- 2450 -

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi

The Journal of International Social Research

Cilt: 9 Say: 43 Volume: 9 Issue: 43

Nisan 2016 April 2016

www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581

HADS LMNDEK ZABT TERMNN ANLAMI VE LEVSELLETRLEBLME MKNI THE MEANING OF DHABT TERM IN HADITH SCIENCE AND FUNCTIONALIZATION POSSIBILITY

Mehmet DNOLU* z Hadis ve fkh metodolojilerinin vazgeilmez tartmal konularndan biri de haber veya hadislerin gvenilirlii konusudur.

Bir haber veya hadisin gvenirlii ncelikle onu nakleden kiinin gvenilir olmasna baldr. Haberi nakleden kiinin/ravinin gvenirlii de onda bulunmas gereken baz sfatlara dayanmaktadr. Hadisin kabul veya reddi ile bilgi deeri ve gvenirlik asndan hadisi nakleden ravilerde bulunmas gereken nemli kstaslardan biri de zabt sfatdr.

Bir ravinin zabt sfatn zedeleyen kusurlar, bu kusurlarn kabul edilebilir snrlar hususunda bir ittifakn olmamas ve bu konuda ekollerden hangisinin daha gven verici olduu hususunun ortaya kard tartmalar, zabt teriminin anlam alanna dair tespit edilmesi gereken nemli problemlerdendir. Zabt sfatyla ilgili kaideler, hadis tarihinin rivayet dneminde ilenip uygulanmtr. Hadisin kabul veya reddi ile birlikte, isimlendirilmesinde de etkili olan zabt teriminin gnmzde bir ilevselliinin olup olmad hususu, zerinde durulmas gereken konulardandr.

Bu makalede, zabt kelimesinin kavramsal tahlili yaplm ve hadisilerin, usulc ve fkhlarn bu terime ykledii anlamlar zerinde durulmutur. Yntem olarak szlklerden ve ilgili disiplinlerin usullerinden zabt kavramnn tahlil ve mukayesesi yaplmtr. Ayrca gnmz hadis almalarnda zabt teriminin ne ekilde ilevsel klnabileceine dair baz nerilerde bulunulmutur.

Anahtar Kelimeler: Hadis, Gvenirlik, Ravi, Zabt, Zabtn levsellii. Abstract One of the indispensable contradictive topics of hadith and fiqh methodologies is the topic of the haber or the reliability of the

hadith. Reliability of a haber or a hadith firstly depends on the trustworthiness of the person who conveys it. Trustworthiness of the ravi conveying the haber depends on some qualifications s/he must has. One of the important criterions that ravies who conveys the hadith must have in terms of admittance or rejection of the hadith, and information value and reliability of the haith is the qualification of dhabt.

Faults damaging the dhabt qualification of a ravi, lack of unity about acceptable tones of these faults and arguments which the matter of which of the ecoles are more reliable in this subject brings out are important matters which is must be determined in respect of the semantic field of dhabt term. Principals related to the dhabt qualification were treated and applied in the narrated period of the hadith history. The matter of whether there is a functionality of the dhabt term which is effective in admittance or rejection of the hadith and entitling it is a subject which must be dwelled on nowadays.

In this article, cognitive analysis of dhabt word was made and meaning those traditionists, methodologists and the slamic jurists ascribe to this term was handled. As the method, analysis and comparison of dhabt concept from dictionaries and methods of related disciplines were made. Besides, some suggestions were made regarding in what way making dhabt term functional in today's hadith studies.

Keywords: Hadith, Reliability, Ravi, Dhabt (Zabt), Functionality of Dhabt (zabt).

Giri

Rivayet ilimlerinde haberin shhati ve bunun iin ne srlen artlar, haberin bilgi deeri hususunda byk nem arz etmektedir. Hadislerin shhatini tespit hususunda sadece tek bir yntemin ortaya konmad; farkl ekollerin, mtehitlerin, hadis tespiti hususunda asgari mtereklerde birleerek farkl yntemler ve kriterler oluturduklar bilinmektedir. Bu durum, mtevatir dndaki haberlerin shhatinin ve bu haberleri nakleden ravilerde bulunmas gereken vasflarn ictihad bir husus olduunu gstermektedir. Bir haber veya hadisin gvenirlii ise ncelikle onu nakleden kimsenin gvenilir olmasna baldr. Haberi nakleden ravinin gvenirlii de onda bulunmas gereken baz sfatlara dayanmaktadr. Bilgi deeri ve gvenirlik asndan hadisi/haberi rivayet eden ravilerde bulunmas gereken vasflardan biri de zabt sfatdr.

Zabt sfat, ravinin adalet sfatndan sonra hadisin kabul ve reddinde nemli kstaslardan biri kabul edilmitir. Hatta ilk dnemden itibaren adalet sfat ile birlikte rivayetin kabulnde aranan bir art olmutur. Nedeni ise insann yapsndan kaynaklanan hata yapma, unutma, dikkat bozukluu gibi kusurlarn meydana gelebilmesidir. Rvide zabt sfatnn aranmas, hadisin tespitine verilen nemin bir gstergesidir. Bu ynyle rivayet ilimlerinde zabt kelimesinin szlk ve terim anlam, onun bir yntem olarak kullanm, nem arz etmektedir. Bir ravinin zabt sfatn zedeleyen kusurlar ve bu kusurlarn kabul edilebilir snrlar hususunda, hadisiler ile dier ekoller arasnda bir ittifakn olmamas ve bu konuda ekollerden hangisinin daha gven verici olduu hususu, zabt teriminin anlam alanna dair tespit edilmesi gereken nemli

* Yrd. Do. Dr., Mu Alparslan . slami limler Fak., Hadis Anabilim Dal retim yesi, dincoglu64@hotmail.com

http://www.sosyalarastirmalar.com/mailto:dincoglu64@hotmail.com

- 2451 -

hususlardandr. Zabt sfatyla ilgili kaideler, hadis tarihinin rivayet dneminde uygulanmtr. Usul ve rivayet kitaplarnda bunun bol rnekleri bulunmaktadr. Ancak gnmzde de zabt teriminin bir ilevselliinin olup olmad hususu, zerinde durulmas gereken konulardandr.

Bu makalede, yukarda belirtilen hususlar erevesinde zabt kelimesinin kavramsal analizi, bu kavrama hadisilerin, kelamclarn, usulc ve fkhlarn ykledii anlamlar zerinde durulmutur. Yntem olarak szlklerden ve ilgili disiplinlerin usullerinden zabt kavramnn tahlili mukayeseli bir ekilde yaplmtr. Ayrca gnmz hadis almalarnda zabt sfatnn ne ekilde ilevsel klnabileceine dair baz neriler gelitirilmitir.

1. Zabt Kelimesinin Szlk Anlam

Arapada () zabt kelimesinin asl ( ) za-be-ta kk harflerinden ve ( - ) darabe-yadribu babndan, ( - ) zabeta yazbitu zabtan- zbitun eklinde mastar ve isim olarak kullanlmaktadr. Zabt kelimesinin szlk anlam, her eyde (her konuda) bir eyin lzumu/ayrlmaz, bir eyi alkoymak, tutuklamak, hapsetmek (Ferhid, 1988: VII/23; Herev, 2001: XI / 339; bnu Manzur h.1414: VII/340), bir eyi zorla almak, ele geirmek (Ezdi, 1987: I/352 ), bir eyi kararl/basiretli bir ekilde muhafaza etmek, korumak (Cevher, 1987: III /1139), ezberlemek, muhafaza etmek (Raz, t.y.: 376), iyi bir ekilde yapmak, kelimeyi harekelemek, doru bir ekilde telaffuz etmek, dzgn ifade etmek (Komisyon, el-Mucemul-Vast, 1972: 577; Gne, 2011: 692) demektir.

Trkede de kullanlan zabt kelimesi szlkte, zorla alma, fethetme, tutma, hkim olma, kaydetme, kayda geirme, anlama, kavrama, tutulan kayt, tutanak anlamnda; zabt etmek fiili ise zorla almak, tutmak, hkim olmak yazya geirmek, yazmak, bir eyi zor kullanarak nlemek, tutmak, aklda tutmak ve kavramak (MEB Komisyon, 2004: IV/3299), bir eyi sk tutmak, bir sz iyice belleyip ezberlemek, kaydetmek (Erul, 2014: XXXXIV/61) anlamnda kullanlmaktadr. Hdise veya vaka yerinde, alakal kimselerin hdisenin olu eklini imza altnda kaydettikleri kt, zabt tutulan kt iin Osmanlca zabt-name (Yein, 1975: 777),

denilmesi, gnmzdeki tutanak karlnda kullanlmas, ayn anlamdan gelmektedir. Arapadaki ( ) hazm kelimesi, zabt kelimesi gibi ayn babtan ( - - ) hazeme yehzimu hazmen- hazimun eklinde, ( ) zabt kelimesiyle ayn anlamda kullanlmaktadr. ( ) er-Raculu zabitun demek, ( ) er-Recul hazimun /Adam basiret sahibidir/kuvvet sahibidir/kavrayandr, anlamndadr. (Cevher, 1987: V/1898; Raz, t.y.: 376; bnu Manzur h.1414: XII/131)

2. Zabt Kelimesinin Istlah Anlam, Oluumu ve Kullanm Seyri Sahabe dneminde terim olarak zabt kelimesi kullanlmamakla birlikte, hadisi anlama, kavrama ve

hfzetme meselesinin varl, o dnemdeki uygulamalardan anlalmaktadr. Hz.Osman, Talha b. Ubeydillah, Zbeyr b. Avvam, Sad b. Ebi Vakkas gibi sahabenin byklerinden bir grup, yanl rivayet etmek ve hata yapma endiesiyle Rasulullahtan oka hadis rivayet etmekten saknmlardr. Hatta Enes b.

Malikin Rasulullahtan hadis naklettikten sonra ( ) ev kema kale /veya dedii gibi derdi, ifadesini kulland aktarlmaktadr. Dier yandan Zeyd b. Erkamdan hadis rivayet etmesi istendiinde biz yalandk ve unuttuk. Rasulullahtan hadis nakletmek zor itir, demesi de (Casss, 1994: III/132-133) bu hususa iaret etmektedir. Sahabenin hadis rivayetindeki bu yaklam, onlarn zabt sfatn zedeleyen kusurlar ilemekten sakndklarnn bir gstergesidir. nk ravi, kt niyete sahip olmasa da herhangi bir zabt kusurundan dolay hadisi tam duyduu gibi veya ayn anlamda rivayet edemez ise kendisini, Hz. Peygamberin demediini nakleden ve Ona iftirada bulunan veya en azndan Mslmanlar yanltan kiinin konumunda grm olur. Bylece sahabe dneminde hatadan korunmak iin az rivayet yolu seilmi ve bunun yannda bir de kontrol mekanizmas oluturulmutur. Farkl zamanlarda dinlenilen rivayetlerin ravileri mukayese edilerek, hatta rivayetlere ahit istenerek snamalar yaplmtr. Bununla ravileri itham etmekten ziyade rivayetin zor ve hassas olmas nedeniyle sadece dikkatli davranlmas gerektii sergilenmitir.

