Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Pas kûlni kawa
SUMALNIN/SUMALNINI SINSNI LÂNI
United NationsEducational, Scientific and
Cultural Organization
Publicado en el 2015 por la Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura (UNESCO),7 Place de Fontenoy, 73752 Paris 07 SP, Francia
En el marco del Programa de los Sistemas de Conocimientos Locales e Indígenas (LINKS), Sector de Ciencias Naturales
© UNESCO 2015Todos los derechos reservados
Los términos empleados en esta publicación y la presentación de los datos que en ella aparecen no implican toma alguna de posición de parte de la UNESCO en cuanto al estatuto jurídico de los países, territorios, ciudades o regiones ni respecto de sus autoridades, fronteras o límites.
Las ideas y opiniones expresadas en esta obra son las de los autores y no reflejan necesariamente el punto de vista de la UNESCO ni comprometen a la Organización.
Cubierta: Julia Cheftel
Impreso en Francia
Para mayor información, por favor contactar a:Douglas Nakashima y Serena HecklerSección de las Pequeñas Islas y el Conocimiento IndígenaUNESCO, SC/PSD/SII1, rue Miollis, 75732 Paris Cedex 15, [email protected]@unesco.orgwww.unesco.org/links
Wark yamnin/yamnini balna tangâwa
Kilitna
3
Preschool Teachers book cover 2015.indd 3 23/11/2015 10:20
Equipo de desarrollo del curriculumRosalío Miguel Castro*, Rigolain Hernández*, Demetrio Antolín Jacobo*, Elizabeth Salomón McClean, Wapolio Ricardo Patrón*, Amancio Taylor Ramón*, Celia Rener Ramírez*, Isidro Martinez (MINED), Gustavo Madrigal (MINED), Santos Duarte (MINED), Sabelino Smith (SEAR), Maritza Alemán (MINED), Mabel Guevara Urbina, Leyla Barbosa Toribio, Serena Heckler (UNESCO)
Miembros participantes del equipo del libro “Conocimientos del Pueblo Mayangna sobre la Convivencia del Hombre y la Naturaleza: Peces y Tortugas”Nacilio Miguel Frithz, Francisco Solano González Dixon, Orlando Bruno Arcangel
Equipo de coordinación UNESCO-LINKSSerena Heckler, Douglas Nakashima, Jonathan Baker
Agradecimientos especiales por su valioso aporteAlberto Lopez (MINED-SEAR Bonanza), Faran Dometz (MINED), Guillermo Lopez (MINED), María Elsa Guillén (MINED), Pastor Ingram Leiva (SEAR), Roberto Paramo (UNICEF), Dr. Juan Arríen (Comisión Nacional de la UNESCO), Claudia Valle (Comisión Nacional de la UNESCO), Rosalyn McKeown (UNESCO), Marco Zolly, Sergei Yurevich, Guillermo Alejandro Rodriguez
Revisores del mayangnaWapolio Ricardo Patrón, Amancio Taylor Ramón, Demetrio Antolín Jacobo, Rigolain Hernández, Rosalío Miguel Castro, Elizabeth Salomón McClean
Diagramación y producciónJulia Cheftel (UNESCO-LINKS)
Revisora del españolKatya Villarreal Rodríguez
* Equipo de la Educación Intercultural y Bilingüe-Panamahka (MINED), Bonanza
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 1 04/12/2015 12:13
2
Kûl sumalyang balna yakat Bukni adi/aka wark yamnin/yamnini wauhnitaya dawi yaihnit yakat wauhtaya ûk nining lauwa kidi/yaka, pas kûlni kawa kilitna bâs yakat nining lauwi baisa buk bin/bini ûk as kapat minit lakwi. Adi/aka yamna kûl tunan dûwa wark yamnin/yamnini bukni wisamni dûwa yakaupak sumalnin/sumalnini sinsni lâni balna kidi/yaka walwi dûna Mayangna pâni balna yak muih dawi dî nining bang yakarak kulninna lâni amang lalawa: Waspa dîni dawi Kuah karak yakaupak sumalnin/sumalnini tunan bukni as (1) dawi bû (2) balna karak, kalpakwi yamna mayangna kûlni tunan dûwa muihni balna dawi wark yamwa UNESCO – LINKS muihni balna karak, kûl sinsni lâni tadimunwi yamwa yakat Mayangna yalahwa lâni yakat. Baisa yul mahni kalahwa kidi/yaka laih adi/aka bukni akat, kaput bik baisa dî mahni mai yulwi.
Walabis ahal yayal wark yamnin/yamnini bukni kidi/yaka amput/ampu yus yamna atnin/atnini alasna karak dawi yakisdinin/yakisdinini kidi/yaka tâni dûna atnin/atnini dawak bik kûl sumalyang yakat nining lauwi amput/ampu wark yamna atnin/atnini kidi/yaka, kal uduhna balna nitnina lâni yakat talwinah. Sumalnin/sumalnini tuna kidi/yaka yamwi amang lânin ki, dawak bik sinsni lâni balna kidi/yaka uduhwi talnin ki dî lan kalwa munah yakisdana balna kaupak dawi wark yamnin/yamnini sâtni ûk balna karak.
Wark yamnin/yamnini balna kidi/yaka kûl kayang yakat sans as kalawi lan kalnin/lan kalnini Mayangna sinsni lâni balna. Adi/aka amput/ampu sumalnin/sumalnini wauhnitaya kidi/yaka uduhna arungka kau yamna sîmh wark yamnin/yamnini bukni wisamni kau dûwa kaput/kapu. Uduhna bani yakat yakisdinin/yakisdinini sâtni yamwi walabis ahal yayal alasna dûnin/dûnini lânina parasni yamwa yakat, diyamda balna kidi/yaka dawi sinsni lâni dûda kidi/yaka mayaihkit kau dî niningh dûda balna kidi/yaka Mayangna pâni balna yakat kau palni yuldarang kat Waspa dîni dawi Kuah karak, dî kasna balna yakat ilpni lâni yulni dawi panabas sâtni kau Mayangna yakat yayamwa kidi/yaka.
Wark balna as as kidi/yaka pâ tanituna balna dawak muih barak balna bik sak atnin/atnini nitki, kaput bik adika/aka dî wisamni lankalna as ki pâ muihni balna bitik nining yakat dawak bik kûl sumalyang nining yakat bik. Adi/aka sinsni lâni wirihna muih barak dî amang lâwa dawak walabis balna niningna yakat dî nuhni/nuhnini as ki umani taimni kau sinsni lâni amang lâwa kidi/yaka, adika sumalwa tunan kidi/yaka yamni amang lâwa tannika laih awaski kaunah walabis balna muih yak rispik munnin lan kakalwi. Kidi/yaka yulni, kûl sumalyang balna dî amang lâwa muihni yakat kulnin/kulnini laihwi dû kiunin/kiunini wark yamnin/yamnini awarni yakat.
Sumalnin/sumalnini sinsni lâni balna kidi/yaka dawak wark yamnin/yamnini balna wauhnitaya ûk nining lauwa kidi/yaka ulna ki yulni bû kau Panamahka dawi Yuskuh. Kauhna bayalni bin as karak sahyakwi dawak yul balna Yuskuh kau kidi/yaka wasautni kayah bâni kau rawasna/ulna dûwi. Aput laih kûl sumalyang kidi/yaka kapahni talwas karang yulwi talwi amang lânin/lânini nining yakat.
Kûl sumalyang balna yakat diyulnin/diyulnini sumalnin/sumalnini sinsni lâni kidi/yaka dawi yulni kidi/yaka nining kana atnin/atnini wark yamnin/yamnini wauhnitaya sâtni kau ban yuldarang kat wayani nuhni/nuhnini kau wauhtaya pîs dakna, tunbalak kau dawi wark wauhnitaya yakat yamnin/yamnini balna. Kaput/kapu tâni dûwi alasna dî yamnin/dî yamnini yakisdana balna yakat, kûl sumalyang balna kidi/yaka nining kana karang wark yamnin/yamnini sâtni alasna karak, yulna atnin/atnini sumalnin/sumalnini tuna wisamni kalahwa kidi/yaka dawi diyulna atnin/atnini amput/ampu main talnin/talnini.
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 2 04/12/2015 12:13
3
Yul tunan balnaKûl amput/ampu yamnin/yamnini sinsni lâni uduhna kidi/yaka 4
Sainni balna yulwi talnin/talnini 6
Sinsni lâni yamnin/yamnini nuhni/nuhnini bitik yakat 7
Rabutna paskau sumalwa tunan balna 10
Sumalwa tunan uduhna 2: Muihki main talik amang lâtayang
Nining kawa tâni 1: Dî balna libitwi talwa 13
Sumalwa tunan uduhna 3: Wanaihki balna kalpaktik yamtik alasna dûtayang
Nining kawa tâni 2: Ûpas yakat lâni balna 17
Nining kawa tâni 3: Ûpas muihni balna wark yayamwa kidi/yaka 20
Nining kawa tâni 4: Walabis yulni rawasna/ulna bin/bini 23
Sumalwa tunan uduhna 4: Pâki ritsni kidi/yaka main talik yus yamtayang
Nining kawa tâni 5: Muihni minit pîsni balna 29
Nining kawa tâni 6: Waspa dîni dawi kuah balna amput/ampu kal sasahwa 33
Nining kawa tâni 7: Dîwail balna kidi/yaka nuhni/nuhnini kulta main talah 37
Sumalwa tunan uduhna 5: Alas yalahwa sauni pîs daklana yakat yalahtayang
Nining kawa tâni 8: Mâ sauki pîs daklana dînin/dînini ubunin/ubunini, alasna dawak û mahawa balna kat 42
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 3 04/12/2015 12:13
4
Kûl amput/ampu yamnin/yamnini sinsni lâni uduhna kidi/yaka
Kûl amput/ampu yamnin/yamnini sinsni lâni wisamni uduhna kidi/yaka kûl ûni pasyakat baisa kau yamni sumalnin/sumalnini. Kaput laih sahyakna as yakat nining kawi yulni tunan bahwa balna bitik yakat, amput/ampu sinsni lâni yamwi kiwa bitik yakat rabutna as pasyakat bang kidi/yaka kalahna atnin/atnini Waspa dîni dawi Kuah bukni yakat dawi kûl kayang balna bukni yakat.
Pas sahyakna yakat dûwi yulni balna mahni kau tunan bahwa yakat; kulna tâni dûwi dawak nining kawa tâni bik, amput/ampu laihwi talnin/talnini as yamnin/yamnini dawak ûk balna sinsni lâni dûwa yakarak:
1. Sahyakna aswa kidi/yaka yakat yulni balna bitik kawi tunan bahwa kulna tâni, nining kawa tâni laihwi talwi nining kawa yakat dawi sinsni lâni ûk karak.
2. Sahyakna buwa kidi/yaka yakat baisa yus yamwi dawi kidi/yaka pasyakat kawi kûl sumalyang wark yamnin/yamnini sinsni lâni ûk manas dûnin/dûnini ki.
Lâs yakat yul wisasamni bûas yakna bang ki, isi amang lânin/lânini yulni Ispayul yulni kau dawi Panamahka yulni kau bik.
Paul
e G
ros
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 4 04/12/2015 12:13
5
Sainni balna as as kau nining kawi amput/ampu buk yamna kidi/yaka yus yamnin/yamnini, yuldarang kat wayani balna, wauhtaya balna awaskat wauhtaya dakna yakat bik.
