STT RevisitedTerugkijken op de

toekomst van technologie

2/82

stt revisited

Voorwoord Patrick van der Duin 4

Inleiding Fanta Voogd 6

Terugblik op STT53. Mogen de aanhalingstekens nu weg? Erik van Engelen 10

Terugblik op STT66. Zorgtechnologie is nog steeds actueel Jessika van Kammen 14

Etappe 13. Een verhaal over de toekomst Jorrit de Klerk 17

Terugblik op de jaren 1980. STT35 en STT40 Hans Timmerman 21

Terugblik op STT27. Steenkool voor onze toekomst André Sjoerdsma 25

Rood haar, grijze ogen. Een verhaal over de toekomst Ellen Deckwitz 29

Terugblik op STT77. Wisdom of the Crowd Maurits Kreijveld 32

Terugblik op STT62. Vernieuwing in productontwikkeling Arie Korbijn 36

De planeet van de hemel. Een verhaal over de toekomst Trudy van Rooij 40

Terugblik op STT45-48. 4x Kennissystemen Lex Kwee 44

Terugblik op STT60. Nanotechnologie, wat is er van uitgekomen? Arthur ten Wolde 48

Moederliefde. Een verhaal over de toekomst Tom Schoonbaert 51

Terugblik op STT61. Stroomversnelling…. 19 jaar later Jeroen Meij 55

Terugblik op STT56. Microsystem Technology – exploring opportunities Gerben Klein Lebbink 60

De man die nee zei. Een verhaal over de toekomst Ellen Deckwitz 66

Terugblik op STT83. Een oceaan vol mogelijkheden Stéphanie IJff 69

Terugblik op STT21. Stedelijk verkeer en vervoer langs nieuwe banen? Han Overeem 72

Terugblik op STT33. Toekomstige verwarming van woningen en gebouwen André Sjoerdsma 76

Logica van het geluk. Een verhaal over de toekomst Koen Romeijn 79

Colofon 82

Inhoud

3/82

stt revisited

4/82

stt revisited

Voorwoord

Door Patrick van der Duin, directeur STT

Terugkijken op wat vroeger is geweest is niet de favoriete bezigheid van de medewerkers van de Stichting Toekomstbeeld der Techniek. We denken meer ex-ante dan ex-post. En liever kijken we vooruit, op zoek naar nieuwe technologieën en maatschappelijke veranderingen. Maar op zijn tijd is het zinvol om achterom te kijken. En ons jubileumjaar geeft ons voldoende reden om dit te doen. In deze publicatie vindt u dertien bijdragen over een STT-publicatie uit het verleden. Evaluaties, zoals dat zo mooi heet. Evaluaties uit de eerste hand, want de projectleiders zelf hebben hun vroegere werk op waarde geschat. Niet alleen om te onderzoeken of men het enigszins bij het rechte eind had, maar ook om te laten zien wat destijds de omstandigheden waren en waarom die het onderwerp rechtvaardigden. Een cynische opmerking uit de wereld van toekomstverkenners is dat een toekomstvoorspelling of -verkenning vaak meer zegt over de tijd waarin die gemaakt is dan over de tijd waarop die betrekking heeft. Gelukkig zijn we allemaal kinderen van onze tijd, dat maakt ons maatschappelijk ingebed en betrokken en vormt daarmee een uitstekend startpunt om naar de toekomst te kijken. Naast de ‘terugblikken’ bevat deze publicatie zes ‘toekomstverhalen’, dus echte fictie, naast de ‘fictieve non-fictie’ van de STT-studies. Deze verhalen gaan zonder

uitzondering over de veelzijdige relatie tussen de mens en technologie. Een verhouding die soms haat-liefde is, soms pure liefde en soms een gedwongen huwelijk. Maar altijd laten de verhalen zien dat de mens en technologie van elkaar afhankelijk zijn en elkaar beïnvloeden. En dat is maar goed ook, omdat ze daarmee een prima en nuttige inspiratiebron vormen voor prachtige, inspirerende verhalen over nog niet bestaande werelden. De publicatie wordt ingeleid door Fanta Voogd, ‘techniek-geschiedenisjournalist’, onder andere bij het KIVI-tijd-schrift De Ingenieur. Zijn rubriek ‘Voorwaarts’ in dit blad geeft iedere keer weer een fascinerend inzicht in waarom bepaalde technologieën wel of niet zijn doorgebroken. Het lag dus ook voor de hand om hem te vragen om de inlei-ding te schrijven voor deze publicatie.Vrees niet, STT blijft zich richten op dat wat eventueel komen gaat. De toekomst blijft onze core business. Dat was zo in de afgelopen vijftig jaar en dat zal ook de komende vijftig jaar zo blijven. Maar juist op dit scharnierpunt van ons bestaan kijken we terug om de tussenbalans op te maken. Ik wens u veel leesplezier.

Dr. Patrick van der DuinDirecteur STT

5/82

stt revisited

6/82

stt revisited

Inleiding

Door Fanta Voogd, techniekgeschiedenisjournalist

Toen ik in oktober 2016 vernam dat Ben Feringa de Nobel-prijs voor de Scheikunde zou krijgen, vroeg ik me af of hij ooit de film Fantastic Voyage had gezien. Een onbedoeld komische sciencefictionfilm uit 1966, waarin een onder-zeeër met bemanning en al microscopisch wordt verkleind en geïnjecteerd in het lichaam van een doodzieke pati-ent. Welbeschouwd een fantasie die een voorschot nam op de moleculaire nanomachine waarvoor Feringa, met zijn Britse en Franse vakgenoten, precies een halve eeuw na het verschijnen van de film zou worden gelauwerd.Met het oog op een stukje voor NRC-Handelsblad belde ik hem op. Tot mijn grote verbazing nam de kersverse Nobelprijswinnaar gewoon de telefoon op. “Nee, die heb ik eerlijk gezegd nooit helemaal gezien. Alleen een kort fragment,” bekende Feringa. “Maar gisteren heb ik in de Martinikerk een toespraak gehouden voor een gehoor van 1200 mensen. En daarbij heb ik beelden uit de film laten zien.” Hij deed dat wel vaker als hij moest uitleg-gen waar hij mee bezig is.

Kunstmatige bijZoals ik in mijn bericht voor de NRC-filmpagina’s terug-blikte op een vijftig jaar oude, fictieve vooruitblik, zo blikt deze STT-bundel terug op vijftig jaar reële exploratie van de toekomst. Een twaalftal eindredacteuren ziet terug op de toekomstverkenningen die onder hun verantwoorde-lijkheid tot stand kwamen. Natuurlijk weerspiegelen die publicaties de eigenaardigheden van het tijdsgewricht.

Wanneer je Fantastic Voyage én de afgelopen vijftig jaar door de oogharen beziet, dan is de film te beschouwen als zinnebeeld van het tijdperk van miniaturisering. In de jaren zestig was nauwelijks te voorzien geweest dat miniaturisering de grote aanjager van technologische ver-nieuwing zou worden. Dat wat begon met de doorbraak van microfilm en de transistor, kwam met de microchip in een stroomversnelling, en wordt momenteel op nano-technologisch niveau voortgezet. Een belangrijk deel van de toekomstverkenningen die in deze bundel aan bod komen, zijn direct of indirect dan ook terug te voeren tot miniaturisering. In STT-56, Micro-system Technology – exploring opportunities (1994), wor-den onder meer al de mogelijkheden aangestipt van een kunstmatige bij, waarmee bestuiving in kassen mogelijk wordt, en van een micro inspectie-robot voor metingen in het lichaam. Kennelijk werd de filmfantasie van Fan-tastic Voyage inmiddels gezien als een reële optie. STT-60 (1998) is helemaal gewijd aan nanotechnologie, destijds een nog tamelijk obscuur werkveld, dat de puur weten-schappelijke fase nog nauwelijks was ontgroeid. Ben Feringa was trouwens een van de auteurs.

MemeUiteraard spitsen de toekomstverkenningen zich ook toe op de duizelingwekkende ontwikkelingen op het vlak van informatietechnologie, digitalisering, automatisering, robo-tica en kunstmatige intelligentie. Een evolutiesprong die

7/82

stt revisited

in essentie ook is terug te voeren op het voortdurende proces van technologische dwergvorming. Het is verleidelijk om alles wat mensen bedenken en maken te bekijken door een evolutionaire bril. Al in 1908 wees de Franse filosoof Alain (1868-1951) op de over-eenkomst tussen biologische evolutie en de evolutie van cultuur en techniek. De Britse evolutiebioloog Richard Dawkins (1941) werkte de analogie uit in zijn boek The Selfish Gene (1976). Daartoe introduceerde hij het begrip meme. Dawkins leidde zijn woord af van het Griekse ‘mimema’ (iets dat geïmiteerd is). Hij koos met opzet voor een woord dat klonk als gene, om analogie uit te drukken tussen genen, die biologische informatie over-dragen, en memen, als dragers van culturele ideeën. Een meme kan van alles zijn. Een liedje, een kunstwerk, een uitvinding, een hardop uitgesproken gedachte… Eigen-lijk elk na te apen fenomeen. Memen evolueren door een proces van selectie dat lijkt op de natuurlijke selectie in de biologische evolutie. Niet door voortplanting, maar door imitatie. Door toevallige of doelbewuste variaties op, of nieuwe combinaties van memen vinden mutaties plaats, die – als ze mooi, handig, nuttig of op wat voor een manier dan ook voordelig zijn of lijken – opnieuw worden geïmiteerd.

FotofoonHet evolutionaire perspectief maakt inzichtelijk dat tech-nologische ontwikkeling een grillig verloop heeft. De stamboom van het menselijk vernuft kent naast succes-sen een eindeloze reeks culturele dodo’s, dinosauriërs en neanderthalers. Het denken in ‘memen’ maakt ook duidelijk dat vooruitgang niet het werk is van eenlingen, maar een gesamtkunstwerk waarin de mens, zoals Isaac Newton treffend zei, ‘op de schouders van reuzen staat’.

Het perspectief laat bovendien zien dat innovatie niet alleen draait om experiment, knutselen en bouwen, maar vooral om het denken, praten, schrijven en verbeelden dat eraan vooraf gaat.Fantastic Voyage staat in een lange traditie van science-fiction die achteraf bezien de toekomst waarheidsgetrouw verbeeldde. Van de maanreis in Jules Vernes De la Terre à la Lune (1865), het internet in E.M. Forsters The Machine Stops (1909), de robot in Karel Čapeks R.U.R. (1920) en de ‘fotofoon’ in de vergeten Nederlandse toekomst-roman Een Huwelijk in het Jaar 2020 (1923), tot de tablet in Kubricks 2001: A Space Odyssey (1968). Een groot deel van de 20ste eeuwse uitvindingen maakte zijn entree in het rijk der verbeelding om pas jaren later op te duiken in de echte wereld. Hoe komt het dat sf zo’n hoge voorspellende waarde lijkt te hebben?

WattenstaafjeDe Canadese sf-auteur en invloedrijke blogger Cory Doctorow verwerpt die veronderstelling en vindt sf-schrijvers juist ‘tamelijk onbruikbaar als waarzeggers’. “In bijna alle gevallen dat sciencefiction met succes een ommezwaai heeft ‘voorspeld’, is het dichter bij de waar-heid om te zeggen dat ze tot die ommezwaai heeft geïn-spireerd,” luidt de kerngedachte in zijn essay uit 2012. Ter illustratie noemt hij het Motorola-klapmobieltje uit de jaren negentig. De makers van de sf-televisieserie Star Trek hebben de komst van dat klapmobieltje niet voor-speld. De ingenieurs van Motorola waren fans van Star Trek en hebben hun ontwerp gebaseerd op de commu-nicator waarmee de Enterprise-bemanning in de tweede helft van de jaren 1960 rondliep. Zo bescheiden als Doctorow is over de voorspellende vermogens van sciencefiction, zo hoog geeft hij op over

8/82

stt revisited

de scheppende kracht van het genre. Zoals een dokter met een wattenstaafje onzichtbare bacteriën in een petri-schaaltje brengt, zo creëert een sf-schrijver met zijn boek een kweekje waarin hij een nieuwe technologie of een nieuw idee zichtbaar kan maken.

SterrenhemelTijdens het lezen van de proefdruk van deze bundel liet dat beeld van Doctorow me niet los.Want dat is precies wat STT de afgelopen vijftig jaar heeft gedaan. Petrischaaltjes aanbieden waarin deskun-digen gezamenlijk hun gedachten over de toekomst, hun ‘memen’ aanbrachten. Niet elk kweekje kwam tot bloei. Maar zowel de rake vooruitblikken als de missers maken deel van het proces van trial-and-error dat de technologi-sche evolutie richting geeft. Of zoals een van de auteurs van deze bundel aanstipt: “Een goede toekomstvisie is als een heldere sterrenhemel. Je komt er nooit, maar het wijst je wel de weg!”

Verbeelding STT heeft deze bundeling van terugblikken op de toe-komstverkenningen van de afgelopen vijf decennia gelar-deerd met sciencefiction-verhalen van getalenteerde, veelal jonge schrijvers. Toen ik Ben Feringa twee jaar geleden sprak, had ik stilletjes gehoopt dat hij me zou vertellen dat hij als 15-jarige, na het zien van Fantastic Voyage zijn levensbestemming had gevonden. Dat bleek niet het geval. Feringa: “Maar sciencefiction-avonturen hebben wel van jongs af mijn nieuwsgierigheid aangewakkerd.” Het prikkelen van de verbeelding en de nieuwsgierigheid. Sciencefiction-auteurs zijn er beter in dan wetenschap-pers of ingenieurs. Ook hebben zij altijd een scherp oog gehad voor de duistere kanten van toekomstige techno-logische ontwikkelingen. Dat blijkt ook weer uit deze bij-dragen. Die vormen tegelijkertijd een welkome verluch-tiging van het geheel.

Oktober 2018

9/82

stt revisited

10/82

stt revisited

Terugblik op STT53. Mogen de aanhalingstekens nu weg?

Door Erik van Engelen

Ook al is het inmiddels meer dan 25 jaar geleden dat STT-directeur André Sjoerdsma en ik discussies voerden over de eindredactie van publicatie 53 van STT, sommige zaken staan me nog haarscherp voor ogen. Veel van de vergaderingen van de vier werkgroepen zijn uit mijn her-innering verdwenen, maar niet de discussie met André over de aanhalingstekens in de subtitel van de publicatie: ‘energie en milieu’. Het was een gewichtig afwegen van voors en tegens: hangen de begrippen echt samen? En is het één perspectief waar het om gaat? Of zijn er voor zowel ‘energie’ als ‘milieu’ andere perspectieven voor elektriciteit in de industrie?Nu ogenschijnlijk een onbelangrijke discussie, maar het zegt veel over de toenmalige tijdgeest. Immers, als het over de industrie ging, zette je dit soort begrippen nog tussen aanhalingstekens omdat je niet afkeurend met de vinger wilde wijzen door in één zin zowel het woord ‘milieu’ als ‘industrie’ te zetten. Kortom: verbeteringen binnen de industrie welkom, kritiek nog even niet. Behalve dan van de milieugroeperingen. Die tijd was het!

Begin duurzaamheidsdenkenIk begon eind 1989 aan het project dat later tot publica-tie STT 53 zou uitgroeien, twee jaar na het verschijnen van het rapport Our Common Future van de commis-sie Brundtland. Dit rapport markeerde het begin van

het echte duurzaamheidsdenken. Je behoort de aarde achter te laten zoals je die hebt aangetroffen. Dat was de belangrijkste boodschap. Tot die tijd ging het over energie besparen omdat de olie weleens op zou kunnen raken. En dat laatste dan vooral om politieke redenen, zoals we begin van de jaren zeventig met de oliecrisis hadden meegemaakt. Overigens, STT was er toen ook snel bij: al in 1974 legt STT het verband tussen energie-besparing en milieu. Maar een duurzame samenleving was nog een ver toekomstbeeld en dat bleef het voorlopig ook. Tot eind jaren tachtig, zoals gezegd. Alle reden om ook vanuit STT weer eens goed te kijken naar de situatie rondom de energievoorziening.

Denken in oplossingenWe dachten ook in die tijd al graag in oplossingen. Na enkele maanden overleggen met bestuurders en latere werkgroepleden besloten we dat elektriciteit als schone vorm van energie wel eens de oplossing zou kunnen zijn voor de uitstoot van schadelijke stoffen bij het verbran-den en bewerken van olie en gas. De focus op de industrie was een prettige beperking. De industrie was in die jaren nog een duidelijk aanwijsbare bron van uitstoot en afval. Schoorstenen rookten nog; je rook letterlijk de industrie in de buurt.

11/82

stt revisited

Opbeurende conclusiesDe conclusies van de studie waren opbeurend: elektriciteit was inderdaad een schoon alternatief voor de industrie. De efficiency van elektriciteitsopwekking zou alleen nog maar verder toenemen. En met de toen sterk opkomende warmte-krachtkoppeling waarbij ook de proceswarmte nuttig wordt gebruikt, kon het optimisme niet meer op. De publicatie werd een opsomming van opwekkings- en toepassingstechnieken van elektriciteit in de industrie. Behoorlijk compleet, goed onderbouwd met cijfers, tabellen en grafieken. We hadden ons dan ook verzekerd van medewerking van de grote indus-trie, ECN, KEMA, Novem, TNO, de TU’s, de energiebedrij-ven en het ministerie van Economische Zaken. Prachtig; in die jaren had iedereen tijd. Kom er nog maar eens om!

Publicatie werd lesmateriaalEen van de mooiste complimenten die STT voor deze stu-die heeft ontvangen, is dat enkele hbo-scholen de publi-catie een tijdje op de boekenlijst hebben gehad. Het was lesmateriaal! Jammer genoeg betekende dat wel dat de voorraad bij uitgeverij Samsom snel slonk en een her-druk kwam er niet. Achteraf gezien ook niet zo vreemd; dit soort publicaties is vooral een momentopname en beschrijft de mogelijkheden op de korte en middellange termijn. De publicatie beschreef een toekomstbeeld, maar met de kennis van vandaag zie ik er weinig visio-naire uitspraken in terug.

Sommige technieken haalden het wel, andere nietWarmtekrachtkoppeling en enkele andere technieken zijn nog een aantal jaren doorontwikkeld en op flinke schaal toegepast. Maar evenzovele technieken hebben het niet gehaald of zijn slechts marginaal ingezet. Een mooi voor-beeld is de infraroodverwarming van grote gebouwen

zoals kerken. Een prachtige vinding, maar de toepas-sing is beperkt gebleven. Voor Magneto-Hydrodynami-sche Energieconversie geldt hetzelfde; een baanbrekende innovatie, maar te duur voor de praktijk.

