SciENTIA MANU £T MENTE

JSSN B 223D 3M e-ISSN 2303-5536

l^BOB]iBiBaifim acem sK ozw iavsvte]noniT a iK ^itSaW m V eH tfe i a«M iiavm K iu

SciENTIA MANU £ T MENTE

ACY

TDMwranriET w tm a v m m j IFAlRMA€EIinrSKO-ZlD)IRAVS,iryEMlI FAKU1LTIET

V o x S c ie n t ia eFMARM-HEALTH

Godina 4 - Broj 1 - 2016

EDITORIAL BOARDEditorMithat Asotic

Executive EditorLjubomir Todorovic

SecretaryMuamer Mehmedovic

LectorsSelma Asotic Adisa Spahic

MembersNedzad Mulabegovic Radoje Stevanovic Mirjana Vujaskovic Alija Uzunovic Nermir Granov Faris Foco Zlata Brkic Erzika Antic Srdan Postic Radomir Biocanin Miodrag Jeftic Alma Efendic Vladimir Biocanin Samir Prohic Sasa Pilipovic Dejan Opric Bozo Banjanin Asim Sadibasic Azra Kudumovic Emir Turkusic Enver Halilovic Amina AsoticAddress of the Editorial BoardSlavka Gavrancica 17c, Travnik phone/fax 0038 730515 770 [email protected] - http://www.fzf.ba Published by FZF Travnik ISSN 2303-4424, e-ISSN 2303-5536

Sva prava zadrzana. Nijedan dio casopisa ne smije biti reprodukovan, presnimljen ili pre- nesen bilo kojim sredstvom: elektronskim, me- hanickim, za kopiranje, za snimanje ili na bilo koji drugi nacin, bez prethodnog odobrenja Odgovornog urednika-Izdavaca. Iza tacnosti podataka i originalnosti stoje autori radova, bez obzira na nadleznostrezultata istrazivanja recenzenata i redakcije casopisa.

The magazine Vox Scientiae PHARM-HEALTH so fa r is indexed in the following scientific databases: 1. GetCITED, 2. ROAD Directory, 3. Universal Journal Impact Factor

Indexing in other scientific bases is in progress

mailto:[email protected]

http://www.fzf.ba/

SADRZAJ / CONTENTSVox Scientiae - PHARM-HEALTH

Godina 4 - Broj 1 - 2016

Stanje mlecnih zuba kod dece obolele od akutne leukemije.................... 3-8Deciduous Teeth Status in Children with Acute LeukaemiaRadoje Stevanovic, Olivera Jovicic, Aleksandra Colovic

Ispitivanje sadrzaja teskih metala u razlicitim uzorcima kafe............... 9-14Testing of Heavy Metal Contents in Various Samples of Coffee Amila Celikovic, Minela Dacic, Minela Sisic

Odredivanje pigmenata u cvijetu i listu jagorcevine(Primula officinalis) kao ljekovite biljke......................................................15-21Determination o f Pigments in the Flower and Leaf o f the Primrose (Primula officinalis) as a Medicinal PlantMinela Sisic, Minela Dacic, Alma Zorlak, Semir Vukovic

Metod konacnih elemenata i analiza posebno oblikovanemetalne kapice ispod prekrivne-supradentalne proteze ..........................22-27Finite-Element Analysis of Specially Designed Metal Coping for Overdenture SupportSrdan D. Postic

Fizicko-hemijske karakteristike bunarske vode na lokalitetuRjecica-Vogosca...............................................................................................28-31The Physical-Chemical Characteristics of Well Water at the Site Rjecica- VogoscaMinela Dacic, Minela Sisic, Amila Celikovic

Emigracija populacije Preseva kao faktor rusenjagenetske ravnoteze........................................................................................32-38Emigration of Presheva Population as a Factor of Genetic Balance AlterationNaser Kamberi1, Amir Asotic1, Festim Kamberi

Ostehondritis disekans levog kolena sa subluksacijommedijalnog meniskusa....................................................................................39-43Osteochondritis Dissecans in the Left Knee with Medial Meniscus SubluxationL. Aladuz, B. Karcic, M. Cizmic, I. Causevic, Z. Merhemic

Rezidualna cista: Prikaz iz prakse...............................................................44-47Residual Cyst: A Case Report Slavoljub Tomic, Ljubomir Todorovic

ROHHAD sindrom - anestezioloski aspekti retroperitonealnebiopsije: prikaz iz prakse.............................................................................. 48-52ROHHAD Syndrome - Anesthetic Aspects of Retroperitoneal Biopsy: A Case ReportAlina Fazlic, Amela Zahirovic, Edin Zahirovic

Volume 4 - Number 1 Vox Scientiae PHARM-HEALTH

Stanje mlecnih zuba kod dece obolele od akutne leukemije

Deciduous Teeth Status in Children with Acute Leukaemia

Radoje Stevanovic1, Olivera Jovicic2, Aleksandra Colovic21University of Travnik, Faculty of Pharmacy and Health, Department of Dentistry, Travnik, Bosnia and Herzegovina2University of Belgrade, School of Dental Medicine, Clinic of Paediatric Dentistry, Belgrade, Serbia

Abstract: Children with acute lymphoblastic leukaemia, due to immunosuppression, often have local infections, and carious teeth are of especial interest as they may provoke serious complications, even a death of patient in neutropenia. The aim of this paper was to establish a status of deciduous teeth in children with acute leukaemia and point out significance of undertaking adequate measures to prevent unfavourable influence of carious teeth on the course of leukaemia treatment. A research encompassed 59 children having 966 deciduous teeth. Dental status was established in hospitalized children by a survey done with dental probe and mirror, under daylight. Dental status was defined by Klein-Palmer’s kep-system.

17 of 59 children had all deciduous teeth healthy, and 42 of them had carious teeth. Almost every fourth deciduous tooth had caries or complications of caries (there were 90% of carious teeth and only 8% teeth were treated), which might compromise general health during chemotherapy and the effects of treatment. Therefore, dental survey should be incorporated to the general treatment plan in the aim of lessening adverse effect of carious teeth on the course of leukaemia treatment.

Key words: acute leukaemia, deciduous teeth

Sazetak: Kod dece obolele od akutne leukemije, zbog imunosupresije, ceste su lokalne infekcije, a poseban problem predstavljaju oboleli zubi, koji mogu izazvati ozbiljne komplikacije, pa cak i ugroziti zivot pacijenata koji se nalaze u teskoj neutropeniji. Cilj rada je bio da se utvrdi stanje mlecnih zuba kod dece obolele od akutne leukemije i da se ukaze na znacaj blagovremenog preduzimanja mera koje bi sprecile uticaj obolelih zuba na tok i ishod lecenja osnovne bolesti. Istrazivanjem je obuhvaceno 59 dece, a pregledano je 966 mlecnih zuba. Stanje zuba je utvrdivano pomocu stomatoloske sonde i stomatoloskog ogledalca, pri dnevnoj svetlosti u bolnickim uslovima. Za oznacavanje karijesa koriscen je Klein-Palmerov kep-sistem.

Od 59 dece sa prisutnim mlecnim zubima, sve zdrave mlecne zube imalo je 17 dece, dok je obolele mlecne zube imalo 42 deteta. Skoro svaki 4 mlecni zub bio je zahvacen karijesom ili komplikacijama karijesa. Utvrdeno je da je najvise bilo karijesnih zuba (vise od 90%), dok je ekstrahiranih i plombiranih zuba (sanirani karijes), ukupno, bilo svega 8%. Kod dece obolele od akutne leukemije, karijes i komplikacije karijesa mogu pogorsati opste stanje u toku hemioterapije i na taj nacin ugroziti tok i ishod lecenja osnovne bolesti. Zbog toga bi stomatoloski pregled ove dece trebalo da bude inkorporiran u istoriju osnovne bolesti, a pravovremenim ukljucivanjem stomatologa u kompleksno lecenje dece sa akutnom leukemijom moze se smanjiti uticaj obolelih zuba na tok i ishod osnovnog oboljenja.