Tabin dneminde yazdan faydalanmann nemi ortaya kmtr. Tabindan sonraki dnemlerde ise usul konularnn sistemlemeye balamasyla ravinin zabt sfatnn rivayetteki nemi daha da belirgin hale gelmi, zabta dair prensipler ortaya konmaya ve ilgili terimler kullanlmaya balanmtr. Daha sonra zabtla ilgili terimler, prensipler ve tespitler, ilk dnem usul eserlerine yansmtr. lk dnem usul kitaplarnda zabt sfatnn, daha ok rivayetin kabul ve reddine etkisi, ehliyet vurgusu, kitabn hafzaya destek salamas gibi konular kapsamnda ilendii grlmektedir.

2.1. Hadis ilminde Zabt kelimesi hadis usl kitaplarmzda bazen lav bazen de stlah anlamda kullanlmtr.

ou zaman zabt sahibi ravinin nasl olmas gerektii anlatlrken dolayl olarak zabt teriminin hangi anlamda kullanld da verilmi olmaktadr. Tespit ettiimiz kadar ile bu konuyu ele alan ilk eser, mam afii(.204/819)nin er-Risalesidir. mam afii, mtevatir olmayan haber-i hassenin (haber-i vahidin) delil olabilmesi iin gerekli artlar sayarken, ravide bulunmas gereken sfatlar belirterek yle der:

- 2452 -

Hadisi rivayet eden kiinin dininde gvenilir, hadis rivayetinde drst bilinen, rivayet ettii eye akl iyice eren, lafz bakmndan hadisin manasn deitirecek hususlar bilen veya hadisi iittii gibi harfi harfine rivayet eden ve manaya gre hadis rivayet etmeyen biri olmas gerekir. nk o, hadisin manasn saptracak hususlar bilmedii halde onu manaya gre rivayet ederse, belki hell olan harama, haram olan da helle dntrebilir. Ravinin hadisi harfi harfine rivayet etmesi durumunda, onu saptrmas sz konusu olamaz. ayet ezberinden rivayet ediyorsa hadisi tam olarak ezberleyen, yazl malzemesinden rivayet ediyorsa hadis yazd kitabn koruyan birisi olmas arttr. Bir hadiste hadis limleri ile itirak halinde ise kendisi de onlarn hadisine uygun bir haber nakletmi olmaldr. Karlat kimselerden iitmedii eyleri rivayet eden ve Hz. Peygamberden gvenilir ravilerce yaplan rivayetlere muhalif eyler nakleden bir mdellis de olmamaldr. (afi, 1309: 370-371)

mam afiinin, ravinin gvenilir olabilmesi iin zikrettii sfatlara bakldnda, bunlarn bir ksmnn ravinin adaleti ile ilgili, bir ksmnn da zabt sfat ile ilgili olduu anlalmaktadr. mam afiinin ravi, lafz bakmndan hadisin manasn deitirecek hususlar bilen veya hadisi iittii gibi harfi harfine rivayet eden ve manaya gre hadis rivayet etmeyen biri olmas gerekir. ayet ezberinden rivayet ediyorsa hadisi tam olarak ezberleyen, yazl malzemesinden rivayet ediyorsa yazdklarn koruyan biri olmas arttr,gibi ifadeleri, ravinin zabt sfatna ve zabt teriminin stlah anlamna dair bilgiler olarak kabul edilmelidir.

lk hadis usulclerden er-Ramehrmz (.360/971), zabt kelimesini szlk anlamnda yaz yazmak manasna kullanm, (Ramehrmz, 1404: 185) ancak stlah bir tanm yapmamtr. Fakat zabtn, hadisleri yazarak, karlatrarak, yazdn mtalaa ederek, koruyup kollayarak, ezberleyip aklnda tutarak, mzakere ederek, sorarak, hadisi nakledenleri aratrarak ve naklettii eyi tefakkuh ederek mmkn olacan belirtirken, stlah anlamn da vermi olmaktadr. Ramehrmz, zabtn yazmayla olan ilikisini de kim hfzna gvenirse vehmi ok olur, Muhaddis iin en uygun ve ihtiyatl olan, her rvinin rivayeti srasnda kitabna mracaat etmesidir. Bylece vehimden kurtulmu olur (Ramehrmz, h.1404: 385-388) eklinde aklar.

Hatip el-Badd (.463/1071) ise ravinin adil ve zabt olmas gerekliliinden bahsederken zabt kelimesini stlah anlamda kullanr. (Hatip el-Badd, 1986: 421) Hatta kitabndaki Dzgn ve ibadet ehli olduklar halde, zabt ve dirayet sahibi olmayanlarn hadisleriyle ihticacn terki bab eklinde at bir bab bal ile ravinin zabt sfatn ok nemser ve rnekler verir. Mesela mam Malik(.179/795)ten naklettii, faziletli, salih ve bid olmasna ramen rivayet ettii hadislerden haberi olmayanlardan hadis alnamayaca sz, bu rneklerden biridir. (Hatip el-Badd, 1986: 190, 192) Hatip el-Badadnin el-Kifaye adl eserinde yer verdii htilata urayan kimseden semn terki bab, Hadislerinde z, mnker ve garbin galip geldii kimseyle ihticacn terki bab, Kesrul-galat ve rivayetlerinin ounda vehim olanla ihticacn terki bab, Gaflet ehlinin rivayetlerinin terki bab, Telkin kabul etmekle maruf olann reddi bab, Salih ve abid olsa bile zabt ve dirayet ehli olmayanla ihticacn terki bab, Hfzndan rivayet eden ravinin rivayetleriyle ihticacn zellikleri bab gibi konu balklar, zabtn anlam alanna ve stlah tanmna dair balklardr.

bnul-Esr(.606/1209), ravide bulunmas gereken sfatlar ve artlar, Mslman, mkellef, adalet ve zabt sahibi olmak eklinde saydktan sonra, zabt sfatnn ilmi bir ihtiyattan ibaret olduunu, zhir ve btn olmak zere zabtn iki eidinin bulunduunu belirtir. Zhiri zabt, metnin delalet ettii lavi mana ile beraber kavranmas, btni zabt ise metnin ifade ettii er hkmyle, yani fkh ile birlikte kavranmasdr. Ona gre ravide aranan mutlak olan zabt art, zhiri olan zabt eididir. (bnul-Esir, 1969: I/72-73) bnul-Esrin zabtn bu iki eidinden bahsetmesi, fkh usl limlerinin zabt zhir ve btn olmak zere yaptklar taksimatn etkisinde kaldn; ravide aranan ve gerekli olan mutlak zabt sfatnn ise sadece zhiri zabt sfat olduunu belirtmesi de, onun hadisilerin dncesinde olduunu gstermektedir.

bn Salah (.643/1245), sahih hadisin tarifinde ravinin zabt sahibi olmasn art koarken ve rivayetleri kabul edilen ravilerin sfatlarn sayarken, adalet sfatndan sonra ikincisinin zabt sfat olduunu belirtir. Ancak o da zabt kelimesinin stlah tanmn yapmaz. Sadece zabt sahibi ravinin hafz ve mutkin (gvenilir, hadisi tahamml ve edasnda iini ciddi yapan kii) olduunu belirtir. (bnu Salah, 1986: 12, 106) Kanaatimizce zabt kelimesinin stlah tanmnn yaplmay, o dnemde bilinen bir kelime olduu iin izahna gerek duyulmadndan veya henz hadis uslnde bir kavram olarak yaygnlamadndan kaynaklanm olabilir. Ancak aada grlecei zere zabt kelimesinin fkh usulcleri arasnda kavram olarak kullanmna daha erken balad sylenebilir.

bn Hacer(.852/1448 )e gre ravinin zabt sfatnn zabtu sadr ve zabtu kitap olmak zere iki ekli vardr. Ona gre Zabtu sadr, ravinin iittii (sema yoluyla ald) hadisi istedii zaman hatrlayabilecek ekilde ezberinde tutmas, zabtu kitap ise, ravinin muteber bir yolla hadisleri aldndan ve tashih ettiinden itibaren bakasna rivayet edinceye kadar hadis kitabn korumasdr. (bnu Hacer, Nzhe: 69-70) Burada zabt teriminin stlah anlamnn ksmlara ayrlarak verilmesi ynyle bir almn getirildii sylenebilir. bnu Hacerin zabt teriminin iki ksmda verdii anlam, tek tanmda vermek de mmkndr.

- 2453 -

Tehnev(.1158/1745) ise zabt kelimesinin stlah anlamn hadis ilmine has klmadan duyduu, istenildii zere manasn anlad, tm gayretleriyle ezberledii, bakasna nakledinceye kadar mzakere ederek koruduu gibi, kelam ayn ekilde duyurmaktr, eklinde verir. (Tehnev, 1984: II/886)

el-Leknev(.1304/1887), Seyyid erf Crcni(.816/1413)nin Muhtasar adl eserine yazd erhte, zabt kelimesinin stlah anlamn yle aklar: Zabt, ravinin hadisi alrken ve naklederken muaffel, unutkan ve tereddtte olmakszn, uyank, hadisi ezberlemi ve korumu olmasdr. ayet hadisi ezberinden naklediyorsa ezberlemi olmas, eer kitabndan naklediyorsa onu iyi korumu olmas, mana ile rivayet edecek ise de hadisin manasn bozacak hususlar bilmesi gerekir. Hadisi dinlemede ve talebesine okuma annda uyku ve meguliyetle tesahlde bulunmasyla, hadisi tashih edilmemi asl olmayan kitabndan nakletmesiyle, tashihli asl nshasndan rivayet ederken ok unutkanlyla, hadisinde ok az ve mnker bulunmasyla mehur olan ravinin rivayeti ise kabul edilmez. (Leknev, h.1416: 492-499)

Muhammed Accc el-Hatib, zabt sahibi ravi ile beraber zabt teriminin tarifini yle verir: Zabt, ravinin hadisi alrken uyank olmas, iittiini anlamas, hadisi ald andan itibaren nakledinceye kadar korumasdr. Zabt sahibi ravi ise ezberinden naklederken neyi rivayet ettiini bilen ve koruyan, mana ile rivayet ediyorsa hadisi anlayan, kitabn tahriften, deiikliklerden ve eksiltmelerden koruyan, gafil olmayan ve ok hata yapmayan kiidir. (Accc el-Hatib, 1987: 129)

Talat Koyiit zabt terimini, ravinin hfzndan rivayet etmesi halinde rivayet ettii hadisi isnad ile birlikte hi kukusuz ezberlemi, kitabndan rivayet etmesi halinde, kitabn dikkatli bir ekilde yazm ve kontrol etmi olmas (Koyiit, 1985: 370) sfat olarak tanmlamtr. Zabt kelimesine dair verilen bu stlah tanmda iki husus bulunmaktadr. Bunlardan biri hfzndan rivayet eden ravinin hadisi dikkatli ezberlemi ve korumu olmasdr ki, buna zabtu sadr denilebilir. Dieri de kitaptan rivayet ediyorsa hadisini dikkatli yazm, kontrol etmi ve korumu olmasdr ki, buna da zabtu kitap denilebilir. Yukarda da getii zere bnu Hacerin zabt terimini iki ksma ayrarak verdii tanmlar, Koyiit tek tanmda vermitir.