Waspa dîni dawi Kuah bukni yakat yulwa kidi/yaka nining lauwi kûl sumalyang dawak walabis al yal binina kidi/yaka sinsni lâni baisa tuhni kau yamna atnin/atnini.
Tunan bahwa kidi/yaka kulna tâni balna kau palni nuhni/ nuhnini kidi/ yaka ana bangki dawak sinsni lâni ûk bitik yakat.
Rabutna paskau wayani balna kidi/yaka Waspa dîni dawi Kuah bukni kaupak yakna.
Nining kawa tâni bani kidi/yaka wark yamwa yakat nining lauwa wauhnitaya kidi/yaka dûwi baisa yaksihni sumalnin/sumalnini ki.
Sainni balna kidi/yaka warkni yamnin/yamnini nining kawi (buk basni 8 yakat talah).
Nining kawa tâni kau sumalwa tunan balna kidi/yaka walyakna wark yamnin/yamnini sumaltun sahyakna bukni niningh dûda yakaupak.
Sinsni lâni yamwi amang lânin/lânini balna dûwi amput/ampu lan kalnin/kalnini balna kidi/yaka baisa yamni yamwi parasni tuhni kau yamna atnin/atnini.
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 5 04/12/2015 12:13
6
Sainni balna
Sumalnin/sumalnini sinsni lâni kau sainni balna kalahwa kidi/yaka:
Sainni kidi/yaka Nining kawi
Paiwak kaiwa – Adika/aka warkni yamwi paiwak taimni manah. Kûl sumalyang balna warknina yamnin/yamnini ki, baisa paiwak kaiwas kau (wauhtaya basni 8 yakat talah)
Yul bautayang – Kûl kayang balna wahainina awaskat kûl sumalyang karak yul babauwi
Dakâyang – Kûl kayang balna kisi as yulwak dakakâwi
Wanaihni karak – Kûl kayang ahal yayal binana kidi/yaka ûnipas muihni ilpni munah baisa yamni lan kakalwi
Wauhtaya pîs dakna – Waspa dîni wayani wauhtaya kau dakna kidi/yaka muih binina yakikisdi
Kullayam – Kûl kayang balna kullawi dîwaya, kisi, rawaswi/ulwi yakwa pâni, wayani yamwi yakisda kidi/yaka awaskat dî ûk kullayam balna
Pâki yakat – Kûl kayang balna pânina kat lan kakalwi
Talayang – Kûl kayang balna tatalwa munah lan kakalwi dawi wayani as kidi/yaka awaskat sau wayani talwa yakat kûlwi talwi
Wauhtaya – Kûl kayang walabis ahal yayal balna wauhnitaya yakat yamnin/yamnini balna bang kidi/yaka awi papatwangh
Y
I
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 6 04/12/2015 12:13
7
Sinsni lâni yamnin/yamnini nuhni/ nuhnini bitik yakat
Sinsni lâni yamnin/yamnini nuhni/nuhnini bitik yakat, kûl sumalyang al yal yakat nining lauwarang warkni balna yaksihni yamwarang yakat:
1. Amput/ampu ridi yamnin/yamnini
• Pas kûlni kawa kilitna bâs, EIB, yakat laita talah kûl rikni ka wark yamnin/yamnini bukni sumalnin/sumalnini tunan dûwa yakat, rabutna paskau wauhtaya basni 10 dawi 11 yakat.
• Sans as diyatah walabis ahal dawi yayal balna yakat wayani kidi/yaka tatalwangh yuyulwangh dawi wayani yayamwang, dakyayakwangh, wasautni kakahwang dawi yakikisdangh wark yamnin/yamnini wauhnitaya sâtni nining lauwa yaka karak.
2. Yamta nû kalna man munah baisa yamni sumalnin/sumalnini
• Wayani balna nining kawa kidi/yaka yamni laihta tala data yul baisa yaktah Waspa dîni dawi Kuah bukni yakaupak wark yamnin/yamnini wauhnitaya yakat wark yamnin/yamnini sâtni bang kidi/yaka yamnin/yamnini. Sumalnin/sumalnini sinsni lâni yulni wark yamnin/yamnini sâtni kalahwa kidika/yaka kau. Nining kawa tâni bâni kau, yamni laihwi talwi sumalnin/sumalnini tuna dûwa yaka karak.
• Walabis alasna diyamtah ahal dawi yayal yakat diyultang yuyulwangh sumalwa tunan yulni kidi/yaka dawi sipki yus yamnin/yamnini wayani balna yakau wauhtaya pîsni dakna kau, yamnin/yamnini wauhnitaya yakat yamnin/yamnini balna kalahwa kidi/yaka kau bik.
• Walabis ahal dawi yayal balna yakat niningna katan dîwaya balna kalahwa kidi/yaka Waspa dîni dawi Kuah bukni kaupak dawi parahni kau disumaltah sîmh sumalwa tuna bâni kau.
• Yulta talah yul ulna kalahwa kidi/yaka dawi yamni diyaktah Mayangna muih bararak balna yul babauna kidi/yaka ais/aisa yulnin/yulnini want yah.
• Traitalah walabis ahal dawi yayal warau balna yakat sans as diyatang kat wark yamnin/yamnini balna kidika/yaka wanaihni balna awaskat main talwa muihni awaskat muih barak as karak yalalahwa muihni pasyakat kawi nining lauwangh.
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 7 04/12/2015 12:13
8
3. Amput/ampu amang lâwa balna kidi/yaka sumalnin/sumalnini pasyakat anin/anini yah
Wark yamnin/yamnini as as kau nîtki muih al yal dî amang lâwa kat sak atnin/atnini kûl ûni yakat sinsni lâni sir munnin/munnini. Biri biri amang lâlawa kidi/yaka yul bauwi dakakana karang walabis ahal yayal balna karak. Kau palni kidi/yaka laih yalahwa lâni amang lâwa kidi/yaka parasni yamna karang Mayangna kapat. Kaput bik kiunin/kiunini sip awaskat, walabis ahal yayal lan munnin/munnini ûk kidika/yaka laih:
• Warkni kidika/yaka yamni yamnin/yamnini kat muih barak al yal yakat baisa kau kal yul baunin/baunini ki sumalwa tunan walabis al yal yakat nining kawarang kidika/yaka;
• Pâ muih bararak al yal dis kat muih ûk painin/painini papangh awaskat nanangh sumalwa tunan kidi/yaka amang lâwa kat;
• Muih barak kurih nuhni/nuhnini dûwa yulni sip lapakwas kat, witing ûni yakat tanit kau yawa kal yulnam ki sumalwa tunan kidika yulni sumalnin/sumalnini;
• Muih barak kidi/yaka kûl kayang balna kukunghnina awaskat titinghnina, papangh nanangh sip ki tanit kau paidi sumalwa tunan kidika/yaka kal yulnin/yulnini.
• Kûl kayang balna amang lâwa muihni sip kiwi disumalwas karang kat, kûl sumalyang turwi amang lâna kidika/yaka diyulna karang. Tanitkau turwi amang lânin/lânini ki amang lâwa muihni yakat awaskat kûl sumalyang balna balna kal uduhwi TEPCE yayamwa yakat biri biri yul bauwi dakakana karang.
Paul
e G
ros
Paul
e G
ros
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 8 04/12/2015 12:13
9
Wark yamnin/yamnini yakat nining lauwa wauhnitaya balna
Wayani balna (8)
Wauhtaya pîs dakna balna (3 por 4)
Wauhtaya (1) Waspa dîni dawi Kuah bukni (2)
Organizaciónde las Naciones Unidas
para la Educación,la Ciencia y la Cultura
Organizaciónde las Naciones Unidas
para la Educación,la Ciencia y la Cultura
•• • • • • • •• • •• •• • • • • • ••
Sistemas de ConocimientosLocales e Indígenas
www.unesco.org/links
Couv Volume 2:Layout 1 9/6/10 16:38 Page 1
Publicado en el 2015 por la Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura (UNESCO),7 Place de Fontenoy, 73752 Paris 07 SP, Francia
En el marco del Programa de los Sistemas de Conocimientos Locales e Indígenas (LINKS), Sector de Ciencias Naturales
© UNESCO 2015Todos los derechos reservados
Los términos empleados en esta publicación y la presentación de los datos que en ella aparecen no implican toma alguna de posición de parte de la UNESCO en cuanto al estatuto jurídico de los países, territorios, ciudades o regiones ni respecto de sus autoridades, fronteras o límites.
Las ideas y opiniones expresadas en esta obra son las de los autores y no reflejan necesariamente el punto de vista de la UNESCO ni comprometen a la Organización.
Cubierta y diseños: Julia Cheftel
Impreso en Nicaragua
Para mayor información, por favor contactar a:Douglas Nakashima y Serena HecklerSección de las Pequeñas Islas y el Conocimiento IndígenaUNESCO, SC/PSD/SII1, rue Miollis, 75732 Paris Cedex 15, [email protected]@unesco.orgwww.unesco.org/links
Pas kûlni kawa
Wark yamnin/ yamnini wauhnitaya
United NationsEducational, Scientific and
Cultural Organization
Kilitna
3
Bosawas preschool student Covers 2015.indd 3 23/11/2015 09:51
Mayangnapânibalnayakm
uihdaw
idîniningbang
yakarakkulninnalâniamanglalaw
abukni(as)1
Mayangna pâni balna yak muih dawi dî niningbang yakarak kulninna lâni amanglalawa
Sau daklana Nikarawa dawi Honduras yakat ki, asang pas nahni pan, was sauni yamni dûwa kidika, nahnini laih Americaakat Amazonia usnit yaka ki. Dî sangnika dûwa balna apaknin pâni BOSAWAS ( bocay-sahlai-waspuk) Nicarawa akat. Sauniayangni pakwa kidi ‘corredor biológico Mesoamericano’ lakwi talna kat apakna atnin nuhnini palni ki, dî sangnika dûwabalna pânina biodiversidad centroamericana pâni akat, indian Mayangna balna yalahwi ûnina dudûna kurih tausinbayakwi kaina yak dawi wayah bik ki. wais balna kidika nû daih pan dawi dîwail balna sangni naka nuhnini palni kidika.Yalahwa lâni dûwa yakarak talwi laihwi yamwa munah yulmi yakna. 2005 kurihni yak Nikarawa kingni râmhnina dianaMayangna sauni yak apakna lâni dûwa kidi Reserva de la Biosfera BOSAWAS kapat bahang indian balna bik dî sangnikadûwa balna yulni yuyulwa kidika râmhnina sak ki.
Bukni adi Mayangna balna pânina yak. Muih al dawi dî nining bang yakarak, sinsni lâni talwi amanglawa yakarak yulwiyamna waspa dîni dawi kauh karak. Kulna tâni bû dûwi kidika laih pâ muihni balna ais amanglawi yulwa yakat yamna,tanka laih sulani balna kaiwarang kidi adi sinsni lâni nahni, tuhni kau nû kalwi yulna indian kapat, yaihnit kan dî niningbalna awaihdak yaka nuhnini palni kalaih Mayangna kapat warkni balna yamwi kaiwa kidi tanit kat apakwi dûwi kiuninki. Sani pasyakat.