Kljucne rijeci: akutna leukemija, stanje mlecnih zuba

3


Uvod

Medu mnogobrojnim onkoloskim bolestima u dece (tumori mozga, osteo- sarkomi, rabdomiosarkomi, neuroblastomi, Wilmsov tumor, Juingov sarkom, Hockin- ski limfomi, Nonhockinski limfomi itd), najcesca je akutna leukemija (AL), sto joj daje poseban socijalno-medicinski i ekonomski znacaj. Oboljeva priblizno 1 dete na 23.000 dece. Etiologija ove bolesti nije poznata, ali uslovi zivotne sredine, zracenje, hemijski kancerogeni, hromo- zomski i kongenitalni poremecaji, uz neke nasledne bolesti, mogu uticati na njenu pojavu . Simptomi AL nastaju zbog gotovo kompletne zamene normalnih celija kostne srzi blastnim celijama. Kod dece se primecuju: bledilo, zamor, povisena telesna temperatura, bolovi u kostima i zglo- bovima, otezano disanje pri zamoru, ano- reksija, pojava modrica, petehije i ceste infekcije. Pri pregledu se moze otkriti hepatosplenomegalija, uvecanje medijasti- nalne mase, uvecanje testisa, pareza kra- nijalnih nerava ili meningitis. Navedeni znaci i simptomi mogu biti izrazeni u razlicitom stepenu i nastaju zbog anemije, neutropenije, trombociotopenije i infiltra- cije tkiva i organa leukemijskim celijama1.

Deca obolela od AL cesto su izlozena bolnim procedurama kao sto su: biopsija kostne srzi, lumbalna punkcija, intratekalno davanje citostatika, uvodenje centralnog venskog katetera, itd. Kod njih su cesto prisutne infekcije na kozi, oko noktiju (paronihija), na mestu ukljucivanja braunila i katetera, zatim u perianalnom predelu (apsces), mukoznim membranama oka, nosa itd1.

Za pacijente kod kojih postoji neutropenija, oboleli zubi mogu biti uzrok dugotrajnih subfebrilnih temperatura koje dovode do permanentnog znojenja i gubljenja telesne tezine, pogotovo sto lokalna reakcija oko zuba (crvenilo, otok) moze izostati zbog teske iscrpljenosti. Evidentno je da lekar koji leci osnovno oboljenje nije u stanju da prepozna

oboljenja zuba koja predstavljaju poten- cijalnu opasnost za decu obolelu od AL, zbog cega je neophodna saradnja sa pedon- tolozima koji su posebno edukovani za stomatolosku zastitu hemato-onkoloskih pacijenata2. Za sada u zemljama okruzenja ne postoji protokolarna i sistematska zastita dece obolele od malignih bolesti. Ovi pacijenti dolaze kod stomatologa kada imaju akutni problem (bol, otok, krvarenje iz desni). Mali broj stomatologa je edukovan da ih leci, te su oni upuceni na univerzitetske stomatoloske ustanove2.

Cilj rada je bio da se ispita raspro- stranjenost karijesa i njegovih komplikacija na mlecnim zubima kod dece obolele od AL, kao i da se sanacijom obolelih mlecnih zuba u fazama remisije, eliminise ili smanji moguci uticaj infekcije dentogenog porekla na tok i ishod osnovne bolesti. Cilj je takode bio da se sanacijom zuba oboleloj deci poboljsa kvalitet zivota u toku, a i nakon lecenja.

Materijal i metod

Istrazivanjem je obuhvaceno 59 dece (starosti 1-12 godina) obolele od AL, koja su lecena na hematoloskom odeljenju Univerziotetske decje klinike u Beogradu i na Institutu za zdravstvenu zastitu majke i deteta „Dr Vojkan Cupic“ na Novom Beogradu. Samo sa mlecnom denticijom bilo je 34, a sa mesovitom denticijom 25 pacijenata. Ukupno je pregledano 966 mlecnih zuba. Deca su bila sa teritorije Beograda, Vojvodine, Kosova, juznog i centralnog dela Srbije, Sandzaka, kao i iz Crne Gore i Republike Srpske. Stanje zuba je utvrdivano pomocu stomatoloske sonde i stomatoloskog ogledalca, pri dnevnoj svetlosti u bolnickim uslovima. Za oznacavanje karijesa koriscen je Klein- Palmerov dmf - sistem (decayed, missing, filled teeth), odnosno kep-sistem, gde „k“ oznacava karijes mlecnog zuba, „e“ ekstrahovan i „p“ plombiran mlecni zub.

4


Posle stomatoloskog pregleda, obolela deca su, u dogovoru sa hematoonkologom, u periodima remisije bolesti, zakazivana na sistematsku sanaciju zuba i redovne kontrole. Nadalje je tokom lecenja pracen efekat sanacije zuba na pojavu novih dentogenih infekcija u toku hemioterapije.

Statisticka obrada podataka obavljena je u programskom paketu SPSS for Windows (17.0). Baza podataka je formirana u Exelu. Korisceni su odgovarajuci statisticki parametri (aritmeticke sredina, standardna devijacija, Studentov t-test, x2-test). Istrazi- vanja su sprovedena u skladu sa „Dobrom klinickom praksom“, a odobrena su od strane Etickog komiteta Stomatoloskog fakul- teta Univerziteta u Beogradu.

Rezultati

Od 59 dece sa prisutnim mlecnim zubima, sve zdrave mlecne zube imalo je 17 dece ili 28,8%, dok je obolele mlecne zube imalo 42 deteta ili 71,2% (kio=71,2%). Od ukupno pregledanih 966 mlecnih zuba, bilo je 704 zdravih (73,40%) i 262 obolelih (27,09%). Karijes indeks zuba (procenat obolelih mlecnih zuba) iznosio je 27,09% (kiz=27,09%), sto znaci da je skoro svaki 4 mlecni zub bio zahvacen karijesom ili komplikacijama karijesa. U proseku je svako dete imalo po 4,4 obolela mlecna zuba (Tabela 1).

Tabela 1. Stanje mlecnih zuba kod dece obolele od AL

Broj dece Broj zuba kio kiz kip

59 966 71,2% 27,09% 4

U stukturi kep-a mlecnih zuba, od 262 obolela mlecna zuba Bilo je svega 13 plombiranih mlecnih zuba ili 5,0%, nesto manje ekstrahiranih zuba - 8 ili 3,1% a najveci Broj mlecnih zuba bio je sa nesaniranim karijesom - 241 ili 92% (Tabela 2).

Statistickom analizom strukture kep-a mlecnih zuba kod dece obolele od AL, utvrdeno je da je najvise bilo karijesnih zuba (vise od 90%), dok je ekstrahiranih i plombiranih zuba (sanirani karijes), ukupno, bilo svega 8%.

Tabela 2. Struktura kep-a mlecnih zuba u dece sa AL

Parametri Broj (%) Znacajnost*

kepkarijesni zubi 241 (92,0%)

p = 0,0000aekstrahirani zubi 8 (3%)plombirani zubi 13 (5%)

* - x2 test ; a - statisticki visoko znacajna razlika

Statistickom analizom strukture kep-a mlecnih zuba kod dece obolele od AL utvrdeno je da je statisticki znacajno najvise bilo karijesnih zuba - vise od 90%,

dok je ekstrahiranih i plombiranih zuba (sanirani karijes), ukupno,bilo manje od 9% sto se jasno vidi u prilozenom grafikonu (Slika 1).

5


plombirani (5,0%)

Slika 1. Struktura kep-a mlecnih zuba

Od ukupnog broja karijesnih mlecnih zuba (kompoonenta „k“ u strukturi kep-a), najvise je bilo zuba sa dubokim karijesom (k II=118), a mnogo manje je bilo zuba sa superficijalnim karijesom (k I=66); sa

komplikacijama karijesa (kk) bilo je 57 zuba (Tabela 3). Vise od 2/3 mlecnih zuba sa nesaniranim karijesom cinili su duboki karijes i komplikacije karijesa

Tabela 3. Kvalitativna analiza nesaniranog karijesa na mlecnim zubima u dece sa AL

Parametri Broj (%) Znacajnost*k I 66 (27,4%)

p=0,000 ak II 118 (49,0%)kk 57 (23,6%)

* - x2 test ; a - statisticki visoko znacajna razlika

Diskusija

Istrazivanja rasprostranjenosti karijesa na mlecnim zubima kod dece obolele od AL radena su da bi se utvrdio broj prisutnih mlecnih zuba koji predstavljaju potenci- jalnu opasnost od nastanka dentogenih infekcija, koje mogu pogorsati tok osnovnog oboljenja i ugroziti zivot ovih pacijenta. Izuzetno je vazno da se pravovremenom sanacijom i eliminacijom obolelih zuba iz-

begne rizik od komplikacija za vreme hemioterapije3.