Abdullah Aydnl ise zabt kelimesini, ravinin hadisi bakasna rivayet edinceye kadar ald gibi korumas; ravinin hadisi ezbere rivayet ediyorsa onu ezberlemi, kitabndan rivayet ediyorsa onu deiiklie uramaktan korumu olmas, mana ile rivayet ediyorsa kelimelerin manalara delalet farklarn ayrabilmesi (Aydnl, 1987: 162) eklinde tanmlamtr. Bu tanmda ezberindeki ve kitaptaki hadisin korunmas yannda, mana ile rivayette bulunacak ravinin hadisteki kelimelerin manalara olan delaletini bilmesi art eklenmitir. nk bir hadisin mana ile rivayetiyle ravinin zabt arasnda ayrlmaz bir iliki vardr.

Baka bir tanmda ise zabt Ravi hfzndan rivayet ediyorsa naklettiklerini ezberlemi olmas, kitabndan rivayet ediyorsa kitabn her trl deiiklikten korumas, manen rivayet ediyorsa lafzlarn manaya delaletini iyi bilmesi ve dikkatli olmasdr, (Ycel, 2012: 103) eklinde verilmitir. Ycelin yapt bu tanm, temelde Crcnye ait olan ve Leknevnin de aklad zabt kelimesinin stlah anlamna yakn bir tanm olduu sylenebilir. Baka bir tarifte ise zapt, rvinin kabul grm tahamml yollaryla ald bir rivayeti, herhangi bir tereddde dmeden ve deiiklik yapmadan hocasndan ald gibi nakletme zelliini ifade eder, (Erul, DA, 2014: XXXX/61) eklinde stlah tanm yaplmtr.

2.2. Fkh Uslnde Zabt kelimesinin oluum ve kullanm seyri erevesinde, zabt kelimesinin fkh uslndeki stlah

anlamn, erken dnem olmas nedeniyle, Haneflerden ve zellikle Eb Hanifeden balatabiliriz. Eb Hanfe(.150/767)ye nisbet edilen, bir ravinin ancak ezberinde olan hadisi rivayet edebilecei (Hatip el-Badd, 1986: 266) artnn koulmas dncesi, ravinin zabt sfatnn ok nemsendii ve zabt kelimesinin stlah anlamda kullanldna dair bir bilgi olarak kabul edilebilir. Eb Hanfenin hadis rivayetinde yazdan ok hfza nem verdii ve kitaptan rivayeti caiz grmedii, (nal, 1994: 184) hususunun vurgulanmas, kanaatimizce ravinin hadis rivayet edebilmesi iin hadise olan hakimiyetinin aranmasdr. Eb Hanfenin, ravinin haberi duyduu andan rivayet anna kadar hi deitirmeden hafzasnda tutmasn art (Yiit, 2009: 160) komas, hadis ravisi iin zabt art kotuu ve bir anlamda da zabt teriminin tarifini yapt sylenebilir.

Casss (.370/980), ravinin adalet ve zabtnn hadisin naklinde ihtiya duyulan iki temel husus olduunu, ravinin zabtnn sabit olmamas durumunda hadislerin kabul ve reddinde ictihadn geerli olduunu savunmu, fakat zabt sfatnn tam bir tarifini yapmamtr. Ancak ravinin yanlmamas, hata yapmamas, hfzyla ve ilimde gvenilirlii ile bilinmesi gibi ravinin zabt iin muhtelif rneklerde sayd hususlar, Casssn zabt teriminin anlamna dair izahlar olduu sylenebilir. (Casss, 1994: III/137-142) Yani fkh usulcleri arasnda ravinin zabt sfat bu dnemde kavramsal olarak kullanlmaktadr.

Fkh uslclerine gre ravide bulunmas gereken artlar, slam, akl, adalet ve zabt sfatlardr. Eb Zeyd ed-Debbs (.430/1039), zabt sfatn duyduunun aynsn nakledebilme ve szn asln bilmek eklinde aklar. (Debbs, 2001: 184) Debbs gibi Serahs(.490/1099)ye gre de zabt, ilmi ynyle sz kavramak demektir. Ravinin rivayeti duyduu anda kavramas ve duyduunu kavradktan sonra telaffuz annda ezberlemesi eklinde zabtn iki taraf vardr. Kii duyduu lafzlarn gerek manasn anlamam,

- 2454 -

duyduktan ve kavradktan sonra da ezberinde pheye dm ise zabt sahibi olamam olur. Zhir ve btn olmak zere zabtn iki eidi vardr. Zhiri zabt, metnin delalet ettii lavi mana ile beraber kavranmasdr. Btni zabt ise metnin ifade ettii er hkmyle, yani fkh ile birlikte kavranmasdr. Bu da ancak fkhi konularda ve Arap dilindeki deneyiminden sonra elde edilebilir. Ravide aranan mutlak zabt art, hem zhiri hem de btni zabtn ikisini birden kapsamaktadr. (Debbs, 2001: 187: Serahs, 2005: I/348) Usulclerin aklamalar bir btnlk ierisinde deerlendirildiinde, zabtn izahnda geen fkhn ve fakihliin snrl olduu, yani sadece rivayet edilen hadisle ilgili olduu anlalmaktadr. (Yiit, 2009: 160-161) Kanaatimizce btn hadis metinlerinin ifade ettii er hkmnn bilinmesini zabt iin art komak, zabt sfatna sahip olmann tesinde farkl bir nitelik aramak olur.

Gazl (.505/1111), rivayeti makbul olan ravinin vasflarn mkellef, adil, Mslim ve zabt sahibi eklinde saydktan sonra, zabt ile ilgili u aklamada bulunur: kii hadisi alma (tahamml) annda mmeyyiz deil muaffel ise, ezberledii eyi aslna uygun olarak tam eda edebilecek ekilde salam nakledemez. Fsk olmasa bile zabt sfatna sahip olmayann szne gven olmaz. (Gazl, 1993: 124) Bu aklamaya gre zabt teriminin stlah anlam, hadisi alma (dinleme) annda mmeyyiz, muaffel olmama ve ezberledii hadisi aslna uygun olarak nakletme sfat, demektir. Bu tanm, hadis uslnde yaplan tanmlara yakn anlamdadr. Gazlnin tanmnda Hanefi usulclerindeki metnin ifade ettii er hkmyle, yani fkh ile birlikte kavranmas eklindeki btni zabt art gibi bir husus bulunmamaktadr. Yani hadisin fkhn kavrasa da kavramasa da, gafil olmadan hadisi duyduu gibi nakledebiliyorsa Gazlye gre onun zabt tam demektir.

Fahruddin er-Raz(606/1209)nin, zabt terimini mstakil olarak ele almamas ve kavramsal anlam zerinde durmamas dikkat ekicidir. O, sadece bir ravinin rivayetinin kabul iin, hadisi hatrlamann unutkanla baskn olmasn ve ikisinin birbirine eit olmamasn art koar. Hadisi ezberlemeye gc yetmeyen ravinin rivayetlerinin hi kabul edilemeyeceini belirtir. Ksa hadisleri ezberleyebilen ve bu gibi hadisleri ezberlediine ve koruduuna g yetirdii bilinen ravinin bu hadislerinin kabul edilebileceini belirtir. (Raz, 1992: IV/395) Fahruddin er-Raz, Hanef uslcleri gibi btni zabttan bahsetmemekte ve bunu ravinin zabt sfat iin art komamaktadr. Bu ynyle o da Gazlnin zabt anlayndadr.

Ebl-Berekat en-Nesef (.710/1310), haberin delil olabilmesi iin ravide bulunmas gereken artlar, akl, zabt, adalet ve slam eklinde sraladktan sonra, zabt, szn dinlenmesinin tam gerekletii gibi bir sz dinlemek, sonra o dinledii szle kastedilen manay anlamak, daha sonra ona aba harcayarak ezberlemek, son olarak dinledii sz nakledinceye kadar onun snrlarn koruyarak ve s-i zanna kaplmamak iin mzakere ederek onu korumada sebat etmektir, (Nesef, 2001: 134 ) eklinde stlah bir tanm yapar.

Son dnem fkh bilginlerinden Hayrettin Karaman, hadis ravisinde aranan artlarn akl, adalet ve zabt olduunu belirtir ve zabt kelimesinin stlah anlamn: Ravinin bu sfat kazanabilmesi iin, hadisi ald zattan dikkatle dinlemesi ve ezberlemesi yahut yazmas, lat ve er manasn iyice anlamas, nakledecei kimseye rivayet edinceye kadar bylece zabt ettii gibi hfzetmesi gerekir. Unutkan, vehimli, kt anlayl kimseler zbt deildir. (Karaman, 1970: 68 ) eklinde verir

3. Zabt Kelimesinin Istlah Anlam ile lgili Bir Deerlendirme

Hadislerin gvenirlii ve bilgi deeri iin ravide aranan zabt sfatnn varl, sahabe dnemindeki hadis rivayetinde bulunan kiilerin anlama, kavrama ve hfz kabiliyetlerinin sorgulanmas gibi uygulamalardan dolay anlalmaktadr. Tabin dneminde ise hfz ile birlikte hadislerin yazlmasna arlk verilmi, sonraki dnemlerde usul konularnn sistemlemesiyle ravinin zabt sfatnn rivayetteki nemi belirginlemitir.

Zabt kelimesinin Arapa ve Trke kullanmlarndaki szlk anlamnn temelinde, dikkatli bir ekilde kavrama ve hkim olma veya zihninde kavrayarak ezberleme ve muhafaza etme, ya da yazyla kayda geirerek bir koruma altna alma anlam vardr. Bu koruma, elde edilen ve hkim olunan bir eyin elden veya hafzadan kaybolmasn, noksanlamasn ve orijinalinin ekil veya anlam ynyle bozulmasn engellemeyi amalamaktadr.

Tespitimize gre zabt konusunu ele alan ilk eser, mam afiinin er-Risalesidir. lk hadis usulclerden er-Ramehrmz, zabtn terim anlamn hadisin yazlmas, yazlann mukayesesi ve mtalaa edilmesi, ezberlenip aklda tutulmas, rivayet edilenin tefakkuh edilmesi eklinde anlamlandrmaktadr. Hadisilerden ilk defa bnul-Esr, zabt sfatnn ilmi ihtiyattan ibaret olduunu belirttikten sonra, zhir zabt ve btn zabt olmak zere fakihlerden etkilenerek zabtn iki eidinden bahseder. Ancak ravide aranan zabt artnn, zhir zabt eidi olduu grn belirtir. Hadisilerde usul olarak ilk defa bn Hacer zabt sfatn zabtu sadr ve zabtu kitap olmak zere iki ekilde terimsel anlamda kullanmtr.

afi ve Hanbel fakihleri, ravinin zabt sfat konusunda kavramsal olarak hadisiler gibi dnmekle beraber, Hanef fakih ve usulcleri farkl dnmektedirler. Haneflerin zabt sfat ile ilgili kavramsal grn belirten en erken eserlerden gnmze gelen, Casssn el-Usl fil-Fsl adl eseridir. Hanefi

- 2455 -

fakihlerde de zabtn zhir ve btn olmak zere iki eidinin varln belirten ise Debbs ve Serahsdir. Hadisilerdeki zabtu sadr ile zabtu kitap, ancak Hanefilerin zhiri zabt eidinin karl olabilmektedir. Haneflere gre ravinin zabt sahibi olabilmesi iin, hem zhiri zabt hem de btni zabt eidi ile muttasf olmas gerekir. Hanefilerin, ravilerde fakih olma artn aramasnn temeli, ravinin zabt sfatndaki btni zabt eidine sahip olmas gerektii kuralna dayanmaktadr. Hadisilerin zabt tanmnn formel, Hanefi fakihlerin ise hem formel hem de muhteva itibar ile daha tatmin edici olduu sylenebilir. Bu ynyle yeni bir hadis usl yazlacaksa, Hanefi usl kitaplarndaki ahbar ve snnet blmlerinde bulunan teknik kaidelerin birlikte deerlendirilmesi gerekir.