Opvallende inzichtenIn de publicatie kom ik diverse, opvallende inzichten tegen. Deze bijvoorbeeld: ‘Het lijkt technisch mogelijk zo niet geheel, maar toch grotendeels tegemoet te komen aan de huidige maatschappelijke bezwaren tegen de uitbreiding van kernenergie’. Dat dachten we echt nog in die tijd!In mijn loopbaan na STT heb ik lang gewerkt in de ener-giewereld. Nog tot voorbij het jaar 2000 was er geloof in de toekomst van nucleaire energie. Tenminste, denkend vanuit het principe van grootschalige opwekking. Pas later dat decennium erkende ook de minister van Eco-nomische Zaken dat er geen toekomst meer was voor kernenergie in Nederland. De grote hoop was natuurlijk gericht op kernfusie. In STT 53 staat dat ‘een doorbraak niet voor de dertiger jaren van de volgende eeuw’ te ver-wachten valt. Daar zijn we inmiddels bijna aanbeland. Ik ben benieuwd…

Juiste voorspellingWat in ieder geval wel heel goed werd voorspeld, was de opkomst van zon, wind en biomassa. Niet specifiek voor de industrie, maar wel in bredere zin. En natuurlijk de brandstofcel. Vooral in Aziatische landen is deze ver-der doorontwikkeld tot een zeer betrouwbaar systeem, dat volop wordt toegepast en weinig onderhoud vergt.

Projectleider zijn bij STT: een voorrechtAl met al kijk ik terug op een mooie tijd. Projectleider zijn bij STT was – en is nog steeds – een voorrecht. Ik

12/82

stt revisited

heb destijds vele beslissers uit bedrijfsleven en overheid mogen ontmoeten; mensen die ik onder andere in mijn loopbaan in de energiewereld nog vaak ben tegengeko-men. Maar ook nu ik werk voor de branche van techni-sche dienstverleners en we vanuit ondernemersorga-nisatie UNETO-VNI inzetten op het realiseren van een duurzaam Nederland kom ik nog met enige regelmaat relaties tegen waarmee ik bij STT de kiem van de ken-nismaking of samenwerking heb gelegd.

Lessen voor toekomstverkenners van nuMijn tip aan (toekomstige) projectleiders: kies een project dat helemaal in je eigen interessesfeer ligt en onderhoud je netwerk daarna zorgvuldig. Ook als je soms een uit-stapje maakt naar een andere werkomgeving. De jaren bij STT leggen een prachtig fundament onder je loopbaan.

Niets meer tussen aanhalingstekensEn dan nog even terug naar het begin van dit stuk. De grootste verandering in de afgelopen 25 jaar is misschien wel dat we nu niets meer tussen aanhalingstekens hoe-ven te zetten. Iedereen is volledig doordrongen van het belang van duurzame ontwikkeling. We hebben nu zelfs te maken met een minister van Economische Zaken en Klimaat die vaart wil maken met het verminderen van het gasgebruik uit de Nederlandse bodem. Eens onze natio-nale trots en motor achter de welvaart van ons land… Deze transitie hadden we in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw niet kunnen voorspellen. Bob Dylan voor-spelde het al in 1964, STT wat later: ‘The Times They Are A Changin’. Tussen aanhalingstekens, dat dan weer wel!

STT53Elektriciteit in perspectief – ‘energie en milieu’ in de industrie (1992)

13/82

stt revisited

14/82

stt revisited

Terugblik op STT66.Zorgtechnologie is nog steeds actueel

Door Jessika van Kammen

In september 2002 verscheen de 66ste toekomstverken-ning van de Stichting Toekomstbeeld der Techniek: Zorg-technologie; kansen voor innovatie en gebruik, onder redac-tie van dr.ir. Jessika van Kammen.

Aanleiding“Sara en Abraham mogen zich deze dagen in een onge-kende populariteit verheugen. Nooit eerder werden zij in korte tijd door zo veel mensen gezien”, zo schrijft de toenmalige voorzitter van STT in zijn voorwoord. Rond het jaar 2000 werd de babyboom generatie 50 en voor het eerst diende zich een dubbele vergrijzing aan: niet alleen kwamen er meer oudere mensen, deze werden bovendien gemiddeld ouder.

Techniek in de zorgDe vraag naar zorg zou sterk stijgen, terwijl het aantal handen aan het bed juist zou afnemen. Tegelijkertijd waren er signalen dat technologie niet optimaal werd ingezet in de zorg. Wel in het acute, op genezing gerichte medisch handelen, maar niet in zorg buiten de muren van het ziekenhuis: de post-operatieve thuiszorg, het leven met een chronische ziekte, het werk van verpleegkundigen en mantelzorgers. En inderdaad: met alle deelnemers aan de verkenning – inclusief de patiënten – verliep de correspondentie anno 2000 per email; behalve met de thuiszorgorganisatie, dat ging per brief.

TegenstellingWe analyseerden dat er ogenschijnlijk een tegenstelling zit tussen enerzijds het rationele, doelgerichte van tech-nologie en anderzijds het mensgerichte van zorg verle-nen. Maar toch: patiënten willen graag zo kort mogelijk in het ziekenhuis verblijven en zo lang mogelijk zelfstan-dig thuis, zo was het beeld. Hoe kan zorgtechnologie dat faciliteren?

OpvallendHeel veel van wat we in het boek beschrijven is inmid-dels heel gewoon. Elk ziekenhuis heeft een elektronisch patiëntendossier met een onderdeel mijndossier waar de patiënt zijn of haar eigen gegevens kan inzien.

“Door inzichten in data kan zorg beter en sneller. Dat levert onder andere betere zorg op voor de acute beroerte zorg.”

Podcast van BNR Nieuwsradio vanmaandag 5 februari 2018.

Domotica ligt in de doe-het-zelf-winkel, het exo-skelet is er gekomen en de eerste zorgrobots zijn operationeel. Allerlei vormen van telezorg zijn niet meer weg te denken uit het zorgaanbod, zowel in de ziekenhuis-gerelateerde zorg als in de zorg voor chronisch zieken.“Arts maakt hartfilmpje met mobiel”, zo kopt het Neder-lands Dagblad van maandag 5 februari 2018.

15/82

stt revisited

TerugblikAl voor het einde van de verkenning was ook de deelne-mende thuiszorgorganisatie over op email. Toch heeft de inzet van technologie niet kunnen voorkomen dat vraag en aanbod in de zorg momenteel uit balans zijn, juist voor de groep kwetsbare ouderen. Anders dan we dachten blijken niet alle patiënten zo lang mogelijk thuis te willen blijven wonen. En daarbij komt: het kan niet altijd en dit leidt dan ook tot onwenselijke situaties. Op 7 februari lezen we in het dagblad Trouw:

Niet voorzien“In de toekomst beschikken steeds meer gezinnen over een ‘telefoonterminal’, een combinatie van een computer en een telefoon. Communicatie is mogelijk

door middel van spraak (zoals de telefoon) maar ook via bewegend beeld (videotelefoon), en data (emails, maar ook medische gegevens”, zo lezen we op pagina 299 van het boek. Kennelijk was er ten tijde van de verkenning al wel behoefte aan een smartphone-achtige applicatie, toch was de opkomst en snelle inburgering daarvan in 2002 nog niet voorzien. Het zijn vooral generieke technologische ontwikkelingen, zoals miniaturisering, snelle draadloze verbindingen, portals, plaatsbepaling en spraakherkenning, die veel sneller dan we voorzagen allerlei vormen van telezorg gewoon hebben gemaakt.

LessenDe kracht van de STT-aanpak zit in het bijeen brengen van maatschappelijke spelers die elkaar doorgaans niet tref-fen. Deze werkwijze past precies bij het inzicht uit inno-vatiestudies dat technologische ontwikkeling en maat-schappij elkaar wederzijds vormgeven in een proces van co-constructie. Doordat de diverse actoren elkaar leren kennen ontstaat begrip voor elkaars wereld en daardoor zicht op nieuwe kansen. Eén van de deelnemers aan de verkenning, business developer bij TNO, vertelde mij jaren later: “Als ik bij klanten uit het mkb op bezoek ging stuurde ik ze altijd vooraf de inleiding van deze verken-ning. Het is voor hun een eye-opener om te lezen hoe de zorg georganiseerd is en met welke sociaal-psychologische en organisatorische randvoorwaarden ze rekening moe-ten houden als ze technologie voor de zorg ontwikkelen.”

STT66Zorgtechnologie; Kansen voor innovatie en gebruik (2002)

Ziekenhuis moet te veel ouderen opvangen

MARCO VISSER, REDACTIE GEZONDHEID EN ZORG

Onnodige opname Ruim 320.000 ouderen belanden elk jaar in een ziekenhuisbed terwijl ze medisch niets mankeren. Dat kost 1,4 miljard euro. Al een jaar of twee merken artsen in ziekenhuizen dat steeds meer ouderen de eerste-hulpposten binnenlopen. Sinds gisteren is bekend hoeveel het er zijn. 800.000 per jaar, zo maakte de branchevereniging voor de zorg Actiz bekend. Van die groep worden 322.000 ouderen in het ziekenhuis opgenomen terwijl dat eigenlijk niet hoeft.

De lichamelijke klachten die ze lijken te hebben komen in wezen neer op eenzaamheid of neerslachtigheid. Maar omdat de artsen op de eerste hulp geen raad weten met deze mensen, sturen zij de patiënten maar door naar de opname-afdeling. Dat deze groep ouderen op de eerste hulp terecht komt, is een gevolg van het beleid uit 2015 om ouderen langer thuis te laten wonen. Daardoor sluiten verpleeg- en verzorgingshuizen terwijl zij in het verleden juist veel ouderen met problemen opvingen. (…)Een deel van de oudere patiënten heeft wel acute medische hulp nodig. Na een val bijvoorbeeld, iets dat de laatste jaren vaker voor komt. Ook dat heeft deels te maken met langer thuis wonen.

16/82

stt revisited

17/82

stt revisited

Etappe 13. Een verhaal over de toekomstDoor Jorrit de Klerk

“Volgers, welkom bij de dertiende etappe van deze Tour op een zonovergoten donderdag 14 juli 2050. Een dag waarop wellicht geschiedenis wordt gemaakt. Ik zit hier samen met Sandra Neky–bij ons allemaal bekend als drievoudig winnaar van de Tour Feminin.”“Hallo, volgers. Fijn dat ik vandaag bij je aan mag schui-ven, Bart, hier bij de finishlijn bovenop de Alpe d’Huez.”“Daar zijn wij heel gelukkig mee, Sandra. Vertel, wat kun-nen we vandaag verwachten? Het is Quatorze Juillet en dat betekent dat de Franse renners voor een etappezege willen gaan. Welke renners moeten onze volgers in de gaten houden en met wie, denk jij, kunnen ze het beste meerijden in de senseride?”“Bart, natuurlijk moet ik mijn landgenoten een hart onder de riem steken en ik hoop dat veel van de volgers mee willen rijden met de Fransen. Zij kunnen een overwinning goed gebruiken, want na twaalf dagen koers staan de Franse renners nog met lege handen. Ik verwacht zeker vuurwerk en heb een lijst met interessante renners op de site gezet.”“Maar laten we eerlijk zijn, Sandra; zijn er eigenlijk wel mogelijkheden voor andere renners? Veel volgers zijn reuze benieuwd of de grote verrassing van deze Tour, de Engelse Michael “Wonderboy” Hyams, vandaag defini-tief de Tour in zijn voordeel zal beslissen bij de beklim-ming van de Alpe.”“Inderdaad, Bart, ik geef het toe. Wonderboy zou vandaag definitief het klassement kunnen maken. Ongelofelijk.

Op de 13e dag van de Tour, die ook dit jaar, na veel pro-test, weer geen rustdag kende, staat Hyams de Wonder-boy ondanks de afgelopen loodzware dagen al op zes minuten voorsprong op de nummer twee. Dat is nog nooit vertoond.”“En dan vandaag een bergrit die finisht bergop. De Alpe is voor velen trouwens nog steeds de Nederlandse berg, alhoewel we meer dan drie decennia terug in de tijd moe-ten voor de laatste Nederlandse overwinning.”“Waren er toen al senserides, Bart?”“Nee, toen deden we het nog gewoon op de ouderwetse manier en volgden we de etappe alleen nog met externe camera’s.”“Dat was een hele saaie tijd.”“Zeker, Sandra.”“…en nu begint het echt. Precies op de helft van de etappe gaan we de Col de la Croix de Fer op.”“Ik zie het Engelse team, met Hyams, naar voren rijden!”“Ondertussen zitten al drie miljoen van onze volgers in de senseride van Wonderboy. Ik kan het niet laten, San-dra, ik moet ook even overschakelen naar Hyams…”“Dat begrijp ik, Bart.”“Ik snap dat onze volgers dit willen meemaken. Het ritme van zijn benen. De kracht. Zijn ademhaling lijkt hij nog geheel onder controle te hebben. Ik schakel over naar de achterkant van deze ontsnapping. De Nederlander Siet-zema hangt achter in de kopgroep. Oei. Au.”“Bart, ik zie het op het scherm. De Vries zit ver in het rood.”

18/82

stt revisited

“Ja, dat voel ik, Sandra. Toch jammer dat we nog niet zijn gedachten kunnen meebeleven.”“Wat een afdaling! Ondertussen zijn er meer dan zeven miljoen volgers in Hyams’ senseride. Financieel legt hem dat geen windeieren. Op dit moment verdient hij circa zestig euro per seconde.”“Sandra, ik ga je het toch vragen. De ongelofelijke pres-tatie van Hyams. Er is discussie.”“Klopt. Maar er is geen enkel bewijs. Dopinggebruik is al bijna net zo lang uit het wielrennen gebannen als de laatste Nederlandse etappewinst, Bart.”“Bedankt, Sandra, dat je mij daar aan herinnert. Inder-daad, Wonderboy is continu onder controle. Zelfs op dit moment kunnen we zijn bloedwaardes en zuurstofop-name op het scherm zien. Maar je weet waar ik op doel.”“Ja, Bart. De geruchten rondom DNA-aanpassing.”“Die onherkenbaar zijn.”“Ik geloof dat Hyams bij een groep sporters hoort die het geluk hebben zowel fysiek als mentaal het talent te hebben om deze wedstrijd te kunnen winnen. En het nog grotere geluk om op jonge leeftijd te zijn ontdekt.”“Op zevenjarige leeftijd heeft de eerste crowdfunding voor het talent Hyams al miljoenen opgeleverd.”“Tegenwoordig weten we supersnel talenten te herken-nen. Door deze maximale ondersteuning kan hij deze prestaties neerzetten. Dat er sprake is van DNA-doping kan ik niet geloven.”“Want?”“Bart, dat zou betekenen dat Hyams al voor zijn geboorte is gemanipuleerd. Dan zou hij zijn gecreëerd voor wiel-rennen. En ik kan me niet indenken dat er ouders zijn die dat hun kind zouden aandoen.”“Misschien voor zestig euro per seconde?”“Wij moeten ons op de sportieve prestaties richten en

niet op aannames, Bart.”“En daar gaat Hyams! We zijn nog maar tien meter de Alpe op en daar gaat Wonderboy.”“Bart, kijk! Vinci en Miéscocz kunnen niet volgen. Ze heb-ben de hele tijd als een elastiekje achter Hyams gehan-gen, maar nu wordt de spanning te groot en staat het op breken. Kijk dat tempo. Dat ritme. Ongelofelijk.”“Het is bovenmenselijk, Bart.”“Mensen, volg dit. Volg. Ga mee met deze historische gebeurtenis. Ik weet dat ik dat niet mag zeggen, maar dit is ongehoord.”“Meer dan twintig miljoen bijrijders heeft Hyams in zijn senseride. Mensen die zijn kracht nu kunnen voelen, de wind over zijn gezicht, zijn zweet ruiken, het gegil langs de kant horen.”“Fantastisch!”“Kijk zijn hartslag. Alsof hij nog op het vlakke rijdt…”“Daar gaat Vinci, Bart! Vinci heeft nog ergens energie gevonden en springt achter Hyams aan.”“Hyams had twintig meter voorsprong maar Vinci wil niet opgeven. Nog anderhalve week Tour, het hoeft niet over te zijn!”“Veel volgers schakelen over naar Vinci’s senseride. Ze willen voelen of de Italiaan in de buurt kan komen. Kan Wonderboy nog een wonder bewerkstelligen?”“Bocht zeven! De Nederlandse bocht. En Vinci zit nog steeds in het wiel van Wonderboy. Gaat Hyams het red-den? Ik duik zijn senseride in.”“Vinci geeft alles. Toch weet ik niet of hij het volhoudt, Bart.”“En… Ja, Wonderboy does it again! Hij versnelt op het moment dat de oranje rookpotten van de Nederlandse fans ontploffen.”“Bart, de senserides van beide rijders zitten bomvol.

19/82

stt revisited

Ik begrijp dat de senseride servers het niet meer trek-ken. Mochten volgers niet kunnen inloggen; kijk via de externe camera’s.”“Ik blijf in de senseride van Hyams, Sandra. Ik…”“Bart, ik zie nu, voor de eerste keer, toch onregelmatig-heden in het ritme van Wonderboy. Zijn hartslag…”“Au.”“Gaat het, Bart. Hoe is de senseride? Hoe is het vanuit het standpunt van Hyams?”“Ik weet het niet, Sandra. Het voelt… Au… het voelt niet…”“Oh mijn God, dit kan niet goedgaan. Het ritme van Hyams gaat plots als een dolle tekeer. Dit kan niet… Zijn hartslag is ver boven de 250…”“Sandra…”“Volgers die niet zijn ingelogd, probeer niet meer in de servers te komen. Niet meer proberen in te loggen! De bandbreedte is nodig voor andere zaken. De dokterswa-gen moet…”“Argh…”“300. Mijn God. Kan een hart zo snel… Dat kan toch niet… Bart, ik denk…”“Nee.”“Ik… Hij valt. Hyams valt. Hij schokt. De menigte oranje toeschouwers duikt achteruit. Mensen gillen. Hyams ligt… Oh mijn God. Ik zie bloed. Waar komt het… Het stroomt uit zijn mond… Het lijkt… Verdomme, zijn ritme is weg… Hij is… Zijn borstkas… Alles is…Het lijkt verdomme wel of zijn hart is ontploft… Het bloed, rood, oranje… Bart, Bart…”“…”“Mensen, zit u nog in de senserides? U moet nu…”—Verbinding verbroken. Onze excuses. Senseride, expe-rience everything—

Eerder verschenen in STT85: Wie wij worden. Toekomst-beelden van mensen in 2050 (2016, E. Willemse)

20/82

stt revisited

21/82

stt revisited

Terugblik op de jaren 1980. STT35 en STT40

Door Hans Timmerman

STT 35: Automatisering van de fabriek; Vertrekpunten voor beleid In 1981 kwam ik in dienst bij STT en startte een studie die was ingegeven door de gevolgen van toenemende auto-matisering in de fabriek, de groeiende werkloosheid en die perfect bij het Akkoord van Wassenaar (1982) paste, waar werkgevers- en werknemersorganisaties afspraken maakten over loonmatiging en de creatie van nieuwe werkgelegenheid

AanleidingNa de mechanisatie in de landbouw en de automatise-ring van de procesindustrie werd het rond 1980 duidelijk dat ook fabrieken vergaand zouden worden geautoma-tiseerd. De eerste numeriek bestuurde machines had-den hun intrede gedaan en de eerste generatie indus-trierobots kwamen de fabriek binnen. Na de lopende band uit de jaren dertig en de efficiency-sturing in de jaren zestig, kwam uit Japan in de jaren tachtig ook het kwaliteitsdenken overgewaaid, dat mede druk zette op de werkgelegenheid door het stroomlijnen en automati-sering van productieprocessen.

