SUMMARIUM - Belgian Medical Association Saint …ACTA MED. CATH. VOL.80, N 1 (2012) 3 MENSELIJKE ECOLOGIE Dr. Bernard Ars Geaggregeerde van het Hoger Onderwijs Een verantwoorde instelling

ACTA MED. CATH. VOL.80, N° 1 (2012) 1

SUMMARIUM

EDITORIAAL (Dr. Bernard Ars)- Ecologie humaine ......................................................................................................................2

TEN GELEIDE (Dr. Bernard Ars)- Menselijke ecologie ................................................................................................................... 3

TEXTES-TEKSTEN

• Vermaatschappelijking van de zorg. In welke maatschappij? ............................................... 4 (em.prof. Herman De Dijn)

• Du regard humain sur la fragilité au regard du Christ ........................................................ 10 Un sens cohérent pour la médecine. (D. Doat, B.Ars)

• Religie, liturgie en zin van een kerkkoor. Bedenkingen van een katholieke arts. ............... 13 (Dr Raymond Lenaerts)

• Le médecin chrétien dans la “diaconie” de l’Eglise. (Olivier de Dinechin s.j.) ................. 17

• Pourenfiniraveclafollecroissance.(Pierre-Yves Gomez) ............................................... 21

• Des ailes dans le vent (Marie-Joëlle Guillaume) ................................................................ 22

INFORMATIONES

• Récollection à Merville 31 mars-1ier avril 2012. ................................................................. 23

• Reactie Vlaamse bisschoppen op manifest « Gelovigen nemen het woord » Kerknet, 9.2.2012 Persdienst van de Bisschoppenconferentie van België ............................................................. 24

BIBLIOGRAPHIA

• ‘Het is volbracht’ Antwoorden van leven op vragen rond de dood. (Robert Henckes) ...... 26

• Heiligen, 365 dagen kunst en geloof ................................................................................... 26

• L’exception humaine. (Paul Valadier) ................................................................................ 26

AGENDA

• Algemene statutaire vergadering Belgische Artsenvereniging Sint-Lucas, ........................ 27 Roosenbergabdij te Waasmunster 20 oktober 2012, 9u30-16u.

• Réunion Statutaire Nationale de la Société Médicale belge de Saint-Luc, ......................... 27 Abbaye Roosenberg à Waasmunster le 20 octobre 2012 9h30-16h.


ECOLOGIE HUMAINEDr. B. Ars

Agrégé E.S.

En morale, un choix responsable doit tenir compte des facteurs suivants :

° l’intention de celui qui agit,° les circonstances dans lesquelles il pose son acte,° les conséquences prévisibles de son action,° l’objet de l’acte, source de son objectivité, se-

lon qu’il est, en lui-même, bon, mauvais ou neutre. Et c’est ce dernier facteur, fondamental, assise sur laquelle s’élèvent les autres, qui constitue le cœur de la morale1. Il y a des actes qui sont « intrinsèquement mauvais », par leur seul sujet, comme par exemple, le viol, l’inceste, l’adultère, etc …Le relativisme nie la possibilité de proclamer la vérité première d’un acte moral, son objectivité, au sens de la qualité de son objet2. Or lorsque l’un des facteurs disparaît, les autres enva-hissent la place. Il en résulte :

- une hypertrophie des intentions subjectives, de la sincérité, et nous voilà face à une « morale de l’intention » ;

- une hypertrophie des circonstances, c’est la « mo-rale de la situation » ;

- une hypertrophie des conséquences et nous voici dans « l’utilitarisme ».

Le relativisme aboutit, en ce qui concerne la connais-sance, au scepticisme ; tandis qu’en morale, il engendre le « relativisme moral », la « morale à la carte » ; et, en religion, l’indifférentisme. Peut-être, face à ce relativisme, ce scepticisme et cette indifférentisme, faudrait-il étudier, ré-étudier ce que « nature humaine » et « loi naturelle3»signifientpournous aujourd’hui ?

1 Ars B. Le relativisme contemporain. Acta Med. Cath., 2007, Vol 76, N°3, pp.54-61.2 Puttallaz F.X. La tache aveugle de la bioéthique. Edts Putallaz F.X. et Salamolard M., Editions Saint Augustin, 2006, pp. 79-114.3 Ars B. la loi naturelle contre le relativisme. Acta Med. Cath., 2007, Vol. 76, N°4, pp 97-101.

,Peut-être pouvons-nous rappeler, à nouveau, briève-ment, ici, le sens de ces deux mots4: La « nature » est ce qui est au principe des lois. La na-turehumainedésignecequiestessentieletspécifiqueà l’être humain. Dans cette perspective, le raison appartient pleinement à la nature humaine, ainsi que la conscience et la liberté. La « loi » est la lumière pour la raison. La loi possède un rôle pédagogique en enseignant à la raison humaine ce qui est bien et ce qui est mal, dans l’ordre de l’agir moral. La loi est fondamentalement ordonnée au bien commun. Elle est une pédagogie qui ordonne l’agir hu-main en vue du bonheur que l’homme ne peut atteindre qu’avec ses semblables. Le bien commun est au fon-dement et au terme de la perfection du bien de chaque homme. La loi naturelle5 est cette loi de la nature humaine qui lui permet d’appréhender la vérité morale d’un acte, c’est-à-dire le bien ou le mal d’un agir concret. A tra-vers la conscience, elle se décline en lois morales de portée universelle et immuable, parce que propres à la nature humaine. Ces lois fondent la liberté humaine en spécifiantlebienetlemalauxquelscettelibertésous-crit ou qu’elle rejette. Ainsi, la loi de la nature, précisé-ment parce qu’elle est la loi fondamentale de la nature humaine, affecte tout homme en profondeur et fonde sa dignité. Elle concerne tout particulièrement le médecin.

L’homme, dans sa nature, est image et ressemblance de Dieu ; et, dans sa morale, participant de la loi éternelle de Dieu.

4 Siggen M. La sagesse de la loi. Les efforts sociaux de nos déci-sons. Laire de famille. Edts Saint Augustin, I.S.B.N. 978-2-88011-409-1, 2007 , pp. 1-126.5 Léonard A.J.(Mgr), Agir en Chrétien dans sa vie et dans le monde. Edts Fidélité, I.S.B.N. 978-2-87356-509-1, 2011, pp 1-119.

EDITORIAL


MENSELIJKE ECOLOGIEDr. Bernard Ars

Geaggregeerde van het Hoger Onderwijs

Een verantwoorde instelling in de moraal moet reke-ning houden met volgende factoren: ° de intentie van de dader, ° de omstandigheden waarin de daad plaats vindt, ° de mogelijke gevolgen van de daad, ° de aard van de daad: verantwoording van haar objectiviteit, naar gelang ze inherent goed, slecht of neutraal is. Op deze laatste fundamentele factor, waar-op de andere steunen, berust de kern van de moraal(1). Er zijn daden die “intrinsiek slecht” zijn door hun aard, zoals bijvoorbeeld verkrachting, incest, overspel, enz.Het relativisme weigert zich uit te spreken over de in-trinsieke waarde van een morele daad, haar objectivi-teit, in de zin van de kwaliteit van haar aard(2).Wanneer één van die factoren wegvalt, nemen de an-dere zijn plaats in, met als gevolg:

- het opdrijven van de subjectieve intenties, van de oprechtheid hetgeen ons brengt tot een “intentiemoraal”.

- het opblazen van de omstandigheden: “de situatiemoraal”;- het opdrijven van de consequenties hetgeen ons

brengt tot het “utilitarisme”.

Op het vlak van kennis mondt het relativisme uit in scepticisme; terwijl het op gebied van moraal leidt tot “moreel relativisme”, de “à la carte moraal”; en, op ge-bied van religie tot onverschilligheid.Misschien moeten we tegen dit relativisme, dit scepti-cisme en die onverschilligheid opnieuw bestuderen wat “menselijke natuur” en “natuurwet(3)” vandaag voor ons betekenen.

Mogen we nog even kort de betekenis van die twee woorden herhalen(4)?De ”natuur” behelst in principe de wet. De menselijke natuurbehelsthetgeenessentieelenspecifiekmenselijkis. In dit opzicht behoort de rede ten volle aan de men-selijke natuur, evenals de vrijheid en het geweten.De “wet” verlicht de rede. De wet heeft een pedago-gische rol doordat het aan de menselijke rede leert wat goed is en wat kwaad is, de morele gedragscode. De wet is fundamenteel verbonden aan het algemeen

welzijn. Ze is een pedagogiek die het menselijk han-delen regelt met het oog op het welzijn dat de mens niet kan bereiken zonder zijn gelijken. Het algemeen welzijn ligt aan het begin en het einde van het volmaakt welbevinden van elke mens.De natuurwet(5) is die wet van de menselijke natuur die hem toelaat de morele waarde van een daad te vat-ten, ttz. het goede of het kwade van een bepaalde daad. Door het geweten zet ze zich om in morele wetten van een onveranderlijke en universele draagwijdte, omdat ze eigen zijn aan de menselijke natuur. Deze wetten genereren de menselijke vrijheid door te verduidelij-ken wat deze vrijheid als goed en kwaad onderschrijft. Juist omdat de natuurwet de fundamentele wet is van de menselijke natuur behelst ze de mens in zijn geheel en is ze de basis van zijn waardigheid. Ze betreft heel in het bijzonder de arts.

De mens is in zijn natuur beeld en gelijkenis van God; en in zijn moraal deelachtig aan de eeuwige wet van God.

Referenties:1Ars B. Le relativisme contemporain. Acta Med. Cath., 2007, Vol 76, N°3, pp.54-61.2 Puttallaz F.X. La tache aveugle de la bioéthique. Edts Putallaz F.X. et Salamolard M., Editions Saint Augustin, 2006, pp. 79-114.3 Ars B. la loi naturelle contre le relativisme. Acta Med. Cath., 2007, Vol. 76, N°4, pp 97-101.4 Siggen M. La sagesse de la loi. Les efforts sociaux de nos déci-sons. Laire de famille. Edts Saint Augustin, I.S.B.N. 978-2-88011-409-1, 2007 , pp. 1-126.5 Léonard A.J.(Mgr), Agir en Chrétien dans sa vie et dans le monde. Edts Fidélité, I.S.B.N. 978-2-87356-509-1, 2011, pp 1-119

TEN GELEIDE


Vermaatschappelijking van de zorg. In welke maatschappij? (*)Herman De Dijn.

Twee vragen1

De vermaatschappelijking van de zorg, meer bepaald van de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) is een inter-nationaal verschijnsel dat vanuit de Verenigde Staten – waar men spreekt van community care – is overge-waaid naar Engeland, Nederland en ook Vlaanderen. Men heeft het ook over (meer) balanced care. De laat-ste tien jaar krijgt de vermaatschappelijking van de zorg steeds meer aandacht en aanhang. Zij is gericht op meer sociale integratie van de zieke, humanisering van de zorg en meer aandacht voor de maatschappelijke determinanten van psychische problemen. Die nieuwe trend in de GGZ heeft te maken met bepaalde ontwik-kelingen zowel in de geneeskunde (psychofarmaca), de maatschappij(definanciëledraagkrachtinzakeGGZ),als het recht (de patiëntenrechten). De nadruk ligt op in-tegratie van intramurale en extramurale voorzieningen, maar ook op samenwerking met de algemene gezond-heidszorg, de welzijnszorg en andere maatschappelijke sectoren zoals onderwijs en justitie.

In de beleidsnota’s over vermaatschappelijking van de zorg, federaal of Vlaams, staan bepaalde noties centraal die we ook elders in het beleid systematisch zien opdui-ken, in het onderwijs bijvoorbeeld. Het zijn noties die symptomatisch zijn voor het ideologisch kader achter dat beleid. Ook in de zorg gaat het om cliënten die ‘de competenties verwerven of ontwikkelen die de basis vormen voor hun emancipatie en hun maatschappelijk (geïntegreerd) functioneren’ (blz. 25). Die emancipatie, ook empowerment genoemd (blz. 28), dient door de zorg en de zorgprogramma’s hersteld of gereactiveerd te worden. Empowerment moet wel gekenmerkt zijn door efficiëntie; en dat vereist op zijn beurt weer me-thodisch werken, begeleid door het gebruik van allerlei modellen en meetinstrumenten (blz. 63). Patiënten zijn cliënten die op GGZ een beroep doen omdat ze in hun competenties en dus in hun functioneren belemmerd zijn en zo hun maatschappelijke rol niet ten volle kun-nen vervullen. Om dat te remediëren is vermaatschap-pelijking van de zorg blijkbaar een beter instrument dan het beschermde verblijf in een ziekenhuis.

Het fenomeen van de vermaatschappelijking van de zorg komt niet uit de lucht vallen. Het vindt zijn

oorsprong in een streven naar deïnstitutionalisering, datzelfnietlosstaatvandewiltotgrotereefficiëntieenbudgettaire beheersing. En het sluit paradoxaal genoeg heel goed aan bij een individualistisch mensbeeld dat zich ook elders laat zien. Dit alles betekent natuurlijk nog niet dat die vermaatschappelijking van de GGZ in de praktijk geen goede zaak is of geen goede kanten heeft. In de sector is men zich bewust van de morele dilemma’s die bij de nieuwe balanced care opduiken: veiligheid versus autonomie, geheimhouding of pri-vacy versus het delen van informatie, enzovoort. Maar is het niet ook van belang dat men zich afvraagt of wij in de zorg die wij bieden niet al te zeer beïnvloed wor-den door de beleids- en ideologische context waarin we moeten werken?

Watikalsfilosoofkanenwildoen,iskritischnaden-ken over dit nieuwe fenomeen. Twee vragen zullen ons daarbij bezighouden. Ten eerste: welk mensbeeld zit achter die denkbeelden die centraal staan in de ver-maatschappelijking van de zorg? En ten tweede: wat kan community care betekenen in een context van ‘Bowling Alone’2, dat wil zeggen, in een context waar-in community niet langer vanzelfsprekend lijkt te zijn? Een vermaatschappelijkte zorg in een zorgwekkende maatschappij?

Het heersende mensbeeld

Welk mensbeeld is aanwezig in de manier waarop beleidsmensen, maar niet alleen zij, vandaag over de patiënt in de GGZ praten en denken? Men houdt niet meer van passiviteit uitdrukkende of stigmatiserende woorden zoals ‘patiënt’ (patiens) of ‘mentaal gehan-dicapte’. Daarom gebruikt men liever woorden die ac-tiviteit of positiviteit uitdrukken, zoals ‘cliënt’ of ‘an-dersvalide’. Weg met de dichotomieën tussen gezond of normaal en ziek of abnormaal. Er zijn alleen graduele verschillen, misschien zelfs gewoon diversiteit.Betekent dat echter dat er vandaag geen norm meer is? Natuurlijk niet, de norm is welbekend: het is de norm van het autonome, zelfbeschikkende individu. Daar moeten kinderen en jongeren toe opgevoed worden; zieken en gehandicapten moeten zoveel mogelijk in die hoedanigheid worden hersteld. De vraag is wat de implicaties zijn van het heersen van die norm, precies

TEKSTEN / TEXTES


voor de opvoeding van jongeren en de zorg voor men-sen met psychische problemen.

Hoe wordt het zelfbeschikkende individu vandaag nu precies gedacht?

