TEKSTiL VE MÜHENDiS

66

YIL 14SAYI 66

The Journal of Textiles and Engineer Tekstil ve Mühendis

TMMOB Tekstil Mühendisleri OdasýUCTEA The Chamber Of Textile EngineersTekstil ve MühendisThe Journal Of Textiles and Engineers

TEKSTÝL VE MÜHENDÝSNisan 2007

Yýl/Year: 14 Sayý/No:66 Üç ayda bir yayýnlanan hakemli bir dergidir

(Refereed journal published quarterly)

TMMOB Tekstil Mühendisleri OdasýAdýna Ýmtiyaz Sahibi (Publisher)

Melike Anýl YÜKSEL

Yayýn Kurulu (Publishing Board)Baþkan (Chairman)

Prof. Dr. Ayþe OKUR

Üyeler (Members)Prof.Dr.Ayþe OKUR

Prof.Dr.Güngör BAÞERProf.Dr.Emel ÖNDERProf.Dr.Binnaz MERÝÇProf.Dr.Erhan KIRTAY

Prof.Dr.Osman BABAARSLANProf.Dr.Fatma METEDoç.Dr. Ziya ÖZEK

Doç.Dr. Merih SARIIÞIKDoç.Dr. Ender Yazgan BULGUN

Yrd.Doç.Dr. Güngör DURUR

Yönetim Yeri (Head Office)TMMOB Tekstil Mühendisleri Odasý

Anadolu Cad. No: 40/310Tepekule Ýþ Merkezi Bayraklý/ÝZMÝR

Tel: (232) 462 77 16 Faks: (232) 462 76 48e-posta: [email protected]

Þube Temsilcilikleri (Subsidiaries)Bursa: (224) 223 82 49

Denizli: (258) 263 78 95Güney Bölge: (322) 227 88 30

Ýstanbul: (212) 451 50 92Ýzmir: (232) 462 77 16

Yayýn Koordinatörü (Publishing Coordinator)Ozan KAYACAN

Sorumlu Yazý Ýþleri Müdürü (Managing Editor)Ü. Halis ERDOÐAN

Grafik Tasarým (Designed by)Bülent ERDOÐAN

Baský (Printed by)

Yerel Süreli Yayýn (Local Periodical Publication)ISSN 300-7599

Baský Tarihi

MURATA VORTEX ÝPLIK EÐIRME SISTEMI: TEKSTILDEKI YERI VE ÖNEMIHüseyin Gazi ÖRTLEK, Funda GÖKSEL

ÞANTUKLU ÝPLÝK ÜRETÝM TEKNOLOJÝSÝ VE ÝPLÝK ÖZELLÝKLERÝ ÜZERÝNE BÝR ÇALIÞMAÝ

TEKSTÝL TERBÝYESÝNDE BÝYOPARLATMA UYGULAMALARI VE PAMUKLU ÖRME KUMAÞLARIN BAZI FÝZÝKSEL VE KÝMYASAL ÖZELLÝKLERÝNE ETKÝSÝ Serin MAVRUZ, R.Tuðrul OÐULATA

DOKUMA MAKÝNALARINDA ATKI ATMA SÝSTEMÝ ÜZERÝNE BÝR ÖNGÖRÜSadettin KAPUCU, Evrim AFÞAR, Ýsmail ALBAYRAK

TEKSTÝL SEKTÖRÜ VE PATENT TESCÝLLERÝTürkay DERELÝ, Alptekin DURMUÞOÐLU

Hüseyin Gazi ÖRTLEK, Funda GÖKSEL

Serin MAVRUZ, R.Tuðrul OÐULATA

Sadettin KAPUCU, Evrim AFÞAR, Ýsmail ALBAYRAK

Türkay DERELÝ, Alptekin DURMUÞOÐLU

Ýlhami ÝLHAN, Osman BABAARSLAN, Pýnar D. BAYKAL

MURATA VORTEX SPINNING SYSTEM: THE ROLE AND IMPORTANCE AT THE TEXTILE MARKET

SLUB YARN MANUFACTURING TECHNOLOGY AND A STUDY ON YARN PROPERTIESÝlhami ÝLHAN, Osman BABAARSLAN, Pýnar D. BAYKAL

BIOPOLISHING TREATMENTS IN TEXTILE FINISHING AND EFFECT ON SOME PHYSICAL AND CHEMICAL PROPERTIES OF COTTON KNITTED FABRICS

A FORECASTING ON WEFT INSERTION SYSTEM OF WEAVING MACHINES

TEXTILE INDUSTRY AND PATENT GRANTS

MAKALELER

ARTICLES

YIL 14SAYI 66



MURATA VORTEX ÝPLÝK EÐÝRME SÝSTEMÝ:

TEKSTÝLDEKÝ YERÝ VE ÖNEMÝ

Hüseyin Gazi ÖRTLEK, Funda GÖKSEL * Erciyes Üniversitesi Tekstil Mühendisliði Bölümü, Kayseri

*TÜBÝTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarý (BUTAL), 16190 Bursa.

ÖZET

Hava jetli iplik eðirme teknolojisinin geliþmiþ bir versiyonu olan Murata Vortex iplik eðirme sistemi (MVS), yeni

iplik eðirme teknolojileri içerisinde gelecek vaat eden bir sistem olarak dikkat çekmektedir. Ýlk kez 1997 yýlýnda

Murata firmasý tarafýndan tanýtýlan MVS sistemi; 300-450 m/dak üretim hýzý aralýðýnda, % 100 karde pamuk ipliði

üretiminin yapýlabildiði tek iplik eðirme teknolojisidir. Bu sistem, ülkemizde 2002 yýlýndan itibaren kullanýlmaya

baþlanmýþtýr. Murata firmasý tarafýndan sistem üzerinde yapýlan iyileþtirme çalýþmalarýnýn da etkisiyle, ülkemiz

kýsa stapel iplik üretimi sektöründe, MVS sistemi kullanýmýnýn giderek yaygýnlaþtýðý gözlemlenmektedir. Bu

çalýþmada, MVS iplik eðirme sistemi, bu sistemle üretilen ipliklerin yapýsý ve özellikleri hakkýnda bilgiler

verilerek, MVS sisteminin genel bir deðerlendirmesi yapýlacaktýr.

Anahtar Sözcükler : Vortex, MVS, Hava Jeti, Ýplik eðirme

MURATA VORTEX SPINNING SYSTEM: THE ROLE AND IMPORTANCE

AT THE TEXTILE MARKET

ABSTRACT

Murata Vortex Spinning (MVS) system which is a modified version of air-jet spinning technology, gathers

attractions as a promising system in the new spinning systems. MVS system was developed by the Japanese firm

Muratec and made its first appearance in 1997. MVS is unique system which is to be capable of spinning 100%

carded cotton fibers at the delivery speed of 300-450 m/min. MVS machines are used in Turkish Textile Market

since 2002. The usage of MVS system in Turkey is spread out as a consequence of modifications of MVS machines

by Muratec. In this study the general evaluation of MVS system will be made by given some information about

MVS system and MVS yarn properties.

Keywords :Vortex, MVS, Air jet, Yarn spinning

The Journal of Textiles and Engineer

1. GÝRÝÞ

Hem ihracat hem de istihdam bakýmýndan ülke ekonomimiz için büyük önem arz eden tekstil sek töründe , günümüz tüke t ic i le r in in ürün özelliklerinden beklentileri her geçen gün deðiþerek artmaktadýr. Bunun yanýsýra, gittikçe zorlaþan rekabet koþullarý ve artan maliyetler üreticiler üzerinde büyük baský oluþturmaktadýr. Bu koþullarda, tekstil sektörünün önemli bir kýsmýný oluþturan kesikli lif iplikçiliðinde, deðiþen yaþam biçimine uygun olarak, insanlarýn tekstil ürünlerinden beklentilerinde oluþan farklýlýklarý karþýlayabilecek özellik ve kalitede iplikleri, düþük maliyetlerle üretebilmek gerekmektedir.

Kesikli liflerden iplik üretiminde en yaygýn, en esnek ve elde edilen iplik kalitesi yönünden en fazla benimsenmiþ olan sistem, ring iplikçilik sistemidir. Günümüzde, dünya üzerinde kurulu 160-170 milyon ið ile yýlda y a k l a þ ý k 2 2 m i l y o n t o n i p l i k ü r e t i m i gerçekleþtirilmektedir. Bu üretimin 15 milyon tonunu Ne 50 inceliðine kadar olan iplikler, kalan 7.5 milyon tonunu ise daha ince iplikler oluþturmaktadýr (Ömeroðlu 2003). Ring iplikçilik sisteminde büküm verme potansiyeli olarak belirli limitlere ulaþýlmýþtýr. 1990'lý yýllarýn baþýnda ring iplik eðirme makinelerinde, 25.000 dev/dak ið devrine kadar çýkýlmýþtýr. Daha sonraki yýllarda ise ið devrinde bir artýþ görülmemiþtir. Kopça-bilezik arasýndaki sürtünme, ið devrini sýnýrlandýrmaktadýr.

Ring iplik eðirme sisteminde üretim hýzý sýnýrlarýnýn son noktasýna gelinmiþ olmasý sebebiyle, r ing iplikçiliðindeki geliþtirme çalýþmalarýnýn yaný sýra yeni iplik eðirme teknolojileri ile ilgili yapýlan çalýþmalar da hýzla devam etmektedir. Yeni iplikçilik sistemleri içerisinde, endüstriyel olarak kabul görenlerini; açýk-uç rotor, açýk-uç friksiyon, örtülü (sarýmlý), hava jetli ve vortex iplik eðirme sistemi þeklinde sýralamak mümkündür.

Yeni geliþtirilen iplik eðirme yöntemlerinde büküm verme elemaný ile sarým elemaný birbirinden ayrý tutulmuþ olup, bu sayede yüksek hýzlarda üretim imkaný saðlanmaktadýr. Ayrýca iplik eðirme prosesinde bazý iþlem basamaklarý elimine edilerek, personel ve yer gereksiniminde önemli ölçüde azalma saðlanmýþ ve otomasyon imkanlarý arttýrýlmýþtýr. Ancak yeni iplik eðirme teknolojilerinin de, hammadde ve üretilebilen iplik özelliklerine iliþkin çeþitli dezavantajlarý bulunmaktadýr.

Murata Vortex Ýplik Eðirme Sistemi: Tekstildeki Yeri Ve Önemi

Hüseyin Gazi ÖRTLEK Funda GÖKSEL

Japon Muratec firmasý tarafýndan geliþtirilen MVS iplik eðirme teknolojisi ile, Ne 15-70 numara aralýðýnda %100 sentetik (38 mm uzunluða kadar polyester, viskon, lyocell, akrilik v.s) ve karýþým ipliklerinin yanýsýra, karde %100 pamuk ipliði üretimi de mümkün olmaktadýr (Anonim 2003). Ne 20-30 numara aralýðýnda 450 m/dk çýkýþ hýzýnda iplik üretiminin mümkün olmasý, MVS sisteminin cazibesini arttýrmaktadýr.

2. MVS Ýplik Eðirme PrensibiMVS iplik eðirme makinelerinde, 4 silindirli ve apronlu bir çekim sistemi kullanýlmýþtýr. Hammadde, ikinci ya da üçüncü pasaj cer þeridi formunda makinaya beslenmektedir. Hava jetli (MJS-Murata Jet Spinner) iplik eðirme makinalarýndan farklý olarak, bu sistemde ters yönde dönen iki hava jeti yerine farklý yapýda tek bir jet kullanýlmaktadýr.

Çekim sistemi ön silindirlerinden çýkan lifler, düze tarafýndan oluþturulan hava emiþi yardýmýyla bir geçiþ kanalý içerisine çekilirler. Geçiþ kanalý düze bloðu ve iðne tutucudan oluþmaktadýr. Þekil 1'de, iðne tutucunun þematik görünümü verilmiþtir. Ýðne tutucu belirli bir açýyla boylamasýna uzanan bir rehber yüzeye ve içi oyuk ið içerisine doðru yönlenmiþ, dýþarý doðru çýkan kýlavuz bir iðneye sahiptir.

Þekil 1. Ýðne tutucu ve iðne (U.S. Patent 5,528,895)

Geçiþ kanalýnýn ardýndan lifler, içi oyuk ið içerisine emilirler. Bu esnada lifler, içi oyuk ið giriþinde farklý yönlerden belirli bir açýyla verilen sýkýþtýrýlmýþ havanýn oluþturduðu kuvvet ile yalancý büküme maruz kalýrlar. Oluþan büküm yukarýya doðru kayma eðilimindedir. Ýðne tutucudan dýþarý doðru sarkan iðne, bükümün yukarýya doðru kaymasýný engeller. Böylece bazý liflerin üst kýsýmlarý çekim sistemi çýkýþ silindirlerinin kýstýrma çizgisinden ayrýlýr ve açýk tutulur. Þekil 2'de MVS sisteminde iplik oluþum bölgesinin þematik görünümü verilmiþtir.

Þekil 2. Murata Vortex sisteminde iplik oluþumu (Gray 1999)

YIL 14 - SAYI 66SAYFA 2

Tekstil ve Mühendis


Murata firmasýnýn en son geliþtirdiði ve 2003 yýlý ITMA fuarýnda tanýttýðý MVS 861 model iplik eðirme makinasýnda üretim hýzý aralýðý 300-450 m/dk olarak geniþletilmiþtir. Makina üzerindeki maksimum ið sayýsý 72'den 80'e çýkartýlmýþtýr. Ayrýca makina boyutlarý bir miktar küçültülerek, daha kompakt bir iplik eðirme makinasý elde edilmiþtir.

MVS 861 makinalarýnda, önceki vortex iplik eðirme makinalarýndan farklý olarak, üretilen bobinlerin kullanýlacaklarý iþlemlerin performansý açýsýndan son derece önemli olan bobin sarým gerginliðinin daha düzgün olmasýný saðlamak amacýyla, sarým makaralarý geliþtirilerek kullanýlmýþtýr. Çýkýþ silindirleri ile sarým silindirleri arasýna yerleþtirilen sarým makaralarý, atký akümülatörlerine benzer þekilde görev yaparak ipliðin düzgün gerginlikte sarýlmasýna yardýmcý olmaktadýr (Oxenham 2003).

MVS 861 vortex iplik eðirme makinalarýndaki diðer bir yenilik te, MVS 810 ve MVS 851 vortex iplik eðirme makinalarýndan farklý olarak düz bobinlerin yaný sýra konik bobin kullanýmýnýn da mümkün olmasýdýr (Anonim 2003).

Çift katlý iplik üretimi için geliþtirilen MVS 81 T vortex iplik eðirme makinalarýnda ise, iki eðirme pozisyonunda elde edilen iplikler ayný iplik temizleyici ve parafinleme ünitesinden geçtikten sonra ayný bobine sarýlabilmekte, ardýndan da ikiye-bir büküm makinalarýnda büküm iþlemine tabii tutularak çift katlý iplik üretilebilmektedir.

Vortex iplik eðirme makinalarýnda, çekim sistemi 3. ya da 4. silindirlerine farklý renkte fitiller beslenerek fantazi vortex iplik üretimi mümkündür. Þekil 5'de fantazi vortex iplik üretim sistemi ve üretilen iplik yapýsý görülmektedir.

Þekil 5. Fantazi vortex ipliði ve üretim sistemi (Anonim 2000d)



Murata vortex iplik eðirme makinalarý ile iplik üretiminde, genel olarak iki önemli problemle karþýlaþýlmaktadýr. Bunlardan birincisi, özellikle kýsa lif oraný yüksek hammaddelerle çalýþýlmasý durumunda görülen yüksek telef oranlarýdýr. Ýkincisi ise uygun þekilde temizlenmemiþ hammaddelerle çalýþma durumunda ortaya çýkan düze kirlenmesidir.

4. MVS Ýpliklerinin Yapý ve ÖzellikleriBu bölümde, vortex ipliklerinin yapý ve özellikleri hakkýnda literatürde mevcut sýnýrlý sayýdaki çalýþmalardan yararlanýlarak bilgi verilmeye çalýþýlacaktýr.

4.1. MVS Ýpliklerinin YapýsýBasal ve Oxenham (2003) elektron mikroskobu (SEM) altýnda yaptýklarý incelemede, vortex ipliklerinin yapýsýnýn hava jeti iplikleri gibi merkezde bükümsüz uzanan çekirdek lifleri ile bu lifler üzerine sarýlan sargý liflerinden oluþtuðunu belirtmiþlerdir. Þekil 6'da verilen fotoðraflardan görüldüðü gibi, vortex iplikleri sargý liflerinin büküm yönünün tersi yönde el yardýmýyla açýlmaya çalýþýlýrsa merkezde uzanan bükümsüz lifler bükümlü hale geçerken sargý lifleri bükümsüz hale geçmektedir.

Þekil 6. Vortex ipliðinin elektron mikroskobu altýnda çekilmiþ fotoðraflarý[A-Normal, B- Bükümü açýlmýþ] (Basal ve Oxenham, 2003)

Artzt (2000), vortex ipliðinin yüksek sargý lif oranlý özel yapýsý nedeniyle hava jetli ipliklere nazaran ring ipliklerine görünüm olarak daha fazla benzediðini belirtmiþtir. Vortex iplik üretimi sýrasýnda eðirme bölgesindeki birçok lif, iðnenin büküm yayýlýmýný önleyici fonksiyonu nedeniyle, yalancý büküm etkisine girmemektedir. Liflerin bir uçlarýnýn demet formundaki lif topluluðundan ayrýlmalarý demetin tüm dýþ çevresi boyunca oluþtuðu için üretilen vortex ipliklerin yapýsýndaki sargý lifi oraný hava jetli ipliklere oranla çok daha yüksektir (Basal 2003, Oxenham 2001).


(A) (B)

Fantazi MVS ipliðiÞerit

ÇekimSistemi



Vortex iplik yapýsý, iplik uzunluðu boyunca deðiþim göstermektedir. Basal (2003) izleyici lif tekniði kullanarak %100 pamuk vortex iplik yapýsýndaki lif yerleþimini incelediði çalýþmasýnýn sonunda, vortex iplik yapýsýndaki lifleri; iplik özüne paralel uzanan lifler, ipliðin akýþ yönüne göre arka uçlarý iplik içerisine gömülü lifler, ön uçlarý iplik içerisine gömülü lifler, her iki ucu da iplik içerisine gömülü lifler, ilmek formunda lifler ve karýþýk lifler olarak 6 sýnýfa ayýrmýþtýr.

4.2. MVS Ýpliklerinin ÖzellikleriBasal ve Oxenham (2003), farklý karýþým oranlarýnda ürettikleri Ne 36 inceliðinde, polyester/pamuk vortex (MVS) ve hava jeti (MJS) ipliklerle yaptýklarý çalýþmada, MVS ipliklerinin daha düþük kütlesel düzgünsüzlük, hata ve tüylülük deðerlerine sahip olduðunu belirtmiþlerdir. Ayrýca; MVS iplikleri, %100 poliester iplikleri hariç üretilen tüm karýþým oranlarýnda, MJS ipliklerinden daha yüksek mukavemet deðerine sahip bulunmuþlardýr. Karýþým ipliklerdeki pamuk oraný arttýkça, MVS iplikleri ile MJS iplikleri arasýndaki mukavemet farký da artmýþtýr. Üretilen %100 poliester MVS ve MJS ipliklerinin mukavemet deðerleri ise ayný bulunmuþtur. Bu durumun, MVS iplik yapýsýndaki hava jeti ipliklere kýyasla artmýþ olan sargý lifi oranýndan kaynaklandýðý belirtilmiþtir. Artan sargý lifleri sayýsý ile birlikte artan radyal yöndeki kuvvet, merkezde bükümsüz uzanan liflerin birbirleri ile etkileþimini arttýrmaktadýr. Mukavemet özelliklerinde görülen bu durumun tersine, kopma uzamasý bakýmýndan MJS ipliklerinin MVS ipliklerinden daha yüksek deðerlere sahip olduklarý belirtilmiþtir. MJS ipliklerinde sargý lifleri oraný MVS ipliklerine nazaran daha az olduðu için, bir yük altýnda merkezde bükümsüz uzanan liflerin birbirleri üzerinde hareket edebilmeleri MJS ipliklerinde daha kolay olmaktadýr.

Cotton Incorporated tarafýndan yapýlan bir çalýþmada, farklý inceliklerde (Ne 13/1, Ne 18/1, Ne 20/1, Ne 30/1 ve Ne 40/1), vortex, ring ve rotor eðirme sistemleri ile üretilen %100 pamuk karde ipliklerinin fiziksel özellikleri ile bu ipliklerin örme kumaþ formundaki performans deðerleri karþýlaþtýrýlmýþtýr. Çalýþmanýn sonunda, vortex ipliklerinin hata ve tüylülük deðerlerinin genel olarak ring ve rotor ipliklerinden daha düþük olduðu belirtilmiþtir. Vortex ipliklerinden örme kumaþ üretiminde, bu kumaþlarýn boyanmasýnda, bitim iþlemlerinde, ring ve rotor iplikleri ile çalýþýlmasý durumuna göre herhangi farklý bir iþleme gerek olmadýðý belirtilmiþtir. Vortex ipliklerinden üretilen örme kumaþlarýn, yüzey parlaklýklarý, boncuklanma



dirençleri, ring ve rotor ipliklerinden üretilen örme kumaþlara göre daha iyi bulunmuþtur (Anonim 1999).