Adika warkini kau palni laih Mayangna balna sinsni lâni laihwi yamni talwa munah yulwi yakna waspa dîni sangnika,dawi bukni adi bû kau sahyakna, pas kidi laih Mayangna sauni pasyak talwa yulni yulna sinsni lâni dûwa munah waspadîni balna yulni, bûwa yakat sîmh Mayangna balna yuyulna kuah sangnika yak, amput waspa dîni laihnin yak dawi waspadîni amput yus yamnin balna yak bik.
Paule M Gros y Nacilio Miguel Frithz
Waspa dîni dawi kuah karak bukni (as) 1
ISBN 978-92-3-404149-2
Organizaciónde las Naciones Unidas
para la Educación,la Ciencia y la Cultura
Organizaciónde las Naciones Unidas
para la Educación,la Ciencia y la Cultura
Sistemas de ConocimientosLocales e Indígenas
www.unesco.org/links
Mayangna Couv Vol 1:Layout 1 7/6/10 20:23 Page 1
Mayangnapânibalnayakm
uihdaw
idîniningbang
yakarakkulninnalâniamanglalaw
abukni(as)2
Mayangna pâni balna yak muih dawi dî niningbang yakarak kulninna lâni amanglalawa
Sau daklana Nikarawa dawi Honduras yakat ki, asang pas nahni pan, was sauni yamni dûwa kidika, nahnini laih Americaakat Amazonia usnit yaka ki. Dî sangnika dûwa balna apaknin pâni BOSAWAS ( bocay-sahlai-waspuk) Nicarawa akat. Sauniayangni pakwa kidi ‘corredor biológico Mesoamericano’ lakwi talna kat apakna atnin nuhnini palni ki, dî sangnika dûwabalna pânina biodiversidad centroamericana pâni akat, indian Mayangna balna yalahwi ûnina dudûna kurih tausinbayakwi kaina yak dawi wayah bik ki. wais balna kidika nû daih pan dawi dîwail balna sangni naka nuhnini palni kidika.Yalahwa lâni dûwa yakarak talwi laihwi yamwa munah yulmi yakna. 2005 kurihni yak Nikarawa kingni râmhnina dianaMayangna sauni yak apakna lâni dûwa kidi Reserva de la Biosfera BOSAWAS kapat bahang indian balna bik dî sangnikadûwa balna yulni yuyulwa kidika râmhnina sak ki.
Bukni adi Mayangna balna pânina yak. Muih al dawi dî nining bang yakarak, sinsni lâni talwi amanglawa yakarak yulwiyamna waspa dîni dawi kauh karak. Kulna tâni bû dûwi kidika laih pâ muihni balna ais amanglawi yulwa yakat yamna,tanka laih sulani balna kaiwarang kidi adi sinsni lâni nahni, tuhni kau nû kalwi yulna indian kapat, yaihnit kan dî niningbalna awaihdak yaka nuhnini palni kalaih Mayangna kapat warkni balna yamwi kaiwa kidi tanit kat apakwi dûwi kiuninki. Sani pasyakat.
Adika warkini kau palni laih Mayangna balna sinsni lâni laihwi yamni talwa munah yulwi yakna waspa dîni sangnika,dawi bukni adi bû kau sahyakna, pas kidi laih Mayangna sauni pasyak talwa yulni yulna sinsni lâni dûwa munah waspadîni balna yulni, bûwa yakat sîmh Mayangna balna yuyulna kuah sangnika yak, amput waspa dîni laihnin yak dawi waspadîni amput yus yamnin balna yak bik.
Paule M Gros y Nacilio Miguel Frithz
Waspa dîni dawi kuah karak bukni (as) 2
Organizaciónde las Naciones Unidas
para la Educación,la Ciencia y la Cultura
Organizaciónde las Naciones Unidas
para la Educación,la Ciencia y la Cultura
ISBN 978-92-3-404150-8
Sistemas de ConocimientosLocales e Indígenas
www.unesco.org/links
Mayangna Couv Vol 2:Layout 1 8/6/10 10:18 Page 1
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 9 04/12/2015 12:13
10
Rabutna paskau sumalwa tunan balna
Nining kawa tâni
Kulna tâni Sumalwa tunan Bukni adi/aka
basni balna
Wark yamnin/yamnini yakat nining lauwa wauhnitaya balna
Waspa dîni dawi
Kuah bukni basni
Sumalwa tunan uduhna 2: Muihki main talnik amang lâtayang
Niningkawa tâni 1
8. Libitta tala pîsni kapat dawi satûk kidi/yaka dî balna kau, sait kau yaktah angdika/angka kapapat kidi/yaka.
8.1. Dî balna libitwi talwa– Uduhna as kau dawi uduhna bin ûk kau
13 kaupak 15
Waspa dîni yayamni, pipihni dawi sasâni wayani as; wauhtaya pîs dakna kau waspa dîni yayamni, pipihni dawi sasâni; wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 1
44 kaupak 48
Sumalwa tunan uduhna 3: Wanaihki balna kalpaktik yamtik alasna dûtayang
Niningkawa tâni 2
2. Baisa amang lâtah dawak parasni kalatah alasna yamnin sâtni kau, lâni balna dawak ûnipas yak yamwa balna.
2.1. Ûpas yakat lâni balna
17 kaupak 19
Waspa dîni sir munwa wayani as; wauhtaya pîs dakna kau waspa dîni yayamni, pipihni dawi sasâni; wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 2 dawi 3 yakat
351 dawi 352
Niningkawa tâni 3
2.3. Ûpas muihni balna wark yayamwa kidi/yaka
20 kaupak 22
Waspa dini înin/înini sâtni wayani as;wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 4 kaupak 6 yakat
352 kaupak 378, 389
Niningkawa tâni 4
11. Baisa amang lâtah dawak parasni kalatah yulni balna yus yamnin Mayangna mayalahda lâni kat, yakisdana dawi yulbau dakawa yak bik.
11.1. Walabis yulni rawasna/ulna bin/bini
23 kaupak 27
Mayangna balna kisi wayani as;wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 7 kaupak 14 yakat
235, 245, 287, 291
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 10 04/12/2015 12:13
11
Nining kawa tâni
Kulna tâni Sumalwa tunan Bukni adi/aka
basni balna
Wark yamnin/yamnini yakat nining lauwa
wauhnitaya balna
Waspa dîni dawi
Kuah bukni basni
Sumalwa tunan uduhna 4: Pâki ritsni kidi/yaka main talik yus yamtayang
Niningkawa tâni 5
5. Walta talah angdika/angka dîni balna kidi/yaka baisa nuhni/nuhnini kulnayah, watwa pâni, dî kaswa lâni balna dawi dîwail balna watwa kidi/yaka; talkih mawa kapat nining kata, nuhni/nuhnini kulna lâni dawak amput/ampu main talna atnin/atnini kidi/yaka witingna yakat.
5.1. Muihni minit ampat pîsni balna
29 kaupak 32
Waspa dîni dawi Kuah muihni pîsni wayani as; wark yamnin/ yamnini wauhnitaya basni 15 kaupak 18
49, 283
Niningkawa tâni 6
5.2. Waspa dîni dawi kuah balna amput/ampu kal sasahwa
33 kaupak 36
Waspa dîni as binina dûwa wît wayani as;wark yamnin/ yamnini wauhnitaya basni 19 kaupak 21 yakat
49, 291, 86, 208, 274
Niningkawa tâni 7
5.4. Dîwail balna kidi/yaka nuhni/nuhnini kulta main talah
37 kaupak 40
Siwi balna wayani as; wark yamnin/ yamnini wauhnitaya basni 22 kaupak 24 yakat
32 kaupak 36
Sumalwa tunan uduhna 5: Alas yalahwa sauni pîs daklana yakat yalahtayang
Niningkawa tâni 8
2. Alasna dûtah dawak wark sâtni mayalahda dawi mâ lâki yayamwa pas yakat awa dî kasna balna ayangni pakta, ubunin/ubunini dawi dînin/dînini sâtni balna mâ sauki daklana pîsni yakat.
2.2. Mâ sauki pîs daklana dînin/dînini ubunin/ubunini, alasna dawak û mahawa balna kat
42 kaupak 45
Dî kasna sâtni plit kau waspa dîni dawi kuah karak yamna wayani as; wark yamnin/ yamnini wauhnitaya basni 25 dawi 26
392 kaupak 399, 418 kaupak 421
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 11 04/12/2015 12:13
12 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
Way
ani y
amna
mui
hni C
ristó
bal T
ham
y Ló
pez
Wark yamnin/yamnini balna tangâwa
SUMALWA TUNAN UDUHNA 2:
MUIHKI MAIN TALIK AMANG LÂTAYANG
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 12 04/12/2015 12:13
13Sumalwa tunan uduhna 2: Muihki maintalnik amang lâtayang Nining kawa tâni 1
Dî balna libitwi talwa
Kulna tâni 8
Libitta tala pîsni kapat dawi sâtuk kidi/yaka dî balna kau, sait kau yaktah angdika/angka kapapat kidi/yaka.
Tunan bahwa
Adi/aka nining kawa tâni akat libitwi talwarang dî balna kulnin/kulnini lâni yamnin/yamnini kulwa kidi/yaka:• Libitwi talnin/talnini kapapat kidi/yaka dawak sâtuk dî balna kau lâih talda balna
kidi/yaka.• Mayangna balna amput/ampu waspa dîni sahyayakwa kaput papatna
atnin/atnini.Wark dawak yakisdana balna munah, walabis ahal dawi yayal binina kidi/yaka laihwi tatalwarang dî balna kapapat kidi/yaka dawak satûk balna lâih talda kidi/yaka, yuyulna karang alas alas dawak kulna nuhni/nuhnini lâni karak ap dakakawarang ûk balna yuyulwa yakat.
Sinsni lâni yamwi amang lânin/lânini
• Walabis ahal dawi yayal yakat diyultah yul bauna atnin/atnini witingna ais/aisa amang lâlawih waspa dîni yayamni, pipihni, dawi sasâni karak dawi libitwi talnin/talnini kûl sumalyang al awaskat yal sumalna yaka karak.
• Wauhtaya pîs dakna yaka dûta isdah waspa dîni balna pîsni as as ayangni pakta walabis ahal dawi yayal balna karak waspa dîni ayangni yulwi yakna atnin/ atnini yulni.
Waspa dîni dawi Kuah bukni basni
44 (waspa dîni balna walyakna), 45 dawi 46 (waspa dîni uduhna bang yakaupak dâninawan bik dudûwi), 47 dawi 48 (waspa dîni uduhna balna dawi libitwi talna)
Wark yamnin/yamnini yakat nining lauwa wauhnitaya balna
• Wayani as waspa dîni sâtni salap minit kau bû sahyakna Mayangna balna tatalwa yakat
• Pakni 10 yakat wauhtaya pîs dakna kau 12 waspa dîni yayamni, pipihni dawi sasâni wayani dûwi
• Wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 1
Nining kawa tâni 1
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 13 04/12/2015 12:13
14 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
Wark yamnin/yamnini balna Dî balna libitwi talwa
1. Waspa dîni yayamni, pipihni dawi sasâni balna
Diyultang kat wayani as yakat walabis ahal yayal tatalwang waspa dîni yayamni, pipihni dawak sasâni.
• Diyultang kat yuyulwangh tatalna kidi/yaka.
• Tânina dûtang kat yamni tatalwang.
• Diyultang kat yul babauwang pîsni kapapat, satûk dawak waspa dîni yus yamda kidi/yaka.
