48
A chhunga thu awmte 1. Editorial ....................................................................................................... 2 2. Khawizu ....................................................................................................... 3 3. Cancer lanchhuah dan \henkhat........................................................ 8 4. Khawsikpui (Typhoid Fever)............................................................... 11 5. Chi hman \angkainate.......................................................................... 14 6. Naupai nana hun rangkachak ........................................................... 17 7. Motor ruih loh dan ................................................................................ 19 8. Zawhna & Chhanna ............................................................................... 20 9. Thakthing \hatna ................................................................................... 22 10. Mizo tlangval, fit ruk tlin vanga hna hmute pualin!................... 23 11. Maa (Mother's Absolute Affection) programme......................... 28 12. Thyroid ....................................................................................................... 31 13. Japanese Encephalitis (J.E.) chungchang ...................................... 33 14. Pi Dari Cup (Chhunzawmna) .............................................................. 34 15. 31 st National Forthnight on Eye Donation .................................... 37 16. Nachhawkna (Paracetamol) eng nge a nih?................................. 41 17. Alzheimer.................................................................................................. 42 18. AYUSH in Mizoram ................................................................................. 43 19. Keimahni ................................................................................................... 47 Editorial Board : Editor-in-chief : Dr. K. Ropari, Principal Director, H&FW Editors : 1) Dr. Rohmingthanga Ralte, Director, HS 2) Director, HME News Editor : Pu C. Lalmuankima, SMEMO : 2322498 (O) Members : Dr. F. Lallianhlira, Jt. Director (P), DHS Dr. C. Zarzoliana, Jt. Director (M), DHS Dr. T. Lalhmangaihi, Jt. Director (E), DHME Dr. Zonunsiama, Consultant, DHME Dr. Robert Khawlhring, SNO (Mental Health) Asst. Editors : Pu C. Lalthanchhunga, BEE : 9862791814 (M) Pu M.S. Dawngkima Ralte, AE : 9436199510 (M) Cir. Manager : Pu Rodingliana, BEE : 9862373911 (M) Asst. Cir. Manager : Pu Lalengzuala, Projectionist : 8014009272

September 2016 A chhunga thu awmte 1. Editorial

Embed Size (px)

Citation preview

1September 2016

A chhunga thu awmte 1. Editorial ....................................................................................................... 2 2. Khawizu ....................................................................................................... 3 3. Cancer lanchhuah dan \henkhat ........................................................ 8 4. Khawsikpui (Typhoid Fever) ...............................................................11 5. Chi hman \angkainate ..........................................................................14 6. Naupai nana hun rangkachak ...........................................................17 7. Motor ruih loh dan ................................................................................19 8. Zawhna & Chhanna ...............................................................................20 9. Thakthing \hatna ...................................................................................22 10. Mizo tlangval, fit ruk tlin vanga hna hmute pualin! ...................23 11. Maa (Mother's Absolute Affection) programme .........................28 12. Thyroid .......................................................................................................31 13. Japanese Encephalitis (J.E.) chungchang ......................................33 14. Pi Dari Cup (Chhunzawmna) ..............................................................34 15. 31st National Forthnight on Eye Donation ....................................37 16. Nachhawkna (Paracetamol) eng nge a nih? .................................41 17. Alzheimer ..................................................................................................42 18. AYUSH in Mizoram .................................................................................43 19. Keimahni ...................................................................................................47

Editorial Board : Editor-in-chief : Dr. K. Ropari, Principal Director, H&FWEditors : 1) Dr. Rohmingthanga Ralte, Director, HS 2) Director, HMENews Editor : Pu C. Lalmuankima, SMEMO : 2322498 (O)

Members : Dr. F. Lallianhlira, Jt. Director (P), DHS Dr. C. Zarzoliana, Jt. Director (M), DHS Dr. T. Lalhmangaihi, Jt. Director (E), DHME Dr. Zonunsiama, Consultant, DHME Dr. Robert Khawlhring, SNO (Mental Health) Asst. Editors : Pu C. Lalthanchhunga, BEE : 9 8 6 2 7 9 1 8 1 4 (M) Pu M.S. Dawngkima Ralte, AE : 9436199510 (M)Cir. Manager : Pu Rodingliana, BEE : 9 8 6 2 3 7 3 9 1 1 (M)Asst. Cir. Manager : Pu Lalengzuala, Projectionist : 8 0 1 4 0 0 9 2 7 2

2 Hriselna

Editorial

Mihringte tanahriselna hlutzia leh bawrhsawmnain kankhawsaknunphungatihbuaisiziatehriainkanHealthDepartmentlamhotutenhriselnalamahhmalaknazauhanihtheihnantiinHriselnaChanchinbuchuApril2004a\angkhanthlatinachhuakturlehacopytitaminhmaanlaa.Anhmalaknalehmipuihriselturaminduhsaknahiachhawrthiamapiangtetanvanneihnaturanitihhriailaa\haawme.

Mihringnunkhua tihrehawmememtuchubawrhsawmnahiania,hengbawrhsawmnapumpelhturhianlehkanlohriselzawktheihnaturahechanchinbuinatarlan\hintehitaimatakakanchhiar\hina,kanzawm\heuhchuanchhungkua,khawtlanglehrampuminahlawknakantelngeiinarinawm.

Adiktakchuanchanchinbudangdang,kanchhiarduhzawngchhiar thei turchuankanhrisel \hatphawtangaia, chuvangchuanhechanchinbuhingaihpawimawhhmasaka,kanchhiartaihmaka\ultakzetzetani.

Tichuan,BiblehikanthlaraulamnunminkaihruaituakanhmanganginHriselnachanchinbupawhhikantaksalamhriselnakawngaminkaihruaituatanhmant\euhtuminchhiartaimaila,achhungathu\hataktakinziak\hintehizawmitumtlang\heuhtehangu.

3September 2016

KHAWIZU By Dr. ArV PillAi, Ayush,Aizawl

KhAwizu hi thil thlum lar tak a ni a. Hmasang ata tawh damdawi atan a an lo hman \hin a ni. Damdawi lam thil heng- Ayurvedic te, Unani te, Sidha te, Homeopathy leh Herbal medicines an tih a pawlh a tan an hmang \angkai hle. Khawvela hmeichhe nalh ber nia an sawi thin CLEOPATRA khan khawizu leh bawnghnute hi inbual nan a hmang thin a. Nalh na leh tituai lan naupan theih nan thil \angkai tak a lo ni. Hman lai ata tawh tun thlengin khawizu hi kawng hrang hrangin an la hmang \angkai hle reng a ni.

Khawizu hi “Rangka-chak Tui” tiin hming dang an lo vuah bawk a. Siam chawp ni lo thil thlum sa, hliam pun tana damdawi \ha hi khawvel hmun tinah a awm. Khawizu hi chi riat lai a awm a. Mahse heng lai vel a khawlaia zawrh chi ang hi kan hriat lar chu a ni mai. Khawizu gram 100-ah hian carbohydrate calorie 300k lai a awm.

0.5 gram - Protein16.17 mg - Sodium3.31 mg - Calcium40.3500 mg - Potassium202.25 mg - Vitamin ‘C’0.03-4 mf - Iron.

A chunga kan sawi bakah khian khawizu hian natna hrik a do va, (anti-

bacterial, anti inflamatory, enzyme leh antioxidents leh minerals (chorminium, amino magnasese, magnasium, zinc, potasium) leh vitamin B1,B6, B12 leh E te a pai bawk.

Khawizu hian fructose (36.5 % approx) leh glucose 31.00% vel a pai a, Chini-ah chuan 48% leh 47% a awm a, 5% sucrose a awm bvawk.

Khawizu \hatna dang te:-

1) Instant energy: Khawizu hian carbohydrate a neih avangin kan taksa thahrui leh chakna a pe a. Tihrawl chauhna leh kulcho tur a veng a, infiam mite tan phei chuan taksa chau reh nan \ha tak a ni. Thisen

4 Hriselna

thlum (blood sugar) pawh a thunun thei a ni.

2) Ulcer hrang hrang tan: Ka leh pumpui ulcer tan a tha a. Gastric ulcer siamtu Pum-puia natna hrik bukhuarna (Bacterium Colonies) \hang zel tur a titawp thei bawk. Chawpai \awihna tihrisel lotu natna hrik hrang hrangte a veng bawk.

Gastric ulcer natna neite chuan sertui nen a pawlh khawizu thirfiante khat chu zingkar pumpui ruah laiin tui lum nen in se a tha.

3) Pem,hliamlehpilh: Hliam leh rannung seh vanga natna inkaichhawn theih lakah a veng. Vung pawh a tinep the

4) Diabetic ulcer: Diabetic ulcer natna tidamtu \anpuitu \ha tak a ni. Ramhmul damdawi nena pawlhin awm nuam lo te, thawhah te, bronchittus te, hrawk nuam lo te leh thawk harsa te a tanpui thei.

5) BP Sang : Purun var leh khawisu pawlh a ei chuan BP sang thut thei te a tiziaawm thei.

6) Computer khawih tu tetan: Computer khawih tam bik te hi an mit a ro \hin a, chumi ven nan chuan Carrot juice nena pawlhin in tur a ni. Tin, kha hmuh fiah lo leh thil hmuh lama harsatna nei te tan pawh a tha hle a ni. Mit natna nei te tan pawn Aurvedic lam thiam te chuan mit a thlawr atan an chawh \hin.

7) Chronic cough:Khawizu fir fian khat, thing hmarcha tlem nena pawlh chu damlo hnenah pekin khuh a tiziaawm thei.

8) Ache: Na ut ut te khawizu hian a tiziaawm thei.

9) Muth i lh t he ih lohna: Bawnghnute lum no khat nen khawizu 50ml in pawlhin mut a tui duh hle

10) Kang: Kang tenau deuhvah chuan khawizu hnawih a \ha hle.

11) Naupai tan: Nu in nau a

5September 2016

pai laiin, naute hrisel nan leh an nalh nan te, an rilru a lo chak nen ten, nu in khawizu ei se a \ha hle a ni.

12) Pen\awng: Khawizu 15 - 20 ml, serthlum tui 80 ml leh youghurt 20 ml in chuan thin a tithianghlim a, ruih \hing pawh a tiziaawm thei.

13) Lunglehcancer: Lung lam insawiselna te, tha chak lo tan leh tar chau ven nan ni khata vawi hnih in tur a ni. Tin, Cancer natna leh ven nan pawh ni khatah vawi hnih in \hin tur a ni.

Cosmetic use: Khawizu hi chu nalh nan tak pawh a tha em em. Hman lai a\ang tawhin vun tih nalh nan an lo hmang tangkai tawh thin a, hydroxyl acid a pai avangin a tha em em a ni. Khawizu hian amahah hian hn^wng a pai a. Vun ro tan a hnawih a hnawihin a tha em em a ni. Hengte avang hian tunlaia incheina lam (cosmetic) thilah an hmang uar em em a ni. Vun chuar leh thak te, vun cancer te, vun sun-burn ven nan te a tha

em em.

K h a w i z u l e h b a s i n (custard powder) leh sertui chawhpawlh vuna hnawihin vun lan dan a timawi em em bawk.

Artui chhung var leh glycerin pawlhin hmai, nghawng leh vunah minute 15 chhung hnawih ila, tuilum a tleuh fai leh chuan vun pangngai leh mawi takah a siam thei.

Khawizu leh nimbu te, serthlum tui leh thingfanghma te nena pawlhin hmaiah hnawih chuan hmai nalh nan an hmang thin.

Vun thak neuh neuhah khawizu hnawih hi a tha em em ni.

Zing leh tlaiah nimbu tui nena pawlh a, tui nen in hian thau (Fat) a veng thei a ni.

Sam tan : Hriak (olive oil) nen pawlha thih a, minute 30 hnuah suk fai leh ni se, a rawng leh a \han a titha. Sam mawm tan erawh hriak telh tam a ngai lo. Khawizu zawrhna hrang hrang a awm a, heng te hi a lar zual te an ni: Dabur,

6 Hriselna

Himalaya and Deb Pharmacy, etc a ni a. Original rin tlak lei a tha. Zunthlum nei kan thian pakhat chuan regular takin zing leh tlaiah Organic khawizu a in thin a. Tunah chuan a zunthlum pawh a normal tawh a ti.

Khawizu fir tha chu chocolate angin a rawng a dum \ha hle nain a lang tlang a ni.

Khawizu tak leh tak lo engtin nge kan hriat theih ang?

A chhin dan kawng thum a awm. Ena hriat theih, hnim a hriat theih leh tem chhina hriat theih a ni.

Tualchhung bazara zawrh tam tak chu chini leh kurtai leh eng eng emaw nena pawlhin an zuar thin. Hetiang hian a tak leh dik lo a hriat theih ang.

1. Tui nokhatah khawizu far khat thlak la, tui nen a inpawlh nghal a nih chuan a tak lo tihna a ni.

2. A fir \ha lo chu a langtlang thei lo.

3. Thlengah emaw tlem dah la, tho bawmtu a tang thei a nih chuan a tak lo tihna a ni.

4. Nawalh kuang emaw, hmawlhteah emaw tikaiin meiin hliau la, a alh chak loh emaw, a ri thet thet emaw a nih chuan a fir tawk lo tihna a ni.