Cotton Incorporated tarafýndan Ne 24/2 inceliðinde katlý vortex ve ring iplikleri ile yapýlan bir baþka çalýþmada, vortex ipliklerinin benzer þartlarda üretilen ring ipliklerine göre daha düþük tüylülüðe sahip olduðu belirtilmiþtir. Ayrýca katlý iplik üretiminde vortex iplikleri ile çalýþýlmasý durumunda, ring ipliklerine göre yaklaþýk %21 oranýnda daha az katlý büküm deðerinde çalýþýlabileceði belirtilmiþtir (Anonim 2000a).

Vortex ipliklerden üretilen örme ve dokuma kumaþlarýn aþýnma ve boncuklanma dirençlerinin, benzer þartlarda ring ve rotor ipliklerinden üretilen kumaþlara göre daha yüksek olduðu belirtilmektedir. Ayný hammaddeden, ayný incelikte üretilen ring, rotor ve vortex ipliklerinden ayný þartlarda üretilmiþ ham ve boyalý haldeki örme kumaþlarla yapýlan bir çalýþmada, ölçüm yapýlan tüm devirlerde en düþük aðýrlýk kaybý vortex ipliklerinden üretilen kumaþlarda görülmüþtür. Yine üretilen kumaþlara ham ve boyalý halde uygulanan boncuklanma testleri sonucunda, vortex ipliklerinden üretilen kumaþlarýn en yüksek boncuklanma dayanýmýna sahip olduðu tespit edilmiþtir. Bu kumaþlarý sýrasýyla ring ve rotor ipliklerinden üretilen kumaþlar takip etmektedir. Bu durumun vortex iplik yapýsýnýn merkezde bükümsüz uzanan lifler üzerine düzgün bir þekilde sarýlmýþ liflerden oluþmasý ile iliþkili olduðu belirtilmiþtir. Ýplik yapýdaki sarým lifleri ile iliþkili olarak vortex ipliklerinin sahip olduklarý düþük tüylülük özelliðinin de, bu ipliklerden üretilen örme kumaþlarýn yüksek aþýnma ve boncuklanma dayanýmý özelliði üzerinde etkili olduðu ifade edilmiþtir (Örtlek ve Ülkü 2005). Ayrýca vortex ipliklerinden üretilen kumaþlarýn, ayný þartlarda ring ipliklerinden üretilen kumaþlara göre daha iyi nem alma ve daha çabuk kuruma özelliðine sahip olduðu belirtilmektedir (Anonim 2000c).

5. MVS Sisteminde Ýplik Üretim MaliyetiÜretimde bulunmak için, iþletmenin saðlamýþ olduðu girdiler karþýlýðýnda yaptýðý ödemelere “maliyet” adý verilmektedir. Ýþletmelerin girdileri belirli bir üretim sürecinden geçerek, mal ve hizmete dönüþmüþ olarak çýkmaktadýr. Mal ve hizmetlerin satýþa hazýr duruma gelinceye kadar oluþan her türlü maliyete, üretim maliyeti denilmektedir. Üretim maliyet faktörleri genel olarak, deðiþken ve sabit maliyetler olmak üzere iki grupta incelenebilir.

Deðiþken maliyetler, iþletmenin üretim miktarýnýn artmasý ile artan, azalmasý ile azalan maliyetlerdir.




Bunlar;- Hammadde maliyeti- Ýþçilik maliyeti,- Enerji maliyeti,- Yardýmcý madde maliyeti, - Diðer maliyetlerdir.

Sabit maliyetler adýndan da anlaþýlacaðý gibi üretim miktarýndaki deðiþime baðlý olmayan, sabit maliyet giderleridir. Üretim yapýlsa da yapýlmasa da bu giderler kaçýnýlmazdýr. Ancak üretim miktarý arttýkça, toplam sabit maliyetler daha fazla miktarlara bölündükleri için birim üretim baþýna sabit maliyette azalma görülür. Bu maliyetler,- Amortisman,- Sermaye faizi,- Diðer maliyetlerdir.

Ülkemizde ring ipliði üretiminde hammadde maliyetinin deðiþken maliyetlerin % 67'sini oluþturduðu, rotor ipliði üretiminde ise bu oranýn % 76 seviyelerinde olduðu belirtilmiþtir (Kuþçuoðlu ve Koç 2003). Hammadde maliyetinin deðiþken maliyetler içerisindeki oraný, zaman içerisinde hammadde fiyatlarýnda oluþan deðiþikliklere baðlý olarak deðiþmektedir.

Kesikli lif iplikçiliðinde kullanýlan teknolojiye baðlý olarak deðiþen telef miktarlarý da hammadde maliyeti üzerinde etkili bir diðer faktördür. Vortex iplik eðirme makinasýnda, kýsa lif oraný yüksek hammaddelerle çalýþýlmasý durumunda görülen yüksek telef oranlarý, bu sistemle karde pamuk ipliði üretiminde hammadde maliyetinin artmasýna neden olmaktadýr (Örtlek ve ark. 2004).

Ýþçilik maliyetinde, kullanýlan iþçi sayýsý, iþçilik ücretleri ve iþgücü verimliliði temel faktörlerdir. Ülkemizde, iplik üretimi deðiþken maliyetleri içerisinde, iþçilik maliyetinin oraný ring ipliði üretimi için %16, rotor ipliði üretimi için ise %8 olarak belirtilmiþtir (Kuþçuoðlu ve Koç 2003). Murata firmasý tarafýndan, saatte 330 kg, Ne 30 inceliðinde karde % 100 pamuk ipliði üretim kapasitesine sahip olarak tasarlanan model ring ve vortex iplik üretim tesisleri üzerinden yapýlan karþýlaþtýrmada, vortex sisteminin ring sistemine göre iþçi sayýsýnda % 60 oranýnda tasarruf saðladýðý belirtilmiþtir (Anonim 2000d).

Ýplik iþletmelerinde tüketilen enerjinin kullaným yerleri olarak makinalarýn tahriki, iklimlendirme ve aydýnlatma



þeklinde genel bir sýnýflandýrma yapmak mümkündür. En yüksek enerji tüketimi makinalarýn tahrikinde meydana gelmektedir. Enerji tüketiminde makinalarý sýrasýyla iklimlendirme ve aydýnlatma tertibatlarý izlemektedir. Kýsa stapel iplik üretimi deðiþken maliyetleri içerisinde enerji maliyetinin oraný ülkemizde, ring ipliði üretiminde %15, rotor ipliði üretiminde ise %14 olarak belirtilmiþtir (Kuþçuoðlu ve Koç 2003). Vortex iplik eðirme sistemlerinde, fitil ve bobinleme iþlemlerinin elimine edilmiþ olmasý, ring sistemine göre yaklaþýk %50 oranýnda yer tasarrufu saðlamaktadýr (Anonim 2003). Fitil ve bobinleme iþlemlerinin elimine edilmesinden kaynaklanan enerji tasarrufu, saðlanan yer tasarrufunun sonucu olarak aydýnlatma ve iklimlendirmeye baðlý enerji tüketiminde görülen azalma ile birlikte vortex sistemine, ring s i s t e m i n e g ö r e ö n e m l i o r a n d a ü s t ü n l ü k kazandýrmaktadýr. En son geliþtirilen MVS 861 vortex iplik eðirme makinalarý, önceki versiyon MVS 810 ve MVS 851 vortex iplik eðirme makinalarýna göre sýrasýyla yaklaþýk %30 ve %25 oranlarýnda daha düþük birim enerji maliyeti ile çalýþmaktadýr (Anonim 2000c). MVS iplik eðirme makinalarý enerji tüketiminde görülen bu iyileþme, enerji maliyetinin yüksek olduðu ülkemizde, MVS makinalarýnýn pazar bulma þansýný artýrmaktadýr.

Yardýmcý madde maliyetlerini; makina bakým, yedek parçalar, yaðlar, temizleme malzemeleri ve binalarýn bakýmý gibi giderler oluþturmaktadýr. Türkiye'de iplik üretimi deðiþken maliyetleri içerisinde yardýmcý madde maliyetlerinin oraný, ring ve rotor ipliði üretiminde %2 olarak belirtilmiþtir (Kuþçuoðlu ve Koç 2003). Vortex sisteminde makina bakým maliyetlerinin, sistem üzerinde dönen mekanik parçalarýn az olmasý nedeniyle, konvansiyonel sistemlerden daha düþük olduðu belirtilmektedir (Anonim 2000d).

Ülkemiz, ring ve rotor iplik üretiminde; birim yatýrým maliyetinin en yüksek olduðu ülkelerden birisidir. MVS sisteminde, ring sistemine göre bazý iþlem kademelerinin elimine edilmiþ olmasý ve sistemin sahip olduðu yüksek üretim kapasitesi nedeni ile, MVS sistemi birim yatýrým maliyetinin, ring sistemine göre daha düþük olacaðý düþünülmektedir.




6. Sonuç ve Öneriler

Bu çalýþmada, yaklaþýk 10 yýllýk bir geçmiþi olan, MVS iplik eðirme sistemi, bu sistemle üretilen ipliklerin yapýsý ve özellikleri hakkýnda bilgiler verilerek, MVS sisteminin genel bir deðerlendirmesi yapýlmaya çalýþýlmýþtýr. Sistemin avantajlarýný maddeler halinde özetleyecek olursak;- Hava jetli iplik eðirme sistemlerinin yeni bir versiyonu olan MVS sisteminde; üretilen iplik numarasýna baðlý olarak deðiþmekle birlikte, ring sisteminin yaklaþýk 20, rotor sisteminin ise yaklaþýk 3 katý hýzlarda iplik üretimi mümkündür.

- MVS sistemi ile üretilen iplikler, çok düþük tüylülük özelliðine sahiptirler.

- MVS ipliklerinden örülen kumaþlarýn aþýnma ve boncuklanma dayanýmlarý yüksektir.

- MVS ipliklerinden örülen kumaþlar yüksek nem alma ve çabuk kuruma özelliklerine sahiptir.

- MVS sisteminde fitil ve bobinleme iþlemlerinin elimine edilmiþ olmasý, ring sistemine göre yer ve çalýþan iþçi sayýsýnda tasarruf saðlamaktadýr.

Bu avantajlarýna karþýn, MVS sisteminde kýsa lif oraný yüksek hammaddelerle çalýþýlmasý durumunda görülen yüksek telef oranlarý, bu sistemle karde pamuk ipliði üretiminde hammadde maliyetinin artmasýna neden olmaktadýr. MVS sistemi mevcut haliyle poliester, viskon, karýþým iplikler ve penye pamuk ipliði üretimi için uygun görülmektedir.

Vortex iplik eðirme sistemi yeni bir sistem olup, bu sistemle ilgili olarak baðýmsýz kiþi ve kurumlarca yapýlan çalýþmalar sýnýrlý sayýdadýr. Sistem üzerinde, modal, lyocell gibi farklý selülözik liflerle ya da coolmax, dri-relase gibi çeþitli modifiye polyester lifleri ile yapýlacak çalýþmalar, farklý lifler için üretim parametreleri ile iplik özellikleri arasýndaki iliþkilerin ortaya konmasýný ve sistemin daha iyi anlaþýlmasýný saðlayacaktýr. Ayrýca bu tür çalýþmalar, katma deðeri yüksek, nitelikli spor ve iç giyim ürünleri için farklý ve özellikli ipliklerin üretilmesine yardýmcý olacaktýr.

Kaynaklar

Anonim, “Murata Vortex Spinning Comparison”, Cotton Incorporated Fiber Processing Technical Service



Research Report, North Caroline, 16 p. 1999.Anonim, “Evaluation of MVS Plied Yarn in Pile Fabric”, Cotton Incorporated Fiber Processing Technical Service Research Report, North Caroline, 5 p. 2000a.Anonim, “No.851 Murata Vortex Spinner”, Instruction Manuel, Murata Machinery Limited. p.1-348, 2000b.Anonim, “Muratec Air Creations, Yarn & Fabric Guide Book”, Customer Information Brochure, Murata Machinery Limited, 14 p. 2000c.Anonim, “Murata Vortex Spinner, Murata Jet Spinner, Muratec Air Generations”, Customer Information Brochure, Murata Machinery Limited, 18 p. 2000d.Anonim, “No. 861. Murata Vortex Spinner, Customer Information Brochure”, Murata Machinery Limited, 15 p. 2003.Artzt, P.,“Yarn Structures in Vortex Spinning”, Melliand, Vol. 6, E116, 2000.Basal,G., “The Structure and Properties of Vortex and Compact Spun Yarns”, Ph.D. Thesis (unpublished), Fiber and Polymer Science, NCSU, Raleigh, p.1-139, 2003.Basal,G., Oxenham, W., “Vortex Spun Yarn vs. Air-Jet Spun Yarn”, AUTEX Research Journal, Vol. 3. No.3, September, 96-101, 2003.Gray, W, M., “How MVS Makes Yarns”, 12th Annual Engineer Fiber Selection System Conference Papers, May. 1999.Kuþçuoðlu, R., Koç, E., “Ring ve Open-End Ýplik Üretim Maliyetleri ve Maliyet Unsurlarý”, Tekstil Teknoloji , Temmuz, 132-152, 2003.Oxenham, W., “Fasciated Yarns-A Revolutionary Development?”, Journal of TATM, Vol.1. No.2. 2001.Oxenham, W., “Spinning Machines At ITMA'03”, J TATM (Journal of TATM), Vol.3, Issue. 3, 2003.Ömeroðlu, S., “Kompakt Ýplikçilik Sisteminde Üretilen Ýpliklerin Yapýsal Özellikleri ve Bazý Üretim Parametrelerinin Etkileri Üzerine Bir Araþtýrma”, Doktora Tezi (yayýnlanmamýþ), Uludað Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 146 s, 2003. Örtlek, G. H., Þener, M., Ülkü, Þ., “Vortex (MVS) Ýplik Üretim Maliyetinin Analizi ve Konvansiyonel Sistemlerle Karþýlaþtýrýlmasý”, Tekstil Teknoloji, Aðustos, 82-92, 2004.Örtlek, G. H., Ülkü, Þ., “Pilling and Abrasion Performances of Murata Vortex Spun Cotton Yarns”, Melliand International, No.4, 287-289, 2005.U.S. Patent, 5,528,895



YIL 14SAYI 66



ÞANTUKLU ÝPLÝK ÜRETÝM TEKNOLOJÝSÝ VE ÝPLÝK

ÖZELLÝKLERÝ ÜZERÝNE BÝR ÇALIÞMA

Ýlhami ÝLHAN, Osman BABAARSLAN, Pýnar D. BAYKALÇukurova Üniversitesi, Tekstil Mühendisliði Bölümü Balcalý / Adana

ÖZETGünümüz tekstil sektöründe rekabet þartlarýnýn gittikçe artmasý nedeniyle sektörün ulusal ve uluslararasý ölçekte

varlýðýný korumak ve geliþme saðlayabilmek için katma deðeri yüksek ve modaya yönelik ürünler üretmesi zorunlu

hale gelmiþtir. Fantezi iplikler ve onun bir türü olan þantuklu iplikler bu kapsamda önem taþýmaktadýr. Þantuklu

iplikler deðiþik iplik üretim sistemleriyle çeþitli yapýlarda üretilebilmektedir. Þantuklu ipliklerin üretim sistemleri

ve iplik kalite deðerlerinin ölçüm yöntemleri üzerine Ar-Ge faaliyetleri devam etmektedir. Bildiri kapsamýnda

þantuklu iplik üretim teknolojisi ve yeni geliþmeler hakkýnda bilgi verilecektir. Þantuklu iplikler en yaygýn olarak

ring iplik makinesine ilave edilen donanýmlar yardýmýyla üretilmektedir. Bunun yanýnda yardýmcý donanýmlarla

ring ipliðine elastan dahil edilmesi de mümkün olduðundan “elastan içerikli þantuklu iplik” üretimi olanaklý hale

gelmektedir. Bu kapsamda normal bir ipliðe þantuk, elastan, þantuk ve elastanýn birlikte ilavesinin o ipliðin kalite

deðerlerine etkisini araþtýran bir deneysel çalýþma da yapýlmýþtýr. Bildiri kapsamýnda bu çalýþmanýn sonuçlarý da

sunulmuþtur. Yapýlan çalýþma genel olarak düz ipliðe efekt (elastan, þantuk) ilavesinin ipliðin kalite deðerleri

üzerinde etkili olduðunu göstermiþtir.

Anahtar Sözcükler :Fa ntezi Ýplik, PES/VÝS Özlü Ýplik, Þantuk Efekti, Elastan

SLUB YARN MANUFACTURING TECHNOLOGY AND A STUDY ON YARN PROPERTIES

ABSTRACTNowadays, because of high competititon in textile industry firms are forced to manufacture high value added and

fashionable textile products in order to keep their positions or to improve in national and international area. Fancy

yarns and slub yarns as a kind of fancy yarns must have been payed attention in view of mentioned point above. Slub

yarns can be produced in different forms and by different manufacturing systems. R&D studies continue to be made

on slub yarn making systems and measurement quality of slub yarn. In this article some informations have been

given about slub yarn manufacturing technology and new developments. Generally, slub yarns are produced using

the ring machines on which slub yarn mechanism mounted. In these systems, elastane fibers can be added into the

ring yarn. It is possible to manufacture the slub yarn contains elastane fibre. In this work, an experimental study in

which the effect of adding slub, elastane and both of two into normal ring yarn on yarn properties are investigated is

also performed. In this article, the results of this work have been presented. It is concluded that the adding some

effects (elastane, slub) into the normal yarn affects on quality of yarn.

Keywords :Fancy Yarn, PES/VIS Core Yarn, Slub Effect, Elastane



1. GiriþDünyada tekstil ve hazýr giyim alanýnda rekabet gittikçe artmakta ve kâr marjlarý da düþmektedir. Türkiye'nin sýradan tekstil ürünleri sýnýfýnda Çin, Hindistan gibi Asya ülkeleri ile rekabet etmesi oldukça zordur. Bu nedenle istihdamý düþünerek sýradan ürünlerin üretiminden vazgeçmemekle birlikte, üreticilerin sýradýþý ve katma deðeri yüksek ürünler üretmeye yönelmesi gerekmektedir. Çünkü, bu tip ürünler üst gelir grubuna hitap etmekte olup, moda ve marka yaratmak için olumlu özelliklere ve avantajlara sahiptir. Bu durum sýradýþý ürünleri satýlabilirlik ve kârlýlýk açýsýndan aranýlýr kýlmaktadýr. Günümüzde, geliþmiþ ülkeler tekstil sektöründe sýradan ürün sýnýfýný baþka ülkelere býrakarak bilgiye, teknolojiye, yaratýcýlýða dayalý çok iþlevli akýllý kumaþlar, tasarým ve marka, modaya yönelik albenili kumaþlar, eko-tekstil ürünleri, dokusuz yüzey teknolojileri, tekstilde nano-teknoloji uygulamalarý, teknik tekstiller gibi konularda faaliyetlerini yoðunlaþtýrmýþlardýr. Tekstil, ülkemizin en birikimli ve güçlü sanayisi olup, tüm olumsuzluklara karþýn halâ ekonominin lokomotifi durumundadýr. Bu durumda, tekstil sektörü dünya pazarlarýndaki payýný korumak ve geliþtirmek için nitelikli ve katma deðeri yüksek ürünler üretebilecek þekilde yeniden yapýlanmalýdýr (Tarakçýoðlu, 2004). Son yýllarda, ülkemiz modaya yönelik albenili kumaþlar ve tekstil ürünleri üretmeyi, markalaþmayý bir yöntem olarak benimsemiþ olup çalýþmalar bu yönde yoðunlaþmýþtýr. Bu durum özel ve tüzel kurumlarca yürütülen çeþitli projelerden anlaþýlmaktadýr. Bu projelerden bazýlarý aþaðýdadýr: ? - Moda Tekstil Ýþ Kümesi Projesi (ÝTKÝB, DTM), 2003? - Ufuk 2010 Türk Hazýr Giyim Sektöründe Yeniden Konumlandýrma Projesi (TGSD), 2003? - Turquality Projesi (DTM, TÝM, Ýhracatçý Birlikleri), 2004 ? - TÜBÝTAK Teknoloji Platformlarý Programý, Tekstil Teknoloji Platformu, 2006? - DTM Tekstil ve Konfeksiyon Sektörü Ýhracat Stratejisi, 2007-2009

Gelecekte tekstil firmalarýnýn kârlýlýklarýný ve kâr oranlarýný iyileþtirecek ürünlere ihtiyaç duyacaklarý açýktýr. Bu amacý gerçekleþtirmede yüksek kaliteli, özellikli iplikler ve tekstil ürünlerinin payý büyük olacaktýr. Þirketlerin dünya pazarýnda rekabet edebilirliði fantezi (efekt) ipliklerin yardýmýyla kuvvetlendirilebilir. Özellikli iplikler, pazarda fýrsatlarý ve kârlýlýðý artýrmakta, üreticilerin ürünlerine katma deðer eklemektedir. Günümüzde fantezi iplikler için çok

Þantuklu Ýplik Üretim Teknolojisi Ve Ýplik Özellikleri Üzerine Bir Çalýþma

Ýlhami ÝLHANOsman BABAARSLAN

Pýnar D. BAYKAL

çeþitli uygulama alanlarý vardýr. Örneðin; denim iplikler ve kumaþlar, gömlekler, moda tasarým giysileri, ev tekstilleri, örme giysiler vs. bu grupta sayýlabilir (Amsler, 2004).