• Uduhta tuyulsah wayani as yamtah datang kat yul babau-wang wayani tatalna kidi/yaka (Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 44 kaupak 48 kau yul kalahwa kidi/yaka yus yamtah).
• Wasautni yulni yul bautanauh, pîsni ampat kidi/yaka dawak nuhni/nuhnini ampus kidi/yaka waspa dîni yayamni, pipihni dawi sasâni balna.
• Yulwi dakawa balna kidi/yaka yus yamtah yul bauwarang balna yakat tâni dûnam yulni:
o Waspa dîni balna adi/aka angdika/angka amang lâtamanh?
o Waspa dîni balna adika/aka angdika/angka kasna manah? o Waspa dîni balna angdika/angka baisa dibin yah? o Waspa dîni balna angdika/angka baisa nuhni/nuhnini yah? o Angdika/angka wasnipa dîni kidi/yaka sasâni yah? o Angdika/angka wasnipa dîni kidi/yaka pipihni yah? o Mayas dawi susum ituni awas kat susum kukunin kidi/
yaka ais/aisa yakat satûk yah? o Waspa dîni baisa muih kakaswa kidi/yaka angdika/
angka yah?
Way
ani y
amna
mui
hni C
ristó
bal T
ham
y Ló
pez
Nining kawa tâni 1
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 14 04/12/2015 12:13
15Sumalwa tunan uduhna 2: Muihki maintalnik amang lâtayang Nining kawa tâni 1
2. Waspa dîni walwi yakna yayamni, pipihni dawak sasâni
Walabis ahal dawi yayal balna yakat diyultang kat yakikisdang waspa dîni wayani yamna kidi/yaka wauhtaya pîs dakna kau dawi papatwang angdika/angka kal uduhna yakat dîni kidi/yaka.
• Diyultang kat wasautni kakahwang waspa dîni yayamni, pipihni dawak sasâni balna kidi/yaka (wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 1).
• Sans as diyangtang kat yul bauwi tatalwang ais/aisa yulni waspa dîni balna kidi/yaka kal uduhna sâtsât kau kal ududuhwih.
3. Waspa dîni yayamni, pipihni dawi sasâni balna kidi bukni bin as yamtayang
Niningna lautang kat dîwaya sâtni bukni bin as yayamwang waspa dîni uduhna kau (waspa dîni yayamni, pipihni dawi sasâni), dawak dîwaya bukni bin kidi/yaka alahtah disangnika nining dûwa pâni yakat.
• Buk bin/bini tannika di yultah data dî paktah ritsni balna niningh bang kaupak dûwi yus yamnin/yamnini, tikam, pan/pana minik tat pîsni balna kau bik.
Pez bueno: Pahwa
Pez blanco: Mabai
Pez negro: Kirhsa
I
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 15 04/12/2015 12:14
16 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
Wark yamnin/yamnini balna tangâwa
SUMALWA TUNAN UDUHNA 3:
WANAIHKI BALNA KALPAKTIK YAMTIK ALASNA DÛTAYANG
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 16 04/12/2015 12:14
17Sumalwa tunan uduhna 3: Wanaihki balna kalpaktik yamtik alasna dûtayang Nining kawa tâni 2
Ûpas yakat lâni balna
Kulna tâni 2
Baisa amang lâtah dawak parasni kalatah alasna yamnin/yamnini sâtni kau, lâni balna dawak ûnipas yakat yamwa balna.
Tunan bahwa
Adi/aka nining kawa tâni akat yuldarang ki mâ lâki dawi walabis ahal yayal balna ûnina yakat yayamwa kidi/yaka kulnin/kulnini lâni as karak:• Mayangna kapat mâ laki balna dawi amput/ampu yalahda lâni balna kidi/yaka
bitik amang lânin/lânini.• Mayangna yalahwa lâni kat waspa dîni sir munnin/munnini yulni nuhni/nuhnini
kulwa kidi/yaka amang lânin/lânini ki.Mayangna mâ lâki balna yulni ûpas yakat yul bauda kidi/yaka amput/ampu dî pamwa dawi sir mumunwa dai kidi/yaka alasna diyamwarang, walabis ahal dawi yayal balna yakat yul bauna atnin/atnini sumalwa tunan yulni amang lâlawa kidi/yaka. Adi/aka wark yamnin/yamnini balna yakaupak, yulbauwi tatalna karang witingna amang lâlawa kidi/yaka sumalwa tunan yulni, alas kulnin/kulnini kaupak, yulna atnin/atnini dawi ap didakana atnin/atnini ûk balna yakat kulna lâni karak.
Sinsni lâni yamwi amang lânin/lânini
• Walabis ahal dawi yayal balna yakat diyultang yul babauwang witingna ais/aisa amang lâlawa kidi/yaka waspa dîni îwi sir munna atnin/atnini lainni yakat dawak libitwi tatalwangh kûl sumalyang al awaskat yal sumalna yaka karak.
• Walabis ahal dawi yayal balna uduhta tuyulni as kau, sumalwa tuna tatalna kidi/yaka baisa tuhni kau laihwi talnin/talnini yulni. Yus yamtah basni 351 (waspa dîni îwi sir munwa kidi/yaka).
• Waspa dîni dawi Kuah bukni yakat waya balna bang kidi/yaka niningna katah dawak parahni kau disumaltah sîmh dîni. Yul ulna balna kidi/yaka yulta talah basni 351 bukni sahyakna bu yakat dawak laih diyaktah ais/aisa yulnin/yulnini want yah Mayangna muih bararak yul babauna kidi/yaka.
Waspa dîni dawi Kuah bukni basni
351 (Waspa dîni balna amput sir munna atnin kidi)
Wark yamnin/yamnini yakat nining lauwa wauhnitaya balna
• Waspa dîni sir munwa wayani as• Wauhtaya pîs dakna balna waspa dîni yayamni, pipihni dawi sâsani• Wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 2 dawi 3 yakat
Nining kawa tâni 2
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 17 04/12/2015 12:14
18 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
Wark yamnin/yamnini balna Ûpas yakat lâni balna
Tuyulsah as diyultang yayamwang dawak papangh as awaskat itangh as yultang kaiwi dî sumalwangh waspa dîni amput/ampu sir mumunwa dai kidi/yaka dî sumalwangh.
• Diyultang kat rispik lâni kat apdis dawi dakakâwangh. • Alasna diyamtang kat yul babauwang yul dakakana kidi/yaka.
Warkni adika/aka yamni yamnin/yamnini kat awaskat muih barak al as awaskat yal as sip kûl ûni yakat kiwas kat sinsni lâni yamnin/yamnini nuhni/nuhnini bitik yakat laihta talah (buk basni 8 yakat).
Muih binina yakat dîyultang tatalwang waspa dîni sir munwa wayani kidi/yaka diyatang tatalwang.
• Diyultang yul babauwang ais/aisa tatalna kidi/yaka. • Niningna lautang kat yamni tatalwang.
Yul rawasna/ulna pak kidi/yaka yamni lâih yulta tala diyatah:
• Diyultang kat apdis dawi kulna lâni karak dakakâwangh.
2. Mayangna balna kidi/yaka waspa dîni sir mumunwih
Y
Nining kawa tâni 2
Muih mahni waspa dîni lalaihwa kat, aput lakun kau kapat awasa kat (awaskat), pûkta was klasni kau, waspa dîni îyang balna yaka kulwi dawi talna. Waspa dîni lalaihna yaka kapapat wayayahwi awasa bik (awas bik) muih tulu rang yaka luih papat papat dudûwi.
Waspa dîni îtayang kat, tuna yakapapanghki kau pas kalakiki, usnit yakat ûkbalna kau diyakiki. Mâ as kat bûlah bikpapanghki laih ban kalatayang. Waspa dîniawas bik dî muihni sâtni ûk karang bik.Papanghki laih datasa yangna katpapanghki yaka awak kat sip datasayang.
Al barakni, Arangdak
Pahwa muih as luih as [20] awasa katmuih as luih as minit kau salap [30] îta-yang kat, tawan kau wanaihki balnabangwahaiki balna awasa kat daiki balna kau,yaka balna kapat kau. Diyatasa yang katlahtik datik plit as diyatayangna.
Al barakni, Arangdak
yangna akat bûas kau diyatang:
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 18 04/12/2015 12:14
19Sumalwa tunan uduhna 3: Wanaihki balna kalpaktik yamtik alasna dûtayang Nining kawa tâni 2
• Alasna diyamtang kat yul babauwang yul dakakana kidi/yaka.
• Alasna diyamtang kat yul babauwang ais/aisa yulni nuhni/ nuhnini kukulwih waspa dîni sir munna atnin/atnini kidi/yaka.
Waspa dîni wayani sâtni wauhtaya pîs kau dakna kidi/yaka yusyamtah dawak waspa dîni sir munwa kapat wayani yamta isdah.
Ridi diyamtang kat ûnipas muihni balna karak yul babauwang witingna pânina yakat amput/ampu yayamwih waspa dîni sir munnin/munnini kidi/yaka.
• Sans as diyatang kat yul babauwang ûnipas muihni balna amput/ampu yayamwih waspa dîni lalaihna kidi/yaka sir munnin/munnini kat.
• Diyultang kat rispik lâni kat apdis dawi dakakâwang.
• Muih binina ahal dawi yayal yakat diyultang kat wayani yamwi dawi wasautni kakahwang ûnipas muihni balna waspa dîni sir munwa bang kapat (wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 3 yakat).
3. Waspa dîni sir munwa kapat maisdangh
4. Waspa dîni sir munnin/munnini yulni kidi/yaka mâ wanaihki balna karak yul baudanangh
5. Waspa dîni sir munnin/munnini kidi/yaka wayani as yamdanangh
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 19 04/12/2015 12:14
20 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
Ûpas muihni balna wark yayamwa kidi/yaka
Kulna tâni 2
Baisa amang lâtah dawak parasni kalatah alasna yamnin/yamnini sâtni kau, lâni balna dawak ûnipas yakat yamwa balna.
Tunan bahwa
Adika/aka nining kawa tâni akat laih yuldarang ki ûpas kau wark balna yamda kidi/yaka kulnin/kulnini lâni as karak: • Amang lânin/lânini mâ muihki barak balna amput/ampu dî papamwa dai kidi/
yaka, wara kat ban yamda kidi/yaka.• Mayangna pâni balna yakat dî pamnin/pamnini sâtni kau yus yayamwa dai kidi/
yaka ayangnina pakna atnin/atnini.• Yamni talna atnin/atnini dawak kulna lâni kalana atnin/atnini dî pamnin/pamnini
sâtni yamda balna yakat.
Sinsni lâni yamwi amang lânin/lânini
• Walabis ahal dawi yayal balna yakat diyultang yul babauwang witingna ais/aisa amang lâlawa kidi/yaka ûnipas muihni balna karak dî papamwakat ais/aisa kau papamwa dîni kidi/yaka yuyulwangh dawak libitwi tatalwang kûl sumalyang al awaskat yal sumalna yaka karak.
• Walabis ahal dawi yayal balna tuyulni as kau uduhta, sumalwa tunan bayakna kidi/yaka baisa yamni laihwi talnin/talnini yulni. Waspa dîni dawi Kuah bukni, basni 346, 352 dawi 378 kat yus yamtah. Wayani balna kidi/yaka niningna katah, yulta tala diyatah yul pîs rawasna/ulna balna kalahwa kidi/yaka lâih diyulta Mayangna muih bararak sinsnina lâni yul babauna kidi/yaka.