Verdwijnen van banenDoel van de studie was zowel de ontwikkeling in en transformatie van de fabriek te onderzoeken, als ook

de sociale en maatschappelijke consequenties van die automatisering in kaart te brengen. In de jaren tachtig en negentig zijn in de industrie uiteindelijk honderddui-zenden banen verdwenen. Tegelijk met de komst van de Babyboom-kinderen op de arbeidsmarkt, werden uitein-delijk vele arbeidsplaatsen vernietigd. Dit leverde onge-kende werkloosheidcijfers op waarbij door de regering een oplossing werd gezocht in arbeidstijdverkorting (atv) en vervroegde uitreding (vut) om de ruim 600.000 werklozen enig uitzicht op een baan te bieden. Het was begrijpe-lijk dat de innovatieve ontwikkeling van automatisering in de fabriek maatschappelijk een extra uitdaging bracht.

Politieke actualiteitStudie 35 is in 1983 afgerond en naast de publicatie werd een dagvullend symposium georganiseerd. In de studie waren naast vele technische deskundigen ook vertegenwoordigers van werkgever- en werknemersorganisaties betrokken, waardoor de studie een interessante politieke actualiteit had. De publicatie beschreef de vele werkgroep-discussies over de gevolgen voor de arbeidsmarkt en de economie. In de publicatie werd vanzelfsprekend ook de hele technische ontwikkeling van flexibele automatisering behandeld en werden vertrekpunten voor beleid gegeven voor bedrijven die deze weg gingen bewandelen.

22/82

stt revisited

De studie is lange tijd college-materiaal geweest voor de werktuigbouwkundige afdelingen van de technische universiteiten waardoor nog diverse herdrukken nodig waren. Daarnaast heeft de studie in artikelen en inter-views ook in de rest van Nederland een mooie belang-stelling mogen ondervinden.

Tweede studie: STT40, Bedrijf, kennis en innovatieNa het genoemde Akkoord van Wassenaar was de con-sensus in Nederland dat innovatie de motor moest zijn om onze industrie nieuw leven in te blazen, om nieuwe werkgelegenheid te creëren en onze maatschappij eco-nomisch weer vooruit te stuwen. Die vraag leidde tot de studie met als onderwerp ‘kennis en innovatie’. Een redelijk zachte studie omdat de ideeën en meningen over die onderwerpen zeer uiteenlopend waren. Wat is ken-nis en in welke vorm is kennis belangrijk om innovatie te realiseren?

WerkwijzeDe studie liep van uitvindingen tot patenten, van kennisontwikkeling tot ervaring, van bescherming van kennis tot hoe je die het beste kunt verspreiden, van onderwijs tot gilden met hun leerling-, gezel- en meesterschap-proces. Een brede groep personen was vertegenwoordigd in deze studie en zeer veel materiaal op dit gebied werd verzameld, gedeeld, gelezen en beschouwd. Van het MIT waren er zeer interessante studies beschikbaar hoe kennisontwikkeling en kennisverspreiding in organisaties plaatsvond en hoe een ‘wilde rivier’ van nieuws en informatie de basisstroom is die in een organisatie leidt tot nieuwe kennis, inzichten en innovatieve ontwikkelingen.

Innovatie niet te sturen?Het besef kwam dat innovatie niet te sturen was. Inno-vatie ‘overkomt’ je als alle randvoorwaarden aanwezig zijn om vernieuwing mogelijk te maken, te ontdekken, te herkennen en vervolgens te koesteren. Vergelijkbaar met het planten van een zaadje in de aarde: er zijn tien-tallen mogelijkheden om te verhinderen dat dat zaadje ooit zal ontkiemen en een mooie boom wordt. Denk aan geen voedsel, geen licht, te koud, te warm, te veel water, te weinig water, verkeerd voedsel etc. Kortom, innovatie ontstaat als de omgeving daarvoor optimaal is en het bedrijfsmanagement het ontkiemende nieuwe plantje her-kend, bereid is het voedsel dan wel budget en aandacht te geven en het kasplantje te begeleiden tot volwassenheid.De studie (STT40) werd medio 1985 afgerond en naast de publicatie ook gevierd met een groot congres. Omdat innovatie ook toen een ‘hip’ woord was, was er een grote belangstelling.

Automatiseren bij Fokker AircraftNa deze twee studies ben ik in dienst getreden bij Fokker Aircraft waar ik als hoofd productie-ontwikkeling de resultaten van beide studies in de praktijk kon brengen. Fokker was in 1985 net gestart met de ontwikkeling van de Fokker 50 en de Fokker 100, hetgeen honderden miljoenen guldens investeringen vroeg in de productie. Zowel op het gebied van de eerste MRP-systemen (manufacturing resource planning), nieuwe CNC-machines (computer numerical control machines) en robots, als ook van volledige automatiseringstrajecten in de plaatwerk- en kabelboomproductie. En er waren nieuwe kwaliteitsgerichte strategieën nodig in de (sub-) assemblage en het onderhoud.

23/82

stt revisited

Toen de fabriek steeds meer werd geautomatiseerd, was het nodig dat ook de ontwerpafdelingen zoals Enginee-ring en Tekenkamer overgingen van papier naar digitale productdefinities. In 1990 werd ik bij Fokker hoofd CAD/CAM-center en kon starten met de digitalisering van het ontwerp en productdefinitie-proces, waarbij eindelijk een geïntegreerde digitale product-life-cycle kon worden gerealiseerd.Zonder mijn kennis en ervaring van STT zou ik nooit deze posities hebben kunnen vervullen en ook zeker niet Fok-ker hebben kunnen ondersteunen bij de mooie en roerige ontdekkingstocht om – zoals het intern werd genoemd – een ‘factory of the future’ te schetsen, te ontwerpen, te bouwen en daadwerkelijk in gebruik te nemen. Hier-door konden succesvol vele Fokker50’s en Fokker100’s worden gerealiseerd.

Nieuwe samenwerkingen met STTTijdens mijn laatste jaren bij Fokker kwam ik weer in aan-raking met STT maar nu als stuurgroeplid voor studie 62, ‘Vernieuwing in productontwikkeling/strategie voor de toekomst’ onder leiding van Arie Korbijn. In deze stu-die kon ik de terugkoppeling geven van mijn activiteiten bij Fokker die ooit startten met mijn ervaringen bij STT.Ten slotte kwam ik jaren later weer intensief in contact met STT toen in als cto voor EMC Nederland – het hui-dige Dell EMC Nederland – betrokken raakte bij studie STT86 over Big Data en wederom in een stuurgroep bij STT plaatsnam. Deze deelname leidde zelfs tot mijn lid-maatschap in het algemeen bestuur, waarmee de cirkel bij STT voor mij een beetje rond is.

EpiloogTerugkijkend zijn vele verkenningen juist geweest. De fabrieksautomatisering verliep zoals wij hadden verwacht. Kennis en innovatie blijven de cyclische drijvers zoals we die in de jaren tachtig al juist beschreven. We hebben weer een innovatie in de wereld van productontwikkeling nu we steeds intelligentie in het productontwerp stoppen, zoals beschreven in studie 62 en waarbij we in de laatste studie, STT86 over Big Data gedetailleerder beschreven hoe dat waarschijnlijk zal gaan gebeuren.

Kortom, toekomstverkennen is een kunst, een gave en een vak. Zonder liefde en passie worden geen aansprekende toekomstbeelden zichtbaar. Zonder kennis en begrip zul-len ze niet toekomstvast zijn. En zonder inspanning is het onmogelijk door de kilometers informatie te vorsen om de belangrijkste zaken boven tafel te krijgen. In een variant van Einstein: toekomst verkennen is 1% inspi-ratie en 99% transpiratie. Maar die inspiratie is versla-vend: het geeft je een heerlijk gevoel, zowel tijdens de studies als zelfs heel lang daarna. Zoals ik nog dagelijks mag ondervinden.

STT35Automatisering van de fabriek; Vertrekpunten voor beleid (1983)

STT40Bedrijf, kennis en innovatie (1985)

24/82

stt revisited

25/82

stt revisited

Terugblik op STT27. Steenkool voor onze toekomst

Door André Sjoerdsma

Van mijnbouw naar gasIn het verleden kende Nederland een mijnindustrie die voor een groot deel de behoefte aan energie kon dekken. In 1956 was het gebruik van steenkool in Nederland op zijn hoogste punt: 19 miljoen ton. Dit kwam overeen met tweederde van het totale binnenlandse energiegebruik.In de jaren zestig kwamen wereldwijd overvloedige hoeveelheden aardolie en aardgas tegen een lage prijs beschikbaar. In Nederland werd begonnen met de gas-winning uit het zeer grote aardgasveld onder Slochteren.Dit leidde tot een snelle economische groei in de geïn-dustrialiseerde wereld en een sterke groei in het gebruik van energie, vooral in de vorm van aardolie en -gas.In het begin van de jaren zeventig begon die explosieve groei te leiden tot de vrees dat op termijn de reserves zouden opraken.

De keerzijdeDe eenzijdige oriëntatie op olie en gas werd nu een punt van zorg. Bovendien werd na de Yom Kippoer-oorlog van oktober 1973 duidelijk dat aanbod en prijs van olie en gas sterk afhankelijk waren geworden van de politieke bereid-heid van de olie- en gasproducerende landen.Daardoor groeide het inzicht dat het gebruik van olie en gas op den duur moest worden beperkt tot de chemische industrie, het vervoer en de verwarming van woningen en

gebouwen. Voor de productie van elektriciteit en staal en ander gebruik van energie zouden de grootschalige en goedkope alternatieven kernenergie en steenkool moe-ten worden gebruikt.

De rol van STTSTT wilde onderzoeken wat de mogelijkheden waren voor het gebruik op grote schaal van steenkool in Neder-land en zocht daarvoor samenwerking met het Energie-onderzoek Centrum Nederland (ECN) – STT had al in 1977 samen met het ECN en het KIvI de Energie Lezin-gen Commissie (ELC) opgericht. Voorzitter en secretaris werden door STT geleverd, ECN en KIvI leverden deskun-digheid en ervaring.De ELC had in 1978 en 1979 al zes grote symposia geor-ganiseerd om de resultaten van toekomststudies over energie bekend te maken. Die symposia hadden bij elkaar al ruim 3.200 deelnemers getrokken.Het resultaat van de studie Steenkool voor onze Toekomst bracht de ELC eveneens in de vorm van een symposium en wel op 9 mei 1980 in de Jaarbeurs te Utrecht. Er waren 315 deelnemers, allen met verantwoordelijkheid voor beleid, winning en gebruik van energie.STT-publicatie 27 bevatte de te houden lezingen en werd in de Jaarbeurs vóór het begin van het symposium als preadvies aan alle deelnemers uitgereikt.

26/82

stt revisited

Het symposium bestond uit de volgende lezingen:• In 2000: 30 miljoen ton steenkool voor Nederland,

dr.ir. H. Hoog, Voorzitter Energie Onderzoek Centrum Nederland;

• Is 30 miljoen ton steenkool voor Nederland beschikbaar?, ir. K. Swart, oud-directeur Koninklijke/Shell Groep;

• Winningstechnieken van steenkool, prof.ir. P.T. Velzeboer, hoogleraar TH Delft

• Mogelijkheden van steenkoolgebruik, dr.ir. J.W.M. Steeman, Chef Evaluatie en Planning, Centraal Laboratorium DSM;

• Steenkoolvervoer van winplaats naar gebruiker, prof.dr.ir. J.D. van Manen, directeur Nederlands Scheepsbouwkundig Proefstation;

• Wat zijn de gevolgen voor onze economie, drs. W.H. Tieleman, directeur-generaal Energievoor-ziening, Ministerie van Economische Zaken;

• Gevolgen voor gezondheid en milieu, ir. R. van Erpers Royaards, directeur Arnhemse Instellingen van de Elektriciteitsbedrijven in Nederland.

HaalbaarheidDeze verkenning wees uit dat het haalbaar leek om over twintig jaar, dus in 2000, in Nederland tot een gebruik van 30 miljoen ton steenkool te komen. Het zou dan gaan om 20 miljoen ton voor de productie van elektriciteit, 5 miljoen voor de cokesfabrieken en de hoogovens, 5 miljoen ton voor industriële warmte en warmte/kracht-productie, menggas en voor de chemische industrie. Na de lezingen was er een plenaire discussie.

Als nadelen van deze optie werden o.a. vermeld:• Zowel de productie als het gebruik van steenkool ver-

gen hoge investeringen: aanzienlijk hoger dan bij olie en gas. De ontwikkeling van nieuwe mijnen duurt lang (minstens 10 jaar). Daardoor kan een op steenkool gebaseerde energiehuishouding veel minder slagvaar-dig op de behoeften reageren dan een op olie en gas gebaseerde. Dit was in de jaren zestig ook de oorzaak van de verdringing van steenkool door olie en gas.

• De winning van steenkool in dagbouw is weliswaar de goedkoopste methode, maar maatschappelijk pro-blematisch: de grond en de bebouwing zijn vaak in particulier bezit. Bovendien zijn na de winning land-schappelijk herstel en beplanting of bebossing nodig.

• De uitstoot van fijnstof en kooldioxide werd gesigna-leerd als nadelig voor het klimaat.

Hoe verliep het gebruik van steenkool werkelijk?Terugkijkend vanuit 2018, blijkt dat het gebruik van steen-kool in 2000 ongeveer 13 miljoen ton bedroeg. In het top-jaar 2015 werd ongeveer 19 miljoen ton gebruikt, even veel als in 1956.Inmiddels hebben er technische en maatschappelijke ontwikkelingen plaatsgevonden die in 1980 uiteraard nog niet bekend waren. Technisch gezien is inmiddels het gebruik van steenkool aanzienlijk minder belastend voor het milieu geworden dan voorheen. De prijs van steenkool is sterk gedaald. Maatschappelijk gezien is de aanvaardbaarheid van het gebruik van steenkool echter ook gedaald.

27/82

stt revisited

Is hier iets uit te leren?Bescheidenheid!Een toekomstverwachting, laat staan een toekomstvoor-spelling, is niet te maken.Zelfs een toekomstverkenning wordt nog beperkt door de kennis van nu. Hooguit is een toekomstverkenning een ‘wat en hoe, indien ..’.Maar het blijft nuttig werk, omdat het de ogen kan ope-nen, vooral van degenen die verantwoordelijkheid dragen voor onze samenleving.

STT27Steenkool voor onze toekomst (1980)

28/82

stt revisited

29/82

stt revisited

Rood haar, grijze ogen. Een verhaal over de toekomst

Door Ellen Deckwitz

Zo-even is naar buiten gebracht dat de onderhandelin-gen met de gijzelnemers in het AMC zijn begonnen. Wij schakelen zo over naar…’

De bivakmutsen zetten het nieuws weer uit. Een van de gijzelaars steekt haar hand op. Het is Sophie, hemato-loge van afdeling 23-c. Jolan is ooit met haar uitgegaan, toen bleek dat ze een overgrootvader deelden.

‘Pardon?’ zegt Sophie bibberend. Niemand reageert.

‘Pardon?’ zegt ze, nu iets harder. De dikke gijzelnemer kijkt om.

‘Ja?’

‘Ik moet naar het toilet.’

De dikke zucht en wijst naar de plastic prullenbak die iedereen de afgelopen twaalf uur heeft moeten gebrui-ken. Tot dusver ruikt het in de ruimte alleen naar urine, maar wie weet hoe lang dit nog gaat duren.

Sophie trilt. ‘Maar ik ben, ik ben…ongesteld.’

Emmy bijt haar toe dat ze zich niet moet aanstellen.

Verslagen strompelt Sophie naar de hoek. Iedereen kijkt beleefdheidshalve weg, behalve de dikke.

Ze horen Sophie snikken. Heel lang is het stil. En dan is er het geritsel van een straaltje water tegen een plastic zak.

Jolan probeert na te gaan wie de gijzelnemers kunnen zijn. Radicale religieuzen ligt voor de hand, de eerste aan-slagen op stamcelklinieken werden gepleegd door de wat fanatiekere gelovigen. Zelfs een katholieke groepering uit Ierland heeft een aanslag opgeëist. Ze zonden een film-pje uit dat eindigde met de boodschap ‘No tear shed for the inbred.’ — Geen tranen voor inteelt.

Jolan denkt aan alle keren dat hij op feestjes uitleg moest geven. Het is geen inteelt. Het is veredelen, zoals je met rozen doet. Daardoor gaan de Nederlanders ook steeds meer op elkaar lijken. Rood haar, mokkakleurige huid, grijze ogen. Maar genetisch gesproken is de term ‘inteelt’ zelfs onjuist. Goed, de stamvaders van dit nieuwe slag mensen kwamen allemaal uit Schokland. Een vissersdorp met een genetische diversiteit die even beperkt was als die van bijvoorbeeld Volendam. Velen waren rossig, de meesten hadden grijsblauwe ogen. Toch bleek uit onder-zoek dat ze genetisch alsnog veel van elkaar verschilden. Maar er was één ding wat ze allen gemeen hadden.

30/82

stt revisited

‘Goed.’ De lange gijzelnemer komt de ruimte binnen.

‘Jij.’ Hij wijst Alma Barvoet aan. Gejammer alom. De oude Barvoet is mischien wel de beroemdste genetica ter wereld. Al vele jaren waren er stamcelchips in ontwik-keling. Maar het lichaam stootte deze chips keer op keer af. Zoals een donororgaan, weigerde het lijf dit nieuwe element te accepteren. De genetici leken ten einde raad.

Barvoet ontdekte dat de Schoklanders een voorvader gemeen hadden. Van hem hadden ze een klein, genetisch defect meegekregen, waardoor hun immuunsysteem niet optimaal werkte. Hun lichamen konden de stamcelchips niet afstoten, omdat ze daar te weinig antistoffen voor aanmaakten.

Jolans ouders maakten deel uit van de eerste testgene-ratie. Hoewel ze al tegen de zestig liepen, sloegen de chips aan. Net zoals bij dertig andere Schoklanders, die dezelfde voorvader deelden. De gevolgen waren indruk-wekkend. De Schoklanders die een stamcelchip kregen, konden langer werken, hadden minder slaap nodig en waren gezonder.

