nni-ines : "ilaq-a$ ad nefru nekni d Rruman ; ur nezmir i yimen$i mgal adrar n Rruman ... u$al $er Ruma, suter leânaya n Senat, ad sen-nefk ayen yellan d lfil, d agmer ne$ d agerru$ n wure$ ; taggara, awi-d kan ad a$-ooen ...". Yal tikkelt ad ten-id-yesni wawalen-agi, nekk ad as-ini$, ad as-alse$ i Bumelxiô abrid i éôi$ : " Rruman ur ssinen talast nnig talast n yi$il-nsen. Wid yellan zik, wid yefran d Masensen, wid iqudren awal-nsen nitni d Makawsen, ass-a negren. Wid d yegran di Ruma, d wid i yenwan timura akk nsen. Anida tewwev tiî-nsen ad $illen d ayla-nsen nitni. Nekk ssne$-ten, éri$ amek éerren timura ass-mi lli$ yid-sen deg yimen$i n Numance di Spanya. Tawant tesuffu$ $er yir iberdan. Akken i yasen-tevra i Yiôumaniyen. £illen ddunit tebna $ef yi$il ne$ $ef yixef ujenwi, maççi $ef tmussni akk d leqder n tlisa. Akka i llan nitni." Akken i as-kki$ i Bumelxiô, netta ad d yezzi $er wawal-nni n kennu. Yeqqim-as zun d tanicca yentan deg walla$-is.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 44 -

Acengu yellan $er zdat, ayen d yusan seg-s tebniv fell-as. Tiêila, tiḥḥeṛci, yal tifexxet tezmer ad d tili, yal tiyita tezmer ad ternu. Acengu n zdat, zwir-it $er tyita qbel ad k-yezwir, zwir-it $er tsawent qbel ad k-yezwir. Ma d acengu ara d-yeff$en deffir-k, acengu ara d-ilalen gar watmaten-ik, winna ur tella deg-s tewwurt. Tiyita n deffir ur tebniv fell-as, tqeôôeê, tesefcal ugar, tettôué ifadden. Akka tiyita n Bumelxiô, tekka-yi-d si deffir ur bni$ fell-as. Ger webrid n yise$ i deg ara nekkes azaglu $ef Tmaz$a, netta yefren abrid n kennu zdat Rruman, syin yu$ abrid n tixxubta. Nekk nniɣ-as ad yesgen Metellus, taggara yu$al-iyi d afus n Metellus i tyita deg watmaten-is. Cudden-tt, xerzen-tt. Metellus, Bumelxiô akk d wid nniven, gan tifexxet akken ad a$-arzen, ad a$-cudden d imedduren. S ufus n Bumelxiô, Metellus yegguni ad a$-awin $ur-s ncudd avar afus. Taggara, tirga-nni ur as-teffi$ i Metellus. Yiwen wass, yewwev-iyi-d wawal s tesraft-nni i gan qbel ad ne$li deg-s. Tabrat-nni d yusan ger ifassen n Nabdales syin tewwev-d ger ifassen-iw tefra-tent-id. Ur yella din ccek. Tadyant teqqen, tefra, nekk ur uki$. Ass-mi d nurez Bumelxiô, nesuter-as ad a$-d-yessefôez iberdan i t-yeṣṣawven $er taluft-agi. Awal-is yegzem : "d keçč a Yugurten i d afrag i tifrat nekni d Rruman. Ma tettwakksev keçč, ad tili tifrat gar-ane$. Nra tamurt-nne$, nra talwit, ma d keçč teggumav ad tefkev udem. Ansi i ak-d-nekka, ur d nufa tawwurt...". Awalen-nni n Bumelxiô, win akken ukkud nuzzel, nennu$ Aôumani acêal d aseggas, ass-a yu$ abrid n kennu zdat yemnekcem. Awalen-nni n Bumelxiô, mi sen-selle$, nekk lli$ selle$ i tiêeôci n Metellus. Metellus yessekcem-d tawekka gar-ane$ ur uki$. Akken fehme$ tamsalt, banet-d têila i as-yenna Metellus i Bumelxiô akken ad t-yeṣṣiwev $er talast agi. Yenna-yas Metellus ; "keçč a Bumelxir, Senat n Ruma ur yezmir ad ak-yessuref seg-mi tegrev afus di lmut n Masiwen di tlemmast n Ruma. Azekka nezmer ad nefru nekni d Yugurten. Nezmer ad d-naf tawwurt i ṭṭrad-agi yellan gar-ane$. Tella yiwet, ma nefra d Yugurten, tifrat-nni ara d-yilin ad teglu s uqerruy-ik keçč. Senat ad d-

Tullianum, taggara n Yugurten

- 45 -

yessuter ad k-nawi tcuddev $er Ruma akken ad k-ncaôeâ dinna, Yugurten yeqbel ad yefk afus deg-k." Awal-nni asekkak n Metellus, yenta-as deg wul i Bumelxiô, yumen tikerkas n Metellus. Ikellex-it yir akellex, am zun d aqcic ameéyan. Teçça-as i Metellus. Taggara, Bumelxiô yu$al am zun d asafu, ireq yettaé $er zdat. Mi nefra côeâ n Bumelxiô, ur d yegra liser, ur d tegra tiéeḍt n tmeddurt. £as Bumelxiô yemmut, lexyal-is yezde$-a$. Wid yefkan afus yid-s, wa yemmut am netta, wa yerwel $er tmurt n Carthage, yedda d Rruman. Tawekka tekcem-d tasga. Ma yella Bumelxiô ass-a yefka afus, yal yiwen seg wiyav yezmer azekka ad yefk afus, d Nabdales ne$ d wayev. Refde$ serse$, ufi$ d adway kan i d ixef-is. Nnan zik « ma teddiv d wasif ur yezmir ad k-yawi wasif ». Tamurt i ɣer wwve$, qbel ad serse$, ad seroe$ i tikli anda nniven. Amkan anda lli$ d wemkan s anda teddu$ u$allen ttin, xerzen am tundar uxeôôaz. Anda qqime$ i wuççi, tiêdert n we$rum aquran, ta$enjawt ne$ snat n seksu, nek kkre$. Awal n tisin n Yugurten akk d wawal n tu$alin n Yugurten, mlalen. Ur yeéra yiwen anwa ass i d-usi$ ne$ anwa ass i zri$, beddle$ tamurt. S tikli-nni n yal ass, safesse$ amur u$ilif i d-ye$lin fell-i. Tiyita n Metellus, ilaq ad as-tu$al. Anda yella Rruman fki$-asen wid ara ten-yesduqqsen. Akken da$ wid-nne$ ad asen-yekkes wefcal-nni, ilaq-asen ad rren udem-nsen i yimen$i mgal Uôumani. Yal tamurt tekker, tezzi-yasen i lâesker n Rruman i yellan dinna. Nekk abrid-iw fri$-t. Teddu$ uvan ussan akken ad afe$ anida yella Metellus. £as di tazwara ttweṣṣi$ akken ur t-tekkat tyita, akken ur t-yettawev uneccab, ad d-yeqqim yedder, d axûim, azekka ad nemsefma yid-s, ass-a tallit tbeddel. Netta yewwev-d s aqerruy-iw, nekk ad qesde$ aqerruy-is. Teddu$, simmal sseqrabe$ $er lateô-is. Tu$al gar-ane$ am wemcic d u$erda. Teddu$ ad t-id-îîfe$ am u$erda deg umeôdax. Yal yiwen yekkat ad yezwir wayev. Netta yeéra, nekk éri$.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 46 -

Di te$remt n Tala28, qrib i nemlal. Rzi$ $er din akken ad d kkse$ syin arraw-iw. £as amkan yefreg, ufi$ yeqreb tamurt n Carthage. Metellus yezmer ad yedwi $er din. Ur zrin sin ne$ kôad wussan seg-mi d-ff$e$ ti$remt-nni mi yewwev Metellus s lâeskeô-is. Zzin-as i Tala, ssulin tisulal i yeâricen akken ad kken nig wefrag, nnig icerfan yezzin i te$remt. Gan ayen i umi zemren akken ad kecmen Tala. Metellus yenwa din i lli$. Isdukel-d ayen yellan d lâesker $er din, i$il ad yekfu din ṭṭṛad n Tmaz$a s tuîîfa n Yugurten. Nnig waggur imen$i d wamek kecmen Iôumaniyen Tala. Ass-mi wwve$ $er din, deffir tiyita-nni n Metellus, d nnger i yevran di te$remt. Ri$ ad ére$ s wallen-iw. Ur d yegra ugadir ibedden, ur d yegra useklu ibedden, ur d tegra tmazirt yezgezwen. Anda yewwev ufus n Rruman, yeooa-d ixeôban, tabuxt d lmut $er deffir. Inagan i d-yegran d imedduren, d wid kan ineṭlen di tmizar n Tala. D tisselbi kan i asen-d-yegran. Gran-d, ur mmuten, ur ddiren. Tadyant n Tala yeffe$ wawal-is di Tmaz$a. Imdanen éran ayen i umi yezmer Rruman, anda yezmer ad yessiwev. Acengu ara yesi$en times i te$remt akken s yimezda$-is, ur yelli usirem ad yas liser seg-s. Imen$i yekker, ad tekk tama di tayev. Yal yiwen yeéra iman-is. Tikwal llan isalan yessefraêen, llan wid yesseqraêen. Di te$remt n Lebda29, imdanen u$en abrid nniven. Anda ilaq ad fergen ti$remt-nsen, nitni u$en tama n Rruman. Ssutren i Metellus ad asen-d-yernu lâesker akken ad yili d afrag fell-asen. At Lebda ur llan d Imazi$en deg iéuran-nsen. Amur ameqran seg-sen usan d si tmurt n Tyr. £as iles-nsen yu$al d Amazi$, nitni ooan laâwayed n tmurt seg d usan. Ṭṭṛad n Tmaz$a, zun nitni ur ten id yewwiv. Anda ilaq ad begsen $ef yiman-nsen, nitni malen $er win ugaden. Ssutren leânaya i Metellus d lâesker-is. Kksen-d iman-nsen seg wakal-nni $ef teddun, rran

                                                            28 Di te$remt n Tala i d kkren, i llan zed$en warraw n Yugurten. 29 Lebda = Leptis Magna (di tmurt n Libya)

Tullianum, taggara n Yugurten

- 47 -

iman-nsen ddaw leânaya n win d yusan s ibabuôen si tmurt yellan akin, agemmav i yilel. Tamurt tekker, tiwizi mgal Rruman tbeddel udem-is. Akken ad d-nernu irgazen, zegre$ tiniri $er watmaten-nne$ Imuca$ i yellan din. £as ur a$-qriben, tecrek-a$ tmurt. Rruman ma yeîîef Tamaz$a ufella, tama deg anda nella nekni, azekka ad yawev tamurt n wadda. Acengu ilaq ad as-tgev talast akin, ansi kan i d-yekcem. D awalen-a i asen-nni$ i yat tmurt n wadda. Taggara, rran-d awal, nnig wayen ssarme$. Aéar-nni n tnekra akken yella $ur-ne$ i yella $ur-sen. Ass-mi d u$ale$ syin, d timrawin n yemnayen i d-yeddan yid-i. Tamurt n wadda kkse$-tt deg we$bel, tekker, syin qesde$ tamurt ugellid Buxus, Tamaz$a utaram. Ilaq-a$ ad nessem$er admer n imen$i mgal Rruman. Ilaq-a$ ad nesdukel i$allen-nne$ akken ad nessem$er tiyita. Di tazwara, Buxuc ur tewwiv temsalt. Ur yella d aêbib, ur yella d acengu n Rruman. Maca, tella yiwet. Ma Rruman yu$ tamurt nne$, abrid-is iban, tikli-s tban, azekka ad yewwet ad yessihrew. Azekka ad yawev tilisa n Buxuc. Maççi d asif n talast, asif n Melwen30, ara t-id-yerren $er deffir. D awalen agi i as-nni$ i Buxuc. £as nemyussan, nemcarak, yelli-s deg wexxam-iw i tella, sawle$-as am akken ara yessiwel wemdan i gma-s. tesdukel-a$ tmurt, yesdukel-a$ uéar, tesdukel-a$ tmeslayt, sduklen-a$ idammen. Acengu d yusan $er yiwen, yusa-d $er wayev. Ur tella trewla, ur tella tdarit deffir wuffal, yecban awal-nni "axxam n baba yer$a, meqqar ad sseêmu$". Times n Rruman ur tferreq ger tzeqqa ma tella akka ne$ akin i talast. Buxuc yu$ abrid n yise$, ibges-d i tnekra mgal Metellus. Mi nefra nekk akk d Buxuc, nesemlal-d lâeskeô-nne$ deg uza$ar akken ad sen-nesefhem tamsalt i yifesyanen n Buxuc. Din i yasen-nni$ ass-nni : " -Yal tamurt tefka leqder i tlisa-s, yal tamurt tbedd i tudert di tmurt ur tettili ddaw uzaglu n win ara d-yasen ansi nniven. Si

                                                            30 Asif n Melwen (Muluca = Malva = Moulouya) : talast ger tmurt n Numidya, tagelda ugellid Yugurten akk d Tmaz$a utaram (Maurétanie), tagelda n ugellid Buxuc (Bocchus).

Tullianum, taggara n Yugurten

- 48 -

zik n zik, tudert-nne$ tebna $ef tlelli. Nekni d Imazi$en ur nessin azaglu d tirni. Ass-a ur nezgir asif, ur nezgir ilel a nekcem tamurt n medden. Rruman d-ikecmen tamurt-nne$ yezger-d ilel yusa-d ad yerr tamurt-nne$ ddaw uzaglu. Ur yella d ayen ara neqbel. Anwa deg-wen ara iqeblen azaglu n Rruman ? Imdanen, ti$remtin, timura, di ddiq i d tettban tdukli-nsen. Ass-a, aqla$ neddukel acku tesdukel a$ temsalt, sduklen a$ iéuran, yesdukel-a$ uzekka. Yezmer uzekka ad yili d tafat ma neddukel, yezmer ad yili d tillas ma ur neddukel. Timlilit n wass-a tefka-a$-d tafat ara a$-yessiwven akin i yi$il, akin $er wussan anda imdanen ur kennun ddaw uzaglu. Tamurt tekker, d kenwi i d i$il-is, d afud-is, d azekka usirem-ines." Nebda tikli, abrid-nne$ $er Sirta. Si tedyant n Begga, n Tala akk d ti$remtin nniven, Metellus yekcem s lâesker ti$remtin nniven. Di taggara ur ri$ ad yernu ad yesser$ yal ti$remt n Tmaz$a. Si tedyant-nni n Begga akk d Tala, yal ti$remt seg ara zri$, ttini$-asen yiwen wawal : ma yusa d Rruman, ooet tiwwura n ti$remt llint. £as yekcem ass-a, azekka ad yeffe$, ad yafeg am tagut unebdu. Yif ad yekcem ti$remt ibedden wala ad yesser$ ayen nebna deg wacêal iseggassen. Akken i teffe$. Anida yewwev Metellus akk Marius, ad afen ti$remt llint tewwura-s. Netta i$il malen $ur-sen imezda$, nekni neooa beddent ti$remtin-nne$, ddren watmaten-nne$. Tadukli n lâesker-nne$ akk d wid n Buxuc, abrid-is yiwen. Nefra $ef Metellus ad as-nekkes aqerru. Ur yella webrid nniven. Anida yella ad ne$li fell-as. Ma yeffe$ si Tmaz$a, ad t-nevfer alamma d Utique, di tmurt n Carthage, ula d tin d tamurt-nne$. Nefra, ad d-nu$al s uqerru-s, anida yeb$a yeffer. Deg webrid n Sirta, nebda nettheggi imen$i mgal lâesker n Rruman. Imen$i yezmer ad yili zdat n Sirta, di Tiddis, ne$ deg uza$ar. D Metellus ad d-yefken tasarut-is. Sirta nefra ad tt-nekcem, ad nerr ti$remt i yimawlan-is. Syin tamsalt n Metellus ad tefru din ne$ anda nniven. Mi yesla Metellus s tdukli-nne$, iga anezgum ameqqran. Tiêeôci-nni n Rruman s wayla-s. Metellus yewwet ad a$-yebvu

Tullianum, taggara n Yugurten

- 49 -

nekk akk d Buxuc. Tifukal yessedda i Bumelxiô, yewwet ad tent-yesseddu i Buxuc. Yuzen-d wid ad d-yessiwven awal-is i Buxuc. Yal tamacahut i yes-s yewwet akken ad a$-yebvu, ad yeg ugur gar-ane$. Di tfukal-is, yenna-yas i Buxuc : "nekni yid-k ad nemsefam, ur yella ṭṭṛad, ala lxiô i yellan ; ad naru leâqed anda wa ur yettawev wa ; tamurt-ik ur tt-nkeççem. Ur ḍeffeô Yugurten, di yir abrid i yella ...". Buxuc, yerra-yas awalen ilaqen i Metellus. yenna-yas « ma yella kra n leâqed, netta d Yugurten ara t-yaru Metellus, mi yeffe$ si tlisa n Tmaz$a. Ma d Tamaz$a n Buxuc, Mauretania, tebâed akin fell-as ». Tadyant teqqim akken, ger yemnayen d yuzen Metellus akk d wid d yuzen Buxuc i Metellus. Ur nekcim Sirta, ur nekkis aqerruy n Metellus. Tusa-d tegrest, yal yiwen yu$al $er wemkan-is, ṭṭṛad ad yekker mi ara kksen igefran imeqqranen, ar d-fsin ideflawen. Tallit n Marius Caius akk d Sulla

Yiwen wass yusa-a$-d wawal amaynut ; yusa-d si Senat n Ruma : Marius yettwafren, yu$al d netta i d consul (jiniral) di Ruma. Fran ad yas $er Numidya deg wemkan n Metellus. Imir Marius yu$al $er Ruma, yella din di tefrent-nni, yezger nnig leb$i n Metellus. S isalan i d-yusan si Ruma nefhem s uzu$er-nni i yezzu$ur irennu Metellus. Si tazwara-as, zi$ d asedhu kan i ya$ yessedhuy. Tamsalt teffe$-as afus. Nefhem tamu$li n Ruma : Iôumaniyen ur beddlen tamu$li-nsen $ef tmurt-nne$. Anda ara d-llin tiwwura i telwit, ad d-aznen $ur-i akken ad d naf abrid n tifrat, nitni fernen Marius, win ara yesseêmun ṭṭṛad ugar, win ara yernun tardast n tmes akin $ef tlufa n Metellus. Marius ssne$-t di ṭṭṛad n Numance, d aâessekriw deg yidammen nnig akk ifesyanen n Rruman. D argaz n wawal, iêemmel tamurt-is. Mi yella ddaw Metellus, ur as-fsin i

Tullianum, taggara n Yugurten

- 50 -

yi$allen, icudd-it Metellus. Ass-a d netta u$ur d tegra. Fehme$, ad as-nu$al i temsalt seg wadda. Di tefsut d yusan i nesla yezger-d Marius $er Utique, yerna-d ibabuôen n lâeskeô. Ass-mi d yusa Marius, Metellus tu$-it yezger akin, yu$al $er tmurt-is. Ur ira ad t-id-yaf Marius, ur ira ad yemlil yid-s di Utique. Gar-asen si tazwara d tismin akk d tuzzma. Mi d-yewwev Marius, yekker, yu$ abrid n ṭṭṛad. Si mi iṣeggem lâesker-is, Marius yesdukel wid yellan akk d wid i d-yerna, yeffe$-d si Utique, yezger-d tilisa, yebda tikli di tmurt n Tmaz$a. Amennu$ mgal Metellus yefka-ya$-d abrid ara nevfeô di tallit tamaynut mgal Marius. Di tazwara negguni ad yefreq lâesker-is. Neooa-ten kecmen-d tamaz$a, teddun iberdan-nsen, beḍḍun $ef te$remtin. Simmal ferqen, simmal tazmert-nsen tferreq ugar. Yal ti$remt wwven ad afen tiwwura llint. Ur yella imen$i, ur tella tmes, ur lluéen imezda$-nni, ur r$ant tze$wa. Nufa abrid-nni yelha. Nekk akk d Buxuc, negguni ass-is deg ara nedwi fell-asen. Acêal n tikkelt i ne$li $ef lâesker n Rruman anda ur a$-ggunin. Snat tyitwin kan, mi ten-nesduqqes, neqqed kra seg-sen, ad d neffe$ seg wennar. Nitni ad $illen nerwel, nugad-iten, nekni ad neddu deg webrid-nne$ ad nesduqqes tarbaât nniven. Akken i asen-nedda acêal n wagguren. D axbacen kan, imen$i ameqqran ur d-yella. Marius nessen-it yeêrec, nekni nunef seg webrid-is. Tiyita tameqqrant tamezwarut n Marius tusa-a$-d si ti$remt n Gafsa. D tikkelt tamezwarut i yedda lâesker n Rruman deg webrid a$ezfan, igzem aza$ar nekni ur nesla. Nu$ tannumi, di yal tikkelt ara mbiwlen lâeskeô-nsen, nekni ad a$-d-yawev wawal. Di yal ti$remt, di yal ti$ilt, di yal taqiccuôt, nesbedd wid yeggunin, wid iéeôôen iberdan u$en Iôumaniyen. Anda ddan, nekni nesla. Tiyita n Gafsa tenser-a$. Marius mi yeffe$ s lâesker-is, yezzi deg webrid, yunef akka d wakka. Mi yewwev asif n Tanius, ibeddel abrid. Ihegga tiyelwin i waman, syin yeffe$ seg webrid ameqqran. Iteddu deg yiv, iteffer deg wzal. Ur iéri yiwen anida i yella.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 51 -