Modaya yönelik, albenili, özgün tekstil ürünleri üretmek için, çok çeþitli fantezi iplikler, karýþým iplikler yoðun olarak kullanýlmaktadýr. Fantezi iplikler doðasý gereði sýnýrsýz sayýda deðiþik yapý, renk ve desende üretilebilmektedir. Bu nedenle özgün ürünler üreterek, moda ve marka akýmlarý yaratma konusunda çok büyük avantajlara sahiptir. Bunun yanýnda, üretiminde özel teknolojilerin, yaratýcýlýk ve tasarým tekniklerinin kullanýlmasý gerekmektedir. Ayrýca fantezi iplikler, genellikle küçük partiler halinde talep edilmesi nedeniyle de, AB ülkeleri gibi hedef pazar ülkelere yakýn ve esnek bir tekstil üretim yapýsýna sahip olan ülkemiz için avantajlý ürünler grubuna girmektedir. Türkiye bu konuda rekabet içinde olduðu ülkelere göre bir çok avantaja sahiptir. Bunlar; Avrupa ülkelerine yakýnlýk, süregelen ticarî iliþkiler, deneyim, birikim ve beceri düzeyi, sektörün esnek yapýsý, yeterli teknoloji ve altyapýnýn olmasý þeklinde sýralanabilir.

Ülkemiz için bu avantajlarýn yanýsýra en önemli dezavantajlardan biri, tekstil makineleri ve teknolojisinde dýþa baðýmlý olmaktýr. Bu nedenle ülkemizde makine, teknoloji ve “know-how” üretmek tüm sektörlerde olduðu gibi tekstil sektörü içinde stratejik bir öneme sahiptir (http://vizyon2023.tubitak.gov.tr).

2. Þantuklu Ýpliðin Tanýmý ve ÖzellikleriÞantuklu iplik bir tür fantezi ipliktir. Fantezi iplikler, sýradan ticarî mal sýnýfýna girmemektedir ve gelecekte girmesi de beklenmemektedir. Fantezi iplikler son ürünün estetik deðerini artýrmak amacýyla basit tek ve katlý ipliklerden farklý olarak, düzensiz bir þekilde özel profil ve yapý kazandýrýlarak elde edilirler. Bir tür fantezi iplik olan þantuklu ipliklerin belirleyici özelliði, yapýsýnda ipliðin uzunluðu boyunca aralýklý olarak tekrar eden ve deðiþen boyutlarda düzensizliklerin bilerek oluþturulmasýdýr. Bu düzensizliklere “þantuk” adý verilir. Þantuklarýn boyutu (uzunluk, çap, þekil), tekrar etme aralýðý, rengi ve elyaf tipi deðiþebilir (Gong ve Wright, 2002; Rameshkumar ve Anbumani, 2007).

Þekil 1'de bu özelliklere sahip bir þantuklu ipliðin basit yapýsý ve ayný hammaddeden, bilinen bir eðirme sisteminde eðrilerek yan yana getirilmiþ þantuklu ipliklerin siyah bir zemin üzerindeki görünümleri verilmiþtir.




Þekil 1. Þantuk ipliðin yapýsý ve %100 pamuk þantuklu ring ipliði

Þantuklu iplikler giysi (gömlek, takým elbise, denim vs.), perde, döþemelik kumaþlar gibi geniþ bir alanda ürüne görsel efekt katmak, farklýlýk yaratmak, albeniyi artýrmak amacýyla kullanýlabilmektedir.

3. Þantuklu Ýplik Türleri Þantuklu iplikleri deðiþik yöntemlerle üretmek mümkündür. Genel olarak, üretim yöntemleri ve iplik özellikleri açýsýndan þantuklu iplikler aþaðýdaki þekilde sýnýflandýrýlabilir:1.Kesikli lif eðirme makinelerinde deðiþik boyutlarda lifler karýþtýrýlarak þantuklu iplik üretimi. Örneðin, kamgarn tops bandý içine rastgele daðýlmýþ þtrayhgarn elyaflar karýþtýrýlabilir. 2.Ýki adet temel iplikle birlikte, bükümsüz bir fitilden besleme silindirlerinin ani hareketleri ile periyodik olarak koparýlan düz lif demetleri (þantuklarý oluþturur) beslenir ve büküm uygulanarak iplik kararlý hale getirilir. Böylece daha açýk ve düzenli eðrilmiþ þantuklu iplikler elde edilir. 3.Kesikli lif eðiren iplik makineleri, üretim süresince çekim millerinin aralýklý olarak ivmelendirilmesini saðlayacak þekilde yeniden düzenlenir. Böylece çekim aralýklý olarak deðiþtirilerek istenilen plana göre þantuklar oluþturulur. Bu yöntemin fitil makinesine uygulanmasý ile elde edilen fitile, ring iplik makinesinde düz (sabit) çekim uygulanarak da þantuklu iplik üretilmesi mümkündür. 4.Ýplik eðirme makinesinde çekim bölgesinde ipliði oluþturan malzemenin içine ilave malzeme beslenerek þantuk oluþumu saðlanýr.5.Son geliþmelerle Open End rotor iplik makinesinde de þantuklu iplik üretimi mümkün hale gelmiþtir. Rotor iplik makinesinde besleme mili aralýklý olarak ivmelendir i lmek suret iyle þantuk oluþumu saðlanmaktadýr. Ayrýca diðer iplik üretim tekniklerinde de (OE friksiyon, Hava-jetli eðirme, Vortex eðirme, vb.) bu tür efektleri oluþturma çalýþmalarý mevcuttur (Gong ve Wright, 2002).

Yukarýdaki yöntemlerden en yaygýn olaný 3. yöntemdir. Bu yöntemle elde edilen iplikte þantuk ile temel iplik



Pýnar D. BAYKAL

bütünleþik haldedir ve þantuðu oluþturan lifler temel iplik ile aynýdýr. Bu nedenle bu tür þantuklara “zemin þantuðu” denir ve üretimi kolay olduðundan deðerlidir. Ancak bu tür ipliklerde þantuklu bölgelerin daha az b ü k ü m a l m a s ý n e d e n i y l e z a y ý f n o k t a l a r oluþabilmektedir (Gong ve Wright, 2002). Þantuklu iplikler en çok ring iplik makinelerinde üretilmektedir. Günümüzde ring iplik makinelerinde üretilen þantuklu iplikleri baþlýca 3 ana grup halinde incelemek mümkündür:1.Basit þantuklu iplikler (basic slub)2.Deðiþken numaralý (multi-count) þantuklu iplikler3.Deðiþken bükümlü (multi-twist) þantuklu iplikler

Þantuklu iplik üretiminin yapýlabildiði ring iplik eðirme sisteminde çekim ünitesinin yandan görünüþü ve çekim ünitesi çýkýþýnda oluþmuþ bir þantuðun görünümü Þekil 2a'da verilmiþtir.

Þekil 2. Ring iplik makinesinde çekim sisteminin (a) ve OE Rotor iplik makinesinde eðirme elemanlarýnýn yandan görünüþü (b)

3.1. Basit Þantuklu ÝplikRing iplik makinesinde belli bir temel iplik numarasýnda iplik üretimi yapýlýrken, ön çekim milinin hýzý sabit kalmak kaydýyla, istenilen zaman aralýklarýyla orta ve arka çekim millerinin dönüþ hýzlarý eþ zamanlý olarak aniden ivmelendirilmek suretiyle anlýk çekim azaltýlmakta ve böylece iplikte kalýn yerler oluþturulmaktadýr. Þantuklu iplik üretimi süresince uygulanan büküm deðeri deðiþmemektedir. Basit þantuk ipliðinin yapýsýný temsil eden deðiþkenler þunlardýr:? Birim uzunluktaki þantuk sayýsý? Þantuk boyu? Þantuk kalýnlýðý? Þantuklar arasý boþluk ? Þantuk efekti tipi-yapýsý (Jaganathan S., 2005)

Basit bir þantuklu ipliðin, yukarýda sýralanan deðiþkenleri ihtiva eden yapýsal þekli aþaðýda verilmiþtir (Þekil 3). Bu þekilde görüldüðü gibi, iplik boyunca þantuklar arasý bölgelerde temel iplik numarasý (N1) belli bir deðerde olup deðiþmemektedir. Büküm (T) ise




Þekil 7'de ise deðiþken numaralý ve bükümlü ipliðin üretilebildiði ring iplik makinesinin yapýsý verilmiþtir. Þekilde görüldüðü gibi orta ve arka çekim milleri Servo-motor-I ile kontrol edilirken, ön çekim mili Servo-motor-I ile eþgüdümlü çalýþabilen Servo-motor-II tarafýndan kontrol edilmektedir. Yardýmcý servo-motorlar diðer servo-motorlarla eþgüdümlü çalýþarak, uzun makinelerde destek saðlamak amacý ile kullanýlmaktadýr. Bu sistem ile hem iplik numarasý hem de uygulanan büküm deðeri kontrollü olarak deðiþtirilebilmektedir (www.pintersa.com, http://kma-amsler.com, www.zinser.saurer.com, 2007).

4.2. Open End Rotor Ýplik Eðirme MakinesiGünümüzde rotor iplik eðirme makinesinde de þantuklu iplik üretimi mümkündür. Bunun için besleme silindirinin hýzý bir servo-motor ile kontrol edilmektedir (Þekil 2b). Böylece, beslenen þerit miktarý deðiþtirilmek suret iyle is teni len boyutlarda þantuk elde edilebilmektedir. Basit þantuklu, deðiþken numaralý ve bükümlü iplik üretimi mümkündür (www.pintersa.com, http://kma-amsler.com, 2007).

Rotor iplik makinelerinde þantuk boyu rotor çevresi ile sýnýrlýdýr. Bu uzunluk en küçük rotor çevresine karþýlýk gelip, yaklaþýk olarak 10 cm civarýndadýr. Bu nedenle þantuklu rotor ipliðindeki þantuklar daha uzun ve ince olmaktadýr. Rotor iplik makinesinde þantuk uzunluðunu etkileyen faktörler rotor çapý, temel iplik numarasý, þantuk katsayýsý ve servo-motor performansýdýr. Rotor makinesinde þantuklu iplikler ticarî olarak üretilmektedir (Wang ve Huang, 2002 ; www.Rieter-Basetex.com, 2007) 4.3. Ýçi Boþ Ýð Yöntemi ile Þantuklu Fantezi Ýplik ÜretimiÝçi boþ ið yöntemine göre çalýþan fantezi iplik makinelerinde üretilen þantuklu iplikler “zemin þantuklu iplik” olmayýp, çok bileþenli yapýdadýr. Bu sistemde beslenen þerit, fitil gibi malzemeler ipliðin þantuk bileþenini oluþturmakta, çekirdek iplik ve ince filament sargý ipliði ile yapý bütünlüðü ve mukavemet saðlanmakta, ilave efekt iplikleri ile de görsel etki oluþturulmaktadýr. Ring iplik makinesi benzeri bir çekim sisteminde oluþturulan þantuklar, beslenen çekirdek iplik ve efekt ipliði ile birleþtirilerek etrafý içi boþ iðden saðýlan ince bir filament ile sarýlmaktadýr (www.volkmann.saurer.com, 2007).

5. Þantuklu Ýpliklerin Kalite KontrolüÞantuklu ipliðin kalite özelliklerinin ölçülmesinde en



Pýnar D. BAYKAL

büyük sýkýntý ipliðin yapýsýndaki kütlesel deðiþimler nedeniyle düzgünsüzlük ölçümünde yaþanmaktadýr. Alternatif ölçüm yöntemleri geliþtirmek önemli bir gereklil iktir ve dünyada çeþit l i çalýþmalar yapýlmaktadýr. Bu çalýþmalar daha çok görsel analize dayalýdýr. Þantuklu iplikler için diðer bir olgu da üretilmiþ bir ipliðin partiler arasýnda efekt farký olmayacak þekilde ayný özelliklerde yeniden üretilebilmesidir. Bunun için þantuklu ipliðin boyutsal özelliklerinin tam olarak ölçülebilmesi ve üretimin tam kontrollü olmasý gerekmektedir (Jaganathan, 2005). Þantuklu ipliðin mukavemeti normal ipliðe göre bir miktar düþüktür. Çalýþmalar, þantuklu kýsýmda büküm azalmasýndan dolayý meydana gelen mukavemet kaybýnýn, büyük ölçüde kesitteki lif sayýsýndaki artýþýn etkisi ile karþýlandýðýný göstermiþtir (Lou, Gao ve Xie, 2006). Þantuklu ipliðin özelliklerini ölçmek amacýyla Uster firmasý, Uster Tester 5 cihazýnýn bir seçeneði olarak Uster Fancy Yarn Profile yazýlýmýný önermiþtir. Sistem kapasitif sensör ile çalýþmakta olup kütlesel deðiþime dayalý deðerlendirme yapmaktadýr. Cihaz, günlük kalite kontrol iþlemlerinin yanýsýra yeni bir þantuklu iplik tasarýmý için ayrýntýlý analiz de yapabilmektedir (Edalat, 2007).

6. Deneysel ÇalýþmaÇalýþma kapsamýnda “core-spun” (özlü iplik) yöntemine göre çeþitli efektlere (iplik türü faktörü) sahip ring iplik örnekleri üretilmiþ, efekt türlerinin kops ve bobin aþamalarýnda (iþlem faktörü) ipliðin kalite özellikleri üzerindeki etkileri araþtýrýlmýþtýr (Tablo 1). Hammadde olarak yaygýn kullanýmý nedeniyle poliester/viskon karýþýmý seçilmiþ ve elastan lif olarak

®78 dtex Lycra (Dupont) kullanýlmýþtýr.

Tablo 1. Çalýþmada kullanýlan iplikler

Tablo 1'de verilen iplik türleri (4'er kops) ayný ring iplik makinesi üzerinde üretilmiþtir. Örneklerin mukavemet ve uzama özellikleri Uster Tensorapid ile (20'þer ölçüm), diðer ölçümler ise Uster Tester-4 (1'er ölçüm) ile yapýlmýþtýr. Bobin ölçümleri ise her iplik türünden üçer adet bobine uygulanmýþtýr. Elde edilen veriler istatistiksel yöntemlerle analiz edilmiþtir. Bobin iþleminin uygulanýp uygulanmayacaðýna karar verilirken, bobin iþlemi ile iplik efekti arasýndaki


Ýplik Türü Kodu

Ýplik Türü Hammadde

(%) Numara

(Tex) Büküm (tur/m)

A düz iplik 50/50 PES/VÝS 32,8 807,09

B düz iplik + elastan 47/47/6 PES/VÝS

78 dtex Lycra® 32,8 807,09

C düz iplik + þantuk 50/50 PES/VÝS 32,8 807,09

D düz iplik + elastan + þantuk 47/47/6 PES/VÝS

78 dtex Lycra® 32,8 807,09



etkileþimin dikkate alýnmasý gerekmediðinden yalnýzca ana etkiler incelenmiþtir. Bunun için bobin iþleminin iplik kalite özellikleri üzerindeki etkisi “eþleþtirilmiþ t-testi” (paired sample t-test) ve iplik türlerinin iplik kalite özellikleri üzerindeki etkisi “tek yönlü varyans analizi” (one-way anova) yapýlarak araþtýrýlmýþtýr. Daha önce yapýlmýþ olan çalýþmalarda çoðunlukla bobin iþleminin düz iplikler üzerindeki etkisinin araþtýrýldýðý görülmüþtür. Bu nedenle her ne kadar bazý etkiler önceden tahmin edilebilse de ve þantuklu iplikte ince, kalýn yer sayýsý pek önemli olmasa da bobin iþleminin etkisinin çeþitli efektlere sahip iplikler için de incelenmesinin yararlý olacaðý düþünülmüþtür. Tüm analizlerde önem seviyesi á = 0,05 olarak seçilmiþtir.

Tablo 2. Ýplik türlerinin (efekt) ve bobin iþleminin iplik özellikleri üzerindeki etkisi

* Faktörün etkisi istatistiksel olarak anlamlý (á = 0,05)

Tablo 1'den bobin iþleminin yalnýzca tüylülük özelliðine anlamlý etkisi olduðu, diðer özelliklere etkisinin anlamlý olmadýðý anlaþýlmaktadýr. Ýplik türü ise neps dýþýndaki tüm iplik örnekleri üzerinde anlamlý etkiye sahiptir. Nepsin kaynaðýnýn hammadde ve hazýrlama iþlemleri olduðu göz önüne alýnýrsa bu sonuç doðal karþýlanmalýdýr. Bobin iþleminin tüylülüðü artýrýcý etkisi bilinmektedir (Örtlek ve Babaarslan, 2003). Ýplik türünün RKM üzerindeki etkisi anlamlýdýr. Düz ipliðe herhangi bir efektin katýlmasý mukavemeti azaltmaktadýr. Mukavemet, düz ipliðe elastanýn katýlmasý ile %11,4 oranýnda azalýrken, þantuðun eklenmesi ile %17,3 oranýnda azalmýþtýr. Düz ipliðe iki efektin (elastan ve þantuk) birlikte katýlmasý ise mukavemeti %24,9 oranýnda düþürmüþtür. Burada elastan içeriðinden dolayý ipliðin kesitindeki lif sayýsýnýn azalmasý, liflerin yerleþim düzenindeki deðiþim ve birbirine tutunma yüzeyinin azalmasý mukavemetteki düþüþü açýklayabilir. Ýpliðin þantuklu



Pýnar D. BAYKAL

bölgelerinde kesitteki lif sayýsý artmakta, ancak büküm artmadýðýndan mukavemette azalma meydana gelmektedir. Deðiþik efekt türlerinin ipliðin uzamasý üzerindeki etkisi anlamlýdýr. Düz ipliðe þantuk eklenmesi uzamayý %12,3 oranýnda, elastanlý ipliðe þantuk eklenmesi ise uzamayý %7,05 oranýnda azaltmýþtýr. Düz ipliðe elastan eklenmesinin düzgünsüzlük üzerindeki etkisi anlamlýdýr. Düz ve elastanlý ipliðe þantuk eklenmesi doðal olarak düzgünsüzlüðü anlamlý seviyede artýrmýþtýr. Düz ipliðe elastan eklenmesi ince ve kalýn yer sayýsýný etkilememiþtir. Ancak beklendiði gibi þantuk eklenmesi ince ve kalýn yer sayýsýný belirgin þekilde artýrmýþtýr. Ýplik efektlerinin ve bobin iþleminin neps miktarý üzerindeki etkisi de tahmin edilebileceði gibi anlamlý bulunmamýþtýr. Tüylülük üzerinde bobin iþleminin ve iplik efektinin etkisi anlamlý çýkmýþtýr. Bobin iþleminde hava akýmý, çeþitli sürtünme ve merkezkaç kuvvetleri tüylülüðün artmasýna neden olmaktadýr. Ýplik türünün anlamlý etkisinin nedeni ise, ipliðin elastan içermesinden dolayý liflerin paralel diziliþinin bozulmasý ve þantuklu kýsýmlardaki liflerin kalýn yer ve yetersiz büküm nedeniyle dýþarýya doðru çýkýntý yapmasý olarak açýklanabilir (Duru, Babaarslan, ve Ýlhan, 2007).

7. Sonuç ve ÖnerilerÞantuklu iplikler katma deðeri yüksek, modaya yönelik, özgün tekstil ürünleri üretimi için önemli bir seçenektir. En yaygýn üretimi bilgisayar kontrollü olarak ring iplik makinelerinde gerçekleþtirilmektedir. Normal ring iplik makinelerini, ilave bir donaným eklemek suretiyle þantuklu iplik üretir hale getirmek mümkündür. Artýk iplik makine üreticileri þantuklu iplik üretim donanýmýný seçenekl i o larak makineler ine eklemektedirler. Þantuklu ipliðin kalite özelliklerinin ölçülmesi henüz tam olarak çözümlenmiþ bir konu deðildir. Özellikle ipliðin boyutsal özelliklerinin ve düzgünsüzlüðün ölçümü konusunda Ar-Ge çalýþmalarý yapýlmaktadýr. Ýpliðe uygulanacak efekt türlerinin (elastan, þantuk) neps dýþýndaki tüm iplik özelliklerine etkisi anlamlý bulunurken, bobin iþleminin yalnýzca tüylülük üzerinde etkili olduðu anlaþýlmýþtýr. Þantuðun iplik mukavemetini azalttýðý belirlenmiþtir. Þantuklu iplik üretim teknolojisinin yerli olanaklarla gerçekleþtirilmesi, farklý üretim sistemlerine uygulanmasý, fantezi ipliklerin kalite özelliklerinin ölçülmesi için yeni sistemler geliþtirilmesi, þantuk efektinin iplik özelliklerine etkisi ve diðer efekt öðeleri ile (elastan, þönil vb) birlikte kullanýlmasý konularýnda Ar-Ge çalýþmalarýnýn yapýlmasý önerilmektedir.