5. Khawizu fir chu a thlum em em a, vawta dah in a khang a, luma dah thung erawh chuan a pangngai leh a. A tak lo erawh chu a danglam ngai lo.

6. Khawizu fir chu ui in a hnim pawh a hnim duh lo. A tak lo erawh a duh fu.

7. Thlengah dah la, a fir tha lo chu a darh nuaih ang.

8. Khawizu fir tha chu thawmhnawa a kaiin hnuhma a lang vak lo.

Hriattur pawimawh

Khawizu leh hengte hierawheipawlhlohturani:

Kurtai, Ghee, Chini, M i s e r y ( c r i s t a l c h i n i ) , Lamkhuang, Tel (hriak), Sa (Meat) leh Sangha.

Tin, naupang kum khat hnuai lam pek loh tur a ni a, Chlostridum botulism bactaria an tih hi khawizuah hian a awm

7September 2016

avangin naupangin an zo lo thin. Food poison a awm ve ang.

Khawizu hi lei hmaa a \hat leh \hat loh en uluk tur a ni a. Bur keh a zawrh te lei loh tur a ni. Dawr a lei dawn chuan expiry date en ngun tur a ni a, tin, vawi khatah tam tak ei loh tur a ni. Ei dawna tihlum loh tur a ni a.

Awle, khawizu \hatna kan sawi ta nual a, sawi tur tam tak

a awm a, vawi khawtah kan sawi seng lovang. Hrisel nan te, nalh nan te leh dam rei nan khawizu organic leh original ngei hi lo hmang tangkai ve teh. Dam reina thuruk he ‘Rangkachaktui’ hi i tan liau liau a ni.

MYANMAR RAM CHHUNGA MEASLES (Sentut) CHIKHAT THLENG MEK CHUNGCHANGA MIPUITE

HRIATTIRNA

Tunhnaia, Myanmar leh Nagaland border-a, Naga mi chenna khaw pathum a, measles (sentut) hrileng mekah Myanmar Public Health Department in Investigation a neih te WHO a an pek ngun taka zirchian a ni a, hemi atanga alan danin hemi area a cheng te hi Regualar taka immunization pek an ni lova, tumkhat ah thla thum chhungin kum thum hnuai lamte Measles Containing Vaccine (MCV1) hi 2105 chhungin hemi area chengte hi vawikhat chauh pek an ni a, second dose phei chu pek an ni lo hrim hrim a, kum 2016-ah phei hi chuan a chengte 30% pawh tling lo in vaccine hi an la chauh a, second dose pawh tun thlengin pek an ni lo. Hemi chungchang hi ngiun taka ngaihtuah in routine mumal taka Vaccine peh an nih loh avangin he natna pawh hi an la na bik niin a lang a ni.

1. Hemi chungchangah hian Mizoram mipuite kan chiai loh nan Health Department official te chu inring tura inhriattir an ni tawh a.

8 Hriselna

CANCER LANCHHUAH DAN |HENKHATTEHealthMinistryFirstMizoSDAChurchofAmerica

Cancer laka invenghim tur hian X-ray leh routine test an tih hrang hrangah te innghah lutuk loh a \ha. Mahni taksa chu mahniin kan inhre chiang a, kan taksaa thil danglam deuh a awm chuan enfiah zung zung hi a him ber a ni. Mi mir tlangpuiin kan hriat t\euh angin cancer hi hmuhchhuah hma a nih chuan tam tak hi enkawl dam leh theih a ni a. Cancer lanchhuah dan hi mi tam tak ten an ngaihthah fo thin hi Dr. Mercola E-Mail min rawn thawn a\anga lak a ni.

1. Thawchham (wheezing) leh thawk harsa: Hei hi chuap cancer vei ten an neih hmasak ber a ni \hin.

2. Khuh reh thei lo leh awm vel na \hem \hum: Cancer \henkhat, thisen cancer (leukemia) an tih leh chuapa bawk awm te hian heng symptoms hi an nei duh khawp mai. Cuap cancer vei \henkhatte hian an awm vel a na \an a, an koki leh ban lam \ai darh hi an sawi chawk a ni.

3. Khawsik zeuh zeuh leh infection awm thin: Hei hi thisen leukemia an tih hi a ni duh khawp mai. Leukemia hian kan thlingah white blood cells

\ha lo a rawn siamtir a, tichuan kan taksa natna vengtute white blood cells kha an tlem ta, chu chuan infection kan lo nei ta fo thin.

4. Thil lem harsa (Difficulty swallowing): Thil lem \hat theih lohna hi chaw kawng (esophageal) emaw hrawk cancer emaw lan chhuah dan tlangpui a ni duh ber a. Chuap cancer vei te pawh hian thil lem harsatna an nei ve thei thin a ni.

5. Lymph nodes vung: Nghawngah emaw \halah emaw zakhnuaiah vung a awm thei. Hetianga b^wk thar a lo awm hian lymphatic system ah thil

9September 2016

dik lo a awm tihna a ni a, cancer a ni duh chawk.

6. Pem hleka thisen chhuak tawp harsa leh kan vun hmun hrang hranga thil duk (bruises) awlsam taka awm thin: Hei hi leukemia vei sign a ni duh viau. A chhan chu leukemia cancer cells khan kan red blood cells oxygen petu leh kan platelets thisen chhuak tam tur vengtute kha an nek chep a, an thawh tur ang an thawk thei ta thin lo a ni.

7. Chaklo leh hah ngawih ngawiha inhriatna: Hei hi cancer chi hrang hrang lanchhuahna a ni duh hle. Englai pawha chau ngawih ngawiha inhriatna leh hahchawlh leh tam tawk muthilh pawha reh chuang lo a nih chuan Doctor hnena inentir thuai a tha ang.

8. Pum puar (bloating of abdomen) leh buk rih lam pung thut: Hei hi hmeichhiate tan chibawm (ovarian) cancer a ni duh hle. Pum lo lian thut thei a, a reh leh mai thei bawk. Hetiang hian hun rei tak chhung a awm thei a ni.

9. Chaw chak lohna leh puar deuh renga inhriatna : Hei hi hmeichhe tan bik, chibawm cancer awm \anna a ni duh hle a ni. Darkar tam fe chaw an ei tawh loh pawhin chaw chakna an nei lo tlat thin.

10. Tai (pelvis) leh pumna: Chibawm cancer nei tan hetiang hi a awm duh hle.

11. Ek thi leh tai thi (rectal bleeding): Hei hi rilpui leh tai (colorectal cancer) cancer a ni fo \hin.

12. Chhan awm lem lova taksa rih zawng lo zang: Hei hi rilpui emaw chaw kawng cancer emaw a ni duh viau thin.

13. Pum nuam lo leh pumna fo: Rilpui emaw pumpui cancer hian pumna leh pum nuam lo a siam chawk a ni.

14. Hnute a sen emaw, pan emaw, vung awm: Hei hi inflammatory breast cancer a ni thei. Hnute a hetiang a awm chuan Doctor hriattir vat a tha.

15. Hnute hmur a awmdan a danglam chuan: Hnute hmur landan danglam hi hmeichhiaten

10 Hriselna

hnute cancer an vei tih Doctor-ten an hmuhchhuah hma daihin a awm thin. An hnute hmur hi a tlum (flattened) emaw, a sir zawnga hawi emaw, van kawk zawngin a hawi thei bawk.

16. Hmeichhiaten thi an neih laia na leh thi chhuak tam chungchuang bik emaw, thi neih inkara thi chhuak thin: Hetiang hi chhul cancer lo in\an a ni duh hle. Hetianga thil danglam tak a lo awm chuan inenfiah a \ha hle ang.

17. Hmai vung (Puffi-ness): Chuap cancer nei hian hmai bui deuh emaw vung an nei chawk. Tin, hmai hi a lo sen deuh vut thei bawk. A chhan chu chuap bawk (tumor) te takte te khan kan awm chhunga (chest) thisen luang tur kha a lo hnawh thei a, thisen kha hmaiah leh nghawng velah khan a dang tawt thei a

ni.

18. P^n dam thei lo emaw, vun chhah bik awm, tih a lo khirin a lo thi thei: Hei hi a awm chuan vun cancer intanna a ni duh hle.

19. Chhan awm lova tin (nails) awmdan inthlak-thleng: Tin hnuaia dum emaw buang emaw leh lo inchhu bial (dot) a awm chuan vun cancer a ni duh. Tin (nails) hmawr lo kawm deuh a awm chuan chuap cancer a ni duh hle. Tin (nails) a lo dang em em a, a lo var deuh puap chuan thin (liver) cancer a ni duh hle bawk.

20. Kawng na emaw nak dinglam hnuai deuha na: Thin cancer hian hetianga na hi a nei chawk. Tin, hnute cancer vei pawh hian kawng na hi chu an nei fo bawk.

Mawiteahuang!

@ Pa pakhat Zuang kunga lo inawhhlum tum hi feh kal tur hian a rawn hmu a, “E…Zuang kunga inawhhlum hi upa in an duh miah lo a sin,” a rawn ti a, ani chuan, “Engati maw?” a ti a, chupa chuan, “Ele..an damrei duh lo, an tia lawm” a ti a. Chupa chuan, “A lo ni maw…ka lo hre hlei nem” tiin a piah Lamkhuang kungah chuan zuk insawn phei a….

11September 2016

KHAWSIKPUI (TYPHOID FEVER)

Typhoid hi rila natna awmin a kaihhnawih, taksa pum nghawng thei a ni a. A lo darh dan chu Feaces-to- mouth (ek atangin ka ah) a ni. Eitur chaw te, tui te tihchingpen

a\angin a lo darh \hin. Hrileng angin a lo kal \hin a. Khawsik kan tih mai natna dang infection vanga lo awm \hinte ai chuan a hlauhawm zawk fo a ni.

A hriat theihna:

Haptakhatna:

Hritlang leh influenza angin a in\an a.

Luna leh hrawkna

Ni tin khawsik a sang chho hret hret a, 40oC aia sang a thlen thlengin.

Khawsik a san ang hu aiin marphu a chak lo fo va, darkar chanve danah marphu leh pangsat lam teh tur. A khawsik san lai a marphu a lo zawih chuan Typhoid a vei a ni mai thei.

A chang chuan luak te, kaw\halo te, ek khal te hnar thi te a awm thei bawk.

Haptahnihna:

Khawsik a sang a, marphu erawh a hniam.

Taksa khawilai laiah emaw sen deuh, chhun angin a lo awm pheuh pheuh \hin.

Khur deuh der der.

Rilru a fim lo, ngaih-tuahna a buai \hin.

Chaklohna, taksa rihna thlahniam, Dehydration (Tui tlakchhamna, khawro na) a awm \hin.

Haptathumna:

Kaihnawih dang a neih loh chuan, khawsik leh a behbawm dangte chu zawi zawiin a lo reh ang.

T H I L | H A LO D A N G , THLENG THEITE:

Damlo a \ha chho zel ni a hriat hnu a kar 3 emaw kar 4 emaw naah hengte hi a thleng thei.

12 Hriselna

Ril a\anga thi chhuak. Damlo chu a ekah chuan thi a tel a, thi hloh nasat avangin damlo a thi thei a ni. Ngaihthah lovin damdawi thiam r^wn vat tur.

A pum a na thut a, ril hnai la angin a awm a, a ril a p^n pawp thei a ni. Damdawi thiam rawn vat tur.

A chunga kan sawi ang a, damlo a awm chuan, damdawi in panpui vat tur, thisen pek a ngai mai thei a ni.

ENKAWL DAN:

u Damdawi thiam ruai rawh.

u C h l o r a m p h e n i c o l p e rawh. Putlingah 250mg chi pe in, capsul 2 zelin, nikhatah vawi 4 zel pek tur. Chloramphenicol hi a awm loh chuan, Ampicillin pawh hi a awm loh leh zel chuan Tetracycine hmang rawh.

u Dehydration pumpelh nan thil tuiril lam, satui te, thei tui te, rehydration drink te a tam thei angin intir rawh.

u Chakna pai lam chi chaw pe la, a \ul chuan a tuiril a siamin pe rawh.

u Khawsik a reh hma loh chuan damlo chu khumah a mu reng tur a ni.

u Ek a lo thi emaw, peritonitis (ril tuamtu rang pan tak \et vanga natna lo awm) emaw, Pneumonia emaw awm anga a lan chuan, rang takin damdawi inah dah rawh.

TYPHOID DAN DAN:

u Typhoid dang tur chuan mihring ek-in chaw leh tui a tihchingpen loh nan, fimkhur hle tur a ni. Ek in sa la, hmang ngei bawk rawh. Ek in chu tui tlan awmna hmun a\anga hla tawkah a awm tur a ni.

u Typhoid hi tui lian leh chhiat dangte tawh apiang hian a rawn inlar duh hle \hin, chuvangin heng hun lai hian faina kawngah fimkhur lehzual tur a ni. Tui in tur te chu a thianghlim ngei ngei tur a ni, in khuaah typhoid vei an awm chuan, tui in tur zawng zawng chu chhumso tur a ni. Engvanga ei tur leh tui te chu lo chingpen a, lo bawlhhlawh nge tih zawng chhuak rawh.

