Taal en Taalwetenschap

Taal en Taalwetenschap

Tweede Editie

RedactieAnne E. Baker,

Jan Don enKees Hengeveld

A John Wiley & Sons, Ltd., Publication

This second edition first published 2013© 2013 John Wiley & Sons, Inc

Edition History: Blackwell Publishers Ltd. (1e, 2002)

Wiley-Blackwell is an imprint of John Wiley & Sons, formed by the merger of Wiley’s global Scientific, Technical and Medical business with Blackwell Publishing.

Registered OfficeJohn Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex, PO19 8SQ, UK

Editorial Offices350 Main Street, Malden, MA 02148-5020, USA9600 Garsington Road, Oxford, OX4 2DQ, UKThe Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex, PO19 8SQ, UK

For details of our global editorial offices, for customer services, and for information about how to apply for permission to reuse the copyright material in this book please see our website at www.wiley.com/wiley-blackwell.

The right of Anne E. Baker, Jan Don, and Kees Hengeveld to be identified as the authors of this work has been asserted in accordance with the UK Copyright, Designs and Patents Act 1988.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, except as permitted by the UK Copyright, Designs and Patents Act 1988, without the prior permission of the publisher.

Wiley also publishes its books in a variety of electronic formats. Some content that appears in print may not be available in electronic books.

Designations used by companies to distinguish their products are often claimed as trademarks. All brand names and product names used in this book are trade names, service marks, trademarks or registered trademarks of their respective owners. The publisher is not associated with any product or vendor mentioned in this book. This publication is designed to provide accurate and authoritative information in regard to the subject matter covered. It is sold on the understanding that the publisher is not engaged in rendering professional services. If professional advice or other expert assistance is required, the services of a competent professional should be sought.

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

Taal en taalwetenschap / redactie: Anne E. Baker, Jan Don & Kees Hengeveld. – 2nd ed. p. cm. Includes bibliographical references and index. ISBN 978-0-470-67213-6 (pbk. : alk.) 1. Linguistics. 2. Linguistics–Problems, exercises, etc. I. Baker, Anne, 1948 July 8- II. Don, Jan, 1963- III. Hengeveld, Kees, 1957- P121.T23 2012 410–dc23 2012026644

A catalogue record for this book is available from the British Library.

Set in 9 on 11 pt Minion by Toppan Best-set Premedia Limited

1 2013

Inhoud

Lijst figuren en tabellen xi

Voorwoord xiii

Illustratiebronnen xv

Deel I Taal en Taalvermogen 1

1 Van taal naar taalwetenschap 31.1 Inleiding 31.2 Talen 41.3 Andere talen 71.4 Verschillen 111.5 Taalwetenschap 131.6 Verschillende grammatica’s 141.7 De inhoud van dit boek en de deelterreinen van de taalwetenschap 16Samenvatting 18Opdrachten 19Zelftoets 19Verantwoording en verder lezen 20

2 De taalgebruiker 212.1 Inleiding 212.2 Kennen en kunnen: het cognitief systeem 222.3 Taal en hersenen 242.4 Taalbegrip 27

2.4.1 Hetherkennenvanklanken 272.4.2 Hetherkennenvanwoorden 282.4.3 Zinsbegrip 292.4.4 Interpretatievanuitingen 312.4.5 Vanspraakherkenningtotinterpretatie 31

2.5 Taalproductie 322.5.1 Watwiljezeggen? 332.5.2 Vormgeving:degrammaticalecodering 342.5.3 Formuleren:fonologischecodering 342.5.4 Articuleren 362.5.5 Spreken:vanintentietotarticulatie 36

vi Inhoud

Samenvatting 36Opdrachten 38Zelftoets 39Verantwoording en verder lezen 39

3 Taalverwerving 403.1 Inleiding 403.2 Hoe leren kinderen taal? 413.3 In welke volgorde verloopt de eerste-taalverwerving? 443.4 Welke factoren beïnvloeden de verwerving van een tweede taal? 473.5 In welke volgorde verloopt de verwerving van een tweede taal? 493.6 Tweetalige ontwikkeling 53Samenvatting 54Opdrachten 55Zelftoets 56Verantwoording en verder lezen 57