Rezultati istrazivanja su pokazali da, u proseku, svako dete obolelo od AL ima nesto vise od 4 mlecna zuba sa karijesom. Od ukupnog broja obolelih mlecnih zuba, samo 5% je bilo plombirano, 3% ekstra- hirano, a cak 92,0% je bilo sa aktivnim, odnosno nesaniranim karijesom. U strukturi nesaniranog karijesa, bilo je 2/3 mlecnih zuba sa dubokim karijesom i zubi sa pocetnim karijesom. Kod dece sa imuno-

6


deficijencijom duboki karijes i njegove komplikacije mogu izazvati dentogene infekcije koje otezaju tok bolesti i ugro- zavaju zivot pacijenata4-7. Da bi se smanjio rizik od mogucih komplikacija dentogenog porekla, u fazi remisije smo pristupili sanaciji obolelih mlecnih zuba kod dece sa AL. Tom prilikom, plombirano je i izvadeno 81,4% obolelih mlecnih zuba, dok je 18,6% ostalo nesanirano, zbog razlicitih okolnosti (nedostatak prevoza za decu i roditelje, tesko opste stanje pacijenta i sl.). Interesantno je napomenuti da su kod nekoliko pacijenata sa izrazenom trombocitopenijom, mehanicke iritacije od strane ostrih ivica destruiranih zuba i zaostalih korenova, zubni kamenac, neadekvatne plombe, kao i mlecni zubi koji se klate usled fizioloske resorpcije, iza- zivale krvarenje u predelu obolelih zuba, te je bila neophodna transfuzija derivata krvi, odnosno supstituciona terapija, a potom i ekstrakcija zuba uzrocnika.

Istrazivanja mnogih autora ukazuju da se eliminacijom mehanickih iritacija pre pocetka hemioterapije moze smanjiti ucestalost navedenih oralnih kompli- kacija8,9. U daljem toku hemioterapije deca su se retko zalila na bolove zuba i retko trazila pomoc stomatologa.

Poznato je da u slucajevima teske imu- nodeficijencije deca nisu u stanju da pod- nesu stomatolosku intervenciju, iako za to postoji akutna potreba. Da bi se ovakvi slucajevi izbegli i smanjio rizik od dentogenih infekcija tokom hemioterapije, kod dece obolele od AL neophodno je uraditi sistematsku sanaciju zuba u fazi remisije bolesti10. Ovo su razlozi da sve veci broj onkoloskih centara u svetu u lecenje pacijenata sa malignitetom ukljucuje i stan- dardizovane protokole stomatoloske ne-

11,12ge

Zakljucak

Kod dece obolele od akutne leukemije, karijes i komplikacije karijesa mogu pogorsati opste stanje u toku hemioterapije

i na taj nacin ugroziti tok i ishod lecenja osnovne bolesti. Iskustva autora nakon ove studije pokazala su da se sistematskom sanacijom obolelih mlecnih zuba moze izbeci nastanak dentogenih infekcij a u toku hemioterapije, sto pozitivno utice na tok lecenja osnovne bolesti i kvalitet zivota obolele dece. Zbog toga bi stomatoloski pregled kod dece obolele od AL trebalo da bude inkorporiran u istoriju osnovne bolesti. Na ovaj nacin bi hemato-onkolozi imali uvid u stanje oralnog zdravlja obolele dece i, po potrebi, upucivali decu kod koje postoji rizik od nastanka dentogenih infekcija na sanaciju zuba u fazi kada je bolest u remisiji. Ovi rezultati daju nadu da ce se pravovremenim ukljucivanjem stomatologa u kompleksno lecenje dece sa AL moci da smanji uticaj obolelih zuba na tok i ishod osnovnog oboljenja i ovoj deci obezbedi bolji kvalitet zivota u toku, kao i nakon lecenja.

Literatura

1. Cvetkovic P. Klinicka decja onkologija. Beograd: Sava Centar, 2000.2. Gajic M, Stevanovic R Hendikepirano dete u stomatoloskoj ordinaciji. Univerzitet u Beogradu. Stomatoloski fakultet u Beogradu, 2002; 106-109.3. Pereira P, et al. Prevention o f oral lesions in children with acute lymphoblastic leukemia. International Journal o f Pediatric Otorhinolaryngology, 2006; 70(11):1847-1851.4. Heimdahl A, Mattson T, Dahllof G, Loonquist B, Ringden O.The oral cavity as port o f entry for early infections in patients treated with bone marrow transplantation. Oral Surg Oral M ed Pathol, 1989; 68:711726.5. Scully C, Epstein JB. Oral health care for the cancer patient. Oral Oncol Eur J Cancer, 1996; 32B:281-292.6. Nasim V, et al. Dental health status in children with acute lymphoblastic leukemia. Journal o f Clinical Pediatric Dentistry, 2007; 31(3):210-213.

7


7. Atac AS. Oral and Dental Care in Acute Lymphoblastic Leukemia: Role o f Pediatric Dentistry. Uhod-Uluslararasi Hematoloji- Onkoloji Dergisi, 2009; 19(1):58-62.8. Djuric M, Hillier-Kolarov V, Belic A, Jankovic Lj. Mucositis prevention by improved dental care in acute leucemia patients. Support Care Cancer, 2006; 14:137-146.9. Djuric M, Tesic Dj, Hillwer-Kolarov V, Belic A. Effect o f intensive oral hygiene care in patients with acute leukemia. Proccedings for Natural Sciences. Novi Sad: Matica Srpska, 1998; 94:91-98.

Koresponding autor Prof. Radoje Stevanovic Univerzitet u Travniku Farmaceutsko-zdravstveni fakultet TravnikBosna i Hercegovina

10. Amoutzia C. Oral preventiveintervention in children with acute lymphoblastic leukemia. Balk J Stomatol, 2005; 9(1):7-12.11. Yager K, Webster J, Crain M, Kasow J, McGuire D. Implementation o f an oral care standard for leukemia and transplantation patients. Cancer Nurs, 2000; 23:40-47.12 .Levy-PolackMP, Sebelli P, Polack NL. Incidence o f oral complication and application o f a preventive protocol in children with acute leukemia. Spec Care Dent, 1998; 18:189-193.

8


Ispitivanje sadrzaja teskih metala u razlicitim uzorcima kafe

Testing of Heavy Metal Contents in Various Samples o f Coffee

Amila Celikovic1, Minela Dacic2, Minela Sisic2, Amina Asotic21University of Sarajevo, Faculty of Sciences, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina2University of Travnik, Faculty of Pharmacy and Health, Travnik, Bosnia and Herzegovina

Abstract: Coffee is the second most popular beverage after water in the world. The composition of coffee is very complex and depends on the place of origin and the species/varieties of coffee. The technology of preparing coffee, its industrial processing and storage, affect the coffee’s chemical composition and contamination. It is not possible to provide a complete list of all the ingredients of the coffee. Heavy metals are widespread in the environment and enter the food chain, and they appear in different concentrations in human food, and thus in coffee too.

Within the study, we have analysed heavy metals in four samples of coffee that can be found at the market in Bosnia and Herzegovina, followed by a comparison with the values of concentration of these metals obtained in similar studies. The analysis was performed using the method of atomic absorption spectrometry (AAS) - flame atomization; concentration of four metals (lead, copper, cadmium and manganese) is determined.