Ýplik özellikleri Ýþlem etkisi

(kops/bobin) Efekt türünün etkisi

Rkm 0,588 0,000*

Uzama (%) 0,285 0,000*

Düzgünsüzlük (%U) 0,092 0,000*

Ýnce yer (-50 %) 0,185 0,049* (kops)

0,023* (bobin)

Kalýn yer (+50 %) 0,183 0,000*

Neps (+200 %) 0,062 0,360 (kops) 0,288 (bobin)

Tüylülük (H) 0,035* 0,000*



Kaynaklar

Amsler, B., “Fancy Yarns-Opportunities in the Spinning Process”, International Textile Bulletin, Þubat 2004, Sayý 1-2, ÝsviçreDuru Baykal, P., Babaarslan, O., ve Ýlhan, Ý., Poliester /Viskon Karýþýmý Ýpliklere Elastan ve Þantuk Ýlavesinin Ýplik Özellikleri Üzerindeki Etkisi, Tekstil Maraton, Mayýs-Haziran, 3/2007 (basýmda).Edalat, S., “Measurement of Slub Yarns with the Uster Tester 5”, Uster Technologies AG, Ýsviçre (www.fibre2fashion.com, 2007)Gong, R.H. ve Wright, R.M.,”Fancy Yarns”, The Textile Institue, Woodhead Publishing, England, 2002Jaganathan S.,”Characterization Methods And Physical Properties of Novelty Yarn”, Yüksek Lisans Tezi, The Graduate Faculty of North Carolina State University, A.B.D. , 2005Lou, Y.Z., Gao, W.D., Xie, C.P. , “Twist Distribution of Ring Spun Slub Yarn and Its Influence on the Yarn Strength”, Journal of Textile Research, Sayý 27, Çin, 2006Rameshkumar, C., Anbumani, N., “Fancy Yarns For Fashion”, 2007, www.fibre2fashion.comTarakçýoðlu, I., “Tekstil Sanayii Gelecekte Nerede Üretecek ?”, 10. Uluslararasý Tekstil ve Hazýrgiyim Sempozyumu, 2004Örtlek, H.G., Babaarslan, O., “Spandex (Lycra) Ýçerikli Core-Spun Ýp l ik ler in (PES/VÝS) Tüylülük Özelliklerinin Ýncelenmesi”, Uludað Üniversitesi Mühendislik-Mimarlýk Fakültesi Dergisi, Cilt 8, Sayý 1, 2003Vizyon 2023 Teknoloji Öngörüsü Projesi, Tekstil Paneli Son Raporu, 2003, http://vizyon2023.tubitak.gov.trWang, J., Huang, X. (2002), “Parameters of rotor spun slub yarn”, Textile Research Journal, Sayý:72, Sayfa: 12-16, Princeton

, 2007, 2007

, 2007, 2007

, 2007

http://kma-amsler.comwww.pintersa.comwww.Rieter-Basetex.comwww.volkmann.saurer.comwww.zinser.saurer.com



Pýnar D. BAYKAL



http://kma-amsler.com

http://www.pintersa.com

http://www.Rieter-Basetex.com

http://www.volkmann.saurer.com

http://www.zinser.saurer.com

YIL 14SAYI 66



TEKSTÝL TERBÝYESÝNDE BÝYOPARLATMA

UYGULAMALARI VE PAMUKLU ÖRME KUMAÞLARIN

BAZI FÝZÝKSEL VE KÝMYASAL ÖZELLÝKLERÝNE ETKÝSÝ

Serin MAVRUZ-R.Tuðrul OÐULATA Çukurova Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlýk Fakültesi, Tekstil Mühendisliði Bölümü

ÖZET

Biyoparlatma iþleminin örme kumaþlarýn bazý fiziksel ve kimyasal özelliklerine etkisinin incelendiði bu çalýþmada

%100 pamuklu süprem kumaþlar kullanýlmýþtýr. Piyasada yaygýn olarak kullanýlan üç farklý biyoenzim türü 3 farklý

konsantrasyonda ön terbiye aþamasýnda kumaþlara ilave edilmiþ, ardýndan gelen boyama ve apre iþlemleri ise

standart olarak uygulanmýþtýr. Daha sonra kumaþlara çeþitli fiziksel ve kimyasal (haslýk) testler yapýlmýþtýr. Yapýlan

deneysel çalýþmalara göre; patlama mukavemeti ve gramaj deðerlerinde biyoenzim türünün ve konsantrasyonun

anlamlý etkisi görülmüþ, biyoenzim konsantrasyonunun pilling deðerlerini etkilediði tespit edilmiþtir. Ayrýca

numunelerin yüzey görünümlerinin ve haslýk deðerlerinin de etkilendiði belirlenmiþtir.

Anahtar Sözcükler :Örme kumaþ, biyoparlatma, selülaz enzimi.

BIOPOLISHING TREATMENTS IN TEXTILE FINISHING

AND EFFECT ON SOME PHYSICAL AND CHEMICAL

PROPERTIES OF COTTON KNITTED FABRICS

ABSTRACT

The purpose of this research was to investigate the influence of biopolishing treatment on the knitted fabrics where

100% cotton single jersey fabrics were used. The commonly used three different bioenzymes with three different

concentrations (%) were applied to the fabrics in pretreatment processes while the successive dyeing and finishing

processes were carried out in a standard way. Afterwards, physical and chemical tests (color fastness) were applied

to the fabrics. In conclusion, it was indicated that, the effect of the type of bioenzyme and its concentration on

bursting strength, fabric weight and pilling degree was meaningful and the microscopic surface and the colour

fastness of the fabrics were also influenced.

Keywords :Knitted fabric, biopolishing, cellulase enzyme.


1. GÝRÝÞEnzimler yanlýþ bir ifadeyle, bakteri ya da mikroba benzer canlýlarýn bir türü olarak tanýmlanmaktadýr. Oysaki enzimler canlý olmayan fakat canlýlarýn ve çoðu zaman bakterilerin doðal metabolizma ürünleridir (Duran ve Ayaz, 1999). Enzimatik prosesler konvansiyonel kimyasal maddeler kullanýlarak oluþturulan proseslerle kýyaslandýðýnda düþük sýcaklýk ve basýnçta kolayca spesifik reaksiyonlar vermekte, daha kontrollü proses, zaman ve enerji tasarrufu saðlamaktadýr (Khoddami ve diðerleri, 2002). Enzimatik proseslerden kalan atýk su bakterilerle ayrýþtýrýlabilir. Bu durum; enzimleri konvansiyonel olarak kullanýlan kimyasallardan daha çok çekici yapmaktadýr (Sarkar ve diðerleri, 2001).

Enzimler tekstil endüstrisinde elyaf, kumaþ hatta giysi imalatý sýrasýnda kullanýlabilmektedir. Kullanýlan bazý enzimler ve iþlevleri aþaðýda sýralanmýþtýr.

Amilaz - niþasta haþýlýný uzaklaþtýrmadaSelülaz - biyoparlatmadaPektinaz - bitkisel liflerin kaynatma iþlemindeKatalaz - hidrojen peroksit uzaklaþtýrmadaProteaz - ipekte serisinin uzaklaþtýrýlmasýnda (Oltulu ve Menceloðlu, 1999 - Duran ve Ayaz, 1999 - Alkýþ, 2003).

Biyoparlatma iþlemi, pamuklu ürünlerin iþlenmesinde kullanýlan enzimatik bir bitim prosesi olup, selülaz enzimi kullanýlmaktadýr. Enzimlerin kullanýlmasýyla saðlanan etkiler; daha düþük tüylülükte temiz bir yüzey, pilling oluþma eðiliminde azalma, daha iyi tutum, ticari yumuþatýcýlarla kombine edildiðinde benzersiz bir yumuþaklýk olarak sýralanabilmektedir (Ciechanska ve diðerleri, 2002). Biyoparlatma iþlemi ilk kez 1988 yýlýnda Japonya'da geliþtirilmiþ ve dokuma kumaþlara uygulanmýþtýr. Bu uygulamada, dökümlü bir görünüme sahip kumaþ yaratýlmaya ve bu kumaþa yüksek bir yumuþaklýk derecesi kazandýrýlmaya çalýþýlmýþtýr (Sreenath ve diðerleri, 1996 - Khoddami ve diðerleri, 2002).

Selülaz enzimleri, kumaþ yüzeyindeki kýsa tüycüklerin ve pillinglerin temizlenmesi için büyük bir yardýmcýdýr. Bu iþlem yumuþaklýðýn artmasýný saðlar. Biyoparlatma iþlemi ile giysilerin kullaným ömrü uzar ve pek çok yýkama iþleminden sonra bile orijinal görüntüsünü yitirmez (Ankeny, 2002). Tekstil sektöründe biyoparlatma iþleminde kullanýlan çok sayýda selülaz enzimi bulunmaktadýr. Bu kadar çok çeþitli tiplerin olmasý uygulayýcýnýn en uygun ürünü seçebilmesini

Tekstil Terbiyesinde Biyoparlatma Uygulamalarý ve Pamuklu Örme Kumaþlarýn Bazý Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerine Etkisi

Serin MAVRUZR.Tuðrul OÐULATA

zorlaþtýrmakta ve terbiyeci kullanacaðý en uygun enzimi seçebilmek için iyi bir araþtýrma yapmak zorunda kalmaktadýr.

Bu çalýþmada; biyoparlatma iþleminin örme kumaþlarýn bazý fiziksel ve kimyasal özelliklerine etkisi araþtýrýlmýþtýr. Bunun içine 30/1 iplikten üretilmiþ süprem kumaþlar kullanýlmýþtýr. Piyasada yaygýn olarak kullanýlan 3 farklý biyoenzim türünün 3 farklý konsantrasyonu ön terbiye aþamasýnda kumaþlara ilave edilmiþ, bu iþlemin ardýndan gelen boyama ve apre iþlemleri standart olarak uygulanmýþtýr. Bütün iþlemler ayný makinede iþletme þartlarýnda gerçekleþtirilmiþtir. Deðerlendirmelerde referans olarak kullanýlacak kumaþ ise ayný þartlarda enzimsiz olarak muamele edilmiþtir.

Literatürde konu ile ilgili rastlanan bazý çalýþmalar aþaðýda kýsaca özetlenmiþtir.

Sreenath ve diðerleri (1996), çalýþmalarýnda jüt/pamuk karýþýmlý kumaþta selülaz, xylanases ve pektinaz enzimlerinin ayrý ayrý ve çeþitli konsantrasyonlardaki kombinasyonlarýyla denemeler yapmýþtýr. Sonuçta; enzimle muamele edilmiþ kumaþ yüzeyi iþlem görmemiþ kontrol numune ile kýyaslandýðýnda daha y u m u þ a k o l a r a k b e l i r l e n m i þ t i r . E n z i m kombinasyonlarýyla muamele edilmiþ olan numuneden elde edilen etkinin, tek baþýna selülaz kullanýmýndan elde edilenden daha fazla olduðu tespit edilmiþtir. Öktem ve diðerleri (2003), çalýþmalarýnda penye, karde ve open-end olmak üzere üç farklý sistemde eðrilmiþ %100 pamuk ipliklerinden ribana ve single jersey konstrüksiyonunda kumaþlar kullanarak, deðiþik aþamalarda yapýlan tüylenmeyi azaltýcý enzimatik iþlemlerin bu kumaþlarýn mukavemet, aðýrlýk kaybý ve boyanma özelliklerine etkisini incelemiþlerdir. Çalýþma sonuçlarýna göre; pamuklu mamullere uygulanan biyoparlatma iþlemi ile kumaþ yüzeyindeki tüycükler önemli ölçüde giderilmekte, boncuklanma eðilimi azalmakta, kumaþýn yumuþaklýk, dökümlülük, esneklik ve parlaklýk özellikleri geliþtirilmektedir.

Örgü yün kumaþlarýn pilling davranýþlarý üzerinde enzim etkisini inceleyen Mazzuchetti ve Vinels (2005), ayný örtme faktörü, iplik numarasý ve büküme sahip iki adet örme kumaþla çalýþmalarýný gerçekleþtirmiþtir. Tek deðiþken yün lifinin çapýdýr. Ýki numune farklý konsantrasyonlardaki proteaz enzimiyle muamele edilmiþ, bu iþlem sonucundaki pilling deðerleri pilling b o x t e s t c i h a z ý y l a ö l ç ü l m ü þ t ü r. Ve r i l e n konsantrasyonlardaki proteaz enziminin pilling box test cihazýyla ölçülmüþtür.




proteaz enziminin pilling davranýþýný etkilediðini tespit etmiþlerdir. Mccloskey ve Jump (2005), çalýþmalarýnda % 100 poliester dokuma kumaþý iki farklý katinaz enzimi ile muamele etmiþlerdir. Bu çalýþma; % 100 poliester kumaþýn biyoparlatma bitim iþleminde katinazla muamele edilebileceðini ve poliester/pamuk karýþýmý kumaþýn biyoparlatma bitim iþleminde katinaz enzimiyle kombine halde selülaz enziminin de kullanýlabileceðini göstermiþtir.

2. MATERYAL VE METOT

2.1. Materyal

Bu çalýþmada Ne 30/1 iplikten üretilmiþ, ham eni 105 2cm, ham gramajý 130 gr/m olan % 100 pamuklu süprem

kumaþlar kullanýlmýþtýr. Çalýþmada kullanýlan selülaz enzimlerinin bazý özellikleri Tablo 1'de verilmiþtir.

Tablo 1. Kullanýlan enzim türleri ve özellikleri

2.2. Metot

Çalýþmada, Adana'da faaliyet gösteren bir iþletmede % 100 pamuklu süprem örme kumaþýn üretimi ve enzim denemeleri gerçekleþtirilmiþtir. Makine farklýlýðýnýn kumaþlar üzerindeki etkisini engellemek için bütün iþlemler ayný jet boyama makinesinde uygulanmýþtýr. Böylece iþlem parametrelerinin etkileri dahil edilmeden sadece kullanýlan enzimlerin örme kumaþlara etkisi tespit edilebilecektir. Ayrýca kumaþlardan bir bölümü diðer kumaþlarla ayný þartlarda sadece enzimsiz olarak muamele edilmiþ olup, deðerlendirmelerde referans kumaþ olarak kullanýlmýþtýr.

Selülaz enzimi uygulanan kumaþ numunelerine çeþitli fiziksel ve kimyasal (haslýk) testler, Üniversite-Sanayi Ortak Araþtýrma Merkezi (ÜSAM) Tekstilde Ölçme ve Kalite Kontrol Laboratuvarý'nda, Orze Tekstil'de ve Ç.Ü Tekstil Mühendisliði Bölümü'nde uygulanmýþtýr.

3 farklý selülaz enziminin her biri %0,6, %0,8 ve %1,0 konsantrasyonlarýnda Tablo 2'deki programa göre örme kumaþlara uygulanmýþtýr. Bu þekilde, enzim türünün kumaþ özelliklerine etkisiyle birlikte enzim konsantrasyonunun da etkisi incelenebilmiþtir. Bütün



prosesler için flotte oraný 1:20, uygulama sýcaklýðý 50ºC'dir.

Tablo 2. Biyoenzimlerin uygulanmasý

Deneysel çalýþma sonuçlarýnýn daha net görülebilmesi ve yorumlanabilmesi için uygulanan enzim denemeleri Tablo 3'deki gibi kodlanmýþ olup, çalýþmanýn geri kalanýnda bu kodlamalar kullanýlmýþtýr.

Tablo 3. Pamuklu kumaþlara uygulanan biyoenzim denemeleri

2.2.1. Uygulanan Testler

Enzimsiz numuneye (1 adet) ve E, G ve B enzimleriyle muamele edilen numunelere (9 adet) Tablo 4'de isimleri ve standartlarý verilen testler uygulanmýþtýr. 10 adet kumaþ numunesine 8 farklý test uygulanarak toplam 80 adet test yapýlmýþtýr.

Tablo 4. Deneysel çalýþmada uygulanan testler


Enzim adý Ticari firma Özellikleri

Enpilase 2XL Enkim Selülaz enzimi, açýk kahverengi sarý renkte, pH 4.9-5.3 çalýþma aralýðý, 2800 CMCU/g aktivite, 1,17-1.27 g/mL yoðunlukta

Gempil 4L CONC Gemsan Sývý selülaz tipi, Koyu kahverengi sývý renkte, pH 4.5-6,0 çalýþma aralýðý, min.2800 CMCU/g aktivite, 1,2 g/mL yoðunlukta,

Biopolish 300 Eksoy Konsantre selülaz enzimi, suda kolay çözünebilmekte, kahverengi renkli, pH 5-6 çalýþma aralýðý

Enpilase

2XL Gempil 4L

CONC Biopolish 300

Taným

Kasar

0,5 g 0,5 g 1,0 g 3,0 g 2,0 g 0,5 g 0,8 g 1,0 g

0,5 g 0,5 g 1,0 g 3,0 g 2,0 g 0,5 g 0,8 g 1,0 g

0,5 g 0,5 g 1,0 g 3,0 g 2,0 g 0,5 g 0,8 g 1,0 g

Gemsol Kombijet HK (Islatýcý) Solvipol ECK (Yað sökücü) Setawash DL (Yað sökücü) Payet Kostik 38 Be’ Hidrojen peroksit (Peroksit) Tekstab BBY (Ýyon tutucu) Enperase FG (Peroksit enzimi) Asetik asit (Asit)

(%) Enzim 0,6 / 0,8 / 1 0,6 / 0,8 / 1 0,6 / 0,8 / 1 Biyoenzim Hazýrlýk 1,0 g 1,0 g 1,0 g Tekstab BBY (Ýyon tutucu)

Boyama

1,034 % 3,940 % 0,804 % 80,0 g 20,0 g

1,034 % 3,940 % 0,804 % 80,0 g 20,0 g

1,034 % 3,940 % 0,804 % 80,0 g 20,0 g

Everzol Yellow 3RS H/C 150% Everzol Red ED Everzol Red ED-4B Pudra Sodyum Sülfat Soda

Yýkama

1,20 g 0,75 g 0,10 g 0,75 g 0,10 g

1,20 g 0,75 g 0,10 g 0,75 g 0,10 g

1,20 g 0,75 g 0,10 g 0,75 g 0,10 g

Asetik asit (Asit) Mesg Quest New (Haslýk Arttýrýcý) Asetik asit (Asit) Mesg Quest New (Haslýk Arttýrýcý) Asetik asit (Asit)

Apre 6,0 % 6,0 % 6,0 % Genamin KP/I Y (Katyonik yumuþatýcý)

Uygulama

Ýþlem

Numune kodu Uygulanan enzim adý Enzim kodu Konsantrasyon K0 Enzimsiz (Referans numune) K1

Enpilase 2XL E % 0,6

K2 E % 0,8 K3 E % 1,0 K4

Gempil 4L CONC G % 0,6

K5 G % 0,8 K6 G % 1,0 K7

Biopolish 300 B % 0,6

K8 B % 0,8 K9 B % 1,0

Test türü Test no Test adý Test standardý Fiziksel 1 Gramaj tayini TS 251

2 Martindale pilling TS EN ISO 12945-2 3 Patlama mukavemeti BS EN ISO 13938-2 4 Yüzey görünümlerinin incelenmesi --

Kimyasal (Haslýk)

5 Yýkama haslýðý TS EN ISO 105-C06 6 Ter haslýðý BS EN ISO 105-E04 7 Tükürük haslýðý DIN 53160 8 Sürtme haslýðý TS EN ISO 105-X12



3. DENEYSEL ÇALIÞMA VE BULGULAR

Yapýlan testler ve deðerlendirmeleri aþaðýda sunulmuþtur.

3.1. Gramaj Tayini Test Sonuçlarý

Enzimsiz ve enzimli kumaþ numunelerinin gramaj tayini her bir numuneden 5 ölçümün ortalamasý alýnarak yapýlmýþ olup, test sonuçlarý Þekil 1'de verilmiþtir.

Biyoparlatma iþleminde selülaz enzimi kumaþ yüzeyindeki tüycüklere etki etmekte, tüycükler banyo i ç e r i s i n e g e ç i r i l i p y ý k a m a y l a b i r l i k t e uzaklaþtýrýlmaktadýr. Kumaþ yüzeyinden tüycüklerin uzaklaþtýrýlmasýyla bir miktar aðýrlýk kaybý meydana gelmektedir. Ancak örme kumaþlarýn oldukça esnek olan yapýlarýndan dolayý ýslak iþlemlerde lifler þiþmekte, boyut deðiþimi meydana gelmekte ve kumaþ gramajý artabilmektedir. Çalýþmada kullandýðýmýz kumaþýn ham

2halde 130 gr/m olan aðýrlýðýnýn, enzimle muamele sonucunda deðiþken bir biçimde arttýðý Þekil 1'den görülmektedir. Kumaþlarda biyoparlatma iþlemi ile çekme yönünde oluþan boyut deðiþiminin, yüzeyden ayrýlan lifler sebebiyle oluþan aðýrlýk kaybýna göre birim alanda daha fazla olmasýnýn böyle bir sonuca sebebiyet verdiði düþünülmektedir. En fazla gramaj artýþý B biyoenzimi ile iþlem gören numunelerde tespit edilmiþtir.