De nieuwe generatie stamcelchippers kreeg traineeships en spreidde een unieke manier van denken ten toon. Accu-raat als de netwerken die hun chips aanstuurden, creatief als de mensen die ze ondanks alle technische ingrepen nog steeds waren. Omdat ze de chips van de overheid kregen, waren ze ook verplicht om een hoge huur te beta-len voor de chips. Waardoor Nederland rijk werd. Heel rijk. Rijker dan de rest van de Federatie. Opeens aande-len had in Quatar. In de staat Quatar.

Barvoet kreeg er de Nobelprijs voor. Nu heeft ze een pistool tegen haar hoofd. De lange gijzelnemer klinkt geïrriteerd.

‘Onze eisen worden niet ingewilligd, dus we gaan met jou het dak op.’ Hij geeft haar een duw richting de nood-uitgang.

Jolan heeft geen idee wat de eisen zijn. De meeste terro-risten willen de kennis van de stamceltechnologie voor zichzelf, om op hun eigen volk toe te passen. Zodat ze eindelijk weer kunnen concurreren met Nederland, dat weigert de procedure van de stamcelchip met de rest van de wereld te delen. Nederland, dat nu voorzitter is geworden van de g5 en in het geheim zijn eigen kernpro-gramma ontwikkelt. Voor het geval dat.

Alsof ze zijn gedachten heeft gelezen, hoort hij Alma vanaf het dak nog net roepen: ‘Jullie kunnen het niet hebben dat wij…’

Hij hoort haar gillen. Er valt iets langs het raam. De gij-zelnemers wenken Jolan.

Wacht maar, denkt Jolan. Met ons stopt het niet. Het zal niet lang duren voor iedereen rood haar heeft. Een licht-bruine huid. En grijze, hele grijze ogen. Dan wordt ook hij het dak op gestuurd.

Eerder verschenen in STT80: Horizonscan 2050. Anders kijken naar de toekomst. (2014, J. Scheerder, S. de Wilde, R. Hoogerwerf )

31/82

stt revisited

32/82

stt revisited

Terugblik op STT77. Wisdom of the Crowd

Door Maurits Kreijveld

In het kortHoe kunnen we in de toekomst meer gebruikmaken van de kennis, ideeën, creativiteit, talenten, vaardigheden, energie en mankracht die aanwezig zijn in onze samen-leving? Dat was het centrale thema van de toekomstver-kenning Wisdom of the Crowd die tussen 2009 en 2012 is uitgevoerd.Dit leidde tot afgeleide vragen als: Hoe haal je wijsheid uit een groeiende massa van meningen, sociale mediaberichten, clicks, likes en retweets, data, apparaten, machines en dingen? Hoe kunnen grote en kleine bedrij-ven, overheden en burgers synergetisch samenwerken?

Publicatie en slotconferentieIn de publicatie die hieruit voortkwam, het boek ‘Samen slimmer’, worden drie toekomstbeelden beschreven waarin de collectieve intelligentie in de zorg, innova-tie en de slimme stad wordt verbeeld. Het boek werd in 2013 genomineerd voor Managementboek van het Jaar.Dit boek werd tijdens de slotconferentie overhandigd aan toenmalig Tweede Kamervoorzitter Gerdi Verbeet. In de conferentie stelden we de vraag: hoe ziet het parlement van 2035 eruit? Zijn burgers dan aan de macht en stem-men ze gezamenlijk over lastige vraagstukken? Kunnen ze ideeën aandragen en inbreng leveren om beter beleid te maken dat uiteindelijk gaat over de inrichting van hun eigen wijken?

ManifestTegelijk met het boek Samen slimmer lanceerden we ook een manifest waarin we de samenleving, en in het bij-zonder bedrijven en overheden, opriepen om met de nieuwe mogelijkheden van cocreatie en zelforganisatie aan de slag te gaan in de vorm van proefexperimenten, we noemden dat living labs.

ReflectieRuim zes jaar na de verkenning kunnen we voorzichtig een aantal conclusies trekken.

Polarisatie bedreigt de wisdom of crowdsMet de huidige discussie over nepnieuws en de politieke worsteling met het referendum is de discussie over de wisdom of crowds actueler dan ooit. De burger is mondi-ger geworden maar niet socialer. In plaats van dat soci-ale media ons dichter bij elkaar zouden brengen en dat nieuwe vormen van collectieve besluitvorming de wijs-heid van de menigte zouden gaan aftappen, zijn we nog meer in onze eigen filterbubbels en echoputten terecht gekomen.Als schuldigen worden de sociale netwerken aangewe-zen. Velen vinden dat bedrijven als Facebook, Twitter en Google de verspreiding van nepnieuws moeten tegengaan. Toch is dit haast onmogelijk. De wisdom of crowds moet

33/82

stt revisited

het hebben van een grote diversiteit van onafhankelijke meningen die op een slimme manier worden samenge-bracht. Niet van een gepolariseerd debat met twee kam-pen die tegenover elkaar staan en allebei even hard om het eigen gelijk roepen.

Macht van de zwerm of toch van de grote jongens?Een verwachting van de toekomstverkenning was dat de nieuwe technologieën zouden leiden tot nieuwe vormen van peer-to-peersamenwerking en zelforganisatie, die we tot dan toe vooral kenden van filesharingnetwerken als BitTorrent. Inmiddels er een – in de verkenning gesigna-leerde – deeleconomie opgebloeid met een veelheid aan platformen waar mensen spullen, producten en diensten uitwisselen. Hier zijn enkele nieuwe bedrijven ontstaan zoals Airbnb, Kickstarter en Uber waarvan ook in de toe-komst veel wordt verwacht.

Zelforganiserende zwermenDe belofte van zelforganiserende zwermen die bestaande instituties omzeilen of overbodig maken, manifesteert zich ook in de Bitcoin, die momenteel een hype is. De onderliggende technologie van deze cryptomunt, de block-chain, is zeer veelbelovend en zal de komende jaren tal-loze nieuwe toepassingen krijgen. Komt de burger dan alsnog aan de macht?Toch zien we bij het koersverloop van de Bitcoin opnieuw dat de hysterische massa het wint van de wijze. En dat veel zwermachtige organisaties in feite gecontroleerd wor-den door een handvol centrale spelers die een duidelijke koers uitzetten en het meeste geld verdienen. Kennelijk is de ‘crowd’ niet zo goed in organiseren en doorzetten als sommigen verwachtten.

PlatformeconomieDie dominantie van enkele spelers, met name Facebook, Google en Amazon, zien we breder terug in de platform-economie, waar bedrijven onder gecontroleerde voorwaar-den samenwerken, waar vragers en aanbieders worden samengebracht en waar kleine bedrijven toepassingen ontwikkelen op de platformen van grotere aanbieders. De platformen zijn een invulling van de crowdsourcing en cocreatie die we tijdens de toekomstverkenning heb-ben geschetst.De opkomst van enkele grote dominante spelers is gun-stig geweest voor het verspreiden van nieuwe technolo-gieën en mogelijkheden onder een breed publiek en tegen lage prijzen. Tegelijkertijd is er reden tot bezorgdheid omdat het ertoe kan leiden dat er enkele grote geïsoleerde machtsblokken of systemen ontstaan: eigen deel-inter-netten (of things), eigen clouds, eigen smart cities. Dit bedreigt de collectieve intelligentie die gebaat is bij open en pluriforme structuren en netwerken waar informatie vrij kan stromen en kan worden gecombineerd. Zo is er nog steeds geen collectief platform in de gezondheidszorg maar veel losse eilanden. De gezondere wereld dankzij collectieve intelligentie, die we in het toekomstbeeld over de zorg schetsten, kan dan wel eens onbereikbaar zijn.

De overheid en de crowdDe overheid zou zich meer kunnen gaan mengen in de ontwikkelingen van de platformeconomie. Tot nu toe is ze terughoudend en afwachtend geweest. Ze worstelt met de nieuwe sterkere rol voor de crowd. Politici lijken over alles te willen debatteren behalve over zichzelf. De crowd is lastig en ontembaar. Bestaande maatschappelijke structuren zijn conservatief en verzetten zich tegen al te grote of snelle veranderingen.

34/82

stt revisited

Alles bij elkaar is de voorlopige conclusie dat de toekomst zich voor een groot ontwikkelt zoals in de toekomstver-kenning is geschetst. Langzaamaan worden we slimmer dankzij alle data en kunstmatige intelligentie die overal om ons heen aan het komen is. De grote uitdaging die voor ons ligt om ook er ook ‘wijzer’ van te worden.

Belangrijkste lesEen van de belangrijkste lessen die ik uit de verkenning heb gehaald is dat je altijd op zoek moet blijven gaan naar uiteenlopende visies en standpunten. Probeer niet om de toekomst zo goed mogelijk te ‘voorspellen’. Durf met afwijkende en verfrissende invalshoeken te komen. Ga op zoek naar waar het ‘schuurt’ en ‘wringt’, naar waar ontwikkelingen ‘tanden krijgen’ en gevaarlijk of spannend worden. Hierdoor komen de spanningen en dilemma’s voor de toekomst het beste naar voren en krijgt de verken-ning scherpte en uiteindelijk de meeste zeggingskracht.

Dit is een uitdaging voor elke projectleider en voor Stich-ting Toekomstbeeld der Techniek, omdat de onafhanke-lijke en vrije positie onder druk staat in tijden van teruglo-pende inkomsten en een toenemende nadruk op output, buy in van sponsoren of de wens om te zeer relevant te willen zijn voor het beleid van vandaag.

STT 77Samen slimmer; Hoe de ‘wisdom of crowds’ onze samenleving verandert (2012)

35/82

stt revisited

36/82

stt revisited

Terugblik op STT62. Vernieuwing in productontwikkeling

Door Arie Korbijn

Deze verkenning draaide om de vraag hoe bedrijven uit de Nederlandse maakindustrie hun concurrentiepositie konden verbeteren door de manier waarop ze hun pro-ducten ontwikkelen aan te passen. De start werd gevormd door de constatering van het STT-bestuur in 1997 dat veel Nederlandse bedrijven het weliswaar uitstekend deden, en zich konden meten met de wereldtop, maar dat het beslist niet zeker was dat dit in de toekomst zo zou blij-ven. De omstandigheden waaronder bedrijven hun pro-ducten ontwikkelden was sterk aan verandering onder-hevig. Duidelijk zichtbaar was dit bijvoorbeeld bij onze nationale trots Philips waar zich in de voorgaande jaren Operatie Centurion had voltrokken. Operatie Centurion was de grootste reorganisatie en herstructurering in de geschiedenis van Philips en deed Eindhoven en verre omgeving op haar grondvesten schudden. Veel andere bedrijven merkten ook dat producten steeds complexer en kennisintensiever werden. Bedrijven uit de traditionele machinebouw, die van oudsher erg werktuigbouwkundig georiënteerd waren, kregen bijvoorbeeld steeds meer te maken met geavanceerde elektronica en software.

Bovendien werd de concurrentiepositie van bedrijven steeds minder bepaald door de kwaliteit van een pro-duct maar ook door de snelheid waarmee men in staat was om nieuwe producten op de markt te brengen. In

de voorliggende decennia was er veel aandacht geweest voor de fabricagetechnieken en hoe die te optimaliseren. Steeds meer werd duidelijk dat de concurrentiestrijd in de volgende decennia beslecht zou worden tijdens het productcreatieproces. Dit vereiste dat er op een andere manier nagedacht ging worden over de rol die product-ontwikkeling in de bedrijfsvoering had, de manier waarop je die processen organiseerde en de hulpmiddelen die je daarbij kon gebruiken. Deze verkenning heeft gepro-beerd daar een bijdrage aan te leveren.De verkenning bestond uit twee delen. Het eerste deel had een strategisch karakter. In dat deel werd geanaly-seerd wat de gevolgen waren van de veranderingen in de mondiale markt waarin de bedrijven opereren voor de organisatie en uitvoering van de productontwikkeling.

Omdat de verkenning ging over de toekomstige manie-ren van werken vond de stuurgroep het heel belangrijk dat we ook keken naar de manier waarop toekomstige ontwerpers en productontwikkelaars worden opgeleid.Het tweede deel van het boek gaf een overzicht van de technieken en hulpmiddelen die bedrijven konden toe-passen om hun productcreatieprocessen te verbeteren. Technieken die hierin werden beschreven zijn bijvoor-beeld computer aided design, expertsystemen, collabora-tive engineering en kennismanagement.

37/82

stt revisited

Zijn er zaken wèl of juist niet uitgekomen?Veel van de methoden en technieken die in deze verken-ning zijn beschreven zijn werkelijkheid geworden en in gebruik bij het bedrijfsleven. Sommige onderwerpen zijn waarschijnlijk zelfs alweer passé want duidelijk is dat de ontwikkelingen nog steeds heel snel gaan. Als je met de ogen van nu de verkenning leest, valt wel op hoe nieuw internet toen nog was. We namen behoorlijk de ruimte om uit te leggen wat het was en wat het onderscheid tus-sen het internet en een intranet was.Het leuke van deze verkenning is dat er duidelijk zicht-bare vervolgactiviteiten zijn geweest. Een deel van de verkenning ging over ontwerponderwijs en -onderzoek. We zagen in dat de ontwikkelingen die we beschreven ook gevolgen had voor de manier waarop toekomstige productontwikkelaars opgeleid moesten worden. Het was daarom erg leuk om te zien dat we vrij snel na het uitbrengen van deze publicatie aanvragen kregen van zowel hbo als universitaire opleidingen om het boek als lesmateriaal te gebruiken.

Ook op het gebied van onderzoek naar nieuwe metho-den en technieken voor productontwikkeling heeft de verkenning duidelijk effect gehad. De verkenning was aanleiding voor het ministerie van Economische Zaken om een zogenaamd Innovatiegericht Onderzoekspro-gramma (IOP) te starten, het IOP-Integrale ProductCre-atie en Realisatie (IPCR). Dit programma heeft in totaal acht jaar gelopen en tal van mooie onderzoeksprojecten opgeleverd waarin wetenschappelijk onderzoek in nauwe samenwerking met betrokken bedrijven is uitgevoerd.Aangezien ik na mijn STT-tijd was gaan werken bij Sen-terNovem (de huidige Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) die het programma moest uitvoeren, zat ik

dicht bij het vuur en werd een paar jaar na het afronden van de verkenning gevraagd om dit IOP mede vorm te geven. Als programmasecretaris heb ik met een stuur-groep het eerste meerjarenprogramma opgesteld en de eerste projecten mee kunnen selecteren en begeleiden.Zowel de verkenning als het IOP waren bijzonder leuk om te doen! ‘Vernieuwing in productontwikkeling’ heeft in ieder geval voor mij persoonlijk erg veel voldoening en inspiratie gebracht, veel nuttige en prettige contac-ten opgeleverd en een deel van mijn carrière bepaald.

Een les voor toekomstverkenners van nu?Tsja……Ik ben inmiddels te lang niet meer echt actief in het toekomstonderzoek om met enig recht van spreken lessen mee te kunnen geven aan de huidige generatie toekomstverkenners. Daar waag ik me dus niet aan. Wel wil ik de kracht van de STT-werkwijze benadrukken waar ik nog steeds erg in geloof. De publicaties die als eind-product verschijnen zijn heel mooi en waardevol. Dat valt me nu weer op nadat ik de publicatie vanwege dit STT-jubileum voor het eerst sinds lange tijd weer eens uit de kast heb gehaald. De grote kracht zit echter niet in het boekje maar in het feit dat deze visies worden opgesteld in een intensief proces met een groot aantal betrokke-nen. Hierdoor zie je dat gedurende het proces de stuur- en werkgroepleden zelf hard nadenken over de vraag wat bepaalde ontwikkelingen betekenen voor de maatschap-pij of voor hun eigen organisatie. Hierdoor ontstaat niet zomaar een visie van enkele ‘trendwatchers’ maar een visie die gedragen wordt door een groot aantal smaak-makers uit een bepaalde sector. Dat is wat mij betreft de belangrijkste les.Is het belangrijk dat die visie ook echt uitkomt? Over die vraag heb ik me in mijn STT-tijd wel druk gemaakt moet

38/82

stt revisited

ik zeggen. Bij een ingenieur kruipt het bloed soms toch waar het niet gaan kan en wil je misschien wel graag dat wat je ‘ontwerpt’ ook werkelijkheid wordt. Uiteindelijk zag ik ergens een citaat – ik ben helaas vergeten wie de auteur is – wat voor mij de waarde van de toekomstver-kenningen mooi samenvat: Een goede toekomstvisie is als een heldere sterrenhemel. Je komt er nooit, maar het wijst je wel de weg! Ik hoop dat er nog heel veel mooie STT-verkenningen mogen volgen!