Keywords: heavy metals, coffee, flame atomic absorption spectrometry

Sazetak: Kafa je drugi najpopularniji napitak nakon vode u svijetu. Sastav kafe je vrlo slozen i ovisi od mjesta nastanka i vrste/sorte kafe. Na sastav kafe i njenu kontaminaciju utice tehnologija koja se koristi u pripremi, industrijska obrada i skladistenje. Hemijski sastav kafe je slozen tako da nije moguce pruziti cjelovit popis svih sastojaka. Teski metali su siroko rasprostranjeni u okolisu i ulaze u hranidbeni lanac, te se pojavljuju u razlicitim koncentracijama u ljudskoj hrani, pa time i u kafi.

U okviru istrazivanja izvrsena je analiza teskih metala u cetiri uzorka kafe koji se mogu naci na trzistu u BiH, te je izvrseno uporedivanje sa vrijednostima koncentracije ovih metala dobivenih u slicnim istrazivanjima. Analiza je izvrsena koristenjem metode atomske apsorpcione spektrometrije (AAS) - plamena atomizacija; odredena je koncentracija cetiri metala - olova, bakra, kadmija i mangana.

Kljucne rijeci: teski metali, kafa, plamena atomska apsorpciona spektrometrija

Uvod

Kafa je predmet brojnih istrazivanja zbog svojih mitskih i stvarnih kvaliteta i uticaja na zdravlje ljudi i zivot. Provedena su brojna istrazivanja kako bi se ustanovili pozitivni i negativni uticaji kafe na zdravlje

organizma, tacnije, djelovanje raznih komponenti koje sadrzi, pa izmedu ostalog i metala.

Koliko ce napitak sadrzavati odre- denog metala zavisi od biljne vrste, stanista koje ta biljka nastanjuje, kao i od nacina obrade do konacnog proizvoda. Cesto je

9

sadrzaj pojedinih metala u biljnom uzorku pokazatelj zagadenosti nekog podrucja.

Za ovo istrazivanje sadrzaja teskih metala u sirovoj kafi izabrana su cetiri elementa - mangan (Mn), bakar (Cu), kadmij (Cd) i olovo (Pb), pri cemu su dva od odredivanih elemenata (Mn i Cu), esencijalni - sastojci koji su u organizmu neophodni u malim kolicinama i ukoliko se javi njihov nedostatak moze doci do oz- biljnih poremecaja metabolizma. S druge strane, ukoliko se neki od ovih elemenata nade u visku, takoder ce dovesti do poremecaja u ljudskom organizmu.

Kafa se dobiva od biljaka roda Coffea, iz obitelji Rubicaceae. Zrna kafe su uglavnom pravilnog oblika, okrugla, duguljasta ili kriva, a na ravnoj strani se nalazi karakteristicna uzduzna brazda sa ostatkom srasle ljuske. Zrna su obavijena vrlo tankom svilenkastom ljuskom koja je srebrno-bijele boje, a ponekad i ruzicasta ili smeda. Ispod ljuske nalazi se endosperm zuckaste ili zelenkaste boje1. Zeleno zrno kafe sadrzi: 49% ugljikohidrata, 12% vode,11,4% ulja i masti, 11% bjelancevina, 7,6% hlorogenske kiseline, kalija (K), kalcija (Ca), elemenata u tragovima, bakra (Cu) i zeljeza (Fe) i male kolicine alkaloida kofeina i trigonelina2 Kod obrade kafe pecenje je najvazniji proces, pri kojem dolazi do fizicko-hemijskih promjena. Pecenje je tehnoloski postupak toplotne

Zapazena je prisutnost limunske, jabucne, mlijecne i acetatne kiseline u manjem procentu (ispod 1%), a hlorogena kiselina cini oko 7% suhe materije u kafi Arabika6.

obrade pri kojem je medij za prenos toplote- zrak, nasuprot przenju, kod koga je medij za prenos toplote jestivo biljno ulje ili mast3. Sirova kafa ima ostar i trpak ukus. Zelenim zrnima kafe nedostaju boja i karakteristicna aroma koje su zastupljene kod pecene kafe4; one se formiraju u toku procesa pecenja.

Miris i ukus kafe su njena najvaznija svojstva i mozemo ih osjetiti tek poslije pecenja zrna kafe. Ulje kafe, ciji je udio oko 10% u pecenom zrnu, nosi najvise aroma kafe (Tab. 1). Aroma se stvara od kompleksa koji je mjesavina isparljivih komponenata, dok neisparljive komponente odreduju kiselost, gorcinu i “stegnut” ukus4. Pri procesu pecenja dolazi i do smanjenja vlage i gubitka tezine, ali ispecena kafa tezi da povrati izgubljenu vlagu, upijajuci je iz zraka5. Hemijske reakcije koje se desavaju tokom pecenja nisu jos uvijek u potpunosti objasnjene. Nisu identifikovani svi prekursori arome, ukusa i mirisa5. Kod proizvoda koji su podvrgnuti tretmanu pecenja dolazi do gubitaka suhe materije, prvenstveno zbog stvaranja ugljen- dioksida, vode i isparljivih produkata pirolize. Dolazi do znatne degradacije polisaharida, secera, amino- kiselina i hlorogenih kiselina, kao i umjerenog povecanja organskih kiselina i lipidne komponente4.

Kafa i zdravljeKofein je sastavni dio mnogih

namirnica kao sto su kafa i proizvodi od kafe, caj, kakao proizvodi i pice cola. Zbog fizioloskog i farmakoloskog ucinka, kofein

Tabela 1. Prosjecan hemijski sastav pecene kafe (%)

Komponenta Voda Proteini Lipidi Ugljikohidrati Pepeo

Udio % 1,3 14,0 10,3 67,7 4,0

10

je, kao spoj prisutan u kafi, dosta ispitivan. Kofein je glavni alkaloid prisutan u kafi, uz niske razine teobromina i teofilina koji su drugi purinski alkaloidi koji se takoder se mogu naci6. Kofein je izoliran i imenovan pocetkom 19. stoljeca, tek kada je u Evropi poceo interes za organsku hemiju7. Kofein djeluje kao stimulans, diuretik i blagi laksativ. Mnoge ljude oslobada teskoca izazvanih astmom, a sadrzan je i u nekim lijekovima protiv migrene. Pojacava lucenje hormona gusterace, sprjecava stvaranje bubreznih kamenaca, stimulira rad srca i lucenje kiseline u zelucu. Kofein, izmedu ostalog, pojacava brzinu i intenzitet disanja, misicima omogucuje dopremu vece koli-cine kisika, te smanjuje osjecaj umora. Kofein je psihoaktivna supstanca i, kao takav, potice misaone procese i olaksava pamcenje7. Poboljsava koncentraciju i reflekse, te sposobnost ponavljanja odre- denih radnji. Kofein poboljsava koordina- ciju tokom izvodenja slozenijih zadataka kao sto je upravljanje automo- bilom i drugim strojevima.

Ipak, pretjerana kolicina kofeina moze izazvati niz nezeljenih pojava. Kod nekih osoba izaziva nesanicu, depresiju, pro- bavne smetnje, drhtavicu, iritaciju i uz- nemirenost, a uzrokuje i suzenje malih krvnih sudova. Kolicina kofeina u tijelu ne bi smjela biti veca od 0,5g (4 - 5 soljica kafe dnevno). Lijecnici kazu da ne bismo smjeli dnevno unijeti vise od 400-450mg kofeina. Ako je kolicina kofeina veca, rizik od aritmije srca, grceva i problema s disanjem raste. Fatalna razina kofeina u krvi koja moze izazvati smrt, prema tvrdnjama lijecnika, iznosi 10g, sto odgo-vara kolicini od 75-100 soljica kafe8.

Cilj ovog istrazivanja je bio da se analizira sadrzaj teskih metala (olova, bakra, kadmija i mangana) u uzorcima kafe koji se mogu naci na trzistu u BiH, te je izvrseno uporedivanje sa vrijednostima koncentracije ovih metala dobivenih u slicnim istrazivanjima.