Een eerste centrale idee is die van emancipatie in de vorm van empowerment. Het is de taak van onderwijs en zorg om het individu (weer) eigenmachtig te maken. Het individu moet (weer) een machtscentrum worden, heersend allereerst over zichzelf: het moet datgene le-ren waardoor het succes of winst gaat boeken, de eigen competenties (soms capabilities genoemd), te activeren en nieuwe te verwerven. Dit is het beeld van het on-gebonden individu dat contracten sluit met andere der-gelijke individuen (cliënt-coach; cliënt-provider), een individu dat zijn eigen capaciteiten, karakter, enzovoort beschouwt als middelen tot succes. Het zijn allemaal veranderbare, verbeterbare instrumenten die inzetbaar zijn om de doeleinden, de targets, te bereiken die men vrij uitkiest en waarmee men zichzelf wil realiseren. Zelfs het eigen lichaam is een instrument dat naar belie-ven door het ego vormgegeven en gemanipuleerd kan worden.

We hebben hier te maken met een vreemde paradox: de zelfrealisatie gaat hier niet uit van de spontaneïteit van het individu. Het is een door het beleid bepaald doel of ideaal. Maar ook het beleid gehoorzaamt gewoon aan gangbare ideeën; het heeft die niet zelf bedacht, laat staan kritisch bevraagd. Empowerment als norm of doel betekent: individuen moeten zover gebracht worden dat ze zelf hun wil activeren, dat ze willen willen. Dit actief willen, met de inzet van zoveel mogelijk competenties, moet men leren. Het willen van het individu wordt tot object van planning: individuen (opnieuw) tot self ma-nagement brengen is een expliciete opdracht van onder-wijs en zorg3. Was er dan vroeger geen empowerment? Toch wel, maar toen dacht men dat dat zelf-willen wel vanzelf zou komen als iemand zich echt verantwoor-delijk kon voelen voor iets hogers dan de eigen wil-lekeur4. Hoe kan men anderen echter sowieso tot em-powerment brengen, tot willen om te willen? Er lijken maar twee manieren te zijn: ofwel door de concurrentie met anderen aan te wakkeren, ofwel door de eigen wil aan de ander op te dringen. Maar gaat het hierbij werke-lijk om empowerment, of veeleer om een soort dwang uitgeoefend op de wil van de ander5?

Hoe dan ook, het empowered self is in feite het mens-beeld van de neoliberale maatschappij waarin wij leven. Ditideaalbeeld,demensalseensoortAtlas-figuur,diede wereld op zijn schouders torst of de eigen wereld uit-bouwt, is geen uitvindsel van mij. Dit mensbeeld werd

en wordt expliciet gepropageerd door een boek dat volgens opiniepeilingen het belangrijkste boek is in de Verenigde Staten van de vorige eeuw: Atlas Shrugged (Atlas in staking) vanAynRand(1957).Dezefilosofewas de mentor van Allan Greenspan, en werd op han-den gedragen door neoliberale economen als Hayek en Friedman6.Hetboekis totvandaagenondanksdefi-nanciële crisis een absolute bestseller; het zou in de VS het meest gelezen boek zijn na de Bijbel.

Een tweede centraal en nieuw concept dat hier nadruk-kelijk gebruikt wordt, is dat van competenties. Het be-grip speelt een centrale rol in de al vermelde beleidsno-ta’s. Ook in het onderwijs, van hoog tot laag, is het een en al competenties wat de klok slaat. Die competenties worden beschouwd als neutrale instrumenten of assets. Ze zijn niet gebonden aan bepaalde vooraf gegeven waarden. Het gaat om vaardigheden die meervoudig en flexibel inzetbaar zijn,welke ook de privédoeleindenmogen zijn die men nastreeft. Vandaar, bijvoorbeeld, de bekende slogans van ‘levenslang leren’ en ‘leren leren’. Niet wat men leert is belangrijk; wel dat men leert hoe iedere vaardigheid verworven kan worden in functie van wat men wil bereiken, in veranderende omstandig-heden en in concurrentie met anderen.7 Dat dit begrip van competenties ineens zo populair is en zo’n centrale rol gaat spelen in denken en beleid, is niet toevallig. Evenmin is dit een onschuldig fenomeen: het begrip bevat een boodschap, het is normerend.

Het onderwijs wordt hier gezien als een markt waarop men zich bepaalde vaardigheden kan aanschaffen die men dan op een andere markt, de arbeidsmarkt, kan inzetten. Hoe meer vaardigheden, hoe meer kansen op winst; winst waarmee men de eigen zelfgekozen doeleinden in het leven – het verwerven van bepaalde goederen aangeboden op de markt van de consumptie-goederen:huis,wagen,reizen,mode,flatscreen,black-berry, cultuurgoederen, enzovoort – kan realiseren. Er is een bijkomende gedachte, typisch voor de neolibe-rale, laatkapitalistische context waarin we leven. Niet alleen wordt het individu gezien als iemand die aan self management doet en op basis van zijn competen-ties zijn keuzes realiseert. Tegelijk heerst de opvatting: wanneer alle individuen zo handelen, dan zal, als door een onzichtbare hand geleid, ook de maatschappij in haar geheel daardoor de meeste vooruitgang boeken. Het hele beleid lijkt wel neoliberaal: ook socialis-ten zoals de vorige Vlaamse minister van Onderwijs (en zeer waarschijnlijk ook de huidige) promoten het competentiedenken.

Zeker in vergelijking met vroeger worden grote inspan-ningen geleverd om andersvaliden te helpen zoveel


mogelijk (weer) meester te worden van hun leven en hun capaciteiten te verhogen. Nogmaals, op zichzelf kan daar niets op tegen zijn; integendeel, dat lijkt een lovenswaardige politiek. Maar men moet zich toch af-vragen in hoeverre het neoliberalisme hierin een rol speelt, en of wij deze ideologie niet bewust of onbewust aan onze ‘cliënten’ opdringen. Hoe moeten individuen die het om allerlei redenen moeilijk hebben, zichzelf afmeten tegen het ideaal van het zelfbeschikkende in-dividu? Ze zijn het moe te willen willen, altijd maar te moeten kiezen in functie van iets dat hen niet zel-den leeg lijkt, met depressie tot gevolg8. Of ze willen wel, maar niemand zit te wachten op wat zij kunnen presteren.

Zo ontstaat ook deze paradox: een grote groep mensen blijft werkloos terwijl op de arbeidsmarkt allerlei vaca-tures niet ingevuld raken. Die jobs vragen het bezit van allerlei technische en andere vaardigheden, vooral van meervoudig inzetbare competenties die bij vele werk-lozen niet te vinden zijn. Zelfs ervaren en geschoolde maar oudere werknemers die in een of ander opzicht niet flexibel genoeg zijn, blijken onbruikbaar. Menspreekt tegenwoordig van de schaarsheid van talenten. Er zijn natuurlijk talenten genoeg, zegt de socioloog Richard Sennett9. Alleen wil men slechts welbepaalde talenten,detalentenvanhetflexibele,mobieleenon-gebonden individu.Hangt dit niet ook samen met de steeds grotere margi-nalisering, zelfs uitsluiting van die groepen individuen waarvan we geen verbetering of ontwikkeling (meer) kunnen verwachten? Hoe moet hun bestaan nog wor-den beschouwd? Het lijkt wel of hun leven, hoe rijk het ook geweest mag zijn, van geen betekenis (meer) is. Eigenlijk overleven ze zichzelf; ze horen er niet meer bij. Wellicht kunnen ze er maar beter een eind aan maken?

Vermaatschappelijking – in welke maatschappij?

Uit studies naar de vermaatschappelijking van de GGZ blijkt dat tot zeker 60% van de langdurig opgenomenen in aanmerking zouden komen voor vertrek uit het zie-kenhuis10. Maar waar moeten ze heen, in een maatschap-pij waarin het percentage alleenstaanden steeds groter wordt (in Brussel 1 op 4) en dat van stabiele gezinnen alsmaar kleiner? Daar komt nog bij dat die gezinnen het steeds drukker hebben, gezien de vereisten om de flexibiliteittevergrotenensteedsnieuwecompetentieste verwerven, terwijl gezinnen ook steeds krapper wo-nen, buurten anoniemer worden, enzovoort. De eisen die de maatschappij én de heersende ideologie aan in-dividuen stellen, maken dat de ruimte en de bereidheid om ook nog de last van andersvaliden of ouderen (of

zelfs kinderen) te dragen, problematisch zijn. Denk al-leen al aan de reacties van het gewone publiek op de bouw van voorzieningen voor, of de huisvesting van, bijvoorbeeld groepen gehandicapten in de eigen buurt. De ontrafeling van het sociale weefsel brengt met zich mee dat de welzijnswerker of zorgverlener dikwijls het enige contactpunt vormt met de buitenwereld. Op dit punt bestaat nog nauwelijks onderscheid tussen stad en platteland. Mensen moeten terugvallen op een steeds kleinere, soms onbestaande, kring van naaste familie-leden. Dit is een groot probleem bij de promotie van mantelzorg, die in de huidige leefomstandigheden zon-der degelijke, professionele ondersteuning trouwens niet lang vol te houden is.

Men zal mij misschien tegenwerpen dat ik ten onrechte spreek van de ontrafeling van de sociale weefsels. Dat is misschien het geval – zo zal men zeggen – voor soci-ale verbanden van meer traditionele aard; maar er zijn intussen ook nieuwe vormen ontstaan, niet alleen door de grotere mobiliteit, maar ook door nieuwe technische mogelijkheden. Denk aan de gsm, sms, chat, Skype, Facebook, enzovoort. De vraag is of deze nieuwe mobiliteit en nieuwe vormen van sociaal contact een compensatie kunnen bieden voor het wegvallen van de meer traditionele, met name voor de kwetsbare groe-pen waarover we het hebben. Het zijn precies vooral dejonge,flexibeleindividuendiezichhetmakkelijkstaanpassen aan de nieuwe mogelijkheden.

Kenmerkend voor onze maatschappij is niet alleen de problematiek van de individualisering en de ontrafeling van het sociale weefsel. Die maatschappij, waarin het individu blijkbaar de grootste vrijheid geniet, is tege-lijk enorm veeleisend én normerend, of – zoals som-mige filosofen het uitdrukken – ‘disciplinerend’, zijhet met een ‘zachte’, geïnternaliseerde dwang11. Zoals we al gezien hebben, heerst vandaag het maatschappe-lijkideaalvanhetactieve,flexibele,gezondeindividu.Tot dat ideaalwordenwij zelfs door allerlei officiëlemaatregelen en boodschappen van openbaar nut opge-roepen en aangepord. Individuen die zich niet aan dat ideaal kunnen aanpassen, verzeilen onvermijdelijk in de marginaliteit of worden het object van allerlei dis-ciplineringsmaatregelen (zoals bijvoorbeeld ouders die hun kinderen niet volgens de norm opvoeden)12. Ogenschijnlijk laat de staat het individu volkomen vrij, zeker in de privésfeer. Maar de keerzijde van die vrij-heid is een verregaande aanpassing aan de eisen van de arbeid. Het individu dat niet slaagt in zijn self manage-ment is verplicht zich te laten heropvoeden. De groot-ste zonde lijkt vandaag te bestaan in het tekortschieten ten overstaan van de norm van het levenslang lerende, actieve, kosmopolitische en consumerende individu en


zijn lifestyle. Wanneer mensen zich onttrekken aan de zorg die hen terug wil ‘integreren’, spreekt men zelfs van ‘zorgwekkende zorgvermijders’ (blz. 40).

Naast de disciplinering is ook kenmerkend de volgens velen excessieve regulering van het individuele en col-lectieve leven, gaande van allerlei regels voor huisves-ting, mobiliteit, milieu en gedrag in de publieke ruimte, tot de toenemende regulering van allerlei collectieve activiteiten en voorzieningen. Het gaat zogezegd om rationele regels die uitgaan van een beleid dat com-plexe maatschappelijke structuren en systemen wil beheersen en managen. Die regulering gaat onvermij-delijk gepaard met de creatie van allerlei controlerende instanties met de nodige meet- en evaluatie-instrumen-ten, quota, enzovoort. Soevereine, zichzelf managende professionals moeten zich paradoxaal genoeg invoegen in centraal gemanagede organisaties.

De dominantie van het managementdenken ook in non-profitsectoren als onderwijs en zorg heeft geleid totallerlei neveneffecten die in conflict lijken te komenmet het intrinsieke doel van onderwijs en zorg. Ik kan de analyse die dat aantoont hier niet herhalen13. Ik zal slechts een paar elementen en resultaten vermelden. Zo lijkt dat waarom het eigenlijk gaat, de relatie tussen patiënt en zorgverlener, gemakkelijk uit het centrum van de aandacht te verdwijnen, ten voordele van aan-dacht voor processen, controle, imago van de instelling, schaalvergroting, enzovoort. Het gevolg is dat de zorg-verlener zichzelf ervaart als een radertje in het systeem. Zijn beroepseer wordt beroepszeer14. Ondersteunende diensten en instrumenten (zoals ICT) lijken meer als doel dan als middel te fungeren. Uit het verlangen naar steeds grotere beheersing en controle lijkt onvermijde-lijk ook een spiraal van overregulering te ontstaan. De botsing van dat verlangen met de realiteit leidt niet tot groter realisme, maar tot nog meer regels, evaluaties, enzovoort. De ziel van de zorg komt in het gedrang. Wat ervoor in de plaats komt is een quasireligieus vertrouwen in procedures en cijfers. Het spreekt voor zich dat het organiseren en managen van een dergelijk complex gebeuren als vermaatschappelijkte zorg, met al zijn verschillende componenten, het gevaar inhoudt van nog meer excessieve bureaucratie en overregule-ring. Of hebben wij de visie en de kracht om van ver-maatschappelijking van de zorg iets anders te maken dan een besparingsoperatie of een ideologisch bepaald modeverschijnsel?

Een alternatief, niet-neoliberaal perspectief

We mogen niet blind zijn voor de ideologische context en het soort maatschappij waarin we moeten werken.

Maar we mogen evenmin pessimistisch of cynisch zijn. Er leven in een maatschappij ook altijd alternatieve vi-sies en stromingen. Misschien kan een christelijk geïn-spireerde GGZ te midden van de huidige laatkapitalis-tische en geseculariseerde situatie de ziel van de zorg bewaren en ontsnappen aan een bepaalde ideologische mentaliteit en een bepaald activisme?

Het eerste wat we moeten beseffen is dat we geen wil-loze radertjes hoeven te zijn. Dat als we het echt goed menen met de zorg, wij onze eigen verantwoordelijk-heid kunnen en moeten nemen en in bepaalde ontwikke-lingen het goede van het minder goede onderscheiden. Daartoe moeten de professionals – artsen en verpleeg-kundigen – solidair hun centrale rol opeisen in de zorg, en dat volgens het principe dat de zorg zelf, en niet de organisatie, centraal moet staan. Professionals moeten als groep van het management dienstbaarheid vragen in functie van de zorg, en niet omgekeerd. Gelukkig zijn er al ontwikkelingen in het managementdenken zelf die deze weg aanprijzen15. Zorgprofessionals moeten er ook voor zorgen dat morele en zingevende bronnen, dus inspirerende verhalen en inzichten, worden geher-waardeerd. Dit zijn bronnen van waaruit niet alleen zij-zelf, maar ook andere betrokkenen, kunnen handelen. Ook de schoonmaakploeg en de huisbewaarder moeten weten dat zij een nobele taak te vervullen hebben in dienst van de zorg van de mens en van zijn eer.