STT66Vernieuwing in productontwikkeling; Strategie voor de toekomst (1999)

39/82

stt revisited

40/82

stt revisited

De planeet van de hemel. Een verhaal over de toekomst

Door Trudy van Rooij

‘Ik heb de formulieren ingevuld,’ zegt Laura tegen mij. ‘Je hebt geluk dat ik veertien ben.Normaal worden mensen boven de vijftig geacht op de natuurlijke manier te gaan, maar minderjarigen mogen hun ouders meenemen. Als je hier je vingerafdruk zet kunnen we morgenochtend mee.’Ik lach om haar idee. Als peuter was mijn meisje al zo’n snelle denker en had ze al zo’n interesse in techniek. Ik heb haar er altijd om bewonderd. Misschien, achteraf gezien, had ik dat beter kunnen afremmen, haar aardser moeten maken. Ik had haar, om de tijd te doden, destijds mee moeten nemen naar het bos, haar moeten knuffe-len en met haar moeten schommelen. De golven moeten laten voelen van de zee. Maar in die tijd werkten de men-sen nog thuis. Terwijl ik boven op zolder organen ont-wierp zat zij aan haar bureautje naast me. Spelenderwijs leerde ik haar waar ik mee bezig was. Toen ze tien was ontwierp ze al een breinimplantaat om haar spastische vriendje te helpen. Ik vertelde het trots aan iedereen die het wilde horen.Ze kijkt me nu kwaad aan, alsof ik de rem ben op haar ontwikkeling. ‘Ik wil met de raket mee naar de planeet!’ roept ze. ‘Naar de planeet van de hemel!’ Ze slingert me verwijten toe. In stilte wens ik wat ik al jaren wens: dat Stephen Hawking destijds gedaan had wat zijn vader wilde en met dezelfde vurigheid als waarmee hij het heelal had

bestudeerd zich had toegelegd op parasieten. Dan had mijn man nog geleefd, mijn zoon.Laura schreeuwt woorden waarmee ze me tot in mijn kern kwetst. Zoals ik dat ook bij mijn moeder deed toen ik een puber was. Ik houd me voor dat ze haar eigen per-soonlijkheid wil ontwikkelen. Ik ben gewoon een makkelijk doelwit. Rustig blijven, heb ik gelezen, onderhandelen. Zo kan ik haar begeleiden op haar levenspad.Zo kalm mogelijk zeg ik: ‘Natuurlijk wil ik ook bij papa zijn, en bij Harry.’ Ik moet haar nu niet aankijken, ze zou mijn tranen zien en dat mag nu niet. ‘Maar het voelt voor mij nu niet goed om de reis te maken,’ zeg ik. Ik moet tijd winnen. ‘Misschien kunnen we de volgende keer meegaan.’‘De volgende keer is volgend jaar. Ik wil nu.’Laura is de enige die ik nog heb. Ik wil bij haar zijn, voor altijd. Ze ruikt hetzelfde als mijn overleden zusje, ze heeft dezelfde handen als mijn moeder die ik mis.‘Op de planeet van de hemel voel je geen honger en geen pijn,’ zegt Laura.‘Ook niet die van een bevalling,’ werp ik tegen. ‘Of de spierpijn na een uurtje rennen.’Ze draait met haar ogen alsof ik haar niet begrijp. Als puber zou ik dat ook gedaan hebben. Maar mijn lichaam leerde me wat ik nu weet.‘Op de planeet van de hemel bestaat alleen je geest,’ zegt ze. ‘En daar moet ik het van hebben.’ Ze haat haar

41/82

stt revisited

lichaam. Dat zal wel komen door de barbies waarmee ik haar vroeger liet spelen. Laura lijkt meer op mij. Net als ik heeft ze altijd warme handen, dikke dijen en elle-bogen waarvan men nu zegt dat ze niet kloppen en her-steld moeten worden. Geen wonder dat ze haar lichaam wil kwijtraken. Geen wonder dat ze weg wil bij mij want ik confronteer haar met een lelijk toekomstbeeld. ‘Op de planeet van de hemel is iedereen gelukkig,’ zegt ze. ‘Daar is geen oordeel.’‘Je hebt er geen lichaam,’ zeg ik. ‘Je kunt er de lente niet ruiken, de regen op je huid niet voelen, of de stilte voor een storm.’Ze draait weer met haar ogen, zoals ik vroeger ook deed toen ik veertien was.Al die lichamelijke sensaties waren de reden om niet ook te gaan, toen mijn man stierf, en later mijn zoon. Het strandzand tussen mijn tenen en een bord linzensoep met rozijnen hadden me hier gehouden, bij mijn lieve zachte Laura.Ik zeg: ‘Op de planeet van de hemel is er geen verliefd-heid.’ Dat had ik niet moeten zeggen. Ik zie het meteen aan haar neusje. Ze heeft liefdesverdriet, al twee weken. ‘Je bent zo mooi,’ zeg ik, om het goed te maken. Maar ze kijkt me woedend aan.‘Ik lijk op een veenlijk,’ snauwt ze. Ze doelt op de opge-graven vrouw die in het prehistorisch museum te zien is, waar ik haar afgelopen zaterdag mee naartoe heb genomen.Hoe goed het ook bedoeld was, ik wilde haar laten zien dat mensen er altijd uit hebben gezien zoals wij en dat ze geen cosmetische operatie nodig had, het bleek een kardinale fout. Hierdoor wilde ze weg van hier en ging ze op zoek via wegen die ik niet ken.‘Mama,’ zegt ze, nu met een lievere stem. ‘Als je het nu niet doet, doe ik het vannacht wel, als je slaapt. Dan pak

ik je vinger en druk ik hem op het scherm. Dan ben ik vertrokken tegen de tijd dat je wakker wordt.‘Je gaat toch niet alleen?’ vraag ik, geschrokken.‘Ja,’ zegt ze en ze kijkt me niet aan. Ik ken haar. Ze zegt het stoerder dan dat ze het voelt. Maar als ze zoiets zegt, doet ze het.Ik wil haar niet kwijtraken. Als ik haar kwijtraak ben ik de laatste. ‘Wat zal er hier achterblijven?’ vraag ik. ‘De mensen die de geest belangrijker vinden dan het lichaam zullen vertrekken. De lijflijken blijven achter. De vrouwen die nog zelfstandig kunnen baren, de boeren. Er zal weer genoeg te eten zijn.’Ze draait weer met haar ogen, zegt: ‘Ik ga morgen, hoe dan ook.’Ik lig wakker. Ik wil het merken als Laura mijn warme hand komt pakken, als ze mijn wijsvinger op het scherm drukt en ons daarmee zal scheiden.Dan staat ze naast me. ‘Mama,’ fluistert ze. Ik doe alsof ik slaap. ‘Ik houd van je,’ zegt ze, ‘Maar ik wil ook bij papa zijn, en bij Harry.’Terwijl ze mijn vinger op het scherm drukt kijk ik voor-zichtig op naar haar gezicht.Ik zie een traan, haar laatste. Ik wil haar zeggen hoe belang-rijk haar lichaam is voor haar ontwikkeling. Dat het voor mijn gevoel niet goed is wanneer je naar de planeet van de hemel gaat zonder de pijn te voelen van het sterven. Maar het heeft geen zin dat haar te zeggen want ze zal me niet begrijpen.Altijd had ik gehoopt dat zij ook een puberdochter zou krijgen zodat ze, net als ik, ook de lessen zou leren. Ik wilde haar begeleiden op haar levensreis, gewoon zoveel mogelijk bij haar zijn.Ik doe iets waarmee ik mezelf verbaas. Ik ga zitten, zeg: ‘Ik wil met je mee.’ Ik hap naar adem, want ik weet dat er nu geen weg meer terug is.

42/82

stt revisited

Ze houdt me vast, en ik houd haar vast. ‘We laten de aarde voor de lichamelijken,’ zeg ik haar. ‘We volgen de weg van de geest.’ Ik sta op, voor de laatste keer, en ga met haar mee op reis. Ik weet wat ik achterlaat, en ik aai over mijn dochters zachte huid.

Eerder verschenen in STT85: Wie wij worden. Toekomst-beelden van mensen in 2050 (2016, E. Willemse)

43/82

stt revisited

44/82

stt revisited

Terugblik op STT45-48. 4x Kennissystemen

Door Lex Kwee

In 1984 liep bij STT het project Kunstmatige Intelligen-tie (Artificial Intelligence, AI) dat later “Kennissystemen” zou gaan heten. Projectleider was Joaquim de Witte. Het project dijde flink uit, met tientallen deelnemers verdeeld over een stuurgroep en vier werkgroepen. Het leek erop dat het project niet één maar vier publicaties ging ople-veren, maar dat pastte onmogelijk binnen de oorspron-kelijke planning. Daarom kreeg het project een tweede projectleider (auteur dezes), die een van de deelprojec-ten op zich nam en begon aan de voorbereiding van twee slotsymposia.Op het eerste symposium werd het eerste deel van de Kennissystemen publicaties gepresenteerd, op het tweede symposium de laatste drie. Inmiddels was het aantal projectdeelnemers zo groot geworden dat in een moeite door een reeks jaarcongressen kon starten, met een nieuw tijdschrift en nog een hele serie nieuwe publi-caties over Kennissystemen.

Van computerbrein tot zelflerende autonome systemenNa de eerste speculaties over mogelijke toepassingen van kunstmatige intelligentie (“Kan een computer denken?” “In hoeverre lijkt een computerbrein op een menselijk brein?” “Kan intelligentie bestaan buiten het menselijk lichaam?” “Gaat kunstmatige intelligentie de mensheid

overheersen?”) was er in de jaren tachtig vooral aandacht voor het vastleggen en verspreiden van gespecialiseerde kennis in computersystemen. Zogenaamde “expertsys-temen” zouden het mogelijk maken unieke menselijke kennis op te slaan en toe te passen, ook nadat de oor-spronkelijke menselijke kennisdrager met pensioen zou zijn. De toepassing van deze kennis op plaatsen waar mensen niet kunnen of liever niet willen komen – zoals in het binnenste van kerncentrales, in oorlogsgebied en op het oppervlak van verre planeten zonder atmosfeer – was veelbelovend.Om dat mogelijk te maken waren doorbraken nodig op drie niveaus: 1) wetenschap, 2) techniek en 3) toepassingen.1. De wetenschap van kunstmatige intelligentie was

een interdisciplinair terrein waar taalkundigen, cog-nitiewetenschappers, filosofen, wiskundigen, infor-matici, psychologen en economen s op zoek gingen naar modellen van kennis en redeneervermogen. Zij ontwikkelden nieuwe computertalen en –systemen, methodes om kennis te onttrekken aan menselijke expertise en algoritmes waarmee machines zelf zou-den moeten kunnen leren.

2. Hierop bouwden kennistechnici voort met de ontwik-keling van computerprogramma’s, lerende machi-nes, robots en besturingssystemen. Op dit terrein waren zowel technische universiteiten als speciaal

45/82

stt revisited

daarvoor opgerichte bedrijven actief, wat leidde tot een hausse aan nieuwe instrumenten. Behalve in de Japan, met het “Vijfde Generatie Computer Systemen” programma en de Verenigde Staten startte in die tijd ook in Nederland een groot aantal softwarebedrijven met ontwikkeling en toepassing van kennistechniek.

3. De toepassing van deze methoden en instrumenten vond aanvankelijk vooral plaats in laboratoriumom-gevingen. Zo ook in de Nederlandse laboratoria van bijvoorbeeld Philips, Shell, PTT Post, Postbank, NMB Bank, Akzo, Hoogovens, Kema en TNO.

HoogleraarbenoemingenHet grote aantal Nederlandse actoren dat zich bezig hield met techniek (2) en toepassingen (3) maakte Ken-nissystemen een dankbaar domein voor STT. Pas na het STT-project nam ook het aantal Nederlandse actoren in de AI-wetenschap toe, met de benoeming van vele pas gepromoveerden tot hoogleraar AI en de start van nieuwe vakgroepen, studierichtingen en opleidingen, ook buiten de universiteiten (o.a. de opleiding Kunstmatige Intelli-gentie en Cognitiewetenschappen aan de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht en het Research Instituut voor KennisSystemen in Maastricht).

Na de eerste golf van AI-toepassingen – het via compu-ters beschikbaar stellen van menselijke kennis in ken-nis- en expertsystemen – kwam tien jaar later een tweede golf. Door doorbraken op gebied van ‘neurale netwer-ken’ en ‘leer-algoritmes’ verschoof het accent van men-selijke (ervarings)kennis naar data mining: het ontdek-ken van patronen in grote gegevensverzamelingen (big data), die met de opkomst van het internet gemakkelijk toegankelijk waren.

De relatie tussen mens en machineWeer een tiental jaren verschoof het accent van de AI-toepassingen nog verder naar machine learning en ‘zelfle-rende autonome systemen’. Zo is AI anno 2018 opnieuw dagelijks nieuws.Uiteraard kwamen bij elke nieuwe golf AI-toepassingen ook weer nieuwe actoren naar voren. Waren de jaren 90 het domein van IBM, tegenwoordig is Google een van de toonaangevende spelers.Wat sinds de jaren tachtig niet is veranderd, zijn de vra-gen over de balans tussen mens en machine, die opnieuw moeten worden beantwoord als er weer een technische doorbraak is.Hoe verandert de relatie tussen mens en machine nu de machine de mens qua rekenkracht en -snelheid op veel terreinen voorbij streeft? Wie bewaakt de grenzen van kunstmatige intelligentie en de toepassingen daarvan? Moet er in de zelfsturende auto en de zelf-handelende beurscomputer net zoals in het vliegtuig naast de auto-matische piloot altijd een menselijke bestuurder aan-wezig zijn? Is er nog een mogelijkheid om de resultaten van zelflerende systemen te toetsen op de gevolgen voor mens en menselijkheid?

RobotwettenKunnen wij het aan computers overlaten om hun eigen AI-toepassingen te kiezen of is er nog een poortwachters-rol voor mensen en organisaties? Kunnen wij nieuwe ont-wikkelingen overlaten aan bedrijven zoals Palantir, Cam-bridge Analytica, Facebook en Google en de regeringen van China en Rusland, of is er een rol voor overheden en de actoren die ook een rol hebben als bewakers van de rechtsstaat? Moeten wij op zoek naar een modern equi-valent van de robotwetten van Asimov? Is het een illusie

46/82

stt revisited

om te denken dat de mens de machine nog meester zal kunnen zijn en kunnen wij ons beter voorbereiden op een rol als dataslaven?Genoeg vragen voor een volgende STT studie.

STT45Kennissystemen in het onderwijs (1987)

STT46Kennissystemen en medische besluitvorming (1987)

STT47Kennissystemen in de dienstensector (1987)

STT48Kennissystemen in de industrie (1988)

47/82

stt revisited

48/82

stt revisited

Terugblik op STT60. Nanotechnologie, wat is er van

uitgekomen? Door Arthur ten Wolde

Precies twintig jaar geleden publiceerde STT een toe-komstverkenning over nanotechnologie (1996-1998). Wat is daar van uitgekomen?Na mijn succesvolle afronding van een studie over onder-wijs was het lastig een nieuw onderwerp te kiezen. “Mis-schien toch nanotechnologie?” schreef ik op een post-it die ik neerlegde bij toenmalig directeur Erik van de Linde. Dat bleek een gouden greep. Aanleiding was de fascinatie van ‘nano’ als verwachte nieuwe, onbekende technologie-golf na de ict en de biotechnologie. Nano zou onze hele economie opnieuw op zijn kop kunnen zetten, en zowel enorme kansen als bedreigingen met zich meebrengen.

‘Goeroes’ op onontgonnen terreinUiteindelijk werkten zeventig mensen mee aan de verken-ning. Van ASML tot en met bijdragen uit de Verenigde Staten – waar ik naartoe mocht om kennis te maken met de ‘goeroes’ op dit onontgonnen terrein – en zelfs uit Japan. Een van de auteurs was bovendien Ben Feringa uit Groningen, die in 2016 de Nobelprijs voor de schei-kunde heeft gewonnen voor zijn werk aan moleculaire nanomachines.Hoe zag men de ontwikkeling van nanotechnologie voor zich? Er was toen al veel aandacht voor de definitie:

“Nanotechnologie is een opkomend veld van onderzoek en ontwikkeling gericht op toenemende controle over materiële structuren met afmetingen op nanoschaal (0,1 tot 100 nm) in tenminste een dimensie. […] Vandaag de dag bestaat nanotechnologie uit vier hoofdgebieden: nanoelektronica, nanomaterialen, moleculaire nanotech-nologie, en microscopen met een oplossend vermogen op nanoschaal.”

ResultatenWat is er van uit gekomen? “Nanoelektronica zal krachti-ger elektronische processoren en geheugens opleveren, te integreren in computers, telefoons, auto’s, enzovoorts. Dit betekent een wereldmarkt van honderden miljarden guldens, waardoor nanoelektronica de drijvende kracht vormt achter de huidige ontwikkeling van nanotechnolo-gie.” Klopt helemaal. Hoewel niemand zijn hand ervoor in het vuur durfde te steken, heeft de wet van Moore voor verdubbeling van het aantal transistors per computerchip inderdaad standgehouden. En sinds 2015 vlakt de groei af omdat we tegen de atomaire ondergrens voor verdere verkleining aanlopen. ASML is intussen uitgegroeid tot een van de machtigste bedrijven in de wereld – niet voor-speld, wel super natuurlijk.

49/82

stt revisited

Verder worden nanomaterialen inderdaad toegepast in honderden toepassingen waaronder verf, inclusief anti-roest-deklagen, taaiere en hardere snijwerktuigen (ZAO NIR), fotokatalytische luchtfilters (BRID), medische implantaten (Nano Retina implant). Nanodeeltjes wor-den gebruikt voor kankerbestrijding, bloedzuivering en medisch onderzoek.Het vreselijke “grey-goo”-scenario van Eric Drexler is inderdaad science fiction gebleken.Echter, nanomaterialen worden nog steeds alleen toege-past in een beperkt aantal nichemarkten. De wereldmarkt is maar half zo groot (ca € 5 miljard) als de toenmalige schatting voor 1998! Nanogestructureerde zonnecellen en moleculaire nanomachines zitten nog steeds in de onderzoeksfase. Nanomicroscopen zijn wetenschappe-lijke tools gebleven. Het gesteggel over het adresseren van mogelijke risico’s van nanodeeltjes in EU-wetgeving loopt nog steeds. Men komt er niet uit.

Onbekende risico’sKortom, de les zou die ik de toekomstverkenners van nu zou willen meegeven is: zodra sprake is van onbe-kende risico’s voor alledaagse toepassingen, zoals bij

nanomaterialen, wordt de ontwikkeling van de techno-logie sterk vertraagd en beperkt. En omgekeerd, bij een krachtige marktvraag voor radicaal nieuwe producten zoals smartphones, tablets en spelcomputers, walst de technologie als het ware over alle obstakels heen.En je bent nooit te vroeg met een verkenning. De twij-fel van het bestuur over het starten van de studie kwam namelijk voort uit het nog prille, wetenschappelijke sta-dium van een groot deel van de technologie. Dat bleek geen probleem. De studie werd destijds als inspirerend ervaren. We hielden met een twintigtal Nederlandse ceo’s een live videoconferentie – toen nog heel bijzonder! – met nanodeskundige Ralph Merkle in Californië. ‘Nano’ is na twintig jaar nog steeds geen mainstream. De overgang naar een circulaire economie is momenteel veel belang-rijker. Maar nanotechnologie heeft via de sociale media onze levens inderdaad blijvend veranderd – en meer en nieuwe toepassingen zullen zeker nog volgen.