Materijal i metode

Prilikom analize sadrzaja teskih metala u uzorcima kafe koristena je metoda atomske apsorpcione spektro-metrije, plamena tehnika. Osjetljivost atomskih metoda nalazi se u podrucju koncentracija od 1mg/L do 1^g/L (ppb)9. Za analizu su koristeni atomski apsorpcioni spektrometar (SpectrAA-10 Atomic Ab-sorption Spectrometer, Varian), analiticka vaga (Mettler Toledo, New Classic MF - TYPE), reso, teflonske posude, mikro-pipete, odmjerni sudovi od 25 mL i 50 mL, drugo stakleno i plasticno posude i pribor. Od hemikalija, koristeni su standardni rastvori: Cu, Pb, Zn, Mn, Cr, Cd, Ni (CertiPUR 1000 mg/L, Merck, Njemacka); HNO3 65%, p.a., Semikem, redestilovana i destilovana voda.

Za analizu sadrzaja teskih metala u kafi koji se mogu nabaviti na trzistu u BiH uzeta su tri uzorka. Odabrane su sljedece vrste kafe za analizu:- Brazil kafa 100g, proizvodac Eurovip

d.o.o. Citluk, BiH (oznaka K1);- Grand kafa 100g, proizvodac Grand

prom d.o.o. Beograd, Srbija (oznaka K2);

- Frank kafa 100g, proizvodac Franck d.d. Zagreb, Hrvatska (oznaka K3).

Priprema uzorakaSvi odabrani uzorci su dopremljeni u

laboratoriju. Uzete su odvage od 20g svakog uzorka kafe. Na 200mL prokljucale vode dodata je odvaga od 20g kafe. Skuhana kafa je ostavljena u casama od 250mL preko noci, da se talog sto bolje slegne i da se izvrsi sto bolje dekantiranje. Nakon izvrsenog procesa dekantiranja, zaostali talog (toz) prebacen je u plasticne tanjire i ostavljen na sobnoj temperturi da se susi. Dekantirani dio kafe (ekstrakt) je prebacen u plasticne posudice od 50mL i dodano je 1mL koncentrovane HNO3. Konzerviranje je izvrseno da se sprijeci rad mikroorganizama, jer bi njihova aktivnost

11

mogla utjecati na rezultate analize, te kako bi se analizirani metali zadrzali u rastvoru.

Za odredivanje sadrzaja metala u tozu je na analitickoj vagi odvagano i u teflonske posude preneto oko 1g toze, sto je izvagano sa tacnoscu ± 0,01mg. Zatim je dodato 20mL koncentrovane HCl kiseline. Teflonske posude su postavljene na grijace na temperaturi od 90°C u trajanju od 3 casa u cilju rascinjavanja materijala. Nakon rascinjavanja, otopljeni uzorci iz teflonske

posude su filtrirani kroz filter papir „plava traka“, a potom kvantitativno prebaceni u odmjerni sud od 50mL, koji je dopunjen do marke destilovanom vodom; za svaki uzorak je pripremljeno po tri paralelke.

Rezultati i diskusija

Sumarni pregled sadrzaja olova i kadmija u ispitivanim uzorcima predstav- ljen je u tabeli 2.

Tabela 2. Sadrzaj olova i kadmija u razlicitim uzorcima kafe (pg/g ± standardna devijacija)

Uzorak Olovo KadmijTOZ

K1 IGO* IGO*

K2 IGO* IGO*

K3 IGO* IGO*EKSTRAKT

K1 IGO* IGO*

K2 IGO* IGO*

K3 IGO* IGO*

IGO* - ispod granice odredivanja koristene metode

Sadrzaj olova i kadmija je bio ispod granice odredivanja koristene metode u oba analizirana oblika kafe (i u tozu i u vodenom ekstraktu).

Sadrzaj bakra u vodenom ekstraktu i tozuNa grafikonu 1. prikazan je sadrzaj

bakra u tozu i u ekstraktu. Na grafikonu se moze uociti da je nizi sadrzaj bakra u svim analiziranim uzorcima bio u ekstraktu, tj. dijelu kafe koji konzumiramo, sto je i pozeljno s obzirom na kolicine kafe koje unosimo u organizam. Sadrzaj bakra za sve uzorke ekstrakta bio je priblizne vrijednosti. Koncentracije bakra u vode-nom ekstraktu

kretale su se od 0,39^g/g do 1,39^g/g. Opadajuci niz koncetracija bakra u uzorcima ekstrakta je bio: K3 > K1 > K2.

Prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji (WHO), maksimalna dozvoljena koncentracija bakra u picima je 10mg/L. Uporedujuci dobivene vrijednosti koncentracije sa maksimalno dozvoljenim koncentracijama bakra u picima prema WHO vidimo da nijedna koncentracija ne prelazi maksimalno dozvoljenu vrijednost i da su daleko ispod dozvoljene granice. Uporedujuci dobivene vrijednosti za sadrzaj bakra u vodenom ekstraktu sa rezultatima istrazivanja u Etiopiji, ustanovilo se da su

12

vrijednosti veoma bliske10.

Grafikon 1. Sadrzaj bakra u razlicitim uzorcima kafe

Ako posmatramo rezultate dobivene za toz, najvisu koncentraciju imao je uzorak K2 (9,33^g/g), a najnizu uzorak K1. Opadajuci niz koncentracija bakra u tozu bio je K2>K3>K1. Rezultati pokazuju da je najveci dio bakra zaostao u tozu.

Sadrzaj mangana u razlicitim uzorcima kafe

Na grafikonu 2 prikazan je sadrzaj mangana u razlicitim uzorcima kafe.

“Mn"

Ekstrakt

Oznaka uzoraka

Grafikon 2. Sadrzaj mangana u razlicitim uzorcima kafe

Kao i kod bakra i kod mangana, naj- nize koncentracije su nadene u ekstraktu. Koncentracije za ekstrakt kretale su se u vrijednostima od 9,49^g/g do 13,69^g/g. Koncentracije mangana u svim uzorcima ekstrakta su bile pribliznih vrijednosti. Opadajuci niz koncentracija je bio: K1 > K2 > K3. Za mangan ne postoji definisana maksimalno dozvoljena koncentracija prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji.

Dobivene vrijednosti za sadrzaj man

gana u ekstraktu mozemo uporediti sa rezultatima istrazivanja provedenog u Etiopiji10. Eksperimentalno dobivene vrijednosti su bile nesto vise u odnosu na sadrzaj mangana koji je odreden u tom istra- zivanju. Rezultati dobiveni za toz su se kretali od 13,16^g/g do 16,33^g/g. Opadajuci niz sadrzaja mangana je bio K1>K2 >K3. Za razliku od bakra koji je najvecim dijelom zaostao u tozu, u slucaju mangana se nesto vise ekstrahovalo u vodeni dio, ali

13

su ipak u tozu bile vise koncentracije nego u vodenom ekstraktu.

Zakljucak

U sklopu ovog istrazivanja izvrsena je analiza teskih metala u tri uzorka kafe razlicitih proizvodaca. Koristenjem metode atomske apsorpcione spektrometrije (AAS)- plamena atomizacija, odreden je sadrzaj cetiri teska metala: bakra, mangana, olova i kadmija. Analiziran je sadrzaj metala u vodenom ekstraktu i tozu.

Na osnovu dobivenih rezultata, moze se zakljuciti da su vrijednosti koncentracija ispitivanih metala u ekstraktu bile nize nego u tozu, sto je od velike vaznosti zbog toga sto se upravo vodeni dio konzumira svakodnevno. Odredene vrijednosti koncentracija metala u ekstraktu nisu prelazile maksimalno dozvoljene vrijednosti koje je definisala Svjetska zdravstvena organiza- cija. Tako odredene vrijednosti koncentracije metala za vodeni ekstrakt su upo- redene sa vrijednostima koncentracija dobivenih u slicnoj analizi provedenoj u Etiopiji, pri cemu je ustanovljeno da su vrijednosti dosta ujednacene, uz neznatna odstupanja. Rezultati su pokazali da je sadrzaj olova i kadmija ispod granice odredivanja za ovu metodu.