13September 2016

u Typhoid chu a lo darh zel loh nan, vei chu dah hrang la, ei bungbel thleng leh no te pawh a hrangin neihtir rawh. A ek te pawh thuk takah phum emaw, hal tur a ni. A enkawltu apiangin a enkawlna a tih zawhin, a kutte chu fai takin a sil nghal ziah tur a ni.

u Typhoid vei chu a dam hnu pawhin, a natna chuan a la kiansan, fel lo mai thei a, chuvangin mi dangte chu a kai darh thei a ni. Hemi

avang hian typhoid vei tawhte chu taksa faina kawngah an fimkhur zual tur a ni, ei tur khawihna hmunah leh restaurant (vangtlang ei leh in na hmun)-ah te hun engmaw chhung chu a thawk tur a ni lo. Typhoid a ruka neite enkawl nan, a chang chuan Ampicillin hi a \angkai hle a ni.

Mawiteahuang!

@ An nupaa kawngsir a an lo din lai khan nula hmel\ha zet, hnute lian deuh mai hian a rawn kal pel a, an nu chuan, “A lem a ni hrim hrim ang” a lo ti sap a, an pa chuan, “A lem a ni lo vang, a pianpui ve reng a nih ka ring,” a lo ti vat a, an nu chuan, “Rangkachak bengbeh pianpui ka hre ngai lo ve” a han tih chuan, an pa chuan an mit fukna a inang lo tih zuk hre chhuak a!

@ A nula rim kha a leng rei thin bawk a ni ang, pa ber khan, “Mami, i inlengpa hian electric bill hi chawi \hen ve se a \ha ang” zuk ti ngawt pek a!

@ A thlen in pa khan, “|hianpa sa lampang chi ah hian ei theih loh te i nei ve em?” a ti a, ani chuan, “Sarang tih loh hi chu ka ei thei vek” zuk ti a!!

@ Inkhawmpuiah khan \awng lettuah an hmang ve a…Sap pa khan “Well, well, well.... ” a han ti a, ani chuan “Tuichhunchhuah, tuichhunchhuah, tuichhunchhuah..... ” tiin zuk let daih a!

14 Hriselna

CHI HMAN |ANGKAINATE Chi hi sa chi hrang hrang chhiat mai loh nan leh hun eng emaw chen rim chhe mai lova vawng \hatu atan thil \angkai tak a ni.

Chi hi darthlalang siam nan te, puan rawng thlak nan te, hlum bungbel siam nan te, sahbawn siam nan, insukna hlo siam nan leh hmai cheimawina siam nan te an hmang.

Sea salt hi vun enkawl \hat nan leh vun timawitu atana atana hman lar em em leh \ha tak a ni. Sea salt leh rock salt te hi ei rawngbawl nan an hmang thin.

Thlai hnah hring leh theirah te hi tuiah chi tlem phulin eng emaw chen han dah la, silfai leh la, hetianga sawngbawl hian thlai hnah leh theirah a bawlhhlawh leh natna hrik lakah min veng a, hun eng emaw chen fresh takin a vawn that theih a ni.

Thei vel sa a rawng dik taka lantir duh i dah that dawnah tuiah chi tlem phul la ti thin rawh.

Bawnghnute nilenga i dah that duh chuan chi tlem phul thin rawh.

I ha kha a bal emaw a eng hlui a nih chuan chi tlemte leh baking soda kha chawh-pawlh la, tuktin nawt thin la, ha a tivar duh hle.

Thingpui inna no leh glass rawng da lam tawh leh hlui tawh te hi chi tlem leh vinegar nen mix la, tui nen hun eng emaw chen chiah la, a tilang thar leh var thei.

I rawmawl/hanky-ah bawlhhlawh leh thil reh thei lo a awm hian i suk hmain tuiah chi tlem phulin chiah hmasa thin rawh.

Bawnghnute dahna bel emaw no emaw i silfai dawnin chi nen silfai la, a ti rimtui duh bik.

Milk coffee, red tea, cold beverage ah te hian chi (salt) tlem an phul thin.

Refrigerator rimchhia leh bal tihfai nan chi leh soda chawhpawlh a, tihfai hian fridge

15September 2016

a rimchhia leh bal kha a tifai tha duh hle bawk.

Ei rawngbawlna thuk hi a rimchhiat viau chuan thakthing (cinnamon) nen tifai thin rawh.

I thuamhnaw \ha ulukah engine oil emaw a kai chuan chi leh alcohol chawhpawlh la, chiah deuh la, rehtheilo kaiah chuan hnawih rawh.

In in leh loah fanghmirin a tihbuai che chuan chi phul rawh.

Carpet-ah rehtheilo kai hi chi tat la, hun engemaw chen chiah la, a fai duak mai ang.

Sangha phulhlip i tihfai hmain chi tuiah chiah hmasa la, sangha phuhlip kha tihfai a awlsam bik.

I oven kha a bawlhhlawh viau chuan chi phul la, tihfai a awlsam phah sawt ang.

Frying pan mawm tak leh bal tak kha chi tlem phul la, lehkha chhia emaw puan chhiain hrufai la, a fai a awlsam duh.

Artui i chhumin chi tlem telh la, artui kheh a tiawlsam a, a tihmin hma bawk.

Ei rawng i bawlin chi tlem telh thin la, a hmin hma duh bik.

I mit a nat chuan chi leh tui chawhpawlhin phih fai la, a tidam hma duh hle.

Hrawkna, hrawk nuam lo, hrawk za, tonsil na, hahni vung leh ha na i neih chuan tui lum pep pepah chi tlem pawlh la, kam thuah nan hmang ang che.

Toothbrush thar i hman hmain tuia chi tlem pawlhah chiah la, a tha rei duh bik.

I glass no kha i hman hmain tuiah chi tlem pawlhin chiah la, a titlo ang.

Wood-a siam i furniture kha a bawlhhlawh a, a eng hlui chuan tuiah chi tlem pawlhin chiah thin rawh. A tilang thar sar duh.

I thuamhnaw suk kha i pho hmain tui, chi tlem pawlhah chiah hmasa la, a ro hnuah a chuar lo vang.

Chi hi a bawma i thun hmain a bawm turah khan buhfai tlem dah hmasa thin ang

16 Hriselna

che. Chi a sawm vak lo ang.

Artui i lei dawna a tha leh a tha lo i hriat duh chuan tuiah chi tlem pawlh la, artui kha dah la, artui tha a nih chuan tuiah a pil ang a, a pil loh chuan a chhia a ni ang.

Artui a pawn var ringawt omlette i siam dawnin chi tlem telh la, a lo thawp lian ang a, a hmui tui bik bawk a ni.

Tarpintel leh chi mix la, toilet leh thleng silna hmun rimchhia leh bawlhhlawh tihfai nan thil chin tlak tak a ni.

Soup i siam a, a al viau chuan alu zai lep kha thlak rawh.

I pangpar khawi kha a that rei mai bakah pangpar a tihlan thar reng theih nan pangpar khawina pot-ah khan chi tlem

phul rawh.

Apple i chhum hmain chi tlem phul la, a ti hmin tha duh bik a, a tui bawk.

Nuts i ei hmain tuiah chi tlem pawlh la, chiah deuh vang vang la, a kheh a tiawlsam bik.

Iodine pai tam chi tuk tina 200 mcg aia tam i ei chuan, Doctor rawn hmasa phawt ang che.

I taksa a thak chuan i inbualna tur tuiah chi tlem pawlh la, i sam suk nan erawh hmang lovang che, i sam a titla ang.

A tawp tak tak nan i chi bawmte kha thil sa leh ni saah dah lo ang che. I chi bawm chhin kha inhawnga i dah chuan

SINGSIHLIP

@ Singsihlip chu blade-in emaw hriauvin emaw zai/chhun thi \iam \iam ila, chutah thuamriat hnai hnawiha tuam tur a ni. Kephahah a nih chuan pheikhawk bun hnan a tawk mai. Chutiang chuan nikhatah vawi 2 tih tur a ni - darkar 10 vel danah chutianga ni 2/3 vel a zawna tih chuan singsihlip chu a reh mai.

@ Sawhthing leh chinai diak tak den pawlha, chumi chuan singsihlip chu a khat tawkin minute khat vel chhung nuai thin tur a ni - chutianga tih chuan kar khat vel hnuah a lo reh mai.(Source:Ramhmuldamdawi-R.Rozika,IFS(Rtd.)

17September 2016

NAUPAI NANA HUN RANGKACHAK

- roBert zoliAnA

Hmeichhe tam takin an zawh \hin chu, ‘Naupai nan eng hun hi \ha ber’ tih a ni. Tarlan fo tawh angin, thi neih hun bi (menstrual cycle)-ah hian tui chhuah hun (period of ovulation) hi a thleng fo thin a, hemi hun chhung hian mihringa insiam thei tui (egg) te chu fallopian tube-ah an lut thla dial \hin a ni.

An rawn dinchhuah hma darkar 12 chhung vel chu heng tui te hian fallopian tube-ah hian an lo innghakkhawm ve a. Hei tak hi a nia, sawifiah kan tum a, kan thu laimu bera chu a ni! Hun rangkachak kan tih fo \hin a kha!

Ni e, hmeichhia te hian an taksa awm dan leh chetvelna atangin tui chhuah hun an paltlang mek tih hi harsa lem lo takin an hre thei a, chu lai taka naupai nan hun tha leh remchang a nih bakah, nupa hlimna hman nan lehzel duhthusama tha a tling a ni.

Hun leh ni chhiar dan atangin

Tui chhuah (ovulation) hriat theih dan awlsam leh hriatlar ber ni meka chu: calendar-a ni chhiar keuh keuh kha a ni mai. ‘Thi neih hunbi chhiar a, a hun lo thlen leh tur hriatna’ ti ila a fiah ber awm e.

A tlangpuiin thi neih hma ni 12-16 inkarah tui a chhuak \hin a, khatia i thi neih dan i chhinchhiah a, a hun lo thleng tur nen lam i hriat chian tawh kha chuan a hisap theih tawh ngei ang.

Hrisel tha pangngai leh harsatna tawk lem lo tan chuan ni 28 dan zelah thi a lo chhuak thin. Chuti a nih chuan, khami hun chhunga a ni 14-na chiaha kha naupai nan hun remchang lutuk tak mai chu a ni ta a ni. He tihdan phung (method) hmangin, thi i neih dan a\ang leh a hun taka a lo thlen dan te kha chhut a harsa hran lo ve. Theihnghilh palh te hi thil awm thei a nih vangin calendar-a chhinchhiah chat chat thin hi a fuh ber.

‘Cervical Mucus’ enfiahna Kawng danga naupai nana

18 Hriselna

hun \ha leh remchang ber hriat theih dan chu - ‘Cervical Mucus’ hi a ni a, a len dan leh a lan dan danglamna a\angin a ni.

Hetianga danglamna a lo awm hian hormone pawimawh ‘Estrogen’ chu a lo sang chhova, chu chuan ‘ovulation’ dinhmun kha hriattir mai \hin. Mucus hi a lo fiah a, tui var (egg whites) ang maia a lo awm tawh chuan naupai theihna ‘chance’ hi a dang hle tawh tihna a ni.

Hetianga a lo danglamna chhan chu mipa chi (sperm) ti thar a, chawm nung tura a pawimawh em vang a ni a, fallopian tubes lama hmeichhe tui khawhar takte va fin tur pawhin nasa takin kawng a zawn sak.

Hemi hunah hi chuan ‘cervical mucus’ hi a ban/hn^ng (sticky) hle a, a awmzia chu chhul (uterus) khan mipa chi lo mikhual tura a lo inpeih at tawh vang a ni.

Taksa lum tehna atangin K a w n g k h a t d a n g awm leha chu – taksa lumna (temperature) a\angin a ni a, tui chhuah hun i hmachhawn mek a nih chuan taksaah khan ni dang

ang lo takin a lo lum/sa deuh huam huam ang a, vawrtawp a thlen hunah phei chuan hai rual a ni lovang. Ovulation a lo in\an chuan taksa lumna hi full degree thleng lek lek khawpin a sa chho thei hial.

Hetianga a lo lum chhohna hi hriatthiam mai pawh a harsa \hin ve bawk a, chuvang chuan ‘thermometer’ hmanga teh kha a \ha a, a rintlak ber bawk. Taksa lumna lo in\an a\anga a ni thumna emaw, ni lina kha naupai hun rangkachak chu a ni e.

Ovulation a lo thlen dawn tak meuhah chuan, ‘progesterone’ hormone pawh hi a lo pung chak hle tawh a, chu chu a ni...taksa lumna rawn pechhuak tu bera chu!

Taksa lumna tehna a\angin tui chhuah tak tak hma lawka inpawlna neih kha a fuh hle a, naupai theina kawng zau tak a hawng nghal bawk a ni.

19September 2016

MOTOR RUIH LOH DAN Dr. Thangchungnunga

Tunah chuan kan changkang ta a, tumah ke a kal tum, a bikin Veng kar leh khaw kar phei chu kan tum ta lo ni berin a lang a, chutih laiin Motor rui kan tam em em a, hei hi thil hrehawm leh buaithlak tak a ni. Thlawhna te, Rel te pawh a ruih theih \heuh va, hetiang hunah hian mahni ngaihdan mai maia kal kan tum hle. A \henin tunhma motor ruih venna “Avomin” mum te an ei a, a \hen pum ruakin an chuang a, mut a chhuak a nuam lo deuhin an thleng ve thin.