• Wayani balna kidi/yaka dûta yus yamtanauh dawak muih binina ahal yayal pîsni ampat kidi/yaka talwi yuyulwangh.
Waspa dîni dawi Kuah bukni basni
353 kaupak 378, dawak rabutni pak kidi/yaka bik basni 389 yakat.
Wark yamnin/yamnini yakat nining lauwa wauhnitaya balna
• Amput/ampu dî pamnin/pamnini sâtni balna wayani as• Wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 4 kaupak 6 kat
Nining kawa tâni 3
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 20 04/12/2015 12:14
21Sumalwa tunan uduhna 3: Wanaihki balna kalpaktik yamtik alasna dûtayang Nining kawa tâni 3
Wark yamnin/yamnini balnaÛpas muihni balna wark
yayamwa kidi/yaka
Mayangna pâni balna yakat amput/ampu dî papamwa wayani balna kidi/yaka diyultang tatalwang.
• Diyultang kat ais/aisa tatalna kidi/yaka yuyulwang. • Niningna lautang kat yamni tatalwang. • Alasna diyamtang kat Mayangna pâni balna yakat amput/
ampu dî papamwa kidi/yaka yuyulwang. • Diyultang kat wayani balna yakat talwi amang lalâwang
wanaihnina balna amput/ampu dî papamwa kidi/yaka dawak bik yuyulwang.
• Yulwi dakana singka bang yakau diyultang yul babauwangh:
o Aima as ûmapas muihni balna karak alahwa kuyulh kau dî pamna manh?
o Wais kidi/yaka wah ilisni kau waspa dîni ihîwih? o Aima as sibangh kau waspa dîni ihîwak talnamanh? o Wais balna kidi/yaka sîbangh kau waspa dîni ihîwih? o Dî pamnin dîni sâtni balna akaupak angdika/angka man
yus yamta talna manh?
Papangh, itangh balna karak kalpakta pâ yakat awaihna as yamtanauh, muih barak al, yal as kau awaskat waspa dîni îyang muihni as kau, amput/ampu waspa dîni înin/înini dîni yayamwa kidi/yaka talnin/talnini.
• Pâ yakat awaihna yamtasman kat muih waspa dîni iyang muihni as yultang kaiwi dî umalwangh waspa dîni înin/înini dîni balna amput/ampu yayamwa kidi/yaka.
• Kaput bik sip ki wayani kau yamta duyawa dî sumaltang amput/ampu waspa dîni înin/înini dîni yayamwa kidi/yaka.
1. Waspa dîni balna ampapat kidi/yaka
2. Amang lâlawa balna waspa dîni înin/înini dîni mâ niking kakawi
Y
Nining kawa tâni 3
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 21 04/12/2015 12:14
22 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
• Diyultang kat apdis dawi dakakâwang muih barak awaskat papangh as sumalwa kidi/yaka.
• Kûl ûni yakat nawatta aiwama taimni, alasna diyamtang kat yul babauwangh ais/aisa tatalna kidi/yaka.
• Wark yamnin/yamnini wauhnitaya (basni 5) yakat diyatang kat dûwi yus yamnin/yamnini dîni balna dîwayani as yayamwangh.
Sans as diyatang kat yul babauwang witingna pas dî pamwi tatalna kidi/yaka.
• Diyultang rispik lâni kat apdis dawi dakakâwang ûk balna yakat kulna lâni karak.
Ilp dîmunta yakisdana as yamtah ûpas muihni balna karak dî pamna uiwa kapat wayani.
• Wayani yamwi yakisdana yayamna kidi/yaka diyultang kat yul bauwi tatalwang.
• Diyultang kat tatalwang dawi ap dis dakakâwang ûk balna yakat kulna lâni karak.
Alasna diyamtang kat dîwaya yamwi wasautni kakahwang wark yamnin/yamnini wauhnitaya yakat ûnipas muihni balna karak dî pamna kiwa kapat (basni 6 yakat).
3. Yuldanangh waspa dîni baisa înin/înini amang lâda kidi/yaka
4. Mâ as waspa dî pamnin/pamnini wayani kapat yamdanagh
I
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 22 04/12/2015 12:14
23Sumalwa tunan uduhna 3: Wanaihki balna kalpaktik yamtik alasna dûtayang Nining kawa tâni 4
Walabis yulni rawasna/ulna bin/bini
Kulna tâni 11
Baisa amang lâtah dawak parasni kalatah yulni balna yus yamnin/yamnini Mayangna mayalahda lâni kat, yakisdana dawi yul baudakawa yakat bik.
Tunan bahwa
Adi/aka nining kawa tâni akat yuldarang ki sumalwa tuna kapat walabis yulni ulna kulnin/kulnini lâni laih.• Kisi dakana atnin/atnini, yul yulna balna dawi dî kalahwi bayakna kidi/yaka
Mayangna pâni balna yakat• Kûl sumalyang namang lauwa kat lâih amang lâna atnin/atnini kisi balna kidi/yaka,
yul yulna balna dawi dî kalahwi bayakna balna bik• Kisi balna kau wayani kalahwa kidi/yaka yulyakna atnin/atnini dawak yulni baunin• Mayangna pâni balna yakat kîsi awaskat yulni yulna balna kidi/yaka ayangnina yultahAdi/aka warkni balna yakaupak, walabis ahal dawi yayal balna kidi/yaka laihwi tatalna karang witingna ais/aisa amang lâlawa kidi/yaka sumalwa tuna yulni, yulwi yayakna karang dawi ap dakakana karang kulna nuhni/nuhnini karak ûk balna yakat.
Sinsni lâni yamwi amang lânin/lânini
• Mayangna balna kisinina kidi/yaka walabis balna yakat diyultang kat. Kûl sumalyang sumalna kidi/yaka karak libitwi tatalwangh.
• Walabis balna kidi/yaka tuyulsah as yamtah sumalwa tunan lan kakalna kidi/yaka baisa yamni yamwi dû kiunin/kiunini Waspa dîni dawi Kuah bukni.
Waspa dîni dawi Kuah bukni basni
235, 245, 287 kaupak 291
Wark yamnin/yamnini yakat nining lauwa wauhnitaya balna
• Wayani as kisi balna Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 235 dawi 287 yakat bangki• Wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 7 kaupak 14 yakat
Nining kawa tâni 4
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 23 04/12/2015 12:14
24 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
Wark yamnin/yamnini balnaWalabis yulni rawasna/
ulna bin/bini
1. Mayangna kisini, balna waspa dîni dawi kuah karak yulni
Pâ bin/bini as kaupak muih barak as dî amang lâwa kat yultang kaiwi yulwangh Mayangna balna kisi awaskat yul yulna parahni amang lalâwa dai kidi/yaka waspa dîni dawi kuah yulni.
Warkni adika/aka yamni yamnin/yamnini kat awaskat muih barak al as awaskat yal as sip kûl ûni yakat kiwas kat sinsni lâni yamnin/yamnini nuhni/nuhnini bitik yakat laihta talah (buk basni 8 yakat).
• Nining lautang kat yulwi yakwang yul yulna balna kidi/yaka. • Alasna diyamtang kat kisi pîni balna kidi yuyulwangh. • Diyultang kat rispik lâni kat apdis dawi dakakâwangh.
2. Mûpating wahma bin as kau pan/pana parasni dûwa as dauh kalana yulni
Diyultang wayani yakat talnin/talnini. • Niningna katang kat yamni tatalwang. • Waya balna kidi/yaka yus yamtanauh, yul kalahwi bayakna
pak kidi/yaka dinit binni lâih parasni yultang kat dakakawang (buk basni 235 Waspa dîni dawi Kuah bukni yakat):
Y
Nining kawa tâni 4
Aima as kat mûpating as lakun kau kana. Kaunah kurih mâni dai bahangh lakunni buh lakna, bilam dai kidi/yaka yuh kau daunnin manah dai. Wahma as bayak kiwa lik kat ilp yulna bilam dai kidi/yaka wasni pas yakaupak yaknin. Wahma dai kidi/yaka kal yulna: “Mâ yakki kat ais yâma yah?” Bilam kidi/yaka nangnitlana: “Dî as makiki man yakat ilp karangki”. Wahma dai kidi/yaka bilam yakwi dukiuna was
kung yakat, biri pan/pana bin/bini kalana, dawak kalyulna: “Muih as mabaukuh tarangkat, mabilkuh tarang awaskat dutni mayamkuh tarangkat panani bin/bini adi/aka nining katah dawak muih bitik kidi/yaka man karak yamni karang”. King walanibis yal kidi/yaka wahma yakat bilna dawak pananibin kidi/yaka nining kawak laik talna.
Mûpating, wahma as kau pan/pana parasni dûwa kat dauh kalana
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 24 04/12/2015 12:14
25Sumalwa tunan uduhna 3: Wanaihki balna kalpaktik yamtik alasna dûtayang Nining kawa tâni 4
• Alasna diyamtang yuyulwangh kisi yulni balna kidi/yaka. Yulwi dakana singka bang yakau diyultang yul babauwangh:
o Kisini kidi/yaka ais/aisa yulni yulwih? o Angkat pâni kalahna yah? o Kisini muihni balna kidi wais balna yah? o Kisini adi/aka ais/aisa yulni ayangni kaput yah? o Kisini adi/aka amput/ampu danh kalnin/kalnini want manh?
• Diyultang kat rispik lâni kat apdis dawi dakakâwang. • Alasna diyamtang kat kisini kidi/yaka amput/ampu want
yakat wayani yamwi wasautni kakahwangh (wark yamnin/ yamnini wauhnitaya basni 8 yakat).
• Minit as diyatang kat dîwaya yayamna kidi/yaka sir mumunwangh.
3. Kuah dawi sana karak kikirana
Uduhta tuyulsah yamta wayani as dûta yus yamtah, data kisini kidi/yaka yultah dînit binni laih karak yultang dakakawangh (Buk basni 287 Waspa dîni dawi Kuah bukni yakat):
• Diyultang kat walabis ahal dawi yayal rispik lâni kat apdis dawi dakakâwangh.
• Alasna diyamtang kisi yulni yulwa kidi/yaka yul bauwi dakakawangh.
• Kisi yayamna muihni balna kidi/yaka ais/aisa palni yayamna daih diyultang yul babauwangh.
Kuah kal saranini as yayamna dai sana karak, sana laih kirayang ki. Kaunah kuah laih witing
kirinini sip awasa bangh, kuah ûk karak yul bauwi dadana. Dawa kat wilin kalahna dai.
Kaput dawak pat yul babauna bahangh, tanit kau sihpamna dai, pâni yulna yakat. Mahka kalahwi kikirana. Kunah kuah laih minikun yakauna watna dai, mahka wilihwi was kau kakiuna. Dawak sana pâni yakat kiwi kawak kuahni laih pat kiuna sak dai. Sana kulna laih sîmh kuahni kuh atna dai, kaunah kuah ûk tuna kiuna sak dai. Kaput win munna dai Kuah sana yakat.
Kuah dawi sana karak kikirana
Way
ani y
amna
mui
hni C
ristó
bal T
ham
y Ló
pez
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 25 04/12/2015 12:14
26 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
• Yulwi dakana bâs bang yakau diyultang yul babauwangh.
o Kuah yakatlau sana yakat ais/aisa kal yulna yah? o Kuah kidi/yaka ais/aisa yamna daih? o Lâs kat wais/waisa win kalna daih?