Zabt kelimesi ile ilgili yaplan stlah tanmlar arasndan bir tercih yaplacak olursa, hadisilerden Abdullah Aydnlnn yapt tanm, fakih ve usulclerin tanmlarndan ise Hayrettin Karamann yapt tanm tercih edilebilir. Kanaatimizce hadisiler ile fkh usulclerinin tanmlarn birletirmek, daha kapsayc olur. Mesela; Zabt, unutkan, vehimli, kt anlayl olmayan bir ravinin, hadisi ald zattan dikkatle dinlemesi, ezberlemesi veya yazmas, ald hadisin lat ve er manasn iyice kavramas, nakledecei kimseye rivayet edinceye kadar hadisi ezbere rivayet edecekse onu ezberlemi, kitabndan rivayet edecekse onu deiiklie uramaktan korumu olmas, mana ile rivayet edecekse de kelimelerin manalara delalet farklarn ayrabilmesidir, eklinde bir tanm yaplabilir.

4. Zabt Sfatnn Unsurlar, Mertebeleri ve Tespiti

Yukarda zabt sfatnn stlah anlam ile ilgili hadis ve fkh usl limlerinin tanmlar ve aklamalar ifade edilirken, bu tanmlar iinde zabt unsurlarnn da getii grlebilir. Bunlar topluca yeniden vermek gerekirse, teyakkuz (dikkat ve uyanklk), hfz, kitabn korunmas, mana ile rivayette lafzlarn manaya delaletinin bilinmesi, (kkutlu, 1997: 100-102) metnin ifade ettii er hkmyle, yani fkh ile birlikte kavranmas eklinde be unsur olarak saylabilir. Bu unsurlarn genie izah edilmesinin, bir makalenin hacmini zorlayaca malumdur. Ravinin zabt sfatna sahip olabilmesi hususu zerinde, hadis ile fkh usl limleri arasnda bir ittifak bulunmamaktadr. Yukarda da grld zere, metnin ifade ettii er hkmyle, yani fkh ile birlikte kavranmas unsuru, daha ok Hanefi fkh usl limlerinin art kotuu ve muhaddislerin pek katlmad bir husustur.

Ravilerin sahip olduu zabt sfatnn bulunup bulunmamas incelendiinde, zabt sfatnn mertebeler halinde olduu grlr. Bu mertebeler yledir:

-Ravideki zaptn tam olmasdr. Sahih li zatih hadislerdeki ravilerin zabt tamdr. -Ravideki zaptn hafif olmasdr. Hasen li zatih hadislerdeki ravilerin zabt hafiftir. -ok hata yapan ravi rtbesidir. Hadisilere gre zabt olmayan ravidir. Ancak ravinin hatalar

dorularna eit derecede deil ise bu rtbedeki zabt sfatna sahip olan ravilerin rivayetinin baz fkh usulclerince kabul edilebilecei de belirtilir.

-Hatalar, ezberlediklerinden daha ok olan ravi rtbesidir. Hadisiler ile usulcler, bu gibi ravilerin zabt sfatn kaybettiklerini belirtirler. (smail Sabbah, 1997: 92-93)

Hadis ve fkh usl limlerine gre ravilerin zabt sfatnn olup olmamasnn bilinebilmesi, yani zabt sfatnn tespiti, raviyi imtihan/snamak, itkan ve zabt sfatlar ile bilinen gvenilir ravilerin rivayetleriyle mukayese etmekle olur. Hadis tarihinin rivayet dneminde, muhaddislerin imtihan edildiine dair birok rnek bulunmaktadr. Bunlardan birisi de, Hiam b. Abdilmelik(125/743)in ocuklar iin Zhri(.124/742)ye yazdrd drt yz hadisi, bir ay sonra hadislerin kaybolduunu syleyerek Zhriye tekrar yazdrmas, nceki rivayet nshas ile karlatrarak aralarnda hibir farkn bulunmadn grmesi hadisesidir. (Ramehurmzi, 1404: 397) Aslnda bu olayda Hiam b. Abdilmelik, Zhrnin zabtn snamakta ve sonunda onun tam bir zabt sahibi olduunu grmektedir. Zabt sfatnn bu ekilde snavla tespitinin, u anda bir ilevselliinin olduunu dnmyoruz. Ancak byle bir snav, fkh usulclerinin batn zabt dedikleri zabt tespit etmek gayesiyle, hadis tahsili yapanlarn okuduklarn ne kadar kavradklar ve anladklarnn imtihannn yaplmasnda mmkn grlebilir.

Mukayese (karlatrma) metodu ise baz tespitlerde bulunmak iin birok ilim dalnda uygulanan bir yntemdir. Zabt sfatnn mukayese ile tespiti de birka ekilde belirtilebilir. (kkutlu, 1997: 103-105):

-Ashabn rivayetlerini birbiri ile mukayese etmek, -Bir muhaddisin rivayetlerini deiik zamanlarda kendi iinde mukayese etmek, -Bir eyhin birka talebesinin rivayetlerini mukayese etmek, -Ders esnasnda hoca ile akranlarnn rivayetlerini mukayese etmek, -Hafzay kitap ile ya da kitab kitap ile mukayese etmek, -Hadisi Kurana (arz ederek) mukayese etmek. Zabt sfatnn mukayese ile tespitinde, kitab kitap ile mukayese etme ve hadisi Kuran ile mukayese

etme yntemlerinin, kaynaklar aras ilikilerde, ravi tasarruflarnn ve rivayet nshalar arasndaki farklarn tespiti hususunda hala ilevselliini koruduunu dnmekteyiz. Bu husus, hadisin reddi veya kabulnden ok, varsa hadisteki tasarruflar ve farkllklar tespit, gerekirse metnin yeniden inas ve hadise btncl

- 2456 -

bak salamak asndan yaplabilir. Mesela Eb Davud(.275/888)un Snen adl eserinin tespit edilen dokuz rivayet nshasnn ancak be ravi tarafndan nakledilen nshalardan sadece bn Arab (.340/951) ve bn Dasse (.346/957) nshalarnda bulunan el-Hasen el-Basr(.110/728)ye ait olan 15 maktu rivayetin dier nshalarda bulunmamas, (Dinolu, 2012: 94, 108-109) nshalar aras mukayese ile nsha ravilerinin veya nasihlerinin zabt problemini gndeme getirmektedir. Nshalar aras bu gibi farklar gzetmeden yaplan atflar ve mukayesesiz deerlendirmeler, gnmz hadis almalarndaki zabt teriminin ilevselletirmesini hatrlatmaktadr.

5. Zabt sfat ile ilikili olan baz hususlar

Akl ve bulu ana ulamak, dini sorumluluun temel iki art kabul edilir. Bunlardan birinin eksiklii dini sorumluluu drr. Bu iki art ayn zamanda hadis rivayetinde bulunacak ravilerin adalet sfatnn da unsurlardr. Ancak ravinin rivayetinin kabul iin ileri srlen bulu art, hadis renme zamannda deil, nakletme esnasnda aranmaktadr. Nitekim Hz. Hasan (.50/670), Hz. Hseyin (.61/680), bn Abbs(.68/687) gibi sahabeler, ocukluklarnda rendikleri hadisleri, buludan sonra nakletmilerdir. (Ycel, 2012: 102; kkutlu, 1997: 86) Bu husus, onlarda henz adalet sfatlarnn olumad eklinde deerlendirilebilir. Zabt kelimesinin stlah anlamn yeniden hatrlayacak olursak, ravinin akl veya temyiz ile bulu ana ermesini, hadisi dinleme, anlama, kavrama ve ezberleme ya ile hadisin diline vukufiyeti ve oluabilecek mana farkllklarn bilmesi ile ilikilendirmek mmkndr.

5.1. Zabt sfatnn Hadisi dinleme/alma ya ile ilikisi Hadis rivayetinde, ravinin kabul grm tahamml yollaryla bir rivayeti alabilmesi iin, asgari bir

ya snr sz konusu edilir. Bu ya snr, ravinin akl veya temyiz kabiliyeti ve bul ayla ilikilidir. Ancak hadis ravisinin akl sahibi olmas ve ne rivayet ettiini bilmesi lazmdr. Rivayet iin asgari ya haddi zerinde genel bir ittifak bulunmamakla beraber, ocuk ravinin temyiz devrine girmi olmas gerekir (Koyiit, 1985: 370) nk hadis rivayetinde, hadis dinleyen ve rivayet edecek olan kiinin temyiz gc ve bununla ilgili ya durumu devreye girmektedir. Rakamla tespit edilmi herhangi bir ya haddinin hi kymeti yoktur. nemli olan ocuun akllca konuur ve sorulan soruya akllca cevap verir halde olmasdr. Byle olmayan bir kimse be yanda deil elli yanda da olsa semn sahih kabul etmek mmkn deildir. (Koyiit, 1985: 396) Kiinin akl sahibi olmas btn ilm vasflar iin gerekli olduu gibi, hadis ravisi iin de, yani ravinin zabt sfatna sahip olabilmesi iin de zaruri bir durumdur. Ravinin Mslman olmas nasl ki onun adalet sfat ile ilikili ise akll olmas da adalet sfatyla birlikte zabt sfat ile de ilikilidir.