STT60Nanotechnology; Towards a molecular construction kit (1998)

50/82

stt revisited

51/82

stt revisited

Moederliefde. Een verhaal over de toekomst

Door Tom Schoonbaert

In het midden van de ruimte verscheen een wieg. Anna Koritsj haastte zich ernaar toe en sloeg haar hand voor haar mond. ‘Is dit… ?’ begon ze.‘Ja,’ antwoordde Simon Pilar. ‘Het meisje is vier maan-den oud.’Anna stak haar hand uit. Het kind in de wieg kirde, en even leek ze met haar hand de begroeting van haar moe-der te beantwoorden.‘Geen meisje,’ zei Boris Koritsj. ‘Dat hadden we duidelijk in onze aanvraag vermeld.’Anna trok snel haar hand terug, haar blik bleef op de baby gericht. Het kind woelde en begon te huilen.‘Natuurlijk,’ zei Simon. ‘We wilden u gewoon alle opties aanbieden.’ Tweede script, dacht hij. Het mentale bevel werd onmiddellijk opgevolgd. De wieg vervaagde, alleen een laatste kreet bleef even hangen voor ook die ver-dween. In de plaats van de wieg stond een kleuter. Blonde haren vielen tot halverwege zijn nek en zijn blauwe ogen straalden.‘Hoe oud is hij nu?’ vroeg Boris.‘Vier,’ zei Simon. Hij sprak tegen de man, maar zijn aan-dacht was op Anna gericht.Zijn dat tranen? In tegenstelling tot haar man leek zij geen moeite te hebben om haar emoties te uiten. Interessant!‘Hij heeft jouw ogen,’ zei Anna. Ze wenkte naar haar man, maar Boris negeerde haar.‘Een beetje klein, zelfs voor die leeftijd.’ Boris staarde

naar zijn zoon.Simon knikte en activeerde een tweede hologram. Naast de kleuter verscheen een kluwen van informatie en gra-fieken. De jongen lachte en liep door het beeld heen.Anna lachte met het kind mee, Boris fronste terwijl hij de gegevens voor hem bestudeerde.‘U had een aantal minimumeisen,’ zei Simon. ‘We heb-ben de creatie van uw zoon op uw prioriteiten gebaseerd, en dat heeft helaas gevolgen.’‘Hoe bedoel je?’ Terwijl zijn vrouw de aandacht van de jon-gen probeerde te krijgen, bleef Boris naar de data staren.‘Het hologram is interactief,’ zei Simon. ‘U mag gerust met het kind spelen.’ Pas toen Anna naar haar zoon liep en met hem begon te praten, wendde hij zich weer tot Boris. Zij is overtuigd, nu wordt het moeilijker!‘Bij het samenstellen van het DNA hebben we ons gefo-cust op intelligentie en lichamelijke kracht. Op zich is dat geen probleem en hebben we nog genoeg speling om de secundaire elementen zo dicht mogelijk bij het doel te brengen.’‘Schat, kijk eens!’Een lach verscheen op het gezicht van Boris toen hij snel naar zijn vrouw keek. Ze zat geknield op de grond, het jon-getje zat op haar schoot en speelde met haar blonde haar.Die lach is echt, dit komt goed. ‘In het geval van uw zoon was de speling echter beperkt. We hebben offers moeten brengen, maar de afwijkingen zijn minimaal, ver binnen

52/82

stt revisited

de wettelijke verplichting. Dat garandeer ik u! Laat het me u bewijzen.’ Simon liep naar Anna, legde zijn hand op het hoofd van de jongen en zei: ‘Tijd om op te groeien.’De jongen stond op, boog naar zijn moeder, spreidde zijn armen en sprong in de lucht. De tiener die weer op de grond landde, boog opnieuw en kruiste zijn armen.Simon voelde een steek van trots toen hij de zelfverze-kerde blik in de ogen van de tiener zag. Een prachtresul-taat, al zeg ik het zelf.Anna kwam naast hem staan. ‘Prachtig,’ zei ze. Ze liep om het hologram heen, streek met haar vingertoppen over de rug van de tiener. ‘Hij lijkt als twee druppels water op jou, schat.’Niet goed! Simon zag de afkeurende frons op het gezicht van Boris. Een misstap van me. Hij stond te dicht bij de zoon, die gemakkelijk vijftien centimeter kleiner was dan hij. Zo benadrukte hij het probleem nog.‘Hij is nauwelijks groter dan zijn moeder,’ zei Boris.‘Zoals ik zei, we hebben concessies moeten doen…’‘Waarom?’ onderbrak Boris hem.De waarheid? Niet veel keuze. ‘Er was een probleem, heel klein, met het voorgelegde DNA. Toen we op alle vlakken het doel probeerden te bereiken, had dit erg negatieve gevolgen op mentaal vlak.’‘Kon dat probleem niet opgelost worden?’ vroeg Anna. Ze stond naast haar man, greep zijn hand vast, maar bleef naar de tiener kijken.‘Geld is het probleem niet,’ zei Boris. ‘En ik had de garan-tie gekregen dat dit bedrijf alle problemen aankon. Dat de wetgeving in dit land meer toeliet.’‘Zelfs de wetenschap heeft zijn grenzen, we hebben vol-gens uw specificaties echt het beste resultaat behaald.’ Simon stak zijn hand op toen Boris iets wilde zeggen. ‘Maar er is nog een optie.’

‘Het meisje,’ zei Anna.‘We hadden afgesproken dat we een jongen wilden.’Anna slikte, balde toen haar vuisten en zei: ‘Nee, jij wilt een jongen. Ik wil een kind, Boris, een echt kind. Na alles wat we al meegemaakt hebben, alle mislukkingen…’Simon voelde de onzekerheid bij Boris, de vastberaden-heid van de moeder. Nu of nooit, start project drie!De tienerjongen lachte hardop toen naast hem een jonge vrouw verscheen. Ze stak tien centimeter boven de jon-geman naast haar uit, haar ogen straalden rust en zelf-vertrouwen uit.Simon liep naar haar toe. ‘Ze is in alle opzichten perfect, net zoals u vroeg.’ Hij pakte haar hand en gaf er een kus op. ‘Lenigheid, kracht, intelligentie, lengte, haarkleur, gezondheid, alles is optimaal.’‘Net mijn moeder,’ zei Anna zachtjes. Ze streek langs de wang van haar dochter, deze keer stroomden de tranen over haar wangen.Simon bleef op een afstand in stilte wachten. Zelfs toen Boris naar zijn vrouw liep en haar omhelsde, zei hij niets.‘Ik ben het beu,’ zei Anna. ‘We wachten al zo lang, ik wil een kind.’‘Dat weet ik, schat,’ zei Boris, ‘maar je verdient het beste. En daar moeten we onze tijd voor nemen. Er zijn nog andere landen, met nog meer vrijheden.’Gefaald, verdomme. Simon schraapte zijn keel en zei: ‘U hoeft nu geen beslissing te nemen. Ik geef u alle data en hologrammen mee zodat u er thuis rustig over na kunt denken.’ Hij haalde een kubusje uit zijn borst-zak en tikte erop. Beide tieners zwaaiden een laatste keer voor ze samensmolten en in het blokje verdwenen. Simon keek even weg toen Boris met een zakdoek de tranen van zijn vrouw weg depte. Hij voelde een steek van schaamte toen hij de ruwe emoties van het koppel

53/82

stt revisited

zag, maar het vooruitzicht van zijn verkoopcommissie verjoeg dat gevoel snel.‘Bedankt voor de uitleg,’ zei Boris terwijl hij het kubusje in ontvangst nam.Het koppel maakte aanstalten om te vertrekken toen Anna vroeg: ‘U sprak over een probleem met ons dna, hoe zit dat precies? Ik bedoel, wie heeft dat probleem?’‘Dat is niet zo gemakkelijk om uit te leggen,’ zei Simon. ‘En het probleem was uitermate klein, alleen belemmerde het de creatie van een ideale zoon.’Anna Koritsj knikte, pakte de hand van haar man vast en samen verlieten ze de kamer.‘Dossier Koritsj, laatste aanvulling.’ Simon sprak hardop, in het besef dat alles opgenomen werd. ‘Afsluiting zon-der gevolg is waarschijnlijk…’ Hij aarzelde. Is dat zo? Die blik in de ogen van Anna toen hij antwoordde, dat was vastberadenheid. En Boris hield van haar. ‘Laatste aan-vulling, correctie. Dossier blijft open, tot nader bericht.’ Hij glimlachte.De liefde van een moeder was een oerkracht, ze kwamen nog terug. Gegarandeerd. Eerder verschenen in STT85: Wie wij worden. Toekomst-beelden van mensen in 2050 (2016, E. Willemse)

54/82

stt revisited

55/82

stt revisited

Terugblik op STT61. Stroomversnelling…. 19 jaar later

Door Jeroen Meij

In de toekomstverkenning elektromagnetische vermo-genstechniek werden veel ontwikkelingen voorspeld, geschetst en verwacht. De ontwikkelingen die recent mogelijk waren geworden zijn vooral relevant in hun adoptie in de samenleving. De ontwikkelingen die alleen werden voorspeld kunnen we toetsen op het al of niet verschijnen in de markt.

Ontwikkelingen in de woonwijkenDaarbij kwamen in het toekomstbeeld naar voren: lcd-schermen, elektrisch vervoer, pv-panelen en windgene-ratoren op woonhuizen, warmtepompen, schakelende voedingen en led-verlichting.

Lcd-schermenDe lcd-schermen hebben in de markt de crt-schermen volledig verdrongen. Initieel heeft dat geleid tot energie-besparingen, die voor een deel weer teniet zijn gedaan door de alsmaar toenemende beeldschermformaten.

ZonnepanelenZonnepanelen voor elektriciteitsopwekking hebben een grote vlucht genomen gezien de cijfers van enkele recente onderzoeken. In 2017 werden er 3 miljoen zonnepane-len geïnstalleerd, Het totale pv- vermogen is nu 3000 Megawatt (ongeveer zevem elektriciteitscentrales). De zonnepanelen zijn inmiddels een bekend beeld in veel

woonwijken. De lage rentevoet maakt dat een investe-ring in zonnecellen beter rendeert dan geld op de bank.

WindgeneratorenHoewel er inmiddels nog steeds geëxperimenteerd wordt met kleinschalige windgeneratoren en er zelfs succesvolle modellen zijn van 100- 500 Watt, is een windgenerator in een woonwijk nog steeds een zeldzaamheid. Inzet blijft voorlopig beperkt tot maritieme toepassingen en een enkel verkeersbord.Warmtepompen zien we in een aarzelende opkomst in Nederland. Waar in de landen in zuid europa veel airco’s zonder veel problemen ook gebruikt kunnen worden als verwarming, is in de winter de buitentemperatuur in Nederland soms te laag om nog efficiënt warmte uit de lucht te kunnen halen. Hier zijn dus kostbare installaties nodig om warmte op te slaan en te onttrekken aan bijvoorbeeld de bodem.

Schakelende voedingenSchakelende voedingen hebben in de meeste toepas-singen de conventionele voedingen met transformato-ren verdrongen. Door steeds hogere schakelsnelheden en steeds hogere rendementen zien we de voedingen op steeds meer plaatsen in steeds kleinere vorm. Goed-kope voedingen willen nog wel eens wat vervuiling in de ether veroorzaken wanneer ze niet goed gefilterd worden.

56/82

stt revisited

Led’sBij de komst van de eerste blauwe leds, tijdens de STT-studie nog vooral te vinden in laboratoria, werd al snel gesproken van de mogelijkheden om gloeilampen te vervangen door led’s. Inmiddels is de gloeilamp naar de achtergrond verdrongen (mede door Europese wet-geving) en maakt led de stap van utiliteitsverlichting naar sfeerverlichting, al of niet gestuurd is via domo-tica-controllers. Zelfs de tl-buis wordt langzaam ver-drongen door led’s.

Nationale en internationale ontwikkelingenDe opstellers van de toekomstvisie 2020 hebben destijds gedetailleerde uitspraken gedaan over de verduurzaming van onze elektriciteitsproductie. Daarbij hebben ze een

ambitie voor verduurzaming gecombineerd met verwach-tingen voor technologische ontwikkeling. In 2020 zou 22% van de elektriciteit uit duurzame bronnen komen, waarbij het grootste deel afkomstig is uit windparken op zee. Wanneer de CBS gegevens van 2016 worden vergele-ken met deze toekomstvisie, blijkt dat met name de ont-wikkeling van waterkracht en wind op zee sterk afwijken van het beeld. Tot op zekere hoogte wordt de achterblij-vende waterkrachtopwekking gecompenseerd door een snellere toename van de windopwekking op land en een iets grotere toename van de zonnestroom. Tot 2015 is er echter nauwelijks ontwikkeling geweest in de hoeveelheid elektriciteit uit wind op zee. Daarmee lijkt het erop dat de grootste bron van duurzame energieopwekking behoor-lijk achter is gebleven bij de toekomstvisie.

Energiecijfers per jaar. Bron: CBS

57/82

stt revisited

De visie stelt dat in 2020 de brandstofcel commercieel toegepast wordt, net als combinaties van een brandstof-cel met een turbine. Afgezien van demonstratieprojecten en een enkele waterstofauto is er echter nog geen com-merciële toepassing op dit moment. De verwachting dat de nadruk op biomassaverbranding zou afnemen door tekorten aan betaalbare biomassa is ook nog geen waar-heid geworden.De visie schetst dat de grote offshore-windparken met gelijkstroom ingekoppeld worden, een beeld dat inder-daad waarheid lijkt te worden. Vrijwel alle offshore-par-ken worden met HVDC gekoppeld.

Het Nederlands continentaal plat biedt nog voldoende ruimteDe lijst met inmiddels gerealiseerde HVDC-projecten groeit gestaag en telt meer dan honderd projecten. Behalve de links dicht bij huis zijn er tientallen projecten in China alleen. Verschillende organisaties hebben zich achter het gedachtengoed van de global supergrids geschaard, zoals de Desertec foundation en Friends of the supergrid. De gedachte erachter is nog steeds het verbinden van vraag en aanbod van duurzame energie.Opslag is sterk ontwikkeld voor het toepassingsgebied elektrisch vervoer, maar heeft daarbuiten nog geen nieuwe noemenswaardige toepassingen gevonden. Hoewel de behoefte eraan steeds duidelijker wordt zijn er nog wei-nig initiatieven op dit gebied. Misschien bieden de wind-parken op zee een gelegenheid om daar een negatief stuwmeer aan te leggen dat leeggepompt wordt bij veel wind. Het zo ontstane eiland zou ook een toeristische functie kunnen krijgen.

Elektriciteit in vervoerHet elektrisch vervoer is in opkomst en steeds meer men-sen overwegen serieus de elektrische alternatieven die aantrekkelijk worden door vooruitgang in accutechnolo-gie, laadtechnologie, vermogensregelingen en de fiscale stimuleringsmaatregelen. Het is nog wachten op de door-braak in de midden en lagere prijsklassen, daarna zal de elektrische auto zijn positie in het straatbeeld veroverd hebben. De voordelen in betrouwbaarheid en onder-houdskosten zullen gaandeweg steeds duidelijker worden.

Professioneel vervoer loopt achterVreemd genoeg lijkt het professioneel vervoer achter te lopen bij de ontwikkelingen in het privé autobezit. Althans, in Nederland zijn hybride en elektrische bus-sen een zeldzaamheid. In het VK, de VS en China zien we hier en daar hybride bussen en in enkele steden ook elektrische bussen. Shenzhen is koploper op elektrisch gebied met 14.500 elektrische bussen in bedrijf. Tesla heeft onlangs een elektrisch truck aangekondigd, verder zien we wat bestelbusjes in de steden.

58/82

stt revisited

Scheepvaart Onlangs is in China de eerste volledig elektrische vracht-vaarder in gebruik genomen. Met een actieradius van 80 km en een laadvermogen van 2000 ton gaat het schip steenkool (!) vervoeren via een rivier. Voor recreatiedoel-einden heeft de fluisterboot zijn intrede gedaan.

LuchtvaartIn de luchtvaart hebben we verschillende demonstratie-projecten gezien. De meest serieuze initiatieven zijn op dit moment de inspanningen van EasyJet/Wright Elec-tric en Rolls Royce/Airbus/Siemens die vooral kijken naar de mogelijkheden voor hybride-technologie. Een van de voordelen die genoemd wordt is het terugdrin-gen van het lawaai, waardoor dichter bij steden gestart en geland kan worden.

Wat hadden we niet voorzien?Concluderend kunnen we stellen dat er veel gebeurd is op elektriciteitsgebied in de laatste 19 jaar, met uitschieters naar boven voor verlichting en consumentenelektronica, zonnepanelen in de wijk, wind op land, HVDC en elektri-sche personenauto’s. Zijn er ook zaken die we niet hebben voorzien en die toch een grote vlucht genomen hebben? Ja. Een ervan is de cryptovaluta die doorgedrongen is in de wereldhandel. Door de enorme stroomkosten van het mijnen van de standaard cryptomunt, de Bitcoin, dreigt er bij grootschalige adoptie een negatieve invloed op de verbruikscijfers van elektriciteit. Men heeft becijferd dat een gemiddelde Bitcoin transactie nu 77KWh kost, je zou zeggen dat dat slimmer moet kunnen.

Een andere ontwikkeling die we niet voorspeld hebben is de digitale versterker, inmiddels bekend als d-klasse ver-sterker. Dit zijn schakelende versterkers voor audiodoel-einden die door uitgekiend chipontwerp goede specifica-ties combineren met rendementen tussen de 90 en 98 %. De beperkte warmteafgifte maakt het mogelijk om een 60W versterker op het formaat van een pakje sigaretten te maken. Inmiddels zien we chips met bijna audiofiele specificaties en vermogens boven de 600 W.

STT61Stroomversnelling; De volgende elektrische innovatiegolf (1999)

59/82

stt revisited

60/82

stt revisited

Terugblik op STT56. Microsystem Technology –

exploring opportunitiesDoor Gerben Klein Lebbink

“There is plenty of room at the bottom”, dat was het motto van de STT verkenning waar ik in jaartal project-leider van mocht zijn. De uitspraak is van Richard Feyn-man uit 1959 die het visionaire idee had dat je individu-ele atomen zou kunnen manipuleren.

Het maken van geminiaturiseerde systemenSTT 56 was een verkenning naar wat er mogelijk is met microsystemen. Het gaat daarbij om de miniaturisatie van fysieke systemen tot zeer kleine schaal. Nog niet op atomaire schaal zoals Feynman dacht maar op de schaal van de micro-elektronica. Het vernieuwende idee in de begin jaren ’90 van de vorige eeuw was om met de pro-ductieprocessen van micro-elektronica geminiaturiseerde systemen te maken. Daarmee konden dan ook de mecha-nische eigenschappen van materialen op microschaal worden gebruikt. Bijv. kleine actuatoren om vloeistoffen in beweging te brengen of het meten van mechanische vervorming om versnellingen te meten.

Nieuwe functiesHet onderwerp stond toentertijd in toenemende belang-stelling. Verschillende universiteiten onderzochten welke fysieke verschijnselen er optraden en welke structuren

en mogelijk waren. De wens om te verkleinen ontstond zowel vanuit kostenoverwegingen; uit de behoefte effici-enter met gewicht om te gaan; alsook vanwege de kans om met microsystemen nieuwe functies in producten toe te voegen.Dat laatste punt was op het moment van de start van mijn studie nog vooral ‘guts-feeling’ van specialisten, duidelijke voorbeelden van toepassingen ontbraken nog. De focus van de studie werd daarom het uitwerken van voorbeel-den van mogelijke toepassingen. Insteek van de studie was om potentiele gebruikers (industrie, de medische wereld, agro) gezamenlijk met deskundigen een aantal sprekende voorbeelden te laten uitwerken.

Veel nieuwe ideeënOpvallend was het grote aantal ideeën dat in de verschil-lende werkgroepen werd bedacht. Ook leidde de studie tot grote internationale interesse, en deden er direct een aantal experts uit de omliggende landen van Nederland actief mee. In de figuur op de volgende pagina staan een aantal van de ideeën uit 1994. Linksboven staat een per-soonlijk meetapparaat voor het meten van de kwaliteit van de omgeving en gezondheid. Daarnaast een kunst-matige bij, waarmee bestuiving in kassen mogelijk wordt.

61/82

stt revisited

62/82

stt revisited

Linksonder toont een micro inspectie-robot voor meting in vloeistoffen of zelfs in het lichaam. Het laatste plaatje richt zich op een huiselijke applicatie, namelijk schoon-maakrobots.Wat is er nu van terecht gekomen van al deze ideeën en de aanbevelingen die er werden gedaan?