Meer en meer begint men in te zien dat de fundamen-tele domeinen en problemen waar groepen mensen bij betrokken zijn (zoals de milieuproblematiek, de ruimtelijke ordening of de GGZ, en uiteindelijk zelfs de economie) niet op een ‘puur professionele’ of ‘puur technische’ manier te beheersen of op te lossen zijn. Niet alleen zijn er politieke en sociale aspecten die in acht moeten worden genomen. Het gaat ook altijd om keuzes die met moraal en met een bepaalde visie op mens en maatschappij te maken hebben. De strikte, neutrale rationaliteit heeft (hier) haar grenzen16. Harry Kunneman spreekt in dit verband van een ‘normatieve professionalisering’17. Als professionals hebben we ook een morele en existentiële verantwoordelijkheid tegen-over onze patiënten. Daarom mogen we niet toelaten dat professionalisme alleen gezien wordt als een quasi-technische functie in een organisatorische structuur. De patiënt is geen cliënt, geen manager van zijn bestaan; de zorg is geen technologie ingebed in sociotechnische interventies als onderdeel van het beleidssysteem. Als dat waar is, dan betekent dit dat de zorg die vertrekt vanuit een onjuiste visie op de mens ook niet echt goed verleendkanworden, zelfsuiteindelijkniet echt effi-ciënt kan zijn (zoals een economie die berust op een vals mensbeeld ons weleens de dieperik in zou kunnen


helpen;definanciëlecrisisisnognietteneinde).Heeftmen al de reële kostprijs berekend van de bureaucra-tie en de mechanismen die het huidige onderwijs- en zorgbeleid in het leven hebben geroepen? Om maar te zwijgen van het geld besteed aan nutteloze concurrentie en imago.

Dit is geen pleidooi voor een terugkeer naar vroeger. Een puur cliëntgerichte en door management beheerste zorg lijkt echter evenmin aanvaardbaar. Er is een mid-denweg tussen paternalisme en marktgerichte zorg; laat ons die parentalisme of parentale zorg noemen. Leraars, docenten en zorgverleners kan men inderdaad zien als een soort verlengstuk van de ouders of de fa-milie – vooral op die punten waarop de familiale zorg het niet alleen aan kan. Zorgverleners hebben een soort kinderen, zorgenkinderen, toegewezen gekregen, om de familie bij te staan in een van haar fundamentele op-drachten. Die expertzorg heeft de opdracht om mensen te helpen en, zo mogelijk, hun plaats te laten terugvin-den te midden van gezin en gemeenschap. En, indien dat niet mogelijk is, hen toch binnen of buiten het gezin een menswaardig leven te laten leiden.

Parentalisme impliceert ook dat het niet alleen de pater familias is die alles beslist, maar dat zorg een gedeelde verantwoordelijkheid is waarin elke verantwoordelijke zijnofhaarspecifiekeroltevervullenheeft.Indezorgbetekent dit dat het hele zorgteam, elk met de eigen spe-cifiekeopdracht,verantwoordelijk is. Indezorgvoorkinderen zijn de ouders dat, niet de staat of de bureau-cratie. In de GGZ is dat niet de manager, de bureaucraat of de minister.Parentalisme impliceert relaties die anders zijn dan het loutere cliënt- en contractdenken suggereert. Een ouder die zorgt voor zijn kind doet dit niet op grond van een contract dat beide partijen winst moet opleveren. Het is een relatie, niet zoals tussen twee winstmaximalise-rende individuen, maar een relatie van loyaliteit; alleen daarbinnen kunnen zich pas zelfstandige, vrije mensen vormen. En wanneer dat niet goed lukt, worden indivi-duen toch niet aan de kant geschoven, maar – integen-deel – in trouw gerespecteerd. Ook de zorgrelatie is in-gebed in een betekenisstructuur die niet met tellen maar met vertellen te maken heeft18 – een betekenisstructuur die niet kan worden gevat in cijfers, overzichten, sta-tistieken. De zorgrelatie veronderstelt integendeel een sociaal weefsel gestructureerd door betekenissen die verband houden met fundamentele relaties en door ver-halen die uiteindelijk met elkaar verweven levensver-halen vormen. Die verhalen kunnen zelf niet bestaan zonder betekenisvolle attitudes en manieren van zich gedragen tegenover elkaar en tegenover de dingen: ge-woonten, rituelen en dergelijke.

Parentalisme is een zorg die rekening houdt met het feit dat er altijd langdurig werkonbekwamen, langdu-rig zieken, langdurig dementen en volwassen gehan-dicapten zullen blijven. De zorg tegenover hen vereist vakmanschap en bezieling en trouw en is, zoals bij ouders tegenover kinderen, erop gericht om zo veel bescherming te geven als nodig, en tegelijk zo veel autonomie als mogelijk. Wij mensen hebben niet ge-kozen om er te zijn, we hebben het leven gekregen. Ons leven is fundamenteel gekenmerkt door ‘geboor-tigheid’19. Tegelijk zijn we in ons leven fundamenteel gekenmerkt door kwetsbaarheid; een kwetsbaarheid die tegelijk geluk, maar ook ongeluk mogelijk maakt. Dat zijn allemaal zaken waarvan ons wordt afgeleerd er te-veel aan te denken. Vooral professionele zorgverleners denken haast automatisch ‘Ons mankeert niets’20. En de patiënt maken we wel weer beter. Maar dat lukt niet altijd; dat lukt soms helemaal niet. Denk aan de pro-blematiek van de zelfmoorden, ‘de belangrijkste doodsoorzaak bij mannen en vrouwen tussen twin-tig en veertig jaar’, zo las ik een tijd terug in Kerk en Leven21. Het soort turbomaatschappij waarin we leven vergemakkelijkt de zaken niet (voor elke werkloze op honderd die erbij komt, stijgt het suïcidecijfer met 0,8 procent:werkloosheidisgeenpuurtechnischeoffinan-ciële zaak, of louter de beëindiging van een contract; er gebeurt iets met mijn leven en mijn persoonlijkste zelf). Alle inspanningen ten spijt, lijkt het alsof we blij-ven dweilen met de kraan open. Er komen meer mid-delen, maar er komen ook altijd weer meer mensen af op de zorg, en er lijken steeds nieuwe problemen en probleemgroepen bij te komen. Niet verwonderlijk dat zorgverleners er soms onderdoor gaan. Zal de vermaat-schappelijking van de zorg daar veel aan kunnen veran-deren? Denk maar alleen al aan de enorme problemen van huisvesting en werkverschaffing voor volwassengehandicapten. We weten op voorhand dat dit ook voor patiënten in de GGZ geen sinecure zal zijn. Ofwel blij-ven we onszelf optimistisch wijsmaken dat we de zaken perfect kunnen oplossen door nog betere medicamen-ten, technieken, organisatie en evaluatie, ofwel worden we cynische pessimisten. Zijn dat de enige opties?

Opnieuw is er de derde weg. Parentalisme wordt ge-kenmerkt niet door optimisme, noch door pessimisme, maar door een hoop die wortelt in liefde of in respect, ook voor de meest hopeloze gevallen. Hoop maakt zichzelf niets wijs, is paradoxaal genoeg door en door realistisch, weet dat de obsessie met het ideaal, met de perfectie, een vorm van utopisme is die zich op ons wreekt. Hopen leidt niet tot passiviteit, zelfs niet wan-neer alles tegen lijkt te zitten. Hoop betekent kracht en sterkte, omdat wie verzorgd moet worden niet in de steek kan worden gelaten. Vandaar dat de hoop soms


leidt tot realisatie van wat in de erbarmelijkste omstan-digheden onmogelijk leek.

Attitudes als loyaliteit, trouw, liefde, respect en hoop bestaan niet alleen in het hoofd. Ze moeten handen en voeten krijgen, ze moeten zich uitdrukken in geba-ren,inliefkozingen,inletterlijkoffiguurlijkgedragenworden. Ze moeten ook gevoed worden door bepaalde vormen van samenzijn, spontane en rituele, waarin het (levens-)verhaal op een of andere manier aan bod kan komen. Wil vermaatschappelijking van de GGZ slagen, dan moeten er niet-contractuele relaties, dat wil zeggen relaties van trouw aan de zorgkinderen blijven bestaan. Patiënten moeten dus ook opgenomen zijn in concrete verbanden waarin de verbondenheid en trouw uitge-drukt en gevierd worden. De christelijke gemeenschap beschikte en beschikt nog over een schat aan werken van barmhartigheid, aan rituelen, gezangen en gebe-den waarin generaties mensen steun, verbondenheid en troost vonden. Precies het opgenomen zijn in een con-text die ons overstijgt, kan ons helpen om terug aan te knopen bij die hoop, die liefde en dat respect. Ook in onze tijd gebeurt het bijvoorbeeld dat mensen de thera-pie van bedevaarten en pelgrimage ontdekken22. Wat is bedevaart anders dan leren en ervaren dat we deel zijn van een mystiek lichaam? Het is niet onmogelijk om opnieuw leven in te blazen in een wereldbeeld dat rust op diepere verbanden dan die tussen contracterende partijen. Als we dat soort verbanden op een reële ma-nier kunnen beleven, in reële gebaren en gewoonten en rituelen, zou dat niet ook de zorg voor onze zorgenkin-deren een bijkomende, fundamentele dimensie geven, enwellichtzelfseengrotereefficiëntie?23

(Endnotes)1 Gegevens in deze inleiding zijn ontleend aan Chantal Van Audenhove, Greet Van Humbeeck en Anne Van Meerbeek, De ver-maatschappelijking van de zorg voor psychisch kwetsbare mensen. Onderzoek, praktijk en beleid. Leuven, LannooCampus, 2005 (de paginanummers in deze tekst verwijzen naar deze uitgave).2 Robert Putnam, Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. Simon & Schuster, New York, etc., 2000.3 Zie Volker Ladenthin, ‘Erst die Kultur macht aus Kompetenzen Bedeutsamkeiten’, te vinden op: http://www.diroo.be/dov117.html.4 Zie Herman De Dijn, ‘Autonomie en zelfbeschikking’, in: Streven, maart 2010, blz. 205-215.5 Zie Frank Furedi, ‘It’s Time to Stand up for Courage and Conviction’, te vinden op: http://www.spiked-online.com/index.php/site/article/9875/6 Hans Achterhuis, De utopie van de vrije markt. Lemniscaat, Rotterdam, 2010.7 Zie noot 3.8 Alain Ehrenberg, La fatigue d’être soi. Dépression et société. Odile Jacob, Paris, 1998.

9 Aldus Richard Sennett in een seminarie in aansluiting op zijn Politeia-conferentie op 11 mei 2010 in Leuven, georganiseerd door het Overlegcentrum Ethiek van de K.U. Leuven.10 Katleen De Rick en Gianni Loosveldt, De vermaatschappelijking van de geestelijke gezondheidszorg, PBO 98/KUL/73, Leuven, 2003, blz. 134; zie ook Chantal Van Audenhove, etc., a.w., blz. 80. 11 Zie ook Paul Frissen, ‘De preventieve staat: waarom de droom van de gelijke samenleving een nachtmerrie is’, in: Frank Ankersmit en Leo Klinkers (red.), De tien plagen van de staat. De bedrijfsmatige overheid gewogen, Van Gennep, Amsterdam, s.d., blz. 148-169.12 Jennie Bristow, ‘Turning parents into “partners of the state”’, te vinden op: http://www.spiked-online.com/index.php/site/article/8665/13 Zie Herman De Dijn, ‘Management en zorg’, te verschijnen; zie ook Marc Desmet, Liefde voor het werk in tijden van management, Lannoo, Tielt, 2010; Evelien Tonkens, ‘Marktwerking in de zorg: duur, bureaucratisch en demotiverend’, in Frank Ankersmit en Leo Klinkers (red.), a.w., blz. 103-131.14 Zie Ad Verbrugge, ‘Geschonden beroepseer’, in: Beroeps(z)eer. Waarom Nederland niet goed werkt (Christendemocratische Verkenningen – Zomer 2005). Boom, Amsterdam, 2005, blz. 108-123.15 Zie bijvoorbeeld B.M. Carney en I. Getz, Freedom Inc. Free Your Employees and Let Them Lead Your Business to Higher Productivity, Profits & Growth, Random House, New York, 2009.16 Die grenzen betreffen, algemeen gesproken, de domeinen die met zingeving (religie, ethiek, etc.) te maken hebben; zie hierover Arnold Burms en Herman De Dijn, De rationaliteit en haar gren-zen. Universitaire Pers Leuven, Leuven, herdruk 2005.17 Harry Kunneman, ‘Sociaal werk als laboratorium voor norma-tieve professionalisering’, in Ethische Perspectieven, juni (nr. 2) 2007, blz. 92-107.18 Zie over de tegenstelling tussen tellen en vertellen: Nicolas Standaert, ‘Tellen en vertellen’ (Metaforum K.U. Leuven, 12 no-vember 2010 (te verschijnen)).19 ‘Nativity’, uitdrukking van Hannah Ahrendt, gebruikt door Michael J. Sandel, The Case Against Perfection. Ethics in the Age of Genetic Engineering. Belnap Press, Cambridge (MA), 2009, blz. 82-83.20 Titel van een doktersroman van Willem Jan Otten.21 Kerk en Leven, 10 november 2010, blz. 14-15.22 Vgl. de mooie, subtiele roman van David Lodge, getiteld Therapy.23 Met dank aan Chantal Van Audenhove voor haar hulp tijdens de voorbereiding van deze tekst, die teruggaat op een lezing gehouden op de Academische Zitting naar aanleiding van 100 jaar Psychiatrisch Ziekenhuis Onze-Lieve-Vrouw in Brugge op 3 december 2010.

(*) Met dank overgenomen uit Streven, maart 2011.


Du regard humain sur la fragilité au regard du ChristUn sens cohérent pour la Médecine.

D. Doat, B. Ars

Spontanément, nous sommes souvent conduits à pen-serquelafragiliténepeutqualifierquecertainsd’entrenous : personnes âgées fragiles, personnes handicapées, personnes malades, en situation de grande précarité sociale, marquées par la dépression, sans emploi, etc. Or, la fragilité ne peut se dire uniquement des individus ainsi marqués. Elle se distingue de la faiblesse et de la pauvreté. Ainsi, nous pouvons dire que quelqu’un est faible, quand les moyens dont il dispose par lui-même nesontpassuffisantspourréaliser l’actionqu’ils’estdonné pour objectif de réaliser. Pensons par exemple au générald’unearméequinepossèdepassuffisammentd’hommes sous ses ordres pour remporter une bataille. Quelqu’un est pauvre lorsqu’il ne dispose pas des moyensnécessairesaudéveloppementd’uneviesuffi-samment équilibrée : l’accès à l’eau potable, la nourri-ture, les vêtements, le logement, l’accès à l’éducation, l’exercice d’une activité valorisante, etc. Quelqu’un est fragile parce qu’un choc peut le déstabiliser, mettre en péril sa structure physique, psychique ou intellectuelle. On dira donc qu’il est vulnérable : ses mécanismes de défenses ne sont pas absolument robustes. Il peut être sujet aux blessures, aux atteintes physiques, psycho-logiques, ou morales. Toute personne est, en ce sens, fragile – qu’elle soit momentanément faible, pauvre, riche ou apparemment robuste. Mais c’est aussi cette condition naturelle de fragilité qui rend possible une sensibilité proprement humaine et qui ouvre nos rela-tions aux possibilités de l’amour mutuel. Des monades indestructibles et auto-suffisantes seraient incapablesde s’ouvrir à cette dimension qui traverse de part en part l’existence humaine.