5.2. Zabt sfat ile Hadisi Manen Rivayet Arasndaki liki Yukarda da ifade edildii zere afi, ravinin rivayet ettii eye aklnn iyice ermesi, lafz

bakmndan hadisin manasn deitirecek hususlar bilmesi gerektiini, hadisin manasn saptracak hususlar bilmedii halde hadisi manaya gre rivayet edenin, belki hell harama, haram da helale evirebileceini belirtir. (afi, 1309: 370) Aslnda afinin bu gr, Mana ile hadisi rivayet etmenin, ilmi yeterlilii gerektiren bir husus olduunu hatrlatmaktadr. Elbette hadisi manen rivayet edenin, manen rivayet artlarna sahip olmas gerekir. (kkutlu, 1997: 102) Bu ynyle manen rivayette bulunacak ravinin, zellikle Hanefi usulclerinin btn zapt dedikleri metnin ifade ettii er hkmyle, yani fkh ile birlikte kavranmas unsurunu unutmamak gerekir. (Debbs, 2001: 187: Serahs, 2005: I/348) yle ise fkh usulclerine gre btni zapt unsurunu tamayan raviler, zabt sfatna sahip olamazlar. Dier bir ifade ile bu gibi kiiler, ilmi yeterlilik seviyesine ulaamam veya bu vasf kaybetmi olurlar. Bu ltler dorultusunda fkhi drt mezheb, ehil olduu takdirde ravinin mana ile rivayet edebileceine cevaz vermilerdir. (Yldrm, 2013: 126)

Mana ile rivayet meselesi, rivayet dnemine ait bir durumdur. Hadisler kitaplarda toplandktan sonra fiilen byle bir eyin ortadan kalktna, bunlar deitirmenin caiz olmadna dair ittifakn olduu belirtilmitir. (Yldrm, 2013: 104) Kanaatimizce bir hadisin btn rivayetlerinin bir araya getirilmesi ve hangisinde ne kadar mana ile rivayet ve ne kadar takti, ihtisar, hata vb. ravi tasarruflarnn bulunduunun tespiti, gnmzde de zabtn bu ynnn ilevselletirilebileceini gstermektedir. Bu tespitler, baz problemlerin zmne katk salayabilir.

Hadisi dinleme/alma ya ve hadisi manen rivayet etme yeterlilii ile ilgili hususlar, ravinin hadisi kavrayacak biyolojik, psikolojik ve ilmi yeterlilik bakmndan hazr olup olmadnn gstergesi kabul edilmelidir. Bu ynyle sz konusu hususlar, ravinin zabt sfat ile ilgilidir. Gnmz hadis tedrisatnda da bunlar geerli klmak mmkndr. Yani hadis dersi alacak, sonra hadisi anlatacak ve hadis dersi verecek birisinin, her ynyle hadisi kavrayabilecek dzeyde olmas gerekir. Gnmz hadis almalarnda bu durum, zabt sfatnn ilevselliinin bir yn olarak kabul edilebilir.

6. Ravinin Zabt fadesinin Anlam Alan Ravinin zabt vardr veya yoktur, ya da zabt az zayf olan veya ok zayf olan ravi gibi

deerlendirmeler, hep ravinin zabt ifadesinin anlam alan iindedir. nk kimilerine gre ravinin zabtn bozan baz haller, kimilerine gre bozmamtr. Ravinin zabt sahibi olmas iin belli unsurlarn bulunmas

- 2457 -

gerekir. Ancak bu unsurlar, hadisiler ve fkh usulcleri arasnda farklk gstermektedir. Ayrca ravinin biyolojik, psikolojik, ilmi yeterlilik vb. ynlerindeki farkllk ve deikenlikten dolay, zabt sfatnda da farkllk ve deikenlik sz konusu olabilmektedir.

Zabt kelimesinin stlah anlamna dhil edilen hususlar maddeler halinde sralayacak olursak, ravinin zabt ifadesinin anlam alannn snrn grm oluruz. Gerek hadisiler gerekse fkh usulclerinin zabt sfat ile ilgili tariflerinde, u hususlara yer verilir:

-Ravinin iittii (sem yoluyla ald) hadisi istedii zaman hatrlayabilecek ekilde ezberinde tutmas,

-Rivayet ettii eye aklnn iyice ermesi, -Ravinin muteber bir yolla hadisleri alp tashih etmesinden itibaren, bakasna rivayet edinceye

kadar yazd hadis kitabn korumas, -Rivayet ettii metni, delalet ettii luavi manas ile beraber kavramas, -Metni, ifade ettii er hkmyle, yani fkh ile birlikte kavramas, -Ravinin hadisi alrken ve naklederken, unutkan ve tereddtl olmamas, -Hadisi dinlerken ve talebesine okurken uyank ve baka bir eyle megul olmamas, -Tashihli asl nshasndan rivayet ederken ok unutkan olmamas, -Mana ile rivayet edecek ravinin, hadisin manasn bozacak hususlar bilmesi, -Hadisinde ok az ve mnker bulunmamas, -En azndan ksa hadisleri ezberleme ve koruma gcne sahip olmas. Ravinin zabt denilince btn bu hususlarn tamamnn akla gelmesi gerekmektedir. nk

yukarda maddeler halinde bu saylanlar, ravinin zabt ifadesinin anlam alan iindedir. Baka bir ifade ile ravinin zabt vardr veya yoktur denilince, bu hususlarn varl veya yokluu kastedilmi olur. Ancak bu hususlar zerinde bir ittifakn olmadn belirtmek gerekir. Szgelimi hadisilere gre zabt, zabtu sadr ve zabtu kitap olmak zere iki eit olduu gibi, Hanefi fkh usulclerine gre de zabt, zhir zabt ve btn zabt eklinde iki eittir. Ancak Hanefi fkh usulclerinin zhiri zabt dedikleri eit, aslnda hadisilerin hem zabtu sadr, hem de zabtu kitap denilen eidi kapsamaktadr. nk zhiri zabt eidinde hadisin her ynyle muhafazas/korunmas sz konusudur. Ancak btni zabt eidi, hadisin ezberlenmesi korunmas ve lafzlarnn kavranmasnn tesinde, o hadisin ifade ettii er hkmyle, yani fkh ile birlikte kavranmasn gerektirmektedir. Bu husus, Arap dilini iyice bilmeyi gerektirdii gibi, ilgili hadis metnine dair fkhi bilgiyi de gerektirmektedir. Bunun iin Hanefi fkh usulcleri, zhiri ve btni olan zabt eitlerinin ikisinin birden bir ravide bulunmasn art koarlar. (Debbs, 2001: 187: Serahs, 2005: I/348)

Hadisilerin zabt tanm ile Hanefi fakihlerin zabt tanm arasnda ekil ve muhteva asndan fark olduu aka grlmektedir. Hadisilerin zabt tanm eklidir. Fakihlerin tanm ekli olmaktan ziyade muhtevaya ynelik bir tanmdr. Bundan dolay fakihler ravinin fakih olmas ile olmamas arasnda nemli bir fark grmler ve fakih olan ravileri dierlerine tercih etmilerdir. (Bac, 2013: 293-294) afii fkh usulclerinde ve fakihlerinde ise byle bir art yoktur. Hatta onlarn zabt terimine ykledikleri mana, hadisilerin tanmlad ravinin zabt sfat ile rtmektedir. Zira hadisilere gre fkh bilmek, hfz destekleyen nemli bir unsurdur. Fakat rivayetin kabulnde art deildir. nk her ravi iin bunun gereklemesi mmkn deildir. Netice itibar ile hadisilerin zabt tanmnn ekilsel olup yeterli olmad grlmektedir. Hanefi fakihlerin tanmnn ise hem ekli hem de muhteva itibar ile daha tatmin edici olduu aktr. (Bac, 2013: 294) Dolaysyla ravinin zabt sfatnn varl veya yokluu meselesi, kime gre? sorusunu akla getirmektedir. Bu ynyle ravinin zabt ifadesinin anlam alannda da farkllklar ortaya kmaktadr.

7. Zabt Sfat ile ilgili Kusurlar

Gerek hadisiler ve gerekse fkh usl limleri tarafndan zabt sfatn tamamen yok eden veya zedeleyen baz kusurlar tespit edilmitir. Bu kusurlar, ravideki zabt sfatnn varl veya yokluunu gsteren kriterler olarak da grmek mmkndr. nk her ravinin zabt gc ayn olmad gibi, zabt kusurlar da ayn deildir. Bu sebeple ilim adamlar zabtn kuvvetli veya zayf oluu itibar ile ravileri derecelere ayrmlardr. Bu durum, hadislerin shhati ynnden deerlendirilmesinde nemli lde etkili olmutur. (Erul, DA, 2014: XXXX/61-62) Dier bir ifade ile zabt sfatnn hadisin kabul ve reddinde etkili olduu sylenebilir. Zabt sfat ile ilgili kusurlar, genellikle hadis usl kitaplarnda, kesretul-alat, fartul-gaflet, vehm, muhalefetus-sikt, sul-hfz olduu belirtilir. Bunlara M. Hayri Krbaolu tarafndan nshalarla ilgili problemler(Krbaolu, 2000, 183) diye bir kusur daha ilave edilmitir. Kanaatimizce nshalarla ilgili problemler, zabt ile ilgili bir kusur kabul edilebilir, ancak bu kusur dierleri ile ilikili olduu iin onlarla beraber de ilenebilir. Belirtilen bu kusurlara Hanefi fakih ve uslclerinin ravi iin fakih olma artn bulundurmama eksiklii de ilave edilerek, aada alt kusur eklinde sralanmtr.

7.1. Kesretul-alat (ok Yanlmak): Ravinin rivayetinde ok yanl yapmas demektir. Terim olarak bazen fuhul-alat da denir. Yanlma oranlar yanlmadklar kadar olan, yani yzde elli veya daha fazla

- 2458 -

yanlan ravilerin rivayeti kabul edilmez. Bu kusurdan dolay zapt sfatn kaybeden ravinin rivayetine mnker denilir. (akan, 1993: 95; Ycel, 2012: 107) Nitekim Tahir el-Cezair (.1920), rivayetinde az hata yapann zabt sahibi; kabiliyetsizliinden dolay ok hata yapan ve yanlan ravinin de zabt sahibi olmayan ravi olduunu belirtir. (Tahir el-Cezair, 1910: 32) Bu konuda Hatip el-Badadi, yanlmas ok olan ve rivayetinde vehmi fazla olan ravilerin rivayetiyle ihticacn terki bab adnda bir konu bal am ve buna dair birok rnek vermitir. (Hatip el-Badd, 1986: 173) Rvinin hafza zayfl, bilgisizlii, Arap dilindeki yetersizlii, rivayet konusundaki geveklik ve dikkatsizlii, fizik veya psikolojik kusuru, olumsuz evre artlar, rivayeti yanl anlamas gibi durumlar, galata sebep olabilir. (Polat, 1996: XIII/300) Hatasz olma ve hi yanlmama, insan ftratna pek uymamaktadr. Zaten az hata makul grlmtr.