• Diyultang muihni balna wayani yayamwangh kisi yakaupak kulta yus yamtah dawi kullayam (wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 9).
4. Waspa dîni dawi Kuah balna kisini kidi/yaka yultah
Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 245 dawak 291 kau kisi kalahwa kidi/yaka diyultah. Dawi wark yamnin/yamnini wauhtaya basni 10 awas kat 14 yakat yakisdînin/yakisdînini sâtni kalahwa kidi/yaka muih binina karak isdanauh.
• Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 245 dawi 291 kau wayani balna kidi/yaka duta yusyamtah, muih binina kidi/yaka talwi yuyulwangh pîsni ampat/ampu kidi/yaka.
Way
ani y
amna
mui
hni C
ristó
bal T
ham
y Ló
pez
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 26 04/12/2015 12:14
27Sumalwa tunan uduhna 3: Wanaihki balna kalpaktik yamtik alasna dûtayang Nining kawa tâni 4
5. Kisi balna kidi/yaka wayani yamdanangh
Diyultang kat kûl ûni watak yak kalahwi kisi kau yulwa kapat yamwi yakikisdangh.
6. Waspa dîni dawi kuah karak yulni yultah
Waspa dîni dawi kuah karak kisini as dipaktang witingna ais/aisa amang lâlawa kidi/yaka yayamwangh.
• Sans diyatang kisi yayamna kidi/yaka yuyulwangh.
I
I
Paul
e G
ros
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 27 04/12/2015 12:14
28
Wark yamnin/yamnini balna tangâwa
SUMALWA TUNAN UDUHNA 4:
PÂKI RITSNI KIDI/YAKA MAIN TALIK
YUS YAMTAYANG
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 28 04/12/2015 12:14
29Sumalwa tunan uduhna 4: Pâki ritsni kidi/yaka main talik yus yamtayang Nining kawa tâni 5
Muihni minit pîsni balna
Kulna tâni 5
Walta talah angdika/angka palni muihni minit pîsni balna yah, watwa pâni, lâni balna, dawi dîniwail wâtwi dikaswa kaswa balna kidi/yaka. Amput/ampu witingna balna yakat nuhni/nuhnini kulwa kidi/yaka nining kana karang.
Tunan bahwa
Adika/aka nining kawa tâni baisa palni tatalwarang kidika/yaka waspa dîni dawi kuah karak muihnina minit tang pîsni balna yakat kulna tâni dûwi: • Amang lânin/lânini waspa dîni dawi kuah karak muihni minit pîsni balna kidi/yaka• Waspa dîni dawak kuah pîsni balna kidi/yaka yulnin/yulnini • Waspa dîni dawi kuah ampat/ampu kal rawaiwa kidika. Wayani balna kapapat
dawi sâtuk walyaknin/walyaknini. Adi/aka yakisdana munah warkni yamwarang kapapat dawi satutuk balna kidi/yaka talyayakwarang rispik lâni kat dis dawi dakakawangh ûk balna yuyulwa kidi/yaka.
Sinsni lâni yamwi amang lânin/lânini
• Walabis balna kidi/yaka tuyulni as yamtah sumalwa tunan lan kakalna kidi/yaka baisa yamni yamwi dû kiunin/kiunini Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 49 dawi 283 kat. Waspa dîni dawi kuah balna angka pîsni kau kalititikwa kidi/yaka diyultang yuyulwangh.
• Walabis ahal dawi yayal balna dîwaya yamwi birnin pâni as yayamwangh angdika/angka dîni balna kidi/yaka baisa nuhni/nuhnini kulnayah, watwa pâni, lâni balna, dikaswa balna dawi waspa dîni dawi kuah karak wawâtwa kidi/yaka.
• Waspa dîni dawi kuah muihni minit pîsni balna kidi/yaka diyultang yuyulwangh as bani yak ais/aisa ilpni diyawa kidika.
Waspa dîni dawi Kuah bukni basni
49 (Bukni I) dawi 283 (Bukni II), yakat
Wark yamnin/yamnini yakat nining lauwa wauhnitaya balna
• Waspa dîni dawi kuah karak pîsni wayani as nuhni/nuhnini kau nining kawa• Wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 15 dawi 18 yakat
Nining kawa tâni 5
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 29 04/12/2015 12:14
panuhni
mâluihni
nangtak
labani
dinit suru wahni sutnidinit suru balhnin/balhnini
sarani sait balhnin/balhnini
mamahni sut balhnin/balhnini
dangni balhnin/balhnini
wakalni
pirini lainni
Partes de un pez: Waspa dîni pisni balna
30 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
Wark yamnin/yamnini balnaMuihni minit pîsni balna
1. Waspa dîni muihni pîsni balna
Waspa dîni pîsni wayani balna kidi/yaka diyultang tatalwangh. • Tatalna kidi yaka diyultang yuyulwangh. • Niningna katang yamni yayamwangh.
• Waspa dîni muihni pîsni ayangni balna kidi/yaka ais/aisa yak yus yamwih, diyultang yuyulwangh.
• Yulwi dakana singka bang yakau diyultang yul babauwangh.
o Waspa dîni wayani kidi/yaka ampapat yah? o Waspa dîni amput/ampu kal rawawaiwih? o Muihni pîsni angdika/angka kal rawaiwi yus yamwih? o Muihni yak ais/aisa nandakna dûwih? o Angdika/angka pîsni kau dikaswih?
Alasna diyamtang waspa dîni kidi/yaka wasautni kakahwangh (wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 16 yakat).
• Wayani yamna kidi/yaka diyultang biribiri laihwi tatalwangh dawi wasnipa dîni pîsni ayangni yuyulwangh.
Nining kawa tâni 5
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 30 04/12/2015 12:14
31Sumalwa tunan uduhna 4: Pâki ritsni kidi/yaka main talik yus yamtayang Nining kawa tâni 5
2. Taldanangh waspa dîni dawi kuah karak mayaihkit kau niningh awaihdak kidi/yaka
Uduhna kau wâtna as yamtah muih binina wanaihni balna karak waspa dîni dawi kuah karak mayaihkit kau niningh awaidahdak kidi/yaka talnin/talnini yulni.
• Diyultang kat plun sutni wâtna awaskat yuhul dû uiwangh waspa yak awak waspa dîni kalahwak talnin/talnini yulni.
• Minit as diyatang tatalna balna kidi/yaka yuyulwangh. • Diyultang kat rispik lâni kat apdis dawi dakakâwangh.
• Adi/aka wâtna yakat muih ahal yayal binina kuah tatalwas kat, wayani balna kau niningna katah waspa dîni dawi kuah bukni I dawi II yakat (wayani nining kana as karang kat basni 289, 299, 300, 326, 336) dawi witingna karak diyulbautah.
3. Kuah muihni pîsni balna
Walabis ahal dawi yayal diyultang kat kuah muihni pîsni balna wayani yakat tatalwangh.
• Alasna diyamtang tatalna dîni balna kidi/yaka yuyulwangh • Niningna katang yamni yayamwangh. • Kuah muihni pîsni ayangni balna kidi/yaka ais/aisa yak yus
yamwih, diyultang yuyulwangh. • Yulwi dakana arungka bang yakau diyultang
yul babauwangh:
o Kuah muihni kidi/yaka ampat yah? o Ûntak kidi/yaka ais/aisa yak ilp kalmunwih? o Kuah muihni pîsni balna angdika/angka kidi/yaka ahni
kau kalahwih? o Muihni pîsni tanit kauh dawi dangnit kauh kidi/yaka ais/
aisa yak yus yamwih?
Alasna diyamtang kat kuah muihni pîsni balna kidi/yaka dakwi papatwi birwi dawi wasautni kahwangh dawi yuyulwangh (wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 16 kaupak 17 kat).
• Warknina kidi/yaka diyultang wiririhwangh.
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 31 04/12/2015 12:14
32 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
4. Waspa dîni dawi kuah balna kidi/yaka ais/aisa kakaswih
Diyultang kat papangh nanangh balna yak yulwi dakakawangh, waspa dîni dawi kuah balna kidi/yaka ais/aisa kakaswih dawak ampat karang yah di kakaswas karang kat.
• Payahwak diyultang wanaihnina balna diyuyulna kidi/yaka yuyulwangh.
• Diyultang kat rispik lâni kat apdis dawi dakakâwangh.
5. Waspa dîni dawi kuah balna kidi/yaka ampat kal rawawaiwih
Diyultang kat kûl ûni watak yak kalahwi wayani yamwi yakikisdangh, amput/ampu waspa dîni dawi kuah karak kal rawawaiwa kidi/yaka, buhni kau dawak waspa kau bik.
• Wayani angdika/angka baisa yamni yamwa kidi/yaka diyultang kat tingpas as tiswi kalalawangh.
6. Waspa dîni dawi kuah pîsni balna kidi/yaka yulni in baudanangh
Alasna diyamtang kat waspa dîni dawi kuah muihni pîsni balna kau in baunin/baunini as kullawi yamwi in babauwangh.
• Diyultang kat binni balna kidi/yaka tingkau bik titiswangh dawak dî ûk binni sâtni yamwa balna karak bik yayamwangh.
I
I
Paul
e G
ros
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 32 04/12/2015 12:14
33Sumalwa tunan uduhna 4: Pâki ritsni kidi/yaka main talik yus yamtayang Nining kawa tâni 6
Waspa dîni dawi kuah balna amput/ampu kal sasahwa
Kulna tâni 5
Walta talah angdika/angka dîni balna kidi/yaka baisa nuhni/nuhnini kulnayah, watwa pâni, lâni balna, dikaswa balna dawi dîwail balna wâtwa kidi/yaka. Walwi nining kana karang amput/ampu witingna balna yak nuhni/nuhnini kulwa kidi/yaka.
Tunan bahwa
Adika/aka nining kawa tâni baisa palni tatalwarang kalaih amput/ampu waspa dîni dawi kuah karak kal sasahwa kidi/yaka:• Amang lânin/lânini waspa dîni dawi kuah karak amput/ampu kal sasahwa kidi/yaka• Waspa dîni dawi kuah karak amput/ampu kal sasahwa kidi/yaka yulyakninAdi/aka yakisdana munah warkni yamwarang kapapat dawi satutuk balna kidi/yaka talyayakwarang waspa dîni dawi kuah karak amput/ampu kal sasahwa kidi/yaka rispik lâni kat dis dawi dakakâwangh ûk balna yuyulwa kidi/yaka.
Sinsni lâni yamnin/yamnini balna
• Waslabis ahal yayal balna yak diyultang kat waspa dîni dawi kuah karak amput/ampu kal sasahwa kidika yulni yuyulwangh.
• Diyultang kat kûl kau lan kakalna kidi/yaka wanaihnina balna yakat diyuyulwangh kuah amput/ampu kalsasahwa yulni kidika/yaka.
• Wayani balna kidi/yaka niningna katang tatalwangh dawi buk kau pak pîs as as kalahwa kidi/yaka yultatalang dakakawangh (bukni as basni 49, 86, 208, 274 yakaupak dawi bukni bû basni 291, 292, 303, 322 yakat). Mayangna muih bararak balna, yul balna amang lâlawa yuyulna kidi/yaka dî sumaltah.