Plus largement, la fragilité est un trait marquant toute la Création. Tout semble en effet indiquer que la vie, la nature et le cosmos sont marqués par une irréduc-tible fragilité. L’atome, que l’on croyait indestructible, serévèleaujourd’huifissible.Leminéralsebrise, lesêtres vivants naissent et meurent. Dans cet univers créé, l’homme se retrouve lui aussi, comme créature, dans une situation d’extrême vulnérabilité dès sa naissance comme dans sa vieillesse. Sa croissance dépend pro-fondément de l’accueil d’un environnement aimant, habilléparunecultureetsuffisammentviablematériel-lement. Et tout au long de sa vie, il oscillera entre des états de conscience plus ou moins marqués par l’expé-rience d’une irréductible fragilité que le singe, la four-mi ou le hérisson sont loin d’expérimenter. En effet, les animaux disposent de points de repères innés. Ils béné-ficientd’unattachementnaturelàleurenvironnement.

Ils sont fusionnellement liés au monde. Seul l’homme éprouve un sentiment d’étrangeté qui nécessite la mé-diation prothétique d’une culture, d’un habitat et d’un environnement social palliant à une situation d’exposi-tion et de fragilité extrêmes par rapport aux relations et aux événements qui vont contribuer à une croissance humaine.

De ce point de vue, la fragilité n’est donc pas seule-ment le propre d’une personne handicapée, malade ou âgée, mais de toute personne humaine. Par contre, il est possible que certains d’entre nous ne parviennent pas à dissimuler cette propriété qui nous est commune aussi ingénieusement que d’autres ne le font, ou que certains traits de leur caractère ou de leur apparence corporelle nous manifestent plus directement notre condition an-thropologique : à la fois vulnérable, inachevée et dé-pendante. C’est à partir de ce constat que l’autonomie apparaît à sa juste place, comme un idéal structurant mais jamais véritablement acquis ! C’est aussi pourquoi la condition d’existence d’une personne handicapée, malade ou âgée, revêt une signification très forte quiaffecte toutes les cultures. Car elle nous évoque, dans le miroir des symboles, des mythes et des représenta-tions communes, une dimension très profonde de notre identité humaine marquée par la fragilité. Or, en dépit de la vérité indépassable qu’elles nous manifestent de façon réaliste quant à notre être, la condition handica-pée comme la condition de fragilité font fréquemment l’objet d’exclusion, de refoulement, ou au contraire d’éloge voire de louanges. Il existe autrement dit une véritable ambivalence dans notre rapport à leur égard, suscitant tantôt des attitudes de rejet et d’évitement, tantôt de fascination fusionnelles.

D’un certain point de vue, la fragilité peut apparaître négativement comme une faille malheureuse qui nous renvoie à notre faillibilité fondamentale, avec ses conséquences physiques (maladies, handicaps, mort ), psychologiques (angoisse, dépression, manque de confiance,etc)etmorales(faute,péché).Elleseraitunrappeldouloureuxdenotrefinitude,unmementomoriinscrit dans notre chair sensible : « Rappelle-toi que tu n’es pas invulnérable ! ». Telle est, à tout le moins, l’une des perceptions – très répandue – possibles du sens de la fragilité, à la fois réaliste mais non sans touche misé-rabiliste si l’on en reste à ce constat. C’est de cet unique constat d’ailleurs que se nourrissent certains courants de pensée dans le champ des biotechnologies et des idéologies scientistes. « Puisque la nature est fragile,


nous pouvons la manipuler sans limitation ! » Ces cou-rants se donnent alors pour objectif de dépasser cette négativité morbide de la fragilité. Il faudrait, pensent-ils, parvenir à créer une nouvelle humanité, immortelle, infaillible et absolument robuste. Disons tout de suite que cet objectif relève de l’utopie : pour l’atteindre, il faudrait aussi une nouvelle nature, d’autres matériaux physiques, un autre univers. Voilà comment miséra-bilisme et prométhéisme s’associent de façon bien illusionnée !

D’un autre point de vue, la fragilité peut être positive-ment interprétée comme ce qui permet à tout système de se développer. Par exemple, sans la fragilité du code génétique, avec ses mutations, il n’y aurait pas d’évo-lution biologique, donc pas de formation des condi-tions vitales favorables à l’apparition de l’humain ! De même, sans la vulnérabilité et la dépendance extrême de l’homme dans le cours de son développement, il n’y aurait pas eu besoin, depuis plus de 200 000 ans, d’un environnement humain aussi riche et soutenant pour accueillir chaque génération. La force de notre capacité d’amour, de nos liens sociaux, ne se serait jamais dé-ployée sans une incomparable fragilité appelant un ho-rizon de réponses tout à fait nouvelles dans l’histoire de l’univers. Il en va de même pour notre évolution cultu-relle, technique et symbolique tout à fait remarquables par rapport aux autres espèces. Sans doute n’aurait-elle jamais eu lieu si l’homme n’avait dû remédier à sa condition de fragilité par une multitude d’inventions soutenantes venant pallier son manque de détermina-tion et d’adaptations immédiates. La fragilité humaine appelle donc des trésors d’inventivité (techniques, symboliques, éducatives, médicales, culturelles, etc), lorsqu’ elle est accueillie dans le sens du respect de soi et d’autrui -et non du rejet. La qualité collective de cet accueil, le seuil d’humanité et de vitalité d’une société, apparaît dans les dispositifs qu’elle parvient à mettre en place pour ses membres les plus visiblement fragiles.

Tels sont donc les deux sens inséparables de la fragilité d’un point de vue humain. Pratiquement, ce n’est que dans cette dualité indissociable du sens ambivalent de la fragilité - signe d’une inadéquation irréductible de l’homme à lui-même - que la souffrance et les maux humains doivent être humainement accueillis, inves-tis, accompagnés. Seule la dissociation abstraite de ces deux sens, engendre les points de vue intenables du misérabilisme, du prométhéisme ou d’un optimisme dont ilconvientdeseméfierquandilréduit lecarac-tère irréductiblement tragique de certains événements à un mal nécessaire ou au statut automatique de condi-tion d’un plus grand bien encore inaperçu. Si les per-sonnes handicapées, malades ou âgées ne cessent de

déranger, leur présence apparaît à cet égard comme un appel constant à construire une unité et une profondeur humaine toujours plus grande – mais jamais achevée au plan naturel. Leur fragilité nous rappelle la nôtre, ou celle que nous rencontrerons bientôt lorsque nous quit-terons une vie adulte dont le grand danger consiste par-fois à croire que nous pourrions nous immuniser d’un fait anthropologique et même cosmologique universel. C’est là un piège tendu - souvent oublié - du sentiment de responsabilité qui domine la vie adulte, qui consiste parfois à vouloir supprimer toute faillibilité et à refou-ler le sentiment de fragilité plutôt que de s’y rapporter avec sensibilité, courage et réalisme.

Si la fragilité nous pousse à inventer des milieux col-lectifs d’épanouissement porteurs d’un véritable style humain d’existence, elle nous convoque à l’amour dans tout ce qu’il comporte d’intelligence, de force face aux drames humains - et de sensibilité. Pleinement Fils de l’Homme, Il est intéressant de relire à cet égard les pa-roles du Christ, ses attitudes et ses gestes, à la lumière de ce que les plus fragiles d’entre nous manifestent de notre humanité commune. Le Christ cherchait leur compagnie, et c’est en leur présence qu’il ouvre le discoursdesbéatitudes. Il s’identifiait à eux aupointde partager à ses disciples que le bien qui pouvait leur être apporté le touchait Lui-même. Il bénit son Père d’avoir caché aux sages et aux savants ce qu’Il a révélé aux petits et aux humbles. Il meurt blessé sur la croix. Pleinement Fils de Dieu, les paroles et gestes du Christ nous révèlent la façon dont Dieu nous rejoint dans la fragilité de nos existences, lorsque nous nous savons défaillants et nous tournons vers lui avec confiance.Dieu s’offre entièrement sur la croix. Après sa résurrec-tion, St Thomas le reconnaîtra grâce à ses plaies, qui le révèlent comme l’homme et le Fils de Dieu qu’Il Est. Dans les traces de la fragilité du Christ, mais aussi de sa proximité avec les plus fragiles, Jésus s’adresse direc-tement aux personnes handicapées, malades ou âgées, tout autant qu’il nous rejoint chacun de nous dans notre condition de créature, touchée par la fragilité.

Dieu se révèle en son Fils comme Celui qui sauve, qui guérit, mais bien plus - ou parfois bien autrement - que nelepeutl’efficacitédenosmoyenstechniquesetdenotre médecine humaine. Aussi celle-ci a-t-elle tout à gagner à coopérer, sans fusion, à l’œuvre de la grâce en imaginant des environnements humains médicali-sés hautement technologiques, compétents, mais aussi profondément attentifs au respect des plus fragiles et de la dimension spirituelle de toute existence humaine. Un exemple heureux de cette coopération existe au-jourd’hui dans les unités de soins palliatifs qui sont une étonnante illustration de la manière d’accueillir la


fragilité de façon humanisante. Une autre illustration de cette articulation - sans confusion ni séparation -entre soin et spiritualité apparaît dans le projet de certaine communautés de vie accueillant personnes handica-pées, malades ou âgées au cœur de leur projet de vie commune.

En conclusion, nous voudrions souligner l’importance d’une telle approche de la fragilité qui ne peut pas né-gliger la question de la destinée ultime de notre société humaine. D’un point de vue cosmologique, nous avons souligné que la fragilité est un trait constitutif de la nature. D’un point de vue biologique, elle est présente d’une façon particulière à travers la possibilité de la blessure, de la douleur et de la mort. Au plan humain, l’homme prend conscience de sa condition de fragilité : comme tout être vivant, le voilà exposé aux mêmes risques. Mais comme être humain, il ne peut l’assumer réellement qu’à travers un accroissement d’amour, en développant des environnements techniques, culturels etsymboliquescapablesdepallieràsesdéficitsnatu-rels tout en contribuant à son humanisation. L’accueil du fragile devient signe d’humanité. D’un point de vue théologique, la fragilité est un attribut de la création. Le Créateur est l’unique être indestructible, invulnérable. Cependant, Dieu se révèle comme relation interne: il est ouverture et exposition de Soi à Soi dans un Don éternellement vivant. Il n’est peut-être pas impossible de penser une vulnérabilité divine dans le sens d’une sensibilité et d’une exposition totale du Fils à l’égard du Père dans le mouvement de l’Esprit. Le Verbe s’y reçoit et s’y donne totalement ! Il ne se protège pas, ni ne se garde pour lui-même. Dans ce même mouvement, il s’incarne et assume totalement la fragilité humaine jusqu’à la blessure, aux atteintes physiques, psychiques etmorales.C’estauprèsdessesamisquiontfinalementaccepté, après un long cheminement, que le Christ as-sumetoutelacréationetachèvedetransfigurerlesensde la fragilité dans sa Passion et sa Résurrection. Condition de la blessure et de la souffrance, trace d’une faillibilité toujours latente, la condition humaine de la fragilité devient, avec l’Incarnation du Verbe, l’espace de la rencontre et de l’alliance indestructible entre Dieu et l’homme ! Depuis cet acte à la fois temporel et éternel, les fragilités de l’être humain, de la nature et de l’univers dans sa totalité ne sont plus seulement la marque d’une contingence insensée. Dans cette trans-figuration du sens de l’histoire, elles deviennent latrace d’un travail d’enfantement dont l’inachèvement actuel annonce la naissance prochaine. Nous pouvons comprendre pourquoi les êtres les plus vulnérables de nos communautés jouent à cet égard un rôle essentiel dans la découverte par l’homme de sa dignité et de sa destinée. Dans une perspective à la fois naturelle

et surnaturelle, celui-ci ne cesse en effet de découvrir dans leur compagnie un appel à coopérer à cette genèse par ses capacités d’amour, de projections dans le futur, d’inventivité technique et culturelle. David Doat

[email protected] [email protected]

Bernard ARS M.D., Ph.D. Avenue du Polo, 68B. 1150 BruxellesTel: + 02 771 25 05Fax:+ 02 762 39 [email protected]

I LIVE ALONE

Stay by my side, O Lord,For I’m alone.

I need your presence with meNight and day, to share my home,

To guide me on my way.

Keep me safe from danger;Fill my heart with joy.

Give me your peace, your giftTo share with those whose hearts

Are troubled or despair.

And even when the shadowOf the Cross falls on my path

I see your Easter sunlightThrough the dark.

I live alone dear Lord,But I am sure

Your gaze is ever on meAs on an only child.

Abide in me, dear Lord,That I may live in you.

Amen.

Benedictine Abbey, Kylemore Ireland.


RELIGIE LITURGIE EN ZIN VAN EEN KERKKOORBESCHOUWINGEN VAN EEN KATHOLIEKE ARTS

Dr. Raymond Lenaerts

1. Huidige godsdienstbeleving bij de katholieken in Vlaanderen

Als wij mogen geloven wat de kranten schrijven zou-den er minder dan 4% van de Vlamingen nog regel-matig de zondagsmis bijwonen. Wel kunnen er vragen gesteld worden bij enquêtes waarbij de methodologie betwistbaar is en er maar duizend personen onder-vraagd worden, maar toch…

Een peiling uitgevoerd door de Administratie Statistiek en Planning (2004) zou ongeveer 10% kerkgangers ge-noteerd hebben. Betekenisvol was evenwel de uitslag van een rondvraag bij gedetineerden in de Belgische gevangenissen naar de “geestelijke bijstand” en dit op verzoek van minister Laurette Onckelincks die mij me-degedeeld werd door Leopold Vinken, professor aan het TPC (Theologisch Pastoraal Centrum) Antwerpen. 50% van de ondervraagden vroegen een katholieke aalmoezenier, 15% een iman en 5% een dominee, 20 à 25% reageerden negatief en slechts 1,7% vroeg de bij-stand van een vrijzinnige humanist. Wat er ook van zij, de neerwaartse trend sedert ongeveer 50 jaar ingezet, is duidelijk merkbaar. Ook werd in die enquête geno-teerd dat minstens 50% van de ondervraagden zich nog “christelijk” noemen (gelovig, religieus?). Het schijnt dus te kloppen dat zich tot de christelijke gemeenschap behoren en het bijwonen van de zondagsmis niet syno-niem is, wat duidelijk merkbaar is bij kerkelijke begra-fenissen (70% in Vlaanderen) en bij andere gelegenhe-den als een kerkelijk huwelijk, de plechtige communie of bij hoogdagen van het kerkelijk jaar.

Moeten we ons daarover zorgen maken? Ik denk van niet. Wij hebben immers de tijd gekend dat het moei-lijk was om als niet-gelovige in een gemeenschap op-genomen te worden. Nu is het juist andersom! Het is nu bijna onmogelijk om als katholiek begrepen en normaal geacht te worden. Vandaar dat vroeger de kerken vol-liepen, maar met mensen die het dikwijls als een corvee aanzagen, onder een soort sociale dwang. De reden van die sociale achteruitgang zal door sociologen moeten onderzocht worden. Het ongeloof is vooral een westers fenomeen dat meer dan 200 jaar, sedert de Verlichting begon. En het is een feit dat nu de westerse mens, en dat geldt zeker in Vlaanderen, met zijn huidige welvaart en recreatiemogelijkheden, minder nood schijnt te heb-ben aan immateriële waarden, te vergelijken met het “panem et circenses” van de Romeinen.

Anderen wijzen het sterk doorgedreven individualisme van de huidige mens met de vinger, dat haaks staat op de idee van gemeenschap waarop de christelijke ker-ken gestoeld zijn. Alleszins bestaat er bij de oudere bevolking zulke enorme breuklijn tussen het heden-daagse theologisch Gods- en wereldbeeld en de naïeve Bijbelse voorstellingen uit hun kinderjaren. Zij voelen zich volledig vervreemd, ja zelfs misleid.