Literatura

1. De la Guardia M, Illueca AG. Food Protected Designation o f Origin: Methodologies and Applications. 2013.

2. Perrone D, Donangelo CM, Farah A. Fast simultaneous analysis o f caffeine, trigonelline, nicotinic acid and sucrose in coffee by liquid chromatography-mass spectrome- trometry. Food Chemistry, 2008; 10(4)1030-1035.

3. Popov-Raljic J, Katie Z, Oluski V, Radovanovic R. Tehnologija i kvalitet gotove hrane. Tehnoloski fakultet, Novi Sad. 1999.

4. Buffo R, Cardelli-Freire C. Coffee fla-vour: an overview. Flavour and Frag-rance Journal, 2004; 19(2): 99-104.

5. Clark RJ, Vitzthum OG. Coffee, recent developments, Oxford, England: Blackwell Science Osney Mead, 2001.

6. Trugo L. Analysis o f Coffee Products. Rio de Janeiro, Brazil: Universidade Federal do Rio de Janeiro, 2003.

7. Kakhia IT. Alkaloids and alkaloid plants. Adana University - Industry joint research center. 2012.

8. http://en.wikipedia.org/wiki/Caffein e (preuzeto:10.05.2014.)

9. Skoog DA, Holler FJ, Neiman TA. Principles o f Instrumental Analysis. Harcourt Brace and Company, 1998.

10. Ashu R, Chandravanshi B. Concentration levels o f metals in commercially available Etiopian roasted coffee powders and their infusions. Addis Ababa, Ethiopia: Addis Ababa University, Faculty o f Science, Dep. o f Chemistry, 2011.

Coresponding author Amila Celikovic KakanjBosna i HercegovinaE-mail: [email protected]

14

http://www.google.ba/search?hl=hr&tbo=p&tbm=bks&q=inauthor:%22Jovanka+Popov-Ralji%C4%87%22&source=gbs_metadata_r&cad=2

http://en.wikipedia.org/wiki/Caffeine

http://en.wikipedia.org/wiki/Caffeine



Odredivanje pigmenata u cvijetu i listu jagorcevine (Primula officinalis) kao ljekovite biljke

Determination of Pigments in the Flower and Leaf o f the Primrose (Primula officinalis) as a Medicinal Plant

Minela Sisic, Minela Dacic, Alma Zorlak, Semir VukovicUniversity of Travnik, Faculty of Pharmacy and Health, Travnik, Bosnia and Herzegovina

Sazetak: Pigmenti imaju veoma vaznu ulogu u organizmu, djeluju kao jaki antioksidansi, jacaju imuni sistem, imaju vaznu ulogu u sprecavanju nastanka raka, smanjuju rizik od arterioskleroze, srcanog i mozdanog udara, stite kozu od opasnog spektra UV zracenja; blagotvorni su i kod postojanja zelucanih i crijevnih problema jer pospjesuju probavu i ubrzavaju praznjenje crijeva, a podsticu i stvaranje hemoglobina i crvenih krvnih zrnaca. Jagorcevina (Primula officinalis) pripada ljekovitim biljkama - njen ucinak se prvenstveno ogleda u lijecenju plucnih bolesti, nesvjestice i lupanja srca. Caj pripremljen od cvjetova ove biljke povecava broj crvenih krvnih zrnaca.

U ovom radu, za analizu su koristeni list i cvijet jagorcevine, ubrani sa tri razlicite lokacije te suseni i skladisteni u odgovarajucim uslovima. U jagorcevini su odredivani pigmenti P-karoten, likopen, hlorofil a i b, te ukupni hlorofil, ekstrakcijom sa odgovarajucim rastvaracima. Potrebna apsorbanca je ocitana na UV spektrofotometru te daljim proracunom dobivena trazena koncentracija.

Na osnovu rezultata istrazivanja uoceno je da jagorcevina sadrzi vise P-karotena (39.606 ^g/g) u odnosu na likopen (20.036 pg/g) i to za 50,59%. Oba hlorofila najvise sadrzi uzorak lista jagorcevine ubran na lokalitetu Novi Travnik, dok najmanju kolicinu sadrzi uzorak lista ubran na lokalitetu Zivinice (0,0235 mg/g hlorofila a i 0,012 mg/g hlorofila b). Najvecu koncentraciju svih pigmenata ima uzorak ubran na lokalitetu Novi Travnik, dok najmanju koncentraciju ima uzorak sa lokaliteta Zivinice, verovatno zbog vece zagadenosti terena, kao i starenja biljke.

Kljucne rijeci: P-karoten, hlorofil, likopen, jagorcevina, UV spektrometrija

Abstract: Pigments have a very important role in the body, they act as strong antioxidants, strengthening the immune system. They also play an important role in preventing cancer, reducing the risk of atherosclerosis, heart attack and stroke, skin protection from dangerous UV spectrum; they are beneficial for stomach and intestinal problems as they improve digestion and speed up bowel movements. Pigments also stimulate the production of haemoglobin and red blood cells. Primrose (Primula officinalis) is a medical plant, its importance is reflected primarily in the treatment of lung disease, fainting and heart palpitations. Tea prepared from the flowers of this plant increases the number of red blood cells.

In this research, we used leaves and flower of primroses for the analysis, which were collected from three different locations and dried and stored under appropriate conditions. We determined the following pigments: P-carotene, lycopene, chlorophyll a and chlorophyll b,

15


and total chlorophyll by extraction with suitable solvents. The required absorbance was read in a UV spectrophotometer and the consequent concentration is further calculated.

Based on the results of this research, it was noticed that there was for over 50% more P- carotene (39.606 pg/g) compared to lycopene (20.036 pg/g) in the plant material of primrose. The highest concentration of both chlorophyll had the primrose leaf samples collected from New Travnik, while the lowest concentration of chlorophyll was found in leaf samples collected from Zivinice (0.0235 mg/g chlorophyll a and 0.012 mg/g of chlorophyll b). The highest concentration of all pigments had the primrose samples collected from New Travnik, while the lowest concentrations had samples collected from Zivinice, probably due to the increased pollution and aging plants.

Key words: P-carotene, chlorophyll, lycopene, primrose, UV spectrometry

Uvod

Jagorcevina (Primula officinalis) je visegodisnja zeljasta biljka, visoka do 30 cm; listovi su jajasti, na dugim peteljkama, po obodu talasasto nazubljeni, sakupljeni u prizemnu rozetu, s lica su zelene boje, sa nalicja svjetliji i obrasli maljama. Stitaste cvasti se nalaze na vrhu stabljike i sastoje se iz zutih zvonastih cvjetova. Ona ima vrlo dugu historiju upotrebe kao lijeka, te je posebno bila koristena u lijecenju stanja koja ukljucuju spazme, bolne grceve, paralize i reumatske bolove1.

Biljka sadrzi saponine, koji imaju ekspektorantni ucinak, te salicilate koji su glavni sastojak aspirina i dejstvuju na smirenje upale i protiv groznice1. Cvijece i lisce su sredstvo za smirenje, diaforetik (za poboljsanje znojenja), diuretik (za iz- mokravanje) i iskasljavanje2-5. Korijen je takoder blagi diuretik, antireumatik i usporava zgrusavanje krvi3,6. Kada je osu- sen i samljeven u prah, koristi se za iza- zivanje kihanja2 u lijecenju hronicnog kaslja (osobito kada je udruzen s kronicnim bronhitisom i kataralnom kon- gestijom), gripe i drugih febrilnih stanja3. Listovi imaju slicna ljekovita svojstva korijena, ali su slabiji u djelovanju6.

Pigmenti su prirodne supstance koje se nalaze u celijama i tkivima biljaka i ponekad mogu imati nutritivnu ulogu, kao sto

je npr. P-karoten. Pigmenti grupe karotenoida topivi su u uljima i organskim otapalima, a boja im varira od zute preko narandzaste do crvene. Na sadrzaj karotenoida u biljkama mogu da uticu razliciti faktori, prvenstveno klimatski uslovi, upotreba pesticida, gnojiva i drugo; zrenjem, na primer, povecava se sadrzaj karotenoida7. Beta karoten kao glavni predstavnik karotenoida je jaki anti- oksidans, jaca imuni sistem, igra vaznu ulogu u sprjecavanju nastanka raka, smanjuje rizik od arteroskleroze, srcanog i mozdanog udara, stiti kozu od opasnog spektra UV zracenja potice stvaranje melanina, pigmenta koji daje boju nasoj kozi, te stiti od stvaranja mrene8. Poznat je i pod nazivom provitamin A sto znaci da se u organizmu moze pretvoriti u vitamin A. U svijetu, oko 60% vitamina A koji se unese ishranom porijeklom je od pro- vitamina A9. Godisnja produkcija karotenoida u prirodi je procijenjena na oko 100 miliona tona10.