De aanbevelingen uit 1994 in STT 56, Microsystem Technology

exploring opportunities

Wat kwam er van terecht?Verschillende van de ideeën worden nu verder uitgewerkt of zijn op de één of andere wijze teruggekomen in hoog-waardige technologische toepassingen. De figuur op de volgende pagina toont een horloge en een shirt waarin functies zijn geïntegreerd voor het meten van bijvoorbeeld bloedsuikerspiegel, ecg en ademhaling. Daarnaast staat de ontwikkeling van kleine zelfstandig vliegende drones met afmetingen van enkele centimeters. Ontwikkelaars zoeken daarbij inspiratie bij de natuur, vooral als het gaat om de energiehuishouding. Overigens zijn deze drones niet in gebruik voor bestuiving maar vooral voor het ver-garen van informatie.

In Nederland wordt er verder gewerkt aan slimme pil-len, die door het lichaam kunnen reizen en tijdens die reis diagnostische informatie vergaren. Ten slotte zijn er huishoudelijke robots op de markt, die echter vooral een ‘menselijke’ maat kennen. Huishoudelijke appara-ten op microsysteem schaal zijn er niet. Concluderende zijn rond een aantal van de vergezichten uit 1994 flinke stappen gezet, de weg naar toepassingen is echter ook een langdurige.

Microsysteemtechnologie en nanotechnologieIn de ruim 25 jaar die sinds de studie zijn verlopen is het begrip microsysteemtechnologie en nanotechnologie steeds meer verweven geraakt. Vaak wordt nu over nano-technologie gesproken als het systemen op micro- of mil-limeterschaal betreft. Rondom de aanbevelingen heeft de overheid in die bijna 25 jaar het belang en potentieel van deze technologieën erkend. Zo is er fors geïnvesteerd in het Twentse MESA+, is er een groot nationaal programma op het gebied van Nanotechnologie (NanoNext) geweest en is nanotechnologie nog steeds één van de sleuteltech-nologieën binnen het nationale innovatiebeleid. Alhoewel de gebruikelijke aanbeveling dat er meer studie noodza-kelijk was niet is opgenomen in de aanbevelingen van STT56, volgde er al snel een vervolgstudie naar het nog kleinere, namelijk nanotechnologie (STT60 – 1998). Ten slotte is de aanbeveling van betrokkenheid van de industrie bij het verder tot wasdom brengen van nieuwe technolo-gieën nog onverminderd van kracht en is het stimuleren van samenwerking van bedrijven en kennisinstellingen één van de kernpunten van het Nederlandse kennis- en innovatiebeleid van de overheid.

63/82

stt revisited

64/82

stt revisited

Buitenlandse interesseSTT 56 was de eerste studie van de Stichting Toekomst-beeld der Techniek waarbij werd samengewerkt met des-kundigen uit het buitenland. Naast een groot aantal Neder-landse deskundigen waren experts betrokken uit België, Duitsland en Zwitserland. Dit is ook de reden waarom de publicatie in het Engels is geschreven en dit leidde ertoe dat ook vanuit het buitenland veel vraag ontstond naar de publicatie. De eerste stappen van STT via internet-marketing stimuleerde die internationale aandacht nog meer. Grenzen verleggen en nieuwe wegen zoeken is dan ook een suggestie die ik graag meegeef aan het huidige team van STT. Daarnaast is het van groot belang om tij-dens de beginfase de doelstelling van de studie goed in te kaderen en de weg naar het einddoel te voorzien van een aantal concrete mijlpalen.

STT56Microsystem Technology; Exploring opportunities (1994)

65/82

stt revisited

66/82

stt revisited

De man die nee zei. Een verhaal over de toekomst

Door Ellen Deckwitz

Het is rond half acht ’s ochtends als ik het landgoed van Charles Weerheijm bereik. Vandaag is het precies een jaar geleden dat hij werd gekozen tot premier van de Europese Unie, en nog geen dag later het ambt naast zich neer-legde, waardoor hij de laatste premier uit onze geschiede-nis werd. Wanneer ik hem ernaar vraag, moet hij lachen.Weerheijm komt ontspannen over. Komende maand wordt hij 95, maar hij lijkt energieker dan ooit. Hij gaat mij voor naar zijn enorme woonkamer, waar aan de wand afbeeldingen van verschillende momenten uit zijn carriere hangen. Zijn beginperiode, halverwege de jaren negen-tig, toen hij namens de VVD raadslid en later ook wet-houder te Groningen was. De kabinetten Kok en Rutte, waarin hij actief was. In de woonkamer hangt, boven de schouw, een grote foto van zijn verkiezingsoverwinning in 2027, als lijsttrekker voor Groen’26.‘Wat een jonge god was ik hé,’ zegt hij grinnikend als hij me ernaar ziet kijken. Hij schenkt koffie in en neemt plaats.‘Vraag maar raak.’

Goed. U bent jarenlang actief geweest in de politiek. En na-dat u tot premier werd verkozen, hield u er ineens mee op.‘Dat laat zich lastig uitleggen zonder eerst wat op mijn voorgeschiedenis in te gaan. Toen ik eind jaren 1990 de politiek in ging, was dat nog echt een vak. Je begon jong, had misschien een achtergrond als socioloog of advocaat, maar leerde verder alles in de praktijk. Dat moest ook.

Democratie was een staatsvorm waarbij het volk haar ver-tegenwoordiging kiest. Omdat deze vertegenwoordiging verstand van besturen heeft , dankzij jarenlange ervaring.Dat ging goed tot het begin van de 21e eeuw. Opeens bedachten een paar idioten dat het een goed idee was om de macht van de gekozen bestuurders te ondermij-nen. Die dachten van hee, computers. Daar kunnen we heel veel mensen in een hele korte tijd, dezelfde vraag mee stellen, en meteen de resultaten in een grafiekje zien. Poef! En daar was het referendum. Mochten we stemmen of Europa wel of niet een grondwet kreeg.

Vorige maand hebben we dat nog gevierd, de 45e geboorte-dag van het eerste landelijke referendum.Ja, omdat het natuurlijk de start was van de huidige staats-vorm. Maar bij de VVD vonden we het verschrikkelijk. Dan heb je jarenlang een politieke leerschool doorlopen, om namens je kiezers te besturen, en opeens gebeurt er dit.

Zijn de burgers niet in staat om de juiste beslissingen te nemen in de referenda?Natuurlijk niet. Die denken alleen van god, zo’n grond-wet voor Europa, straks heeft zo’n enge Pool dezelfde rechten als ik, ik stem maar tegen. Die denken niet op de lange termijn. En zo ging de democratie failliet, terwijl men juist dacht extra democratisch bezig te zijn.

67/82

stt revisited

Churchill noemde de democratie de minst slechte staatsvorm. Velen zouden hem tegenwoordig ongelijk geven.Ik niet. Kijk, wat is de stembus tegenwoordig? We krij-gen elke avond verplicht een online enquete. Wil u meer handel met China. Moet er meer groen rond de Midde-landse Zee. Honderden vragen, die je als burger in een half uurtje doorwerkt, om er maar van af te zijn. De uit-slagen worden dagelijks verwerkt in enorme databases en op basis daarvan wordt de Unie bestuurd. Dat is toch onzin? Wie zegt dat de plannen van de meerderheid, de verstandigste plannen zijn?

Dat systeem was ook al in zwang toen u tot premier werd verkozen.Opeens was ik kandidaat voor het premierschap. Aan mij werd niets gevraagd. Aan de burger ook niet. Wie bijvoor-beeld de uitstekende politicus Jaap Gorsselt [voormalig minister van Defensie onder Rutte vi, red.] als premier wilde, kwam bedrogen uit. Je kon kiezen tussen mij, Van Heusden en Tareskeen. Je mocht stemmen, maar je mocht niet kiezen waaróp je kon stemmen. Niemand kon mij uitleg geven waarom ik kandidaat moest staan, en niet een veteraan als Gorsselt.

U staat bekend om uw verzet tegen Wisdom of the Crowd.Omdat ik een systeem vertegenwoordig waarin we bestu-ren overlaten aan mensen die ervoor hebben doorge-leerd? [Moet lachen.] Bij Wisdom of the Crowd gaan ze er, even kort door de bocht, van uit dat de mening van de meerderheid, de waarheid is. Belachelijk. Dan had-den we tot aan de dag van vandaag nog steeds gedacht dat de aarde plat was.

Sommigen zeggen dat uw keuze een einde maakte aan de laatste vorm van democratie.Toen ik, buiten mijn wil om, opeens kandidaat werd gesteld voor het premierschap, wist ik dat de democratie dood was. Als individu heb je geen enkele echte keuzevrijheid meer. Maar ik had nog altijd het recht om te weigeren.

Maar uw keuze heeft niets veranderd.Is dat zo? Zou jij anders hier zitten? Ik vond een maas in de wet. Als de democratie dan dood was, laat het dan maar uitgaan met een knal. Daarom de volgende dag mijn breed aangekondigde vertrek. Vuurwerk en al. Vaar-wel democratie. Ik ben nog nooit zo dronken geweest.

Zal er ooit een tijd komen waarin we terugkeren naar de democratie?[Moet heel erg lachen] Daar zullen heel, echt heel veel referenda aan vooraf moeten gaan. Eerder verschenen in STT80: Horizonscan 2050; Anders kijken naar de toekomst (2014, J. Scheerder, S. de Wilde, R. Hoogerwerf )

68/82

stt revisited

69/82

stt revisited

Terugblik op STT83. Een oceaan vol mogelijkheden

Door Stéphanie IJff

Het is nu zo’n 2,5 jaar geleden dat ik bij STT als project-leider aan de slag ben gegaan. In 2015 heb ik gewerkt aan de toekomstverkenning Een oceaan vol mogelijkhe-den – Toekomstbeelden van de oceaan. Vers uit de college-banken begon ik gelijk aan een uitdagende klus: in vier maanden een toekomst verkenning afronden. Er was door mijn collega Marie-Pauline van Voorst tot Voorst al het nodige voorwerk gedaan, maar toch. Vol goede moed ging ik aan de slag.

Het belang van de oceaanJe denkt misschien: Waarom een studie naar oceanen? Het grootste deel van de aarde bestaat uit oceaan, die 71% van het aardoppervlak bedekt. Desalniettemin weten we er relatief weinig vanaf (zo weten we bijvoorbeeld meer over het heelal dan over de diepe delen van de oceaan). Wat we wel weten, is dat de oceaan enorm belangrijk voor ons is: de algen leveren 70% van onze zuurstof en we hebben de oceaan nodig voor ons voedsel, grond-stoffen en de handel.Tegelijkertijd hebben we te maken met grote maatschap-pelijke uitdagingen. Hoe zorgen we dat we de groeiende wereldbevolking kunnen blijven voeden, en wat kunnen we doen om om te gaan met de gevolgen van klimaat-verandering? Vaak kijken we naar onze directe omgeving (het vasteland) om naar oplossingen te zoeken. Maar

wat zou de oceaan hierin kunnen betekenen? Met de hulp van experts is bepaald voor welk van deze maat-schappelijke uitdagingen de oceaan mogelijk een oplos-sing zou kunnen bieden. Dit heeft geleid tot de volgende onderzoeksvraag voor de verkenning: Hoe kan de oceaan in 2050 bijdragen aan de levering van natuurlijke hulpbron-nen en het omgaan met de effecten van klimaatverandering, onder voorwaarde van behoud en duurzaam gebruik van de oceaan? Een hele mond vol dus. Daarbij hebben we met name gekeken naar de rol die technologie en governance hierin kunnen spelen.

De oceaan als oplossing voor problemenOpvallend resultaat van de studie is dat er tal van moge-lijkheden zijn waarop we de oceaan op duurzame wijze kunnen gebruiken. Wat te zeggen van drijvende oceaan-boerderijen, selectief vissen met behulp van onderwa-terdrones en plastic terugwinnen als grondstof? Voor energiewinning kun je denken aan golfcentrales en getij-denenergie. Transport kan worden verduurzaamd door klimaatneutrale logistiek. En wat dacht je van wonen op de oceaan?Behalve dat er vaak technologie nodig is om deze ideeën werkelijkheid te laten worden, is de internationale samen-werking minstens zo belangrijk. Omdat de oceaan interna-tionaal gebied is, is er niet één partij eindverantwoordelijk

70/82

stt revisited

voor het duurzaam gebruik ervan. Zo ontstaat het risico op uitputting en misbruik (wat nu al op grote schaal aan de gang is). Daarom zou er in 2050 een bindende verklaring moeten worden opgesteld waarin verantwoord gebruik van de oceaan wordt vastgelegd. Natuurlijk worden ook de belangen van ontwikkelingslanden hierin vertegenwoor-digd, en is er aandacht voor monitoring en handhaving.

Wat gebeurt er al?De veranderingen die in de verkenning worden geschetst, zijn niet allemaal toekomstmuziek. Op de Noordzee is al een drijvende boerderij in bedrijf, en het onderzoek naar energie uit de diepzee ontwikkelt zich op hoog tempo. Bovendien is er internationaal steeds meer aandacht voor het onderwerp. Zo las ik over internationale top-conferenties (o.a. de Our Ocean conferentie in Malta, oktober 2017), waarin een podium wordt geboden voor de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van oceanen. En op de VN-conferentie over Sustainable Development Goal 14 Life below water werd het boek Soul of the Sea in the Age of the Algorithm van oceanograaf Gregory Stone

en ontwikkelingseconoom Nishan Degnarain gepresen-teerd. Hierin houden zij een pleidooi voor inzet van duur-zame technologische startups als aanpak van de wereld-wijde problemen in de oceaan. Het is dus nog steeds een relevant vraagstuk, waaraan mijn publicatie hopelijk een bijdrage heeft kunnen leveren.

Lessen voor toekomstverkenners van nuAan de huidige toekomstverkenners zou ik willen mee-geven hoe belangrijk het is om veel externe partijen bij de studie te betrekken. De netwerken die ontstaan tij-dens het proces van toekomstverkennen, zijn namelijk minstens zo belangrijk als het boekje. De workshops en enquêtes zetten mensen aan het denken, en zo wordt er al een eerste stap – hoe klein ook – gezet naar een nieuwe toekomst.

STT 83Een oceaan vol mogelijkheden; Toekomstbeelden van de oceaan (2015)

71/82

stt revisited

72/82

stt revisited

Terugblik op STT21. Stedelijk verkeer en vervoer langs

nieuwe banen?Door Han Overeem

Van 1973 tot en met 1978 werkte ik, de derde pro-jectingenieur, bij STT en maakte zo de tweede STT- lustrumperiode volledig mee. In de jaren daarvoor was ik student-assistent bij professor Cuperus, die mee-werkte aan de STT 3 (Verkeersmiddelen) en STT 5 (De overgangsprocedure in het verkeer). Mijn belangstelling voor het werk van STT stamt uit die tijd. Drie jaar werkte ik in de praktijk van een adviesbureau voor ruimtelijke ordening alvorens een begin te maken bij STT. Daar heerste de sfeer van de ‘denktank’ en gold het devies van het KIvI: ‘Scheppend denken, schouwend doen’.Er was tijd voor discussie en inspirerende, stimulerende contacten met mensen uit wetenschap, overheid en bedrijfsleven.

Energiecrisis en autoloze zondagenDe wereld om ons heen was echter onrustig en volop in beweging. In 1973 trad het Kabinet Den Uyl aan en dat kreeg vrijwel direct te maken met de ener-giecrisis en autoloze zondagen. Al eerder had STT gekozen voor een energiebesparingsproject dat door Andé Sjoerdsma (toenmalig directeur) en Joost Over (2e projectingenieur) voortvarend werd aangepakt, en ik kon meteen aan de slag met een werkgroep die de

besparingsmogelijkheden in het verkeer en vervoer bestudeerde. De studie, STT 19 (Energy Conservation: Ways and Means) bleek een voltreffer en stond volop in de schijnwerpers.

MassamotoriseringMet meer dan 3000 dodelijke slachtoffers was in 1972 de verkeersveiligheid op een dieptepunt aangeland en er werd op velerlei manieren gepoogd een verbetering te bewerkstelligen.De verkeersveiligheid was één van de thema’s die onder-deel uitmaakte van een brede aanpassing van de maat-schappij aan de gevolgen van de massamotorisering. De Tweede Nota Ruimtelijke Ordening (1965) was volop in uit-voering en de derde, de ‘oriënteringsnota’, in voorberei-ding. Grote nationale studies en projecten stonden in de steigers, die de inrichting van stad en land grondig zouden gaan veranderen. Uitbreiding van het autosnelwegennet moest ruimte gaan bieden aan het toenemend autobezit en -gebruik en zo ook een studie voor een Tweede Nati-onale luchthaven voor het groeiende luchtverkeer. De nieuwe stad Almere was al ontworpen en Hoog Catha-rijne zou de binnenstad van Utrecht blijvend verande-ren. NS moderniseerde met zijn project Spoor naar 75,

73/82

stt revisited

zie STT-publicatie 4: hoe komt een beleidsvisie tot stand? Rotterdam had al in 1968 de eerste metrolijn in Nederland geopend waarna Amsterdam in 1975 zou volgen.

Modernisering infrastructuur en inspraakDe Nationale Integrale verkeers- en vervoersstudie uitge-voerd van 1967 tot en met 1972 door het Nederlandse Economisch Instituut in opdracht van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat gaf een onderbouwing aan de uitbreiding en modernisering van de Nederlandse infrastructuur. De bouw van grote infrastucturele werken leidde dikwijls tot protesten waar ‘inspraak’ geen soelaas bood. Nieuwmarkt (1975) t.g.v. de Amsterdamse metro-aanleg en Amelisweerd (1978-1982) als gevolg van de aanleg van een autosnelweg rond Utrecht, worden nati-onaal bekende locaties van protest.

Onder de gegeven omstandigheden in 1973 was het begrij-pelijk dat STT weer een keuze maakte voor het entame-ren van een verkeersproject. Dat werd STT-21, Stedelijk verkeer en vervoer langs nieuwe banen?

AanpakIk heb aan deze studie twee jaar lang mijn handen en hoofd vol gehad. We kozen voor een brede aanpak waarin werd geprobeerd veranderingen in de stad, ‘stedelijke pro-cessen’, te benoemen en te verbinden met de beschik-bare, ‘gebruikelijke’ en toekomstige ‘niet-gebruikelijke’ verkeers- en vervoersmiddelen: de technische en orga-nisatorische mogelijkheden. De industrie probeerde met nieuwe technieken een bijdrage te leveren aan de oplos-sing van stedelijke verkeersproblemen. Die nieuwe tech-nieken hadden betrekking op individualisering, automati-sering, de ondersteuning (magnetisch of luchtkussen) of

de voortstuwing (elektromotor of lineaire inductiemotor).