De relatief kleine groep gelovigen die nog regelmatig de mis bijwoont zijn nochtans géén “pilaarbijters” noch “kwezels”; ze hebben in het algemeen een realistisch godsgeloof en voelen zich gegrepen door de persoon van Jezus van Nazareth en zijn evangelische bood-schap. Deze groep zal het dan ook spijtig vinden dat die 50% zich christelijk noemenden, maar niet-prakti-zerenden aan de zijlijn blijven staan en de warmte van een gelovige gemeenschap missen. Vooral gaat hun bezorgdheid uit naar het wegblijven van onze jonge-ren, die meer dan ooit ten prooi vallen van de huidige massacultuur waarbij men zich vragen kan stellen naar de “cultuur” die op de jongeren wordt losgelaten met veel glamour en glitter. Vroeg of laat zullen zij de op-pervlakkigheid ervan wel ondervinden.

Prof. Dominique Verté, socioloog aan de V.U.B. schreef eens: “In zowat alle verenigingen die een langdurig en-gagement vragen, daalt het ledental, zowel in de kerk als in vrijzinnige verenigingen”. Wij zijn dus niet al-leen! Wij leven hier, goddank, wel in een seculiere maatschappij, maar waar ook vrijheid van godsdienst bestaat en waar iedereen in volle vrijheid en zonder enige dwang zijn geloof kan belijden. Maar wij leven ook in een land waar zo weinig ondersteuning komt vanuit de media voor waarden als spiritualiteit en zin-geving, en, wat de katholieke kerk betreft, zo dikwijls negatief wordt bericht. Als voorbeeld: de bergen kritiek die wijlen Johannes-Paulus over zich kreeg wegens zijn behoudsgezinde standpunten en zijn weigering om af te treden, toen zijn gezondheidstoestand kritiek werd. Maar diezelfde belaagde paus kon het toch voor me-kaar krijgen om massa’s jonge mensen geestdriftig rond zich te verzamelen in Parijs, Toronto en Rome. Zijn begrafenis werd een hoogtepunt van mondiaal TV-gebeuren, waarbij miljoenen kijkers met grote emotie en dankbaarheid de indrukwekkende begrafe-nisplechtigheid van een zo verguisde oude man volg-den. Hoe was het toch mogelijk, voor zulke “verstarde” kerkvorst die enkele tijd ervoor door journalisten van


onder meer De Morgen als “massamoordenaar” werd omschreven. Ook wil ik herinneren aan de schaamte-loze commentaar in dezelfde krant naar aanleiding van de verkiezing van pater Damiaan als grootste Belg. Ander voorbeeld: de reactie van De Standaard na de pauskeuze van kardinaal Josef Ratzinger (zelfs onze kardinaal Danneels kon zijn ontgoocheling niet verber-gen…). De onvermijdelijke Rik Torfs was er vlug bij om op ludiek-sarcastische manier kritiek te spuien over “Paus Ratzinger” (sic) en schreef: “Benedictus zegt ge-woon neen tegen de westerse samenleving”. Ook ene Frank Albers, redacteur bij De Standaard en naar eigen zeggen “niet kerkelijk” wist reeds enkele dagen na de pauskeuze dat tachtig procent van de Standaardlezers ontgoocheld zijn in Benedictus XVI”. In zijn artikel raadt hij de lezers aan “Richt uw eigen kerk op” en “Ikzouuwpetitietotafschaffingonmiddellijktekenenenz”. Ik heb altijd geleerd dat men iemands kwaliteiten slechts kan beoordelen na grondige en langdurige ana-lyse, zonder vooroordeel. Deze “voorlichters” waren er verdacht vlug bij!

2. Religies: allemaal gelijk of gelijkwaardig?

Men kan zich de vraag stellen of religie of godsdienst wel echt nodig is voor de mens? Het woord religie komt van het Latijnse religio en volgens de meest voor de hand liggende verklaring is het woord afgeleid van re-ligere: in acht nemen, observeren of nog beschouwen met het oog op de zin van het bestaan. Volgens een an-dere verklaring zou het zijn dat religio afgeleid is van religare dat “samenbinden” betekent.

Religie is een geheel van geloofspunten en geloofs-praktijken die verband hebben met de betrekkingen tussen God en de mens. Het heeft een meer algemene betekenis dan godsdienst dat dikwijls als synoniem wordt gebruikt. Zo zal de prehistorische mens, hoewel hierover geen concrete bewijzen bestaan, zich onge-twijfeld vragen gesteld hebben naar zijn plaats in een omgeving die hem zowel bestaansmogelijkheid schonk als een bedreiging voor hem betekende. Die mens zal overtuigd geweest zijn dat er een macht was buiten hem, die hem overstijgt en dat hij zich opgenomen weet in een werkelijkheid die hem overstijgt. De historische mens, zoals wij die kennen uit de literatuur (ook uit de Tenach) en in zijn kunstuitingen was religieus, d.w.z. hij voelde zich heteronoom en wat hem oversteeg was transcendent. De primitieve religie ontstond uit een re-ligieus besef en een verhaal of mythe, waarover vragen gesteld werden en antwoorden geformuleerd die tot een mythologie zouden leiden. Wij weten dat geen enkele humane etnie ontsnapt aan het religieus gevoel, het be-hoort tot de natuur van de mens. Volgens sommigen

zou het beantwoorden aan een authentieke noodzaak: het is de uitdrukking van onze verwondering, ons ver-langen, ons streven. Kenners beweren dat er wel tien-duizend verschillende religies in de wereld bestaan. Dit is misschien wel zo, maar is het niet merkwaardig dat de drie belangrijkste wereldgodsdiensten, die alle drie monotheïstisch zijn, uit de Levant aan de Middellandse Zee komen, en alle drie Jeruzalem als hun heilige plaats claimen? In feite is de christelijke godsdienst of het christendom geen religie in de primitieve betekenis van een allesomvattend zingevingsysteem met duide-lijke staatkundige relevantie. Ook is het christendom gans verschillend van de twee andere monotheïstische godsdiensten die alle drie soms de “godsdiensten van het Boek” worden genoemd, wat niet helemaal waar is voor het christendom. De Schrift is wel belangrijk als de gelovige openbaring van Jezus als historische per-soon, maar het christendom is vooral de godsdienst van de incarnatie (dit is de menswording van God, die zich laat kennen in de geschiedenis in de persoon van Jezus van Nazareth) en ook van de interpretatie (d.w.z. de be-tekenis van de Heilige Schrift kan slechts in een histo-rische context begrepen worden, de heilsbetekenis van de blijde boodschap moet in elke historische situatie geïnterpreteerd worden, dit is de kritische exegese). In tegenstelling tot de andere godsdiensten die steunen op mysterie en intuïtie, steunt het christendom op de ratio en de logica en is gedreven naar de religieuze waarheid en gericht op de toekomst. Hierdoor werd de westerse beschaving gecreëerd. De islam zelf is van een religie geëvolueerd naar een (politieke) ideologie met een ge-vaarlijke fundamentalistische strekking.

Ook hebben de apostelen destijds geen nieuwe gods-dienst willen stichten, zij hebben wel de voltooiing van de Joodse godsdienst nagestreefd, het zogenaamd Joods-apocalyptisch paradigma van het oerchristen-dom. Jezus zelf heeft ook niet over een nieuwe gods-dienst gesproken. Hij heeft wel een nieuw verbond en een nieuwe basis gelegd van “Godsvolk van Joden en niet-Joden” waarin de latere christelijke gemeenschap zich zal kunnen herkennen. Zo is ook het Oud Testament geen voorzegging van het Nieuwe Testament, zoals dikwijls wordt benadrukt. Door Jezus als historische persoon, wordt het O.T. anders gezien en kunnen na-dien, vanuit het N.T. bepaalde feiten en beweringen in het O.T. geïnterpreteerd worden.

Meerwaarde van het christengeloof en pleidooi voor de essentie van de evangelische boodschap.

Men kan zich ook vragen stellen naar hetgeen de mens op aarde echt verlangt. Als antwoord hierop zullen zeker aan bod komen: bestaanszekerheid, een vredelievende


samenleving, een kwaliteitsvolle gezondheidszorg, de-gelijke huisvesting en zeker niet te vergeten gezonde kinderen die een degelijke opvoeding kunnen genieten. Veel van deze verlangens betreffen materiële waarden die thans door de “polis” (dit is de overheid, l’état la-ique) kunnen ingevuld worden, waar zij vroeger, bvb. in het eerste millennium, ja zelfs tot aan de Verlichting, door de christelijke kerk en caritas werden beoefend.Maar de mens heeft nog meer immateriële verlangens als vriendschap, respect, verdraagzaamheid, huwelijks-trouw, vergevingsgezindheid enz. die verband houden met de levensbeschouwing en met de plaats van de mens in de samenleving en dus ook met religie.

Fundamenteel wordt in het christendom, zoals ook in de Joodse godsdienst en de islam, het geloof benadrukt in het bestaan van één God, als eerste en voornaamste geloofspunt. Er is wel een essentieel onderscheid tus-sen het christendom en de beide monotheïstische gods-diensten door de eigen geloofsvisie die God erkent in de onmiddellijke nabijheid van de mens (immanentie) “God is de mens nabij”. Toch hoor ik, mijn inziens, nog te vaak misleidend spreken over het bestaan van twee werelden, een hemelse en een aardse, en wordt er een beeld opgehangen, meestal in menselijke gedaante, van een Almachtige God, maar soms ook van een drei-gende en straffende God, terwijl Hij voor de oprecht gelovige, de fascinerende, ongrijpbare gezochte blijft. Het ishieropdatEtienneVermeersch,vrijzinnigfilo-soof, ex-jezuïet en vice-rector van de Universiteit van Gent, zijn traktaat steunde over: “De God van dat chris-tendom” waarbij hij stelde dat de christelijke God niet bestaat en dat de “God van de Bijbel” niet de God kan zijn, waaraan men alle uitzonderlijke kwaliteiten toe-schrijft. Ikzelf kan mij vinden in het dankwoord van de Frans-Libanese auteur Amin Maalouf toen hij destijds het doctoraat honoris causa ontving van de Université catholique de Louvain: “Er is eigenlijk geen plaats voor geloof in een wereld van zekerheden. Soms denk ik dat God ons nooit een onomstotelijk bewijs van zijn be-staan levert en dat hij ons laat debatteren en speculeren, omdat precies de onduidelijkheid betekenis geeft aan het menselijk avontuur. Het is de twijfel die zin geeft aan de schepping, aan Zijn schepping”.

Ook citeer ik hier graag de woorden van de, ditmaal ge-lovige jezuïet Herwig Arts die schreef: “De voornaam-ste oorzaak van het moderne agnosticisme en atheïsme zijn de onaanvaardbare antropomorfismen en naïevegodsbeelden. Niet God wordt verworpen maar wel hetgeenoverGoddoorderdenverteldengeaffirmeerdwordt. Priesters en theologen die van God alles menen te weten terwijl Hij voor de gelovige een mysterieuze, onuitlegbare en onuitsprekelijke aanwezigheid is”.

Niemand heeft God ooit gezien, Hij blijft een mysterie, maar door de menswording van Jezus hebben wij de echte God leren kennen. De geschiedenis van Jezus van Nazareth is het symbool van Gods werkelijkheid. “Ubi caritas et amor, ibi Deus est”. Dat wij zo dikwijls zin-gen, is een boodschap van liefde en gerechtigheid wat de essentie is van de leer van Jezus. De mens dient hier-op te antwoorden met geloof, vertrouwen en hoop. Zij geeft zin aan het leven en naar de woorden van Teilhard de Chardin die schreef: “De mens van vandaag heeft nood aan een rationeel aanvaardbare visie op religie”, voel ik mij gesteund, als rationeel wezen, in mijn ge-loof in een evolutionair determinisme en antropisme; het ontstaan van de mens op aarde en dus in het heelal is werkelijk door God gewild en is de basis van mijn godsvertrouwen, ook van mijn uiteindelijke bestem-ming. De gelovige weet zich veilig in Gods handen. Vandaar dat het zinvol is samen te komen en dankbaar ons bestaan te gedenken, maar ook om Jezus, die uit-zonderlijke Godmens, te ontmoeten in de Eucharistie. En waar zou dat beter kunnen gebeuren dan in een wij-dingsvolle, sacrale ruimte, waarvan de psalmist zong: “Domine dilexi decorum domus tuae”, “Heer, ik heb de luister van Uw huis bemind en het oord waar Uw heer-lijkheid woont”. Ook kleingelovigen of zelfs nietgelo-vigen kunnen getroffen worden door de sfeer van onze samenkomsten en de spiritualiteit die er van uitgaat.

Als voorbeeld volgend getuigenis: Christian de Duve, Antwerpenaar van geboorte, doctor in de geneeskun-de en em. professor aan de U.C.L. en het Rockefeller Institute te New-York, Nobelprijswinnaar, schrijft in zijn boek: “A l’écoute du Vivant” hoe hij, niettegen-staande een godservaring in zijn jeugd, gaandeweg zijn geloof verloor en een zoekende agnost is geworden, maar toch bewust bleef dat er een transcendente werke-lijkheid bestaat, die zijn bestaan als mens overstijgt en die hij “L’Ultime réalité” noemt. Misschien is het inte-ressant zijn mening te horen en kunnen wij er iets van opsteken. Ik vertaal en citeer: “Wij hebben nood aan kerken, waar mensen samenkomen, niet om een God, in menselijke gedaante te smeken, om Hem gunsten te vragen of zelfs te vereren, maar wel om zich te bezin-nen, te bewonderen, te mediteren, in gemeenschap met anderen om de dagdagelijkse zorgen te vergeten en zich te laten wegzinken in het mysterie. De religies moeten niet verlaten worden, maar zij moeten zich ontdoen van hun mythisch geloof, van hun irrealistische uitspraken, van hun duistere leringen, van hun magische rituelen, van hun wederrechtelijke aanspraak op een legitimatie van hogerhand, van hun beroep op de morele chantage, zonder hun oproepen tot geweld te vergeten, wat soms gebeurd is. Ontdaan van al deze bijkomstigheden moe-ten zij de zin van het sacrale ongeschonden bewaren.


Zij moeten ondersteund en beschermd worden, opdat zij zouden kunnen voortgaan ons te helpen het mysterie te bewonderen, de ethische principes te eerbiedigen, ook om onze feesten op te luisteren, onze vreugde en ver-driet te delen en onze beproevingen te ondersteunen”. Verder zegt de Duve: “Wij hebben nood aan priesters, zoals wij nood hebben aan denkers, wetenschappers, filosofen,dichtersenschrijvers,musicienanderekun-stenaars, maar vooral priesters, als spirituele gidsen die, wars van alle dogmatisme en fundamentalisme ons kun-nen inspireren, helpen en richting geven” (einde citaat). Ikzelf zou hier willen toevoegen: wij hebben nood aan priesters- het mogen voor mij evengoed vrouwelijke priesters of gehuwden zijn- die kunnen voorgaan in de Eucharistie en ons helpen om, door het “Gebroken Brood” als beeld van Jezus zelf in zijn concrete ra-tionele dimensie, met Hem als levende persoon, in contact te treden, in verbondenheid met de gelovige gemeenschap.

Of zoals ik bij de dichter las:

Gebroken Brooddit ben ik, zegt Gij en wij

zien het brood in uw handen.Dit ben ik, zegt Gij en wij

begrijpen U nietGebroken Brood in onze handengegeven, kracht om van te leven

om met U Gebroken Brood te zijn.

Met Handen die reiken naar ieder die zijnhand uitsteekt, met een Hart dat werelden

omvat, wilt Gij met ons zijn “Gebroken Brood”,blijvende aanwezigheid op de weg door de tijd

naar het licht van Uw morgen.