Istrazivanja su pokazala da neke vrste jagorcevina sadrze i alergene pa se koriste u lijecenju epilepsije i konvulzije11. Likopen je lipofilno jedinjenje koji pokazuje veliku antioksidativnu sposobnost. Da bi se postigao optimalni efekat preporucuje se dnevni unos od 3-6 mg. Najvecu kolicinu likopena sadrzi lubenica, papaja i svjezi paradajz. Njegova se uloga povezuje sa

16


prevencijom zlocudnih bolesti, odnosno usporavanjem razvoja tumorskih celija. Likopen takoder smanjuje stetni LDL holesterol, te na taj nacin sudjeluje u ocuvanju zdravlja srca i krvnih zila7.

Hlorofil je pigment zelenih biljaka, algi i fotosintetskih bakterija, koji je topiv u uljima i predstavlja kompleks magnezija poreklom iz porfirina. Odgovoran je za fotosintezu i time ima vaznu ulogu u odrzavanju zivota na Zemlji. Tokom fotosinteze, hlorofil je u celijama zasticen od svjetla jer ga okruzuju karotenoidi i lipidi. Kada hlorofil izgubi tu zastitu zbog starenja biljke, ili prilikom ekstrakcije pigmenta i tokom procesiranja, on se pod uticajem svjetlosti degradira. Promjene u molekuli hlorofila koje mogu izazvati gubitak boje jesu: gubitak magnezija, uklanjanje formil- i metil-grupe te oksi- dacija prstena.

U prirodi je pronadeno nekoliko tipova hlorofila koji se medusobno ra- zlikuju po strukturi, kao sto su hlorofil a, b, c, d, bakteriohlorofil i hlorofil hlorid. Hlorofil a sadrzi metil grupu i plavo-zelene je boje, a hlorofil b formil grupu i zuto- zelene je boje. Hlorofil a se brze gubi od hlorofila b, a takoder se konvertira u feofitin 7-9 puta brze nego hlorofil b. Hlorofil a je najznacajniji (primarni) foto- sintetski pigment jer se nalazi u reak-

cijskom sredistu fotosistema i omo-gucuje pretvorbu svjetlosne energije u hemijsku12. Hlorofil je blagotvoran kod zelucanih i crijevnih problema, jer pospje-suje probavu i ubrzava praznjenje crijeva. Osim toga, hlorofil potice stvaranje hemoglobina i crvenih krvnih zrnaca. Anti- bakterijska svojstva hlorofila otklanjaju los zadah, te se ponekad u tu svrhu koristi u zvakacim gumama.

Cilj ovog istrazivanja je bio da se analiziraju list i cvijet jagorcevine, ubrani sa tri razlicite lokacije, te suseni i skladisteni u odgovarajucim uslovima. U jagorcevini su odredivani pigmenti P- karoten, likopen, hlorofil a i b, te ukupni hlorofil, ekstrakcijom sa odgovarajucim rastvaracima.

Materijal i metode

Za analizu koristeni su list i cvijet jagorcevine ubrani sa tri razlicite lokacije (Tab. 1). Biljni materijal je opran sa destilovanom vodom i susen u odgovarajucim uslovima, koji podrazumijeva zatamnjeni prostor i temperaturu od 23- 25°C, nakon cega su uzorci usitnjeni u tarioniku i pakovani u plasticne bocice, te cuvani na sobnoj temperaturi do pocetka analize.

Tabela 1. Lokalitet uzorkovanja

Oznaka uzorka Biljni materijal Lokacija Nadmorska visina (m)1 Jagorcevina list Novi Travnik 5162 Jagorcevina cvijet3 Jagorcevina list Sarajevo 5904 Jagorcevina cvijet5 Jagorcevina list Zivinice 3006 Jagorcevina cvijet

17


Odredivanje P-karotena i likopena

100 mg usitnjenog biljnog materijala snazno je mijesano sa mjesavinom acetona i heksana (4:6, 10 mL) 1 minutu, a

mjesavina je zatim profiltrirana kroz filter papir i filtrat izmjeren i ocitan na UV spektrofotometru na talasnim duzinama X=453, 505 i 663 nm13.

Udjeli P-karotena i likopena izracunati su prema sljedecim jednacinama:

Likopen (mg/100 mL) = -0,0458 • A663 + 0,372 • A505 - 0,0806 A453 P-karoten (mg/100 mL) = 0,216 • A663 - 0,304 • A505 + 0,452 • A 453

Rezultati su izrazeni kao pg karotenoida/g ekstrakta.

Odredivanje hlorofila

Oko 100-200 mg usitnjenog biljnog materijala (u tarioniku, do praskastog stanja) ekstrahira se sa 50 mL 80% acetona- snazno se mijesa 2 minute i zatim

profiltrira kroz filter papir. Izmjeri se apsorbancija filtrata termostatiranog na 30 °C na talasnim duzinama od X=663 nm (za hlorofil a) i 645 nm (hlorofil b) (14). Apsorbanca se mjeri na UV spektrofotometru marke SHIMADZU UV-1800 uz upotrebu kvarcnih kiveta.

Udjeli hlorofila a i b izracunaju se prema slijedecim jednacinama:

Hlorofil a (mg/L) = 12,7 • A663 - 2,95A645Hlorofil b (mg/L) = 22,95- A645 - 4,67 • A663Ukupni hlorofil = hlorofil a + hlorofil bUkupni hlorofil (mg/g) = ukupni hlorofil (mg/L) x 50 mL/(masa uzorka x 1000).


Udjeli P-karotena i likopena u biljnim ekstraktima odredivani su spektrofoto- metrijski, a rezultati su izrazeni u pg/g uzorka i prikazani na slici 1. Na osnovu rezultata istrazivanja, uoceno je da jagorcevina sadrzi vise P-karotena (39.606 pg/g) u odnosu na likopen (20.036 pg/g), i to za 50,59%. Ako se uporede vrijednosti

po uzorcima, uocava se da je cvijet jagorcevine sadrzavao vise likopena i P- karotena u odnosu na list jagorcevine. Najvecu vrijednost P-karotena imali su uzorci cvijeta jagorcevine ubrani u Novom Travniku, koja je iznosila 74.900 pg/g uzorka, a pretpostavlja se da je razlog tome najmanja zagadenost tla u odnosu na ostale lokalitete. Isti uzorak sadrzavao je i najvecu kolicinu likopena (42.260 pg/g uzorka).

18


Slika 1. Udjeli fi-karotena i likopena u biljnim materijalima jagorcevine

Udjeli hlorofila a i b su prikazani na slici 2. i izrazeni su u mg/g uzorka. Na osnovu rezultata, uocava se da je najvecu koncentraciju oba hlorofila imao uzorak lista jagorcevine ubran na lokalitetu Novi Travnik, dok su najmanju kolicinu sa- drzavali uzorci lista ubrani na lokalitetu Zivinice, koji sadrze 0,0235 mg/g hlorofila

a i 0,012 mg/g hlorofila b. Razlog ovako male koncentracije je, po svemu sudeci, povecana biorazgradnja hlorofila, cime je smanjena njegova sinteza jer je biljka ubrana vec u zavrsnoj fazi sazrijevanja. Takode se moze uociti da je mnogo vecu koncentraciju oba hlorofila imao list jagorcevine u odnosu na cvijet.