7.2. Fartul-Gaflet (Ar Gaflet ve Dikkatsizlik): Ravinin rivayetlerinde titiz olmamas, ar gafil ve dikkatsiz olmas demektir. Bir ravinin telkine (ynlendirmeye) ak olmas, dikkatsizliinden ve rivayetlerindeki gafletinden kaynaklanr. Ravinin gafillii ve dikkatsizlii az olursa, sadece dikkatsiz davrand rivayetleri alnmaz, fakat fazla olursa rivayetleri reddedilir ve alnmaz. nk bu ravi, ar gaflet ve dikkatsizlik kusurundan dolay zabt sfatn kaybeder. (akan, 1993: 95; Ycel, 2012: 107) Hatip el-Baddinin meseleyi, Gaflet sahibi ravinin hadisini reddetme bab ve Telkini kabul etmekle bilinenin hadisini reddetme bab adnda konu balklarna tamas ve buna dair birok rnek vermesi, konunun nemini gstermektedir. (Hatip el-Badd, 1986: 179-180)

Hibir ravinin yanlmadn iddia edemediimiz gibi, dikkatsizlik kusurunu da ilememitir, iddiasnda bulunamayz. Bununla birlikte ar dikkatsiz davranan cerh edilip rivayeti reddedilirken; her insan iin sz konusu olan normal dzeydeki dikkatsizlikler sika bir ravide grlebilirse de, bu onlarn rivayetlerinin toptan reddini gerektirmez.(Krbaolu, 2000, 185)

7.3. Vehm: Ravinin rivayet kurallarn bilmemesi veya doru olduu zannyla hadisi yanl rivayet etmesi demektir. Ravinin mrsel ve munkat bir rivayeti muttasl; muttasl olan mrsel; merfu olan mevkuf veya mevkuf olan merfu olarak rivayet etmesi gibi hatalar, onun vehmine dair kusurlardr. Vehmine sk rastlanan ravinin tek bana rivayet ettii hadisler delil olarak kullanlmaz ve muallel hadis olarak isimlendirilirler. Rivayetlerinde oka vehim bulunan ravinin ise, zabt sfatn kaybettii iin rivayetleri terk edilir. (akan, 1993: 95; Ycel, 2012: 107)

Hadis rivayetinde, sadece zayf ravilerde deil, hatta sika ve mehur ravilerde bile vehm tr hatalar grlebilir. Ancak sika ile zayf raviler arasndaki vehm hatas fark, sadece bir orann azl veya okluundan ibarettir. Sika olsun zayf olsun, hadis imam olsun ya da olmasn, btn ravilerin vehme maruz kalmalarnn mmkn ve muhtemel olduu gerei unutulmamaldr. Zira dier kusurlar gibi, bu da onlarn birer insan olmalarnn en tabii sonucudur. (Krbaolu, 2000: 190) Hz. Peygamberin veda haccnn hangi tr hac olduuna dair kesin bir tespit yaplamamasnn muhtemel nedenleri arasnda, ravilerden kaynaklanan vehimler ile farkl tevillerin rivayetlere yansmasnn sebep gsterilmesi, (Erul, 2000: 421) vehm kusurunun kanlmaz olduunu da gstermektedir.

7.4. Muhalefetus-Sikt (Gvenilir Raviye Muhalefet): Zayf bir ravinin gvenilir ravilerden birine muhalif olarak veya sika ravinin daha sika ravilere aykr rivayette bulunmas demektir. Ravinin sika ravilere muhalefeti, hadiste olmayan szlerin ilavesi ile olursa mdrec, isnad veya metindeki isim ve kelimelerin deitirilmesi ile olursa maklb, metin iindeki kelimelerin yazlnda meydana gelirse musahhaf ve muharref adn alr. Ravinin, sika ravilere muhalefet ettii hadis reddedilir. Muhalefetus-sikattan dolay zabt sfatn kaybeden ravinin rivayetleri, muhalefet durumuna gre mnker, mdrec, maklb, muztarib, musahhaf ve muharref gibi isimler alr. (akan, 1993: 95; Ycel, 2012: 107) Hatip el-Badadi, el-Kifaye adl eserinde, hadislerinde daha ok garib, mnker ve az rivayette bulunan ravilerin rivayetiyle ihticacn terki bab adnda bir konu bal aarak, (Hatip el-Badd, 1986: 171), ravilerin zabt sfatn zedeleyen muhalefetus-sikt kusuruna dikkat ekmitir.

7.5. Sul-Hfz (Hafza Bozukluu): Sika olarak bilinen bir ravinin herhangi bir sebeple akl ve hafzasnda meydana gelen deiikliklerden dolay hafzasnn bozulmas neticesinde rivayetlerinde oka hata yapmas halidir. Ravideki bu hafza bozukluu sreklilik arz ederse, rivayetleri terk edilir. Hafza kayb yallk, krlk, kitaplarnn kaybolmas gibi sebeplere dayanrsa buna ihtilat denir. Bu gibi kusurlara maruz kalan raviye de muhtelit denir. Sika olan muhtelit ravilerin ihtilat ncesi rivayetleri kabul edilir, ihtilattan sonraki rivayetleri ise reddedilir. (akan, 1993: 95; Ycel, 2012: 108) Hatip el-Badadi, el-Kifaye adl eserinde, ihtilata maruz kalan ve zihni deien ravilerden hadis dinlemeyi terk etmeye dair sylenenler bab (Hatip el-Badd, 1986: 165) adnda bir konu bal aarak konuya dikkat ekmitir.

Ahmet Naim(.1934)in, bir kimse bir hadis rivayet ettikten sonra onu unutursa, cumhr-u ehl-i hadis ve fkh ve kelmca onunla amel caizdir. Cumhr, bir muhaddis hakknda nisyann caiz olduuna bakarak unuttuu hadisi bir sikann kendisinden rivayet etmesini de tecviz ediyorlar, (Naim, 1979: I/385) aklamas, unutmann normal ve muhaddislerin bu kusura maruz kalabileceklerini gstermektedir. Bir ravinin hafzas ynyle cerh edilmemesi ve gvenilir saylabilmesi iin, sadece hatasnn az olmas yeterli

- 2459 -

grlmektedir. ayet ravinin yanllar ve unuttuklar dorular ile eit veya dorularndan fazla olmas halinde, hafza bozukluundan dolar gvenilir kabul edilmez ve cerh edilir. Bu kusur da dier zabt kusurlar gibi kusurun meydana gelme oranyla ilgilidir.

7.6. Fakih olmama (Hadisin ifade ettii er hkm kavrayamama durumu): Bu kusur trn, Hanef fkhlar ve usulcler dile getirmektedirler. Yukarda bahsi geen btn zabt kavram, bu kusurun temelini oluturmaktadr. Btn zabt, hadisin ifade ettii er hkmyle, yani fkh ile birlikte kavranmasn gerektirmektedir ki buna ravinin fakih olmas denilir. yle ise ravinin fakih olmamas da Hanefi fakihlere gre zabt sfatnn bir kusurudur. Hadisi rivayet eden ravi, fkh bilgisi ve ictihad ehliyeti ile tannmam ise, hadisi kyas ve er esaslara aykr olmamaldr. Hanefilerdeki bu art, zellikle hadisi mana ile rivayet edecek ravinin zabtnda aranr. Bu artn gerekesi, hadisi mana ile rivayet etme meselesidir. (aban, 1990: 77) Ravinin fakih olma art, daha ok haber-i vhidin kabul artlarndan birisi ve hadisin kyasa aykr olmas durumunda aranr. Burada Hanefi fakihlerin bu ilave artna dikkat ekilmek istenmitir. Bu artn kendi balamndaki anlam, bunun temellendirilme tarz ve buna katlmayanlarn itirazlar, ayr bir almann konusunu tekil eder. (Yiit, 2009: 217-241; Tslgkr, 2010/1: 69-83) Ayrca unu da belirtmek gerekir ki, yukarda saylan dier kusurlar, neredeyse hadisilerin, hatta afii ve Hanbellerin, ittifak ettikleri kusurlardr.

8. Zabt Sfatnn Deikenlii Zabtn varln salayan unsurlar ve hususlar, kendisinde bulunduran ravideki zabt sfat devam

eder. Ancak zabt sfatna sahip bir ravinin hayatnn farkl devrelerinde, biyolojik, psikolojik vb. nedenlerle, onun zabtn zedeleyen veya yok eden kalc veya geici baz kusurlar oluabilir. Bylece ravinin zabt gc ayn seviyede devam edemeyebilir. Hatta zabt sfatna sahip olan ravilerdeki zabtn derecesi de kuvvet bakmndan farkllk gsterebilir. te bu gibi durumlar, hem raviler arasnda, hem de bir ravinin bizzat sahip olduu zabt sfatnda bir deikenliin olabileceini gstermektedir.

Ravinin zabtnn deimesiyle, rivayet ettii hadisin sihhat derecesi de deimekte ve mertebesine gre adlandrlmaktadr. Bu nedenle zabt mkemmel olan ravinin bir alt derecesinde bulunan ravinin hadisi, dier sihhat artlarn tamas halinde hasen li zatihi adn almaktadr. (kkutlu, 1997: 108) Hasen li zatihi hadis eidinin tanmn hatrlayacak olursak, adalet ve zabt sahibi olan, ancak zabt ynnden sahih hadis ravilerinin derecesine ulaamayan kimseler tarafndan muttasl bir senetle rivayet edilen az olmayan, illetsiz hadis (Aydnl, 1987: 68) demektir. Grld gibi sahih hadis ile hasen hadis arasndaki fark, hasen hadisin ravilerindeki zabt sfatnn sahih hadisin ravilerindeki zabt sfatnn kuvvetinde olmaydr.

Szgelimi gvenilir/sika olan ancak yallk, krlk, kitaplarnn kaybolmas gibi nedenlerden dolay hafza kaybna urayan bir ravide, ihtilat meydana gelmi demektir. Ravinin ihtilattan nceki rivayetleri, zabt kusursuz olduu iin kabul edilir. htilattan sonra ise zabtndaki kusurdan dolay reddedilir. Hatta ihtilattan nce mi veya sonra m rivayet ettii bilinmeyen rivayetler hakknda ise tevakkuf edilir. Yani ne red ne de kabul edilir. (Naim, 1979: I/333) Bylece bir ravinin zabt sfatndaki deikenlik, o raviden alnan hadislerin kabul veya reddini gerektirebilmektedir.

9. Zabt Sfatnn levselletirilebilme mkn Ravinin zabt, gnmz ifadesi ile hadisi nakleden kiinin ilmi ynden hadis renme ve retme

yeterliliine sahip olmas demektir. (Karacabey, 2013: 184) Yukarda da grld zere zabt sfat, ravinin ilmi gvenilirliini gsterir. Ravilerin hadis rivayetindeki ehliyetlerinde aranan bu art, zellikle hadisin rivayet dneminde aktif bir ekilde gncelliini korumutur. Hadis ve fkh usl kitaplarmzda buna dair rneklerin olduu bilinmektedir. Gnmzde ise zabt teriminin bir ilevselliinin olup olmadna dair baz tespitler yaplabilir. Ancak zabt sfatnn ilevselletirilmesi ile rivayet dneminde hadis dinleyen ve rivayette bulunan ravilerde aranan zabt sfat gibi bir sfat kastedilmemektedir. nk kitaplarda yazl olan hadis senedlerindeki ravilerle ilgili olarak cerh-tadil ilmi erevesinde zabt sfatnn gcn gsteren deerlendirmeler yaplmtr. Hatta sened tahlilleri iin bu tr cerh-tadil ve rical kitaplarna muracaat edilmektedir. Zabt sfatnn ilevsellii ile kastedilen, zabt terimin anlam alanndan hareketle, gnmzde hadis dersi alan, hadis reten, mellif ve muhakkik kiilerde zabt sfatn nasl ve hangi hususlarda aktifletirilebilecei meselesidir. Bu balamda zabt sfatnn ilevselliinin olabileceini dndmz baz hususlar yle sralayabiliriz:

9.1. Hadis Talebesi Asndan 1-Bedensel ve ruhsal salk: Hadis talebesinin hadisi dinleyecek ve renecek kadar zihinsel,

bedensel ve psikolojik engellerden uzak olmas gerekir. Yallktan ve herhangi bir hastalktan doan engeller de buna dhil edilebilir. nk bu gibi durumlar, kiinin hadis dinleme ve renmesini zayflatr veya tamamen engelleyebilir. Bu ynyle bu kusurlar zabt kusuru saylmaldr.