Yiwet yiwet armi wwven tawwurt n ti$remt n Gafsa. Mi yewwev Gafsa, i$li $ef imezda$ n dinna ur bnan $ef yiman-nsen. Marius yurar urar-nni n Metellus ass-mi yekcem Begga. Mi qrib ad yawev, yezwer imnayen Imazi$en, wid yellan ddaw ufus n Gawda. Mi ten-id-éran at Gafsa nwan d at tmurt s tidet. Taggara, mi teddun ad kecmen, at Gafsa éran-d $er deffir lâeskeô n Rruman. Yekker herwel. Akken ad yessekcem tawekka di tmurt-nne$, akken ad yeg iɣisi ur nselle$, Marius yeseêôec Gawda, gma-nni, yerra-t d acengu n Tmaz$a. Marius yefka-as lâeskeô, iteddu deg umennu$ mgal at tmurt-is. Iôeggem-as Marius ad yu$al d agellid ma yemmut Yugurten. Si tedyant-nni, deg wennar imen$i, tikwal d at tmurt-iw i d ixûimen. Sya d syin, d irgazen Imazi$en i yettna$en, d idim Amazi$ i yemmaren. At Gafsa-nni, lemmer gan am akken i asen-nenna, ad llin tiwwura n te$remt, nitni beddlen tikli. Mi d éran imnayen n Rruman, yekker yimen$i mgal yemnayen-nni ikecmen syin medlen tiwwura, bedden i tyita mgal wid d iteddun. Taggara, teffe$ akken teffe$. At Gafsa ur zmiren ad qablen ahdum n lâesker i yasen-yezzin. Tiremt kan, Iôumaniyen hudden ifergan i as-yezzin, kecmen ti$remt s ujenwi deg ufus. Wid meqqren n$an-ten din, wiyav wwin-ten-id d aklan. Ti$remt n telwit n tezdayin n tini, tu$al-as d yir targit, ijdi amellal yu$al d azegga$ seg yidammen. Tiyita-nni n Gafsa tekkes-as akukru i Marius. Tamurt yessen-itt, irgazen llan, yenwa teswa-as-d s wedfel. Acemma kan deffir tadyant n Gafsa, Marius igzem Tamaz$a seg yixef $er yixef, ikcem akal yellan tama n wasif n Melwen, talast gar Nekni akk d tmurt n Buxuc. Din, iqsed ad ikcem Tawrirt. Tawrirt tebna $ef weéru ameqran, di tlemmast uza$ar. Yal tama d acôuf ur yezmir ad yali wemdan, ur yezmir yiddew. Abrid-is seg yiwet tama kan i yella, injer s ufus deg weéru, yeḍyeq, yesuddem ; win imalen deg-s ad yezg deg yiceôfan n wadda. Ifellaêen, s yiwen i sezriyen izgaren, tistan ne$ igemren-nsen. Amur ameqqran bennun-asen ifergan deg uza$ar.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 52 -

Tawrirt d ti$remt yeddurin am lâec igider. Tama ufella, d awrir zun yenjer-it ufus. Di tlemmast n luva-nni t$ez tala. Imezda$-is si zik n zik ur yezmir yiwen ad asen-yekcem tasga. Sin yergazen zemren ad gen afrag $ef tewwurt s ineccaben-nsen. Ifellaêen, yal ass ad adren akessar, ad xedmen tibêirin ne$ igran-nsen, mi ye$li yiîij ad alin $er tkanna-nsen di Tewrirt. Am Metellus di Begga, Am ass-a Marius di Tewrirt, yenwa ad a$-d-yaf dinna, nekk akk d Buxuc, ad yaf agerruj n Tmaz$a, ad a$-d-yeîîef s ufus. Marius yezzi i Tewrirt, syin yessedhem lâesker-is $er ifergan. Yekker yimen$i. Win deg-sen iqerben ad d-yeçç tiyita, ad yemmet ne$ ad d-yerwel $er deffir. Wid yessulin tigejda i walluy, mazal ttawven $er yixef mi ara ten-id-yeçç ujajiê n tmes ne$ n weéru, ad grirben $er deffir. Yal adham ad yawi $er lmut tissi n lâesker n Marius. At Tewrirt ur as-gan a$ilif. Afrag yella, aman d wuççi llan, irgazen llan. Yal tikkelt ad grirben Iôumaniyen akessar ad ten-id-vefrent te$ratin n tlawin. Marius yeffe$-it leâqel. Akken yexdem ur as-yufa tawwurt. yefra-tt d yiman-is, iteddu ad yekkes lâesker-nni i yezzin i Tewrirt, ad yu$al akin $er tmurt ufella, mi as-yekcem $er uqivun-is yiwen uâsekriw , n tmurt Liguria31, yenna-as i Marius : - "Ufi$ abrid yessufu$en $er ti$ilt n Tewrirt. Lli$ leqve$ iâôusen, uli$ acôuf si tama nniven, deffir, armi ufi$ yiwet tasaft tem$i-d $ef weslav. Uli$ $ef tasaft-nni, ddi$ $ef ufurk-nni yerran d asawen armi d-ufi$ iman-iw $ef tqacuct, di Tewrirt ufella ; éri$ s wallen-iw Imazi$en yellan din, nitni ur iyi-d-éran, sentle$ iman-iw. Syin u$ale$ d ansi kki$. Ma teb$iv ad u$ale$ akk d wiyav ad sen-mmle$ abrid !". Marius terkeb-it tawla. Iqdef aâsekriw-nni, yefka-yas wid $ef yettkel, ddan yid-s. Qbel ad alin, kksen taselsa n Rruman, kksen uzzal, lsan am Imazi$en, ulin seg webrid-nni n yeârusen, wwven taqacuct-nni n Tewrirt. Mi d u$alen, d awal d-yenna umezwaru-nni i d-nnan ineggura-nni. Abrid yella. Marius yeffreê. Yufa telli-yas-d tewwurt anda ur yessarem.

                                                            31 Liguria : tamurt yellan nnig ti$remt n Ruma.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 53 -

Azekka-nni kan ihegga tarbaât, yerna-asen lbuq akken mi wwven luva ufella n Tewrirt ad wwten lbuq. yessels-asen iceîîiven n Imazi$en akken ad fken anza $er Imazi$en n tewrirt. Akken i teffe$. Azekka-nni, mi yulin wa deffir wa, s leêder, taggara kecmen luḍa ufella. Mi wwven akken llan, dduklen $er yiwen wemkan, heggan iman-nsen syin bdan tiyita n lbuq, tilawin yeddurin $er deffir su$ent, d$a at Tewrirt yeffe$-iten laâqel, acengu yekka-asen-d si deffir. Mi d bernen yergazen, ooan imukan n tyita n zdat nebla irgazen. Iôumaniyen, nitni sseêman-d tiyita s wadda, ulin-d seg igudar, kecmen-d talemmast n we$rem. Syin, win ara yemten yella, win a yen$en ulac. Imen$i yefra. Wid ufan dinna d imedduren n$an-ten, ur d yegri yiwen, d aqcic, d argaz ne$ d tameîîut. Gan timecreḍt deg at Tewrirt. Snegren-ten. Deffir tedyant-nni n Tewrirt i d-yusa Sulla si Ruma, yewwev-d $er tmurt, yerna-d lâesker i yimen$i. Senat n Ruma yelli-asen tawwurt. Marius akk d Sulla gan ayen i umi zemren. Abrid n ṭṭṛad yenjeô zun d i$zer. Si tisin-nni n Marius d Sulla, kkse$ asirem. Ur yella wayen gguni$ si tama n Rruman. Abrid-nsen d ṭṭṛad, abrid-nne$ d ṭṭṛad. Tama ad tekk di tayev. Asirem n talwit yekkes, zzi$-d tikkelt nniven i tmura. Awal i asen-nni$ yiwen : - "Ay atmaten ! Aôumani yekcem-d tamurt, Aôumani ilaq-as ad yeffe$ tamurt. D nitni i d-izegren ilel Agrakal, maççi d nekni. Yiwet tmurt kan i nla. Ur nezmir ad tt-neoo, ne$ ad tt-nefk d tarzeft i Uôumani. Yiwen webrid i yellan ass-a, d abrid n yise$, d abrid n tnekra, ad nesenger ajôad d-ikecmen. Anida tufam lâesker n Marius, ur din awexxer, ur din inif. Win d-yessutren leânaya eoo-it, ma d wayev zwi-t ! Iôumaniyen i d-yusan ad sen-neddukel am zun d aweîîuf. Ma s tubbya kan nezmer ad ten-nessenger. Ay atmaten ! Ma teddukel tcemlit-nne$, ad nesergagi Ruma. Ass-a nwen, azekka nwen, tamurt d kenwi i tegguni !" Mi d-zzi$ i tmurt, ufi$ yuki-d ugar uéar-nni n tnekra, u$e$ abrid $er tmurt n Buxuc.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 54 -

Si tedyant-nni mi nedda ad nekcem Sirta, teqqim akken gar-ane$. U$ale$ $ur-s akken ad nessem$er admer ara yessergagin Rruman. Mi ufi$ Buxuc, fki$-as tamu$li-w amek ilaq ad as-neddu i ṭṭṛad mgal Rruman. Tamurt yiwet akal yiwen, laûel-nne$ yiwen, iles yiwen. Nni$-as ilaq-a$ ad nekkes talast yellan gar-ane$ si tallit n Sifaks, si tallit n Masensen. Talast ibeḍḍun ad tt-nekkes, ad nerr tin yesduklen, anda yeb$a nekk qeble$. Nni$-as, Sifaks d jedd-nne$, Masensen d jedd-nne$. Ma nesdukel i$allen-nne$ ad nerr leqder i tmurt-nne$. Ad nekkes imennu$en gar-ane$, ad nekkes ayen i a$-yebvan ad nesem$er ayen i a$-yesduklen. Nni$-as ad a$-zzmen wid ara d-yekkren azekka ma ur nu$ abrid n tdukli. Ad a$-yezzem wakal $ef nteddu ma nu$ yir abrid ass-a. Abrid-nne$ ass-a d abrid n yise$, d abrid n tissas. Tikemmict n Rruman i d yusan, ma neddukel, ad tt-nesselfe$ am tkemmict-nni n tizwal. Aôumani d-ikecmen ass-a tama ufella, ma yessers ivaôôen-is, azekka ad yekcem tama wadda. Aôumani ur yessin ala awal n yi$il, ala awal n tummeét akk d wezduz. Aôumani yusa-d $ef tkeckult n wes$ar idegger-itt-id wavu deg yilel, azekka ad yu$al ansi i d-yekka, ad t-idegger wavu n tnekra-nne$, abrid-is akin $er Ruma. Buxuc ifka-yi-d tameééu$t, yu$ abrid n jedd-is. Nesdukkel lâesker-nne$, nu$ abrid $er tmurt anda yella Marius. Wid nesbedd deg yiberdan, deg yicuqar, ayen yellan $ef tiî-nsen. Anda mbawlen Iôumaniyen, ad a$-d-yawev wawal. Mi nella nteddu deg webrid i d-nemlal amnay s wegmer-is iteddu-d s tazzla. Isalan i ya$-d-yewwi sfeôêen-a$ : "Marius akk d lâesker-is llan teddun di tza$art yellan akin zdat, deffir yi$il". Niqal ad neddu acêal n wagguren ara ntezzi si tmurt $er tmurt akken ad d-naf lateô n Marius, taggara ye$li-d netta deg webrid-nne$. Din, nbeddel tikli, nefka imnayen zwaren $er zdat ad a$-d- awin isalan n wanda llan, acêal i yellan, anwa abrid deg teddun. Nekk d Buxuc nesemlal-d ifesyanen-nne$ ad nheggi tiyita. Nteddu, nferru-tent amek ara as-neddu i yimen$i mgal Marius.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 55 -

Yebda i$elli wass mi nemlal Marius d lâeskeô-is deg yelmaten. Tamurt nekni nessen-itt, d azal ne$ d iv, irgazen-nne$ zemren ad nna$en akken ran. Nebla ma nezzi nefka tissi tamezwarut n yemnayen te$li fella-asen am tmedda. Qbel ad rren tiyita, mi llan tezzin akken ad gen afrag yezzin, nekni nerna tissitin n yergazen nniven. Yekker uhetwir, nekni nekkat, nitni kkaten. Tiî-nne$ nekni ad asen-nezzi, ad sen-neg tasraft anda yiwen ur d-iteffe$. Nek sya, Buxuc syin, tekker t$ebbart, simmal nessiḍyiq annar, simmal néeô nferrez anda nekkat. S terbaât n yemnayen yellan yid-i, kecme$ di tlemmast akken ad awve$ Marius, nekni nekkat, nitni êebbken akken ad snesren iman-nsen. Ajenwi yedda, timseggeft tedda, aneccab yedda. Yal tama tekkat, tettazzal, tnehhet, nettu$u, tekker t$ebbaôt, irgazen wa ibedd $ef ivarren-is, wa yesred am uceîîiv. Yal tikkelt mi wwte$ ad qerbe$ anda nwi$ yella Marius, taggara tiyita, adham n yemnayen ad a$-d-rren $er deffir, ad a$-sinfen $er yeffus ne$ zelmev. Imen$i yeêma, iîij yebda i$elli, irgazen-nne$ am izmawen. Acemma kan ten$es tyita, Iôumaniyen bdan nesren d tidist. Agus-nni i asen-nhegga ur yeîîif, Marius akk d kra n lâesker-is nesren, syin u$en amkan deg yiwen wegni, yufrar-d asawen. Ger iôumaniyen-nni, win snesren ivaôôen-is yenser, wayev yečča-t uneccab ne$ ajenwi. Lâeskeô n Rruman, $as éran maççi $ef tmurt-nsen i kkaten, maççi d akal-nsen i $ef ttna$en, nitni ssnen-as i yimen$i. Tussna imen$i lemden-tt, rnan tta$en awal ugar. Akken i asen-yenna ufesyan ad a$en abrid-is. Marius yezwar-asen $er wegni-nni, nitni ddan di later-is, teddun kkaten-d $er deffir, nekni nedda deg yivaôôen-nsen. Iv ye$li-d, imen$i yefra. Nefra abrid-is nekk akk d Buxuc. Skud tella taffza, nezzi-as-d s lâesker i wegni zun d taxatemt. Ur tella tardast nezgel, yiwen uâsekriw n Rruman ur yezmir ad yeffe$ syin, awtul ur yezmir ad yenser. Nemsefham nekk d Buxuc i tyita mi ara ad yali wass. Ansi wenten ad d ff$en Iôumaniyen, nekni ad ten-nesni d asnay. Mi nemsefraq, yal wa yerra anda llan lâesker-is. Neéra ad yi$zif yiv.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 56 -

Akken sersen iman-nsen Imazi$en-nne$, ssa$en iêeoouoa n tmes, d$a kkren i wbendir d l$iva. Tarewla-nni yerwel lâesker n Rruman yeffer, $illen dayen yefra imen$i. Abendir yeêma seg tyita, maççi d ayen ara tessusmev. Atmaten-nne$ sme$ren adriz, afus yekkat, tiqesôit tekkat tadersit. Mi nella nesseêmay adriz, nnig-nne$ Marius akk d lâesker-is xemten, ur yella ûûut, ur yella wawal, ssusmen am zun mmuten. Mi yedda yiv, Imazi$en-nne$ feclen, ssusmen, win yeâyan ad isers iman-is ad igen gar watmaten-is, armi d-ters tsusmi. Gran-d iâessasen bedden akin. Lawan-nni kan deg âziz yives, atmaten-nne$ élen, imir i yesker a$ebbar Marius akk d lâesker-is. Di tlemmast n yiv i d-heggan iman-nsen ad nesren. U$en-d takessart d adham, s tazzla d usu$u, lbuq yekkat, ajenwi yekkat, aneccab yekkat. Mazal d nseggem iman-nne$ i tyita, nitni zrin akin, nesren i tcebbakt- nni i asen-nga. Win n$an n$an-t, win rekven rekven-t. Marius yenser i lmut. Sduqsen-a$ asduqqes-nni yelhan. Anda ilaq d nekni ara ten- yesduqqsen acemma kan qbel ad yali wass, Marius yugar-a$ tiêerci, yezwar talalit n wass. Timlilit n Yelmaten tefka-a$-d udem n yimen$i. Marius i d neîîef gar ifassen-nne$, inser-a$ s tmussni-s, s tiêḥerci n ṭṭṛad. Ger wid ukud nennu$, icban Bestia, Albinus ne$ Metelllus, $ur-i Marius yerna adar s tmussni n ṭṭṛad. Ma zik imen$i d adrar, ass-a d igenni. Akken i as-nekka i tedyant-nni nekk akk d Buxuc ur as-nufa ixef-is. Amek i nettwakellex akken ? Amek i a$-tenser ? Neçça-tt teêma. Ur tella din te$zef n wawal. Akken i a$-yekkes uzaylal-nni, nserreo, nedda deffir Marius d lâesker-is. Marius iteddu, nekni nedda di lateô-is. Uvan ussan nteddu deg webrid-is. Abrid n Marius iteddu $er Sirta. Ass wis ôebâa ne$li fella-asen. Mi teddun deg webrid-nsen, sersen ad sgunfun ad segmen iman-nsen, nekni nfuôes tagnit, nezzi-asen. Annar imen$i ihegga. Nekcem annar, nekk sya, Buxuc syin, newwet ad nesnefsusi agus-nni-nsen. Di tazwara fki$ imnayen $er zdat, d nitni i d azduz amezwaru n tyita ; yugar i srewten igemren i wwten

Tullianum, taggara n Yugurten

- 57 -

yergazen s ineccaben ne$ s ijenwiyen. Iôumaniyen zzin, swezlen annar akken ad miqraben. Marius akk d Sulla llan di tlemmast. Udem imen$i yebda yettṣeggim ger wedwi n Buxuc s lâesker-is akk d nekni. Marius ur ibeddel tikli, yekkat ad a$- yessefcel s tuzzya-nni i asen-nezzi. Acemma kan mi teêma tyita armi neéra yewwev-d s lâesker-is Bilak32, mmi-s n Buxuc. Mi d-yewwev kan indeh $er ifesyanen-is. £as amur ameqqran deg-sen $ef uvar i d-ddan acêal n wussan, gezmen-d Tamaz$a seg yixef $er yixef, ur sersen, ur sgunfan, kecmen annar imen$i. Imen$i-nni yal tikkelt yettbeddil udem, Buxuc netta d imnayen-is yeîîef yiwet tama, nekk tama nniven, Bilak ikcem di tlemmast. Nekk d Buxus sya, nitni, Marius akk d Sulla, yal wa tama yeîîef. Seg wakken teêma, taggara ur yeéra yiwen anwa i d axsim-is. Wa yekkat, wa yesdari, wa yuzzel, wa yesred, wa yemmut. Ma te$li-d tmellalt seg igenni ur d tettawev $er tmurt. Tameddit n wass, mi d-ye$li yiv yal yiwen yejbed lâesker-is $er deffir. Azekka-nni, nu$al $er imen$i am yivelli-nni. Si mi tebda tyita, Buxus yejbed lâesker akin $er deffir. Mi yefra imen$i, tama ur tekka di tayev. Marius akk d Sulla sduklen irgazen-nsen akin, nekni nezzi-d $er deffir, nessenser-d widen ijerêen. Irgazen feclen deffir imen$i amezwaru, tikli n tlata wussan d aêbak, rnu-yas imen$i n wass-a. Tazmert s talast-is. Annar-nni neooa ur yelli d win ara érent wallen. Irgazen, igemren, wa yemmut wa iteddu $er lmut, wa yenta deg-s uneccab deg yidis inehhet, wa icelleê s ujenwi yekkat ad yekker syin ad ye$li $er deffir. Idim, idim yessezwe$ akal d uhicuô. Agni yu$al d azegga$ s yidim. Ur tella d tamu$li n tudert. Ger wid yemmuten d wid iteddun $er lmut, llan imeqqranen, ilemmasen, imeéyanen. Imazi$en akk d Iôumaniyen dduklen. Nnu$en di tudert-nsen, dduklen di tmettant-nsen. Akka, lemmer ur tella t$ennant, yili yal yiwen deg yi$rem-is, deg wexxam-is. Yal yiwen ad yelhu di tfellaêt-is, deg wemdiq n uneccab d waxtuc, ad yeîîef tayuga d wemger, ad yexdem laé n warraw-is. Imdanen ur uksanen, si zik n zik.