Innovatieve systemen uit die tijdWe beoordeelden ongeveer 36 van die nieuwe ‘niet-gebrui-kelijke’ systemen waaronder de meest bekende: ‘Cabinen-taxi’ en ‘Transurban’. Ford werkte aan een concept ‘Dual Mode Verhicle System; een dubbelsysteem gekenmerkt door de automatisch snelweg met geleide besturing en individuele besturing op het straten- en wegennet. Onze uitgebreide beoordeling, in een mini-Delphi onderzoek, op ca. twintig aspecten vanuit de gezichtspunten van gebruikers, exploitant en stedelijke gemeenschap kon niet bewerkstelligen dat we het vraagteken van de studie-titel konden wegpoetsen. De conclusie moest zijn dat de oplossing niet gezocht moet worden bij de ontwikkeling van één systeem als wondermiddel voor alle kwalen, maar dat het moest gaan om het vinden van een voor de stede-lijke gemeenschap meest geschikte, op elkaar afgestemde combinatie van gebruikelijke en niet-gebruikelijke particu-liere en publieke verkeersmiddelen.

VervoersarmoedeVerbeter het bestaande en experimenteer met het nieuwe: individualisering, automatisering en telecommunicatie, zo had het motto van de studie in het kort kunnen lui-den. De bevinding van drs. Enne de Boer, verkeersso-cioloog, dat als gevolg van de maatschappelijke inrich-ting op automobiliteit grote groepen van de bevolking te maken zouden krijgen met ‘vervoersarmoede’ trok veel aandacht. Het ging daarbij om diegenen die niet over een auto konden of wilden beschikken, waardoor zij slechts met grote moeite in hun mobiliteitsbehoefte konden voorzien. Het was een pleidooi voor een bereik-baarheidsbeleid dat vervoersmogelijkheden moest bieden

74/82

stt revisited

aan dat grote deel van de bevolking. Opmerkelijk dat ook nu nog een beroep moet worden gedaan op dit sociale aspect van het verkeers- en vervoersbeleid.

Innovatieve systemen anno nuTot voor kort leek het autoverkeer enigszins onder con-trole, maar door de economische opleving nemen de files weer toe en ook het aantal dodelijke verkeersonge-vallen, thans circa zeshonderd per jaar. Zit helaas weer in de lift. Niet-gebruikelijke, geautomatiseerde systemen zijn inmiddels incidenteel van toepassing als een soort horizontale lift op vliegvelden en in Lille (Frankrijk) is een individueel, geautomatiseerd en openbaar vervoerssys-teem in gebruik, in combinatie met verbeterde conven-tionele tram en bus. In Nederland zijn verbeteringen te vinden in de moderne sneltram, ‘Light Rail’met succes toegepast in het succesvolle Randstadrailproject. Voorts hebben we de Hoge Snelheidstrein zien komen, evenals de ov-fiets, de deelauto en de Uber-taxi.

Techno-optimisme?Maar de komst van ‘zelfrijdende’ en elektrische auto’s zal, gecombineerd met de toenemende verkeersdrukte (STT 78: super intelligent vervoer) geen wondermiddel blijken dat de problemen gaat oplossen. Ook in dit geval is er geen plaats voor technologisch optimisme en STT zal met haar projectleiders de komende 50 jaar nog de handen vol hebben aan het bieden van realistische, zin-volle, technische mogelijkheden voor maatschappelijke problemen. Ik heb het persoonlijk als een grote verrij-king ervaren dat ik in mijn STT-tijd uitgebreid de tijd kreeg om vanuit historisch perspectief het toekomstige wonen te bestuderen. Die studie vond zijn neerslag in STT-29, Wonen en techniek; Ervaringen van gisteren, ideeën voor morgen. Ik wens STT, en mijzelf, nog vele opvolgers en projectleiders toe, die met veel genoegen mogen hel-pen vorm te geven aan de maatschappelijke toekomst.

STT21

Stedelijk verkeer en vervoer langs nieuwe banen? (1967)

75/82

stt revisited

76/82

stt revisited

Terugblik op STT33. Toekomstige verwarming van woningen

en gebouwenDoor André Sjoerdsma

In 1981 begon STT met een studie naar de toekomstige verwarming van woningen en gebouwen.Sinds de verschijning in 1974 van STT-publicatie nr. 19, Energy Conservation, Ways and Means, was er in Neder-land al veel op energiebesparing gestudeerd en was er een begin gemaakt met de verwezenlijking van een groot aantal besparingsprojecten.Toch vroeg de warmtevoorziening van woningen en ge-bouwen in 1981 nog steeds ongeveer 30% van het nati-onale energiegebruik, net als in 1974. En dat terwijl er juist in die sector veel mogelijkheden waren om tot ener-giebesparing te komen.Er waren wel veel rapporten op dit gebied verschenen, o.a. van Beleidsadviesgroep Stadsverwarming, Stuurgroep Energiebesparing in de Gebouwde Omgeving, Bouwcen-trum, Nederlandse Energie Ontwikkelings Maatschappij, VEG-Gasinstituut, Projectbureau Energieonderzoek TNO, Centrum voor Energiebesparing, Commissie Optimalisa-tie Ruimteverwarming, Algemene Energieraad, Energie-onderzoek Centrum Nederland (ECN).

STT, KIvI en ECNEen aantal van die studies was onafhankelijk van elkaar tot stand gekomen en niet zonder meer vergelijkbaar. Andere sloten slechts ten dele op elkaar aan. STT wilde

onderzoeken hoe de stand van zaken nu was, wat de mogelijkheden voor verdere besparing zouden zijn en hoe dit alles zou zijn te verwezenlijken. De resultaten van die studie zijn neergelegd in STT-publicatie nr. 33.In 1977 had STT samen met het ECN en het KIvI de Ener-gie Lezingen Commissie (ELC) opgericht. Voorzitter en secretaris daarvan werden door STT geleverd. ECN en KIvI leverden deskundigheid en ervaring.De ELC had tussen 1978 en 1981 al tien grote symposia georganiseerd om de resultaten van toekomststudies over energie bekend te maken. Die symposia hadden bij elkaar al ruim 4.700 deelnemers getrokken.De ELC bereidde, samen met het Projectbureau Energie-onderzoek TNO, een symposium voor over de toekom-stige verwarming van woningen en gebouwen. Daarin moesten de volgende vragen worden behandeld:• Wat zijn de voornaamste mogelijkheden voor beleids-

makers, investeerders, architecten en installateurs?• Hoe moet uit deze mogelijkheden worden gekozen?• Waarom komt besparing niet sneller tot stand?

Gezamenlijke inzichtenDe ELC had hiervoor een aantal direct bij deze proble-matiek betrokken personen uitgenodigd om hun laatste inzichten samen te vatten.

77/82

stt revisited

Deze bijdragen en de daarop volgende discussie zijn in STT-publicatie nr. 33 verzameld.Het symposium werd gehouden op 25 mei 1982 in de Jaarbeurs te Utrecht. Er waren ruim 300 deelnemers, allen met verantwoordelijkheid en/of deskundigheid in beleid en uitvoering van energiebesparing in woningen en gebouwen.

Het symposium bestond uit de volgende lezingen:• Inleiding, prof.dr. J. Hamaker, emeritus TH-Delft;• Lage temperatuurwarmte in het Nationaal Programma

Energieonderzoek, dr. ir. P.W. Renaud, Projectbureau Energieonderzoek TNO;

• Rationeel energiegebruik door integraal ontwerpen, ir. M. Sträter, Projectbureau Energieonderzoek TNO;

• Grote warmtesystemen, ir. P.A.M. van Luyt, Neder-landse Energie Ontwikkelings Maatschappij;

• Kleine warmteproduktiesystemen op korte termijn, ir. A.C. Koelewijn, VEG-Gasinstituut;

• Kleine warmteproduktiesystemen op langere termijn, ir. P.H.H. Leijendeckers, Raadgevend Technisch Buro Van Heugten;

• De keuze uit energiebesparingsmogelijkheden voor de woningen, ir. F.R. Bogtstra, Centrum voor Energie-vraagstukken TNO;

• Afwegen: een mengsel van techniek, economie en politiek, ir. T. Potma, Centrum voor Energiebesparing.

Na de lezingen was er een paneldiscussie waaraan, behalve de genoemde sprekers, nog deelnamen:• mr. H.G. de Maar, Ministerie van Economische Zaken en• drs. C.M.I. Richter, Ministerie van Volkshuisvesting

en Ruimtelijke Ordening.

De paneldiscussie leverde de volgende interessante bevin-ding op: Waarom komt besparing niet sneller tot stand?Omdat tot dan toe alle geplande maatregelen voor ener-giebesparing in woningen en gebouwen voornamelijk berustten op macro-economische overwegingen. De grootste drempel voor invoering wordt gevormd door de (micro-economische) overwegingen van de bewoner en de gebruiker van een gebouw. Zodra voor het hem dui-delijk wordt dat al die maatregelen hem niets kosten, of misschien zelfs baten, dan kunnen ze worden uitgevoerd.

Een gedachte van waarde voor toekomstverkenners:Het grote belang van plannen over lange termijn is dat men daarmee in staat is om vandaag keuzen te maken aan de hand van een samenhangend beeld. Het alterna-tief, namelijk het niet-plannen over lange termijn, leidt slechts tot ad-hoc-beslissingen die, bijna per definitie, niet optimaal zijn.

STT33 Toekomstige verwarming van woningen en gebouwen (1982)

78/82

stt revisited

79/82

stt revisited

Logica van het geluk. Een verhaal over de toekomst

Door Koen Romeijn

Daar staat ze dan. In haar meest glorieuze hoedanig-heid. De morgenstond brengt altijd het beste in haar naar boven. Glanzende, zijdezachte huid siert haar gracieuze lichaam. Haar gouden contouren. Om van te watertan-den. Parels van benen, grenzend aan perfectie. Nog altijd kan ik mijn ogen niet van haar afhouden. Het genot van haar aanblik lijkt tijdloos, en ís dat misschien ook wel.‘Het echte geluk komt zelden aanwaaien.’ Ik hoor het mijn vader nog zo zeggen. Hij had gelijk, de oude brom-beer. Vanaf de eerste blik in haar betoverende ogen werk ik me een slag in de rondte. Alles, om haar zo te zien stralen. Wat dat betreft is er weinig veranderd. Vroeger nam je je verloofde mee uit eten, nu trakteer je haar op een softwareupdate. Een nieuw gelaat in plaats van een diamanten ring. Het komt op hetzelfde neer. Of ze nou van vlees en bloed is of niet. Je wilt haar gelukkig maken. En haar geluk is jouw geluk.

Ik herinner me onze eerste ontmoeting nog als de dag van gisteren. Ik, een verkorte opleiding robotica achter de rug, levend in de waan dat dat voldoende zou zijn. Zij, uitgelicht in de showroom, zwijgzaam wachtend op iemand die haar de wereld zou schenken. Over naïvi-teit gesproken. ‘Zonder doctoraat kom je nergens aan de bak!’, ook dat schreeuwde die ouwe dikwijls. Maar ik moest zo nodig eigenwijs zijn. Plaveide mijn eigen pad,

ondanks het besef dat ik nooit genoeg stenen zou hebben.Na het nodige geploeter vond ik eindelijk wat vastigheid. Een baan in de ouderenzorg. Als kok notabene, maar mij hoorde je niet klagen. Het was simpel maar eerlijk werk. Fysieke arbeid, in het bejaardentehuis kon het zowaar nog. Het moet meer geluk dan wijsheid zijn geweest. Godzij-dank voor onze oudjes en hun chronische behoefte aan menselijke, niet-kunstmatige verzorging. Veel leverde het logischerwijs niet op, maar het was afdoende om haar in mijn armen te kunnen sluiten. En daar was het me ten-slotte om te doen geweest.

‘Ik ben zo blij dat je voor mij gekozen hebt’, waren haar eerste woorden. Ik smolt als boter op geroosterd brood. De eindeloze reeks reclameboodschappen die ze daarna plichtmatig uitkraamde nam ik voor lief. Ik wist immers waar ik aan begon, was me bewust van de nadelen van een instapmodel. Dus hield ik me vast aan haar zwoele, hypnotiserende stemgeluid. Dat, en haar onwerkelijke schoonheid. Daarmee zou ik elk obstakel overwinnen.Enkele weken later verraste ik haar met een upgrade. De eerste van velen. Ik verloste haar van de opgedrongen bedrijfspropaganda, en verhoogde haar intelligentie met ruim dertig procent. Gewoon, omdat het kon. Ik had er hard genoeg voor gewerkt. Nu kon het echte genieten dan eindelijk beginnen.

80/82

stt revisited

Ook voor haar was het liefde op het eerste gezicht, zo bekende ze later. Dat mijn gezicht het eerste was dat ze ooit zag maakte ons niets uit. Ze zou me nooit verlaten. Dat hoefde ze niet eens uit te spreken. Ik wist het zeker. Het stond immers in de handleiding.

Die eerste maanden verzon ik vrijwel dagelijks een andere naam voor haar. Katey, Carlijn, Doreen en Charlize. Ze luisterde werkelijk naar alles, maar geen enkele benaming deed recht aan haar sprankelende voorkomen. Ik bleef zoeken. Tevergeefs.

Uiteindelijk koos ze zelf, om mij te ontlasten van deze onmogelijke taak. Freya, dat zou haar naam zijn. Freya, de naam van een Godin. Mijn Freya. Mijn Godin.Haar ontwikkeling was in een monsterlijke stroomver-snelling geraakt. Ze ontsteeg alle verwachtingen, inclu-sief die van de fabrikant. Zelfs het nieuws kreeg er lucht van. Voor ons huis lagen al snel de journalisten als jak-halzen op de loer. Dergelijke progressie in kunstma-tige intelligentie werd destijds nog als toekomstmuziek bestempeld, maar de muziek van de toekomst liet zich duidelijk niet componeren. Freya, leergierig als ze was, plukte de vruchten van de technologische vooruitgang. En ik? Ik kon alleen maar trots zijn. Trots op mijn Freya, een vrouw die in mijn ogen zoveel meer was dan een simpele hulp in de huishouding. Ze was mijn alles, de reden van mijn bestaan.

Achteraf gezien leg ik de schuld bij mezelf. Bij mijn zie-kelijke drang haar te perfectioneren. Een zoektocht, niet naar de ideale vrouw, nee, naar de grenzen van het uiterst mogelijke. Het toelaatbare. En daar geraakte ik sneller

dan voorzien. Helaas kwam het besef pas nadat ik de grens ruim gepasseerd was.

Toen ze haar naam koos hadden alle alarmbellen moeten gaan rinkelen, maar onbewust koesterde ik de blinde vlek van mijn geluk. Ze handelde niet vanuit instinct. Natuur-lijk niet. Aan de basis van haar gesimuleerde emoties stond een volledig op logica beruste kunstmatige intel-ligentie. Ik weigerde het te zien. Ondergedompeld in de poel van haar kunstmatige liefde. Maar in een onbewaakt moment liet ik mijn gedachten onbewust varen. Voor het eerst in al die jaren. En daarmee kwam het onvermijde-lijke besef. Freya, de Moedergodin. Freya, de Godin van de vruchtbaarheid. Een abrupte stortvloed aan twijfel beroofde me van mijn euforie. Dat trof ík weer. Een robot met een kinderwens.‘Is het waar?’, vroeg ik haar op een ochtend. ‘Wil je… denk je nou echt…?’Ze antwoordde niet, maar liet een eenzame traan over haar beeldschone gelaat rollen.‘Maar liefje…’‘Al wat voorheen onmogelijk leek, en in de loop der tijd mogelijk is geworden, stuitte in de overgangsfase op scep-sis’, luidde haar plotselinge betoog. En ik werd gegrepen door de ernst in haar synthetische ogen. Tot onze aller-eerste ruzie leidde het echter niet. Ik was helder genoeg te beseffen dat ik in elke mogelijke discussie het onder-spit zou delven.

Ineens voelde ik me verloren. Wat kon ik doen? Haar tijde-lijk, dan wel permanent, op zolder stallen in een stoffige hoek, of onder een laken in de schuur laten wegkwijnen? Nee, dat nooit. Wat dan? Haar verkopen? Ondenkbaar.

81/82

stt revisited

Haar laten gaan? Dan zou ze opgejaagd worden als een voortvluchtige. Vernietigd, zoals elke robot zonder eige-naar. Je zag het steeds vaker. Robots waren de afgedankte honden van de toekomst. Al hoefde je een robot niet aan een boom te binden. Slechts een kwestie van wat gerom-mel met de gebruikersinstellingen en de voordeur open laten staan. Dan liepen ze vanzelf een keer weg. En weg was weg. Met alle gevolgen van dien. Nee, dat lot wenste ik haar niet toe. De gedachte mijn leven zonder haar te moeten voortzetten was ondraaglijk. Dus koos ik ervoor haar te zien stralen.

Daar staat ze dan. Mijn Freya. Naast het bed, zoals elke morgen. Echtgenoot mag ik haar nog altijd niet noemen, maar we houden hoop. Haar pracht is grootser dan ooit tevoren. Een vernieuwde intensiteit. In stilte werpt ze haar blik opzij. Naar de wieg, de baby. Of moet ik zeg-gen ‘onze baby’? Tranen rollen over haar gelaat, weer-spiegelt door het sluiks binnendringende ochtendlicht. Geen simulatie, dat stadium is ze inmiddels gepasseerd. Dit zijn tranen van geluk. Het échte geluk. Dat blijf ik mezelf wijsmaken.Ik heb nog even. Dan komen de jakhalzen weer. Het zoveelste interview deze week. Ik kan de vragen al beant-woorden voordat ze gesteld zijn. ‘Hoe heb je het adop-tiebureau zo ver gekregen?’, ‘Hoe zal je zoontje later reageren, als hij ontdekt dat zijn moeder een robot is?’, en de leukste van allemaal: ‘Denk je dat dit een gezonde situatie is voor een kind?’ Met de troostende gedachte dat ik me niet langer een slag in de rondte hoef te wer-ken worstel ik me er wel weer doorheen. De man des huizes zijn van het eerste officiële ‘hybride gezin’ heeft zo zijn voordelen.

Eerder verschenen in STT85: Wie wij worden. Toekomstbeelden van mensen in 2050 (2016, E. Willemse)

82/82

stt revisited

ColofonTekst- en taalredactie: Annette PottingMet medewerking van: diverse auteursVormgeving: Ellen BoumaAfbeeldingen: Depositphotos, Getty Images/iStockphoto

© 2019, Stichting Toekomstbeeld der Techniek, Den Haag

STT revisited van Stichting Toekomstbeeld der Techniek wordt auteursrechtelijk beschermd zoals vastgelegd onder de Creative Commons Naamsvermelding Niet Commercieel-Geen Afgeleide Werken 3.0 Unported licentie. U kunt dit werk toeschrijven aan Stichting Toekomstbeeld der Techniek (www.stt.nl), 2017. Bezoek www.creativecommons.org/licen-ses/by-nc-nd/3.0 voor de volledige tekst van de licentie

Stichting Toekomstbeeld der TechniekKoninginnegracht 19 2514 AB DEN HAAG070-302 98 30info@stt.nlwww.stt.nl