2-Dikkat: Dikkatsiz ve dalgn bir hadis talebesi, dinledii ve okuduu hadislerde ok hata yapma, hatal renme ile kar karya demektir. Bu durum ise zabt unsuru olan onun teyakkuz sfatndan yoksun olduunu gsterir. Bu ynyle hadis talebesi, zabt sfatn dikkatli ve uyank olmakla koruyabilir.

- 2460 -

3-Zihinsel yeterlilik: Baz kiilerin hadis ilmine ynelik ilgisi ve renme istei ok olabilir, bununla birlikte biyolojik olarak hadis veya herhangi bir ilmi tahsil edecek hafza ve kavrama gcne sahip olamayabilirler. Bu gibi kiiler, hadis talebesi olamayaca gibi, dier ilimleri renmede de zorluk ekebilirler. Bu gibi kiileri sadece Hz. Peygambere olan sevgisinden ve hadis ilmine olan ilgisinden dolay zorla hadis talibi olarak kabul etmekten ziyade, onlarn ilgi ve evkini krmadan hadis sohbetlerine katlmalarn salamak daha doru olacaktr.

4- Dil bilgisi: Arapa dilini bilmek, hadis dersi almann bir n kouludur. nk bata Kuran- Kerm ve Hadis olmak zere slm eserlerin ou Arapadr. Bunun iin hadis metinlerini okuyup anlayacak kadar Arapa kelime bilgisi/lgat, sarf ve nahiv bilgisine sahip olmak bir zorunluluktur. Hadis okuyacak kiinin dil ve slup asndan da belagat ilimlerinden haberdar olmas gerekir. Zira hakikat, mecaz, kinaye, tebih vs. sanatlardan haberdar olamayan kiiler, hadis metinlerindeki dorudan ve dolayl anlatm ve hadiste verilmek istenen mesaj anlamakta glk ekebilirler. Bu ynyle bu kiilerin zabt zayf veya yok demektir.

5-Metodoloji: Hadis talebesi bir hadis kitab okumadan nce genel bir hadis edebiyat, tarihi, usl ve hadis ilimleri ile ilgili malumat sahibi olmas gerekir. Temel bilgisi olmadan hadis tedrisatna balayan talebe, hadisi dinlemek ve anlamak iin harcayaca abay, rivayetlerle ilgili kurallar ve usul bilgilerini sormaya, bunlar renmeye harcayacaktr. Bylece metodoloji bilgisinin eksiklii, onun hadisi tam dinleyemedii ve anlayamad bir duruma sevk edebilir. Bu da onun zhiri zabt sfatn zedeleyen bir durum meydana getirmi olur.

6-Genel kltr: Okunan hadisi anlayacak dzeyde, genel kltr ve ilmi altyapya da sahip olmak gerekir. Hadis rivayetinin hicri ilk be asr iinde olup bittii ve temel hadis kitaplarnn olutuu noktasndan hareketle, hadisi rivayet etme hususu dnda, hadis metinlerinin doru anlalp doru yorumlanmas, metnin ifade ettii anlam, balam, hkm, deer, yani fkh ile birlikte kavranmas konusunda, btn zabt terimi ile ifade edilen yeterlilii gndeme getirebiliriz. Yani hadis metinlerini doru anlayp yorumlayacak kadar Arapa ve dil slubu yannda lafzlarn delaleti, Kuran, fkh, fkh usl, siyer vd. gerekli bilgiden yoksun olan hadis talebesi veya hocas, btni zabt sfatna sahip deildir, demektir. Dier bir ifade ile onun zabt, ilmi altyaps kadardr. Bu durum ise kiinin ilmi yeterliliinin ve gvenirliinin sorgulanmasna neden olabilir

9.2. Hadis reten Asndan

1-Bedensel ve Ruhsal Salk: Hadis talebesi iin geerli olan bu madde, hadis dersi veren ve reten iin de geerlidir. Hadis reten kii hadisi okuyacak, talebenin okumas halinde dinleyecek ve retecek kadar zihinsel, bedensel ve psikolojik, yallk ve herhangi bir hastalktan doan engellerden uzak olmas gerekir. nk bu gibi durumlar, kiinin hadis dersi vermesini, okunan dinlemesi ve retmesini ksmen veya tamamen engelleyebilir.

2-Dikkat: Dikkatsiz ve dalgn bir hadis hocas, okuduu ve okuttuu hadislerde ok hata yapma, hatal retme ile kar karya kalabilir. Bu durum ise onun teyakkuz sfatnn zayfln gsterir. Hadis reticisi, dikkatli ve uyank olmakla zabt sfatn koruyabilir.

3- Dil bilgisi ve Zihinsel Yeterlilik: Genelde hadis kitaplarmz harekeli olmakla birlikte, harekesiz matbu veya yazma nshalardan okunacak hadislerin tedrisat annda, ravi ve yer isimleri gibi kelimelerin okunuuna aina olamayan ve rendiini sk sk unutup tekrar aratran bir kimse, hadis dersi vermede zayfln gstermi olur. Bu husus, rencihoca arasndaki ilmi gvenilirlii zedeler.

3- Hadis Edebiyat Bilgisi: Hadis okutan bir kimsenin, en azndan gnmze kadar gelmi temel hadis kitaplarn mellif isimleri ile birlikte doru bilmesi ve bu gibi ihtiya duyulan hadis literatrn hafzasnda tutmas gerekir. Zaman zaman hadis kitaplarndan rnek verme, kitap trleri arasnda mukayese yapma ihtiyac doabilir.

4- Tahrc ve Kaynaklara Atf: Bir hadis reticisi iin gerekli olan tahrc bilgisinden kastedilen, bir hadisi veya bir kitapta geen hadisleri kaynak eserlerden bularak, shhat vb. ynlerden deerlendirmesini yapabilme becerisine sahip olmasdr. Hadis reticisi, hadis kaynaklarna yaplan atflarda da dikkatli olmas gerekir. Hadis hocasnn, ister hadis dersi verirken isterse yapt bir almada, hadis kaynaklarndan verdii bilgileri tam ve doru anlam olmas gerekir. Szgelimi rnek verdii rivayetin muttefakun aleyh olduunu belirttii halde, ancak o rivayetin Buhar ve Mslimin el-Camius-Sahih isimli eserlerinde yer almamas ve baka bir hadis kitabnda yer almas, onun dikkatsizliini, umursamazln ve teshln gsterir. Bu husus ise onun zabt ynyle gvenirliinin sorgulanmasn akla getirir.

9.3. Mellifler, Rivayet Nsha Ravileri, Mstensihler ve Muhakkikler Asndan 1-Bedensel ve Ruhsal Salk: Hadis talebesi, hadis dersi veren ve reten iin geerli olan bu

madde, mellif ve muhakkikler iin de geerlidir. Mellif ve muhakkikler, hadis alanndaki telif ve tahkik almasnda zihinsel, bedensel ve psikolojik, yallk ve herhangi bir hastalktan doan engellerden uzak olmas gerekir. nk bu gibi durumlar, kiinin telif ve tahkik almasndaki gvenirliliini zedeler.

- 2461 -

2-Dikkat: Yaplacak bir hadis almasndaki yazarn, hadis kaynandan ald hadisi baka bir dile aktaracaksa doru tercme etmesi ve Arapa metnini verecekse dikkatli ve doru vermesi esastr. Tahkikli neirlerde de muhakkikin, yazma nshalarla mukayesesindeki dikkate sahip olmas ok nem arz eder. nk tahkikli neredilmi hali yaygnlk kazanacaktr. Dikkatsiz ve dalgn bir mellif ve muhakkik, telif ve tahkik almasnda ok hata yapma ile kar karya kalabilir. Bu durum ise onun teyakkuz sfatnn zayfln gsterir. Ancak muhakkikin hatalar herhangi bir vesile ile tespit edilirse, onun tahkik almalarna olan gven zedelenir. Bazen ticari kayglar nedeniyle ve dikkatsiz bir ekilde tahkik edilen hadis veya baka eserlerde de byle durumlar olabilmektedir. Mellif ve muhakkik, ancak dikkatli ve ilmi titizlik sahibi olmakla zabt sfatn koruyabilir.

3- Kaynak Kullanm Metodu: Hadis kitaplarndan rivayet eden melliflerin kaynak kullanmndaki dikkatleri nem arz etmektedir. Bir mellifin kendinden nceki bir hadis kitabndan yapt rivayette, sened ve metin zerinde bir tasarrufta bulunup bulunmad, o mellifin zabt sfatnn gcn gsterir. Szgelimi Beyhaknin, Eb Davudtan ald bir rivayeti ayn lafzlarla alp almad hususu, onun zabt konusundaki yetkinliini gsterir. Buna hadislerde kaynaklar aras atflarda tutarllk durumu da diyebiliriz.

Zabt sfatnn mukayese ile tespitinde, kitab kitap ile mukayese etme ve hadisi Kuran ile mukayese etme yntemleri, kaynaklar aras ilikilerin, ravi tasarruflarnn ve rivayet nshalar arasndaki farklarn tespiti hususunda hala ilevselliini koruduunu dnmekteyiz. nk zabtn bir unsuru da kitaptaki rivayetin korunmasdr. Ancak gnmzde rivayet dnemindeki gibi bir hadis rivayetinin bulunmamas, hadislerin tedvin ve tasnifinin de tamamlanmasndan dolay, herhangi bir muhaddisin rivayeti veya eserinin yazya dnk olan zabtn test iin byle bir mukayese yntemine her zaman bavurulabilir. Bunun gerekesi, hadisin reddi veya kabul deildir. Hadisteki ihtisar, takti, hazf, ila, takdim-tehir gibi ravi tasarruflar ve oluan farkllklar tespit, gerekirse metnin yeniden inas ve hadise btncl bak salayarak hadisi salkl bir ekilde anlamak ve yorumlayabilmektir.

Yukarda hadis talebesi, hadis reten, mellif, rivayet nsha ravileri, mstensihler ve muhakkikler asndan zabt teriminin ilevselletirilebileceine ilikin hususlarla ilgili baz nerilerde bulunulmutur. Bu neriler, terimin anlam alanna uygun olarak bir ilmi gvenirlik kriteri olarak kabul edilebilir. Bu neriler daha da geniletilebilir. Bu makalede zabt sfatnn ilevsel hale getirilebilecei hususlarn tamamn saymaktan ziyade sunulmak istenen, zabt sfatnn hicri ilk be asrdaki gibi olmasa da, gnmzde baz hususlarda ilevsel hale getirilebilecei dncesidir.