                                                            32 Bilak = Volux

Tullianum, taggara n Yugurten

- 58 -

Marius ikemmel abrid-is akin, deg webrid n Sirta, Buxuc33 yesdukel lâesker-is, yeîîef yiwet ti$ilt akin, nekni neqqim din ad nenîel irgazen-nne$. Neqqim ad as-nesefru i tedyant yevran. Tagrest tusa-d, Marius yuli akin $er tama n Carthage, yerna yesdukel lâesker-is di te$remtin îîfen di Tmaz$a, yecban Sirta, Zama. Buxuc yu$al $er wexxam-is, nekk u$ale$ i tazzla akken ad d-snekre$ tamurt d amaynut i Marius. Ma yella ccek, aneggaru-yagi yesban-d anda i tent-nu$. Nu$-itent di tuddsa. Yal tikkelt, deg wennar, mi yekker yimen$i, atmaten-nne$ ad dwin akka d wakka, zun $er tesvav n wewtul ne$ n yilfan. Adway-nni ur yella d abrid. Ilaq-a$ ad nernu aselmed ugar i lâesker-nne$. Di tuddsa kan i a$-ifen Rruman, nekni ad as-neqqim. Imen$i $ezzif, wala$ iteddu ad yi$zif ugar, nekni ilaq-a$ ad nesdari ilmeéyen-nne$. Maççi d ahmal kan s yedmaren $er zdat. Imen$i s webrid-is, s tuddsa-s, am tiddas-nni n yelqafen netturar $ef teblavin. Yal alqaf yeddukel akk d wid yezwaren, yerna ihegga tiyita i yelqafen d-iteddun. Tuddsa Tevres, temcuddal. Imen$i mgal Rruman fri$-tt, ad as-nbeddel abrid. Ilaq-a$ ad as-neqqim skud ur nhegga lâesker am akken i ten-ihegga Rruman. Tiyita n Yelmaten, tin n Sirta fkant-a$-d talast yellan gar-a$ d Rruman. Tidet, $as îîfen ti$remtin, zzin agadir d afrag, tamurt d nekni i tt-yeîîfen. £as ad nanef i yimen$iyen imeqqranen, ansi kkan ad a$-d-afen zdat-nsen, yal takemmict n lâesker-nsen i d-yeff$en si te$remt ad tenger, anida kkan ad afen tasraft deg webrid-nsen. Ad asen-neddu s tyita n tuqqsa, am tuqqsa n waôeé. Akka i as-ddi$. Mi nefra nekk akk d yifesyanen-nne$, yal tarbaât tu$ abrid-is. I yal ti$mert n tmurt ad nessiwev awal, ad nessiwev asirem i tnekra yugaren tin yezrin.

                                                            33 Salluste : « Buxuc yejbed lâesker-is di tlemmast n yimen$i mi yella Yugurten iteddu ad yesenger Marius akk d lâesker-is. Buxuc yurar tiêila akken ad ibeggen i Marius awal yefka. Imir yella ufus gar-asen. S tuff$a-nni deg wennar n yimen$i, mi teêma, iteddu ad imil $er Marius ». Kra wussan $er zdat, nnan-as Rruman i Buxuc : « Rruman ur itettu aêbib-is, ur itettu acengu-is. Ass-mi ara a$-d-tbeggnev s wayen ilaqen, ass-nni ad k-neqbel d aêbib ». Tawekka n Rruman simmal teteddu i tyita si deffir i Yugurten.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 59 -

Di tallit-nni deg lli$ teddu$ deg yiberdan, ôwi$ akessar d usawen, Buxuc, deg webrid-is, yuzen irgazen i Marius akken ad yaf tawwurt. Si tedyant-nni n Ruma, nekk ur u$ale$ i wawal yid-sen. Ayen i umi zemre$ gi$-t. Ulac abrid i asen-d-kki$ akken ad naf tifrat, Iôumaniyen ggumman ad fken udem. Ayen qesden, nekk fehme$-t si tazwara : seg wass-mi yemmut Makawsen, tiî n Rruman d anekcum ɣer Tmaz$a s yi$il-nsen. Ayen d-yernan $er zdat d tisebbiwin kan. Mi sli$ Buxuc yefka irgazen $er Sirta, akken ad éren Marius, di tazwara rfi$. Amek, ti$remt yebna Masensen, anda yedder, anda yenîel, anda igelled Makawsen, anda yenîel, ass-a Buxuc yefka udem i Uôumani ? Urfan d urfan, tikwal llan, tikwal zrin. Taggara, ufi$ tikli n Buxuc tezmer ad tili ur tezlig. Marius di Sirta i yella, $er din kan ara yazen Buxuc irgazen-is. Di tallit n yimen$i, Buxuc yusa-d netta d mm-is, wwin-d lâesker nnig wayen ssarme$. Kecmen annar imen$i, wwten ayen i umi zemren. Acêal n yergazen i a$-yemmuten. Taggara $as tiyita-nni zdat Sirta ur a$-teffi$, nitni fkan-d tazmert-nsen. Ass-a ma Buxuc yenwa abrid yessuffu$en d awal d Marius, ar d-yem$i ad iban ! Seg yiwet tama, awal yelha. Di lawan-nni n wawal, imen$iyen imeqqranen ad ne$sen. Anda yella usirem, ineqqes weêvam imen$i. Nekni, di lawan-a ad nesker lâesker yecban Rruman. Ayen i $ezzif wawal yelha. Ass-mi éri$ Buxuc, nni$-as ad iyi-d-yefk amek yessedda awal netta d Marius, Sulla ne$ wiyav. Awal-is yegzem : "zik d keçč kan i iqublen Rruman, ass-a nella $er tama-k nesawev tanekra-nne$ $er webrid imen$i. Iôumaniyen, éran anda male$, éran tazmert-nne$ ma neddukel. Yella wawal $ur-ne$, neqqar « ma tse$lev wwet ; ma ur tezmirev ur s$al » , nekni nekker-d, newwet. Ass-a ma neqqim i wawal ur tella deg-s tuzzma. Ihi nekk wala$, Rruman yif-it ad yili si tama-nne$, wala ad yili d acengu-nne$. Ma zemre$ ad ssinfe$ tallit-a deg nella $er tifrat, anida yella wugur ?" Abrid d-yewwi Buxuc, ufi$-t d abrid.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 60 -

Ayen ri$ ad as-skecme$ i Buxuc $er walla$-is : d tikerkas, tiêeôci n Marius akk d ifesyanen-is. Nekk $ur-i tamsalt teqqen, tefra-d si Ruma. Marius fkan-t-id ad iseddu ṭṭṛad, netta ad yewwet s wayen yezmer akken ad yawev iswi-s : Rruman ad yeîîef Tamaz$a. Ayen nniven akk d urar, d tuzya n wawal. Takti yagi tekcem-iyi $er walla$-iw ur zmire$ ad tt-id-ssuff$e$. Awal n Rruman yebna $ef tkerkas, ur yella din wawal n tidet. Atmaten-nne$ i yellan di tmurt n Carthage, di Utique, ṣṣawven-a$-d awal. Marius simmal yessekcam-d lâesker irennu-d, si Ruma. Win yessarmen talwit, ur d-irennu i$allen d ifadden n ṭṭṛad. Di lawan deg Buxuc yesselqam awal netta d Sulla, nekk lhi$-d di tfellaêt-iw. Yal ass anda ara ye$li yis-ne$. Nejjem ad nens sin wuvan deg yiwem wemkan. Nedda d timzizzelt, yal ti$remt nekcem yiwen wudem i nufa. Imdanen bedden, heggan i tnekra, kkren i twizi mgal Aôumani. £as irgazen llan, $as idamen êman, amur ameqran d ifellaêen. Ifassen yu$en tannumi d uqabac akk d wanzel, ur zmiren azekka-nni kan ad ṣegmen i uneccab, axtuc ne$ ajenwi. Ur zmire$ ad megre$ irgazen di tmura, ad ten-fke$ d asfel i ujenwi n Rruman. Abrid-iw nekk, yal ilemzi-nne$, ilaq-as ad yekcem $er wennar imen$i, ad yewwet, syin ad yeffe$ d ameddur. Ri$ ad ilin d wid ara yewwten, maççi d wid a yemten. Zegre$ asif n Melwen, kecme$ tamurt n Buxuc. Yuzen-d $ur-i ad t-zre$. Mi nemlal, yefka-yi-d anda yessawev awal gar-as d Marius. Netta yessarem ad naf tawwurt i tifrat. Yenna-yi-d : « Iôumaniyen fkan-d udem akken yal yiwen ad ya$ abrid n telwit ; ma neqqim, nezmer ad nefru uguren yellan gar-ane$ ; ma neqqim-as, ur tella tindert ur nfessi ». Taggara, buxuc isegra-d awal, yenna-yi-d :"Marius yuzen-d Sulla ad nemlil yid-s. Abrid n tifrat ad t-id-naf akken yeb$u yentel. Keçč a Yugurten, ilaq-ak ad tôedbev, ad tefsiv tundar, ad d-tefkev udem akken ad nekkes tazzla idammen gar-ane$ d Rruman." Awal n Buxuc s webrid-is. Acu tettnadiv ay ader$al, d tafat !

Tullianum, taggara n Yugurten

- 61 -

Nekk, s tidet, wala$ awal-nni d uffal. Ayen ur d-yessefreé Buxuc, nekk $ur-i d tagejdit n wawal. Ma yella isawel netta d Sulla, awal amezwaru d wa : Iôumaniyen ad ff$en si Tmaz$a, ad ff$en si Sirta, ad u$alen akin i tlisa-nsen, $er tmurt n Carthage. Ih ne$ ala ? Buxuc ur iyi-d-yessefôez tamsalt. Akken i as-ddi$, tagut simmal trennu teddal awal-is. Nekk, tiêerci n Marius ssne$-tt, tin n Sulla terna tardast $er zdat. Taggara fri$-as-tt i Buxuc, nni$-as : - Nekni akk d Rruman am tedyant-nni "mmi-s n ta$aḍt ad t-yeçç wuccen". Sulla yenna-ak ad yas. Nekk, yiwen webrid kan i wala$ yessuffu$. Sulla ad t-id-neîîef gar ifassen-nne$, syin Iôumaniyen ad fken udem, am Marius am Senat di Ruma. Ma nurez-asen argaz am Sulla, nitni ad gen ayen nra nekni akken ad asen-yu$al wergaz d ameddur. Mi neîîef Sulla, nezmer ad ten-nesseks akken ad a$en abrid nra nekni, ad ff$en si tmurt-nne$. Buxuc idhec. Abrid i as-d-wwi$ ur yebni fell-as. Ur iyi-d-yenna zzant ne$ r$ant. yessuter-iyi-d ad as-yewzen i tedyant kra n wussan $er zdat, syin ad tt-id-nefru. Nekk u$ale$-d $er wemkan-iw, netta ooi$-t ad yesseddu awal netta d Sulla. Nefra ad yerr $uri kra wussan $er zdat. Timlilit-nni n Buxuc ur tris $ef nniyya-w. Awal iyi-d-yessawev Dabeô, win yellan tama-s, qbel timlilit-agi n Buxuc akk d wawalen n Buxuc s timmad-is netta, fehme$ tella talast gar-asen. Ur éri$ anida yella yiɣisi, ma d nekk, iɣisi-nni yella, uki$-as. Zrin kra n wussan, Buxuc yessawev-iyi-d ad ase$ tikkelt tis snat ad nefru awal-nne$. Acku d nekk ara izegren $er tmurt- is, yefka-yi-d amkan n temlilit, deg wasif n Melwen, talast gar Tamaz$a d Muriṭanya. Nu$ abrid nekk akk d terbaât, yid-ne$ ddan sin warraw-iw. Mi qrib ad nawev, neéra s lbaâd aveggal-iw Buxuc, ibedd $ef yixef n ti$ilt netta d yimnayen-is. Yezger-d i wasif akken ad a$-dyemmager. Nekni nes$el-as, netta yes$el-a$-d s yi$il-is. Mi nerna tikli ad neddu $er zdat, qbel ad ten-nawev i d $lin fell-a$. yezzi-ya$-d weglaf n lâesker n Rruman. Llan neṭlen i tmu$li, akin ddaw udernu. Nekni nella ifassen-nne$ d ilmawen. Ur yella s wayes ara newwet. Rruman n$an akk wid yellan yid-ne$. Negra-d, nekk akk d sin warraw-iw. Qqnen-a$ tixelxalin n wuzzal.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 62 -

Sulla yeffe$-d akin si ger lâeskeô-is. Buxuc, yezzi udem-is akin, yuder akessar. Yezzenz ise$ d yidammen-is i Rruman...

- 63 -

- 3 - Tikli n Ruma34

D tannumi n Rruman : yal argaz ara yesme$ren tamurt-nsen akin i tlisa yellan, nitni ad as-gen tame$ra tameqqrant (Triumphum) di tlemmast n Ruma. Tame$ra-nni deg-s sin wudmawen, tebrek temlel : d tame$ra i at Ruma, d tanîelt i wid yettwarzen, cudden s txelxalin n wuzzal, ddan di tlemmast n lâeskeô. Ussan n tegrest yezde$-iten usemmiv. Tewzel n wussan-nni trennu amur i te$zi n wuvan akken ad sebken idammen, ad yeqqar weglim, ad kkawen ifadden. Asemmiv n Ruma yeqseê, di tegrest yerna tardast $er zdat. Campus Martius35, agni-nni yellan di tlemmast n Ruma, deffir ugadir, yeççuô d imdanen, yeççur d igemren, d izgaren seg wacêal n wussan aya. Imezda$-nni n Campus Martius d

                                                            34 Dans la Rome Antique, le Triomphe (Triumphum), c'est la procession accomplie au temple de Jupiter Capitolinus par un général vainqueur. … le triomphateur richement vêtu et couronné de lauriers, traversait la ville montée sur un char attelé de quatre chevaux blancs. L'armée criait "io triumphe" et chantait des chansons paillardes. Suivaient les membres du Sénat, les magistrats, les prisonniers, le butin et les animaux destinés au sacrifice. Le cortège partait du Champ de Mars, hors les murs, entrait dans Rome par la porte triomphale, traversait le Circus maximus, contournait le Palatin, avant d'emprunter la Voie sacrée pour atteindre le Capitole. Parvenu au Temple de Jupiter, le général immolait lui-même les animaux destinés aux sacrifices et offrait sa couronne de lauriers au dieu.... Ce défilé était attribué par le Sénat romain, et constituait une récompense pour le général victorieux. Il pouvait avoir lieu longtemps après sa campagne. Un des critères importants était le butin rapporté, mais il ne pouvait y avoir de triomphe si l'ager romanus, le territoire de la République, n'avait pas été augmenté. 35 Campus Martius (Champ de Mars) / Annar n Me$res, beôôa ugadir n Ruma.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 64 -

imezda$ n tmara. Ur llan d wid yetturaren, ur llan d wid d-yusan ad nezhen uraren n circus Flaminius ne$ circus Maximus, deffir tawant, deffir uççi yelhan akk d tissit n waman n wavil. Imdanen-nni qqimen d tikemmucin, ssusmen, lâesker n Rruman itezzi-asen, teddun akka d wakka, afus $ef ujenwi ne$ uneccab. Urar deg wennar n Campus Martius di tegrest useggas -104 ur yella d win ssnen akk imezda$ n Ruma. Urar-nni i yasen-d-ihegga Consul Marius i at Ruma, ira ad yili d win $ef ara cfun iseggasen d iseggasen, d win ara êekkun yemdanen i tarwa- nsen, i warraw n warraw-nsen, si lqern $er lqern. Akken i t ira Marius. Acêal n wussan si mi yeççuô wennar n Campus Martius. Yal ass rennun-d yemdanen, igemren, izgaren. Mi d-tekcem tissi ad ta$ amkan-is akin di te$mert i as-heggan lâeskeô-nni. Tasusmi n wennar-nni trennu a$ilif ugar i wemkan-nni. Taduli n tigugemt tewwev ula d izgaren akk d iserdan-nni. Üṣut i d yulin si Campus nni, tikwal d win kan n lâesker-nni i yezzin i wegraw, ne$ d astenten n txelxalin n wuzzal. Tixelxalin-nni yurzen irgazen wa $er wayev. Asemmiv-nni n tegrest n Öuma yesberber-asen, yesdukel imdanen-nni, idel taduli n tsusmi fell-asen. Acêal n wussan si mi yeççur wennar-nni. Laé d uṣemmiv kecmen i$san n yemdanen. Ti$imit-nni n yal ass, si tsebêit ar tmeddit, si tmeddit ar tsebêit, tessekref-iten, laé d usemmiv yerna-yasen. Qqimen feclen. £as serden, ur uysen, ssarmen ad tbeddel fell-asen, am akken nnan imezwura : "akken triv $ezzifev a yiv, taggara ad yali wass". Tikwal d$a ssaramen ad yas wass deg ara tefru fell-asen, ad yeffe$ yiîij, ad yekkes u$em$um-nni deg llan. Melmi ara d-yas wass ssaramen ? Imdanen-nni yeqqnen am wakraren ur llan d imezda$ n Ruma, ur llan d imezda$ n Latinium, n Liguria, ne$ n tmura n Rruman i d yezzin akin. Nitni usan-d si tmurt yellan akin i yilel, akin i waman izegzawen. Usan-d nnig leb$i-nsen, ur llan d inebgawen n Ruma.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 65 -