Waspa dîni dawi Kuah bukni basni
49 (bukni I), 291 (bukni II), 86 (yak taras/mayas) yulni yulwi, 208 (kirhsa) dawi 274 (kisaris).
Wark yamnin/yamnini yakat nining lauwa wauhnitaya balna
• Waspa dîni as binina dûwa wit wayani as• Wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 19 kaupak 21 kat
Nining kawa tâni 6
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 33 04/12/2015 12:14
34 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
Wark yamnin/yamnini balnaWaspa dîni dawi kuah balna
amput/ampu kal sasahwa
1. Waspa dîni binina karak
Waspa dîni amput/ampu kal sasahwa kidi/yaka diyultang wayani yak tatalwangh.
• Tatalna kidi/yaka diyultang yuyulwangh.
• Niningna katang yamni yayamwangh.
• Diyultang amput/ampu yayamwa kidi/yaka yuyulwang.
2. Waspa dîni balna kal sasahwa
Tuyulsah kau papatta isi karak diyultah waspa dîni amput/ampu kal sasahwa kidika.
• Dînit kau yul rawasna/ulna pakyakat yamni laihta talah data baisa sinsni lâni yaktah, Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 49 yakat.
• Diyultang kat dis dawi rispik lâni kat sumalwa kidi/yaka dakakâwangh.
• Minit as sans diyatang kat amang lalâwas kidi/yaka lâih kalalahwangh.
Nining kawa tâni 6
Waspa dîni balna luih yaka taim bûlulukwi kurih as pasyakat.dauna wainiku pisba wainiku kat. Wat ûklukwa kalaih sûpa wainiku, kauna lâskalaih bûlah lulukwi kurih palni kaput laihawasa ki.
Al barakni, Arangdak
Tatuna laih
Mayangna sauni wasni balna pasyakat baisa amang latah laih taim bû lulukwi. Tuna laih mahni lukwi kurih kat ma bukni yakat, was buhlakwa yakat was parasni murwas yakat sans dûwi ûnina yayakwi. Wat usnit lukwa yakat laih sûpa wainiku pas yakat ki.
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 34 04/12/2015 12:14
35Sumalwa tunan uduhna 4: Pâki ritsni kidi/yaka main talik yus yamtayang Nining kawa tâni 6
• Diyultang waspa dîni as binina dûwa waspa dîni mûlalah binina dûwa wit wayani yayamwangh (wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 20 yakat).
Amang lâtas man kat awaskat wayani kau nining kama kat yus yamtah Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 70 kau wayani kidi/yaka.
3. Kuah balna kal sasahwa
Walabis ahal dawi yayal balna yakat wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 19 kau yulwa kidi/yaka sumaltah isi lâih karak kuah amput/ampu kal sasahwa kidika/yaka (Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 291 dawi 292 yakat).
• Kuah sumani yulni yul bautanauh dawi muih al amput/ampu walwi yakwa kidi/yaka bik (Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 292 yakat).
• Sumaltah kuah sumani kidi/yaka bitik yaknin/yaknini awas/ awasa nuhni/nuhnini laih kal sahnin/sahnini ki.
Laihta yultatalah Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 291 kaupak 293 kau yulwa yakat.
• Diyultang kat dis dawi rispik lâni kat sumalwa kidi/yaka dakakâwangh.
• Minit as sans diyatang kat amang lalâwas kidi/yaka lâih kalalahwangh.
Way
ani y
amna
mui
hni C
ristó
bal T
ham
y Ló
pez
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 35 04/12/2015 12:14
36 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
• Diyultah niningna lautah walabis ahal dawi yayal balna kauhmak yakat kuah lukna bang kapat wayani yayamwangh (wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 21 yakat).
4. Yaihmat kau dî niningh dûwa awaihdak yakat waspa dîni dawi kuah karak walanibis balna kidi/yaka
Uduhna kau wâtna as yamtah yaihmat kau Waspa dîni dawi Kuah binina balna bang kidi/yaka tatalwangh.
• Paitah papangh dawi nanangh awaskat ûpas muihni ûk balna bik walabis ahal dawi yayal balna minikna dawi kiunin.
• Wâtta yawa waspa dîni binina dûwa wît talman sip awaskat, yus yamtah waspa dîni binina dûwa wît wayani kau.
5. Waspa dîni dawi kuah kal sasahwa kidi/yaka yulni in baudanangh
Diyultang kat in bauna balna waspa dîni dawi kuah kal sasahwa kapat walabis balna kal rawawi wayani yamwi in bautanauh.
I
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 36 04/12/2015 12:14
37Sumalwa tunan uduhna 4: Pâki ritsni kidi/yaka main talik yus yamtayang Nining kawa tâni 7
Dîwail balna kidi/yaka nuhni/nuhnini
kultik main talayang
Kulna tâni 5
Walta talah angdika/angka dîni balna kidi/yaka baisa nuhni/nuhnini kulnayah, wâtwa pâni, lâni balna, dikaswa balna dawi dîwail balna wâtwa kidi/yaka. Walwi nining kana karang amput/ampu witingna balna yak nuhni/nuhnini kulwa kidika/yaka.
Tunan bahwa
Adika/aka nining kawa tâni baisa palni tatalwarang kalaih dîwail balna kidi/yaka nuhni/nuhnini kulwi main talnin/talnini. • Nining kanin/kanini dîwail balna kidi/yaka nuhni/nuhnini kultik main talayang.• Dî sangnika dûwa balna dâninawan kidi/yaka dî yultang amang lâlawangh.• Amput/ampu tanit daknin/daknini balna kidi/yaka as as yultanauh.Adika/aka yakisdana yayamwa munah niningna katah dîwail balna yak nuhni/nuhnini kulwi main talnin/talnini kidika/yaka.
Sinsni lâni yamwi amang lânin/lânini
• Walabis ahal dawi yayal balna dîwaya yamwi birnin pâni as yayamwangh angdika/angka dîni balna kidi/yaka baisa nuhni/nuhnini kulnayah, wâtwa pâni, lâni balna, dikaswa balna dawi waspa dîni dawi kuah karak wawâtwa kidi/yaka.
• Wayani balna kidi/yaka niningna katang tatalwangh dawi buk kaupak pîs as as kalahwa kidi/yaka yultatalang dakakawangh Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 32 kaupak 36 kat, Mayangna muih bararak balna, yul balna amang lâlawa yuyulna kidi/yaka dî sumaltah.
• Dîwaya yamwi birnin pani yulni kidi/yaka yamni dî sumaltah dawak ais/aisa kau yamnin/yamnini kidi/yaka bik diyultah.
Waspa dîni dawi Kuah bukni basni
32 kaupak 36 (bukni I) yakat
Wark yamnin/yamnini yakat nining lauwa wauhnitaya balna
• Siwi wayani as karak• Wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 22 kaupak 24 kat
Nining kawa tâni 7
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 37 04/12/2015 12:14
38 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
Wark yamnin/yamnini balna Dîwail balna kidi/yaka
nuhni/nuhnini kultik main talayang
1. Dîwail balna dâninawan
Dinit kau yul rawasna/ulna pak kidi/yaka yamni dînit binni laih yulta talah diyatah:
• Diyultang kat rispik lâni kat apdis dawi dakakâwang ûk balna yak bik
• Niningna lautang yulwi talna kidi/yaka tannika duduwangh.
Dîwaya kau walik lik awa kapatnah bik awasa kat nawalh atwi. Adika/aka muihni â kapat wayani kau tulu awa yaka Mayangna sauni asangnipas kau dawi wasni balna, yak asang nunuhni kau pâ nai balna. Dîwail balna dâninawan balna kidi witingna ah atwa taimni kat dî îyang dîwail
as yamwarang ki. Awas bik dîpamyang yal kidi waspa dîni as ilwarang atna kat ilwi. Dîwail balna dâninawan yaka, muih yaklau dîniwail balna kau uya îwas atnin/atnini yulni main ditalwa bang awi. Kaunah malni kau ki lâih kalahwas ki watwi bik, wais as dîwail awas kat waspa dîni uba mahni îwa kat sirihni siknis as dilaihwi.
Way
ani y
amna
mui
hni O
rland
o Br
uno
Nining kawa tâni 7
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 38 04/12/2015 12:14
39
2. Siwi balna dâninawan
Siwi balna wayani kidi/yaka niningna katah, parahni kau yamtah Arangdak kaupak muih bararak bû yul babauna kidi/yaka siwi balna dâninawan yulni dawak diyultah walabis balna yakat:
• Diyultang kat siwi dâninawan kidi/yaka wayani yamwi wasautni kakahwangh (wauhnitaya basni 23 yak).
3. Dîwail balna yakat dutni yamdak ais/aisa kalahwarang yah
Wayani yamwi yakisdana as yamtah, yulni tunan kidi/yaka amput/ampu karang ki “Dîwail balna yakat dutni yamdak ais kalahwarang yah”. Diyultah kau palni kidi/yaka siwi baisa mahni ihîwarang kat ais kalahwarang yah.
• Diyultang kat tatalwangh wayani yamwi yakikisda kidi/yaka. • Diyultang kat yakikisdana yayamna kidi/yaka ais/aisa dîni
yayamna kat yuyulwangh.
Sumalwa tunan uduhna 4: Pâki ritsni kidi maintalik yus yamtayang – Nining kawa tâni 7
I
Dîniwail balna yaka muih luih dâniwandudûwi atdi, akat awasa kat pâ ûk balnayak bik, siwi yaka dî manas yamwi atwiyuyulwi yang îkuh itik awaih dakta lik yangkat alwana rumhwi lapwi, dawi minitniyak was lauwi. Bangh, kaput dawak siwiyaka uiwi dawak kalni atakna balnayaka taplawak muih yaka sip rumhwas kaldawi. Mâ as kat dî îyang yaka siwi îna kiwakat, minikauhni, kalsuhni kal awi mahkaû yak nawatwi kainini yulni was lauwaskarang bik, dîniwail balna yaka kalnisip taldaski. Yang dâniwan palni laih,talasayang, kaunah siwi as îtang laihalwana rumhwi was lauwi ana rang.
Al barakni, Arangdak
Yang [dâniwan] palni laih talasyang, kaunahwat as laih siwi mahni kal uduhni bangyakat, muih wiuhwak dakanayang. Kaunahtalasyang dai, siwi dangnitna yak muih aslik kidi sîmh muih mayang kapat ki atwi.Muihni kidi dangnit yak bik siwi as lik kidisiwi mahni kidi ûl tânina tuna kawi. Siwinitunan dûwa kidi pihni ki, dawi tunani biknuhni ki, dawi siwi palni kaput tanit araknibânipah naini ki. Papanghki aput yayulnadai, wat as bulit tias kau bû [7] pawak dauwidawi watwi sangkasangka kalna yatnadai: bulit kau dauwas dai ti. Dâniwanyaklau mahni kidi tunan dûnin dana dai…Mayangna kau siwi mawi atwi.
Al barakni, Arangdak
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 39 04/12/2015 12:14
40 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
4. Dîwail balna kidi/yaka apaknin
Alasna diyamtang kat yul bauwi dakakawang, pama yak amput/ampu dîwail balna apakwi tanitna daknin kidi/yaka. Diyultang kat yul babauwang dîwail balna amput/ampu nuhni/nuhnini kulwi main talnin/talnini kidika/yaka.