Kan ruihna chhan hi, kan beng chhungah hian – Level control tu tui a awm a chu chuan a nihna tur anga Level a siam zung zung hman loh chuan Motor kan rui ta \hin a ni. Pumpuiah Acid a lo tam phah bawk a, Petrol, Diesel, Vaihlo rim te a nam tel phei chuan ruih a awl em em thin.

Aw le, Motor in chuang a, a ding thut a, a kual a, khatiang hunah khan ruih a awl a. Hemi Level, luhai vengtu hi a chak lo a nih chuan rei lo t>ah luak a chhuak nghal mai thin. Taksa hrisel tha deuh chu a chhuak lem lo a, a pawimawh chu luak tur nei renga awm tur a ni. I luak vak a nih pawhin *tui* tam deuh in lui thin la, kan luak hian pumpui hi puan kan suk kan sawr ang hian a insawr ve a, luak tur nei si lo a, i luak a chhuah si chuan amah leh amah kha a insawr thin a, thi a luak te pawh an awm fo.mai.

Motor chuan dawnah chaw ei puar a, tui tam tam tawk tak pai a, luak apianga in leh zel mai a nih ber chu.

Damdawi hi a tam ber chuan an ruih loh phah bawk. Motor i chuan hma darkar chanve velah heng damdawi te:-

1. Zenetac 300 tab mum khat 2. Vertidon tab mum khat 3. Emigo tab mum khat.

A pathumin ei rual \hawt la, mut chhuak lo leh rui lovin i thleng ve thei ang. Nilenga motor chuang tur i nih phei chuan kawng lakah pawh ei leh mai tur. Heti chung pawha i la luak tho a nih chuan, a chunga sawi ang khian ti thin la, nuam ve deuhin motor i chuang thei

20 Hriselna

Q. Nausen \henkhat pianghlim hi an eng \hin a, eng nge a chhan? A hlauhawm em?

Dantlangpui in nausen up hi an eng duh tlangpui a, mahse hnute an hnek \hat a, an ek \hat bawk chuan a reh ve leh mai \hin a, hlauhthawn em em tur a ni lo. Nausen hian Red blood cell an ngah em em a, a lo puak keh ve \hin a, chu chuan an taksa lo a ti eng ta \hin a ni, mah se zawi zawiin a reh ve mai thin. Amaherawhchu a reh lawk loh erawh chuan naupang doctor rawn tur a ni.

Q. Irhfiak hi engvanga lo awm nge? Engtia enkawl tur nge?

Kan dam chhungin irhfiak kan nei deuh \heuh, vawi khat mai pawh ni lo, vawi tam tak kan nei ang. Rilru hah lai te, carbonated drinks (Coca Cola, Pepsi, etc.) leh zu lam chi inte hian irhfiak a awm duh zual niin an sawi a, nuih nasat lutuk pawhin min ti irhfial thei niin an sawi bawk.

Puitlingah chuan irhfiak leh rilru hi a inzawm leh niin an sawi a, chutihlaiin nausenah irhfiak hi eng vanga awm nge tih pawm tlan thlap theih ‘chu chu a ni e’ han tih fak tur mi thiamte pawhin an la hre bik lo a nih hmel a. Zirchianna an neih \henkhatah chuan nuin a thil ei leh in avangin a hnute tui hnetu nausen chu a ti irhfiak niin an sawi.

Hetiang a nih vang hian nau hnute pe lai nute chuan thil spicy lutuk ei tam loh a \ha a, chutiangin caffeine tamna chi pawh in tam loh a \ha niin an sawi. Nausen chu chaw sakhat (solid food) kan eitir \an tirh lamah pawh irhfiak a nei duh niin an sawi bawk.

Hei bakah hian boruak lum leh vawt inthlak thutin irhfiak hi a awmtir thei niin an sawi a, abikin nausenah hemi nghawng hi a lang nasa lehzual niin an sawi. Irhfiak hi a tihreh dan kawng tam tak a awm niin an sawi a, Times of India health section-in a sawi \henkhat kan rawn tarlang e:

1. Irhfiak tihreh dan \ha ber chu awm hahdam a, thaw lak dan

ZAWHNA & CHHANNA

21September 2016

control tur a ni. I theih tawpa rei thaw loa awm han tum chhin teh. Hei hian irhfiak a tireh duh viau a nia.

2. Thawk la miah lovin tui no thum vel han tlak pap pap teh. Hei pawh hi irhfiak tihreh nana hman lar pawl tak a ni.

3. Chini emaw, khawizu emaw ei pawh hi irhfiak tihreh nana hman lar tak a ni.

4. Rilru lak pen hi a thawk \ha duh khawp mai. Mizote pawhin irhfiak chu inbumin a reh duh kan lo tih hi a dik viau a nia.

5. Lemon method an ti a, ser chu a lai takah tan bung la, a leh lam leh lam a\angin a tui fawp chhuak rawh.

6. Irhfiak chu a reh lawk thei lo a nih chuan damdawi lam thiam r^wn tur a ni.

Q. Zunthlum (Diabetis) hlauhawmna chhan ber min hrilh thei em?

Diabetis vei chu chithlum ip thoin an bawm luai luai ang hi an ni a, a natna chi hrang hrang hrik nei chi an vei awlai a, hliam a septic duh a, mi dangte aiin natna hrik nei chi an vei awlai a, eng natna pawh a tidam har. Eg. Tuber-coulosis a zaia enkawl ngai an awm pawhin zai (operation) a an thlum neih tam enkawl hmasak phawt an ngai. Diabetis hian thisenzam te ber Capilaries hi a chiah chhia a, heng natna hlauawm berte hi a thlen thei.

1. Lunga thisen zam a tihchhiat avangin lungphu chawl (heart-failure) a thi an tam hle.

2. Kala thisen zam a tihchhiat avangin kalna nghet leh kal thlak ngai (kidney failure) nei an tam hle.

3. Mit-a roll film-retina a thisen zam a tihchhiat avangin mitdelna hlauhawm siam \hat theih loh chi a siam fo.

4. Hriatna thazam a chiah chhia a, tha na Diabetis Neuritis a siam a. A khawih nasat ber chu kephah vela thazam a ni a, ke p^n \awih dam thei lo leh kephah tanbun ngai hial a thlen \hin a ni.

22 Hriselna

THAKTHING |HATNA

Cinnamon an ti a, keinin thakthing kan ti. Thakthing kan cho a, sil pawh sil mang loin a zung kan khel mai \hin kha a ni a, tunlaiah erawh thakthing chawh tur pawh a vang ve viau tawh awm e. A thak thlum deuh a, a rim a tui hle. Tunlaiah chuan chawhmeh tihrimtui nan kan hmang uar ta hle a, taksa hrisel nana a \hatna lam erawh kan hre vak lo mai thei. Tun \umah hian Times of India Health section-in thakthing \hatna nia an sawi te kan rawn tarlang e.

1. Blood sugar level a siam\ha thei a, chuvangin diabetic tan a \ha hle.

2. Cholesterol chhe chi (LDL) level a tihniam thei a, chuvangin lung (heart) tan a \ha hle.

3. Ei tur vawn \hat nan a \ha hle a, natural food preservative a ni.

4. Fibre, calcium, iron leh manganes te a pai.

5. Natural chemical ‘cinnamaldehyde’ a pai a, chu chemical chuan hmeichhiaah hormone progesterone tipung thei a ni a, chutih rualin testerone insiam tur a ti tlem thei bawk a, hormone balance a siam. Hetiang a nih avang hian hmeichhe inti mipa, patil kan tih ang chi ho tan intih hmeichhiat leh theihna \ha tak a ni. Progesterone chu hmeichhe tihmeichhiatu hormone a ni a, testerone chu mipa te hormone a ni ve thung. Hmeichhiaah testerone a tam hian an inti mipa duh riau thin a, thakthing hian hmeichhia testerone insiam tur a titlem thei a ni.

6. Anti-bacterial properties a neih avangin ka chhung enkawl nan an hmang nasa hle a, ha leh hahni te tichhe si lovin bacteria a tihlum thei a, hei vang hian toothpaste, mouthwash leh ka chhung tihrimtuina chi hrang hrang siam nan an hmang lar hle.

23September 2016

MIZO TLANGVÁL, FIT RUK TLIN VÂNGA HNA HMUTE PUALIN!

Dr. MAlsAwMA

ChaltlangVenglai

KuMin 2016 kumtir lamah khan tualchhung chanchinbuah Mizoram sawrkarin Aiz^wlCityPoliceConstable atan Mizo tlangvál fit 6 tling \hiau mi 60 an l^k thu kan chhiar a, hei hi kan ram tan chanchin thar leh l^wmawm tak a ni a; anmahni tlangválho b^kah Mizo hnam pum t^n pawh thil l^wmawm, ropui leh chhinchhiahtl^k tak a tlingin ka hria a ni. Police hotute chuan he hna thawk t<ra an duhthus^m leh beisei tlangvál fit 6 tling chin ngat chu an mamawh t^wk hmuh an inrin ngam chiah loh av^ngin fit 5 leh inchi 10 thlenga ngaihhnathiam hial t<r pawhin an inkau a ni ^wm e. Mahse an duhd^n an han puanz^r chuan diltu mi 120 zet awmin an zinga intarviu hmachhawn tl^ka ngaih mi 85 a\angin mi 60 an la ta a ni an ti a; an l^k ve rih t^k lohte pawh kha an s^n v^ng hrim hrim kh^n hna dang thawk atan pawh an hmantl^k ngei ang tih a rinawm a ni!

Taksa s^nna kawngah hian thlahtu, pi leh pu te leh nu leh pa te thlen chin kh^n \angkaina thui tak nei mah se mihring taksa len, s^n, chak leh finna kawnga kawngro su >m >m mai chu Iodine (Aidin) hi a ni tlat mai! Aidin hi mihring taksa, thluak, tihr^wl leh ruhrel ilovin an nih t<r ang tak an nih theih nana thil pawimawh leh \angkai >m >m mai a ni a, mihring chang lo rante pawhin an dam khawchhuah nan leh an

vulh a manhla (sa hris>l, artui pum lian, b^wnghnut> tam adt) nan Aidin hi an mamawh vek a ni.

Aidin hi leilungah leh tuiah te hian a awm sa \hin a, chu chu thlai kan ei leh tui kan in a\angin kan taksaah kan la l<t \hin a ni. Tlángramah chuan leilunga Aidin awm ang ang kha ruah tuiin a len bo \hin av^ngin ei leh inah kan la l<t tl>m >m >m a, chuv^ng chuan Mizoram

24 Hriselna

chu Aidin tl^k-chhamna ram a lo ni ta a, mipui mimir hian kan taksa mamawh t^wk Aidin kan hmu zo lo a ni. Taksain Aidin a tl^kchham av^nga mipui mimir zinga thil \ha lo langs^r tak lo awm \h$n chu ‘Awrpuar (Goitre)’ hi a ni (Awrpuar hi

Mizovin a puar hma hming (Thyroidgland) kan nei chiah lo a ni!) Kum 1978 a\anga Mizoram hmun hrang hranga Awrpuar Chhiarpui (GoitreSurvey) neiha kan dinhmun chu ahnuaia mi ang hi a ni:-

Kum 30 v>l liam tawha zin veivah nikhuaa khaw hrang hranga motor kawngpui kama puitling awrpuar lian tak tak kan hmuh \hinte pawh tunah chuan hmuh t<r an v^ng tawh hle a ni.

Aidin tl^kchham phu-hr<kna kawng man tl^wm leh awlsam awmchhun chu Aidin ei belh hi a ni a, Aidin ei belh theihna kawng awlsam ber chu Ch$ (CommonSalt)-a Aidin telh (IodisedSalt) ei a ni. Tichuan Health & FW Department leh Food & Civil Supplies

Department-te \angkawpin theiht^wpa an bawhzui hnuin February ni 15, 1986 a\ang khan Mizoramah Aidin telh loh ch$ l^kluh leh zawrh khap a lo ni ta a, chu chu vawiin thleng hian kenkawh chhunzawm a ni ta z>l a ni. Aidin ch$ rawn thleng hmasa kha hr^w deuh, saiipa dah mai kha a ni a; a hnu deuhvah a dip chi a rawn chhuak zui bawk a. Mipuiin Aidin chi hr^w kan han ei \an hnu lawkah kh^n a eitu lam a\angin sawis>lna nasa tak a lo awm a, Aidin ch$ ei v^nga thak

25September 2016

ta huai huai nia inhria te an lo awm ta a. Aidin chi dip eia harsatna nei lo, Aidin chi hr^w deuh eia haw ta viau nia insawi te an lo awm ta bawk a. Tichuan Department lam pawhin \an lain taksain Aidin a huat theih loh thu te, a haw palh an lo awm hlauh pawhin an tl>m t<rzia te sawiin nasa takin kamp>n a ni a. Aidin ch$ Kg. khatah (a mg. z^wngin mg. 10,00,000-ah) hian Aidin mg.150 chauh an telh a, chu chu tl>m hle mah se ni tina chaw einaa kan liah a\angin taksa mamawh t^wk, \hatpui khawp kan hmu thei tihna a ni. [Chutih rual chuan Aidin ch$a Aidin kha mei sa, boruak hn^wng leh thawl>ng lutukin a tihbo theih \hin av^ngin ei t<ra kan chhawp chhuah b^k chu hmun hulah dah \hat \hin t<r a ni] Chu b^kah chuan chi dip leh chi hr^wah te chuan Aidin a tel ngei em tih hlotui hmanga test-in chi hr^w leh dipah chuan Aidin a awm v> v> a ni tih te hmun leh hmunah entir an ni bawk a; chutiang kawng chuan nasa takin kan inzirtir \hin a ni. Hei b^kah hian Aidin chi chu chi pangngai aia al lo deuh, tui

lo deuh z^wk nia ngai hr^m te pawh an awm ve zauh zauh bawk a! A hnu deuhvah chuan mipui mimir pawhin Aidin chi chu pawm chhovin kan hmang thiam ta tial tial a, t<nah chuan ngaiah kan neih tawh hle a nih hi!