Tikli-nni nnig waman, ahuccu-nni n wavu, asendu-nni n waman, nitni cudden, keflen-d iéeôman-nsen. Ussan-nni n tmezgert ger Tmaz$a d Ruma ukin-as zun d aseggas. Ass-mi wwven, rsen seg ubabuô-nni, yuli-ten-id lfeôê. Nnan-as, meqqar ad yekkes imiôzeg deg yimi-nsen. £as kecmen tamurt ur ssinen, feôêen mi asen-yekkes ukuffir-nni n lmujat n waman, ferêen ad bedden $ef tmurt ur tessebruqqul ddaw-nsen. Imdanen-nni, yal wa seg-sen anta tamurt i t-id-yefkan, taggara yessemlal-iten-id webrid-nsen ger ifassen n Rruman di tlemmast n wennar n Ruma. Wid ur d newwiv amkan-nni, yal yiwen akken i as-d-tegra. Wa ççan-t wuccanen akin i yilel, wa ççan-t waman mi d zegren. Wid d yegran ass-a, qqnen am wakraren, ggunin tawenza-nsen. Di tiggugemt-nni, llant tikkal deg ad yali ûûut ameéyan gar-asen, gar sin ibecbucen, tameééu$t $er tmeééu$t : - Ansi-k keçč ? Amek i k-id-îîfen ? - Nella di ti$remt-nne$ mi d yewwev lâesker n Rruman, nella nferren irden i yiéid. Mi d-kecmen kan snegren tamurt, ger wayen sser$en d wayen n$an. Ur d-tegra tzeqqa, ur d yegra useklu ibedden ... Win srewlen ivaôôen-is yenser, wid urzen am nekni, cudden-a$-d, i keçč amek ? - Ufan-a$-d nkerrez, akken kan yuli wass. Ini si mi nebda takerza, nefôeê teswa-d, akal yerveb. Ivelli-nni kan i zwaren i tkerza At Ufella. D nitni si zik n zik i d yessufu$en tagersa d imezwura acku d nitni i d axxam amezwaru gar wid yebnan i$rem-nne$. Nekni neqqen tayuga ad nmeggel taferka, iîij yeffe$-d, tagut tuli akin di tegnawt. Mi d mm$en fell-a$, tayuga-nni-nne$ zlan-tt din lâesker Iôumaniyen, gan aêeooaou n tmes, ççan-tt, nekni rran-a$ icuddan-nni, qqnen-a$ zun d izgaren-nni. Taggara, anzel yu$al i nekni. Ijreê wul-iw $ef tyuga-nni. Yiwen wezger, win yesâan tarqemt taberkant gar wallen, ilul $ur-ne$, nessuṭev-it, wayev yu$-it-id baba si suq n Tasift. Acêal n wussan d wussan d wamek i ten-yesselmed i tkerza. Yal ass ad ten-yesdukel, ad ten-yeqqen s wevref ne$ sin, taggara u$en tanumi i sin, myussanen, kerrzen nebla awal.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 66 -

Anzel-nni i tnalit kan i yella. Taggara n tneggura tura-asen tefrut n Rruman ! Mi a$-d-skecmen ass-a $er wennar-agi deg nella, éri$ aqvar n yezgaren imellalen derren akin ; d izgaren am tyuga-nni-nne$. Ijreê wul-iw am wass-nni amcum. Lemmer ur éri$ s wallen-iw, yili ad skidbe$ iman-iw. Izgaren-agi, si tmurt-nne$ i ten-id-zzegren. Di tama niven n wennar, - I keçč ? - Neéra Iôumaniyen teddun-d. Mi wwten ad kecmen ti$remt, nekni neffe$-d si tama nniven ; nezzi-asen-d, nexdem afernas deg-sen, ulac win inesren seg-sen d ameddur. N$il tefra. Mazal nessers uzzal, mazal tekkaw tidi fell-a$, mi d yerna wehdum n lâesker-nsen, d aweîîuf ne$ ugar ; yal tama tefka-d ; maççi d ayen ara nqabel. Taggara n tedyant, i$rem yu$al d ixerban, wid n$an mmuten, nekni qqnen-a$-d am izamaren... - I keçč amek tevra ? - Mi yuli wass i d neéra udmawen n Rruman nnig ugadir n yi$rem; zzin-d i tuddar nekni ur sen-nuki ; i$rem-nne$ yenṭel di te$zut, n$il ur a$-d-ttawven, taggara ufan-d anda nezde$ ; ur a$-ooan ad naki. D asduqqes i a$-d-sduqqsen seg wusu ; llan wid snin s ujenwi-nsen akken llan deg wussu yeêman. Azgen n$a-t, azgen cudden-t-id... - Nekni, mi nesla yusa-d Rruman, neffe$ seg ye$rem, neffer deg yiger anda i nenṭel. Neqqim dinna kra wussan, n$il tezri tyita, zegren akin. Taggara mi d nezzi ad nekcem $er yi$rem nufa-ten-id ggunin tawwurt; ur yella wanda ara nerwel, nekcem deg umeôdax ; fernen imeéyanen, wid izemren, rran-a$-d isuka n yirden ɣef izugar-nne$, nedda yid-sen. Wiyav yeçça-ten ujenwi, zdat wallen-nne$. - Nekni nella ne$$az anu n waman. Acêal n wussan nesalay-d tiquftin n wakal si ddaw tmurt. N$ez tiddi n wergaz d wergaz, nnig snat temrawin i$allen. Win yellan deg wadda ur d-isel i wawal n wid yellan $ef yimi n wanu. Niqal d nekk i yellan ukessar ; lli$ $ɣaze$, taquffet deffir wetma-s, wid yellan tama ufella ssalayen-d akal. Tiremt tis snat, nekk uli$-d, yuder Oendeô. Yeffel yiîij akin i yi$il mi d ye$li fell-a$ weglaf n Rruman. Yal tama tettefk-d amur-is. Nekk d Wakli akk d

Tullianum, taggara n Yugurten

- 67 -

Ëemmu, zzin-a$, îîfen-a$, fkan-a$ ayen i umi zemren n tyita, syin cudden-a$. Ma d Oendeô-nni ur éri$ amek tevra yid-s. Ur éri$ yemmut ne$ yedder. Ala netta i d-turew yemma-s. Tikli n wussan d wuvan nnig wakal d waman, tiddin n wussan d wuvan, i laé d usemmiv, ass-a negra-d di txennaqt agi n Ruma... Yal yiwen tadyant i d yeêka, yal wa d a$ilif i t-yecqan ; wa yeooa-n tarwa-s akin i yilel, wa yeééad deg walla$-is tamu$li-nni n wid yeglalzen, mmuten zdat-s deg wasif idammen. Yir tallit, yir taggara ! Imdanen qqimen, qqumcen, ggunin, tiddi ur tella. D amured kan di snat turdas-nni deg llan i ubeddel n tmeûûaḍt. Win yewwten ad yekker ne$ ad ibedd am akken bedden yemdanen, at sin ivaôôen, din kan ad t-id-tawev tyita $er walla$, ne$ aneccab ger yedmaren. Si tazwara-nni mi d kecmen, sin seg-sen i yessuff$en seg wennar d i$errusen, yekka-asen uneccab si tama $er tayev, mmuten din. Wid d yegran kerfen, u$alen $ef tgecrar. Ifen-ten igemren-nni d yezgaren-nni izegga$en d imellalen, nitni meqqar zemren ad qimen, ad bedden. Yir rriêa tu$ akk annar. Ger tuff$a n yemdanen akk d tin n waxfiwen, tazefrant-nni trennu teqseê yal ass. Lâesker n Rruman simmal rennun teddun akin, simmal rewwlen akin, $unfan rriêa n yemdanen-nni, rriêa n wufni. Acêal d ussan i yezrin, imdanen-nni ggunin tafat ansi ara sen-d-tas. Deg wass amcum, qbel ad yali wass i yekker herwel deg wennar Martius. Asu$u-nni n lâeskeô n Rruman ad yessaki win yemmuten. Teddun, afus yekkat, iêebbek akka d wakka, win yeqqimen ad yekker, win yemmuten ad yekker, win ur nezmir ad t-yeçç ujajiê. Akken llan yemdanen-nni neggzen, bedden nnig leb$i-nsen. Bedden yir tiddi deffir acêal n wussan n uqummec, n tikerfi. Tagecrirt tenṭeq, taweîzit tsu$, tiqesrit tsu$. Win yewwten ad yeqqim, din ara t-id-tawev tyita n wanzel n Rruman. Ur tella tasa, ur yella yillu. Si teqreê-nni n zellum usemmiv, i$san saêen, igelman ddubzen, tiddi n yemdanen-nni tmal, tekna am terga u$anim deg wass n wavu.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 68 -

Tagut-nni yedlen i Campus Martius tettifrir, tafat n wass trennu a$ilif ugar s wudmawen-nni akk d wallen-nni-nsen, udmawen n laé d u$ilif. Tban-d tafat ad tekkes tillas, ad teffe$ tiî akin i tmu$li, taggara d tafat-nni i d-irennun tillas si tmu$li taberkant n yemdanen icudden, imdanen yeknan ur d tewwiv tizi n tewser. Asu$u, aêbak, amdegger ... Yekker herwel deg wennar. Win yeqqimen yekker, win yekkren ye$li, win yeddan yeçça tiyita, terki deg wennar amcum. Imdanen yellan $er zdat derren, iqvaren derren, Rruman, anzel deg ufus, teddun tṣeggimen rennun adar zdat wayev. Yuli wass mi bdan tikli. Teddun tikli taéayant, imdanen-nni teddun ur éran anida teddun. Wid yellan seg-sen ssnen Ruma, éôan zdat-sen Circus Flaminius. Ddan avar deffir wayev, ur bedden zdat circus nni. Urar, ass-a agemmad i tewwurt n circus i yella. Di tezribt-nni deg teddun yemdanen icudden, izgaren derren, igemren bubben iêemblen d ibeônusen, ur yella wawal, ur tella tavṣa. Afrag ineccaben n lâesker-nni si yal tama yeksa fell-asen a$ilif. Di circus, di lawan-is, llan wuraren, tella temzizzelt n yigemren, n yemdanen. Uraren n wass-a, zdat circus, ur ten-ggunint twu$a, ur ten-yegguni waêêay ! Imdanen zrin akin, tasusmi taéayant tdel deffir i circus-nni. Aqvar n yergazen, gemren d yezgaren ddan abrid-nsen. Simmal ass iteddu, simmal imezda$ n Ruma teff$en-d zdat yexxamen-nsen éerren "iddawen-nni", imdanen iberkaken uqerruy n Numidya i d-izegren $ur-sen. Di tazwara, imezda$-nni dehcen kan, syin yekkes-asen ukukru. Imazi$en-nni éerren zdat-sen cudden, afrag-nni n lâesker-nsen yerna-asen tirugza. Taggara, ur qqiment tsusaf, ur yeqqim yir wawal, ur yeqqim ubuôôem s waîîiwen, ur yeqqim wes$al s yi$il $er imeêbas-nni. Imdanen-nni icudden, teddun avar deffir wayev, ssusmen, ur sfiven tisusaf-nni, ur d-sulin aqerruy-nsen… Akken triv $ezzifev a yiv, taggara ad yali wass … Mi kkan si tewwurt n ti$remt, tawwurt n "Triomphe"36, lâeskeô-nni i asen-yezzin sersen ineccaben akk d yijenwiyen-

                                                            36 Triumphum / porte triomphale = pomerium

Tullianum, taggara n Yugurten

- 69 -

nsen akin. Akken i tella si zik-nsen. Anekcum $er Ruma, ad yili s yifassen d ilmawen, d anekcum n telwit37. Mi ten-tefka tewwurt-nni, tiwu$a n yimezda$ n Ruma simmal rennunt, ifergan n yemdanen si yal tama n tzerbatin simmal iverres ; $ursen d ass n tme$ra. £as tawwurt-nni n "Triomphe" deg-s tiddi n mraw yergazen ne$ ugar, imdanen-nni icudden avar afus teddun knant tuya-nsen, knan tiddi-nsen zun zran ddaw uzaglu. Tikli-nni di tlemmast n Ruma, gar tsusaf d yir awal, tu$al-asen d tamagirt. Ssarmen ad telli tewwurt ddaw ivaôôen-nsen, ad ten-teçç tmurt akken llan, ad sgunfun. Teddun tikli n tmara, tiwu$a simmal rennunt ugar zdat-nsen. Nitni teddun $er zdat, awal-nni iteddu seg yiwen $er yiwen $er deffir : - "Agellid-nne$, Yugurten, atan $er zdat ; icudd am nekni ... agellid-nne$ ... Yugurten, icudd s wuzzal, iteddu zdat-ne$, akin deffir ucaôiv n Marius… llan warraw-is di sin...". Win yeslan i wawal-nni ad yiwri$ wudem-is, syin ad yesseddu awal-nni i wid d-iteddun deffir. Awal iteddu si tmeééu$t $er tmeééu$t, yu$ idurra-nni iteddun tikli n taggara. Deg yixef n terêilt $er zdat, Yugurten iteddu ger sin ifergan n lâesker, uzzal yeqqen ivaôôen d ifassen. Deffir teddun sin warraw-is, cudden am netta. Yugurten iteddu tikli taéayant. £er zdat, akin, iban-as-d Marius ibedd s ubeônus-is, iteddu $ef ucaôiv i jebdent snat tyugwin n yigemren imellallen. Yugurten yekna i tuyat-is, iteddu avar deffir wayev. Ur yesla i twu$a, ur iwala i$allen d-yes$alen $ur-s, ur yeéra arquqen i t-id-ibeômen. Iteddu, isers aîṭiwen-is, am zun di targit i yella. Abrid yezzi, tarêilt tezra zdat Forum Boarium38, syin tu$ abrid

                                                            37 « Le triomphe : le parcours du cortège est immuable, considéré comme un retour à la vie civile des soldats citoyens. En franchissant le pomœrium, le général vainqueur abandonne son pouvoir de commandement militaire (imperium), symbole de son retour à sa condition de simple citoyen. Partant du Champ de Mars, où les légionnaires déposaient les armes, se détournant symboliquement du dieu de la guerre ». 38 Abrid n triumphum : Campus Martius (Champ de Mars) > Circus Flaminus > Porte Triomphale > Forum Romanum > Forum Boarium (tura isem is "Piazza

Tullianum, taggara n Yugurten

- 70 -

n Circus Maximius, kecmen di tlemmast-is, si yal tama d aglaf n yemdanen s twu$a d uéeggi. £er zdat, yal asurif irennu-as ûûut n "Viva !" Akk d "io triumphe!" i Marius, $er deffir d awalen ifuêanen i widen yurzen. Yiwet tikli, sin wudmawen : tame$ra, tanîelt. Imdanen-nni iteddun deffir ttun tilufa deg llan. Si mi slan agellid-nsen, Yugurten, yella gar-asen, yettwaqqen ula d netta, yekkes fella-sen uéar-nni usirem. "Yugurten, mmi-s n tsedda, ass-a yeqqen am yi$id, gar lâesker n Rruman, yir taggara !". Awwah ! Ur tezmir ad tili tagi. Gguman ad amnen. Mi d ff$en si circus Maximus, ddan $er zelmev zzin i ti$ilt n Palatinum. Teddun tikli n tmara ur éran anida teddun. Ma $er lmut, yif lemmer zwaren deg-s. Ma d tudert am ta, yif lmut iteûûren. Teddun di Ruma am zun di tlemmast n tesna n waréen. Iôumaniyen simmal sseḍyaqen-d abrid, simmal qerrben-d i$allen-nsen d yifassen-nsen $er udmawen-nsen. Tikli simmal tetti$zif mi as-zzin i tewrirt n Palatinum, syin u$en tazribt tameqqrant, Via Sacra, di tlemmast n Forum Romanum. Tikli n luva, $as ma ifadden kkawen, $as ma ifadden cudden s ixelxalen n wuzzal, amdan yezmer ad yesseddu iman-is, avar deffir wayev, ad yefk llu i tiddi-s. £as alla$ sellaw si laé, ééay seg usemmiv d unezgum, imdanen-nni teddun d tissi, win imalen ad as-d-gen taôkizt, ad t-id-allen watmaten-is. Teddun deg webrid ur ssinen, di tmurt ur ssinen. Mi bdan tikli usawen di tezribt n Via Sacra, ukin i tgecrar-nsen feclent. Abrid ibeddel, teddun yekkat-iten wugur ger teblavin-nni tizegzawin n Via Sacra. Tiwu$a simmal rennunt-d, abrid yetti, yerna $ezzif $er zdat. £as d aṣemmiḍ, amur seg-sen d tidi n tkuffirt tettqiîîir deg udmawen-nsen. Ur tella tiddi, ur yella wesgunfu. Yal yiwen seg-sen yeéra anda ara as-teffe$ i win ibedden, i win ye$lin yesred ur yezmir ad yeddu. Tuddma-nni ddmen lâeskeô winna ye$lin di Tewwurt n Triumphum teqqim

                                                                                                                                Bocca della Verita") > Circus Maximus > Palatin (yezzi i tewrirt n) > Via sacra (Voie sacrée) > Clivus capitolinus (abrid yulin $er Capitole) > Capitolinus (Capitole).

Tullianum, taggara n Yugurten

- 71 -

di tmu$li-nsen. Tuddma-nni kan tefka-d udem s anda iteddu wemdan-nni. Teddun yemdanen am zun d tameqqunt-nni n tgedrin di tallit n tmegra. Yal yiwen intev $er gma-s, win imalen ad t-id-yeîîef wayev. Teddun, avar yefcel, afud yekkaw, alla$ yeffe$-it usirem. £er zdat tekker tawla n lferê d uba$ur $er ibeônas izegga$en n Marius : « io triomphe ! ». Targit deg yella Yugurten, tefka anza i targit-nni n win yellan deg yifri n teryel. Targit akk d takwayt dduklent, ur tella talast gar-asent. Acêal n wussan yezrin si mi t-id-îîfen Rruman. Ussan-nni n tubeô, $lin-d waman di lawan-is, teswa-d d$a, llan wid ikerzen. Yella yessaram ad m$in yigran, ad ççarent tesrafin n yirden d teméin, ad yesdukel tamurt i tnekra tameqqrant, taggara tunef, tmal, yewwet wesyax di tlemmast. Tikli-nni yuki-as $ezzifet. Abrid-nni deg iteddu, $as d iberdan yessen si zik, ass-mi d yusa acêal n tikkal $er Ruma, ass-a ur as-yufa udem. Ruma-nni yessen, ass-a tenger. Tiwu$a-nni akk d yir awalen-nni n wid yeççuôen iberdan kksen sser $ef te$remt n Ruma. Ruma d yekkan nnig akk tmura ! Yugurten iger tamu$li akka d wakka ma ad $lint wallen-is $ef yiwen ne$ sin ger wid yessen dinna, wid ukud yeçça tagella. Yufa ur yella din yiwen. Udmawen n wid i as-d-yezzin ass-a cuban wid-nni n yifri n teryel, udmawen-nni n tmucuha. Ruma-nni n zik tenger, tucka. Abrid usawen di Via Sacra simmal yetti$zif, simmal yessuddum am zun d tinifift, tikwal d asawen tikwal d akessar. Imdanen teddun nehhten, ifadden kennun, tiddi tzelleg. Wid yellan di tlemmast feclen, lâesker yellan di tama teddun s tevṣa, avar afessas, udem yennecôaê. Abrid-nni yessuddmen iban-asen i nitni d aza$ar. Tafat n yiîij n tegrest simmal trennu, wid iteddun s tmara $ezzifet fell-asen tiremt. Lemmer éran anida teddun, zemren ad as-gen ul, ad ṣebôen i dderk, i laé, i leâtab. Zemren ad ṛekven $ef ul-nsen, ad qeblen leâtab-nni, laé d usemmiv-nni, taggara ad awven s anda teddun. Ad awven, ad tefsi tiyersi fell-asen, ad

Tullianum, taggara n Yugurten

- 72 -

sgunfun. Imdanen n tikli di Ruma, ur ten-id-yewwiv wawal, ur qdicen i tikli-nsen. Amdan icudden s ixelxalen n wuzzal, ur yeqqim d amdan i tiî n win i t icudden. Si tallit-nni deg yicudd, am zun yeffe$ si lufeq n yemdanen, ikcem addaynin n war amdan. Akka ! Timanit, tanefsit, tezmer ad tu$al d urar ger ifassen n yemdanen, ger ifassen n wid d yu$en tama ufella. Yiwen seg wid yezwaren ɣer zdat, tama tazelmaî, imal abrid ne$ sin, syin yu$al-d. Yerna yedda $er zdat avar, yefcel, tigecrar rgagint, yerna yedda $er zdat asurif ne$ sin. Mi d-degren wid yellan deffir-s ad t-id-arzen s i$allen-nsen i asen-yenser. Abrid yeḍyeq yessuddem. Argaz yewwi ti$i$it akin, yemrehwal akka d wakka, yenîer s lqedd-is, yesred. Tikufta timellalin ff$ent-d seg yimi-s. Mazal ters tergagit-nni mi t-id-wwven, $lin-d fell-as am zun d igudar. Lâesker zzu$ren argaz-nni am zun d aceîîiv. Sin seg yifassen, sin seg yivaôôen, sdergen-t akin deffir ugadir. Nnig wid yellan zdat-s akk d wid yellan deffir-s, argaz-nni yufeg, yucka, ur t-yeéra yiwen. Yeffe$ si tmeddurt, zun ur d ilul, ur yuzzil, ur yevṣa, ur yennu$na. Ass-mi d-ilul di taddart-nsen, di Tewrirt, di Tberka ne$ deg Yi$il Imula, ass-en tefôeê yemma-s, slalwent-as tlawin di taddart, gant-as urar armi yuli wass. Ayen akk tessarem yemma-s, ayen akk yuzzel netta akken ad yu$al d argaz, taggara yen$el deg wass-nni n tubeô mi t-id-urzen Rruman. Ass-a yesred di tegrest, deg webrid n Via Sacra, abrid yulin $er Capitolinus, di tlemmast n Ruma.² Ur yuli wass mi d-suff$en Yugurten si lêebs deg yella di Ruma. Usan-d $ur-s d aglaf n lâeskeô, zzin-as, ssulin-t $ef ucaôiv i zzu$ren sin igemren. Ssuff$en-t-id akken s wuzzalen-nni yurzen ivaôôen d ifassen. Yugurten iteddu s leêder lemmer ad ye$li, yewwet ad yali s ufella ucaôiv-nni. £as akken argaz yeqqen, lâesker-nni zzin-as am wareẓéen, gan afrag, afus $ef ujenwi ne$ $ef uneccab. Ur yella wawal ger Yugurten akk d wid d yusan $ur-s. Tamu$li-nni n tewwurt n Triumphum tefka-as-d tasarut n tuff$a i t-id-yessuff$en taûebêit. Tikkelt-agi yeéra maççi $er tmettant i t-id-srekben.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 73 -