Deel II Taal en Interactie 59

4 Discourse 614.1 Inleiding 614.2 Interpretatie en gevolgtrekking 624.3 Samenwerking 634.4 Gesprekken 654.5 Samenhang via taalvormen 70Samenvatting 73Opdrachten 73Zelftoets 74Verantwoording en verder lezen 74

5 Taalhandelingen 755.1 Inleiding 755.2 De uiting als handeling 765.3 Informatiestructuur 805.4 Pragmatische gepastheid 83Samenvatting 86Opdrachten 86Zelftoets 86Verantwoording en verder lezen 87

Deel III Zinnen en hun betekenis 89

6 Zinsdelen en woordsoorten 916.1 Inleiding 916.2 Zinsdelen 926.3 Zinnen, bijzinnen en woordgroepen 936.4 Typen woordgroepen 946.5 Hoofden en modificeerders 966.6 Woordgroepstructuur 976.7 Woordgroepen versus woorden 1016.8 Woordsoorten: inhoudswoorden 1016.9 Woordsoorten: functiewoorden 103

Inhoud vii

Samenvatting 104Opdrachten 104Zelftoets 105Verantwoording en verder lezen 106

7 Enkelvoudige zinnen 1077.1 Inleiding 1077.2 Functies van woordgroepen binnen de zin 1087.3 Valentie 1107.4 Semantische rollen 1127.5 Grammaticale rollen 1137.6 Het markeren van semantische en grammaticale rollen 1147.7 Valentiereductie 1157.8 Reflexieve constructies 1167.9 Pronominalisatie 117Samenvatting 118Opdrachten 118Zelftoets 119Verantwoording en verder lezen 120

8 Complexe zinnen 1218.1 Inleiding 1218.2 De functie van bijzinnen 1218.3 De vorm van bijzinnen 1248.4 Interactie tussen hoofd- en bijzin 126

8.4.1 Equi-deletie 1268.4.2 Raising 1278.4.3 Consecutiotemporum 128

8.5 Gecoördineerde zinnen 1298.6 De vorm van gecoördineerde zinnen 130Samenvatting 131Opdrachten 131Zelftoets 132Verantwoording en verder lezen 132

9 Woordvolgorde 1339.1 Inleiding 1339.2 Volgorde en niveaus van analyse 1349.3 Woordvolgorde op zinsniveau 1359.4 Zinstype 1369.5 Ingebedde zinnen 1379.6 Complexiteit 1389.7 De informatiestatus van zinsdelen 1389.8 Woordvolgorde op zinsdeelniveau 139

9.8.1 Hetnominalezinsdeel 1409.8.2 Hetverbalezinsdeel 140

9.9 Samenhang 1419.10 Discontinue zinsdelen 143Samenvatting 144Opdrachten 144Zelftoets 145Verantwoording en verder lezen 145

viii Inhoud

10 Zinsbetekenis 14610.1 Inleiding 14610.2 Compositionaliteit 14710.3 Nominale woordgroepen: referentie 14710.4 Nominale woordgroepen: deixis en anafora 15210.5 Verbale woordgroepen: tijd en aspect 15510.6 Verbale woordgroepen: situatietypen 158Samenvatting 160Opdrachten 161Zelftoets 161Verantwoording en verder lezen 162

Deel IV Woorden en hun betekenis 163

11 Woordenschat 16511.1 Inleiding 16511.2 Wat is een woord? 16611.3 De relatie tussen woordvorm en betekenis 16711.4 Inhouds- en functiewoorden 16811.5 Het lexicon 17011.6 Soorten lexicale informatie 17211.7 Woordenboeken 17311.8 Betekenis en betekenisrelaties 17511.9 Betekenisbeschrijving 17611.10 Woorden over de grenzen van talen 177Samenvatting 179Opdrachten 180Zelftoets 181Verantwoording en verder lezen 181