Aidin chi ei \angkaizia chu a chunga Report t^rlan Lunglei District-a 1988 leh kum 4 ral hnu -1992-a Awrpuar Chhiarpui neihna sikul thuhmuna awrpuar awm z^t 97% a\anga 74%(23) laia a lo tlahniam ta leh 1988-a Aiz^wl chhehv>l sikula awrpuar awm z^t (88%) chu kum 8 ral hnu -1996-a 61% chauh lo ni ta hian a tichiang hle a ni. Awrpuar Chhiarpui kan neih chuan sikulah kalin an naupangte chu a mal malin an awr dapsak an ni \hin a, awrpuar d^n tehna ‘grade’ hrang hrang hmangin kan chhinchhiah a; uluk taka tih chuan grade hrang hrang hi hriat hran a harsa lo a ni.

Hetia ram pum huapa Aidin ch$ kan ei t^k hnu hian Mizote hi finna mai b^kah pumrua lamah pawh kan \hang chakin hma kan s^wn nasa hle

26 Hriselna

a, naupang t> t> paw'n an nu leh pa/pi leh pute mobilephone a\angin tu’ma zirtir lohvin Gameschi hrang hrang an hmet chhuak zung zung ta mai a; puitlingin a chhiat palh mai hlau va a \<l zual hun chauhva kan hmeh \hin kha dim ngai a ni tih hre miah lovin an kh^l v>l ta \hin a nih hi! Kan tlangv^lte’n Football khelha India ram an al nasatzia pawh kan hriat hi maw! Kan ramah awrpuar an tam laia Mizo tlangvál, Aiz^wl XI hminga kh>lte’n a f<r a \h^la 1stBn.Assam Rifles team an hneh theih miah loh lai hmu pha t^n chuan t<na Aidin ch$ kan ei t^k hnua Mizo tlangv^lte khelhpui tham Assam Rifles football team hmuh t<r pawh kan hre ta lo leh Mizo tlangv^l rau rau z$ngah khawpui leh thingtláng chhuakte football thiam d^n inang reng mai te hi a mak tih loh rual a ni lo! Pumrua lian leh sáng vak lo chung pawha kan footballer-te an ch>t \hat theih hle chuan fit 6 tling chin \halh kan thawnchhuah hunah phei chuan an thleng sáng lehzual ngei ang le! MSL (Basketball) kh>l t<r pawh hian Vaipa sáng

deuh deuh kan mamawh b$k lo thuaiin a rinawm!

Hetih lai hian kan nula leh tleir^wlte hian s^n hi tlangvál chan t<r chauh a ni bik lo tih hi hria se, kan nulate zingah pawh sáng nalh zeih zawih an \hahnem ve tawh hle a ni. Eng hna emaw, Mizo nula fit 6 tling chin chauh thawh theih han awm se la, a dil thei t<r nula \hahnem tak an chhuah kh^wm ngei a beiseiawm hle a ni. Sawrkarin v^ntláng hris>lna atana hma a l^kna hrang hrangin rah \ha tak a chhuah \hin a ni tih hi mipui hian ngaihvenin chh<t chian ch$ng ila, chu chuan hmal^kna kal m>k \awi^wm \hat a \<lzia min hriat chiantir se a \ha ang. Chutiang z>lin hris>lna kawngah hma kan s^wn tawh av^ngin t<n hmaa Aiz^wl CivilHospital tl^k lama awm \h$n, Kaw\halo leh Sant>n vei enkawlna IsolationWard chu t<nah chuan a awm a \<l tawh lo va, TB vei pawh TBHospital-a awm kher ngai lovin anmahni in lamah enkawl dam theih a ni tawh a. Chutiang z>lin kum tam tak kal ta a\anga naus>nte hnena Zenghri (Polio) danna kan lo

27September 2016

p>k tlauh tlauh \hin av^ng leh khawpui leh thingtl^ngah tu nu mahin an fate khawlaiah >ktir mai mai tawh lo va naus>n/naupang >kin Êk in a thlen deuh vek tawh av^ngin t<nah chuan khawv>l ram dangte ang bawkin India ram pawh Zenghri (Polio) awm lohna ram a lo ni chho ta a ni. Kum tina mi tam takin an veia an thihpui fo Sikserh (Malaria) pawh sawrkar hmal^kna av^ngin mipuiin a chinch^ng kan hre viau tawh a, Sikserh laka him t<r chuan Sikserh semdarhtu Thosi pianna leh inthlahpunna te kan in leh a v>lah a awm loh hi a pawimawh ber a ni tih hriaa kan in leh a v>l kan vawn fai hnu chuan Sikserh chu a lo tl>m ta tial tial a, a vei an tam kumah pawh thihpui an tam tawh lo va. Kum 2005 - 2009 v>la Sikserh vei, mahni in lama lo tuar rei tawh deuh, damdawi in thlenpui hnu lawka Quinine drip ilo p>k pawh d^wl zo lo va

an thih mai \hin av^nga mipuiin Quinine hlauh t^k tlat ang te pawh t<nah chuan a v^ng tawh hle a nih hi! Hei hi mithiamte zirtirna rahchhuah leh mipuite thuawih hlawh a ni. Kan taksa huatz^wng, Kansar thlentu ni bawk Zu in, Kuhva ei, Sahdah hmuam leh Mei z<k te hi kan b^nsan hmak hunah phei chuan Kansar vei an lo tl>m tawh hle d^wn a ni.

*** (DrMalsawma hian apension hnu pawhinmipuitetanahriatturpawimawhtaktakarticlealarawnthawhthinhiafakawminachungahkanlawmtaktakani.Asst.Ed)

Mawiteahuang

* Matluangi pawh kha intih luck a tum ve mai mai, zan rei tawh deuh deuhah hian thenawmte hriat ngei turin, “Mangtha vek ule,” zuk ti zan tin peih a!

28 Hriselna

MAA (MOTHER'S ABSOLUTEAFFECTION) PROGRAMME

Dr. esther lAlrAMMAwii

Nu hnutetui pek “Breastfeeding” hi naupang dam khawchhuah nana thil pawimawh tak mai a ni a. Nau a lo pian a\anga nu hnutetui hnektir hian nausen thihna 20% hi a pumpelh thei a, tin, naute nu hnute ring lo chuan nu hnute ring te aiin a let 11 in kaw\halo an vei hma a, a let 15 in Pneaumonia an vei hma zawk bawk. .....avanga naute kum khat hnuai lam thihna pawh hi nasa takin a veng thei a. Tin, nu hnutetui ring naupangte chu an fing bik a, an upat hunah pawh ‘non communicable disease’ kan tih heng thisen sang, zunthlum te, thau lutuk te leh a dangte pawh an pumpelh duh zawk a ni. Chung bakah chuan nu tan Cancer a la veng tel cheu bawk a.

Nau a lo pian a, hnute tui pek hma a that chhan pawh nu hnutetui chhuak hmasa “Colostrum” kan tih mai hi naute tan chaw \ha a nih piah lamah taksa ral vengtu ‘Immunity’ a siam a. Naute a lo piana a hridanna lak hmasak ber an lo ti hial reng a ni. Rapid Survey of Chidren (ROSC) 2013-14 a neihah khan Mizoram chu naupiang darkar khat chhunga nu hnutetui pek kawngah 84.8% lai niin a ti\ha ber pawl kan ni awm e, amaherawhchu, “exclusive breastfeeding,” naute thlaruk a tlin thlenga nu

hnutetui chauh rintir kawngah erawh beisei lo takin kan hniam hle a, 44.5% chauh kan ni a ni. Mizo te rilruah hian naute thla 5/6 an lo tlinin nu hnute a kham tawh lo tia thil dang pek kan ching hle a, hei hi ti lo tura in hrilhhriat a pawimawh hle a ni. Tin, a hun taka chaw tha dang pek (Complementary Feeding) hi kan ngaih pawimawh a \ul hle bawk a, naute kum hnih a tlin hma chu chaw dang ei tawh mah se nu hnute la ngheitir loh a tha a, chumi atan chuan nu naupai leh hnute pelai te hnenah leh an chhungte leh

29September 2016

mipui vantlang hnenah te nu hnutetui pek pawimawhna chungchangah hmelhriattirna leh zirtirna pek te pawh kan uar a ngai hle a ni.

Kan department hma-sawnna tehfung pawimawh tak mai Infant Mortality rate(IMR) pawh a hniam ve zel a, SRS report-in a tarlan danin 2013 ah Mizoram IMR chu 35 a ni a, 2014 ah 32-ah a tlahniam a, 2015 SRS Report hi a la chhuak chiah lo naa kan state HMIS 2015-16-a kan IMR hi 22 a ni tawh a, IMR tihhniam zelna kawngah pawh nasa takin Breastfeeding hian a pui thei a ni. Tin, tunah hian nausen damlo enkawlna hmun Sick Newborn Care Unit (SNCU) hi pali (4) kan nei mek a, heng SNCU-ah hian 2015-16 chhung khan nausen damlo 1027 admit an ni. Hei pawh hian IMR chu nasa takin a ti hniam a nih a rinawm. Hetih lai hian, naupang an kum mila an buk rih zawng tha tawk lo erawh 14.8% lai kan nei a, hemi tih hniam kawngah hian hma nasa zawka lak a \ul hle a ni. Breastfeeding leh Com-plementary Feeding hi

tha taka kalpui a nih chuan heng nau buk zang te hi a tlem ngeiin a rinawm. Tin, National Health Mission hnuaiah hian Breastfeeding chungchanga inzirtirna pawh training hrang hrang IMNCI, NSSK, SBA leh IYCF ah te pek a ni mek zel a.

Naute tan nu hnutetui pek a pawimawhnate ngai pawimawhin India Sawrkar hmalakna hnuaiah Ministry of Health & Family Welfare chuan Programme thar a rawn chhawp chhuak leh ta a. Chu programme chu a hmingah MAA (Mother's Absolute Affection) tih a rawn vuah a, a awmzia takah chuan “Nu hmangaihna tluantling” a tih theih awm e. Hei hian nu leh naute inlaichinna atana nu hnutetui pek pawimawhzia pawh a tilang chiang hle a ni. He MAA Programme hi kum khat chhung, August 2016 a\anga July 2017 thleng kalpui tur a ni a, a tum ber pawh thil hran lutuk ni lovin hriselna kawnga kan thawktute thiamna thuam \hata, kan damdawi in te tih hmasawn a, khawtlangah leh kan damdawi in te chak zawk leh \ha zawka nu hnutetui pek

30 Hriselna

kawnga inzirtir leh in hrilhhriat te a ni a. Nau a lo pian a\anga darkar khat ral hma ngeia nu hnute hnektir te, thla ruk a tlin thlenga nu hnutetui chauh rintir te, leh thlaruk a tlin hnuah pawh chaw \ha dang pek bakah kum hnih a tlin thlenga nu hnutetui pek chhunzawm te hi \an kan lakna tur chu a ni a. Hemi atan hian mipui zingah, a bik takin nu naupai leh naute hnute pe laite uar zawka hrilhhriata zirtirna pek a ngai dawn a, chumi atan chuan khawtlanga hriselna lam kawnga kan hnathawktute ASHA te, Health Worker te leh Doctor te pawh zirtirna peka thuam \hat kan tum dawn a ni. Tin, zalen tak si, hahdam tak sia a nih dan tur taka nuin naute hnute a pek theih nan a chhungte, a bik takin an pasal te leh a mona chhungkuaten mawhphurhna an nei ve tih hi kan in zirtir a \ul hle bawk.

He programme kalpui dan hi a khat tawka enfiah a ni dawn a, district tit ha te chu lawmman pek an ni dawn a ni.

He Programme hi ram pumah August thla chhunga hman tan tur a ni a. Mizoramah pawh kan minister zahawm tak, Pu Lal Thanzaran 2nd August khan remchan zawkna avangin min hawnsak nghe nghe tawh a ni.

Tin, he programme hi kum khat chhung hman tur a nih angin district hrang hranga kan sawrkar damdawi in hrang hrangte MAA programme an kalpui dan te a khat tawkin enfiah an ni anga, chuta an tehna atang chuan district tit ha te chu lawmman pek an ni ang.

Mawiteahuang

* Judge khan, “Rinawm taka ka hna ka thawh mawlh mawlh laiin min man ringawt i tih hi a dik reng em? Anih leh eng hna nge i thawh thin reng reng? tiin a zawt a, ani chuan zawi sap hian, “E le, ruk ruk” zuk ti a!

31September 2016

THYROID

- Dr PArA, OSD, H&FW.