3. Sacrale kunst dood onze cantorijen

De wekelijkse samenkomst in de zondagsmis is belang-rijk en zinvol voor de christen. Vandaar de zorg die er-aan besteed wordt. Dit kan eenvoudig, intiem verlopen of met luister omgeven, maar steeds dient het sacrale karakter ervan bewaard te blijven. Hier ligt een voor-name opdracht voor elke cantorij: schoonheid brengen in dienst van de liturgie. Het is tevens een uitdaging om zich niet te laten ontmoedigen door onheilsberichten over “leeglopende kerken” of “tanend geloofsleven”. In het behoud van het sacrale speelt het orgel –dit litur-gisch instrument bij uitstek- en vooral de koorzang een doorslaggevende rol. Wij bezitten een onuitputtelijke schat van gewijde muziek, die een bron is van spirituele

schoonheid en die tot onze mooiste muzikale erfenis behoort. In de muziek wordt het diepste wat in de mens leeft tot uitdrukking gebracht. De muziek is een poging tot ontmoeting met het Goddelijke, de schoonheid in zijn meest uitgezuiverde vorm.

Mag ik nogmaals Herwig Arts s.j. citeren: “In alle grote godsdiensten heeft de muziek steeds een belangrijke rol gespeeld. Zij probeert immers het onuitsprekelijke enigszins te suggereren. Woorden volstaan inderdaad nooit om de mens bewust te maken van Gods realiteit en aanwezigheid. De muziek geeft de in stilte luisteren-de mens het gevoel dat hij plots in een andere, geeste-lijke, meer hoogstaande, haast transcenderende wereld wordt binnengeleid. De muzikale ervaring is transratio-neel en dus onzegbaar”.

Onze grote Vlaamse dirigent Philippe Herreweghe ziet het aldus: “Ik voel mij religieus in de brede zin van het woord. Zeer goede muziek, denk maar aan Bruckner, Bach, Beethoven, Brahms, Josquin enz. gaat om onze verbondenheid als menselijk wezen met iets anders. Dit klinkt zeer vaag, maar in onze rationele wereld is er geen verklaring voor het feit dat er op een bepaald moment iets uitzonderlijks ontstaat in een fantastische communicatie tussen orkest en publiek”. Wat een or-kest kan teweegbrengen kan zeker ook een koor in een sacrale ruimte, zoals in onze mooie kerk met liederen die verwijzen naar spiritualiteit en ook naar schoon-heid. Dan denk ik steeds weer aan de dichter Adama van Scheltema in zijn dichtwerk “Bede” dat zo ont-roerend mooi op toon werd gezet door Mgr. Jules Van Huffel.

“Schoonheid die in de hemel zijt,

die d’eeuwigheid heeft opgeschreven.

geef ons iets van uw eindloosheid

geef ons iets van uw verhevenheid,

van uw geweldigheid

om groot te leven”.

Dr. Raymond Lenaerts, Lindenlei 63 2640 Mortsel. Tel: 03-449 86 [email protected]


Diaconie médecinArticle pour Médecine de l’Homme n°7

Le médecin chrétien dans la « diaconie » de l’EgliseOlivier de Dinechin s.j.

Un mot nouveau, une réalité de toujours dans la vie chrétienne, dans l’Eglise

« Diaconia 2013 » : c’est le titre d’un mouvement na-tional de rencontres que vont proposer les évêques de France, pour ressaisir et relancer chez les catholiques, dans leurs organisations et dans l’Eglise, une démarche fondamentale de la foi. Le mot « diaconie », étrange pour nombre d’entre eux, transcrit simplement le mot grec « service ». Mais depuis vingt ans il est repris pour signifierunedimensionintrinsèquedelaviechrétienne,personnelle et en Eglise : le service du prochain. La nouveauté est celle d’une redécouverte spirituelle faite dans des diocèses par certains groupes d’action sociale ou caritative, et soulignée par des théologiens1. Cette relance et cet approfondissement ne peuvent manquer de toucher des médecins, ainsi que toute autre profes-sion soignante. Comment ? Decesexpériencesdiocésainesetdesréflexionsqu’ellessuscitent, nous reprenons quelques points susceptibles de rejoindre désirs et questions de médecins, dans la situation mouvante, parfois en crise, de leur profession.

Une source où puiser un renouveau du sens

Partons de loin, ou plutôt d’une interrogation de fond qui ne manque pas de remonter, quand le besoin se fait sentir de « sortir le nez du guidon ». Quel est le sens profond d’une profession, passionnante et souvent épui-sante, bousculée par l’accélération des techniques, la multiplication des protocoles, les changements d’image sociale ? Nombreux sont ces dernières années les es-sais, souvent à résonance philosophique, sur cette inter-rogation critique. Car le médecin d’aujourd’hui, qu’il soit hospitalier ou de ville, n’hérite plus de « l’aura » de ses pères. L’ère du paternalisme a fait place à celle du contrat avec le patient, dans le cadre d’une démocratie médicaleaffichée;denouveauxcomportementsontvule jour, des relations plus tendues, où parfois le patient « plaintif » se fait procédurier « plaignant ». Le méde-cin voit sa pratique encadrée de mille réglementations et contrôles, et se trouve lui-même « protocolisé ». Derrière la question « à quoi je sers ? », il arrive qu’une lassitude psychique le gagne, où il remet en cause la raison d’être dans sa profession – jusqu’au sens per-sonnel de son engagement de base auprès de malades.

En chrétien, sur ces questions du « pour quoi ? A quoi bon ? Pour qui ?», il est invité à ouvrir l’Evangile : qu’il regarde les gestes de Jésus thérapeute et les paroles ou paraboles qui en donnent le sens. Il y rencontrera l’acti-vitédeJésus,danssonapprochedesaffligés«detoutesmaladies », dans sa force de guérison, puis dans la fai-blesse assumée des souffrances de sa passion et de sa mort.MaisilyliraégalementlafigureduChristservi-teur de l’humanité dans toutes ses misères.L’originalité de la foi chrétienne est, dès la première génération - comme le montrent les écrits du Nouveau Testament- d’avoir appliqué au Christ cette icône em-blématique: celui qui est reconnu comme le Fils de Dieu l’est dans l’acte même où il est reconnu comme Le Serviteur. Il est compris comme celui qui rend réelle et actuelle la vision de ce personnage mystérieux, le « Serviteur souffrant » des poèmes d’Isaïe. Dans l’in-vitation à le suivre, à vivre selon son enseignement, les disciples ne peuvent ignorer qu’ils ont aussi à se faire serviteurs. Chacun se rappelle que, dans son repas d’adieux, Jésus ayant lavé les pieds des disciples leur a dit : « C’est un exemple que je vous ai donné ».

Cet appel a eu au long des siècles une résonnance his-torique, sous toutes les formes de la sainteté chrétienne, extraordinaires ou ordinaires. En particulier, c’est bien connu, dans l’hospitalité envers les égarés, les malades, les exclus. A cette hospitalité s’est rattachée largement la profession médicale, au milieu des autres formes de travail social. Pour le dire en termes actuels, de nom-breux médecins qui disposaient, selon leur époque, de l’art de traiter les maladies (le « cure ») sont logique-ment venus l’exercer en apportant leur part aux soins (le « care »), et ce n’est pas d’aujourd’hui. Si les condi-tions actuelles de l’exercice viennent secouer à nouveau cet accord séculaire, une nouvelle forme adaptée de ce que Paul Ricœur appelle le « pacte médical » prendra sa source dans la contemplation, priée, de l’agir du Christ, de sa source intérieure à son effectivité humaine. Telle est l’invitation de fond portée par le terme « diaconie ».

Un élan vers, au-delà de tout cloisonnement médico-social

Dès son baptême au Jourdain par Jean Baptiste, le prophète de Nazareth s’était rendu activement pré-sent à tous, à commencer par les exclus les malades,


les infirmes. Il s’approchait d’eux, les invitait, ou selaissait inviter par eux, au mépris des innombrables cloisons sociales, culturelles et religieuses. Ces cloi-sons avaient, comme elles ont aujourd’hui encore, de nombreuses justifications, y compris prophylactiques.Mais Jésus avait l’art de les transgresser, acceptant les risques correspondants, et d’abord le jugement des per-sonnes « saines ». A son regard, tout être humain avait la dignité d’enfant du Père, et même de « Fils d’Abra-ham » : entrer en convivialité avec lui et le servir n’était pas un déshonneur, ni une contamination.

L’organisation de notre système de santé, même sécula-risé, voudrait entretenir cet héritage chrétien d’une mé-decine ouverte à tous, mais elle bute précisément sur de nouvelles cloisons, certaines raisonnables sans doute, mais si souvent étanches. L’esprit de la diaconie invite à trouver des moyens, directs ou indirects, de traverser les étanchéités d’aujourd’hui, en vue de retrouver des présences.

Décloisonner le champ des rencontres

Dans son ouvrage Un lien si fort, le P. Etienne Grieu souligne la présence aux oubliés comme caractéristique de la diaconie, et il privilégie quatre rendez-vous : les pauvres,lesenfants,l’étrangeretlesennemis.Ladiffi-culté à les rejoindre, ajoute-t-il, est celle d’entrer dans une logique d’échange selon une règle d’équivalence. Pour le médecin, des malades peuvent se trouver dans l’une ou l’autre de ces situations. Ces situations, quand elles sont socialement ou économiquement repérables, font déjà l’objet d’associations et même des services publics de santé. Des efforts louables ont été faits pour l’accès aux soins des plus démunis, des immigrés sans papiers, des familles avec leurs enfants concernés. Mais au vu des réalités, il reste bien des cloisonnements so-ciaux, et si le coût effectif des soins reste une barrière, elle n’est sans doute pas la seule.

Franchissant les frontières de l’Europe, le regard ne peut manquer de s’ouvrir aux situations de santé des pays dits du Sud, avec leurs disparités culturelles et éco-nomiques, encore accrues par les guerres : comment y entendre un appel, comment y répondre ? L’esprit de la diaconie ne peut que pousser des médecins à rejoindre ceux qui se sont engagés, d’une manière ou de l’autre, en direction de ces rendez-vous. Comment un chrétien n’entendrait-il pas « l’humanitaire », ses questions, ses découvertes, ses appels?

Sans doute ici même y a-t-il, de la part des respon-sables ou participants à notre système de santé, à exa-miner de façon critique, autocritique, les penchants qui

entretiennent ces cloisonnements. Rappelons simple-ment un constat de situation largement partagé. A partir du corps, objet direct de la médecine, on note l’accé-lération de son analyse, de sa parcellisation, et de nos jours de sa numérisation, avec tous les avantages que chiffres et écrans apportent à sa connaissance et aux traitements, mais également l’éloignement inévitable. Le compartimentage des spécialités va en s’accroissant, d’où toutes les questions de communication dans le corps médical et de transferts des patients. D’un service à l’autre, le patient déménage de plus en plus. La méde-cine « evidence based»s’infiltrecommeunenécessité.Enfin, la protocolisation non seulement des examensmais des tâches médicales avance à grands pas.Tous les acteurs, et non seulement les patients, per-çoivent bien ce qui se perd dans ces évolutions. D’une façon générale, c’est ce qui est de l’ordre de la présence humaine. Présence aux malades, présence mutuelle des intervenants, présence des responsables d’institution. Faceà cettedifficultégénérale,quasi structurelle, lespropositions de décloisonnement, de communication, de réseaux, de retour au direct se développent. Il est clair qu’elles ne peuvent qu’attirer tout praticien animé par l’esprit de l’Evangile. Dans nos accueils, dans nos urgences, dans nos services médicaux, la diaconie y invite.

Une logique gracieuse

Mais examinons notre réalité plus intérieurement, dans ce qui habite chacun. L’individualisme de l’homme d’aujourd’hui donne des formes nouvelles à une double tendance humaine: la défense de soi et la promotion de soi. L’attitude de protection est prête à disposer de tous les ressorts du droit subjectif ; l’attitude de promotion est un des nerfs de la société de concurrence. Les pro-fessions médicales ne sont évidemment pas épargnées. Or le Jésus de l’Evangile, à l’inverse, s’est librement offert, et sans protection, à toutes les rencontres, à toutes les contagions, à toutes les objections. Quant à la concurrence, il s’en remettait, apparemment sans plus de souci, à la vérité de ses paroles et actions et à laconfiancedanscePèredontiltenaitsamission.Onétait frappé des « paroles de grâce » qui sortaient de sa bouche.Cette liberté entreprenante a été qualifiée de« logique gracieuse », et elle ouvre des rapports d’une « économie gracieuse ».

On sent facilement comment une telle « logique » contredit bien des aspects de la vie médicale actuelle : contrôles, réglementations, contraintes économiques, précautions calculées… Aspects bons et nécessaires, certes. D’où la question : une pratique évangélique, « diaconale », n’est elle pas pure utopie ? Même les


indications de « bonnes pratiques » issues d’un souci de remédier à la déshumanisation menaçante, se re-tournent souvent en mots creux ou en nouveaux règle-ments, peu appliqués. Que faire alors : s’absenter, rester passif, s’enfoncer dans la technique ? Grogner ?

Parler ici d’esprit évangélique, c’est dire que cet esprit peut s’introduire partout, dans les réalités les plus bou-chées, dans les relations les plus bouclées, s’il s’intro-duit dans les cœurs. Ce ne sera pas sans que la personne se laisse intimement toucher, voire secouer. Ce ne sera pas de la vaine culpabilité, mais un appel positif, recon-naissable à ses effets. Car l’Esprit en produira de tels : lever les peurs, oser parler, écouter les plaintes et les espoirs. A partir de là, le chrétien s’intéressera, avec simplicité et sans prétendre dominer quiconque, à tous les liens humains – et Dieu sait s’ils sont nombreux et riches dans la médecine !

L’appel à la communion

La guérison évangélique est toujours guérison du lien entre les personnes. Les « démons » auxquels s’atta-quait Jésus avaient pour caractéristique principale de lier les personnes, de les bloquer dans leurs fonctions relationnelles de base, dans leur vie sociale tout autant que dans leurs rapports avec Dieu. Dans notre culture et avec nos mots pour le dire, il s’agit de la même gué-rison, des mêmes combats.

De ce « déliement », de cette libération du cœur, tout chrétien qui en a fait tant soit peu l’expérience pour lui-même, est témoin et devient porteur pour d’autres. Si pour un médecin, guérir un malade consiste à le réintro-duire comme il le peut dans une vie corporelle, relation-nelle et sociale, cette « parabole de la guérison » que Jésus a pratiquée de façon extraordinaire, son disciple peut l’exercer à son tour et à sa manière et selon ses compétences.

Guérir le lien humain, c’est réintroduire en humanité, en réciprocité, en familiarité possible, en convivialité. Les effets sociaux vont de pair, mais ils appellent à la transformation ou à la création de groupes d’accueil ou de retrouvailles.

En termes chrétiens, être délié du mal, de « tout mal » selon la promesse du Christ, c’est pouvoir nouer de nouveaux liens, c’est pouvoir entrer dans une nouvelle alliance, une alliance de « communion ». Celui qui a ététémoind’untelévénement,celuiàquiilaétéconfiéd’y participer, est comme le portier responsable d’une entrée en communion. Dans l’Eglise c’est un des rôles du « diacre » sacramentellement institué pour cela.

Mais accompagner une entrée en communion peut être confiéàtout«fidèlelaïc»,etassuméparlui.Selonlescas, les chemins qui s’ouvrent alors sont variés, et ces cheminements d’humanité ne vont pas d’emblée dans une communion spirituelle reconnue, ni dans une vie ecclésiale visible à laquelle, dans l’espérance, on peut penser qu’ils tendent.