3.2. Martindale Pilling Test Sonuçlarý

Martindale pilling testi 2 ölçümün ortalamasý alýnarak yapýlmýþ olup, test sonuçlarý Þekil 2-4'de verilmiþtir.



Þekil 2-4 incelendiðinde biyoenzim ile iþlem gören bütün numunelerin pilling sonuçlarý enzimsiz numuneye göre oldukça iyi deðerlerde olup, devir sayýsý arttýkça deðerlerlerde düþüþ gözlenmiþtir. Biyoparlatma i þ lemi i le kumaþ yüzeyinden tüycükler in uzaklaþtýrýlmasý sonucu pilling deðerlerinde iyileþme gözlenmiþtir. Uygulanan biyoenzim maddesinin ve konsantrasyonunun pilling sonuçlarýný etkilediði tespit edilmiþtir. En kötü pilling deðerleri 2000 devirdeki deðerler göz önüne alýndýðýnda K4 ve K7 numunelerinde görülmüþtür. En iyi pilling deðerleri ise K6 ve K9 numunelerinden elde edilmiþtir. Özellikle G ve B biyoenzimleriyle yapýlan iþlemlerde uygulanan biyoenzim konsantrasyonu arttýkça boncuklanma eðiliminde düþüþ gözlenmiþ olup (uygulanan tüm devirlerde), genel olarak B enziminin diðer iki enzime göre daha az boncuklanmaya neden olduðu söylenebilmektedir. Ayrýca uygulanan yaþ iþlemle, çekme yönünde boyut deðiþimi gösteren numunelerde oluþan sýký yapýnýn da pilling oluþumunu azalttýðý düþünülmektedir.

3.3. Patlama Mukavemeti Test Sonuçlarý

Patlama mukavemeti testi 5 ölçümün ortalamasý alýnarak yapýlmýþ olup, test sonuçlarý Þekil 5'de verilmiþtir.


Þekil 1. Gramaj tayini test sonuçlarý

130135140145150155

160165170175180

K0 K1

(E)

K2

(E)

K3

(E)

K4

(G)

K5

(G)

K6

(G)

K7

(B)

K8

(B)

K9

(B)

Numune kodu

Gra

ma

j(g

/m2)



Þekil 5'deki patlama mukavemeti test sonuçlarý incelendiðinde, patlama mukavemeti deðerlerinin biyoenzim türü ve konsantrasyonuna baðlý olarak deðiþtiði görülebilmektedir. K7 numunesi hariç bütün kumaþlarda biyoenzim ile muamelenin patlama mukavemeti deðerini düþürdüðü gözlenmiþtir. En büyük mukavemet azalmalarý E enzimi ile iþlem gören K1, K2 ve K3 numunelerinde tespit edilmiþtir. Bütün biyoenzim uygulamalarý için konsantrasyonun artmasýyla patlama mukavemetinde düþüþ gözlenmiþtir. Biyoparlatma iþlemi, tüycükleri yüzeyden uzaklaþtýrýrken, lif yapýsýna da zarar verip bir miktar mukavemet kaybýna sebep olmuþ, uygulanan biyoenzim yüzdesi arttýkça da bununla orantýlý olarak patlama mukavemeti deðerleri azalmýþtýr.

K7 numunesi; gramaj tayininde de en yüksek gramaj deðerine sahip olarak tespit edilmiþtir. Söz konusu numunenin uygulanan biyoenzim iþleminde meydana gelen yüksek deðerdeki çekmesinden dolayý gramajýnýn arttýðý ve bunun sonucu oluþan sýký yapýdan dolayý da mukavemetinin arttýðý düþünülmektedir. 3.4. Yüzey Görünümlerinin Ýncelenmesi

Biyoparlatma iþleminin kumaþ yüzey düzgünlüðüne etkisini tespit edebilmek için numunelerin yüzey görünümleri incelenmiþtir. Þekil 6'da söz konusu görüntüler yer almaktadýr.



Þekil 6'daki görüntüler incelendiðinde, biyoenzimsiz numune üzerinde oldukça fazla sayýda bulunan tüycüklerin, biyoenzimle azaldýðý, özellikle E, G ve B biyoenzimlerinin %1'lik konsantrasyonlarýyla muamele edilen K3, K6 ve K9 numunelerinin daha temiz ve pürüzsüz bir yüzeye sahip olduðu görülebilmektedir.

3.5. Yýkama Haslýðý Test Sonuçlarý

Tablo 5'de enzimsiz ve biyoenzimli numunelere TS EN ISO 105-C06 standardýna göre 50ºC'de uygulanan yýkama haslýðý testi sonuçlarý görülmektedir.

Tablo 5. Yýkama haslýðý test sonuçlarý

Tablo 5'e göre haslýk deðerleri genelde iyi çýkmýþtýr ve enzim uygulamasýnýn yýkama haslýðý üzerinde deðiþim meydana getirmediði söylenebilmektedir.


Þekil 5. Patlama mukavemeti deðerleri

0

100

200

300

400

500

600

700

800

K0 K1

(E)

K2

(E)

K3

(E)

K4

(G)

K5

(G)

K6

(G)

K7

(B)

K8

(B)

K9

(B)

Numune kodu

Pa

tla

ma

mu

ka

vem

eti

(kP

a)

Þekil 6. Numunelerin yüzey görünümleri

(40X büyütme)

Enzimsiz numune

K1 (E) numunesi

K2 (E) numunesi

K3 (E) numunesi

K4 (G) numunesi

K5 (G) numunesi

K6 (G) numunesi K7 (B) numunesi

K8 (B) numunesi

K9 (B) numunesi

Numune kodu Asetat Pamuk Naylon Polyester Akrilik Yün Solma K0 5 5 5 5 5 5 4/5

K1 (E) 5 4/5 5 5 5 5 4/5 K2 (E) 5 4/5 5 5 5 5 4/5 K3 (E) 5 4/5 5 5 5 5 4/5

K4 (G) 5 4/5 5 5 5 5 4/5 K5 (G) 5 5 5 5 5 5 4/5 K6 (G) 5 5 5 5 5 5 4/5

K7 (B) 4/5 4/5 4/5 5 5 4/5 4/5 K8 (B) 4/5 4/5 4/5 5 5 4/5 4/5 K9 (B) 5 5 5 5 5 5 4/5



3.6. Ter Haslýðý Test Sonuçlarý

Ter haslýðý testi BS EN ISO 105-E04 standardýna göre asidik ve bazik olarak yapýlmýþ olup, Tablo 6 ve 7'de test sonuçlarý verilmiþtir.

Tablo 6. Ter haslýðý test sonuçlarý (Asit)

Tablo 7. Ter haslýðý test sonuçlarý (Alkali)

Asidik ter haslýðý testinde referans numuneye göre en kötü deðerin (3) olduðu numune K1 olarak tespit edilmiþ olup, bunu K2 ve K6 numuneleri izlemiþtir. Asidik ter haslýðýnda; multifibre üzerinde en kötü akma deðeri pamuk ve naylon elyafýnda görülmüþtür. Bazik ter haslýðý deneyinde K4 ve K5 numunelerinde bir deðiþim gözlenmezken, diðer numunelerde kötüleþme söz konusudur. Bazik ter haslýðý deneyinde de en kötü deðerler K1 ve K2 numunelerinde gözlenmiþ olup, multifibre üzerinde en kötü akma deðeri pamuk ve naylon elyafýnda görülmüþtür.

Hem asidik hem de bazik ter haslýðý sonuçlarý göz önünde bulundurulduðunda E biyoenziminin ter haslýðýný daha olumsuz etkilediði söylenebilmektedir. Solma deðerlerinde ise önemli bir deðiþim tespit edilmemiþtir.



3.7. Tükürük Haslýðý Test Sonuçlarý

Özellikle bebeklerin tekstil ürünlerine aðýzla temas etmeleri sonucunda boyarmaddelerin tükürük çözünürlüklerinin deðerlendirilmesi amacýyla uygulanan bu test, DIN 53160 standardýna göre asidik ve bazik olarak yapýlmýþ olup, Tablo 8'de test sonuçlarý verilmiþtir.

Tablo 8. Tükürük haslýðý test sonuçlarý (Asit-alkali)

Tablo 8 incelendiðinde tükürük haslýðýnýn enzim türü ve konsantrasyonundan etkilenmediði sonucuna varýlmaktadýr

3.8. Sürtme Haslýðý Test Sonuçlarý

Tablo 9'da TS EN ISO 105-X12 standardýna göre uygulanan sürtme haslýðý testi sonuçlarý görülmektedir.

Tablo 9. Sürtme haslýðý test sonuçlarý (Kuru-yaþ)

Biyoenzim uygulamalarýnýn hem yaþ hem de kuru sürtme haslýðý deðerlerinde çok büyük bir deðiþikliðe yol açmadýðý tespit edilmiþ olup, bununla birlikte çýkan en iyi deðerler kuru sürtmede K6 numunesinde, yaþ sürtmede ise K2 ve K7 numunelerinde gözlenmiþtir.


AS

ÝT

Numune kodu

Asetat Pamuk Naylon Polyester Akrilik Yün Solma

K0 5 5 5 5 5 5 4/5

K1 (E) 4 3 3 4/5 4 4 4/5 K2 (E) 4/5 3/4 3/4 4/5 4/5 4/5 4/5 K3 (E) 5 4/5 5 5 5 5 4/5

K4 (G) 5 5 5 5 5 5 4/5 K5 (G) 5 5 5 5 5 5 4/5 K6 (G) 4/5 4 3/4 4/5 4/5 4/5 4/5

K7 (B) 4/5 4/5 4/5 5 5 4/5 4/5 K8 (B) 4/5 4/5 4/5 5 5 4/5 4/5 K9 (B) 4/5 4/5 4/5 5 5 5 4/5

AL

KA

LÝ

Numune kodu

Asetat Pamuk Naylon Polyester Akrilik Yün Solma

K0 5 5 5 5 5 5 4/5

K1 (E) 4 3 3/4 4 4 4 4/5 K2 (E) 4 3 4 4/5 4 4 5 K3 (E) 4/5 3/4 4/5 4 4 4/5 5

K4 (G) 5 5 5 5 5 5 4/5 K5 (G) 5 5 5 5 5 5 4/5 K6 (G) 4 3/4 4 4/5 4 4/5 4/5

K7 (B) 4/5 3/4 4 4 4 4 5 K8 (B) 4/5 3/4 4 4 4 4 4/5 K9 (B) 4/5 3/4 4 4 4/5 4/5 4/5

AS

ÝT

Numune kodu

Akma Solma

AL

KA

LÝ

Numune kodu

Akma Solma

K0 4/5 4/5 K0 4/5 4/5

K1 (E) 4/5 4/5 K1 (E) 4/5 4/5 K2 (E) 4/5 4/5 K2 (E) 4/5 4/5 K3 (E) 4/5 4/5 K3 (E) 4/5 4/5

K4 (G) 4/5 4/5 K4 (G) 4/5 4/5 K5 (G) 4/5 4/5 K5 (G) 4/5 4/5 K6 (G) 4/5 4/5 K6 (G) 4/5 4/5

K7 (B) 4/5 4/5 K7 (B) 4/5 4/5 K8 (B) 4/5 4/5 K8 (B) 4/5 4/5 K9 (B) 4/5 4/5 K9 (B) 4/5 4/5

Numune kodu Kuru Yaþ Numune kodu Kuru Yaþ K0 4 2/3 K5 (G) 4 2 K1 (E) 4 2 K6 (G) 4/5 2 K2 (E) 4 2/3 K7 (B) 4 2/3 K3 (E) 4 2 K8 (B) 3/4 2 K4 (G) 3/4 2 K9 (B) 4 2

AS

ÝTA

LK

AL

Ý

AS

ÝT

AL

KA

LÝ



4. SONUÇ VE ÖNERÝLER

Yapýlan deneysel çalýþmalar neticesinde elde edilen sonuçlar aþaðýda özetlenmiþtir.

- Biyoenzim ile iþlem gören kumaþ numunelerinin gramaj deðerlerinde artýþ olmuþtur. Design-Expert 6.0.1 istatistik programý kullanýlarak

E biyoenzimi konsantrasyon deðiþtiðinde gramajý en az etkileyen kimyasal, G biyoenzimi ise en çok etkileyen kimyasal olarak tespit edilmiþtir. En yüksek gramaj deðeri B biyoenziminin % 0,6'lýk konsantrasyonu ile elde edilmiþtir.

- 125, 500, 1000 ve 2000 olmak üzere 4 farklý devirde yapýlan pilling test sonuçlarýna göre, biyoenzim iþlemi ile pilling deðerlerinde iyileþme gözlenmiþtir.

- Patlama mukavemeti deðerleri için ANOVA tablosu ve model grafiði Þekil 8'de verilmiþtir. Görüldüðü gibi 3 enzim türü içinde konsantrasyonun artmasý patlama mukavemeti deðerlerinde düþüþe neden olmuþtur.

Tekstil Terbiyesinde Biyoparlatma Uygulamalarý ve Pamuklu Örme Kumaþlarýn BazýFiziksel ve Kimyasal Özelliklerine Etkisi


En yüksek patlama mukavemeti deðerinin B biyoenziminin % 0,6'lýk konsantrasyonu ile elde edildiði görülmektedir. E biyoenzimi ile iþlem gören numunelerin patlama mukavemeti deðerleri birbirlerine oldukça yakýnken, özellikle B biyoenziminin farklý konsantrasyonlardaki deðerleri arasýnda oldukça büyük farklar vardýr. Sonuçlara göre biyoenzim türünün, konsantrasyonunun ve bunlarýn birbiriyle etkileþiminin patlama mukavemeti üzerinde anlamlý bir etkisinin olduðu tespit edilmiþtir.

- Yüzey görünümleri incelendiðinde, özellikle yüksek konsantrasyonda biyoenzim kimyasallarýyla iþlem gören numunelerin pürüzsüz bir yüzeye sahip olduklarý görülebilmektedir.

- Numune kumaþlarýn haslýk özellikleri incelendiðinde, yýkama haslýðýnýn ve tükürük haslýðýnýn enzimlerden etkilenmediði, genelde E biyoenziminin ter haslýðýný daha olumsuz etkilediði, K2, K6 ve K7 numunelerinin en iyi sürtünme haslýðý sonuçlarýný verdiði tespit edilmiþtir.


DESIGN-EXPERT Plot

Gramaj degeri

X = A: Enzim turuY = B: Enzim konsantrasyonu

Design Points

B1 0,6B2 0,8B3 1,0

B: Enzim konsantrasyonu

Interaction Graph

Gra

maj

dege

ri

A: Enzim turu

E G B

147.3

155.85

164.4

172.95

181.5

22

22

22

Þekil 7. Gramaj deðerleri için model grafiði

ANOVA for Selected Factorial Model

Analysis of variance table [Partial sum of squares]

Sum of Mean F

Source Squares DF Square Value Prob > F

Model 4817.79 8 602.22 242.41 < 0.0001significant

A 2697.65 2 1348.83542.93 < 0.0001

B 50.41 2 25.20 10.14 0.0003

AB 2069.73 4 517.43 208.28 < 0.0001

DESIGN-EXPERT Plot

Patlama mukavemeti

X = A: Enzim türüY = B: Enzim miktari

Design Points

B1 0,6B2 0,8B3 1,0

B: Enzim miktari

Interaction Graph

Pat

lam

am

ukav

emet

i

A: Enzim türü

E G B

583

633.975

684.95

735.925

786.9

22

Þekil 8. Patlama mukavemeti deðerleri için model grafiði

ANOVA for Selected Factorial Model

Analysis of variance table [Partial sum of squares]

Sum of

Mean

F

Source

Squares

DF

Square

Value

Prob > F

Model

1.580E+005 8

19751.42

66.81 < 0.0001 significant

A 93671.78 2 46835.89 158.43 < 0.0001

B 41413.35 2 20706.67 70.04 < 0.0001

AB 22926.23 4 5731.56 19.39 < 0.0001



KAYNAKLAR

Alkýþ, M., “Biyo-Parlatma Yöntemi ile Pamuklu Kumaþlarýn Yüzey Düzgünlüðünün Saðlanmasýnda Olasý Sorunlar” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekstil Eðitimi Anabilim Dalý, s.89., 2003.Ankeny, M., “Single-Bath Dyeing and Bio-Polishing, AATCC Review, p.16-19, May, 2002.Ciechanska, D., Struszczyk, H., Miettinen-Oinonen, A., Strobin, G., “Enzymatic Treatment of Viscose Fibres Based Woven Fabric”, Fibres&Textiles in Eastern Europe, p.60-63, 2002.Duran, K., Y. Ayaz, Ö., “Selülazlarýn Rejenere Selüloz Liflerinde Kullanýmýyla Alternatif Alternatif Terbiye Prosesleri”, Tekstil ve Konfeksiyon, Sayý:5, 390-396, 1999.Khoddami, A., Siavashi, M., Ravandi S.A.H., Morshed, M., “Enzymatic Hydrolysis of Cotton Fabrics with Weft Yarns Produced by Different Spinning Systems, Iranian Polymer Journal, Volume 11 Number 2, p.99-106, 2002.Mazzuchetti, G., Vinels, C., 2005, “Study of Enzyme Treatments Effect on the Pilling Behaviour of Knitted Wool Fabrics”, AUTEX Research Journal, Vol 5, No:1, 55-60. Mccloskey, S.G., Jump, J.M., “Bio-polishing of Polyester and Polyester/Cotton Fabric”, Textile Research Journal, 75 (6), p.480-484, 2005.Oltulu, T., Menceloðlu, Y.Z., Auterinen, A.L., “Tekstil Endüstrisinde Ekolojik Çözüm: Enzimler”, Tekstil Terbiye&Teknik, Sayý:37, 74-78, 1999.

Öktem, T., Özdil, N., Özdoðan, E., “Farklý Eðirme Sistemi ile Elde Edilen Ýpliklerden Üretilen Örme Kumaþlarda Bio-Parlatma Ýþleminin Boncuklanma Özelliðine Etkisi”, Gemsan Teknik Bülten, Sayý 36-37, 2003.Sarkar, A.K., Collins, F., Etters, J.N, “Kinetics of the Enzymatic Hydrolysis of Cellulose”, AATCC Review, p.48-52, March, 2001.Sreenath, H.K., Shah, A.B., Yang, V.W., Gharia, M.M., Jeffries, T.W., “Enzymatic Polishing of Jute/Cotton Blended Fabrics”, Journal of Fermentation and Bioengineering, Vol. 81, No.1, p.18-20, 1996.BS EN ISO 105-E04, Tekstil - Renk Haslýðý Deneyleri - Bölüm E04: Terlemeye Karþý Renk Haslýðý Tayini, Türk Standartlarý, 2006.BS EN ISO 13938-2, Textiles – Bursting Properties of Fabrics, Part:2 Pneumatic Method for Determination of Bursting Strength and Bursting Distension, 1999. DIN 53160, Tükürüðe Dayanýklýlýk Testi



TS EN ISO 105-C06, Tekstil-Renk Haslýðý Deneyleri- Bölüm C06: Evsel Yýkamaya ve Ticari Müesseselerde Yýkamaya Karþý Renk Haslýðý Tayini, Türk Standartlarý, 2001.TS EN ISO 105-X12, Tekstil-Renk Haslýðý Deneyleri- Bölüm X12: Sürtünmeye Karþý Renk Haslýðý Tayini, Türk Standartlarý, 2006.TS EN ISO 12945-2, Tekstil- Kumaþlarda Yüzey Tüylenmesi ve Boncuklanma Yatkýnlýðýnýn Tayini- Bölüm 2: Geliþtirilmiþ Martindale Metodu, 2002. TS 251 Birim Uzunluk ve Birim Alan Kütlesinin Tayini, 1991.



YIL 14SAYI 66



DOKUMA MAKÝNALARINDA ATKI ATMA SÝSTEMÝ

ÜZERÝNE BÝR ÖNGÖRÜ

Sadettin KAPUCU, Evrim AFÞAR, Ýsmail ALBAYRAKGaziantep Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliði Bölümü 27310 Gaziantep

ÖZET

Bu çalýþmada, dokuma makinelerýnda hali hazýrda kullanýlan atký atma sistemleri incelenmiþ ve atký atma sistemi

üzerinde bir öngörü de bulunulmuþtur. Öngörü için yaratýcý problem yada sorun çözme teorisinin araçlarý

kullanýlmýþtýr. “Yenilikçi/Yaratýcý Problem Çözme Teorisi” yeni kuþak ürün ve ürün yöntemlerinin geliþtirilmesi

için güçlü ve yapýsal yöntemler sunmaktadýr. Bu yöntemlerden “Teknik Sistemleri Geliþim Eðilimi” gelecek

teknolojilerinin sistematik olarak yaratýlmasýný/bulunmasýný saðlamaktadýr. Sözü edilen yöntemin atký atma

sistemine uygulanmasýyla elde edilen çarpýcý sonuçlar verilmiþ ve tartýþýlmýþtýr.