Thyroid chu eng nge ni? Thyroid chu kan taksaa \halbe (gland) kan tih zinga pakhat a ni a. Hrawkbawk hnung chiahah hian a awm a. Peng 3- ding lam leh vei lam leh a laita a nei. Thyroid hian mihring taksain a mamawh thyroid hormone(T3 leh T4) a pe chhuaka, he hormone hian taksa-in chakna(energy) a hman dan a control a, Protein a siam a, hormone dangin taksa bung hrang hranga a hnathawhnaah a pui a, chawtha insiamkualna(metabolism) a pui a, taksa bung hrang hrang thanna(growth) a pui a, calcium virvel a pui bawk a ni.

Thyroid Hormone awm dan (condition) hrang hrangte:

1. Euthyroid: Hemiah hi chuan thyroid-in pangngai takin hna a thawk a, a normal a ni.

2. Hyperthyroid: Hetah thung hi chuan eng eng emaw vangin thyroid hormone kha a nihna tur aiin a lo tam a, chu chuan taksaah dik lohna hrang hrang a lo thlen ta thin a ni.

3. Hypothyroid: Hetah hi chuan a normal aiin a lo tlem ve ta thung a chu chuan a chunga mi ni lo natna dang a thlen ve ta thung a ni.

Hyperthyroidism: A chunga sawi tawh ang khian Thyroid

hormone a normal level aia a lo san hian a natna hming kha Hyperthyroidism kan ti a. A lo awm theihna hi chhan hrang hrang a awm thei a. Chungte chu: Thyroid gland-ah inflammation (a chhan hriat kher loh-Grave's disease) emaw, bawk ( cancer ni kher lo) a lo awmin Thyroid hnathawh a lo buai ta thin a, chuvang chuan hormone kha duh aia tam a lo chhuah phah ta thin a ni. A lanchhuah dan tlangpui chu lum tawrh theih lohnate, thil nin riauna te, thinchhiatna te, chauh nghulh te, taksa rihna tlahniam te, haihawtna te, kutphah thlan dep depte, kut khur der der te, lungphu rang

32 Hriselna

leh phu dup dup te, sawi tur fak awm si lova hlauh neih deuh tlat te, mit pawngchhuak te hi a ni. Taksaa langchhuak lem lovin hyperthyroid hi a lo nih reng theih bawk. Tin, rai laiin Thyroid gland-ah natna awm kher lovin a lo sang ve thei a, Nau neih zawhah amahin a dam ve leh mai.

Hypothyroidism: A hniam lam a ni ve thunga, myxoedema ti pawhin kan sawi bawk thin. He natna hi rinaiin a tlanglawn ang reng viau. Iodine chi awm hma chuan Iodine tlakchham vang a ni bera, awrpuar kan tih ang chi khan an nei tlangpui. Iodine chi a lo awm tak hnu hian awrpuarte an awm ta mang lo va, Hypothyroidism natna nei an la awm tho si a, he natna hi natna hmuhchhuah loh (underdiagnose) zingah a tlanglawn ber pawl a ni. A natna lanchhuah dan tlangpui

chu vawt tuar theih loh riau te, lungphu muang te, chauh deuh nghulh te, taksa rihna lo sang ta riaute, sam tla nasa te, depression te, thi neih dan mumal lo te a ni. Nu-in nau a pai laia iodine a tlakchham chuan naute thlengin he natna hi a awm thei a ni.

‘Ka thyroid a’ tih ngawt chuan a chiang ta lo a nih chu!

A confirm/diagnose dan: Thyroid function Test (TFT) hmangin a ni a, Mizoramah pawh test theih a ni tawh. A result kha Doctor hriatpuina lova mahnia lo hrilhfiah (interprete) ve ngawt a him lo thei.

Tih tur:Hetiang insawiselna kan nei emaw hrawkbawrah bawk/vung awm nia kan hriat chuan Doctor rawn vat tur a ni.

Mawiteahuang!

@ Mama phone kha a dangdai ve mai mai a sin, wine shope chiah zuk phone tlang theih a!!!

@ An mikhualpa kha chaw a duh ve mai mai a sin, chaw eikham hlim te hian naupang ho hnenah ‘engtikah nge chaw hi kan ei leh ang’ zuk ti chhen \hin a!!

33September 2016

JAPANESE ENCEPHALITIS (J.E) CHUNGCHANG

Japanese Encephalitis (J.E) hi natna chi khat, Culex thosi-in virus hrik pai vawk a seh a\anga mihringa a kai chhawn \hin a ni.1. Engtin nge a lan chhuah? 1) Khawsik sang tak, 2) Kaih, 3) Hriatna ti buai, 4) Awm hle hle thei lo, 5) Rilru lam buaina, 6) Nikhaw hre lo Culex thosi in mi a seh a\anga ni 5-15-ah he natna hi a lang chhuak \hin.

2. Engtia in kaichhawn nge?1) Thosi chikhat, Culex thosi seh atanga kai a ni.2) Vawk leh tui sava lam chite hi he natna inthlahpunna (amplifying

host) an ni. 3) Thosi in he natna pai ran a sehin, he natna hrikte hi a la chhawng

a, chu chu mihringah a theh darh leh \hin a ni. 4) Mihringin vawk leh ran a\angin a kai thei lo.5) Thosi-in mihring leh mihring inkarah a theh darh thei lo.6) J.E. vei thosi in a seh a\angin a kai chhawn theih loh.

3. J.E hi engtia enkawl tur nge?1) He natna hi a bik a enkawlna damdawi a awm lo va, a \ul ang

zelin Doctor ten treatment an pe thin.2) He natna vei nia in ringhlelte chu a rang thei ang berin damdawi

in hnai ber pan vat tur a ni.

4. Engtin nge J.E. lak a\angin kan inven ang - Thosi seh lak a\anga invenna kawng hrang hrang heng 1) Thosilen zarte, 2) Thosi hlo kahte3) Thosi pian theihna tui tling tih bo.4) In leh a vel vawn fail eh5) Mimal invenna heng - Odomos, All Out, Good Nite, Tortoise

bakah, kawrban tluan leh kekawr tluan hak te tih \hin tur a ni.6) Ran in thianghlim taka enkawl leh chenna hmun a\anga a hla thei

ang bera dah tur a ni.

34 Hriselna

Awle, engpawh nise, kha t i anga t l angva l rua l pungkhawm zingah khan inkhelh ringawt ngaihtuah lova, zan lama nula zen lama lo ram\ang tawk hi an lo awm fo bawk nen, tournament laia court han hawn rap rap a ngaih chang a awm bawk \hin! titi a ti tam duh ang reng hle a ni.

A enga pawh chu nise, khang hun lai kha King George V, nitla seng lova roreltu Lim chuanna, pawisa lai-awng leh dere pate-ten Lal an hrawt lai leh Anna khatin kuhvakhawr paruk fai \hah a man lai hun, tuifinriat ral a\anga tangka cheng Rothang-puii an rawn thawn lai, kan babu leh babi-i ten thla khata Rs. 5/- an hlawh a, an intihtheih eu-kual hun lai leh \ul uk lova tairaw tiang an hawl thlak zen lai ngang kha a la ni miau a, tunlai hun anga Ration card-a hming chuang lo chhungkhat laina khual khuaa lo zin te, Zirtawpni tlai buh fairel

FootballTournamentRopui

PI DARI CUP - C. lAlthAnChhungA, B.e.e

(Chhunzawmna)

ruak tawh lama huphurhna nena, kan han mitsir ang hian, khang lal lal laia mikhual chamrei te kha chu, huphurhna nen mitmeng rang an la hmuh ngai lo chang ni lovin, khawkhat tlangval, inkhelthiam lehnghal ngat phei te kha chu an duh loh zawng an sawi palh ang tih an hlauh hliah hliah hun lai kha a la ni a, mikhual kha an duatin an neih thinglung-khawng tak meuh meuh nen an lo LALTHUTHLUNG keng cheibawl \hin a ni.

Tichuan, inkhel tur team te chuan field an luh dawn chuan Mizo artui hel hi an han hip pap pap a, chutah an rawn tlan lut ta dam dam mai a, diar hi an rawn khim lut far mai bawk a, an zinga knee cup rawn bun ngat phei kha chu ! keini naupangho kha chuan kan lo ngaisang mai mai thin khawp a, an thiam hmel bik riau hian kan hre tlat thin a ni.

35September 2016

Chutah an team captain khan chewing gum (NP) hi a team-te chu a han sem dan dan a, keini naupangho pawh chu chewing gum hlawh a ball liam um turin phur fahran hian field kotlangah chuan kan lo inring ve far bawk a, a dik tak chuan kamsir pan luai a lamkhuang hnai \hial \hin ngang kha kan la ni miau a, Sap thelret (chewing gum) ngat mai han \hial ve kha kan chak in ball liam chhar kha kan phur em em thin a ni. Chutah rifiri pawh a chu rawn lut ve ta a, sipai chhuti tih hriat tak mai hmel rum zet mai hi a ni a, lukhum bial (baret) a hmaa samak chuang hi lei fahran hian a rawn khum a, ball chu field laiah chuan a han dah a, chutah team captain ve ve te chu a han ko va, thah hmasa zawk tur leh kawr phelh tur zawk chu thum a han vawr a (team kawr te la awm ve hek lo, hriat hran nan a khawilam zawk emaw khan kawr an phelh a ngai thin a ni) chutah leh lam leh lam team-te chu a han chhiar leh dan dan a, chutah rifiri chu a han ham \hat mai a, chuveleh lehlam zawk a Centre forward chuan ball chu a

han thai zauh a, chutah an in pa-s-s.... an inchilh.... an ri nghal ta rup rup mai a.... ball awmna lam apiangah chuan an bawr lui lui zel mai a, chutiang kara ball rawn per chhuak chu a lehlam full-back-chu a lo inher rem te te a, a tu saw nge ka pass ang a, eng nge kan pawl tana \angkai tur a ni ang ? Tih chu hnai lo mai.... let a rem em avang hrim hrimin tha tawpin a han let phei ngheng mai a, lehlam goal a thleng phei thuak mai a, chutah mipui an lo au dur dur mai a, chutia ball thlawk phei chu lehlam pawlin a lo pet pial a, an\am huanah a lut.... chutah lehlam pawlin out an han theh a, pek tum bik em em pawh nei chuang lem lo chuan leh lam goal lamah a vawrh chho nghek mai a, a lehlam pawl thiampui pa chu a lo inkhawr khur khur a, khawi lamah nge ball a kal dawn tih pawh hisap hranpa lem lo chuan a lu chhip ngei mai hian chirhdiak per chuai khawp hian a lo head ngheng mai a, anmahni goal kham chungah chuan a head over ta liah liah mai a... entu mipui thiam ti lutuk chu an au dur

36 Hriselna

dur mai a. An mahni lo \antu, Leng-i te lah chu field kovah an bahsam ngil taka phiar kak in, kawr darpuk (sang) ha leh ngote-kherh leh Lenbuang\huam bihin, Afghan Snow rim nam rum rum chungin a kel rawl a kel rawlin an lo Vai bawngchaw zawng bo au ve vak vak mai bawk nen, khel thiam val rualte tan zawng thih tha teh meuh va \an a ngai reng a ni.

Mizo tlangval huaisen, tlawmngai, \hian chhan thih ngam, mihrang sahrang hmaah pawh zam ngai lo ten SI phur zawk nih hlau a, an goal an han chhan tak tak reuh mai \hin chu.. goal ban bul lawk lawkah hian an inpang-aw-zial ta tup tup mai \hin a...chumi karah chuan awrawl chhuah meuh in, “Khaw nge, keimah T-Ao a,” tia lo au lauh lauh tawk lah bo lo, a chang leh eng emaw ti ti hian tu pet ber nge tih pawh hriat hran loh hian ball hi a rawn per chhuak ve leh nawlh mai \hin bawk a, a chang leh patling na hre awm lo pui pui hi \hen nou chung hian ke zungpui thi sung chung hian an rawn bai chhuak leh vu vu thin a, field

bul vela tlangsam hnah hi an pawtzut \hawt \hawt a an nuai nawk nawka a tui chu an han tat ang nawk nawka an tlanlut ve leh mai thin a ni. |henkhat field laia thinrim engphiara lo intin zuau zuau tawk lah bo lo, mah se chutianga khelhpuite nena thinrim hmai-sa an inhmuh lai ngei pawh chuan, Board lam hawi hian an rawn nui phei leh sung \hin a, a chhan chu Board lam khan khelmawi lawmman an siam ve miau \hin si a.. chumi dawn ngei chu an tum ru ve ran \hin a ni.

A chang leh tlangval tlawmngai ball um laklawh tawh si te hi mi leikapuiahte hian an han tlan kai ang zak zak a, an zahzel hian in chhungah tui an han in pah thlazen lenghal a,a chang leh ball liam tur petchhuah paha tum loh deuh a feh kawnga thui tak tak zuk tlan liam ta lah bo lo!(Awmzeltur)

37September 2016

31st NATIONAL FORTNIGHT ON EYE DONATION25TH AUGUST TO 8TH SEPTEMBER, 2016

India ramah kum tinin National Fortnight on Eye Donation hi hman thin a ni a. Kumin (2016)-ah pawh ni 25th August atanga ni 8th September chhung hian 31st National Fortnight on Eye Donation chu India ram pumah hman a ni leh dawn ta a ni. He Eye Donation Forthnight hi kum 1985 a\anga India rama hman \an a lo ni tawh a ni. Mizoramah pawh programme hrang hrangte buatsaihin he hun bik hi hman mek zel a ni.