Sonu Hadisilere gre zabtn unsurlar, hadisi dinleme ve rivayet etmede teyakkuz (dikkat ve uyanklk),

hfz, yazlann korunmas, mana ile rivayette lafzlarn manaya delaletinin bilinmesidir. Hanefi fakihlere gre bunlara ilaveten, hadis metninin ifade ettii er hkmyle, yani fkh ile birlikte kavranmas da zabtn bir unsurudur. Bu ynyle ravinin zabt ifadesinin anlam alannda farkllklar ortaya kmaktadr. Zabt sfat ile ilgili kusurlarn ilenmesinde kast bulunmamaktadr. ayet kusur kastl ilenirse o zaman oluan kusur, ravinin zabt sfat ile ilgili deil de adalet sfat ile ilgili bir kusura dnr. Bunun da tespiti gerekten kolay grnmemektedir. Bunun iin zabt sfatnn tespiti ve rivayetlere etkisi ictihaddir. Kiideki zabt sfat sreklilik arz etmeyebilir. Ravinin biyolojik, psikolojik, ilmi yeterlilik vb. nedenlerle, zabt sfatnn deikenlii sz konusudur. Bundan dolay zabt sfatnn varl ve yokluunun test edilmesi de sreklilik arz eder. Zabt sfatnn srekli test edilmesi, ilmi bir kontrol olarak kabul edilmelidir.

Ravinin zabt, gnmz ifadesi ile hadisi nakleden kiinin ilmi ynden hadis renme ve retme yeterliliine sahip olmasn, ayn zamanda kiinin ilmi gvenilirliini ifade eder. Zabt teriminin anlam alanndan hareketle, hicri ilk be asrdaki gibi olmasa da, gnmzde baz hususlarda zabt sfatn ilevsel hale getirebiliriz. Bu balamda zabt sfatnn olup olmamas asndan, gnmzde hadis alannda herhangi bir alma yaplacaksa;

1-Gvenilir gvenilmez ayrm yaplmakszn, ilmi kontrol balamnda yazl hadis malzemelerinde zabt kusurunun olup olmad aratrmas mutlaka yaplmaldr.

2-Zabt ynyle olumlu ve sika grlen ravilerin dahi, rivayetlerinde bir hatann olup olmamas ynyle zabt asndan tekrar mukayeseli incelemelere tabi tutulmaldr.

3-Temel hadis kaynaklarmzn mellif nshalarnn bize ulamad gz nnde bulundurularak, mstensihlerin basit hatalar dahi yapabilecei de dikkate alnarak, hadis kitaplarnn rivayet nshalar arasnda mukayeseli aratrmalar yaplmaldr.

4-Hadis kitaplarndan alnan her hangi bir hadis, ravilerden kaynaklanan zabt kusurlarna maruz kalabilecei dikkate alnarak, hadise btncl bakabilmek veya metni yeniden ina edebilmek iin, hadisin tm varyantlar bir araya getirilerek karlatrlmaldr.

5-Hadis talebesi, hadis hocas, mellif, rivayet nsha ravileri, mstensihler ve muhakkiklerin, bedensel ve ruhsal sal, dikkati, zihinsel yeterlilii, dil ve metodoloji bilgisi ile genel kltr asndan zabt sfatlarn zedeleyen herhangi bir kusura sahip olup olmadklar dikkate alnmaldr.

- 2462 -

Zabt teriminin ilevsel hale getirilmesi nerisi, ilmi kontrol anlamnda kullanlmaktadr. Zabt sfatnn baka disiplinler iin nasl ve ne kadar ilevsel hale getirilebilecei ve uygulanabilir olaca hususu ise yaplacak farkl almalarn konusudur. KAYNAKA ACCC EL-HATP, Muhammed (1987). el-Muhtasarul-Veciz fi Ulumil-Hadis, Beyrut: Messesetur-Risale. IKKUTLU, Emin (1997). Hadiste Rical Tenkdi Cerh ve tadl lmi, stanbul: FAV Yaynlar. AYDINLI, Abdullah (1987). Hadis Istlahlar Szl, stanbul: Tima Yaynlar. BACI, H. Musa (2013). Hadis Tarihi ve Metodolojisi, Ankara: Ankara Okulu Yaynlar. CASSS, Ahmed b. Ali er-Raz (1994). el-Usl fil-Fusl, I-IV, (thk. Dr. Uceyl Casm en-Neem). II. bsk., stanbul: Mektebetul-rad. CEVHER, Eb Nasr smail b. Hammad (1987). es-Shah Tacul-Lua ve Sihahul-Arabiyye, I-VI, (thk. Ahmed Abdulafr el-Attar), Beyrut: Darul-lm. AKAN, smail Ltfi (1993). Hadis Usl, stanbul: FAV Yaynlar. DEBBS, Eb Zeyd Abdullah b. mer b. sa (2001). Tavimul-Edille fi Usulil-Fkh, Beyrut: Darul-Ktbil-lmiyye. DNOLU, Mehmet (2012). Eb Dvudun Sneni (Kaynakalar ve Tasnif Metodu), Ankara: TDV Yay. ERUL, Bnyamin (2000). Sahabenin Snnet Anlay, II. bsk., Ankara: TDV Yay. ERUL, Bnyamin (2014).Zabt md., DA, Ankara: TDV Yay. EZD, Eb Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Dreyd (1987). Cemheretul-Lua, I-III, I.bsk.(thk. Remzi Mnir Balebekk), Beyrut: Darul-lm. FERAHD, Eb Abdirrahman el-Halil b. Ahmed (1988). Kitabul-Ayn, I-VIII, (thk. Mehd el-Mahzm, brahim es-Semerra), Beyrut: Darul-Hilal. GAZL, Eb Hamid Muhammed b. Muhammed et-Tus (1993). el-Mustasfa, Beyrut: Darul-Ktbil-lmiyye. GNE, Kadir (2011). el-Mucem Arabiyyun-Turkiyyn, stanbul: Mektep Yaynlar. HATP el-Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali (1986). el-Kifaye fi lmir-Rivaye, (thk. Dr.Ahmed mer Haim), Beyrut: Darul-Kitabil-Arab. HEREV, Eb Mansur Muhammed b. Ahmed el-Ezheri (2001). Tehzibul-Lua, I-VIII (15 cz), (thk. Muhammed Ivaz), Beyrut: Daru hyait-Trasil-Arab. BN MANZUR, Muhammed b. Mkrim el-Msri (h.1414). Lisanu'l-Arap, I-XV, III.bsk. Beyrut: Daru Sadr. BNU HACER, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalan (2001). Nuzhetun-Nazar fi Tavdhi Nuhbetil-Fiker fi Mustalahi Ehlil-Eser, (thk. Abdullah b. Dayfullah er-Rahl ), Riyad: Fehresetu Mektebeti Melikil-Fehd el-Vataniyye. BNU SALAH, Eb Amr Osman b. Abdirrahman e-ehrazr (1986). Ulml-Hadis, (thk. Nuretttin Itr) Dmek: Darul-Fikr. BNUL-ESR, Mecduddin Eb Saadt el-Mbarek b. Muhammed b. Muhammed el-Cezer (1969). Camiul-Usul fi fi Ehdisir-Resl, I-XII,( thk. Abdulkadir el-Arnavt), Beyrut: Mektebetul-Hlvan. SMAL SABBAH, Abulkerim (1997). el-Hadsus-Sahih ve Menhecu Ulemail-Mslimin fit-Tashih, Riyad: Mektebetur-Rd. KARACABEY, Salih (2013). Hadis Tenkidi, III.bsk., Bursa: Emin Yaynlar. KARAMAN, Hayrettin (1970). Fkh Usl (slam Hukukunun Kaynaklar, Metodu ve Felsefesi), stanbul: rfan Yaynevi. KIRBAOLU, M. Hayri (2000). slam Dncesinde Hadis Metodolojisi, Ankara: Ankara Okulu Yay. KOYT, Talt (1985). Hadis Istlahlar, Ankara, Ankara . .F.Yaynlar. KOMSYON, brahim Mustafa, Ahmed Hasen ez-Zeyyat vd. (1972). el-Mucemul-Vast, II.bsk., Kahire: el-daretul-mmet lil-Mucemt ve hyit-Trs. LEKNEV, Muhammed Abdulhayy el-Hind (1416). Zaferul-Emn bi erhi Muhtasari es-Seyyid e-erf el-Crcn fi Mustalahil-Hadis, (thk. Abulfettah Eb udde), Beyrut: Mektebetul-Matbt el-slamiyye. MEB KOMSYON (2004). rnekleriyle Trke Szlk, I-IV, stanbul: MEB Yaynlar. NAM, Ahmed (1979). Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi, I-XIII, V.bsk, Ankara: DB Yaynlar. NESEF, Ebl-Berekt Abdullah b. Ahmed (2001). Muhtesarul-Efkar ala Metnil-Menr, (thk. Muhammed emsuddin b. Veliyuddin el-Ferfr), Dmek: Darul-Ferfr. POLAT, Selahaddin (1996). Galat, DA, stanbul: TDV Yaynlar. RAMEHRMZ, Eb Muhammed el-Hasen b. Abdirrahman (1404). el-Muhaddisul-Fasl beyner-Ravi vel-Vai, III. bsk. (thk. Muhammed Accac el-Hatip), Beyrut: Darul-Fikr. RAZ, Fahruddin Eb abdillah Muhammed b. mer el-Hasen (1992). el-Mahsl fi lmi Uslil-Fkh, thk. Taha Cabir el-Ulvan, Beyrut: Messesetur-Risale. RZ, Muhammed b. Eb Bekr (t.y.). Muhtaru's-Sihah, (thk. Mahmut Htr), Beyrut: Darul-Fikr. SERAHS, Eb Bekr Muhammed b. Eb Sehl (2005). Usls-Serahs, I-II, (thk.Ebl-Vefa el-Afgani), Beyrut: Darul-Ktbil-lmiyye. ABAN, Zekiyuddin (1990). slam Hukuk lminin Esaslar (Usll-Fkh), (trc. brahim Kfi Dnmez), Ankara: TDV Yay. AF, Muhammed b. dris (1309). er-Risale, thk.Ahmed Muhammed akir, Beyrut: Mektebetul-lmiyye. TAHR EL-CEZAR, bu Salih b. Ahmed ed-Dmek (1910). Tevchun-Nazar ila Usulil-Eser, I.bsk., (Ahmed Naci el-Cemal Muhammed Emin el-Hanc), Msr: el-Matbutul-Cemaliyye. TEHANEV, Muhammed Ali b. Ali (1984). Keafu stilahati'l- Fnun, (thk. Muhammed Vecih, Abdulhak ve ulam Kadir) I-II, Kelkita1962den Ofset bsk. stanbul: Kahraman yay. TISILIGKIR, Chamnt (2010). Hanefilere Gre Haberin Kyasa Aykr Olmas Durumunda Ravinin Fakih Olma art Sakarya . FD, Say: 21, s.69-83. NAL, smail Hakk (1994). mam Eb Hanifenin hadis Anlay ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara: DB Yaynlar. YEN, Abdullah (1975). Yeni Lat, III. bsk. stanbul: Yeni Asya Yaynlar. YILDIRIM, Enbiya (2013). Hadis Problemleri, II. bsk. stanbul: Rabet Yaynlar. YT, Metin (2009). lk Dnem Hanefi Kaynaklarna Gre Eb Hanifenin Usul Anlaynda Snnet, stanbul: z Yaynclk. YCEL, Ahmet (2012). Hadis Usl, stanbul: FAV Yaynlar.