Anahtar Sözcükler : Atký Atma Sistemi, Yenilikçi Problem Çözme Teorisi, Teknik Sistemlerin Geliþime

A FORECASTING ON WEFT INSERTION SYSTEM OF

WEAVING MACHINES

ABSTRACT

In this study weft insertion systems in use are examined and a forecasting on the next generation weft insertion

system on weaving machine is presented. “Theory of Inventive Problem Solving” tools are intended for the

forecasting method. “Theory of Inventive Problem Solving” provides a powerful and structured methodology for

development new products and process. “Evolution of Technical System” is a forecasting technique that provides

the next generation system for products. This technique is used for forecasting on the weft insertion system and

remarkable results are obtained and discussed.

Keywords :Weft Insertion System, Inventive Problem Solving Theory, Evolution of Technical Systems


1. Giriþ

Dokuma iþlemi üç ana hareketle gerçekleþtirilmektedir. Bunlar; aðýzlýk açma çözgü ipliklerinin bir kýsmýnýn altta bir kýsmýnýn üste olacak þekilde ayrýþtýrýlmasýna, atký atma ise bu ayrýþtýrýlan çözgü ipliklerinin arasýndan geçirilen atký ipliðinin yerleþtirilmesine ve bu atký ipliðinin tefe ile daha önceki ile yan yana gelmesini saðlayarak kumaþ oluþumunun gerçekleþtirilmesidir. Bu hareketlerden en önemlisi üretime doðrudan etkisi nedeniyle atký atma sistemleridir. Günümüzde tezgah hýzlarýnýn arttýrýlmasý ve kumaþ kalitesinin iyileþtirilmesi amacý ile çok çeþitli atký atma sistemleri geliþtirilmiþtir. Atký ipliðini, oluþan aðýzlýk içerisinden geçirmek için mekikli, kancalý, hava ve su jetli atký atma sistemleri kullanýlmaktadýr.

Mevcut atký atma sistemlerinden mekikli sistemlerde, atký ipliði atký masurasý üzerine sarýlarak mekiðin içine yerleþtirilmektedir. Mekik vuruþ kollarý ile kumaþ enince bir uçtan bir uca atýlýr. Masuradan saðýlan iplik böylelikle açýlan aðýzlýða yerleþtirir. Her bir atký atma iþlemi sýrasýnda birkaç gramlýk atký ipini hareketlendirmek için, aðýrlýðý yaklaþýk yarým kilo olan atký taþýyýcýsýnýn da hareketlendirmek zorunda kalýnmasýdýr. Bu sistemdeki problemler; mekik kütlesinin hýzlandýrýlmasý ve yavaþlatýlmasýnýn zor olmasý, enerji tüketiminin fazla olmasý, mekik yuvasý ve tarak nedeniyle tefe mekanizmasýnýn kütlesinin artmasý nedeniyle tefe salýným hareket hýzýnýn sýnýrlandýrýlmasý gibi dinamik problemler üretim hýzýný kýsýtlamaktadýr. Üreticilerin tezgahlardan beklentileri; yeni eðilimlere uyum saðlayabilme, yüksek kalitede ürün, yüksek üretim kapasitesi, düþük maliyettir. Ýdeal bir dokuma iþleminde olmasý gereken özelliklerin baþýnda, minimum enerji tüketimi ile birlikte tezgah üretim hýzýnýn arttýrýlmasý ve dokunan kumaþ kalitesinin en üst düzeyde elde edilmesidir.

Bir diðer atký atma sistemi olarak kancalý atký atma sistemlerinde atký ipliði, verici kanca tarafýndan bobinin bulunduðu taraftan tutulup aðýzlýðýn ortasýna kadar taþýnýr. Burada alýcý kancaya transfer edilir ve daha sonra alýcý kanca tarafýndan tezgahýn diðer tarafýna taþýnýr. Bu þekilde aðýzlýða yatýrýlan atký ipliði, daha sonra tefelenerek kumaþa dahil edilir. Bu sistemin olumsuz yönleri, ayný kanca baþý ile çok ince ve kalýn atký ipliklerinin atýlamamasý ve verici kancanýn atkýyý kapmasý ile atkýnýn alýcý kancaya transferi anýnda belirli bir seviyede atký gerginliðine ihtiyaç duyulmasýdýr. Atký gerginliðinin çok düþük olmasý veya hiç olmamasý

Dokuma Makinalarýnda Atký Atma Sistemi Üzerine Bir Öngörü

Sadettin KAPUCUEvrim AFÞAR

Ýsmail ALBAYRAK

durumunda, atký ipinin alýcý kanca tarafýndan tutulmasý ve transferinde problemler ortaya çýkmaktadýr. Gerginliðin yüksek olmasý, atký iþlemi esnasýnda maksimum gerginliði artýracaðýndan atký ipliði kopuþ oraný yükselir ve makine randýmaný düþmektedir (Söylemez, v.d., 1982, Sankaranamasivayam, 2007).

Akýþkan jetli atký atma sistemlerinde önce, atký bir bobinden saðýlarak kýlavuz ve gerilim düzenleyiciden geçirilir. Tezgahta, atký ipliði tutucu, püskürtme memesi, atký kesici ve kenar kuvvetlendirme tertibatlarý bulunmaktadýr. Tarak geriye doðru hareket ederken, ölçme cihazý atký ipliðini, her atkýya yetecek uzunlukta hazýrlamaktadýr. Atký tutucular ipliði serbest býrakmýþken, akýþkan jet aðýzlýða sevk edilir ve atký kaydý gerçekleþtirilir. Bu tamamlandýðýnda, tutucular atký ipliðini yakalar. Tarak yeni atkýyý kumaþa tefelerken kesiciler, ipliðin ucunu keserek memeden ayýrýrlar.

Halen mevcut su jeti ile atký atma sistemlerde dýþarýdan saðlanan su, gerekli þartlandýrma ve filtreleme iþlemi gerçekleþtirildikten sonra atký ipiyle birlikte atký memesine beslenmektedir. Hareketli parçasý bulunmayan meme, basit olmasýna karþýlýk, su tüketiminin fazlalýðý ve atký aralarýnda su sýzýntýsý nedeniyle sorun teþkil etmektedir. Memeden sývýnýn dýþarý akýþý, bütünlük arz etmelidir. Bu durum, atký iþlemini saðlayacak bir çekiþ için gereklidir.

Su jetli makinelerde suyun dokuma bölgesinden uzaklaþtýrýlabilmesi için tezgah belirli bir açýda eðimli olarak imal edilir. Bu imal þeklinin dezavantajý ise tezgah eðimli olduðu için üzerindeki elemanlarýnda eðimli olmasý anlamýna gelir ve bu da elektrik donanýmý ve jakarlý sistemin kurulmasýnda sorunlar yaratýr. Burada ki bir diðer sorun jet hýzý belirli bir mesafeden sonra atkýnýn hýzýndan daha küçük deðerlerde olacaktýr. Bu da atkýnýn bükümünün açýlmasýna neden olabilmektedir. Metaller su ile etkileþime girdiklerinde korozyona uðramalarý sebebi ile tezgahýn su ile temas eden bölgelerinin korozyona karþý dayanýklý bir malzemeden yapýlmýþ olmasý gereklidir. Su jeti ile dokunan bazý kumaþlarda, kumaþ özelliðinden dolayý kumaþta aþýrý miktarda su bulunur. Bu suyun kumaþ üzerinden atýlmasý için ek olarak bir kurutma iþlemi yapýlmasý zorunludur (Alpay, 1985).

Günümüzde sýklýkla kullanýlan bir diðer akýþkan atký atma sistemi de hava jetli sistemlerdir. Hava jetli sistemlerde atký atma iþlemi, sýkýþtýrýlmýþ hava kullanýlarak atký ipinin kinetik enerjisinin arttýrýlmasý




sureti ile kanal içerisinde ilerlemesi saðlanýlarak yapýlmaktadýr. Burada atký ipine ilk hareketin verildiði yer ana nozuldur. Bundan dolayý ana nozul tasarýmý önemli yer tutmaktadýr.

Hava jetli atký atma sistemlerinde, havanýn hýzý ile atký ipliði arasýndaki hýz farký çok büyüktür. Bu hýz farkýndan dolayý atký üzerindeki lifler bileþenlere ayrýlýrlar ve bu bileþenler atkýnýn bükümünün açýlmasýna neden olurlar. Elyaflardan oluþan ipliklerde ise elyaflarýn yer deðiþtirmesine neden olmaktadýr. Tezgah eni arttýkça bu sorun daha belirgin olarak görülmektedir. Atký ipliðinin alýcý noktaya sapmadan ulaþtýrýla bilinmesi amacý ile tarak eni boyunca yardýmcý nozullar kullanýlmaktadýr. Fakat diðer yandan bu nozullarýn kullanýlmasý ile fazladan sýkýþtýrýlmýþ hava kullanýlmasý gerekliliði ortaya çýkar ki bu da hava tüketiminin dolayýsý ile maliyetin artmasýna neden olmaktadýr. Burada dikkat edilmesi gereken diðer önemli nokta ise, yardýmcý nozullarýn memelerinde týkanma problemlerinin yaþanmamasý için bu bölgelerin daima toz, kir ve yaðdan uzak tutulmasýnýn saðlanmasý gerekliliðidir. Hava jeti ile çalýþan sistemler yüksek sýklýkta aðýr kumaþ dokuyamamaktadýrlar (Alpay, 1985).

Yukarýda kýsaca atký atma sistemleri incelenmiþ yeterlilikleri ile birlikte yetersizlikleri tartýþýlmýþtýr. Dokuma iþleminde yüksek hýzlara eriþebilmek için, araþtýrmalar devam etmektedir. Elbette amaç sadece yüksek hýzlara eriþmek deðil, ayný zamanda da karþýlaþýlabilinecek problemlerin üstesinden gelinmesidir. Atký atma sistemlerindeki yapýlan yenilikler yeni sistemlerin geliþtirilmesinden çok, varolan sistemlerin geliþtirilmesine dayanmaktadýr. Atký atma sistemi üzerine yapýlan bu çalýþmada yenilikçi ve yaratýcý problem çözme teorisi'nin (TRIZ) bir yapý taþý olan Teknik Sistemlerin Geliþimi (TSG) ve “Fiziksel ve kimyasal etki tablolarý” kullanýlarak mevcut atký atma sistemlerine alternatif sistemlerin ortaya çýkarýlmasý amaçlanmaktadýr.

2. Teknik Sistemlerin Geliþimi (TSG)

Teknolojik öngörü için analitik bir yaklaþým Genrikh Altshuller (1996) tarafýndan yenilikçi ve yaratýcý problem çözme teorisi'nin (TRIZ) bir yapý taþý olarak önerilmiþ ve geliþtirilmiþtir (Fey ve Eugene, 1999), (Kovalick, 1997). TRIZ, yaratýcý-yenilikçi problem çözme teorisinin Rusça'daki karþýlýðýnýn kýsaltmasýdýr. TRIZ fikri ilk defa eski Sovyetler Birliði'nde 1946 yýlýnda, makina mühendisi olan Genrich Altshuller



Ýsmail ALBAYRAK

tarafýndan ortaya atýlmýþtýr. Yaygýn olarak kullanýlmasý ise doksanlý yýllara rastlamaktadýr.

Teknolojik geliþimler düzensiz olarak geliþemeyip bir eðilim içerisinde geliþmektedirler. Altshuller, yüz binlerce patent üzerinde yaptýðý çalýþmasý sonucunda zamanla teknolojik sistemlerin nasýl deðiþtiðine örnek olarak alýnabilecek 8 kalýp ve bu kalýplarýn alt eðilimlerini belirlemiþtir. Bu kalýplar ve eðilimler insanlar ýn ne düþündükler inden çok nasý l düþündüklerine dayandýrýlmýþtýr. TSG gelecek için bir yol haritasý gibidir. Gelecek teknolojilerinin kestirimi yerine bir kiþiye TSG kullanarak gelecek t e k n o l o j i l e r i n i n s i s t e m a t i k o l a r a k yaratýlmasýný/bulunmasýný saðlamaktadýr (Domb, 2000). Bu sekiz kalýp aþaðýda verilmektedir.

? - Teknolojinin bir ömrü vardýr; doðar, büyür, geliþir ve ölür.? - Mükemmelliðin Artýrýlmasý.? - Çeliþkiler sonucu alt sistemlerin orantýsýz geliþimi.? - Dinamikliðin ve kontrol edilebilirliðin artýrýlmasý,? - Karmaþýklýðýn basit sistemlerin bir araya getirilerek artýrýlmasý.? - Parçalarýn uyuþmasý veya uyuþturulmamasý,? - Makro sistemden mikro sisteme enerji alanlarýnýn daha iyi kullanýlanýlarak performans veya kontrol için geçiþiOtomasyonun artýrýlmasýyla insan katkýsýnýn azaltýlmasýdýr

3. TSG' nin atký atma mekanizmasýna uygulanmasý

Bu çalýþmada, teknolojik öngörü yönteminin kolaylýkla uygulanabilmesi için aþaðýdaki adýmlar kullanýlmýþtýr (Domb,2000). Ýlk adýmda, problemin yada sorunun tanýmlamasý gerçekleþtirilir. Ýkinci adýmda, sistem geçmiþinin analizi yapýlýr. Bu adýma kadar olan kýsým hali hazýrda giriþ kýsmýnda detaylý olarak bahsedildiði için burada tekrar edilmeyecektir. Üçüncü adýmda, Teknoloji geliþim kalýplarýnýn uygulanarak geliþimin yapýsal ve fonksiyonel öngörüsü yapýlýr.

Yeni bir teknolojik sistem özel bir problemin belirli ortamlara ve belirli durumlara göre çözümü için geliþtirilir. Atký atma sisteminin gelecekte ne gibi bir teknolojik yapýda olacaðýna iliþkin teknik sistemlerin geliþim kalýplarýndan “Dinamikleþtirme” eðilimi göz önüne alýnarak, Þekil 1'de mevcut sistemler analizi ile birlikte verilmiþtir.




Þekil 1' den de görüleceði üzere bir çok sistemin dinamikleþtirilmesi statik parçanýn hareketli olanla, hareketli olanýn da daha çok birbirlerine göre mafsallarla birleþtirilerek hareketli parçalarla, bir çok mafsallý sisteminde tamamen esnek sistemlerle, esnek sistemlerinde lineer olmayan (hidrolik, pnömatik gibi) sistemlerle ve daha ilerisi ise bu sistemlerin fiziksel ve kimyasal olaylarýn ve etkilerin kullanýldýðý servo kontrollü sistemlerle gerçekleþtirilmesidir.

Dördüncü adýmda, yapýsal ve fonksiyonel hedeflere eriþmek için mühendislik probleminin tanýmlanmasý ve kavramsal çözümün önerilmesidir. Hali hazýrda kullanýlan sistemler ile teknik sistemlerin geliþim kalýplarýndan “Dinamikleþtirme” eðilimi incelendiðinde bir sonraki teknik sistemin çalýþma prensibinde fiziksel ve/veya kimyasal olaylarýn ve/veya etkilerinin kullanýlacaðý görülmektedir. Þekil 1 incelendiðinde ilk akla gelen çözüm manyetik alanýn kullanýlmasýdýr. Bu prensiple çalýþan ve henüz ticarileþmiþ her hangi bir ürün yazarlarýn bildiði kadarý ile yoktur. Atký atma sistemleri için manyetik alan kullanýmý ile ilgili son bilimsel çalýþma Mirjalili (2005) tarafýndan yapýlmýþtýr. Bir model geliþtirilerek manyetik kuvvetin atký atma sisteminin farklý parametreleri üzerine olan etkilerini incelemiþtir. Ayrýca ticarileþme olasýlýðýnýn göstergesi olarak patent taramasý sonunda günümüze yakýn tarihli WO2005098109 nolu Dünya patentine eriþilmiþtir (Werma, 2005). Bir süre sonra manyetik alan kullanan bir atký atma sistemi ile karþýlaþma olasýlýðý yüksektir.



Ýsmail ALBAYRAK

Beþinci adým ise TRIZ'in analitik ve yöntemsel metotlarýnýn kullanýlarak problemin çözümüdür. Uzun erimli strateji olarak patentle korunmasý yapýlmamýþ yeni bir prensip ve/veya tekniðin bulunmasý gereklidir. Bu konu araþtýrma gereksimi yarattýðý için AR-GE bölümü bu konuda çalýþmalarýna baþlamasý gereklidir. Uzun erimli strateji için TRIZ'in analitik ve yöntemsel metotlarýnýn kullanýlmasý gerekli olacaktýr. Atký atma sisteminden istenilen etki yada özellik, bir nesnenin (atký ipi) hareketlendirilmesi olduðuna göre; Örneðin TRIZ'in etkiler ve fiziksel olaylar tablosunu kullanarak farklý çözümler elde edebiliriz. Nesneler üzerinde gerçekleþtirilmesi gereken deðiþik fiziksel ve kimyasal iþlemler için TRIZ yönteminin “Fiziksel ve kimyasal etki tablolarý” nda farklý iþlem teknikleri önerilmektedir (Orloff, 2003). Bu tabloda hali hazýrda kullanýlan iþlemler yada prensipler koyu olarak yazýlmýþtýr. Manyetik alanýn kullanýlmasý henüz ticarileþmemesine raðmen koyu olarak yazýlmýþtýr. Yedinci sýrada verilen ýþýk basýncýnýn atký sistemlerinde kullanýlabilirliði konusunda yapýlacak araþtýrmalar yeni uygulama imkanlarýnýn tespiti için önemli çalýþmalar olacaktýr. Tasarýmcý yenilikçi bir ürün elde edebilmek için üstesinden gelinmesi gerekli birçok sorunla karþý karþýya kalacaðý da bir gerçektir.