Mihr ing taksaa th i l pawimawh tak mai,thil reng reng kan hmuh theihna, hmuh tlang theihna min petu chu ‘Cornea’ (kawrnia) hi a ni. Cornea chu mit darthlalang kan tih mai hi a ni a, mitmu han en a, a lai taka dum bial chin hmaa awm fim tak hi a ni a, hemi kaltlang hian mit chhungril lamah eng (light) a lut a, kan thil hmuh chu eng nge a nih kan hre thin. Cornea (Mit darthlalang) hi a fim that loh emaw, a chhiat emaw chuan thil hmuh a chiang lovin mit a del hlen thei. Chutiang mitdelna, mit darthlalang chauh thatlohna avanga hmuhtheihna dal a lo nih hian chu mitdelna chu “Corneal Blindness” an ti a, Mizo tawng chuan ‘mit pual’ kan tih hi a ni.

Kan mit darthlalang chhiat avanga mitdelna (Corneal Blindness) lo awm chhan tlangpuite chu :-

1. Mit inhliam (Injuries) : Mizoramah hian mit inhliam avanga mitdel kan tam sawt hle a, kan mit hliamna chhan tam ber te chu, lungvawm, thil chhun, thil per, eg. buh kung leh dizai chhun, halpuah leh halzit, silai, silai lem, bomb leh puak thei dangte, Acid leh chinai kan te leh workshop leh thilsiamna (factory) hmuna chetsualna avangte in kan mit in mitdelna khawp hliam a tuar thei a ni.

2. Natna hrikin kan mit tina in pan (infection) a siam thei bawk a. Chu chuan kan mit darthlalang chu ti chhiain a dam leh hnu pawhin a lo paw

38 Hriselna

var a, eng a kal tlang thei lova, a en tlang theihloh avangin engmah hmu thei lovin mitdelna a thlen thin a ni. Hetianga mit p^n p<n avanga cornea a lo chhiat hian mit chhung lam dinhmuh a that loh tel si chuan cornea thlak chauhin mit a var thei lo a, mit thlak tur chuan mit chhunglam kha a tha pang-ngai a nih a ngai a ni.

3. Inthlahchhawn atang leh naupai laia nu damdawi ei dik loh avangin piantirh atanga mit darthlalang that lohna a awm thei bawk. Chuvangin Doctorte chawh chauh damdawi ei thin hi a him ber a ni.

4. Vitamin A tlakchhamna avangin Night Blindness (mi tmalh) leh mi tde lna /corneal blindness chi khat ‘Kerato-malacia’ a thlen thei. Keratomalacia hi ziaktu hmasa ten mit darthlalang tuiral tiin an lo dah a ni.

5. Leprosy (phar) natna avangin Corneal blindness a awm thei bawk.

Invenna lam : Mitdelna chhan tam tak

chu kan fimkhur tawk loh avang te, eichhiat luat avang te, kan ngaihsam em avangte leh nachang kan hriat loh avangte a ni fo, mitdelna tam tak te hi pumpelh theih a niin a ti na thei laka inven theih a ni. Mitdelna chhan kan sawi takte laka inven kawngah hengte hi hria ila:-

(i) Mitna hri (Infection) reng reng chu a natna chhan dik tak hriata a enkawl dan tur dik taka enkawl a tul a. Mahnia damdawi inchawh mai lovin damdawi lam thiam te a rang thei ang a rawn thuai a tha ber mai. Mahnia damdawi inchawh chawp leh damdawi dik tawk lo hman avangin awlsam tea dam thei kha, mitdelna thlentu a ni hlauh thei. Mahni leh kan chenna vel vawn fai hi mitna kan neih lai chauh pawh ni lovin englai pawhin a pawimawh hle bawk.

(ii) Mit hliamna hi pumpelh tur chuan fimkhur hi a venna a ni a. “Tihpalh a lawm, engtin nge kan ven tak tak theih ang?” ti mai lovin, mit tihpalh theihna laka fimkhur tur leh mit enkawl danah te dimdawi zawk leh

39September 2016

fimkhur zawka kan enkawl chuan mit tih hliam palh leh mitdel mai theihna lakah kan veng him thei dawn a ni. Kan mit in hliam a lo tawha kan hriat tur pawimawh chu, te lua awm lova daktawr hnen pan thuai hi ani. Mahni thu a lo thai emaw, lo nuai emaw hi a him lo hle a ni. Tin, workshop leh industry/factory neite pawhin kan hnathawk te chu hmanraw him leh tha hman tir zel tur a ni.

(iii) Vitamin A tlakchhamna laka invenna : Kan taksa mamawh tawk Vitamin A telna ei tum hram tur a ni. Thlai leh thei atangtea hmuh mai theih a nih avangin sum senga damdawi (Vitamin A) lei kher lovin, ei relna kawngah taksa tana tha tur ngaihtuah chunga buatsaih a tha. Vitamin A tamna te chu - Thingfanghma leh theihai hmin, mai tai, carrot, thlai hnah hring, artui (chhungmu), sangha (nghapui thau), sathin (liver) te an ni. Tin, Vitamin A tlakchhamna hi naupangah a tam bik a, Health Sub-Centre-ah a thlawnin thla ruk danah kum nga hnuailam naupangte pek

thin an ni. Chuvangin kan fate mitdel tur ven nan Sub-Centre-a Vitamin A pek thin te chu kan fate kan ei tir ve ngei tur a ni.

Tihdamna lam (Eye Donation - Thih hnua mit pek) : Kan mit darthlalang hi eng vang pawha a lo del hlauh a nih pawhin tunlai thiamna sang chho zelah a thlak theih dan a awm tawh a. Chu chu ‘Corneal Transplantation’ an ti a, mitthi mita cornea kan tih lai kha la in mi nung mita cornea tha lo lai chu thlak tur a ni. Chutianga thih hnua mite tana mit pek chu Eye Donation an ti a. Mit pe phalte chuan an thih hnua an mit an pek phal thu mi pahnih tal hriatpuinain ziakin an dah ang a, hriatpuitu zinga pakhat chu an chhungkhat hnai an ni tur a ni. Chutianga intiamte chu Eye Bank-a thawktu ten chhinchhiahin register fel takin an vawng ang a. An thih atanga darkar 6 chhung ngeiin daktawr ten a hmunah kalin fimkhur takin an la ang a, a mamawhtute hman atan Eye Bank-ah an dah tha dawn a ni. Thisen kan pekin Blood Bank-ah dah\hat a ni ang hian, mit pek te chu Eye Bank-ah kum 1 thleng a

40 Hriselna

dah that theih a ni. Mizoramah pawh Civil Hospital, Aizawlah Eye Bank hi awmin Corneal Trans-plantation hi tih theih a lo ni ta a.

Tunah hian India ramah mit darthlalang that loh avanga mitdel (Corneal blind persons) hi mi maktaduai li (4 millions) vel zet awma chhut a ni a. Hetiang mitdelna nei hi kum tin mi singnga (50,000) atanga nuaihkhat (1,00,000) in an belh reng bawk. Mit pe phal te atanga mit dawn zat erawh chu singnga (50,000) chauh ani thung Chuvangin Eye Donation (Thih hnua mit pek) lamah tan lak a ngai hle mai. Mit thlaktawh zingah hian a chanve 50% vel chu kum 5 chhungin thlak nawn leh ngai an awm fo thin a ni.

Mit pe thei lo \henkhatte:-

Thihchhan hriat lohA chhan hriatloh a thluak lam natnateSepticaemia teLeukaemia teHodgekin's disease (thalbe cancer) teActive Hepatitis te

Cruetzfel Jacob disease teUi a hri vanga thi teAIDS natna vanga thi te an ni.

Dt 31st July 2008 ah khan Aizawl Civil Hospital ah Mizoram Eye Bank awm chhun leh hmasa ber hawn a lo ni ta a, chumi hun atanga tun hun thleng hian mit pe tura in register tawh zawng zawng chu mi 4333 an tling tawh a, mit pek ngai, a dawngtu tur in register hi mi 277 an awm tawh bawk a ni. Tun thlenga thih huna mit pe tawh hi mi 221 an tling tawh a ni. (mit pe 221x2 (mit)=442)

Dt 25 Sept' 2009 khan vawi khatna atan Mizoramah Corneal Transplant hlawhtling takin Civil Hospital, Aizawlah tih a ni a, Hemi tum hian Shankara Deva Netralaya Eye Institude (Guwahati) leh Eye Department Civil Hospital, Aizawl te tangkawpin Mizorama la thleng ngai lo mitthlak hmasak ber chu an lo hlenchhuak ta a ni.

Mit darthlalang (Cornea) hi sum leh pai neih vang ngawt a lei theih a ni lo va, mitthite mit donate atang chauh a pek

41September 2016

NACHHAWKNA (Paracetamol)ENG NGE A NIH?

Mizovi 'n nachhawkna kan t ih mai Paracetamol (Acetaminophen) hi a larin nachhawk zangkhai nana ei uar ber leh lar ber a ni a. Khawvel pum khawii lai ram leh hnamah pawh mihringin na chi hrang hrang chhawk zangkhai nana an hman leklam ber a ni a. Naupang te ber atanga lian ber thlengin a hming hi hre lo an awm lovang tih tur khawpin a lar a ni. He damdawi hi Paracetamol; Acetaminophen; Tylenol leh Aspirin tia hriat lar leh zawrh a ni bawk thin. Damdawi chelek ber leh leklam ber a nih avangin mitin in kan chhawr tangkai em em theuh a ni.

Ei dan tur: Puit l ing tan 1 gram (1000mg) vawi khatah bak ei loh tur a ni. Zu in mi tan zu nen emaw zu ruih laia ei loh tur tih hriat reng a µul. Tin, a tlangpuiin Paracetamol hi naupang kum 2 hnuai lam tan a him lo tih hriain eitir loh hi tha bera ngaih a ni a; eitir a tul emaw eitir duh tan erawh doctor rawn phawt thin tur a ni a; mahni thu a pek ve mai mai loh tur. I ei apiangin tuisik thianghlim nen ei la; tui tel lovin a hauvin ei ching reng reng suh ang che.

A nghawng theih te: Allergy, lei vung, thaw chham, hmui vung, hrawkna leh hmai vung te tan ei fimkhur a tha

hle. Khawsik leh luakchhuak, chaw ei tui lo, pumna, zun rawng danglam, ek dum, thinlian, ek harsatna te i neih phah chuan Paracetamol i ei lai chawlhsan la, Doctor thiam rawn vat ang che. Nangma thuin i duh dan danin ei mai mai ching lo la a tha ber.

Ei theihnghilh loh tur: Doctor-in i mamawh leh ei zat tur a sawi ang chiahin theihnghilh miah lovin ei la; i theihnghilh palh pawhin eizui nghal vat la; a dawtah i ei leh hun a hnaih lutuk erawh chuan ei lo law law la, a dawta i ei leh hun atan khek law law ang che.

42 Hriselna

ALZHEIMER Alzheimer's avanga buai fe fe kan awm ta nawk mai a. Han inven theih emaw tihdam leh theih emaw a nih si loh avang hian a khawlh em em tih hian a sawifiah lo hial a ni. Anmahni chu thu hran ni se a enkawltu leh buaipuitute mawlh mai hi an khawngaihthlak a ni.

A pawimawh ber te zinga pakhat chu Alzheimer's hi eng ang nge tih zir hi a ni. Kum a lo upata kan lo tar ang pangngai hi a ni lo tih hriat tur. A tira alzheimer's lan chhuah dan chu memory loss a ni ngei mai a. Chu chuan ni tin a nun dan phung pangngai a tibuai a, ni leh hun pawimawh theihnghilh te, thil eng emaw zawh nawn zawh nawn te. Mahni pawh a hriat theih mai awm hriat loh vanga chhungte leh \hian te, “Eng nge ni kha?” tih reng mai te hi a ni. A chang chuan an ngeiawm viau thei a, mahse mimal taka huat thu a lak chi a ni lo tih hi hriat reng tur a ni.

D a w h t h e i h a n g a i : Alzheimer's disease avanga harsatna nei i biakin naupang anga biak a \ul \hin. I aw ti hniam la, thumal mawl tak, sentence i hman dawn pawhin tawi sela, i biakin an mit taka en tur a ni. I thil hrilh reng reng chu a mawl thei ang berin sawi la, sawi duah

tur a ni lo. Thil i hrilha a hriat loha i sawi nawn leh dawnin i sawi hmasak ang chiah khan sawi tur. Ni tin tihdan phunga i neih tur chu a kut vuanin a tih tur hrilh la. Inhnial pui dawn ai chuan a thinrimna kha hlim hmel taka chhangin emaw han kuah leh fak te a fel avanga lawmman pek ang chi tih chin tur a ni. Alzheimer hi rilru leh ngaihtuahna a thil awm lo lang thut a nih thin avangin fimkhur a ngai.

Remruat: I enkawl tur leh i hmaa awm i hriat chian tawh chuan sum leh pai lamah engtin nge tih leh amah enkawlna tura ruahmante hriat chian a \ul em em a, thuthlukna te siam thei tawh lo mah se tu kutah nge an sum leh pai leh rote an dah duh tihte pawh hriat lawk a \ha.