• Sans as diyatang kat kulninna kau ais/aisa kukulwa kidi/yaka yuyulwangh dîwail balna amput/ampu nuhni/nuhnini kulwi main talnin/talnini kidika.
• Diyultang kat amput/ampu dîwail balna main talnin/talnini yulni as as yuyulwangh.
• Diyultang kat rispik lâni kat apdis dawi dakakâwangh.
5. Dîwail balna kidi/yaka rispik munwi main talnin/talnini
Diyultang kat dîwaya as yayamwangh sumalwa tunan kaupak sait yakat. “Amput/ampu dîwail balna nuhni/nuhnini kulwi main talnin/talnini kidi/yaka mâ pâki yakat”, kullata yamtanauh (wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 24 yak).
Paul
e G
ros
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 40 04/12/2015 12:14
41
Wark yamnin/yamnini balna tangâwa
SUMALWA TUNAN UDUHNA 5:
ALAS YALAHWA SAUNI PÎS DAKLANA
YAKAT YALAHTAYANG
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 41 04/12/2015 12:14
42 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
Mâ sauki pîs daklana dînin/dînini ubunin/ubunini,
alasna dawak û mahawa balna kat
Kulna tâni 2
Alasna dutah dawak wark sâtni mayalahda dawi mâ laki yayamwa pas yak awa dî kasna balna ayangni pakta, ubunin/ubunini dawi dînin/dînini sâtni balna mâ sauki pîs daklana yakat.
Tunan bahwa
Adika/aka nining kawa tâni baisa palni tatalwarang kalaih dikasna dawak dînin/dînini balna ayangni pakwi yulnin, ma sauki pîs daklana pâni balna yakat, kulnin lâni laih:• Waspa dîni dawi kuah karak baisa dikasna yamwi kakaswa kidi/yaka ayangni
balna amang lânin/lânini ki. • Mayangna pâni balna yak waspa dîni dawi kuah karak baisa dikasna yamwi
kakaswa kidi/yaka tala yultah.• Diyulnin/diyulnini dikasna balna ridi yamnin/yamnini kat salaini atnin/atnini nuhnini
kidi/yaka yamwi lan kalnin/kalnini. Adika/aka wark yamnin/yamnini balna karak yul bauwi tatalna karang sumalwa tunan amang lâlawa kidika kaupak dawi risnipik lâni kulna nuhni/nuhnini dûwa kidi/yaka niningna kana karang.Adika/aka warkni yamwarang ki Waspa dîni dawi Kuah bukni kau (bukni bû basni 392 kaupak 399 dawi 418 kaupak 421 yakat) wayani dûwa kidi/yaka karak talwi yayamwarang.
Sinsni lâni yamwi amang lânin/lânini
• Walabis ahal yayal balna yak diyultang kat Waspa dîni dawi Kuah karak dikasna yayamwa kidi/yaka ayangnina as as yuyulwangh.
• Walabis balna uduhta tuyulna as yamtah sumalwa tunan lan kakalna kidi/yaka baisa yamni yamwi dû kiunin/kiunini Waspa dîni dawi Kuah bukni basni 392 a 399, 418 a 421 kat.
• Waspa dîni dawi kuah karak amput/ampu yamwi kakaswa wauhnitaya as rawasta yakta walabis ahal yayal balna yul dû uina yakarak.
• Wayani balna kidi/yaka niningna katang tatalwangh Waspa dini dawi Kuah bukni basni 392 kaupak 399, dawi 418 kaupak 421 (bukni bû) yakat. Dî sumaltah Mayangna muih bararak balna, yul balna amang lâlawa yuyulna kidi/yaka.
Nining kawa tâni 8
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 42 04/12/2015 12:14
43Sumalwa tunan uduhna 5: Alas yalahwa sauni pîs daklana yakat yalahtayangNining kawa tâni 8
Waspa dîni dawi Kuah bukni basni
392 kaupak 399 dawi 418 kaupak 421 (bukni II)
Wark yamnin/yamnini yakat nining lauwa wauhnitaya balna
• Waspa dîni dawi kuah kau lahna wayani as• Wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 25 dawi 26 yak
Paul
e G
ros
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 43 04/12/2015 12:14
44 Wark yamnin/yamnini balna tangâwa: Pas kûlni kawa
Wark yamnin/yamnini balnaMâ sauki pîs daklana
dînin/dînini ubunin/ubunini, alasna dawak û mahawa balna kat
1. Niningh kasda dîni balna ridi yamwa
Alasna diyamtang tatalwangh ûninayak waspa dîni dawi kuah balna karak amput/ampu mayalahda kat kasnin/kasnini ridi yayamwa kidi/yaka.
• Sans as diyatang ûnina yakat amput/ampu waspa dîni dawi kuah karak yamwi kakaswa kidi/yaka yuyulwangh.
• Yulwi dakana tias kau as bang kidi/yaka kau diyultang yul babauwangh:
o Waspa dîni ais/aisa sâtni kat baisa kaskih mawih? o Kuah kidi/yaka amput/ampu kaskih mawih? o Dikasna sâtni mayalahda kat kasda dîni talnamana kidi/yaka
ayangni ais/aisa yah? o Wais ridi yamna yah? o Ais/aisa sâtni wasnipa dîni awaskat kuahni kau ridi yamna yah? o Angdika/angka sâtni ridi yamna kidi/yaka kau yamni
talna manh?
2. Mayangna pâni balna yak niningh kasda dîni balna
Mayangna pâni balna yakat mayalahda kat dikasna sâtni wauhtaya kau wayani bang kidi/yaka diyultang tatalwangh.
• Tatalna balna kidi/yaka diyultang yuyulwangh. • Niningna katang yamni yayamwangh. • Diyultang kat angdika/angka dîni kasna baisa yamni
kakaswa kidi/yaka ayangni yuyulwangh.
• Waspa dîni dawi kuah karak amput/ampu ridi yayamwa kidi/yaka diyultang yuyulwangh.
Nining kawa tâni 8
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 44 04/12/2015 12:14
45Sumalwa tunan uduhna 5: Alas yalahwa sauni pîs daklana yakat yalahtayangNining kawa tâni 8
3. Kukungh dawi titingh balna niningh dikasna balna yusyayamwa dai kidi/yaka
Pâ muihni barak as kûl ûni yakat paitang kiwi diyulwangh, kukungh dawi titingh balna was dîni kasnin/kasnini amput/ ampu yayamwa daih dawi waradi mâ wanaihki balna amput/ampu yayamwih.
• Diyultang rispik lâni kat tapayuwi dakakawangh. • Diyultang kat yuyulwangh dikasna sâtni sara mâni
yayamwa dai kaput yayamna kidi/yaka angdika/angka baisa yamni talna kidi/yaka witing kulninna lâni kat
Warkni adika/aka yamni yamnin/yamnini kat awaskat muih barak al as awaskat yal as sip kûl ûni yakat kiwas kat sinsni lâni yamnin/yamnini nuhni/nuhnini bitik yakat laihta talah (buk basni 8 yakat).
4. Sara taim amput/ampu dikasna balna yayamwa dai kidi/yaka
Muih binina yakat diyultang wanaihnina awaskat main talwa muihni balna karak yul babauwangh sara mâni amput/ampu dikasna balna yayamwa dai kidika yuldarang kat wabul, wîsubangna, wiwana, wasni pasa puna kapat balna.
• Diyultang biribiri yuyulwangh wanaihnina balna awas bik main talwa muihni amput/ampu yamnin/yamnini dî yuyulna kidi/yaka.
• Diyultang kat rispik lâni kat apdis dawi dakakâwangh. • Diyultang waspa dîni dawi kuah karak mayalahda lâni kat baisa
yamni talna kidi/yaka wayani yamwi wasautni kakahwangh (wark yamnin/yamnini wauhnitaya basni 26 dawi 27 yakat).
Y
Paul
e G
ros
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 45 04/12/2015 12:14
46
Yul tunan tamnika balna karak
Panamahka/yuskuh Español
Amang lâtayang Aprendo
Amang lâwa al dawi yal Sabio y sabia
Dakâyang Escucho
Dakni bin kau En equipo
Dakni bin kau uduhtah Organícelos en equipos
Diyatah Dé
Kûl amput yamnin/yamnini sinsni lâni uduhna kidi La organización de las sugerencias
Kûl kayang bitik yakat Toda la clase
Kullayam Creatividad
Kulna tâni Competencia
Laihwi talnin/talnini ais/aisa amang lâwa kidi/yaka Indicador de evaluación
Muih bû karak En pareja
Nining katayang Presento
Nining kawa tâni Guía
Nining kawi Indica
Paiwak kaiwa Visitante
Pâki yak En mi comunidad
Rabutna paskau sumalwa tunan balna Tabla de contenidos
Rawastayang/ultayang Escribo
Sainni Ícono
Sainni balna yulwi talnin/talnini Leyenda de los iconos
Sinsni lâni yamnin/yamnini nuhni/nuhnini bitik yakat Consejos prácticos Generales
Sinsni lâni yamwi amang lânin/lânini Consejos prácticos
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 46 04/12/2015 12:14
47
Panamahka/yuskuh Español
Sumalnin/sumalnini sinsni lâni Sugerencias metodológicas
Sumalwa tunan Contenido
Sumalwa tunan uduhna Eje temático
Talayang Observo
Tanmaka dûtah Oriéntese
Tunan bahwa Introducción
Uduhna as Primera Unidad
Wanaihni karak En familia
Wark baisa ûk Actividad Extra
Wark yamnin/yamnini wauhnitaya Cuaderno de trabajo
Wark yamnin/yamnini balna tangâwa Actividades complementarias
Wark yamwa yakat nining lauwa wauhnitaya Materiales de acompañamiento
Waspa dîni dawi Kuah bukni El libro Peces y Tortugas
Wauhtaya pîs dakna Tarjetas
Wayani Lámina acompañante
Wayatubuk sumalwa Programa de estudio
Yamni yulwi talnin/talnini Documéntese
Yamnin/yamnini Ejercicios
Yamtayang Aplico
Yamtik talayang Practico
Yamwi kiunin balna Desarrollo
Yul bautayang Converso
Yul tunan balna Índice
Yultatalah Lea
Yultik talayang Leo
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 47 04/12/2015 12:14
48
Paul
e G
ros
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
Me
nuka
Sc
etb
on-
Did
i
Bosawas preschool MAY teacher book 2015.indd 48 04/12/2015 12:14
Publicado en el 2015 por la Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura (UNESCO),7 Place de Fontenoy, 73752 Paris 07 SP, Francia
En el marco del Programa de los Sistemas de Conocimientos Locales e Indígenas (LINKS), Sector de Ciencias Naturales
© UNESCO 2015Todos los derechos reservados
Los términos empleados en esta publicación y la presentación de los datos que en ella aparecen no implican toma alguna de posición de parte de la UNESCO en cuanto al estatuto jurídico de los países, territorios, ciudades o regiones ni respecto de sus autoridades, fronteras o límites.
Las ideas y opiniones expresadas en esta obra son las de los autores y no reflejan necesariamente el punto de vista de la UNESCO ni comprometen a la Organización.
Cubierta: Julia Cheftel
Impreso en Nicaragua
Para mayor información, por favor contactar a:Douglas Nakashima y Serena HecklerSección de las Pequeñas Islas y el Conocimiento IndígenaUNESCO, SC/PCB/[email protected]/links