Tablo 1. Atký atma iþlemi ile ilgili fiziksel etkiler ve önerilen iþlemler (Orloff, 2003)

4. Sonuç ve Öneriler

Atký atma sistemi üzerine yapýlan bu çalýþmada yenilikçi ve yaratýcý problem çözme teorisi'nin (TRIZ) bir yapý taþý olan Teknik Sistemlerin Geliþimi (TSG) ve “Fiziksel ve kimyasal etki tablolarý” yeni, etkili ürünlerin ve ürün yöntemlerinin geliþtirilmesi için güçlü yapýsal bir yöntem olduðu gösterilmiþtir. Buradaki örnekte TSG' nin sadece Dinamikleþtirme kalýbý kullanýlmýþtýr. Diðer kalýplar ve/veya alt geliþim eðilimleri kullanýlarak çözüm sayýsýnýn artýrýlabilmesi mümkündür. Atký atma sistemlerinin geliþtirilmesiyle ilgili önerilen manyetik alanýn kullanýlmasýyla ilgili çalýþmalar devam etmekte olup kýsa sürede ticarileþme olasýlýðý yüksektir. Bununda ötesinde bu çalýþmada önerilen atký atma sisteminde ýþýk basýncýnýn kullanýlmasý ise henüz kavramsal tasarým aþamasýndadýr. TRIZ metodolojisinin ülkemizde de kopyalama yerine kendilerine özgün ürün yada ürün üretme yöntemlerini kullanýlmasý rekabet için gerekli donanýmý saðlayabilmesi mümkündür.


atký ipi

atký ipi

atký ipi

atký ipi

atký ipi

atký ipi

Kancalý

Esnek Kancalý

Þekil 1: Teknik geliþim eðilimlerinden dinamikleþtirme. Geliþim yönü yukarýdan aþaðýya doðrudur

Fiziksel etki Önerilen iþlem Nesnelerin hareketlendirilmesi 1. Nesnenin üzerine veya nesneye iliþtirilmiþ cisim

üzerine manyetik alan etkisi uygulanmasý, 2. Nesneye elektrik alanýnýn uygulanmasý, 3. Nesneye sývý veya gazýn basýnçýnýn uygulanmasý, 4. Mekanik titreþim uygulanmasý, 5. Merkezcil kuvvet uygulanmasý, 6. Termal genleþme 7. Iþýk basýncýnýn uygulanmasý



Kaynaklar

Alpay,H.R., “Dokuma Makinalarý”, Makina Mühendisleri Odasý, Yayýn No: 114, 1985.Altshuller, G.S., “And Suddenly the Inventor Appeared”, Technical Innovation Center, Worcester, Massachusetts, 1996.Domb Ellen, “Strategic TRIZ and Tactical TRIZ: Using the Technology Evolution Tools”, h t t p : / / w w w . t r i z -journal.com/archieves/2000/01/e/index.htmFey, V.R., ve Eugene I. R., “Guided Technology Evolution (TRIZ Technology Forecasting)” h t t p : / / w w w . t r i z -journal.com/archieves/99jan/99jan_article3/99jan_article3.htmKowalick, J. F., ”Tecnology Forecasting with T R I Z ” h t t p : / / w w w . t r i z -journal.com/archieves/97jan/article2/forecasting.htmlMirjalili, S. A., “Using Electromagnetic Force in Weft Insertion of a Loom” 67 FIBRES &TEXTILES in Eastern Europe July /September 2005,Vol.13,No.3 (51) pp 67-70.Orloff, M. A. 2003. Inventive Thinking through TRIZ, A Practical Guide. Springer-Verlag, ISBN 3-540-44018-6

Söylemez, E., Tümer, T., Serdar, G., Tekstil Makinalarýnda Dinamik Analiz, SEGEM, Yayýn No: 96, Ankara, 1982. Sankaranamasivayam, A., “Advantages Of Shuttleless Looms Over Shuttle Looms In Q u a n t i t a t i v e T e r m s ”

(Eriþim:Haziran 2007)Werma, Rohit, “Electromagnetic Weaving Machine” , World In te l lec tual Proper ty Organization, International Publication Number: WO 2005/098109.

http://www.pdexcil.org/news/39N1002/advantages.htm



Ýsmail ALBAYRAK



YIL 14SAYI 66



TEKSTÝL SEKTÖRÜ ve PATENT TESCÝLLERÝ

Türkay DERELÝ, Alptekin DURMUÞOÐLUGaziantep Üniversitesi, Endüstri Mühendisliði Bölümü / Gaziantep

ÖZET

Patentler, buluþ sahiplerinin ilgili ürünlerini belirli bir süre “üretme, kullanma, satma veya ithal etme” hakkýný

saðlayan belgelerdir. Patent haklarýnýn korunmasý konusundaki yasal statü, 551 sayýlý “Patent Haklarýnýn

Korunmasý Hakkýndaki Kanun Hükmünde Kararname” (KHK) ile düzenlenmiþtir. Ýlgili KHK ile Türkiye'de patent

baþvurularýnýn deðerlendirilmesi yetkisi Türk Patent Enstitüsü'ne (TPE) verilmiþtir. Son yýllarda TPE ile benzer

statüye sahip diðer birçok enstitü; patent verilerini Ýnternet üzerinden yayýmlaya baþlamýþtýr. Bu veritabanlarý

aracýlýðýyla sunulan patent bilgileri, teknolojik geliþmelerin takip edilmesi ve sektördeki ürün deðiþimlerinin

tespiti açýsýndan önemli bilgileri saðlamýþtýr. Ýlgili verilere yönelik deðiþik analizler birçok bilimsel çalýþmaya da

konu olmuþtur. TPE de son dönemde patent bilgilerini içeren veritabanýný kamuya açýk hale getirmiþ

(http://online.tpe.gov.tr) ve bu konuda bilimsel çalýþmalar yapýlmasý yönünde önemli kolaylýklar saðlamýþtýr. Bu

çalýþmada; TPE tarafýndan tescil edilmiþ olan 2419 ulusal/uluslararasý tekstil patenti incelenerek, bu patentlerin

sektörel daðýlýmlarý, yýllara göre izledikleri eðilimler ve Türkiye'de buluþunu tescil ettirmiþ olan ülkelerin

durumlarý analiz edilerek sunulmuþtur.

Anahtar Sözcükler : Tekstil patentleri, teknolojik eðilimler, ulusal tekstil patentleri

TEXTILE INDUSTRY and PATENT GRANTS

ABSTRACT

Patents are the documents which enable owners to keep the right of “producing, using, selling and exporting “of the

relevant products. The regulations on the protection of patent rights are arranged by the Decree-Law No. 551

entitled as “Pertaining to the Protection of Patent Rights”. The relevant decree-law empowers Turkish Patent

Institute (TPI) for the evaluation of the applications. In recent years; the institutes similar to TPI, has started to

declare the patent information via internet. The information supplied by the databases in Internet; have created

important contributions to watch technological change and to trace novel products introduced into market. Thereby

patent information has been issued many scientific studies. TPI has also started to publish the patent information via

internet (http://online.tpe.gov.tr) and this state facilitates the scientific studies. In this study; 2419 granted textile

patents are issued, their sectoral distribution, the trends by the years and the country origins of the applicants has

been analyzed and presented.

Keywords :Textile patents, technology trends, domestic textile patents


1. Giriþ

Patentler, buluþ sahiplerinin geliþtirdikleri teknolojileri bir süre için “üretme, kullanma, satma veya ithal etme” hakkýný saðlayan belgelerdir. Ýþletmelerin araþtýrma geliþtirme (AR&GE) faaliyetlerinin en önemli çýktýsý olan yenilikler/buluþlar, tescilin resmi olarak tamamlanmasý için gerekli belirli bir sürenin ardýndan patent bültenlerinde yayýmlanýrlar. Patentler; ülke teknolojilerinin geliþmiþliði ile ilgili önemli göstergelerdir (Dereli v.d., 2007) .

Ülkemizde patent haklarýnýn korunmasý konusundaki yasal statü, 8/6/1995 tarihli ve 4113 sayýlý Kanunun verdiði yetkiye dayanýlarak Bakanlar Kurulu'nca 24/06/1995 tarihinde hazýrlanan 551 sayýlý “Patent Haklarýnýn Korunmasý Hakkýndaki Kanun Hükmünde Kararname” (KHK) ile düzenlenmiþtir. Ýlgili KHK ile Türkiye'de patent baþvurularýnýn deðerlendirilmesi yetkisi Türk Patent Enstitüsü'ne (TPE) verilmiþtir. Son yýllarda TPE ile benzer statüye sahip diðer birçok enstitü; patent verilerini Ýnternet üzerinden yayýmlaya baþlamýþtýr. Bu veritabanlarý aracýlýðýyla sunulan patent bilgileri, teknolojik geliþmelerin takip edilmesi ve sektördeki ürün deðiþimlerinin tespiti açýsýndan önemli bilgileri saðlamýþtýr.

Ülkemiz son dönemde patent sayýlarýnda önemli artýþlar saðlamasýna karþýn, ülkemizdeki patent sayýlarý geliþmiþ dünya ülkelerine kýyasla oldukça azdýr. Bu çalýþmada ülkemizde tescil edilmiþ olan 2419 tekstil patenti ve bu patentlerin deðiþik kategorilere göre daðýlýmý ele alýnmýþtýr. Bu çalýþmayla ülkemizin lokomotif sektörlerinden biri olarak bilinen tekstil sektörünün, yeni ürünler ve teknolojiler üretmedeki konumunun belirlenmesine çalýþýlmýþtýr. Bu çalýþma, ülkemizin gerek genel olarak teknoloji geliþtirme yönündeki eksiklerinin belirlenmesinde gerekse tekstil sektöründe teknolojik dýþa baðýmlýlýðýnýn bir kez daha ortaya konulmasý açýsýndan oldukça çarpýcý sonuçlar içermektedir.

2. Patentlerin Sýnýflandýrýlmasý

Literatürde patent faaliyetlerini deðiþik kapsamlarda inceleyen birçok çalýþmaya rastlamak mümkündür. Bu çalýþmalarýn içerikleri, belirli bir endüstri, ülke veya firmaya ait patentlerin deðerlendirilmesine yöneliktir (Pavitt, 1997, p. 514). Bu çalýþmalarda mevcut patent sýnýflandýrma sistemlerinden yararlanmak mümkündür. Bu sýnýflandýrmalardan en geçerli olanlarýndan “World

Tekstil Sektörü Ve Patent TescilleriTürkay DERELÝ

Alptekin DURMUÞOÐLU

Intellectual Property Organization” (WIPO- Dünya Entelektüel Mülkiyet Ajansý)'nýn geliþtirmiþ olduðu “International Patent Classification” (IPC- Uluslararasý Patent Sýnýflandýrma Sistemi)'dir. IPC sýnýflandýrma sistemi ilk kez Strasbourg anlaþmasýyla 1971 yýlýnda yürürlüðe girmiþ uluslararasý bir sistemdir. Türkiye'de bu anlaþmaya taraftýr ve TPE'de patentlerin s ý n ý f l a n d ý r ý l m a s ý n d a I P C s i s t e m i n d e n faydalanmaktadýr. IPC sistemi hiyerarþik bir düzene göre tasarlanmýþtýr. Sistem; teknolojileri içeriklerine göre bölümlere, sýnýflara ve alt sýnýflara ayýrmaktadýr (http://www.wipo.int/classifications/ipc/en/). IPC sistemi geliþen ve yeni ortaya çýkan teknolojiler ýþýðýnda 2001 yýlýnda 8. kez güncellenmiþtir. IPC sistemi sekiz ana bölüm ve bölümlere ait muhtelif sýnýf ve alt sýnýflardan oluþmaktadýr. Mevcut olan sekiz bölüm A-H harfleri arasýndaki harflere denk gelecek þekilde sýralanmýþtýr. Bu çalýþmada ele alýnan tekstil teknolojileri IPC bölümlerinden D bölümünü oluþturmaktadýr. D bölümde yer alan patentler, bu çalýþma için TPE'nin çevrimiçi veri tabanýndan (http://online.tpe.gov.tr/) faydalanýlarak ayrý bir veri tabanýnda toplanmýþ ve analiz edilmiþtir.

3. AnalizÜlkemizde 1995 ve 2007 (en son Mart ayý çalýþmaya dâhil edilmiþtir) yýllarý arasýnda 36.435 patent baþvurusu yapýlmýþtýr. Bu baþvurularýn ancak 5.436'sý (14.97 %) yerli baþvurulardýr. Baþvurularýn 30.976 (85,3 %) ise yabancý menþeli baþvurulardýr. Ayný dönemde toplam 20.816 patent tescil edilmiþtir. Bu patentlerin 727'si yerlidir. Yýllara göre baþvuru ve tescil oranlarýnýn detaylý bilgisi Tablo 1'de sunulmuþtur.

Tablo 1. 1995–2007 (Mart) itibariyle tescil edilen ve baþvurularý yapýlan patent sayýlarý


Yýl Toplam

Baþvurular Tescil Edilen

Patentler Yerli Patent Baþvurularý

Yerli Patent Tescilleri

1995 1690 763 170 58 1996 902 601 189 47 1997 1531 450 203 7 1998 2483 774 207 31 1999 3020 1125 276 28 2000 3433 1136 277 23 2001 3214 2109 337 58 2002 1874 1784 414 73 2003 1152 1180 490 93 2004 2262 1936 685 68 2005 3461 3172 935 95 2006 5165 4305 1090 122 2007 792 754 183 24



Ülkemizde ayný yýllarda tescil patentlerin IPC sýnýflarýna göre daðýlýmlarý Þekil 1'de gösterilmektedir. Yeraltý kaynaklarý açýsýndan oldukça zengin olan ülkemizde, en çok “Kimya ve Metalürji” alanýnda patent (4574 patentle) tescili alýndýðý görülmektedir. “Kimya ve Metalürji” alanýnda tescil edilen patentler ülkemizde ayný yýllarda tescil edilen toplam patentlerin %29,3'ünü oluþturmaktadýr. Bu alaný 23,6% ile “günlük insan ihtiyaçlarý” kategorisi takip etmektedir. Sadece Türkiye menþeli yerel baþvurular ele alýndýðýnda en çok patent tescili alýnan alan 128 patentle “günlük insan ihtiyaçlarý” kategorisi olmuþtur. Türkiye'nin lokomotif sektörlerinden tekstil sektöründe alýnan patentler tüm sekiz kategori içerisinde ancak altýncý sýrada (tescilli tüm patentlerin % 5,1'i) kalmýþtýr. Yerel baþvurularda ise tekstil patentleri, 28 patentle yedinci sýrada yer almýþtýr. Türkiye'de tescil edilen tekstil patentlerinin ancak %3.01'ini yerli patentler oluþturmaktadýr.

Þekil 1. 1995–2007 yýllarý arasýnda ülkemizde tescil edilen patentlerin IPC bölümlerine göre daðýlýmlarý

Þekil 2. Ülkemizde alýnan yabancý patentlerin ülkelere göre daðýlým



Ülkemizde 1980–2006 yýlý arasýnda baþvurusu yapýlan 2341 tekstil patentinin %17.7'si yerli baþvurudur. Yabancý baþvurularýn ülkelere göre daðýlýmý Þekil 2'de sunulmuþtur. Yabancý iþletme ve kurumlarýn ülkemizde, tekstil patentlerine yapmýþ olduklarý yatýrýmlarý, sektörün uluslararasý boyutu güçlü bir sektör olmasýyla açýklamak mümkündür (Dickson and Coles, 2000). Bu baþvurularýn önemli bir kýsmý AB ülkeleri tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Almanya; %29 ile bu ülkeler arasýnda ilk sýrada yer alýrken, ABD %21 ile ikinci, Ýsviçre % 9 ile üçüncü sýrada yer almaktadýr. Bu durum, ismi geçen ülkelerin özellikle tekstil makinesi imalatýnda dünya çapýnda önemli yere sahip olmasýyla açýklanabilir. Buna karþýn ülkemizin tekstil teknolojilerinin geliþtirilmesi konusunda, diðer ülkelere kýyasla oldukça geride olduðunu söylemek yanlýþ olmayacaktýr. 1980–2006 yýllarý arasýnda tescil edilen tekstil patentlerinin alt sýnýflara göre daðýlýmý Tablo 2'de belirtilmiþtir. Tabloda belirtilen sýnýf ve alt sýnýflarýn içerdiði teknolojilerin tam listesi Tablo 3'de yer almaktadýr. Ayrýca ülkemizde tescil edilen tekstil patentlerinin sýnýflarýnýn daðýlýmý Tablo 4 'de sunulmuþtur. Ülkemizde en çok tescil edilen tekstil sýnýfý patentleri, 343 patentle “tekstil dokumalarýný nemli yýkama, kurutma, ütüleme ya da presleme” ile ilgili patentler olmuþtur. Bu gurubu, 203 patentle; “Suni elyaf, iplikler, lifler (elyaf), fýrça kýllarý veya kurdelelerin üretimindeki kimyasal özellikler; karbon elyafýnýn üretimi için özel olarak uyarlanmýþ olan cihazlar” almýþtýr.

Tablo 2. 1980–2006 yýllarý arasýnda tescil edilen tekstil patentlerinin alt sýnýflara göre daðýlýmý


ABD

21%

ITALYA

8%JAPONYA

4%

BELCIKA

5%

ISVIÇRE

9%

AVUSTURYA

3%

DÝÐER

8%

FRANSA

8%

ALMANYA

29%

INGILTERE

5%



Tablo 3. IPC sistemde belirtilen D bölümü patentlerinin sýnýf ve alt sýnýflar için tam listesi

Tablo 4. Ülkemizde en çok tescil edilen tekstil patentleri sýnýflarý



4. Sonuçlar ve DeðerlendirmelerÜlkemizdeki patent faaliyetleri (patent tescili ve baþvuru iþlemleri) geliþmiþ ülkelerdeki patent faaliyetlerine kýyasla oldukça sýnýrlýdýr. Bu durumu; ülkemizdeki AR&GE yatýrýmlarýnýn sýnýrlý oluþu ve halen tam olarak çözülememiþ, alt yapý ve insan gücü problemiyle açýklamak yanlýþ olmayacaktýr. Ülkemizde 2006 yýlý içerisinde 4427 patent tescil edilmiþken, Japonya'da 23 saniyede bir patent tescili yapýlýyor olmasý oldukça önemli bir farký iþaret etmektedir. Öte yandan, ülkemizde patent faaliyetlerinin, kýsýtlý da olsa, genel olarak bir artýþ trendi izlemesi gelecek için umut verici gözükmektedir.

Ülkemizde tescil edilen patentlerin önemli bir çoðunluðunun yabancýlar tarafýndan alýnmasý dikkatle ele alýnmasý gereken bir diðer noktadýr. Patentlerin bir teknolojinin sadece üretim hakkýný deðil ayný zamanda kullanma, satma veya ithal etme hakkýný da saðladýðý dikkate alýndýðýnda, ülkemizde alýnan yabancý patentlerin pazarlama stratejisi açýsýndan yabancý üreticilere önemli avantajlar saðladýðý göz önünde bulundurulmalýdýr.

Ülkemizin lokomotif sektörlerinden olan tekstil sektöründeki patent faaliyetleri ise diðer sektörlere göre oldukça küçük bir paya sahiptir. Son dönemde emek gücünün oldukça ucuz olduðu ülkelerin ülkemiz rekabet gücü önünde oluþturduðu belli baþlý tehditlerin giderilmesi ancak kendi teknolojimizi geliþtirmemizle mümkün olacaktýr. Ancak ülkemizde tescil edilmiþ olan mevcut tekstil patentlerinin önemli bir kýsmý yabancýlarýn mülkiyetindedir. Var olan yerli tekstillerin ise yeterli sayýda olduðunu söylemek oldukça zordur. Bu durumda ülkemizin tekstil sektörü için geleceðe yönelik vizyonunu dikkatli bir þekilde belirlemesi ve teknolojik yeniliði teþvik eden bir yapýnýn oluþturulmasýna ihtiyacý vardýr.

KaynakçaDereli, T., Durmuþoðlu, A., “Patent Alarm Sistemi (PAS)“, YA/EM'2007: Yöneylem Araþtýrmasý / Endüstri Mühendisliði XXVII. Ulusal Kongresi, Ýzmir, 2-4 Temmuz, 624-629, 2007.

Dickson K., Coles M., “Textile design protection: Copyright, CAD and competition“ Technovation, 20(1), 47-53, 2000.

Pavitt, K.,. “Transforming centrally planned systems of science and technology: The problem of obsolete competencies“. In: Dyker, D.A., Editor, 1997. The Technology of Transition: Science and Technology Policies for Transition Countries, Central European University Press, Budapest, 43–60, 1997.

http://online.tpe.gov.tr/http://www.wipo.int/classifications/ipc/en/


D 01 DOÐAL VEYA SUNÝ ÝPLÝKLER VEYA LÝFLER; BÜKÜM D 01 B Elyaf elde etmek amacý ile örneðin büküm için, tabii elyaflý malzemenin mekanik olarak iþlenmesi D 01 C Büküm amacý ile elyaf veya Filamant elde etmek amacý ile elyaflý malzemenin kimyasal olarak

iþlenmesi; Hayvani elyafý yeniden elde etmek için bez paçavralarýný kömürleþtirme D 01 D Suni elyaf, ipliklikler, lifler, fýrça kýllarý veya kordelelerin üretimindeki mekanik metod veya

cihazlar D 01 F Suni elyaf, iplikler, lifler (elyaf), fýrça kýllarý veya kordelelerin üretimindeki kimyasal özellikler;

Karbon elyafýnýn üretimi için özel olarak uyarlanmýþ olan cihazlar D 01 G Elyafýn örneðin büküm için, ön iþlem görmesi D 01 H Bükme (Eðirme) veya burma D 02 BÜKÜLMÜÞ ÝPLÝKLER; BÜKÜLMÜÞ ÝPLÝK VEYA HALATLARI MEKANÝK APRE

ÝÞLEMÝ; ÇÖZME VEYA SARMA D 02 G Lif, filament, bükülmüþ iplik veya iplikleri havlandýrma veya kývýrma D 02 H Çözme, sarma veya çapraz dokuma D 02 J Filaman, ip, iplik, sicim, halat veya benzerlerinin apre iþlemi veya tasarlamasý D 03 DOKUMA D 03 C Argaçlama mekanizmalarý(Shedding); Numune kartlarý veya Zincirleri; Kartlarýn delinmesi;

Desenleme numuneleri D 03 D Dokuma Kumaþlar; Dokuma yöntemleri; Dokuma tezgâhlarý D 03 J Yardýmcý dokuma cihazlarý; Dokumacý aletleri; Mekikler D 04 ÖRME; DANTELA ÖRME; ÖRME; KENAR KOYMA; DOKUNMAMIÞ BEZLER

(KUMAÞLAR) D 04 B Örme D 04 C Dantelâ örme veya üretimi, dantel kafesi veya karbonize dantelâ dâhil; örme makineleri; Ekstrafor;

Dantelâ D 04 D Baþka þekilde sýnýflandýrýlmamýþ olan Pervazlar, Kordeleler, Þeritler veya Bantlar D 04 G Filamanlý materyalin (malzemenin) örülmesi ile að yapma: Ýlmekli Halýlar veya Resimli Kalýn Örme

Kumaþlar yapma; Baþka þekilde sýnýflandýrýlmamýþ olan örme D 04 H Tekstil dokumalarý (Kumaþlarý) yapma, örneðin elyaflý veya filamanlý malzemeden; Bu gibi iþlem

veya cihazlar ile yapýlan kumaþlar örneðin keçeler, dokunmamýþ kumaþlar; Hidrofil Pamuk, Tela, Vatka; Vatka kaplama

D 05 DÝKÝÞ; NAKIÞ ÝÞLEME; TAFTÝNG D 05 B Dikiþ D 05 C Nakýþ iþleme; Tafting D 06 TEKSTÝL VEYA BENZERLERÝNÝN ÝÞLENMESÝ; NEMLÝ YIKAMA; BAÞKA

ÞEKÝLDE SINIFLANDIRILMAMIÞ OLAN ESNEK MALZEMELER D 06 B Tekstil malzemelerini sývý, gaz veya buharlar ile iþleme D 06 C Tekstil dokumalarýný (kumaþlarýný) tam Hazýrlama, Apreleme, Germe veya Uzatma D 06 F Tekstil dokumalarýný nemli yýkama, kurutma, ütüleme ya da presleme. D 06 G Halý, kilim, çuval, meþin veya diðer deri ya da tekstil madde ve dokumalarýnýn mekanik olarak veya

basýnçla temizlenmesi; Esnek borumsu (tüp þeklinde) veya diðer içi oyuk maddelerin (eþyalarýn) ters yüz edilmesi

D 06 H Tekstil materyallerinin iþaretlenmesi, kontrolü, dikiþi veya kesilmesi D 06 J Tekstil dokumalarý veya giyim eþyalarýný kývýrma D 06 L Lif, iplik, kumaþ (dokuma), kuþtüyü veya yapma lifli mallarýn aðartýlmasý, örneðin optik aðartma,

kuru temizleme veya yýkama; Deri veya kürklerin aðartýlmasý D 06 M Lif, iplik, Dokuma ipliði, kumaþ, kuþtüyü veya böyle malzemelerden yapýlmýþ lifli ürünlerin sýnýf D

06'nýn baþka bir yerinde verilmeyen iþlenmesi. D 06 N Bir Makromoleküler Katý Malzeme ile kaplý bir elyaflý Örtüden meydana gelmiþ olan Duvar,

Döþeme veya benzerlerini kaplama malzemeleri, örneðin linolyum, muþamba, suni deri, tavan keçesi (katranlý kâðýt), baþka þekilde sýnýflandýrýlmamýþ olan esnek tabaka malzeme

D 06 P Tekstillerin boyama veya basýmý; Deri, kürk veya herhangi bir þekildeki katý makro moleküler maddelerin boyanmasý

D 06 Q Tekstilleri süsleme D 07 HALATLAR; ELEKTRÝK DIÞINDAKÝ KABLOLAR D 07 B Genel olarak halat veya kablolar

Sýra IPC Sýnýfý Sýnýf Baþlýðý Patent Sayýsý

1 D06F Tekstil dokumalarýný nemli yýkama, kurutma, ütüleme ya da presleme.

343

2 D01F Suni elyaf, iplikler, lifler (elyaf), fýrça kýllarý veya kordelelerin üretimindeki kimyasal özellikler; Karbon elyafýnýn üretimi için özel olarak uyarlanmýþ olan cihazlar

203

3 D06M Lif, iplik, Dokuma ipliði, kumaþ, kuþtüyü veya böyle malzemelerden yapýlmýþ lifli ürünlerin sýnýf D 06’nýn baþka bir yerinde verilmeyen iþlenmesi.