43September 2016

AYUSH IN MIZORAMDr. lAlChhuAnsAngA PAChuAu,BHMSConsultantNationalAYUSHMission,Mizoram

Tun \um chu AYUSH chungchang hi han bihchiang chhin teh ang u. AYUSH tih hming hrim hrim hi chu kan hre nual tawh hlawmin a rinawm a, AYUSH damdawi hmang tawhte pawh \hahnem tak kan awm tawh tih kan data a\angin a lang bawk a ni. A hming hrim hrim hi chu kum 2003 khan a lo piangchhuak chauh a. AYUSH tih a nih hma hian kum 1995 a\ang khan Indian Systems of Medicine and Homoeopathy (ISM&H) tia sawi \hin a ni a.

A hming a\ang hian a kawh tum chu a hriat sa nghal viau mai - Indian Systems of Medicine leh Homoeopathy hmanga natna enkawlna a ni a. Indian Systems of Medicine tia hlawm khata han dah hian a huam zau hle a, Indian system hi chi hrang tam tak a awm a, a mal tin hi a hranpaa chawilar a nih loh chuan thlauhthlak bik a awm thei dawn nia a lan avangin, hmasang a\anga India rama damdawi lam thiamna lo awm tawh te - Ayurveda, Yoga & Naturopathy, Unani leh Siddha te chu chawi lar a lo nih theihna turin ISM&H tih chu AYUSH (Ayurveda, Yoga & Naturopathy, Unani, Siddha

and Homoeopathy) tiin thlak a lo ni ta a ni. 1995 a\ang khan Ministry of Health & Family Welfare hnuaiah Department puitlingah hlankai niin, kum 2014 a\ang phei kha chuan Ministry of AYUSH siam niin chak lehzuala hmalak chhoh a ni ta a ni.

Mizoramah hian AYUSH zinga System of Medicine awm ho hi kan hmelhriat nual tawh hlawm awm e. Homoeopathy bikah hian kum 1984 a\ang khan Central Council for Research in Homoeopathy (CCRH) hnuaiah “Clinical Research Unit (Homoeopathy)” neiin Aizawl Civil Hospital-

44 Hriselna

ah Doctor puitling (Research Officer/Scientist) rawn theihin an awm tawh a, kum 30 chuang zet chu kan lo hmang tawh tihna a ni. Homoeopathy hi kum 1796-a German Doctor, Christian Friedrich Samuel Hahnemann-a’n damlo enkawl dan a duanchhuah a ni a. A hunlaia damlo enkawlna rawva tak tak leh damdawi chak tak tak an hman \hin chu hmang ve duh lovin, damlo enkawlna dam zawk leh an damdawi hman \hin te chu a side effect awm lo thei ang ber tura zirchiangin he system hi a lo duangchhuak a. A hnulamah leh tunlai thleng pawhin mi thiam leh zirbing mi \hahnem takin Homeopathy hi zir chiangin an tichangtlung zel a, tunlai mil zela herrem a ni chho zel a ni. Homeopathy hmanga inenkawlna hi Dr. Hahnemann-a’n a duanchhuah hma daih tawh khan Father of Medicine, Hippocrates pawh khan damlo enkawlna'n a \hat thu a lo sawi tawh a ni.

Mizo zinga zirchhuak hmasa ber chu Dr. C. Lallung-hnema niin, AYUSH hming pian hma daih, kum 1999 khan

a zir zo tawh a. A degree hi Bachelor of Homoeopathic Medicine & Surgery (BHMS) niin Homoeopathic Doctor kan tih kha a ni a. Ani hnu lamah hian Homeopathy bakah Ayurveda zirchhuak rawn awm ve nek nekin, kum 2013 chhung khan Mizoram Health Service hnuaiah MPSC kaltlangin “Medical Officer (AYUSH)” atan a vaiin mi 10 a ngheta lak an ni a, tichuan tunah hian Mizoram Sawrkar hnuaiah regular post 11 a awm mek a ni. Heng bakah hian a nghet lovin National Health Mission (NHM) hnuaiah mi 60 chuang an thawk mek a, National AYUSH Mission (NAM) hnuaiah mi 9 leh Health programme dang dangah eng emaw zat an thawk mek bawk. Tin, Sawrkar hmalakna zarah kumin a\angin Clinical Research Unit (Homoeopathy), Aizawl Civil Hospital-a thawk turin a ram leilung fa mi 3 lak an ni ve ta bawk. Mizorama AYUSH Doctor te hi Homeopathy leh Ayurveda Doctor chauh an la awm a, tunah hian system dang dangah pawh degree zirlai mek

45September 2016

an awm deuh vek tawh niin hriat a ni bawk.

Mipui nawlpuiin kan hriat atan ka duh chu, AYUSH Doctor kan tih \heuh \heuh te pawh hi an zirlai a inang lo thei viau mai a. An damdawi hman te, an zir dan te pawh a inang lo thei hle a ni tih hriat a \ha awm e. AYUSH hnuaia degree course ho hi kum 4 leh a chanve zirlai bakah kum 1 chhung Internship Training an pass vek hnuah chauh practice phalna (licence) hi an Council-in an pek a ni a. Tin, an zirlaia an exam zawng zawngah hian pass mark chu 50% niin, kan doctor zinga a thiam lo ber pawh hi a zirlaiah chuan mi vantlang boruak han hip pha an ni zel tihna a nih chu! Medical degree zawng zawng (Allopathy - MBBS pawh) hi an syllabus chu a inang tlangpui deuh vek a, system hrang an nihnaah erawh chuan uar lam bik leh thlauh thlak lam bik erawh chu an nei \heuh thung a ni. Fiamthuna’na AYUSH Doctor-te “Hnahthel daktawr” tih mai mai chi chu an ni lo deuh a ni.

AYUSH hnuaiah chuan

Yoga leh Naturopathy Doctor te hian damdawi an chawh ve lo tih hi hriat tel a \ha awm e. Tin, Yoga bik phei hi chu System dang doctor-te hian an khawihpui lo a, an syllabus-ah a tel ve lo hrim hrim tih hi hriat tur a ni a. AYUSH Doctor-te'n Yoga an thiam vek tur anga ngaihna pawh hi bansan tur a ni, an mahni mimala an lo zir a, an lo thiam a nih chuan thuhran a ni a. Degree level-ah chuan Yoga hi Naturopathy nen inkawpin Bachelor of Naturopathy and Yogic Science (BNYS) tih a ni a, Mizo \halai mi eng emaw zatin an zir mek a ni. Tunlaiah degree lem leh University/College lem tam tak a awm a, hetiangah hian AYUSH hnuaia degree leh licence awm chu anmahni Central/State Council hran neiin an awm zel a, finfiah dawn pawhin a theih reng a ni. Mizoramah chuan Homoeo-pathy bikah State Council kan nei tawh a, anni phalna tel lo chuan Mizoram chhungah Homoeopathy damdawi lo chawh ve ngawt phal a ni lo a, Doctor licence pek leh cancel-sak thlenga thuneitu an ni.

46 Hriselna

System dangah pawh zirchhuak an rawn tam zel ang a, State Council hi neih theih zel a ni.

Kum 2014 kum tawp lam khan India ram puma AYUSH system hrang hrangte chawilar a nih theihna atan leh scheme hrang hrang awm tawh sa te hlawm khata chak zawka kalpui a nih theihna atan National AYUSH Mission, NAM tia a lamtawia sawi chu duanchhuah a ni a. He Mission hi Mizoramah pawh State Sawrkar kaihhruainain chak taka kalpui a ni a. State Drug Testing Laboratory, Zema-bawk te thuam \hat niin, tunah hian damdawi endik theihin thuam \hat a ni tawh a. Tualchhung damdawi siam-chawpte pawh endik vek theih tura ruahman niin, Mizo damdawi te thianghlim takin kan sawngbawl thuai thei dawn a ni. He mission hnuaia hnathawh ropui tak pakhat chu Thenzawla Integrated AYUSH Hospital kan nei thei hi a ni a. Hei hi Homoeopathy leh Ayurveda hmanga damlo enkawlna hmunpui tur a ni dawn a. Tunah hian Doctor,

Nurse leh Paramedical team \ha tak hnuaiah OPD-ah damlo enkawl \an niin, admit pawh an nei nual tawh a ni. Mizorama AYUSH hma-sawnna hian \halai mithiam hna nei lo mi eng emaw zat tan eizawnna a siamsak a, hei hi damlote'n damna an chan baka he Mission hlawhtlinnaah a ngaih theih bawk awm e.

AYUSH hian mipui nawlpui hriselna lama hma-sawnna tur tam tak a keng tel a. Damloh hnua damna atan mai ni lo, hrisel laia hrisel taka awm reng theihna atan kan doctor-te rawn fo turin kan inngen ni se la, chu chu AYUSH tum bulpui ber pawh a ni. I damloh chuan i eizawnna a buai a, i chhung-kua, khawtlang leh ram ei leh bar zawnna thlengin a nghawng thei tih hre reng la, damloh hnua doctor rawn chauh tum loin, damlo lo tura daktawr rawn \hin turin AYUSH OPD -ah lo leng lut fo ang che.

47September 2016

KEIMAHNIMizorama TB dinhmun

TB control society tarlan dan in tum kum Jan-June thla thleng khan Mizorama TB vei mi 1140 zinga mi 925 te chu HIV hrik an kai leh kai loh thisen test an ni a, chung zinga mi 106 te chu HIV hrik an pai tih hmuhchhuah a ni. Mizo-ramah hian chawhrual in nitin TB vei thar mi 5-7 zel hmuh-chhuah ang a ni. Kum 2015 chhung ringawt khan TB vei thar mi 2088 hmuhchhuah an ni.

Dt. 28-7-2016 khan Dr. C.Lalzarliana Jt. Director (M) leh Pi Lalsawmi IV grade (DHME)te pension thlahna neih a ni.

Ni 28 July khan Pu F. Romawia (52) IV grade (CMS a thawk) chu pum lam thatlohna avangin a boral a,an chenna Zotlangah vui a ni. Lusun chhungte kan tuarpui tak zet a ni.

August ni 18/8/2016 (Ningani) hian IGHC leh Health Department hotuten

Hotel Floria Conference Hall-ah Pu Lalrinliana Fanai, Health Commissioner hovin Mizoram Institute of Medical Education & Research (MIMER) din dan tur an sawi ho.**

He meeting pawimawh takah hian Mizorama Medical College \ha tak, International Standard ni chho thei tur din a nih theih nana International Partnership din dan bakah Mizoram chhunga mipuite hriselna \ha taka record theih dan tur te, Nursing Graduate ten International-a hna an thawh theih dan tur te bakah Damdawi lama thawktu Technical mi chi hrang hrangte chherchhuah dan tur pawh ngun taka sawiho a ni.

August ni 18 (Ningani) hian National Health Mission hnuaia Aizawl East District h n u a i a A S H A , V i l l a g e Health Sanitation & Nutrition Committee member-te pualin Chanmari Hall-ah Training on VHSNC neih a ni a. Mipui vantlang ten tun aia hriselna zawk an lo neih theih dan tur leh hriselna hi mipuite ta a nih ang

48 Hriselna

leh a mawhphurtu pawh mipuite bawk an nih dan te zir ho a ni a. Hmalak zel dan tur te sawiho a ni.

August ni 17, 2016 khan Archive Hall, Babutlang-ah Swachh Bharat peng prog-ramme pawimawh tak Kaya-kalp hnuaia Hospital faina leh hospital chhehvela natna inkaichhawn theih laka invenna bakah damdawi in thli sawngbawl dan chungchang zirhona hun neih a ni a. Tin, he training-ah hian IMR report thar ber zir chianna leh tlangzarhna hun hman a ni a. Dr. K. Lalbiakzuala Mission Director, NHM in hun a hmanpui.

August ni 4 chawhma dar 10:30 khan RSBY State Level Review Meeting cum Grie-vance Redressal chu Pu Lalrinliana Fanai, IAS, Commisioner & Secretary, H&FW hovin IPR Conference Hall-ah neih a ni.

Manipur Churachanpur leh a chhehvelah Japanese Encephalitis a len avanga lo inralrinna leh JE chungchanga ramri dep khaw hrang hrang dinhmun zirchiang tura Expert

Team tirhchhuahte chuan August ni 9 a\anga ni 11 chhung khan Sakawrdai leh a chhehvel fanga hun an han hman zawh hnu ah August ni 12, 2016 khan Aizawl an lo let leh ta.

Heng Expert Team te hi an vaiin 13 niin Dr. Pachuau Lalmalsawma, State Nodal Officer, IDSP in a ho va. August ni 9 khan Sakawrdai an thleng chho va. Hemi ni hian Sakawrdai khaw chhunga thosi te manin uluk taka zir chianna neih a ni.

Damdawi in faina leh kawng hrang hranga hma-sawnna tur atana programe pawimawh tak Kayakalp chungchang sawihona leh gyidelines chungchang training pawimawh tak mai, Aware-ness Workshop on Kayakalp and Dissemination of Guide-line 2016-2017 chu July ni 22, 2016 (Zirtawpni) chawhma dar 10 khan Civil Hospital, Aizawl Conference Hall-ah neih a ni. Dr. K. Ropari, Principal Director, H&FW chuan he hun hawnna hi hmangin a hmanpui.