Mi yeéra anect-nni n lâesker, anect-nni n yimeêbas, n yigemren, n yizgaren d wayen icudden s ufella n icaôiven-nni, yefhem anwa i d abrid-is. Yugurten yessen Iôumaniyen, yessen Ruma am zun d tamurt is. Acêal n tikkal i yezger ilel, yerzef $er Ruma. D$a si tedyant-nni n ṭṭṛad n Numance iga-d imeddukal ugar, imeddukal-nni n tidet, wid yellan $er tama-s, wid ukud idegger lâesker n Numance. Ameddakel yellan di tizi n tḍiq, di tizi n tidet anda $ellin yergazen, yiwen ur yezmir ad t-yettu. Di tedyant-nni d$a i yuki, yekcem di tlemmast n yidles aôumani ; yessen amek teddun, amek éerren tameddurt, timmanit-nsen ; yessefra-d ayen yezwaren $ur-sen d wayen yegran $ur-sen. Mi ara yili di tlemmast imeddukal-is Iôumaniyen, yettaki i yiman-is zun d yiwen seg-sen, d Aôumani am nitni ; ayen yelhan yessen-it, ayen ur nelhan yessen-it. Tikwal d$a yessaram ad yas wass deg ara yesdukel ayen yelhan $ur Rruman akk d wayen yelhan $ur Yimazi$en am netta akken ad yebnu tamurt akken i tt-imenna netta. Di tallit-nni deg yella baba-s Makawsen d agellid, tikwal iéer tagelda n Sirta abrid-is $er deffir maççi $er zdat. Llant tikwal d$a deg yessaram ad yu$al jedd-is Masensen, ad yu$al d ileméi akken ad as-ibeddel abrid i tmurt. Tikwal d$a mi ara iéer ilmeéyen-nni di Sirta, i yecban Aderbal, Gawda akk d wiyav, wid akken d-yekkren di leêrir d tavuḍt, rennun wurfan deg-s ugar. Di lawan i deg yelmeéyan n Rruman ur sgunfun ger tazzla s wegmer, almad imen$i s ujenwi d uneccab, tazzla $ef uvar, wid-nne$ sbuêrun-asen waklan ddaw tara tazegzawt di tewririn n Sirta. Abrid-is netta, yeéra ur yella d abrid-nsen. Tallit-nni mi sbedden acaôiv zdat tewwurt n Triumphum, imezda$ n Ruma ççuren-d annar. Awal yeffe$ s $ur lâesker-nni, d$a at Ruma bdan-d yir awalen $er wudem-is. Yugurten yessen amezruy n tikli n Triumphum maççi armi d ass-a. Si zik n zik yusa-d jedd-is Masensen $er Triumphum n Scipion, yusa-d Makawsen d inebgi. Ass-a lemmer tṣeggem, ad yili d inebgi n Senat maççi d ameêbus s wuzzalen... Ifhem ass-a d ass n Triumphum n Marius. D ass-is ilmend n wayen d yessas i tmurt-is.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 74 -

Isers aqerruy-is, ur isel i yir awal, ur yuki i tsusaf-nni i t-id-yewwven ; $as tafekka-s tella din, alla$-is yezger akin $er te$remt n Sirta. Ayen akk yezrin si lmut n Makawsen, ass-a iban-as-d am tafat-nni n magu, iban-as yefren, yufaf, yektal, yu$al $er tesga. Triumphum agi iban-as-d am win yufan tasarut-nni i as-idergen acêal n wussan, acêal n yiseggasen. Azal ameqqran n Triumphum yessen-it netta. Yeéra anwa i d aéar-is di tmurt n Rruman : akken ad ttili tikli n Triumphum i yiwen seg wid yeseddan ṭṭṛad, i jiniral n lâesker i yecban Marius, ilaq cceôt ameqqran. Ilaq-as ad yili yerna-d akal39 akken ad yessem$er, ad yessnerni tamurt n Rruman. Senat i as-d-iqeblen ass-a tikli-agi n Triumphum i Marius, $ur-s tefra. Marius yerna-d tamurt i Rruman, idegger akin tilisa n tmurt n Rruman, yerna-d Tamaz$a (Numidya) d aêric amaynut i Ruma. £ur-sen tefra, seg wass-nni deg d-îîfen Yugurten, Tamaz$a tu$al d taferka-nsen. Afrag-nni iga Yugurten yekkes-asen i Rruman seg wass-mi t-id-cudden s ixelxalen n wuzzal ! Yugurten iteddu, avar deffir wayev, ur yesla i twu$a, ur yuki i tsusaf. A$ilif-nni ameqqran yellan fell-as yuki-as yettifsus. Ass-a tefra-as-d. Anezgum-nni iga seg wass-mi yekker i ṭṭṛad mgal Rruman, ass-a yettifrir am tagut-nni n tefsut. Akukru-nni yemmugger acêal d tallit, di yal imen$i, ass-a yekkes. Yeéra netta seg wass amezwaru deg webrid n tissas i yella. Yennu$ Rruman acku nitni begsen di tazwara ad kecmen Tamaz$a. Tamettant-nni n Makawsen tusa-asen-d d tawwurt akken ad kecmen Sirta. Nitni heggan, begsen, cudden-tt, taggara ufan-d Yugurten d axsim-nsen. Abrid-nni heggan-t si zik. Heggan arraw n Makawsen akken ad kerzen yis-sen. Lemmer ur ten-heggan yili Aderbal ur d yessuffu$ awalen-nni zdat tejmaât n Senat ass-mi yezger $er Ruma akken ad yeccetki. Yenna-yasen ass-nni : "Tamurt d ayla-nwen kenwi, nekni d iqeddacen-nwen ...". Afus deg-ne$ i yella.

                                                            39 Triomphe : " Un des critères importants était le butin rapporté, mais il ne pouvait y avoir de triomphe si l'ager romanus, le territoire de la République, n'avait pas été augmenté". L’annexion de la Numidie se confirme !

Tullianum, taggara n Yugurten

- 75 -

Di 15 yiseggasen imen$i mgal Rruman, llant tikwal anda Yugurten iga ccek. Llant tikwal i deg yefcel. Taggara, yal tikkelt yettaf tazmert $er zdat, yettaf afud amaynut i tnekra. Yugurten iteddu s taéeyt, knant tuyat, ger tiwu$a d uqejjem, alla$-is yunag akin $er wedrar n Awras, akin $er Sirta. Mi d-yetkaki ilmeéiyen-nni i d-yemmugger di tikli-s di yal ti$remt n Tmaz$a, yeéra deg wul-is ass-a, yeééa di tmurt-is aéar n tnekra. Yeéôa yessa$ tafat n tnekra deg wulawen-nsen. Tafat-nni ur nxessi. Yeqqen allen-is, iteddu am uder$al, avar deffir wayev. £er zdat, Marius, s ufella ucaôiv amellal i jebdent snat tyugwin igemren imellalen, iteddu $er tewrirt n Capitolinus. Iteddu akken ad yefk lwaâda, ad yeééal, ad yessizzel idammen i Jupiter. Ad as-yerr lxiô…

- 76 -

- 4 - Di Tullianum

Mi tewwev tikli n triomphe $er Capitolinus, Marius yeééul taéallit-is, yessazzel idammen n yezgaren at wacciwen. Yewwev leb$i-s. Imeêbas Imazi$en akk d wid n tmura nniven, nehôen-ten $er iderbaz anda ttilin. Azekka-nsen yiwen, d aberkan : ad nzen d aklan-ne$ ad ten-yeçç ujenwi ne$ yizem deg wuraren n circus di Ṛuman. Ff$en si tudert. Yugurten ssudren-t $er lêebs Mamertinum, d abrid $er tesraft n Tullianum, akin ddaw tewrirt n Capitolinus, deg yixef n Via sacra. Qbel ad gren Yugurten deg yimi40 ufella n tesfrat-nni, fsin-as tixelxalin-nni n wuzzal, kksen-as iceṭṭiven-is, rnan jerêen-t mi as-d-qeccmen timengucin-nni n wure$ seg yimeééu$en-is. Inîer $er tlemmast n tesraft tasemmaḍt, d aâeryan akken i t-id-turew yemma-s. Yenîeô $ef yeblaven, imeééu$en teddun d idammen... I $ezzifev a yiv ! Tillas d usemmiv zed$en tasraft-nni deg yekcem Yugurten. Tebrek akk d yir rriêa rennunt-as ugar a$ilif i wemviq-nni. Tasraft-nni telli-d imi-s si ddaw tmurt am zun d talafsa. Ur yuki mi d yufa iman-is yeglalez adda, di tlemmast n tesraft. Mi as-d-bran si tama ufella, ur yeéra ye$li-d $ef uqerru-s ne$ $ef ivaôôen-is. Yeqqim, yenzef.

                                                            40 Imi n tesraft n Tullianum yezzi, yenjer deg weéru aberkan, tehri-s (diamètre) = 0,61 m ; tiddi n tesraft (hauteur) = 3,53 m (= 12 pieds romains) ; tehri-s azal n 3,5 m.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 77 -

Rriêa-nni i t-id-yewwten $er tanzarin-is, tesmektay-as-d ifran-nni n Taza, ifran-nni anda zed$en yizmawen. Yugurten yeccarrew. yeééel afus-is, yufa-t ééay zun d azduz. £as kksent txelxalin n wuzzal i t-yurzen acêal n wagguren, yuki-as i tesmev-nni-nsent, yuki-as i taéeyt-nni-nsent. Yemmekta-d anda yella. Akken yeqqim ur as-yufa udem. Teqseê-d tesmev n yeblaven-nni gan-as-d ineccaben deg weksum-is. Yeééel ivaôôen-is, yufa yerra-t-id udernu n weéru. Tigecrar qqiment kerfent. Iṣeggem iman-is. Ur yeéôa llint wallen-is ne$ qqnent. Ur yeéra amek i as-d-tegra i yeéri-s. Ur yeéri d ass ne$ d iv, tezzint deg walla$-is. Tebrek-nni n tesraft akk d tillas-nni rnant tidder$elt i tidder$elt. Yeqqim, yessusem. Yuki-yas i tesmev tu$ aglim-is. Isers afus-is $ef yedmaren-is, yufa ur yella uceṭṭiv, ur tella tselsa. Yegra-d akken d ilul si tâebbuḍt n yemma-s. Yesself i wudem-is, yuki i ufus-is yulwa$, yeêma-d si tnalit-nni. Idammen rennun tazla seg yimeééu$en-is, udren-d d akessar, gan-d targa $er tuyat-is. Yugurten yewwet ad yetkaki. Acêal aya i yella di tesraft-agi ? Imir kan ? D ussan, ne$ d aguren ? Ur d yufa. Xeôbent deg walla$-is. Rriêa-nni tazefrant n tesraft terna t$eééa-t ugar di tenzert-is. Rriêa-nni tesmekta-as-d tadyant-nni, ass-mi yevfer izem nepa d yimeddukal-is, Ameqqran akk d Gider, di teégi n Taza, tiégi n wegdel deg wedrar n Awras. Yugurten yetkaki d tedyant-nni, iéeô-itt, zun tella-d zdat waîîiwen-is : - " ... mi a$-yenser yizem-nni tikkelt tamezwarut, neooa din imeddukal, wid yeddan yid-ne$. Nuzzel, nu$ abrid deg yezri yizem-nni. Nedda acêal, izem yufeg, yucka, ur d-iban lateô-is. Nezzi i teégi, nekka-as tama ufella, nerna tama n wadda, ur yella yizem. Nerna tikli $er zdat, syin ners $er tmurt. Neqqen igemren-nne$ d$a nedda $ef uvar gar yisekla n wegdel akk d umada$. Mi nuli asawen, newwev $er yiwen weslav, nufa dinna llan iceôfan, llan yefran. Negguni tiremt, ur d yenṭiq wefôux, ur d

Tullianum, taggara n Yugurten

- 78 -

ineggez wewtul. Tasusmi-nni tdel amviq-nni, tesberber-as zun d tasusmi-nni usalu n wedfel yessan. Ameqqran akk d Gider zzin-d s-wadda, nekk lli$ tama ufella. èôi$-ten mi bedden akin. Sse$le$-asen s uneccab-inu akken ad asen-ini$ : "nekk ad kecme$ $er yefri-nni yellan zdat-i, nitni ad bedden $ef yiman-nsen". Gider yerra-yi-d s yi$il-is, zun akken yenna-d : "keçč zwir, nekni ad nergel abrid n wadda". Ddi$ snat tsuraf kan gar yeblaven mi $li$ $ef yimi n yefri. Amruj-nni n yifri yella yeffer-it udafal,yevres fell-as am zun d azeîîa. Yella deg wawal : "ifri n yizem, $as d ilem yessagad". Mi skecme$ aqerruy-iw di tewwurt n yifri iyi-d-tewwet rriêa-nni $er tenzarin-iw, rriêa-nni taqesêant, tazefrant. Mi d-rri$ iman-iw $er deffir akken ad nefse$ abeêri azedgan i d-ineggez kra zdat-i, yeffe$-d ger igenni akk tmurt, yufeg akin am wavu $er tama n teégi. Imir, nekk ur éri$ tigert. Uki$ kan i wavu ameqran, « huuufff ! Uki$ i kra ihucc-iyi akin, icrew i$il-iw, syin ivegger-iyi akin $er weslav n tnicca. Mi d uki$, ufi$-d iman-iw éle$ ger yimeddukal-iw, Gider akk d Ameqqran, aqerruy-iw icudd s uceṭṭiv n tejbirt umagraman. Mi serse$ afus-iw $ef uqerruy-iw, uki$ i êamu n idammen-nni...". Tesmev-nni n tesraft tebda tkeççem ugar deg yi$san n Yugurten. Yeccarrew. Yesferfed i weksum-is, iêukk i$allen-is s ifassen-is akken ad yesen$es tisuqqas usemmiv-nni. Tadyant-nni n yizem terna deg-s anezgum. Yetkaki-d imeddukal-is n teméi. Gider, Ameqran, anida llan ass-a ? Di tesraft-nni, izirig arqaq n tafat i d-yudren akin si tegnawt yebda iselles. Iéôa-nni n tesraft i as-d-yezzin bdan neṭlen yiwen yiwen. Ur yefrin ma d ass i yeffalen akin i yi$il am yal tameddit ne$ d iéri-s nepa i umi ddalent tillas, yebda yettder$il. Yeqqen aîîiwen-is, yefka tameééu$t ad isel i wayen i as-d-yezzin. Ur yella ûûut, ur yella wawal. Yuki i yiman-is yenîel d ameddur. Tuli-d tkuffirt deg-s, inteq $er yiman-is : - " Nekk, Yugurten n At Yiles, aqli di tesraft n Ruma, neîle$ ddaw tmurt, ttwarze$ avar afus...". Di ta$ect-is ur d yeffi$ ûûut.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 79 -

Yekref-d tigecrar-is, yesker iman-is akken ad as-yen$es usemmiv, ma d alla$-is yezger, yunag akin i yilel, akin i yidurar, akin i uza$ar n tmurt-is. Yugurten yerra tamu$li $er deffir, $er wussan ineggura. Ussan-nni tezzin zdat wallen-is, tezzin rennun : timlilit n Tza$art, Buxuc, Sulla, Dabaô, Iôumaniyen zzin-as-d am wejôad, idammen, tisusaf, uzzal, tixelxalin, yir awal... Yugurten yeîîef aqerruy-is ger ifassen-is, yewwet ad yekkes seg walla$-is ayen akk iéeô di tedyant deg yella, taggara imukan n txelxalin-nni n wuzzal aéayan rrant-d tamu$li-s $er wemkan-nni deg yella. Iêuk i$allen-is, yuki maççi d targit i yettargu. Yerna yesself i yifassen-is, i yivaôôen-is, ur yeéôa yella ne$ ur yella wuzzal-nni. Ayen i yesnedfen ul-is ugar ur yella d tadyant yevran yid-s, tufa-t-id ass-a yeîîef tama wadda zdat ucengu Aôumani. Tidet, nepa tu$-it yennum tilufa, yennum akessar d usawen, yennum uguren seg wass-mi i t-id-turew yemma-s. Isers afus-is $ef yedmaren-is d tuyat-is, yesself i weksum-is, yuki i cwami-nni n tyitwin uneccab, tiyitwin ujenwi ne$ ucangal. £as llant cwami-nni deg weksum-is, $ur-s am zun ur llant. Acêal imen$iyen deg yella, deg yewwet, deg yeçça tiyita, taggara yufrar-d di yir tallit. Ajraê n tyita s $ur ucengu yeqqaz iêellu... Ayen i yesnedfen ul-is ugar, d tiyita-nni i as-d-yekkan si deffir, seg yidammen-is. Yefka awal, yefka laman i Buxuc akken ad yemlil nepa akk d Sulla41. Ad mlilen akken ad afen tawwurt n tifrat netta akk d Iôumaniyen, Buxuc42 ad yili d anagi. Taggara teffe$ tedyant akken nniven. Nekk ɣileɣ ad tili d timlilit n tifrat, d timlilit n Tza$art s ufus n Buxuc, taggara tu$al d yir targit. Avewwal-is yefka afus deg yidammen n warraw-is, , yezzenz-it i Rruman. Akken i as-yewzen Yugurten ur as-yufa ixef-is. Di tazwara dduklen netta akk d Buxus, sdukklen tazmert-nsen d lâesker-

                                                            41 Cornelius Sulla : ilul di -138, tefka-t-id Ruma di -108 (questeur) $er Numidya n wegmuv, ddaw leêkem n Marius. D nepa i d-yurzen Yugurten, s ufus n Buxuc. 42 Buxus (Bocchus) : agellid n Muôetanya (Tamaz$a utaram / Meôôuk akk d tmurt n wehran n wass-a).