12 Woordvorming 18212.1 Inleiding 18212.2 De interne structuur van woorden 18312.3 De functies van woordvorming 18412.4 Derivatie 18512.5 Flexie 18812.6 De vormen van de morfologie 18912.7 De structuur van woorden en hun betekenis 19212.8 Verschillen tussen flexie en derivatie 19312.9 Verschillen tussen talen 194Samenvatting 196Opdrachten 197Zelftoets 198Verantwoording en verder lezen 198

13 Samenstellingen en uitdrukkingen 19913.1 Inleiding 19913.2 Structuur en betekenis van samenstellingen 20013.3 Soorten samenstellingen 20313.4 Incorporatie 20313.5 Idiomatische uitdrukkingen 20413.6 De betekenis van idiomatische uitdrukkingen 206Samenvatting 209

Inhoud ix

Opdrachten 210Zelftoets 210Verantwoording en verder lezen 210

Deel V Spraakklanken 211

14 Spreken en verstaan – spraakklanken 21314.1 Inleiding 21314.2 Spreken 21414.3 Spraakgeluid 21514.4 Horen en verstaan 21714.5 Spraakklanken 217

14.5.1 Inleiding 21714.5.2 Pulmonischeconsonanten 21814.5.3 Niet-pulmonischeconsonanten 22014.5.4 Vocalen 22114.5.5 Diftongen 22214.5.6 Overigekenmerken 222

14.6 Spraaksynthese en spraakherkenning 222Samenvatting 223Opdrachten 224Zelftoets 224Verantwoording en verder lezen 225

15 Klanksystematiek en fonologische processen 22615.1 Inleiding 22615.2 Distinctiviteit 22715.3 Klanksystemen 22915.4 Distinctieve kenmerken 23315.5 Morfofonologische processen 23415.6 Grafemen en fonemen 236Samenvatting 237Opdrachten 237Zelftoets 238Verantwoording en verder lezen 238

16 Lettergrepen, klemtoon en intonatie 23916.1 Inleiding 23916.2 De lettergreep: fonotaxis 24016.3 Het woord: klemtoon 24316.4 De zin: intonatie 24416.5 Ritme 246Samenvatting 247Opdrachten 247Zelftoets 248Verantwoording en verder lezen 248

Deel VI Talen en Taalgemeenschap 249

17 Verschillen en overeenkomsten tussen talen 25117.1 Inleiding 25117.2 Overeenkomsten tussen talen 25217.3 Genetische verwantschap 25417.4 Taal en cultuur 259

x Inhoud

17.5 Taal en denken: de Sapir-Whorf-hypothese 262Samenvatting 265Opdrachten 265Zelftoets 266Verantwoording en verder lezen 266

18 Taalvariatie 26718.1 Inleiding 26718.2 Wat is een taal? 26818.3 Wat is een dialect? 26918.4 De bestudering van taalvariatie 27118.5 Taalvariatie en sociale factoren 272

18.5.1 Plaatsofregio 27318.5.2 Socialeklasse 27518.5.3 Etnischegroep 27618.5.4 Leeftijd 27718.5.5 Sekse 277

18.6 Andere factoren: de situatie en de linguïstische context 27918.7 Taalvariatie en sociale betekenis 280Samenvatting 281Opdrachten 282Zelftoets 282Verantwoording en verder lezen 283

19 Taalverandering 28419.1 Inleiding 28419.2 Historische taalwetenschap 28519.3 Het veranderingsproces 28819.4 Sociale groepen in taalverandering 29219.5 De inbedding van veranderingen in het taalsysteem 29419.6 De waardering voor taalverandering 295Samenvatting 296Opdrachten 296Zelftoets 296Verantwoording en verder lezen 297

20 Tweetaligheid 29820.1 Inleiding 29820.2 De tweetalige taalgemeenschap 29920.3 Taalpolitiek 30120.4 Tweetalig onderwijs 30120.5 De tweetalige taalgebruiker 30320.6 Tweetalig taalgebruik en interferentie 30420.7 Het ontstaan van nieuwe talen 308Samenvatting 310Opdrachten 310Zelftoets 310Verantwoording en verder lezen 311