196

4 D06P Tekstillerin boyama veya basýmý; Deri, kürk veya herhangi bir þekildeki katý makromoleküler maddelerin boyanmasý

192

5 D04H

Tekstil dokumalarý (Kumaþlarý) yapma, örneðin elyaflý veya filamanlý malzemeden; Bu gibi iþlem veya cihazlar ile yapýlan kumaþlar örneðin keçeler, dokunmamýþ kumaþlar; Hidrofil Pamuk, Tela, Vatka; Vatka kaplama

172

6 D03D Dokuma Kumaþlar; Dokuma yöntemleri; Dokuma tezgâhlarý 161

7 D01D Suni elyaf, ipliklikler, lifler, fýrça kýllarý veya kordelelerin üretimindeki mekanik metod veya cihazlar

125

8 D06B Tekstil malzemelerini sývý, gaz veya buharlar ile iþleme 113 9 D04B Örme 107


AATCC International Conference

10-12 Mart 2009

Ýletiþim

Kim Nicholson

tel: +1 919 549 3535; fax: +1 919 549 8933

E-posta: [email protected]

www.aatcc.org.

Myrtle Beach, Güney Carolina, ABD

2nd World Conference on 3D Fabrics and their Applications

6–7 Nisan 2009

Ýletiþim

www.texeng.co.uk

Greenville, Güney Carolina, ABD

International Year of Natural Fibers – Natural Fibers in Australasia

15–17 Nisan 2009

Ýletiþim

http://www.otago.ac.nz/textiles/naturalfibres09/

Dunedin, Yeni Zelanda

The First World Conference on Software for the Textile and Clothing Industries

21–22 Mayýs 2009

Ýletiþim

Xiaogang Chen

E-posta: [email protected])

ULUSLARARASI KONFERANSLAR VE KONGRELER

www.texeng.co.uk

Manchester, Ýngiltere

AUTEX 2009 World Textile Conference

26-28 Mayýs 2009

Ýletiþim

Doç. Dr. E. Perrin AKCAKOCA KUMBASAR

Ege Üniversitesi Tekstil Mühendisliði

35100 Bornova – Ýzmir

Tel ve Fax:+90 (232) 339 92 22 E - p o s t a : a u t e x 2 0 0 9 @ m a i l . e g e . e d u . t r , [email protected]

Cesme - Ýzmir

48th Dornbirn Man-Made Fibers Congress

16-18 Eylül 2009

Ýletiþim

Austrian Man-Made Fibers Institute Congress Office Dornbirn Rathausplatz 1 A-6850 Dornbirn Austria Tel: +43 (0)5572 36850 Fax: +43 (0)5572 31233

http://www.dornbirn-mfc.com/en/

2008 International Nonwowens and Technical Conference - INTC 2009

21-24 Eylül 2009

Ýletiþim

Tel. (919) 233-1210 126

Fax (919) 233-1282

www.inda.org/events/index.html

Denver, CO, ABD

“Tekstil ve Mühendis”dergisi, özgün bilimsel araþtýrmalar ile ilginç

uygulama çalýþmalarýna yer veren ve bu niteliði ile hem araþtýrmacýlara

hem de uygulamadaki mühendislere seslenmeyi amaçlayan bir dergidir.

Dergide tekstille ilgili bilimsel, teknik, ekonomik içerikli, her konuda yazý

yayýnlanýr. Bu yazýlar, yazým kurallarýna göre hazýrlanmýþ özgün araþtýrma

ürünü yazýlar veya belirli bir konuyu yeterli sayýda kaynaktan araþtýrarak

hazýrlanmýþ derleme yazýlar biçiminde olabilir. Dergide yayýnlanacak

özgün ve derleme yazýlar ile ilgili yazým kurallarý aþaðýda verilmektedir:

Genel Yazým Kurallarý- Yazý dili Türkçe'dir. Metin yalýn bir dil ile yazýlmalý, Türkçe yazým

kurallarýna uygun olmalý, devrik cümleler içermemelidir. Tam Türkçe

çevirisi ile birlikte olmak kaydý ile Ýngilizce yazýlmýþ bilimsel makaleler

de yayýnlanabilecektir.- Dergide yayýnlanmasý istenen yazýlar, standart A4 boyutundaki 1. hamur

kaðýda üstten 3.5 cm, alttan 3.5 cm, saðdan 2.5 cm ve soldan 2.5 cm boþluk

olacak þekilde hazýrlanmalýdýr.- Yazýlar, Windows uyumlu geliþmiþ bir kelime iþlemci (Winword)

kullanýlarak hazýrlanmalýdýr.- Metin ve baþlýk bölümlerinin tamamý Times New Roman yazý karakteri

ile yazýlmalýdýr. - Yazý baþlýðý ortalanmýþ olarak 16 punto, büyük ve koyu harflerle

yazýlmalýdýr. Yazý baþlýðý kýsa ve açýk olmalý, içeriði yansýtmalýdýr. Yazý

baþlýðýndan sonra iki satýr boþluk býrakýlýp sað köþeye yaslatýlarak yazar

adlarý küçük ve soyadlarý büyük harflerle 12 punto ile yazýlmalýdýr. Birden

fazla yazar tarafýndan hazýrlanmýþ yazýlarda yazar adlarý alt alta yazýlmalý,

unvan kullanýlmamalý, yazar adresleri yazar adlarýnýn hemen altýnda

verilmelidir.- Metinin baþýna önce Türkçe, sonra yabancý dilde en çok 100 sözcükten

oluþan, okuyucuya yazýnýn konusunu, önemini, güncelliðini tanýtan özet

konulmalýdýr. Türkçe özet yazar adlarýndan sonra iki satýr boþluk

býrakýlarak 12 punto koyu harfler ile yazýlmýþ “ÖZET” baþlýðýný takiben

iki yana dayalý olarak yazýlmalýdýr. - Türkçe özetten sonra bir satýr boþluk býrakýlarak çalýþma alanýný

tanýmlayan en az dört adet anahtar kelime verilmelidir. - Anahtar kelimelerden sonra iki satýr boþluk býrakýlarak 16 punto büyük

ve koyu harflerle ortalanmýþ olarak yazýnýn Ýngilizce baþlýðý verilmelidir.

Ýngilizce baþlýðýn ardýndan bir satýr boþluk býrakýlarak 12 punto koyu

harfler ile yazýlmýþ “ABSTRACT” baþlýðýný takiben iki yana dayalý olarak

Ýngilizce özet yazýlmalýdýr. - Ýngilizce özetten sonra bir satýr boþluk býrakýlarak çalýþma alanýný

tanýmlayan en az dört adet anahtar kelime (keywords) verilmelidir.- Türkçe yazýlarda; Türkçe baþlýk ve özet, Ýngilizce yazýlarda ise Ýngilizce

baþlýk ve özet önce gelmelidir.- Metin içerisindeki ana baþlýklar 12 punto, koyu ve büyük harf, alt

baþlýklar 12 punto koyu ve küçük harf, metin ise 12 punto olacak þekilde

düzenlenmelidir. - Metin, iki yana dayalý þekilde, bir satýr aralýklý olarak yazýlmalý, satýr

baþý kullanýlmayýp paragraflar arasýnda bir satýr boþluk verilmelidir. Metin

yazýlýrken hiçbir özel format (header, footer, heading) kullanýlmamalýdýr.- Yazýlarda, bölüm ve alt bölüm baþlýklarý numaralandýrýlmalýdýr.

Baþlýklardan önce ve sonra bir satýr boþluk býrakýlarak takip eden metin

yazýlmalýdýr.- Yazýlarda yalnýzca SI birimleri kullanýlmalýdýr. Ancak zorunlu olarak

kullanýlan deðiþik birimlerin parantez içinde SI eþdeðeri verilmelidir.

Þekiller, Tablolar ve Formüller - Bütün þekiller basým kalitesi açýsýndan mümkün olan en yüksek

çözünürlükte hazýrlanmalýdýr. Þekil isimleri sýra ile numaralandýrýlmalý ve

þekil altýnda ortalanarak 10 punto olacak þekilde yer almalýdýr.- Tablolar sýra ile numaralandýrýlmalý, tablo baþlýklarý 10 punto

büyüklüðünde tablonun üstünde sola dayalý olarak yer almalýdýr.- Þekil ve tablolar metin içinde bir satýr boþluk býrakýlarak ilgili olduklarý

kýsma konulmalý, þekil ve tablolardan sonra boþluk býrakýlmadan þekil ve

tablo isimleri yer almalýdýr. - Her türlü formül, bilgisayar ile yazýlmalý ve yazý alanýnýn soluna

yaslanmalý, formül veya baðýntý veriliþ sýrasýna göre yazý alanýnýn sað

kýsmýna yaslanacak þekilde parantez içinde (1) þeklinde

numaralanmalýdýr. - Metinde kullanýlan semboller uluslararasý kullanýma uygun seçilmeli;

her bir sembol kullanýldýðý yerde tanýmlanmalýdýr.

Kaynaklar-Alýntýlar- Kaynaklar metinin hemen sonunda yer almalýdýr. - Kaynaklar metin içerisindeki kullaným sýrasýna göre numaralandýrýlarak

kaynaklar kýsmýna yerleþtirilmelidir. Kullanýlan kaynaklar metin

içerisinde bu numaralar esas alýnarak [köþeli parantez içerisinde]

belirtilmelidir. - Etik kurallarý gereðince, alýntýlar metindee týrnak içinde verilmelidir ve

bir referans numarasý ile kaynak belirtilmelidir.- Kaynaklar aþaðýdaki formata uygun olarak yazýlmalýdýr;

- Süreli Yayýnlar: Yazar(larýn) Soyadý, Adýnýn baþ harfi., (Yýl),

Çalýþmanýn Baþlýðý, Dergi Ýsmi, Sayýsý, Numarasý, Sayfa.- Kitaplar: Yazar(larýn) Soyadý, Adýnýn baþ harfi., (Yýl), Kitabýn

Baþlýðý, Yayýnevi, Basýldýðý yer. - Kongreler: Yazar(larýn) Soyadý, Adýnýn baþ harfi., (Yýl), Çalýþmanýn

Baþlýðý, Kongre veya Kongre Kitabý Adý. Sayfa, Tarih, Yapýldýðý Yer.- Ýnternet:- Yazar(larýn) Soyadý, Adýnýn baþ harfi. Çalýþmanýn Baþlýðý,

Ýnternet Adresi, Eriþim Tarihi

Çalýþmanýn Dergiye Yollanmasý- Yazar(lar) makale ile birlikte yazýþmalardan sorumlu kiþinin telefon

numarasý ve e-posta gibi iletiþim bilgilerini ayrýca yollamalýdýr.- Makalenin kaðýda basýlmýþ üç örneði ile CD'deki kopyasý dergi yazýþma

a d r e s i n e g ö n d e r i l e b i l i r y a d a ç a l ý þ m a n ý n b i r ö r n e ð i

[email protected] adresine iletilebilir.- Makalede kullanýlan þekiller ayrýca jpg veya tif formatýnda ayrý bir

dosya olarak iletilmelidir.

Yazýlarýn Deðerlendirilmesi- Yazýlar baþka süreli yayýnlarda yayýnlanmýþ olmamalýdýr. Herhangi bir

toplantýda teblið olarak sunulmuþ veya sunulacak ise bu açýk olarak

belirtilmelidir.- Dergi adreslerine gönderilen yazýlarýn yayýnlanýp yayýnlanmayacaðýna

ve yayýnlanma sýrasýna “Tekstil ve Mühendis”dergisi 'Yayýn Kurul'u karar

verir.- Dergiye gelen yazýlar 'Yayýn Kurulu'nun belirleyeceði ve adlarý saklý

tutulan en az üç uzman tarafýndan yazar kimliði bilinmeksizin

deðerlendirilir.- Dergide yayýnlanan çalýþmalar tartýþmaya açýktýr. Uzman

deðerlendirmeleri sonucunda Yayýn Kurulu'nda oluþan görüþler

doðrultusunda yazarlardan düzeltme-ekleme-çýkarma istenebilir veya

yazýlar red edilebilir.Dergide yayýnlanan ve yayýnlanacak yazýlara telif ücreti

ödenmeyecektir.

TEKSTÝL VE MÜHENDÝS DERGÝSÝ YAZIM KURALLARI DEÐÝÞÝYOR!

Tekstil ve Mühendis Dergisinde yayýnlanacak makalelerde 67. sayýdan itibaren aþaðýda ayrýntýlarý verilen yazým kurallarý uygulanacaktýr. Dergimize yayýn gönderecek olan üyelerimize ve

akademisyenlere önemler duyurulur.

Her birimizin gerek mesleðimiz ile ilgili gerekse ülkemizdeki sektörel ve ya genel durum ile ilgili olarak söz

söyleme hakký bulunmaktadýr. Mesleki olarak tekstil mühendislerinin bir çatý altýnda olacaðý kurum Tekstil

Mühendisleri Odasýdýr. Henüz üye olmadýysanýz en yakýn þubemize baþvurun, sözünüzü ve uygulamalarýnýzý aktif

olarak gerçekleþtirin.Türk Mühendis ve Mimar Odalarý Birliði (TMMOB) 7303 sayýlý yasa, 66 ve 96 sayýlý Kanun Hükmünde Kararnamelerle

deðiþik 6236 sayýlý yasayla 1954 yýlýnda kurulmuþtur. TMMOB tüzel kiþiliðe sahip, Anayasanýn 135. Maddesinde

belirtilen kamu kurumu niteliðindeki bir meslek kuruluþudur. TMMOB çalýþmalarýný 23 meslek odasý ve bu odalara

baðlý 160 þube ve 30 Ýl Koordinasyon Kurulu ile sürdürmektedir. TMMOB'a baðlý odalara 50 kadar mühendislik,

mimarlýk ve þehir plancýlýðý disiplininden mezun olan mühendis, mimar ve þehir plancýlarý üyedir. 6235 sayýlý “Türk

Mühendis Mimar Odalarý Birliði Yasasý” uyarýnca Türkiye'de özel sektörde mesleki alanlarda çalýþan mühendislerin

TMMOB çatýsý altýndaki baðlý bulunduklarý odaya kayýtlý olarak görevlerini sürdürmeleri zorunludur. (Madde 33). Bu

gereði yerine getirmeyen söz konusu mühendisler Türkiye'de mesleki faaliyetten men edilmektedir. (Madde 38).Bu yasa uyarýnca özel sektörde çalýþan tüm mühendislerin oda üyesi olmalarý gerekmektedir. Türkiye'de yaklaþýk

7000 “Tekstil Mühendisi” çalýþmaktadýr. Ancak bu rakamýn %25'i odaya kayýtlýdýr. Bu oran Türkiye'deki

örgütlenebilme, ekip çalýþmasýna yatkýnlýk, birlikte hareket edebilme ve hedef birlikteliði konularýna bakýþ

açýmýzýn da açýk bir göstergesidir. Kalkýnmak, kaynaklarýmýz ýþýðýnda Türkiye'nin hedeflerini daha doðru

belirleyebilmek ve ülkemizi hedeflere omuz omuza taþýyabilmek için, tekstil mühendislerini odaya üye olmaya

davet ediyoruz.

TEKSTÝL MÜHENDÝSLERÝ ODASITekstil Mühendisleri, örgütlerini 1973 yýlýnda TMMOB tarafýndan alýnan karar gereði “Makine Mühendisleri Odasý”

içinde sürdürmüþlerdir. TMMOB 32. genel kurul kararýyla 23 Mayýs 1992 tarihinde “Tekstil Mühendisleri Odasý”

kurularak, birliðin halkasýna 21. meslek örgütü olarak katýlmýþtýr. Ýlk genel kurulunu ise19 Eylül 1992'de Bursa'da

gerçekleþtirmiþtir. Bu gün merkezi Ýzmir'de olan odamýz, Bursa, Denizli, Güney Bölge, Ýzmir, Ýstanbul þubeleriyle ve

il temsilcilikleriyle faaliyetlerini sürdürmektedir.Ülke ve toplum yararlarý doðrultusunda Tekstil Sanayinin ulusal çýkarlara uygun yönden geliþmesini saðlamak

amacýyla gerekli inceleme ve araþtýrmalarý yapmak ve bunlarýn “Tekstil ve Konfeksiyon Sektörü”nün ve “Tekstil

Mühendisleri”nin yararýna sunmayý amaç edinen meslek örgütümüz tarafýndan saðlanan hizmetler þunlardýr:-Serbest Mühendislik ve Müþavirlik (SMM) Belgesi-Meslek içi eðitim çalýþmalarý-Yayýn çalýþmalarý-Bilirkiþilik hizmetleri-Sempozyum ve seminerler-Tekstil proje ve raporlarýný denetlemek-Tekstil mühendisliði alanýnda teknik çalýþmalar yürütmek-Tekstil ürünlerine kalite belgeleri vermek ve denetlemek-Tüketicilerin bilinçlendirilmesine ve korunmasýna yönelik çalýþmalar-Sosyal ve kültürel etkinlikler

TEKSTÝL MÜHENDÝSLERÝ ODASI ÜYELÝÐÝ VE ÜYELÝK ÞARTLARIGelirlerinin büyük bir kýsmýný üyelerinin ödediði aidatlarla ve yapýlan aktiviteler sonucu elde edilen gelirle

saðlayan meslek örgütümüz bünyesine katýlan her yeni üyeyle gücüne güç katmaktadýr. Meslektaþlarýmýzýn, üyelik

için aþaðýda listelenmiþ belgeler ile þubelere baþvurmalarý gerekmektedir;-2 adet kayýt formu (Þubelerden veya www.tmo.org.tr adresinden temin edilebilir)-Diploma fotokopisi (noter tasdikli sureti ya da aslý tarafýmýzdan görülmek koþuluyla fotokopisi)-Nüfus cüzdaný fotokopisi-5 adet fotoðraf (pasaport formuna uygun)-Evlilik cüzdaný fotokopisi (evli bayanlar için)

Tekstil Mühendisleri Odasý ile ilgili her türlü bilgi ve geliþmeleri www.tmo.org.tr adresinden takip edebilir, her

türlü yazýþmalarýnýzý [email protected] adresinden yapabilirsiniz.

TMMOB TEKSTÝL MÜHENDÝSLERÝ ODASIÜYE OLUN VE AKTÝF KATILIN

Documents

TEKSTiL VE MÜHENDiS