Tullianum, taggara n Yugurten

- 80 -

nsen, nnu$en Iôumaniyen di yal amkan, di Sirta ne$ anda nniven. Taggara tunef. Amek yewwev Buxuc ad yezzenz avewwal-is, ad t-iger gar tucar Iôumaniyen ? Yugurten ur as-yufa tawwurt. Yetkaki d awal-nni n zik : "tixsi d idammen-is i tt-yen$an". Acêal n Imazi$en am nepa i d yegran di tesrafin ne$ di leêbus n Rruman, mmuten ne$ nzan d aklan. Yugurten yufa ur yella d amezwaru di tedyant-agi. Yetkaki d wid akk yellan yid-s deg yimen$iyen, wid i d-îîfen Iôumaniyen, cudden-ten-id d aklan $er tmurt-nsen. yetkaki-d da$en tadyant n ugellid Sifaks43, yettwacudd am nepa di tmurt n Rruman. Yeîîef-it-id Masensen akk d Consul Laelius deg yimen$i n Sirta. Sifaks yemmut d a$rib di te$remt n Tibur44, di tmurt n Rruman. £as Sifaks yenfa, yekker-d mmi-s, Awernin45, yese$zef imen$i mgal Masensnen. Tamurt Tamazi$t teqqim tebva $ef sin. Izirig-nni n tafat di tesraft iselles. Yugurten yesker iman-is di te$mert, aqerruy ger ifassen, yeqqim yegguni. Iger tamu$li i yiseggasen ineggura i yezrin : -"Tadyant i a$-d-yessawven $er dagi, aéar-is yella si zik n zik. Nu$ tannumi, ar d-yen$el ubuqal i nettu$al i tuzzma. Di yal tallit, ussan yezrin am zun ur nessin ad nelmed seg-sen. £ur-ne$, ayen yezrin yewwi-t wavu. Yal tikkelt ad as-nu$al s wadda am zun imir kan i d-nlul. Ugur ameqran-nne$ : nessem$ar tin yella gar-ane$ armi d tidder$elt deg ur néer uguren i a$-d-yezzin, uguren n tlisa, uguren n beôôa. Yal tikkelt akka. Win d-yusan si beôôa yezmer ad yekrez yis-ne$ ma yufa tasarut n iceqqiq yellan deg-ne$ : ta$ennant-nni yellan gar-ane$ si zik n zik. Ass-mi yemmut babat-ne$ Makawsen, $ille$ wwven-d wussan deg nezmer a nbeddel udem i Tmaz$a. Nwi$ ad as-neddukel i twizi tameqqrant, ad nessaki ilmeéyen n tmurt, ad nebnu

                                                            43 Agellid Sifaks (Syphax) : Yemmut d ameêbus di tmurt n Rruman, di te$remt n Tibur. D Masensen akk Laelius i t-id-yeîîfen di Tmaz$a, deg yimen$i wis sin ger Carthage, di yiwet tama, akk d Rruman d Yimazi$en di tama nniven (2eme guerre punique). Masensen imal $er Rruman, Sifaks imal $er Carthage. 44 Tibu, tura isem-is (TIVOLI), d tamdint n Ïalyan, tezga-d 32 km akin, agmuv (Est) n Rruman. 45 Awernin = Vernina (s tlatinit), mmi-s n Sifaks.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 81 -

ti$remtin, ad nenjer iberdan imeqqranen, ad n$ez tiregwa d isaffen i waman ad awven timura, ad swen yegran. N$il tamussni tella, i$allen llan. Taggara teffe$ targit tezleg. Yir tagmat tettôué ifadden. Mazal yekkaw uéekka n babat-ne$ Makawsen, atmaten-iw Hiemsal akk d Aderbal begsen i tlufa. Anda ilaq ad nemyefk tayet, ad nekker i tmurt, nitni heggan tifxet. D nekk, gmat-sen, i d ufan d acengu-nsen maççi d laé d cwal yellan ger tmura n Tmaz$a. Nitni kkren-d deffir ugadir, di liser, d tawant, d$a tamu$li-nsen tu$al-d kan ansi d yu$al ugadir i asen-d yezzin di Sirta. Kkren-d deg wudi d tamemt, di tavuḍt, ugaden ad asen-tekkes. Ur ffi$en, ur kcimen timura n Tmaz$a ne$ tid n medden, ur gan imen$i, ur ten-tu$ deg tedyant anda ara rgagin i$esmaôen-nsen, anda ara teffe$ seg-sen tidi-nni tasemmaḍt. Anda ilaq ad cemôen i yi$allen-nsen, nitni fran-tt ad qimen di êamu d tiéeḍt n tamemt deg u$en tannumi ass-mi yella babat-nne$. Ass-mi llan di tattalt, am Aderbal am Hiemsal, nekk nuda$ Tamaz$a seg yixef $er yixef, seg wagmud ar utaram, seg wanéul ar ugafa. Zegre$ isaffen, zegre$ idurar, ulac ti$remt ur kcime$, ulac taddart ur ssine$. Anda kki$ d atmaten-iw, axxam kecme$ d axxam-iw. Yal tikkelt s mraw ifassen iyi-d-ttmaggaren at tmurt-iw. Zegre$ ilel $er tmurt n Spanya, kecme$ di ṭṭṛad n Numance, tama n lâesker n Rruman, nemyefk tayet, neçça a$rum asemmav, necrew tidi d idammen. Imir Iôumaniyen llan d imeddukal-nne$, maççi am ass-nni am ass-a… Di Numance, isem n Tmaz$a yuli-as yise$. Deg imen$i, anda terki, anda tegguma ad tefru tyita, d nekk wu$ur d-idellu Scipion. Mi nekcem annar, ad neg afernas deg ucengu. Dinna di Numance, nesdukel tamussni-nne$ di ṭṭṛad akk d tin nelmed $er Rruman. Nerna-d afud i yise$ n yelmeéyen Imazi$en i wwi$ yid-i. Nefka ixef-nne$ i wudem n yise$ n tmurt-nne$. Ass-mi tefra tin n Numance, mi nekker ad d-nu$al, zdat lâesker d yezzin i a$-d-yenna Scipion awalen ineggura : "kenwi lâesker n Tmaz$a, tefkam-a$-d tayet, tefkam iqerray- nwen i tifrat n yimen$i n Numance, i tem$er n Ruma.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 82 -

Tzegrem-d ilel akken ad tegrem afus deg yimen$i tama-nne$. Ass-a, azekka Ruma ur tettettu ayen tgam di tmurt dagi. ...". Neéra awal n Scipion anda yessawev ass-a. Ass-mi d nu$al si Numance, imeddukal-nne$ yemmuten din ur ten-nettu. Mi d-nu$al kan, nezzi-d i tmurt, neéra imawlan n yergazen i neooa-n akin i yilel. D lmut-nsen i yernan azal i tmurt n Tmaz$a ; ise$ ameqqran, d yidammen-nsen nitni i t-id- yewwin i Makawsen." Tasusmi-nni yedlen Tullianum terna-d amur-is n tebrek i tillas, i taéeyt u$em$um-nni. Idammen-nni sebken $ef tuyat-is, rnan-d tesmev i weksum-is. Yugurten yekna, iger afus-is ad yennal ixelxalen-nni n wuzzal i t-yurzen. Yesferfed ifassen ivaôôen ulac, ur llan ixelxalen-nni. Yessarem ad ten-yaf akken ad ten-yeg d imwansen. Yu$al-as i usaru-nni n tmeddurt is : "- Tiyita taneggarut n Buxuc, $as uki$-as, s tidet tugar-itt tin d yekkan s $ur watmaten-iw. Tiyita n Hiemsal, Aderbal, Masiwen akk d Gawda sfeclent-iyi. Terna-d tin n Bumelxir d timsislit. Anda ilaq tagmat ad tili d tagejdit u$ur ara isenned win yemdeôkalen, taggara yir tagmat terna-d a$ilif. Akka si zik, seg wass-mi tebda ddunit, tamurt-nne$ ur as-tufa ixef-is. Si zik n zik, di yal tallit nekni neôwa akessar d usawen akken ad nesbedd tilisa n tmurt-nne$. Nezga-d ger sin icenga. Yiwet tama d Rruman, yiwet tama d Carthage i yegren tuccar- is di tmurt-nne$ acêal iseggasen aya. I sin yid-sen skecmen-a$ di tlufa yellan gar-asen. Tikkelt d wa, tikkelt d win. ṭṭṛad 46 ameqqran amezwaru d-yellan gar-asen acêal iseggasen aya, yekker $ef tegzirt n Sisilya47. Ass-mi tefra gar-asen, Rruman iêella-d Sisilya, yerna-d tigzirin nniven, Sarda akk d Kursa. Carthage ur yella d tamurt s tidet. Carhage yusa-d am timmist deg weksum n Tamaz$a. Di tazwara-s d ti$remt bnan Yefniqen zdat yillel Agrakal. Sme$ren akal-is s udegger n tlisa di tmurt-nne$. Si tkemmict-nni n wakal n Tmaz$a akk d tmussni-nsen i

                                                            46 1ere Guerre punique, gar Ruma d Carthage (-264 ar -241) ; 2ème Guerre Punique (218 ar -202) ; 3ème Guerre Punique (-149 ar -146), tefra s uhuddu n Carthage 47 Sisilya (sicile), Sarda (Sardaigne) ; Kursa (Corse).

Tullianum, taggara n Yugurten

- 83 -

waman d ibabuôen, u$alen d ixûimen i Tmaz$a, syin tazmert-nsen tetsim$ur armi u$alen d axûim i Rruman. £as adabu-nsen nitni, amur ameqqran n yemnayen d ifellaêen- nsen, $as ini d Imazi$en akken llan. Carthage yeîîef tamurt n Tmaz$a s ufus d tidi n tarwa n Tmaz$a. Neɣɣ iman-nne$ s ifassen-nne$ ! Di ṭṭṛad wis sin i ɣer yekker jedd-i Masensen, yefka tayet i Rruman, dduklen $ef uqerruy n Carthage. Di tedyant-nni i d iban wudem n tidet n Tmaz$a : tamurt tebva ur teddukel. Di yiwet tama d Tamaz$a (Numidya) n ugellid Masensen, di tama nniven d Tamaz$a (Muretanya) n ugellid Sifaks. Lemmer dduklen igelliden, myefken tayet, yili Carthage ad yenger. Lemmer dduklen, Rruman ad yerr avar, ad ikukru ad d-yessekcem iman-is di tmurt-nne$. Akka i tella. Di ṭṭṛad wis sin, Masensen yedda d Rruman, Sifaks yedda d Carthage. Tama tekka di tayev. Masensen yekcem ti$remt n Sirta, Sifaks icudd di snasel. Ta$ennant-nni yellan gar sin igelliden, anda ilaq da teffer, ad tenger, taggara tesban-d udem-is i Rruman. Si tedyant-nni, i éran zemren, $er zdat, zemren ad uraren akken b$an s beḍḍu-nni yellan ger Tmaz$a/Muretanya akk d Tmaz$a/Numidya. Tamurt yiwet, laûel yiwen, iles yiwen, igelliden tebva-ten tismin akk d t$ennant. D tadyant-nni imezwura i a$-d-yessawven $er wanda nella ass-a. Beḍḍu ger Masensen d Sifaks imir yecba beḍḍu yellan taggara ger Yugurten akk Buxuc. £as akken necrek idammen, tabaɛɛuct-nni n t$ennant d tismin n zik tekfel-d si ddaw tmurt, tessazzel idammen, tessawev-d Yugurten $er Tullianum..." Tasusmi-nni n tesraft tesres-d fell-as a$em$um. Ger wussan-nni ineggura deg d yepwaîîef ger ifassen n Iôumaniyen, abrid-nni $ezzifen n tikli si Tmaz$a armi d Ruma, anda ur yezmir ad yeqqen tiî-is si herwel n yemsulta, ass-a $as ini yufa talwit di tesraft deg yella. Yuki-as i walla$-is yers am win akken teffe$ tawla. Tasusmi-nni n tesraft tga-as-d tafat deg walla$-is ilmend n tafat n tafukt ur iéeô. D izirig-nni n tafat d-yekkan seg yimi ufella n tesraft i as-d- yesbanen yuli wass. Ur yeéra yeggen ne$ ur yeggin. Akken

Tullianum, taggara n Yugurten

- 84 -

yesker iman-is i d-yufa iman-is tafejrit. Yekker, yuki-as yekcem-it usemmiv, syin yeqqim, yesker iman-is. Ihuz aqerruy-is : - "èeô kan ! Ayen akk i ssarme$, ass-a teffe$ tirga tezleg. Acêal iseggasen i neôwa akessar d usawen nekni di ṭṭṛad n Rruman. Ansi i asen-d-nekka, ad a$-d-zzin ansi nniven. Ur tella tewrirt, ur yella wegni deg ur uzzilen idammen. Rruman skecmen tuccar-nsen di tmurt-nne$ si zik n zik. Ulac tuzzma fell-asen. Lemmer ur ufan afus deg-ne$, yili ur d keççmen tamurt, ur nett$imin din. Afus deg-ne$ kan i yella. D ayen ur neffir. D afus-nni i ten-yeskecmen $er Tmaz$a iyi-d-yeskecmen $er tesraft agi deg lli$ ass-a. Rruman, si zik-nsen, anekcum n tmura n medden yella-asen deg yidammen. Ur tella tama i ooan. Akken bnan Ruma, saherwen tamurt-nsen di Uôupa, ukin i yiman-nsen zemren, zegren ilel Aderyatik, syin zegren-d ilel Agrakal48. Di tazwara d$a qesden-d ad nna$en kan nitni d leêkem n Carthage i yasen- d-yusan d acengu, nekni ur a$-d-wiven. Di tazwara n Rruman, deg webrid u$eééu, di leqrun yezrin, imezwura-nsen, di tgelda n Sabin49 wid yellan êekmen Ruma, gan-as talast i unekcum n tmura n medden. Maççi d adway kan, maççi d imen$i kan. Nnan zik, qbel ad kecmen yiwet tmurt, u$en tanumi zewiren s wawal qbel ad awven s imen$i s uneccab d ujenwi. D agerram-nsen, win yellan d am$ar-nsen, ne$ amedyaz ameqqran, i zewwiren akken ad sen-yelli tiwwura n tmurt n medden i ran ad kecmen. Nnan, agerram-nni ad yeddu ar talast n tmurt-nni i qesden ad tt-kecmen, ad i$um aqerruy-is s uqelmun, syin ad iger ti$ri, ad sen-yini : - "Sel-iyi-d a Öebbi ameqqran (Jupiter), selt-iyi-d a wid d isellen n tmurt-agi, aqli deg webrid n lêeq, ayen ssuture$ d wa ...". Mi yessuli awal-is ugerram-nni, syin ad yeddu deg wakal n tmurt-nni ar d-yemmager deg webrid-is amezda$ amezwaru n tmurt-nni, ad as-yales ayen d-yenna di talast mi d-yezger. Ad yernu ad yeddu. Mi yewwev $er tlemmast n tmurt-nni, di

                                                            48 Ilel Agrakal : mer Méditerranée 49 Igelliden Sabin (am Ancus Martius), imezwura yellan zed$en Ruma.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 85 -

tlemmast n tejmaât tameqqrant n yi$rem anda llan imezda$, ad yernu ad yini awalen d-yenna, syin ad yezzi $er deffir, ad yu$al $er tmurt n Ruma. Mi wwven 33 wussan, walan ur d yu$al wawal n cceôt s$ur widen yeqsed, agerram-nni ad yu$al tikkelt tis snat $er tejmaât-nni, ad sen-yales awalen-is : -"Ssutre$-awen-d ayen wen-d-ssutre$, maca awal $urwen ur t-nesla. Ass-a tewwev talast. Taggara, nekk ad u$ale$ $er Ruma, ad ciwôe$ Iôebbiten-nne$ akk d yem$aren-nne$ akken ad a$-tt-id-frun." Mi yefra unejmaâ n yem$aren di Ruma, fran abrid n ṭṭṛad d win kan, ad ssutren i Yiôebbiten ad ten-allen, ad éallen taéallit n ṭṭṛad. Syin, ad aznen agerram-nni ad yu$al. Mi yewwev talast n tmurt-nni, ad iger ti$ri i webrid n ṭṭṛad, syin ad yessentu aneccab deg wakal-nsen. Aneccab-nni ad yili yer$a di tixeft, yevla s idammen. D abrid n ṭṭṛad ! Ger wass amezwaru n tikli ugerram d wass n ṭṭṛad, imir yezmer ad yili webrid n tifrat ger Rruman akk d yexûimen-nsen. Di yal tallit, ger ṭṭṛad d telwit, llan iberdan maççi yiwen. Ass-a, Rruman ibeddel. Ur yefka azal i bab igenwan, ur yessin abrid n telwit. Anda i ten-tessawev tezmert-nsen, yi$il-nsen, i d-tekka talast-nsen. Azal n talast $ef tebna tmeddurt, talast n wakal, n wawal, n tikli, nitni ur tt-ssinen. Tga-yasen am tlafsa-nni ur nessin tawat. Yella deg wawal di tmurt-nne$ : si zik n zik, talast tella ger wayen yellan d wayen ur nella. Tilisa gan-tent yemdanen akken ad beddent, ad ilint gar-asen. I yal talast tella tse$lit-is. Tise$lit-nni tella kan i walla$, ur tella i tezmert ; tella kan akken ad yetkaki wemdan ansi i as-d-tegzem. D$a, ula d izmawen d wuccayen di teégi teggen tilisa. Yal wa deg wemviq-is. £as imdanen ur llan d uccanen ne$ d izmawen, si talast $er da inek, si talast akin i keçč. Yal yiwen d amur n we$bel-is. Amkan deg ur llant tlisa, d nger kan i $ur-s d-iteddun. Ugur, maççi s $ur Rruman kan i d-yusa. Di tidet, tella deg-ne$ si zik n zik. Yella wayen yelhan, yella wayen n dir. Akka ! Iseggasen-agi ineggura deg necrew temre$, deg neôwa akessar d usawen deg yimen$iyen d lâeskeô n Rruman, wwte$ ad as-afe$ abrid-is, ad as-afe$ ddwa, asafar ilaqen, i wanda i tt-nu$.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 86 -

Di ṭṭṛad, Iôumaniyen ur a$-ifen irgazen, ur a$-ugaren tirrugza, ur a$-ifen tamussni. Ifen-a$ di tuddsa50. Di tin i deg tettwa$ tmurt ! Di Numance51, di tmurt n Spanya, i d-sne$ tamu$li n Rruman, amek éeôôen tamurt-nsen, amek éeôôen timura n medden. Lli$ meééiye$, maca lli$ allen-iw, sêeôce$ imeééu$en-iw, di tallit-nni n umennu$ di Numance mgal agellid Viriathe. Di tlemmast n at tmurt i tzemrev ad tissinev at tmurt-nni. Di tlemmast n ṭṭṛad i tzemrev a tissinev ugar imdanen. Di tlemmast n herwel, akken yella wemdan ara as-d-yefk udem-is, udem-nni n tidet. Ur yella wurar, ur llant tkerkas ara igen tagut i tidet. Di ḍḍiq, yal yiwen akken yella wudem-is i yella s timmad-is. Izem ad iban, awtul ur yezmir ad yentel. Abrid n Masensen. Ugur ameqqran yellan gar-i d watmaten-iw, Aderbal akk d Hiemsal, simmal yeééad deg walla$-iw. Llant tikwal deg tegge$ a$ilif Acku drus i d-yellan n awal, ur qqime$ ayen ilaqen akken ad asen-sfeôze$ ugar abrid éerre$, abrid-nni-nwi$ ilaq ad t- nevfer. Abrid-a ur yella d nekk i yeôéan asalu-s. Abrid-a d abrid-nni n jedd-i, agellid Masensen. Abrid $as iban, tidet-is yevres, yeffer, tdel-it tagut n yiseggasen. Lemmer yura Jedd-i Masensen tamuɣli-s d wayen yeḍran di tgelda-s, yili yezmer ahat ur a$-tverru akka. Mi yedder Masensen, mi yemmut Masensen, awal-is, ayen yenna, ayen iga, ayen iwehha, nekni nelqev-iten-id d iceqfan. Lemmer yura adlis anda d-yesefsi tiyersiwin, yili ad tifsus fell-a$, syin abrid ad a$-d-iban $er zdat. Yili da$en nekk ad afe$ tagest $ef ara tekki$. Ad afe$ afud yes-s ara sdukle$ atmaten-nne$ i twizi tameqqrant. Tikwal, mi ara d-tkaki$ tadyant tamezwarut i a$-d-yeglan s wuguren imeqqranen gar-ane$ seg-mi yemmut Makwasen, ttafe$ amur ameqqran seg $ur-ne$ i d-tekka. Tilufa-nni gar-