Bibliografie 312

Index 319

Figuren en tabellen

Figuren

1.1 DewiegeldansvanbijenvolgensVonFrisch(1923) 82.1 Driesoortenkennisinhetcognitiefsysteemdieeenrolspeleninhetsprekenenbegrijpen 232.2 Hetmentalelexiconalseennetwerkvanknopen 242.3 Hersengebiedendiebetrokkenzijnbijtaal 252.4 fMRI-scanvandelinkerenrechterhersenhelftenvan(a)sprekersvanhetEngelsdie

luisterennaarEngelsen(b)gebaardersvanBritseGebarentaaldiekijkennaarBritseGebarentaal 26

2.5 Devierdeelprocessenbijhetbegrijpenvantaalenhunverbindingmethetcognitiefsysteem 32

2.6 Devierdeelprocessenbijhetsprekenbinnenhettotaletaalgebruikssysteem 372.7 Incrementeelverloopvanhetspraakproces 373.1 Moederenkind 434.1 Non-verbaalgedragtijdenseentelefoongesprek 675.1 DoopvandePathfinder,1941 775.2 a.Uitzichtopwolkenkrabbers;b.Raamopeenhotelkamer 806.1 Typenzinsdelen 946.2 Typenzinsdelenuitgebreid 966.3 Boomdiagramvandezinde erg brutale man lachte overdreven 986.4 BoomdiagramvandezinDe ongelofelijk lange vrouw reed opvallend langzaam op de

volstrekt nieuwe fiets 1008.1 Overzichttypenzinsdelen 1238.2 Michaelmetdeboot 1288.3 Structuurvannevengeschiktezinnen 1309.1 Distributie(benadering)vanbasisvolgordes 136

10.1 Schematischeweergavevandeverschillendetypenreferentie 15010.2 VerschillendetypenreferentieinhetNederlands 15110.3 VerschillendetypenreferentieinhetTurks 15210.4 VerschillendetypenreferentievoorhetSamoaans 15210.5 Gebruikvandeictischetermen 15310.6 HetpronominalesysteemvanhetTokelau 15310.7 Plaatjeuiteenelicitatie-taak 154

xii Figuren en tabellen

10.8 Tempus 15610.9 Absoluteenrelatievetempus 15610.10 Absoluteenrelatievetempus 15610.11 Viersituatietypen 16011.1 Violão 17512.1 Talennaarmorfologischtype 19613.1 Gemengdemetaforen 20814.1 Schematischedwarsdoorsnedevanhetmenselijkhoofdmetdaarinaangegevende

belangrijkstespraakorganen 21514.2 Weergavevandegeluiddruk,voorhetzinnetjeDit is zichtbaar gemaakte spraak 21614.3 FrequentieinHertz(Hz),alsfunctievandetijdinsecondenvoorhetzinnetjeDit is

zichtbaar gemaakte spraak 21614.4 Schematischedwarsdoorsnedevanhetoormetdaarinaangegevendebelangrijkste

gehoororganen 21714.5 InternationaalFonetischAlfabetIPA(naarherzieneversie2005) 21915.1 HetklanksysteemvanhetNederlands 23015.2 HetklanksysteemvanhetRotokas 23115.3 HetklanksysteemvanhetDeens 23216.1 Dedistributievandepositievandevasteklemtoonin281verschillendetalen 24417.1 VoorkantvandegrammaticavaneendialectvanhetArabischgeschrevendoorLucas

Caualleroin1709 25517.2 RelatiestusseneenaantalIndo-Europesetalen 25717.3 VerwandschapstermeninhetHawaiaans 26017.4 Schemavandemogelijkesplitsingeninhetkleurensysteem 26418.1 Deverspreidingvanhetgebruikvan-sindetegenwoordigetijdinhetEngelsvanEngeland 27418.2 DeisoglossenvandeZuidelijke tegenoverdeNoordelijkevariant 27519.1 Deontwikkelingvandoalshulpwerkwoordinverschillendezinstypentussen1400en1700 28919.2 Defrequentievanhelpmetenzonderto+infinitieftussen1600en1990 29119.3 FonologischeveranderinginFransewoordeneindigendop/n/.Dehorizontaleasgeeftde

tijdineeuwenendeverticaleasdeverspreidingoverhetlexiconintermenvancategorieënvanwoorden 294