Un médecin qui a pris une part active et désirante à la guérison d’un malade, sait pour sa part que son rôle s’arrête,etqu’ilconfienormalementàd’autreslaréin-tégration sociale. Il se garde de le tenir captif d’un lien définitif.C’est bien ainsi.Aplus forte raison auplanspirituelouthéologiquedelasignificationdecettegué-rison, comme de cette maladie.

Depuis Hippocrate, la médecine s’est gardée de mélan-ger le plan religieux au plan médical. Après la sécula-risation qui a détruit les situations de chrétienté, notre médecine reste plus que jamais soucieuse de cette dis-tinction. La dimension « diaconale » de l’exercice mé-dical d’un médecin chrétien respectera cette distinction. Elle est condition de respect et de liberté des malades, et non seulement les règles professionnelles mais les enseignements actuels de l’Eglise récusent tout prosé-lytisme dans l’exercice des professions de santé. Mais cette réserve laisse suffisamment de place aux atten-tions, écoutes, paroles et initiatives que l’esprit évangé-lique peut inspirer.

Santé du corps, santé globale, Salut

Une illusion habite notre société, illusion qui devient tentation pour lamédecine : celle d’une glorificationdes corps, jusqu’à l’immortalité. La biomédecine parle même aujourd’hui « d’augmentation » (en anglais en-hancement) de l’homme et joue déjà des effets d’an-nonce. Rêve d’une auto-métamorphose par les moyens de la technique. Mais la réalité conduit, en revanche, à mettre en évidence la vulnérabilité humaine, et la mé-decine est là pour en témoigner, puis qu’elle travaille à y porter remède.

Or la vulnérabilité, comme la mortalité, est constitutive de l’humanité qui prend conscience d’elle-même. Si les victoires sur les maladies font la gloire de la médecine, ladifficultéetleséchecsdesoncombatfontaussisonhumilité, sa vérité. Ici encore, Jésus thérapeute miracu-leux et fascinant a voulu partager la vraie condition hu-maine, et à récusé, du début de sa carrière à sa mort en croix, la tentation : « Médecin, guéris-toi toi-même ! ». Cette humilité médicale dans le partage de la condition humaine fait partie de sa vérité, et donne un sens juste à l’activité du médecin. L’esprit de la diaconie y invite


dans le concret des vulnérabilités, que l’on soit malade oubienportant,cequinoussortdetoutesuffisance.Leservice fraternel entre l’un et l’autre remplace domina-tion ou ignorance. Ramenée à sa limite réelle, la relation médicale ne perd pas son sens. Elle n’est pas contrainte àunindéfinietdésespéranttravaildeSisyphe,niàunstoïcisme hautain. Ce « pacte de soin » prend son rang parmi les relations humaines que sauve la logique de grâce. Il trouve son sens comme parabole de la guéri-son totale inscrite dans l’espérance humaine de Salut. Il en désigne et signifie l’attente active et obstinée.Fraternité humaine des malades et fraternité humaine des soignants font alliance dans la fraternité des enfants de Dieu.

Une autre manière de se situer dans l’espace public médical

Le système médical des pays développés fonctionne dans un espace public largement sécularisé, et est-lui-même, nous l’avons noté, largement sécularisé. On peut alors s’interroger sur la place qu’une lecture spirituelle ou théologique chrétienne comme celle que nous esquissons peut y trouver, et même y être enten-due. Faudrait-il à la diaconie se placer en marge, ou en contre système, ou dans les interstices laissés ?

En même temps que les avantages apportés à tous les citoyens par l’existence d’un espace public inspiré par l’esprit démocratique et réglé par des institutions régulièrement organisées en vue de la justice, nous en connaissons les inconvénients. Ceux que soulignait la philosophe Hannah Arendt dans son analyse de cet espace: lieu de compétition des intérêts, de lutte pour la vie, d’affrontement entre les personnes et les groupes. Les débats courants sur la politique de santé, l’organi-sation des hôpitaux ou la Sécurité sociale le manifestent au quotidien de l’actualité médicale. Il existe bien un espacepublicmédicalconflictuel.

Comment s’y situer en chrétien, comment y faire vivre l’esprit évangélique ? Au plan personnel, nous avons noté comment la confiance en un Dieu d’amour etl’espérance en la Vie qu’il offre rendent libre pour dé-couvrir des chemins d’action, pour parler quand cela convient, pour agir en affrontant des contradictions iné-vitables, et mener loyalement des combats. La question s’élargit quand la diaconie prend une forme plus ou moins collective, à travers des groupements, des asso-ciations, voire des institutions. Les indications qu’ont plusieurs fois données les évêques de France quant à l’action politique des chrétiens, peuvent servir de re-pères. Mais, dans le domaine des activités de santé, il sera utile – et Diaconia 2013 en sera une passionnante

occasion – de regarder ensemble, voire de confronter, les initiatives d’inspiration chrétienne qui existent déjà ou qui se cherchent, et comment elles font ou feront signe évangélique dans notre société.

Soyons assurés que l’Esprit du Seigneur, qui sait s’y prendre pour ménager les rencontres les plus inatten-dues et y faire surgir à nouveau des paroles de vie, sera au rendez vous.

(Endnotes)1 L’initiative en ce domaine a été la création de la « Diaconie du Var », en 1982, par Mgr Barthe, évêque du diocèse de Fréjus Toulon, et animée par le diacre Gilles Rebèche. Divers diocèses ont entrepris la création de réseaux du même esprit. « Diaconie » désigne les divers engagements sociaux des communautés chré-tiennes,pluslargementquelecaritatif.Lesréflexionsquiprécédentsont largement inspirées de l’ouvrage du P. Etienne GRIEU, Un lien si fort, éditions de l’Atelier, Novalis, Lumen Vitae, 2009. Nouvelle édition en préparation. A l’étranger, des théologiens pour-suiventuneréflexionsemblable.

God wees in mijn brein,En in mijn aanvaarden;

God wees in mijn ogen,En in mijn aanschouwen;

God wees in mijn mond,En in mijn woorden;

God wees in mijn hart,En in mijn denken;

God wees bij mijn einde,En bij mijn heengaan.

*God be in my head

And in my understanding;

God be in mine eyes,And in my looking;

God be in my mouth,And in my speaking;

God be in my heart,And in my thinking;

God be at mine end,And at my departing.



Des ailes dans le ventMarie-Joëlle Guillaume1

A la frontière du temps et de l’éternité, il est des espaces sacrés, tendus vers le monde invisible et signes que la vie terrestre possède un sens qu’elle ne produit pas.

Le Mont-Saint-Michel est un de ces lieux rares. Fût on le plus ignare ou le plus exotique des touristes, la contemplation de la baie et la promenade au Mont laissent dans le cœur un goût d’ailleurs. L’alliance unique de son architecture et de la pureté du paysage libère l’esprit de la matière pour l’élever à l’intuition del’infini.

Le projet de construction d’un parc d’éoliennes vi-sibles depuis le rocher et sa baie, s’alignant plus haut que le Mont et clignotant la nuit, est venu bousculer l’harmonie millénaire. Le 4 juillet dernier, s’émou-vant après beaucoup d’autres de l’offense faite au pay-sage, l’Unesco brandissait une menace inouïe: retirer au Mont-Saint-Michel son inscription au patrimoine mondial ! Exagération? Outrecuidance? Ou signe d’un malaise dans la civilisation?

Une Querelle symbolique

Malaise sûrement. Car ce qui est inscrit au patrimoine mondial, c’est ce qui transcende les siècles pour témoi-gner d’une qualité d’incarnation qui est le bien com-mun de tous les hommes. D’où la valeur symbolique decettequerelle.D’uncôtéseprofile,surlesailesdeséoliennes, la frénésie de la consommation énergétique moderne, portée par un modèle de développement fon-dé sur l’avoir, l’utile, le consommable, le recyclable - avec comme objectif ultime sous-jacent: « Rien que la terre ».

Cette frénésie-là nous précipite dans l’exploitation des énergies renouvelables avec la même absence de mesureetderéflexionsurlesfinalitésquecellequiaprésidé aux excès du carbone.

On nous parle d’écologie. Outre le fait que la blessure du paysage rend cette justification contradictoire, oùpasse, dans ce type de choix l’écologie humaine?

Ailes de l’Archange versus éoliennes

De l’autre côté se dresse, sur les ailes de l’Archange, la résistance de ce qui donne à toute vie humaine son sens: un patrimoine de beauté, et l’histoire gravée dans le roc d’hommes divers mais unis par la même espérance que le Ciel existe et qu’il est même, sur l’océan du monde, la seule réalité qui vaille au bout du compte.

« Il faut bien vivre », objectera-t-on. Certes, mais à quel prix?

Rien de durable ne peut être construit si l’on oublie que «l’hommepasseinfinimentl’homme».Toutesolutiontechnique se doit d’être ordonnée à cette réalité. Sinon, il est à craindre qu’autant en emporte le vent !

Famille Chrétienne N° 1769 p 47.

1Journaliste et écrivain.


RECOLLECTION A MERVILLE31 MARS et PREMIER AVRIL 2012.

« La Révélation dans le soin »

Récollection prêchée par le Père Bruno Cazin. Le samedi matin de 9 heures à midi sera consacré à des témoignages partagés et un temps de prière *. Nous pourrons ainsi mieux percevoir les différents aspects de ce thème et la façon dont chacun d’entre nous le vit ou l’a vécu dans son exercice. Samedi après midi et dimanche matin, le Père Bruno Cazin nous apportera son éclairage de pasteur et de médecin. Samedi soir les Drs Francis Merckaert et Richard Andrzejewski nous feront part de leurs expériences en faveurdesplusdémunisenlienavecnotrethèmederéflexion.Notrerécollectionseterminerapar le déjeuner de dimanche.

*TRES IMPORTANT : Nous vous demandons de nous faire parvenir avant le 15 Mars ([email protected])unedemipageàunepagederéflexions,detémoignagessurlethèmedenotre récollection pour la mise en commun du samedi matin.

Logement en chambre individuelle ou double (draps fournis), possibilité d’arriver le vendredi soir, dîner à 19h à la Maison Diocésaine de Merville. (25 km à l’Ouest de Lille)

Maison Diocésaine, 70, rue Victorine Deroide, 59660 Merville. Tel. : 03 28 42 82 27. __________________________________________________________________________

BULLETIN D’INSCRIPTION RECOLLECTION DES 31 MARS ET 1 AVRIL 2012.

Nom :…………………………………………….Prénom :……………………………………

Adresse :……………………………………………………………………………………….

Email :………………………………………………………………………………………….

Tel :…………………………………………

FRAIS D’INSCRIPTION PAR PERSONNE : 25 € x ….=………..€

FRAIS DE SEJOUR : par personne NUIT (petit déjeuner compris) 30 € x….=……….. € (60 €en chambre double) REPAS (Déjeuner, dîner) 15 € x….=……….. € TOTAL = ………. € 5, avenue de l’Observatoire, 75006, Paris. Mail : [email protected];

INFORMATIONES


IPID - Persdienst van de Bisschoppenconferentie van België Pers- & communicatieverantwoordelijke:

Tommy Scholtes s.j. E [email protected] – M 0475 67 04 27 Secretariaat: Guimardstraat 1, 1040 Brussel E [email protected] & T 02 509 96 94

Persbericht:

Reactie van de Vlaamse bisschoppen na ontvangst van de initiatiefnemers van het manifest ‘Gelovigen nemen het woord’

Vanmiddag hebben de Vlaamse bisschoppen de initi-atiefnemers van het manifest ‘Gelovigen nemen het woord’ ontvangen in Mechelen. De ontvangst verliep in een gemoedelijke sfeer en er werd van gedachten gewisseld. De bisschoppen wensen het volgende te communiceren:

Met aandacht hebben wij, de Vlaamse bisschoppen, kennis genomen van het manifest ‘Gelovigen nemen het woord’. Het verlangen naar verandering dat uit de tekst spreekt, laat ons niet onberoerd. Ook wij zoeken naar vernieuwing en grotere authenticiteit, in trouw aan de Schrift en aan de geloofstraditie van de kerk.

De situatie die we vandaag als kerk meemaken is niet comfortabel. Van pastorale verantwoordelijken wordt heel veel gevraagd. We hebben niet meer de maat-schappelijke positie noch de impact die we vroeger hebben gehad. We doen heel veel inspanningen om het evangelie dicht bij het leven van de mensen te laten aansluiten. Maar in een samenleving waar het seculier levensgevoel steeds groter wordt, is dit niet eenvoudig. We begrijpen de pijn en de onmacht bij velen. Hoe kun-nen we het evangelie zo verkondigen dat het hart van de mens van deze tijd erdoor geraakt wordt? Dat is de vraag die bij ons allen leeft en die onze grootste uitda-ging blijft. Structurele hervormingen of aanpassingen zullen daar niets aan veranderen. Toch kunnen ze ons helpen. Daarom begrijpen we dat de geleidelijkheid van deze hervormingen het geduld op de proef stelt. Maar de evoluties in onze maatschappij zijn zo funda-menteel dat ze tijd en onderscheiding vragen om te zien wat in deze kan en moet gebeuren.

Het manifest geeft ons ook de gelegenheid onze positie te verhelderen. Sommige elementen, zoals de kwestie van woorddienst op zondag, zijn een diocesane aange-legenheid en momenteel voorwerp van overleg. Andere, met name over het kerkelijk ambt en het priesterschap, zijn een aangelegenheid van de wereldkerk. In kwesties die raken aan het persoonlijke leven van mensen, be-pleiten wij een respectvolle, pastorale houding.

Al is niet elke levensstaat gelijk, toch is niemand min-derwaardig, want een mens is altijd meer dan zijn da-den en dan de situaties waarin hij verkeert.

De kerkgemeenschap ten slotte, opgebouwd rond Christus en zijn evangelie, wordt gezonden naar alle mensen. Ze neemt die missie op vanuit een vitale kern die leeft vanuit de eucharistie. Want daar gebeurt de verbinding van de ranken met de wijnstok (Joh 15, 5).

God heeft alle gelovigen, elke gedoopte, broodnodig om zijn liefde aan de wereld kenbaar te maken. Laat ons samen werk maken van een kerkgemeenschap die zorg draagt voor haar identiteit, trouw aan de zending die ze heeft ontvangen, een kerk die open en toegankelijk is voor iedereen, met een ruim hart voor alle mensen.

De Vlaamse bisschoppenContactpersoon:Tommy Scholtes, pers- & communicatieverantwoorde-lijke M 0475 670 427IPID – Brussel, donderdag 9 februari 2012Persbericht: reactie van de Vlaamse bisschoppen op de overhandiging van het manifest ‘Gelovigen nemen het woord’



‘HET IS VOLBRACHT’ ANTWOORDEN VAN LEVEN OP VRAGEN ROND DE DOOD ‘Tout est accompli’. Paroles de vie face à la mort, par ROBERT HENCKES

2010, 1691 blz. 14x22 cmCarmelitana, Burgstraat 46 9000 Gent; Ed. Thomas Mols, Bierges, 2008.ISBN: 9789076667189

Bespreking: dr. Raymond Lenaerts.

De auteur heeft dit boek vooral geschreven vanuit een trauma-tische ervaring, als adolescent bij het overlijden van zijn va-der, van wie de ernst van de ziekte hem was verborgen ge-houden. Als gelovige christen heeft hij een gedragslijn opge-bouwd om stervenden in hun laatste levensfase te begelei-den. Het verloop ervan ziet hij als een paradigma van de weg

dieJezusaflegdenaarJeruzalem,zijndoodophetkruismaar ook zijn verrijzenis op de derde dag.