                                                            50 Tuddsa = Organisation (stratégie/discipline militaire) 51 Deg -134, Yugurten yeffe$ si Tmaz$a, s lâesker-is, d abrid $er yimen$i deg Numance. Yefka-t ugellid Makawsen akken ad yefk tayet i Rruman mgal agellid Viriathe. D Scipion i yellan yeêkem lâesker n Rruman dinna deg Numance.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 87 -

ane$, nekk, Hiemsal, Aderbal, yezmer ahat ur d ttilint, ur d ttlalent. £as tuzzma ur tessalay aman d asawen, tidet ur as-gan talast. Ayen ilaq ad yifrir taggara-s ad yifrir. Nnig tidet ur yella kra. Deg wussan-nni imezwura, deffir lmut n Makawsen, $as abrid-nni i d-a$-ilaqen ad t-nevfeô éerre$-t, maca ur d ufi$ amek ara sen-fke$ udem-is i Hiemsal akk d Aderbal, akken ad t-éôen am akken i t-éerre$ nekk. Abrid $ezzif, yezzi, asawen, akessar, ma d nekk iban-iyi-d iṣeggem, yebrez, d aza$ar. Akken i t-éerre$ nekk i nwi$ éerren-t wid yellan yid-i, am Hiemsal, am Aderbal. Di tegnit-nni n tlufa, ur qqime$ ussan ilaqen akken ad asen-fke$ tamu$li-w, ad asen-slemde$ tidet n webrid n Masensen. Tella $ur-ne$ nekni, nbeddu deg wezlaz qbel a nessali tallit umeyyez. Akka, syin mi ten$el ad as-neqqim i tuzzma, i wawal-nni « lemmer éri$ akka ara tevru ! ». Di tesraft-a n Tullianum deg lli$ ass-a, ufi$ akken tettulles tesraft i tennerna tafat deg yeéri-w, i tu$ ugar deg walla$-iw. Ufi$ iman-iw éerreɣ Tamaz$a, feôze$-tt am win yulin taqacuct useklu iéer-d akessar taferka. Ayen yellan ad t-iéer, izmer ad yefru irden s tiî-is. Seg wass-mi yekker Masensen, yekcem deg yimen$iyen gar-as d Rruman akk d Carthage, tikwal yedda d wa, tikwal yedda d win, tikli-s di tidet yiwet kan i yellan : abrid-is d win ara yesherwen Tamaz$a, seg yixef $er yixef, ad yekkes isem n tfidi n Cartage di Tmaz$a akken ad d tu$al i Tmaz$a. Ma d Rruman ad yewwet akken ara yeqqim akin i yilel, akin di tmurt-is . Rruman akk d Carthage imir jehden i sin, myezmaren, ma d Tamaz$a am win d yekkren d ameéyan ur tseggem tirkelt-is. Ilaq-as ad yernu tiram d iseggasen akken ad yefk afud i yi$es-is. A$ilif ameqqran d beḍḍu-nni tebva Tmaz$a $ef sin. Yiwet tama d Masensen, yiwet tama d Sifaks. Yal wa yekkat ad yessem$er iger-is s uhuddu n wayev, s uhuddu n gma-s ! Tiddas-a, Masensen yefhem-itent. Yefhem urar-nni, win yembawlen, yeccev, ad as-imal lkil. Di Ruma imir, am wass-a, llan sin « iderman » : win yeb$an Tamaz$a ad tili d tamurt ijehden, agemmad i yilel, s ugellid-is, ad teqren Ruma di telwit. Yella wedrum wis sin yeb$an ad

Tullianum, taggara n Yugurten

- 88 -

yessem$er iger n Ruma akin i yilel, akin i yidurar ; adrum-nni yessarmen yal tamurt n ddunit ad tu$al ddaw tecvaî-nsen. Talast agi gar-asen nitni di Ruma, tella di tallit n Masensen, di tin n Makawsen, akk d tura. Yal tama tekkat ad tesmil Senat n Ruma $er webrid-is. Di Carthage, Hamilcar Barca, Asedrubal, ne$ Hannibal kkren ad sme$ren tilisa-nsen. Imezwura-nsen, seg wacêal n leqrun, usan-d am tfiri di tmurt n Tmaz$a. Ugar n 7 leqrun si mi tebna Carthage deg wakal n Tmaz$a. Tella d takemmict n yexxamen, tu$al d ti$remt kan, syin tebna-d tamurt. £as d tameéyant deg wakal, tessehrew, tesem$er di tezmert n lâesker-is, deg wakal ne$ $ef waman. Imir, llan at Carthage llan kecmen tamurt n Spanya, rnan tigzirin n Sarda akk d Kursa. Simmal teddun, simmal sseqraben $er Ruma. Tem$er-nni, tikli-nni $er yidisan n Ruma, taggara tewwi-asen-d imen$i ameqqran52 gar-asen nitni d Rruman. Acêal d aseggas, amennu$ ur yefra. Ti$mert deg tefra, ad d-tekker deg tayev. Deg imen$i-nni gar-asen, Masenen yefhem ilaq-as ad yekcem annar. Yal yiwen seg-sen, Ruma akk d Carthage, yeb$a ad yesmil Imazi$en $er tama-s. yal yiwen yeb$a ad illin Yimazi$en deg yimen$i-s mgal axsim-is. Di tidet, yal yiwen iswi-is yeb$a ad yekcem tamurt-nne$. Urar-nsen nitni, taggara-s $ef yiqerruyen-nne$. Tban am uzal ! Di ṭṭṛad ger Ruma akk d Carthage, abrid n Masensen yebrez : ad yezwir deg wexsim amezwaru, Carthage, win i yu$en aéar deg wakal n Tmaz$a seg wacêal n leqrun. Tamu$li-s netta, akken ad yewwet ad yesse$li tazmert n Carthage, syin ad yekcem ti$remt. Di tama-s netta, d Carthage i d ti$remt yessarem ad tili d ti$remt ugellid n Tmaz$a. Tella deg wakal n Tmaz$a, d ti$remt yebnan ireqmen, imezda$-is, amur ameqqran d Imazi$en. Sirta $as tella, ur d-teqrin Carthage.

                                                            52 Ïṭṛad i umi semman « les guerres puniques ». Tamezwarut (di -264 ar -241) ; tis snat (di -218 ar -202), Masensen yennu$ deg-s mgal Carthage ; deg tis 3, taneggarut deffir tmettant n Masensen (deg -149 ar -146), Ruma yekcem Carthage, iser$-itt ; ihudd-itt aéru aéru. Agellid Makawsen yella deg-s, yennu$ netta d lâesker-is ɣer tama n Rruman.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 89 -

D abrid-nni i as-yekksen akukru, d win i t-yeǧǧan yekcem annar n ṭṭrad ɣer tama n Rruman. Mi yeîîef Masensen adrum n Rruman, dinna kan Sifaks imal $er Carthage. Lemmer Masensen imir yedda d Carthage, yili Sifaks ad imil $er Ruma. Tismin n watmaten, rnu-as ta$ennant tamessast ! Akka Imazi$en ! Tamurt-nsen tebva, yal yiwen tama yu$. Anda ilaq ad dduklen, rnan beḍḍu i beḍḍu. £as yezwar Masensen ad yefru tamsalt n Carthage, akken ad yerr akal n Tmaz$a i yeîîef udabu n Carthage, netta ur yekkis zdat wallen-is ugur ameqqran : Rruman. Yefhem tazzla n Rruman $ur-s akken ad sen-yefk tayet ad sse$lin Carthage, maççi i lfayda n Tmaz$a ne$ i lfayda-as netta. Tikli n têila n Rruman i lfayda-nsen nitni : ad kksen acengu i yugaden ad yim$ur ugar, agemmaḍ i yilel Agrakal. Syin, mi fran tin n Carthage, ad d zzin i tmura d ifergen Ilel Agrakal. Talast n Rruman tella kan ansi i ten-id-terra tezmert-nsen. Nekni nezga d agemmaḍ i waman, nbedd-asen am l$erv i tyita. Akken ad iqabel Ruma ass-mi ara d-yas wass deg ara tefru tin n Carthage, Masensen yeqsed ad yezwir seg tid n wexxam. Ilaq-as ad yesdukel tamurt-is talast $er talast. A$ilif ameqqran, tamurt tebva, iɣisan llan : sya d tiêdert n Carthage, syin d Sifaks, tama wadda n tiniri53 d a$eééu yal ass. Ur yella uqerruy, ur tella telwit. Di tama nniven, Masensen yewwet ad yesseméi ticcerka netta d Ruma am akken i yessem$er ticcerka netta d tmura nniven, yecban Athena, akk d tmurt n Nnil, tamurt n Ferâun. Amur ameqqran d azenzi n yirden d teméin54 teddun deg yibabuôen $er Athena ne$ akin. Di Sirta simmal llan ugar n yemdanen n

                                                            53 Tiniri (tiniriwin) = Ṣṣeêṛa. 54 Di -200, Masensen yunez 200000 teqlalin (boisseaux) n yirden akk de 200000 t. n temẓin i lâesker n Rruman ; di -198, 20000 t. n yirden i Athena ; di -191, 300000 t. n yidren d 250000 t. n temẓin i Ruma akk d 500000 t. n yirden d 300000 t. n temẓin i Athena. Di -171, yefka i lâesker n Macedoine, 1000000 t. n yirden, yerna-asen 11600 iqenṭaṛen i tmurt n Deliens. (S-$ur Mouloud GAID, « Agellids et Romains en Berbérie, asebter.55-56)

Tullianum, taggara n Yugurten

- 90 -

Athena ; deg-sen wid yetjaôen akk d wid yesselmaden tussna n Hellena55. Di tallit-nni yeffe$ yisem n Tmaz$a ugar. Di tmura teddun yedrimen n Tmaz$a. Deg wurar ameqqran n Athena56, yezger baba, Mastanabal, yella di temsizzelt igemren deg wennar n Athena. D netta i d yeff$en d amezwaru. Tikli n Masensen tedda ad tefk iéuran i tmurt, ad teééu tigejda i tlisa, ad tesnerni tamussni. Taggara, yemmut Masensen ur yessawev s anda yessarem. D abrid agi n Masensen i wwte$ ad t-id-berze$, ad as-zwi$ ta$ebbaôt-nni n iseggasen. £as yevres, tuli-t tissist, abrid yella. Ur yezmir yiwen ad yeffer iîij s u$erbal. Abrid n jedd-i Masensen éri$ d win n tidet. Gre$ avar-iw deg-s. Taggara, akken teffe$ teffe$. Tagelda n Makawsen, tebda mi lli$ di tattalt, deg yirebbi n yemma. Mi yemmut jedd-i, Makawsen ibedd d agellid. Ger watmaten-is, baba Mastanabal akk d Gulusen yal yiwen taâkemt yeîîef deg wegraw. Ur d zin sin iseggasen, am baba-nni am Gulusen-nni, mmuten i sin. Yegra-d Makawsen. Deg yimen$i ameqqran wis 3 gar Carthage d Rruman, yekker Makawsen, deg webrid n Masensen, yennu$ ɣer tama n Rruman. D win i d imen$i aneggaru i d yeglan s uhuddu n Carthage. D ahuddu-nni i yes-s yeééa tuééal-is Rruman deg wakal n Carthage, yerra-t d ayla-s. D win i d asurif amezwaru unekcum n Rruman $er Tmaz$a. Makawsen yessusem i twa$it-nni. Ur d yekkir ad iqabel Rruman. Yeooa-ten fkan im$i deg wakal-nne$. D timmist-nni deg yidisan-nne$, «akal n Rruman »57, i u$ur teddu$ ad t-kkse$. Ass-a aqla$ nettwarez. Ma nedder ur nemmut, tiwizi tameqqrant ad as-neg ass-is. Aéru n tesraft yettarew-d aman, irennu tesmev i tegres. Yugurten yuki i yi$san-is simmal cerrwen tesmev-nni. Akken

                                                            55 Culture grecque 56 Ger useggas -168 d -163. Uraren n Athena (festivités panathènes). 57 « Province romaine » = ayen yellan di tazwara d akal n Carthage si mi t-hudd Rruman di -146. Tamurt tu$al d ayla n Rruman di Tferka !

Tullianum, taggara n Yugurten

- 91 -

iga ur as-yufa talwit. Yekker, yezwi iman-is, yezzi i tesraft, yerna yezzi akken ad yeêmu, yedda akka d wakka am yizem-nni yettwarzen. Feclen yivaôôen-is, yeqqim. Tesmev-nni tezde$-it, tegguma ad teffe$ seg-s. Yeqqumec di te$mert, isenned $er sin yeéra akken ad yessen$es tesmev i weksum-is. Tikwal, yif teqreê tesmev. Udmawen n wid akk yessen, wid iêemmel, wid ur iêemmel, tezzin zdat wallen-is. Tezzin zun llan gar igenni akk tmurt, di tafat n tafukt tamellalt. Nitni ur zmiren ad as-ssiwlen, netta ur yezmir ad sen-yessiwel. Llan wid u$ur yeééel i$il-is am zun ad ten-id-yeîîef. I d-yemmuger ufus-is ala ilem n tesraft. Nitni ur d-giren afus-nsen, ur as-d-zzin udem-nsen. Tu$al-as tmu$li-nni d anezgum. Yedduqes, yekker, yezwi iman-is, yu$al s awal-nni netta d yixef-is : - « Nu$al i targit nekni nekni ! A wer nederwec ! Ad kkre$, ad bedde$. Amdan ilul-d, turew-it-id yemma-s s yibeddi, fell-as ad yekker, ad ibedd, ad yazzel. Skud tetteddu tefkert n wul, yella usirem $er zdat. Ma nedder, tamurt ad as neqqim. Nnan at zik « akken triv $ezzifev a yiv, taggara ad yali wass ». Di tmu$li n tudert-nne$ nekni, nesdukel tudert n wid yezrin, am zun yid-ne$ i llan, nerna tudert-nne$ nekni akk d tudert n wid d-iteddun $er zdat. Di yal ass $ur-ne$, win ibennun ad yebnu, wid iteddun $er zdat, i warraw n warraw-is, $as netta di ḍḍiq i yella ; win ileqqmen iteééun, ad yeééu isekla ara ççen wid ara d yefôuôxen $er zdat, $as netta ad yezgel tiram. Amedyaz, win yesefruyen awal, di yal tamurt, awal-is iteddu akin i wussan, akin i yiseggasen $er zdat, akken awal-nni ad yili d taftilt i webrid di tagut n tmeddurt. Ma d avar yettôuéu asalu, yezmer ad yefcel ne$ ad yeâyu ; awal yeffal akin i tizi, iteddu irennu tirkelt i tmussni. Awal ur yezmir yiwen ad t-yeqqen, ur yezmir yiwen ad t-yekkes ma yu$ timura, yeffe$ am wavu, yu$ idurar d izu$ar. Awal-nni n tlelli, nekk ufi$-t deg wallen n yelmeéyen-nne$, di yal ti$remt i kecme$ di Tmaz$a, di yal taddart i $er unfe$. Yiwen ur yezmir ad yekkes, ad yessenger awal-nni n tlelli.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 92 -

Rruman $illen fran tadyant n Tmaz$a mi d-skecmen Yugurten deg tesraft-a n Tullianum. Nekk ad sen-ini$, ur fran tigert. Ur yella yiwen Yugurten kan i sen-d-yusan d asennan deg weksum-nsen i Rruman. Azekka, yal ti$mert, yal ti$ilt, yal aza$ar, yal tawrirt ad afen Yugurten ibedd-d zdat-nsen. Di tikli-nni n Ruma, mi éri$ Marius iteddu $ef igemren imellalen, s ubeônus azegga$ $ef tuyat, zdat-i di tlemmast n Ruma, éri$-t am win ibedden akken ad yexbec igenni. Taéallit- is ur tessirid ammus ameqqran, ammus ugertil58, ammus n yir i$il, n yir tazmert. £urne$, tissas rennun i win yellan deg webrid n tissas. Ur llant tissas i win izegren ilel, yeréa tilisa n tmurt n medden, yekcem tamurt-nsen s uqeééul. Mi iyi-d-yeskecmen Iôumaniyen seg yimi n tesraft n 3 terdas di tehri, nitni $illen d anîal i neîlen Yugurten. Nwan kksen a$ilif-nsen, wwven anda ssarmen. Nekk $ur-i, anîar-nni i neîre$ seg yimi n tesraft $ef yeéra isemmaven, d talalit tis snat. Am lufan-nni d-ilulen si tâebbuḍt n yemma-s s ibeddi, yezwer-d tiwu$a. Nekk, awal-iw ooi$-t-in $er deffir i warraw n tmurt-nne$. Awal-iw yeffe$, yu$ timura, yezger akin i t$altin, ur yezmir yiwen ad t-yarez. Azekka, aseggas, ne$ iseggasen d iseggasen $er zdat, $as awal- iw yezmer ad yeffer, ad yenṭel tallit ne$ ad tdel tagut tallit, taggara ad yawev wass deg ara d-yefrari i tafat n tefsut, ad yeddu, ad yennerni…

                                                            58 Anhis n Tmaz$a : « Ammus ugertil : ur yetsirid ur yiṣeffev ! ».

- 93 -

- 5 - Tallit taneggarut

Yugurten yemmut, deffir 6 wussan n laé d usemmiv. Ssuff$en-t-id si tesraft-nni n Tullianum, wwin-t akin, yeçça- wasif n Tiber, asif-nni yekkan di tlemmast n Rruman. Sin warraw n Yugurten i yellan ttwarzen yid-s, ur yeéra yiwen anda i d-gran. Ur nessin ismawen-nsen, ur iban webrid u$en asmi tefra tikli-nni n Ruma. Ye$ba yisem-nsen si tmurt n Rruman. Yugurten yemmut. Ugur ameqqran deg webrid-nsen, nwan yekkes-asen i Rruman. Ufan abrid di tegnit, ééan tuééal-nsen di Tmaz$a. Deffir Yugurten, snulfan-d win sbedden d agellid i Tmaz$a : Gawda, gma-s n Yugurten s baba-s. Rran-t d agellid am lexyal- nni n tebêirt akken ad kerzen yes-s. Nnan Gawda d abehlul kan, ur yessin, ur yewzin, ur ixebbec ur i$eé. Tamurt n Tmaz$a gezmen-tt, gezren-tt, gan-as i$isan di tlemmast. Amur yefka-t Rruman i ugellid Buxuc, rran-as lxiô ilmend n tixubta-s, yezzenz idammen-is. Amur wis sin rnan-t nitni akken ad sme$ren tamurt n Carthage (province romaine). Tegra-d tiêdert n wakal, akk d ti$remt n Sirta, yu$al-as Gawda d agellid, ddaw ubeônus n Rruman ! Yu$al d agellid ubeôwaq ! Taggara, di snat turdas-nni n wakal i d yegran i Gawda, yekcem Uôumani yal taferka yelhan, yal iger yelhan, yal ti$remt. Tamurt tbeddel udem. Di tallit-nni, ye$li-d yiv $ef tmurt n Tmaz$a. Yeqqen uzaglu n Rruman i weɣref Amaziɣ. Akken i teqqim ddeqs n leqrun…

21/12/2008.

- 94 -

- 6 - Asaru umezruy

- 264 ar -241 : Ṭṭṛad amezwaru ger Rruman d Carthage (1ere guerre punique) -218 ar -202 : Ṭṭṛad wis sin ger Rruman d Carthage (2eme guerre punique) ; Masensen n At Yiles, yella d agellid n Tmaz$a ; yennu$ si tama n Rruman. - 158 (?) : Talalit n Yugurten di Tmaz$a. D mmi-s n Mastanabal. Jedd-is d agellid Masensen. Yekker-d di Sirta (Constantine/Qṣentina di Lezzayer). - 149 ar -146 : Ṭṭṛad wis 3 ger Rruman d Carthage (3eme guerre punique) ; Makawsen yennu$ si tama n Rruman ; tefra s uhuddu n ti$remt n Carthage. - 148 : Yemmut ugellid Masensen di Sirta. Makawsen (Micipsa) yu$al d agellid n Tmaz$a. Llan yid-s watmaten-is : Mastanabal (baba-s n yugurten), Gulusen, Masgaba, Bogud. - 134 : Yugurten yezger ilel $er Spanya, s lâesker-is, yettekka di ṭṭṛad n te$remt n Numance. Yefka-t Makawsen, yennu$ tama n Rruman, ger lâesker n jiniral Scipion. - 118 : Makawsen, agellid n Tamaz$a, yemmut di Sirta. Yeooa-d tamurt i sin warraw-is, Aderbal, Hiemsal, akk d wayaw-is Yugurten, mmi-s n gma-s, Mastanabal. Asmi yemmut Makawsen, tekker gar-asen. Ttekkan da$ di lweôt, Masiwen, mmi-s n Gulusen akk d Gawda, gma-s n Yugurten s baba-s.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 95 -

Hiemsal, yemmut di te$remt n Tuga, deg yimen$i netta d lâeskeô n Yugurten. - 116 : Rruman yebva tamurt $ef sin ger Aderbal akk d Yugurten ; ti$remt n Sirta tedda deg umur n Aderbal - Yugurten yekcem tamurt n Aderbal. Aderbal yerwel $er Ruma akken ad yessuter leânaya-nsen. - Rruman n$an Masiwen (Massiva), mmi-s n Gulusen, di te$remt n Ruma, asmi d-yeffe$ si Senat. Sbabben lmut-nni i Yugurten, nnan-as « yeôéa leânaya n Rruman (legatio) di tlemmast n Ruma !». D taêilet akken ad ssimsen Yugurten, ad as-sbibben tamgeôḍt. D tasebbiwt akken ad kecmen tamurt. -112 : Yugurten yekcem Sirta. Lâeskery-is n$an Aderbal. Yugurten yesdukel tamurt. Si tedyant-nni Yugurten yu$al d acengu n Rruman. - 112 ar -105 : Yekker ṭṭṛad ger Yugurten akk d Rruman. Iqubel 4 Yifesyanen imeqranen (Consul) iêekmen lâeskeô n Rruman si -112 armi d - 105 : Calpurnius Bestia, Postumius Albinus, Cecilius Metellus, Caius Marius (yella yid-s Cornelius Sulla), - 105 : Cornelius Sulla, afesyan yellan ddaw Marius, yurez-d Yugurten. Icudd-it-id. Yezzenz-it i Rruman uvewwal-is Buxuc, agellid n Muriṭanya, Tamaz$a utaram (Meôôuk akk d umur ataram n Lezzayer), seg wasif n Melwen akin. - 105 (taggara) : Marius yezzu$er-d di tlemmast n Ruma, di tikli n "Triomphe", Yugurten akk d sin warraw-is, cudden s txelxalin n wuzzal.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 96 -

- 104 (yennayer) : Yugurten yemmut di tesraft n Tullianum, deffir 6 wussan n laé, fad d usemmiv. Di leâmeô-is azal n 54 iseggasen. Gawda yu$al d agellid n Tmaz$a, ddaw leânaya n Rruman. Sin warraw n Yugurten uckan ; ur yeéri yiwen anda i d-gran.