20.1 Schematischeweergavevandrietypentweetaligegemeenschappen 29920.2 Modelvaneentransitioneeltweetaligprogramma 302

Tabellen

6.1 Woordgroeptypen 968.1 Verschillendetypenbijzinnenenhunfuncties 1239.1 Woordvolgorde 142

11.1 KorteversievandeSwadeshlijstvoorhetNederlands 17916.1 Vasteklemtoonposities 24418.1 Scoresopdevariabele‘verbaalmorfeem-ing’overvijfverschillendesocialegroepenin

Norwich(Engeland) 27618.2 Scoresopdevariabele‘verbaalmorfeem-ing’voormannenenvrouwenuitNorwich

(Engeland) 27819.1 Hetgebruikvanhundoorverschillendeleeftijdsgroepen 29019.2 Uitspraakvandevariabele/r/inwoordenalscarenhorseinzessocialeklasseninNew

YorkCity 292

Voorwoord

Deze inleiding in de taalwetenschap biedt een breed overzicht van dit vakgebied. Het boek is in eerste instantie bedoeld voor iedereen die een taal studeert, maar het is ook bruikbaar voor anderen die belangstel-ling hebben voor de moderne taalwetenschap. Het boek toont de grote rijkdom aan variatie in natuurlijke talen door gebruik te maken van voorbeelden uit een groot aantal verschillende talen.

Taal en Taalwetenschap is in de eerste plaats een leerboek. Om die reden zijn de belangrijkste taalweten-schappelijke termen vetgedrukt wanneer ze voor het eerst in de tekst voorkomen. Deze termen zijn ook vetgedrukt opgenomen in de index en worden herhaald in de samenvattingen aan het eind van elk hoofd-stuk. Na iedere samenvatting volgt een reeks opdrachten die enkele onderwerpen uit de hoofdtekst nader illustreren of uitdiepen. In aansluiting op deze opdrachten volgt een zelftoets waarmee de student zijn begrip en kennis van de belangrijkste noties uit de hoofdtekst kan toetsen. Aan het eind van elk hoofdstuk is bovendien een lijst van bronnen opgenomen en worden enkele suggesties voor verder lezen gedaan.

Taal en Taalwetenschap is een vertaling van Linguistics: The basics. Dat boek is een het product van een team van linguïsten werkzaam bij de opleiding Taalwetenschap van de Universiteit van Amsterdam. Het boek is een herziening van Appel e.a. (2002), dat zelf delen uit Appel e.a. (1992) bevatte. Appel e.a. (1992) werd geredigeerd door René Appel, Simon Dik en Pieter Muysken; Appel e.a. (2002) werd geredigeerd door René Appel, Anne Baker, Kees Hengeveld, Folkert Kuiken en Pieter Muysken. Deze versie heeft door de vertaling ook geprofiteerd van een Engelse vertaling gemaakt door Reinier Salverda. De verantwoordelijk-heid voor de verschillende hoofdstukken is over de edities verschoven. De tabel hieronder geeft een overzicht van de verschillende verantwoordelijke auteurs.

Hoofdstuk Auteur (1992) Auteur (2002)

1. Van Taal naar Taalwetenschap Simon Dik, Pieter Muysken Anne Baker2. De Taalgebruiker Rob Schoonen Ron Prins, Rob Schoonen3. Taalverwerving Anne Baker, René Appel Folkert Kuiken4. Discourse René Appel Sies de Haan5. Taalhandelingen René Appel Sies de Haan6. Zinnen en woordsoorten Simon Dik, Pieter Muysken Kees Hengeveld7. Enkelvoudige zinnen Simon Dik Kees Hengeveld8. Complexe zinnen – Kees Hengeveld9. Woordvolgorde – Kees Hengeveld

10. Zinsbetekenis Pieter Muysken Sies de Haan(Continued)