Als geneesheer -de auteur is chirurg en actief in de palliatieve zorg- is hij natuurlijk wetenschappelijk ge-vormd en heeft hij voldoende ervaring om het einde van elk menselijk leven te begrijpen. Hij laat zich op een uitzonderlijke wijze leiden door de spiritualiteit die hij in de teksten van het Evangelie vindt. De diepgaan-de spiritualiteit, zoals die in zijn boek tot uiting komt, verwacht men niet als vanzelfsprekend bij een praktise-rende arts. Zo ontleedt hij tot ondersteuning van de ster-venden de “zeven laatste woorden van Jezus Christus”, door Haydn op emotionele wijze op muziek gezet, naast teksten van andere ervaringsdeskundigen in de pallia-tieve zorg en verder ook persoonlijk getuigenissen.

Dit boek richt zich in de eerste plaats tot gelovige artsen en werkers in de palliatieve zorg. Maar ook agnostici kunnen er bij de behandeling van stervenden, die nood hebben aan spirituele stervensbegeleiding, diepere in-zichten vinden.

‘HEILIGEN 365 DAGEN KUNST EN GELOOF’Santi giorno per giorno tra arte e fede.

2010; 780 blz, 16x12x5 cm, rijk geïllustreerdUitgever: Thoth/Roularta Books ISBN: 978 8679 361 7

Bespreking: dr. Raymond Lenaerts

Een unieke uitgave die de hei-lige, van wie het feest op die dag wordt gevierd door de kerk of volksgeloof, voor het eerst voorstelt in woord en beeld. 380 kleurenillustraties, variërend van wereldberoemde kunstwerken tot anonieme heiligenprentjes, tonen demarkantste figuren uitde kerkgeschiedenis. In het kort schetsen de begeleidende tek-

sten de historische achtergrond van de heiligen, hun herkomst en betekenis van hun naam, hun traditionele iconografie.Daarnaastookeenoverzichtvanberoepen,landen en steden, die onder hun patronage vallen.

Dit schitterende kunstboek, met het formaat van een dikke ‘missaal’ uit de preconciliaire periode, is een han-dig kleinood dat men op elk ogenblik gemakkelijk kan raadplegen en vooral waarderen.

BIBLIOGRAPHIA


Paul Valadier, L’exception humaine, Paris, Cerf, 2011, 151p.

L’ouvrage de Paul Valadier ne s’inscrit pas immédiatement danslecontextedelaréflexionmédicale. Pourtant, il serait regrettable que le médecin s’en désintéresse pour la seule rai-son qu’il n’aborde pas immé-diatement des questions de bioéthique, d’éthique clinique, de relation thérapeutique ou de vécu en établissement hospita-lier. Car en toutes ces théma-

tiques, n’est-ce pas à chaque fois de l’homme qu’il est question ? Non de l’homme réduit à deux ou trois pan de perspectives (l’homme du point de vue des techniques médicales, ou anatomiquement décrit, tel qu’apparais-santsouslemicroscopedulaborantinoudéfinidanslechamp du droit de la responsabilité médicale, etc.) mais de l’être humain dans toute sa complexité irréductible. C’est bien avec cet homme là, concret et vivant, que le médecin entre en relation dans sa pratique quotidienne.

Mais qu’est-ce que c’est que cette humanité que nous cherchons tous à réaliser contre vents et marées ? En dépit de la maladie et de la souffrance, quelle est cette dignité qui faisait déjà dire au vieil Œdipe, aveugle et en haillons, pratiquement abandonné : « C’est donc quand je ne suis plus rien que je deviens vraiment un homme. » ? Quelle est cette humanité que nous hono-rons, accompagnons que ce soit à l’Hopital, en consulta-tions,dansnosrelationspubliquesouprivées?Définirce qu’est l’homme, suggère à cet égard Valadier, est le projet central de la philosophie, et nous devons en débattre urgemment aujourd’hui, tant les frontières traditionnellement admises entre l’homme et l’animal, l’homme et la machine, sont aujourd’hui devenues plus quejamaisfloues.Telestledéfiauquell’auteurtented’apporter réponse dans cet ouvrage –sans éteindre les interrogations. L’intérêt de l’ouvrage nous semble double.

Tout d’abord, l’auteur reprend la question de l’homme dans le contexte des débats idéologiques contemporains où l’on voit s’affronter deux tendances :

- D’une part, la réduction de l’humain à l’animalité,

soutenue par les développements des neurosciences, de l’éthologie et de la biologie évolutive. Le risque de ce courant intellectuelmultiformeetprolifique, souligneValadier, est de ne plus voir entre l’homme et l’ani-mal qu’une différence de degré. Telle est une première façon de saper les bases de l’humanisme (y compris de l’humanisme médical en conséquence) par l’ani-malisation de l’homme et le refus de toute « exception humaine ». L’homme serait entièrement explicable par une série de relations de cause à effet, de liens de na-ture physico-chimiques. Même le libre arbitre ne serait qu’une suite prévisible de réactions, que nous pourrons bientôt décripter grâce aux progrès des neurosciences.

- D’autre part, Paul Valadier met en évidence une deu-xième tendance idéologique émergeant des dévelop-pement récents de la biologie moléculaire, des tech-nologies biomédicales et des nanotechnologies. Selon les techno-prophètes, la condition humaine serait sur le point de vivre une métamorphose sans précédant en confiantàlatechniquelesoindel’augmenteretdeletransformer. Des anticorps robotisés au nano-vaisseaux réparateurs de nos organes défaillants, en passant par les thérapies géniques et le remplacement prothétique de nos fonctions défaillantes, c’est une post-humanité délivrée de la dégradation du corps, de la fragilité so-matique et du handicap qui nous est promise.

Dans le contexte de ce débat, largement idéologique, tendu entre deux imaginaires qui subjuguent notre compréhension actuelle de l’homme, Paul Valadier dis-cerne, en toile de fond, des mises en cause radicales de l’humanisme chrétien qui a fondé nos conceptions de l’homme,desadignité,desagrandeuretdesafinitude.Surtout, il met en évidence la racine commune de l’ani-malisme et du posthumanisme, qui réside dans l’idée qu’il n’existe pas de nature humaine, que l’homme n’est rien de véritablement consistant et durable. Tel est le nerf de l’argumentaire animaliste autant que post-humaniste. Puisque l’homme n’est qu’une popu-lation animale parmi d’autres en évolution, il peut être modifiésanscontrainte. Ilpeutdevenir l’objetdesespratiques ancestrales d’élevage et de croisements. Rien ne l’empêche plus de se transformer, de se sélectionner indéfiniment,parl’usagedesespuissances.Faceàcetteconception de l’homme, Valadier entreprend, non sans

BIBLIOGRAPHIA


témériténiinsolencenietzschéenne,deréaffirmerl’ori-ginalité de la nature humaine, en cherchant à répondre à la question : « Qu’est-ce qui, de tout temps, nous huma-nise?Qu’est-cequevivrehumainement signifie (pardifférence du vivre animal ou du vivre post-humain) ? Que risquerions-nous de perdre à jamais dans un pro-jet de manipulation inconsidéré de l’humain ? En quoi résiderait la dignité de l’humain dans sa condition pré-sente, et en quoi la perte de cette condition risquerait-elle de détruire le fondement même de sa dignité ? En quoienfincettedignitésedistingue-t-elledelavaleurde la vie animale ? Comment penser aujourd’hui, dans notre contexte contemporain, les conditions d’un véri-table humanisme ( qui continuerait donc de fonder les principes de la pratique humaine de la médecine) ?

Le second intérêt de l’ouvrage consiste dans l’orien-tation de la réponse donnée à ces questions par Paul Valadier, qui rejoint ici d’une certaine manière les conclusions d’un récent colloque « Sens ou non-sens de la fragilité humaine dans la société contemporaine » tenu à Bruxelles en octobre 2011, notamment avec le soutien de l’Association Catholique des Médecins belges et français. Paul Valadier s’engage en effet dans uneréflexionsur leproprede l’hommeàpartirdesavulnérabilité tout à fait unique dans le monde de la vie. Qu’a de si spécial cette vulnérabilité ? En quoi serait-elle le creuset de la grandeur de tout être humain ? Question dont la réponse ne pourra manquer d’intéres-ser le médecin confronté, souvent, à l’extrême fragilité de ses patients (et à ses propres limites). La dignité de la nature humaine, ce qui paradoxalement constituerait la grandeur de tout être humain et appellerait une attitude de respect et de soin inconditionnel, serait liée à sa vul-nérabilité qui distingue l’homme des machines et des animaux. N’est-elle pas au cœur de l’organisation de nos sociétés ? Si nous communiquons les uns avec les autres, n’est-ce pas parce que nous sommes des êtres inachevés, en manque de complétude et donc en quête de relation, de réalisation et de sens ? Au contraire, une humanité sans fragilités serait une humanité totalitaire, constituée d’élites fermées sur elles-mêmes et insen-sibles. Des régimes politiques ont rêvé, par le passé, d’y parvenir –engendrant des drames dont nous gar-dons encore les douloureuses marques. L’avènement d’un homme invulnérable promis par la pensée trans-humaniste,suggèreValadier,signeraitlafindetoutcequi a contribué au déploiement des plus remarquables potentialités humaines en termes de capacités cogni-tives, éthiques, culturelles et religieuses.

Nul doute que l’ouvrage, court en taille, profond en ré-flexion,ouvredesperspectivesetdespistesnouvellespour découvrir dans la dépendance et la fragilité parfois

extrêmes d’autrui, les traces d’une nature humaine qui nous relie profondément les uns aux autres, nous ren-dant, comme le soulignait à juste titre Levinas, respon-sables des vies qui nous entourent.

David Doat. [email protected] [email protected]


Belgische Artsenvereniging Sint-Lucas vzwSociété Médicale belge de Saint-Luc asbl

Réunion Statutaire Générale 2012Algemene Statutaire Vergadering 2012

Zaterdag 20 oktober 2012 / Samedi 20 octobre 2012

ABDIJ ROOSENBERGOUDEHEERWEG-HEIDE 3 9250 WAASMUNSTER

www.abdij-roosenberg.be

09u00 Accueilcafé-Ontvangstmetkoffie09u30-10u30 Algemene Statutaire Vergadering-Assemblée Générale Statutaire10u30-10u35 Introduction dr. Bernard Ars- Inleiding dr. Bernard Ars10u35-11u20 Dr. Bernard Galichon (Paris): “Soins et spiritualité chrétienne »11u30-12u15 Prof. Chris Gastmans, KU Leuven:”Zorg en christelijke spiritualiteit, een

toegevoegde waarde”.12u15-12u30 Bespreking-Discussion

12u30-13u30 Eucharistie Prof. Pierre Devos s.j. orgel-orgues dr. Van Baarle13u30-14u30 Broodjeslunch-lunch sandwich14u30-15u00 “Historiek van abdij Roosenberg:1237-2012:775 jaar”.15u00-16u30 Bezoek aan het kloostermuseum-Visite du musée de l’abbaye.

17u00-18u00 Temps libre-vrije tijd18u00-20u00 Dîner dans un restaurant à proximité-diner in een locaal restaurant

Accreditering aangevraagd-accréditation demandéeInscription pour les conférences et le lunch : 20€

Inschrijving voor de voordrachten en de lunch :20€IBAN: BE30 0000 3211 7811-BIC: BPOTBEB1Koningin Astridstraat 12 9250 Waasmunster

Diner nog in besprekingDîner en discussion

Informations: Dr. Bernard Ars, 02 771 25 05 [email protected]: Dr. Paul Deschepper, 052-46 05 27 [email protected]

AGENDA


Instructions aux auteurs

Lesarticles,contenantmaximum5.000motsettroisfigures,serontécritsennéerlandaisouenfrançais,éventuelle-ment en anglais ou en allemand. Ils seront précédés d’un résumé, de maximum 100 mots, dans la langue de l’article et, si possible, d’un second résumé, en anglais.Les articles doivent être soumis, en version Word, au rédacteur en chef:le Docteur Paul Deschepper:[email protected](tel: 052-46 05 27)Le titre sera suivi du nom et de l’adresse de l’auteur(s), d’un c.v. de maximum 20 mots et d’une photographie d’identité (numérique).

Les renvois bibliographiques mentionneront:a) pour une revue: le nom et les initiales du ou des auteurs, le titre dans la langue originale, le nom de la revue

(selon les abréviations conformes aux données de l’index Medicus), l’année, l’éditeur, les première et dernière pages;

b) pour un livre: le nom et les initiales du ou des auteurs, le titre du livre dans la langue originale, le lieu de publi-cation, l’année, l’éditeur et le nombre de pages.

Quelques conseils typographiques: éviter les « retour à la ligne », sauf pour signaler un nouvel alinéa. Ne réserver qu’un seul espace après les signes de ponctuation. Eviter l’utilisation du tabulateur, ainsi que celle des majuscules dans le texte. Ne pas tenter de réaliser la mise en page définitive.Le comité de rédaction se réserve le droit de refuser un texte, s’il le juge nécessaire. D’éventuelles modifications pourront être discutées avec l’auteur(s).Les textes publiés ne pourront être reproduits sans autorisation préalable de la rédaction et de l’auteur. Les auteurs marquent leur accord pour une éventuelle publication intégrale ou partielle de leur texte sur le site-web de l’Associa-tion Médicale Belge de Saint Luc.

—————

Richtlijnen voor de Nederlandstalige auteurs

Alle artikels dienen in Wordformaat aangeleverd te worden bij de hoofdredacteurdr. Paul [email protected](tel: 052-46 05 27)

De artikels zijn geschreven in het Nederlands of het Frans, eventueel in het Engels of het Duits. De artikels zijn vergezeld van een samenvatting in dezelfde taal als het artikel zelf met, zo mogelijk, een samenvatting in het Engels, elkmaximaal100woorden.Eenartikelomvatmaximaal5000woordenendriefiguren.De titel wordt gevolgd door naam en adres van de auteur(s), een c.v. van maximaal twintig woorden en een digitale pasfoto.Debibliografischeverwijzingenvermeldenvoor:a) een tijdschrift: de naam en de initialen van de auteur(s), de titel in de oorspronkelijke taal, de naam van het

tijdschrift afgekort volgens de gegevens van Index Medicus, het jaar, de uitgave, het nummer, de eerste en de laatste bladzijde;

b) boeken: de naam en de initialen van de auteur(s), de titel in de oorspronkelijke taal, de plaats van uitgave, het jaartal, de uitgever en het aantal bladzijden.

Vermijd het geven van ‘aan de lijn commando’s’, tenzij voor een nieuwe alinea. Plaats geen vaste splitsingstekens. Plaats na de leestekens slechts één spatie. Werk zo weinig mogelijk met de tabulator. Vermijd het gebruik van hoofd-letters (in de tekst). De bladschikking dient zo sober mogelijk gehouden worden.Het redactiecomité beoordeelt de tekst en kan deze desgevallend weigeren. Eventuele wijzigingen worden met de auteur(s) besproken.Overname van artikels is slechts toegelaten na uitdrukkelijke toestemming van de auteur(s) en de redactie. De auteur(s) verklaren zich akkoord hun tekst geheel of gedeeltelijk te laten verschijnen op de webstek van de Belgische geneesherenvereniging Sint-Lucas.



Documents

SUMMARIUM - Belgian Medical Association Saint …ACTA MED. CATH. VOL.80, N 1 (2012) 3 MENSELIJKE ECOLOGIE Dr. Bernard Ars Geaggregeerde van het Hoger Onderwijs Een verantwoorde instelling