- 97 -

- 7 - Amezruy n TULLIANUM

Lêebs Mamertine59 (Mamertinum Carcere) yella di tlemmas n Ruma, tama n Capitole. Di tama n wadda n lêebs i tella tesraft Tullianum. Mamertinum yebna-t ugellid Ancus Marcius di lqern wis VII zdat Ɛisa. D amkan deg anda ttwarzen yergazen, anda ttwaxenqen, ne$ anda mmuten si laé icenga (yeâdawen) n Rruman. Ger wid yettwassnen, wid yemmuten din, yella Yugurten di yennayer -104, Vercingetorix, agellid n igulwaten (Fôansa),

                                                            59 «Ce qui reste maintenant du Carcer est la partie la plus intérieure et la plus secrète du cachot. De l’église S. Giuseppe dei Falegnami (St Joseph des Charpentiers), un escalier moderne conduit à l’édifice antique dont la façade en travertin date du début de l’époque impériale. Derrière, on trouve une façade plus ancienne. La cellule supérieure de la prison est une pièce trapézoïdale, voûtée, de 5 m sur 3 environ, reposant sur le roc, avec une hauteur de 5 m au point le plus élevé. La cellule inférieure, le Tullianum, est entièrement construite en blocs de pépérin, assemblés sans mortier, de forme conique, avec le sommet plat. Dans le roc, une ouverture de 70 cm (encore visible) la relie à la cellule supérieure. En l’absence de porte, c’est par ce trou que les condamnés étaient précipités. Sur le côté qui regarde le Forum, il y avait un égout de près de 2 m et près du mur opposé à l’égout, un puits. Les blocs de tuf utilisés ici permettent d’avancer la date de la seconde moitié du IIe siècle av. J.-C. D’illustres personnages périrent ici – une inscription moderne gravée à droite de la porte d’entrée rappelle leur nom - comme Jugurtha, en 104 av. J.-C., pendant que défilait au Forum le cortège triomphal de son vainqueur, Marius. .. En 63 av. J.-C., les conjurés, amis de Catilina, y furent étranglés. En 46 av. J.-C., Vercingétorix y fut également étranglé après le triomphe de César. La prison ne se composait pas seulement des deux cachots décrits. Au-delà, sur la pente du Capitole, se trouvaient d’autres pièces, les Lautumiae. Elle était encore en activité dans la dernière moitié du IVe siècle. C’est au Moyen-Age qu’elle prit le nom de Mamertine».

Tullianum, taggara n Yugurten

- 98 -

xenqen-t din deg useggas -46. Ǧǧan-t d ameḥbus 14 yiseggasen. Nnan da$, dinna i ttwarzen St Pierre akk d St Paul, asmi d-yekcem Ɛisa $er Ruma. Di lqern wis IV deffir Ɛisa, lêebs-nni hudden-t si tama ufella, bnan-as tamesgida i umi semman "S. Giuseppe dei Falegnami"(Sidi Yusef n ineooaôen). Ayen d yegran ass-a di lêebs Mamertinum, d ayen yellan di tlemmast-is, d Tullianum-nni. Akken tella tesraft-nni zik-nni i tella ass-a, bnan-as kan tiseddaôin si tama akken ad adren medden $er tesraft, ad éuôen amkan-nni. Rnan ssan-as, sulin-d agens d asawen. Si 3,53 m n tiddi, gran-d kan 2,0 m. Ass-a, yezmer ad ibedd wemdan deg-s. D iéra-nni n zik, d iéra n wass-a. Awal n Salluste $ef Tullianum60 : "Mamertine Carcere d lêebs yellan ddaw tmurt, deg-s sin wannagen. Tama wadda d tasraft, isem-is Tullianum. Tedrem, yezzi-as-d ugadir, yeqba s weéru. Yiwen yimi si tama ufella i d tawwurt-is, am zun d imi n wecbali. D amkan yexlan, yertem, yumes, yettulles, yessaggad." Abrid n tikli n Triomphe di Ruma. Tikli tedda si Campus Martius armi d Capitolus : (Abrid-is di tlemmast n te$remt n Ruma, tedda seg wennar Campus Martius, teffe$ $er tewrirt n Capitolinus, akken ad yeééal dinna Consul ameqqran.) : - Campus Martius (Champ de Mars) - Circus Flaminus - Porte Triomphale (Pomerium) - Forum Boarium (>>ass-a isem-is «Piazza Bocca della verita») - Circus Maximus

                                                            60 C'était une prison souterraine à deux étages. Selon l'historien Salluste : « Elle contient une salle basse, nommée Tullianum, qui s'enfonce à douze pieds sous terre. Elle est fermée de murs épais et couverte d'une voûte de pierre. C'est un cachot malpropre, obscur, infect, dont l'aspect a quelque chose d'effrayant et d’horrible» (Salluste).

Tullianum, taggara n Yugurten

- 99 -

- Palatin (yezzi i Palatinus) - Via sacra (Voie sacrée) - Clivus capitolinus (tazribt yulin $er Capitole) - Capitolinus (Capitole).

Via sacra (voie sacrée) di tlemmast n Forum Romanum : Iblaven $ef yedda Yugurten ; abrid aneggaru n «Tikli n Triomphe» $er tewrirt n Capitolinus,

qbel ad t-gren $er Tullianum.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 100 -

Tullianum di Ruma (30 mn n tikli uvar si Gare/Stazione Termini).

Carcere Mamertinum Tullianum

Via  dei Fori imperiali 

Museo Central dei Risorgimento

Abrid n Capitole 

Abrid n Colisée (Colosseo) 

tamesgida 

Tullianum, taggara n Yugurten

- 101 -

Taganit zdat tewwurt n Tullianum, akin $er deffir d Agadir (arc de triomphe) n

Septime Severe

Tullianum, taggara n Yugurten

- 102 -

Ruma ddii 22000088 :: LLêêeebbss MMaammeerrttiinnee ccaarrcceerree.. TTaammaa uuffeellllaa dd ttaammeessggiiddaa SS.. GGiiuusseeppppee ddeeii FFaalleeggmmaannii,, ddddaaww--aass dd ccaarrcceerree MMaammeerrttiinnee,, ddddaaww--aass dd

TTuulllliiaannuumm..

Tawwurt n Tullianum. £ef umnar, yura deg weéru : «MAMERTINUM ET TULLIANUM »

Deffir wefrag, $er zelmev, llant tseddarin $er tesraft.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 103 -

Imi n tesraft n tullianum, tamu$li si tama ufella. Imi yenjer deg weéru aberkan, di tehri-s (∅) = 61 cm. Yefreg s wuzzlan.

Imi n Tullianum, tamu$li si tama n wadda, di tlemmast n tesraft.

Tullianum, taggara n Yugurten

- 104 -

Iéra ugadir n Tullianum.

- 105 -

- 8 - Adriraw

- Salluste, Gaius Sallustius Crispus, "La Guerre de Jugurtha" (Yugurthinum Bellum), trad. du latin par Alfred Ernout, ed. Les Belles Lettres, 1941 et réédition en 1974 et 2002 (France) ; et "Grand Alger Edition" (GAL), édition. 2005 (Algérie). C. Salluste, La Conjuration de Catilina, Les Belles Lettres, ed. 2003. - Tite-Live, Histoire romaine, la fondation de Rome, Les Belles Lettres, ed. 2005. - Houaria KADRA, Jugurtha, un berbère contre Rome, Edition Arlea, Paris, 2005. - Mouloud GAID, Aguellids et Romains en Berbérie, ENAL–OPU, Alger 1985. - Plutarque : Biographies de Marius et de Sylla, in Les Vies des hommes illustres, Furne et Cie Librairies-editeurs, 1840 - (Internet : http : //remacle.org/bloodwolf/historiens/ Plutarque /marius.htm). http://www.panoramicearth.com/326/Rome/Tullianum_in_the_Mamertine_Prisons

Tiẓrigin n Usqamu Unnig n Timmuzɣa Editions du Haut Commissariat à l'Amazighité

-o-O-o- Collection “Idlisen-nneɣ” 01- Khalfa MAMRI, Abane Ramdane, ar taggara d netta i d bab n timmunent, 2003 (Tasuqelt Abdenour HADJ-SAID d Youcef MERAHI ) 02- Slimane ZAMOUCHE, Uḍan n tegrest, 2003. 03- Omar DAHMOUNE, Bu tqulhatin, 2003. 04- Mohand Akli HADDADOU, Lexique du corps humain, 2003. 05- Hocine ARBAOUI, Idurar ireqmanen (Sophonisbe), 2004. 06- Slimane ZAMOUCHE, Inigan, 2004. 07- S. HACID et K. FERHOUH, Laṣel ittabaɛ laṣel akk d : Tafunast igujilen, 2004. 08- Y. AHMED ZAYED et R. KAHLOUCHE, Lexique des sciences de la terre et lexique animal, 2004. 09- Lhadi BELLA, Lunǧa, 2004. 10- Antoine de St EXUPERY, Le Petit Prince, 2004 (Tasuqelt Habib Allah MANSOURI, Ageldun amecṭuḥ ) 11- Djamel HAMRI, Agerruj n teqbaylit, 2004. 12- Ramdane OUSLIMANI, Akli ungif, 2004. 13- Habib Allah MANSOURI, Amawal n tmaziɣt tatrart, édition revue et augmentée, 2004. 14- Ali KHALFA, Angal n webrid, 2004. 15- Halima AIT ALI TOUDERT, Ayen i ɣ-d-nnan gar yetran, 2004. 16- Moussa OULD TALEB, Mmi-s n igellil, 2004 (Tazwart : Youcef MERAHI) 17- Mohand Akli HADDADOU, Recueil des prénoms amazighs, 2004. 18- Nadia BENMOUHOUB, Tamacahut n Basɣar, 2004. 19- Youcef MERAHI, Taqbaylit ass s wass, 2004. 20- Abdelhafidh KERROUCHE, Teɣzi n yiles, 2004. 21- Ahmed HAMADOUCHE, Tiɣri n umsedrar, 2004. 22- Slimane BELHARET, Awal ɣef wawal, 2005. 23- Madjid SI MOHAMEDI, Afus seg-m, 2005. 24- Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij - aḥric I, 2005. 25- Collectif, Tibḥirt n yimedyazen, 2005. 26- Mourad ZIMU, Tikli, tullisin nniḍen, 2005. 27- Tayeb DJELLAL, Si tinfusin n umaḍal, 2005. 28- Yahia AIT YAHIATENE, Faḍma n Summer, 2006. 29- Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij - aḥric II, 2006. 30- Lounes BENREJDAL, Tamacahut n bu yedmim, 2006. 31- Mezyan OU MOH, Tamacahut n umeksa, 2006. 32- Abdellah ARKOUB, Nnig wurfan, 2006. 33- Ali MAKOUR, Ḥmed n ugellid, 2006. 34- Y. BOULMA & S. ABDENBI, Am tmeqqunt n tjeǧǧigin, 2006. 35- Mohand Akli SALHI, Amawal n tsekla, 2006. 36- O. KERDJA & A. MEGHNEM, Amawal amecṭuḥ n ugama, 2006. 37- Ali EL-HADJEN, Tudert d usirem, 2006. 38- Hadjira OUBACHIR, Uzzu n tayri, 2007. 39- Djamel BENAOUF, Di tmurt uɛekki, 2007. 40- Akli OUTAMAZIRT, Targit, 2007. 41- Mohamed Salah OUNISSI, Tametna n umenzu, 2007.

42- Ramdane ABDENBI, Anagi, 2007. 43- Ramdane LASHEB, Ccna n tlawin ɣef ṭṭrad 54/62, 2007. 44- Said CHEMAKH, Ger zik d tura, 2007. 45- Said IAMRACHE, Timenna n Saɛid Iɛemrac, 2007. 46- Mohamed MEDJDOUB, Baba Carlu, 2007. 47- Nadia BENMOUHOUB, Tafunast igujilen, 2007. 48- Ali MOKRANI, Agama s tugniwin, 2007. 49- Fatma ELKOUCHA, Tamedyazt n Yasmin, 2007. 50- Naima HADJOU, Amennuɣ n tudert-iw, 2007. 51- Hocine LAOUES, Gar umqadmu d umnelti, 2007. 52- Omar KHAYAM, Rubaɛiyyat, 2007 (Tasuqelt Abdellah HAMANE) 53- Ferdinand DUCHENE, Tamilla, 2007(Tasuqelt Habib Allah MANSOURI) 54- Slimane ZAMOUCHE, Agellil akk d ineffuten yelhan, 2007. 55- Djamel HAMRI, Anadi di tmedyazt, 2007. 56- Khaled FERHOUH, Ḥku-yaɣ-d tamacahut, 2007. 57- Lhadi BELLA, Awal d usefru, 2007. 58- Omar DAHMOUNE, Agu, 2007. 59- Yahia AIT YAHIATENE, Untigun, 2007. 60- Tiddukla Yusef U Qasi - Si Muḥend U Mḥend, Tafaska n tmedyazt, 2008. 61- Sadi DOURMANE, Abrid n tudert-iw, 2008. 62- Dahbia AMOUR, Tudert s tmedyazt, 2009. 63- TANASLIT, Akli n tayri, 2009. Actes de colloques 01- Actes des journées d'étude sur La connaissance de l'histoire de l'Algérie, mars 1998.

- Actes des journées d'étude sur L'enseignement de Tamazight, mai 1998. - Actes des journées d'étude sur Tamazight dans le système de la

communication, juin 1998. 02- Actes des journées d'étude sur Approche et étude sur l'amazighité, 2000/2001. 03- Actes du colloque sur Le mouvement national et la revendication amazighe, 2002. 04- Actes du colloque international sur Tamazight face aux défis de la modernité, 2002. 05- Actes des séminaires sur la formation des enseignants de Tamazight et l'enseignement de la langue et de l'histoire amazighe, 2003. 06- Actes des colloques : Identité, langue et Etat -/- La permanence de l'architecture amazighe et l'évolution des cités en Algérie, 2003. 07- Actes des stages de perfectionnement pour les enseignants de tamazight, mars 2004. 08- Actes du stage de perfectionnement des enseignants de la langue amazighe,

30/31 mars 2004. 09- Actes du Colloque : Le passage à l'écrit des langues et cultures de tradition orale, le cas de Tamazight, 2004. (Voir Timmuzgha N°13) 10- Actes du Colloque : La littérature amazighe : de l'oralité à l'écrit, 2005 (Voir Timmuzgha N°14) 11- Actes du Colloque : Tamazight dans les médias et à l'école : hypofonctionnalité et usages du lexique, 2006 (Voir Timmuzgha N°15) 12- Actes du colloque sur Le patrimoine culturel immatériel amazigh, 2006.

13- Actes du colloque sur Le libyco-berbère ou le Tifinagh ; de l'authenticité à l'usage pratique, 2007. Revue « Timmuzgha » Revue d'études amazighes du Haut Commissariat à l'Amazighité : N° 1, avril 1999, ----- N° 19, août 2008. - N°10, octobre 2004, Spécial Mohya, Entretien. - N°12, décembre 2006, Tajmilt i Si Muḥend U Mḥend. - N° spécial en Tamazight : . N°16, janvier 2008. . N°17, avril 2008. . N°19, août 2008. Revue « Tamazight tura » Revue en Tamazight du Haut Commissariat à l'Amazighité : N° 1, janvier 2009. Autres publications 01- Chafik MOHAMED, Aperçu sur trente trois siècles de l'histoire des imazighènes, 1997. 02- Annuaire des associations culturelles amazighes, 2000. 03- Idir El-Watani, L'Algérie libre vivra, 2001. 04- Mohand Oulhadj LACEB, La phonologie générative du kabyle : l'emphase et son harmonie. Tome1, Histoire et fondements d'un débat argumentaire, 2007. 05- Mohand Oulhadj LACEB, La phonologie générative du kabyle : l'emphase et son harmonie. Tome2, Analyse et représentation phonologique, 2007. 06- Collectif, Mouloud FERAOUN, Evocation, Actes du Colloque, 2008. 07- Catalogue des publications du HCA, 2008. Consultings 01- Kamel BOUAMARA, Nekni d wiyiḍ, 1998. 02- Mouloud FERAOUN, Ussan di tmurt, 1999 (Tasuqelt Kamel BOUAMARA) 03- Nora TIGZIRI - Amar NABTI, Etude sur « L'enseignement de la langue amazighe: bilan et perspectives », 2004. 04- Iddir AMARA, Les inscriptions alphabétiques amazighes d'Algérie, 2006. 05- Kemal STITI, Fascicule des inscriptions libyques gravées et peintes de la grande Kabylie, 2006. 06- Mohand Akli HADDADOU, Dictionnaire des racines berbères communes, 2006/2007. 07- Abdellah NOUH, Glossaire du vocabulaire commun au Kabyle et au Mozabite, 2006/2007. 08- Sadaq BENDALI, Awfus amaynut n tutlayt tamaziɣt, 2007. 09- M'hammed DJELLAOUI, Tiwsatin timensayin n tesrit taqbaylit, 2007. 10- Kamel BOUAMARA, Amawal n tunuɣin n tesnukyest, 2007. 11- Moussa IMARAZENE, Manuel de syntaxe berbère, 2007. 12- M'hammed DJELLAOUI, Tiwsatin timensayin n tmedyazt taqbaylit, 2007. 13- Moussa IMARAZENE, Timɛayin n leqbayel, 2007. 14- Nora BELGASMIA, L'expression écrite en tamazight, 2007. 15- Mouloud LOUNAOUCI, Projet de création d’un Centre de terminologie amazighe, TERAMA, 2007.

16- Zahir MEKSEM, Isuraz n usezdi tenmeẓla taḍrisant n tmaziɣt : Asnekwu d tesleḍt, 2008.

17- Mohammed Brahim SALHI, La tariqa Rahmaniya : De l’avènement à l’insurrection de 1871, 2008. 18- Fakihani TIBERMACINE, Tanast u kajjuf, 2009.

Cet ouvrage est publié dans le cadre de la collection “Idlisen-nneɣ”

Initiée par la Direction de la promotion culturelle du Haut Commissariat à l'Amazighité

© Tous droits réservés

Conception et PAO :

Dépôt Légal : 1749-2009 ISBN : 978-9947-865-27-9

Achevé d'imprimer sur les presses de IMPRIMERIE HASNAOUI

Alger Tel : 021-74-70-83 Fax : 021-74-07-31