Slika 2. Udjeli hlorofila a i b u biljnim materijalima jagorcevine

19


Na slici 3 su prikazani rezultati za ukupni hlorofil. Uzorak lista jagorcevine ubran na lokalitetu Sarajevo imao je 8,34 mg/g uzorka ukupnog hlorofila; nesto vecu koncentraciju imao list sa lokaliteta Novi Travnik, koja je iznosila 10,51 mg/g, dok je najmanju koncentraciju ukupnog hlorofila imao uzorak lista ubran na lokalitetu Zivinice. Mnogo vecu koncentraciju hlorofila imao je list jagorcevine u odnosu na cvijet, sto je bilo i ocekivano buduci da je hlorofil pigment zelenih biljaka.

Zakljucak

Jagorcevina, sa svim svojim kompo- nentama, predstavlja veoma vaznu ljeko- vitu biljku. Njena vaznost se prvenstveno ogleda u lijecenju plucnih bolesti, nesvjestice i lupanja srca. Caj pripremljen od cvjetova ove biljke povecava broj crvenih krvnih zrnaca. Osim toga, koristi se u lijecenju nesanice, migrene, neuredne menstruacije, pospjesuje cirkulaciju krvi i izbacivanje sluzi. Pigmenti, kao sastavni

King i saradnici15, koji su ispitivali uticaj vanjskih faktora (temperatura, skladistenje i cuvanje) na udjel hlorofila u blansiranom i neblansiranom uzorku listova spinata, u neblansiranom uzorku su ustanovili da je udjel hlorofila a bio 6,75±0,53 mg/g suhe tvari i hlorofila b 2,56±0,18 mg/g suhe tvari, ciji je zbir vrijednosti 9,31 mg/g suhe tvari, sto je u redu velicine saglasno rezultatima ovog istrazivanja. Na temelju dobivenih rezultata mozemo zakljuciti da listovi jagorcevine predstavljaju odlican izvor hlorofila a i b.

dijelovi ove biljke, takode imaju vaznu ulogu u organizmu.

Ovim istrazivanjem, pokazala se kolicina pigmenata u listu i cvijetu jagorcevine, te uticaj klimatskih faktora na samu kolicinu pigmenata u uzorcima uze- tim sa razlicitih lokaliteta. Rezultati su pokazali da cvijet jagorcevine sadrzi vece kolicine P-karotena i likopena od lista, ali da list ove biljke sadrzi vecu kolicinu hlorofila. Najvecu koncentraciju svih pigmenata imali su uzorci ubrani na lokalitetu

Slika 3. Udjeli ukupnog hlorofila u biljnim materijalima jagorcevine

20


Novi Travnik, dok najmanju koncentraciju pigmenata imali uzorci sa lokaliteta Zivi- nice. Pretpostavlja se da je razlog tome veca zagadenost terena na lokalitetu Zi- vinice, kao i starenje biljke.

Literatura

1. Bown D. Encyclopaedia o f Herbs and their Uses. 1995.

2. Chiej R Encyclopaedia o f Medicinal Plants. 1984.

3. Launert E. Edible and Medicinal Plants. 1981.

4. Lust J. The Herb Book. 1993.5. Mills SY. The Dictionary o f Modern

Herbalism. 1988.6. Chevallier. A. The Encyclopedia o f

Medicinal Plants. 1996.7. Jasic M. Biljni pigmenti Tehnologija

hrane. 2013. Dostupno na http://www. tehnolosiiahrane.com/enci kloyediia/bilini-yigmenti 30.05.2016;

8. Mathews-Roth MM. Carotenoid and cancer prevention - experimental and epidemiological studies. Pure and Applied Chemistry, 1985; 57:717-722.

9. Simpson KL. Relative value o f carotenoids as precursors o f vitamin

A. The Proceedings o f the Nutrition Society, 1983; 42:7-17.

10. Britton G, Liaaen-Jensen S, PfanderH. Carotenoids 1A: Isolation and analysis. Basel-Boston-Berlin: Birk- hauser Verlag, 1995.

11. Jager AK, Gaugynb B, Adsersen A, Gudyksen L. Screening o f plants used in Danish folk medicine to treat epilepsy and convulsions. Journal o f Etnopharmacology, 2006; 105:294300.

12. Taiz L, Zeiger E. Plant Physiology. 5th Ed. Sunderland, Massachusetts: Si- nauer Associates, Inc, 2010.

13. Barros L, Falcao S, Baptista P, FreireC, Vilas-Boas M. Antioxidant activity o f Agaricus sp. Mushrooms by chemical, biochemical and electrochemical assays. Food Chem, 2008; 111:61-66.

14. Huang Y, Sheng J, Yang F, Hu Q. Effect o f enzyme inactivation by microwave and oven heating on preservation quality o f green tea. J Food Eng, 2007; 78:687-692.

15. King VA, Liu CF, Liu Y. Chlorophyll stability in spinach dehydrated by freeze-drying and controlled low- temperature vacuum dehydration. FoodRes Int, 2001; 34;167-175.

Koresponding autor Sisic Minela Univerzitet u Travniku Farmaceutsko-zdravstveni fakultet TravnikBosna i HercegovinaE-mail: [email protected]

21

http://www.tehnologijahrane.com/enciklopedija/biljni-pigmenti

http://www.tehnologijahrane.com/enciklopedija/biljni-pigmenti



Metod konacnih elemenata i analiza posebno oblikovane metalne kapice ispod prekrivne-supradentalne proteze

Finite-Element Analysis o f Specially Designed Metal Coping for Overdenture Support

Srdan D. Postic, Amina AsoticUniversity of Travnik, Faculty of Pharmacy and Health, Department of Dentistry, Travnik, Bosnia and Herzegovina

Abstract: In many clinical situations, exposed dentin surfaces of abutment teeth are restored with metal copings (MCOP) prior to fabrication of overdentures (OD). Various coping (COP) designs have been previously used. The aim of this study was to analyse stress distribution on the surface of specially designed MCOP and define their function in improving stability of overdentures.

Milled retentive shoulders at right angles to the root vertical axis were designed in COP for posterior abutments as to have beneficial effect on the axial load, simulating periodontium of humans and dental periodontal support. MCOP designs were evaluated with 3-D structural models of the occlusal parts of MCOP. Retentive tests were done on a computer model.

The most intensive forces-and maximum tension of 1[Pa] of the model was 5.83E + 07 on the occlusal surfaces of the copings, and deformation of the model 1[m] was 7.54E - 07. The results of this study indicated that MCOP provide valuable retention and stability of overdenture construction.

Key words: Overdenture, Coping, 3-D structural model

Sazetak: U brojnim klinickim situacijama, eksponirane povrsine dentinske supstance preostalih zuba, koji mogu posluziti za retenciju prekrivne-supradentalne proteze, mogu biti zasticeni i “konzervirani“ prekrivanjem pomocu metalnih kapica (MCOP), jos pre pocetka izrade prekrivne proteze. Razliciti dizajni kapica predstavljeni su u svetskoj strucnoj literaturi. Cilj ovog rada bio je da ispita distribuiranje napona po povrsinama posebno dizajnirane MCOP i da odredi funkciju kapice u poboljsanju stabilnosti prekrivne proteze.

Frezovani retentivni stepenik, postavljen cirkumferencijom pod pravim uglom u odnosu na vertikalnu referentnu osovinu (vertikalnn osovinu korena zuba), oblikovan je za bocne zube, buduce nosace ispod proteze, radi uspostavljanja povoljnog efekta stimulacije periodontalnih vlakana oko korenova zuba nosaca u pravcu uzduznog-aksijalnog opterecenja. MCOP oblici su ispitivani prema 3-D strukturnim modelima okluzalnih povrsina MCOP. Testovi retencije su obavljeni na kompjuterskom modelu.

Najntenzivnije sile, sa maksimalnim naponom 1[Pa] modela, bile su 5,83E + 07 na okluzalnoj povrsini kapice, a deformacija modela 1[m] bila je 7,54E - 07. Rezultati ove studije su ukazali da MCOP obezbeduje znacajnu retenciju i stabilnost proteze oslonjene na ovako posebno oblikovanom modelu metalne kapice.

Kljucne reci: prekrivna-supradentalna proteza, kapica, 3-D strukturni model

22


Introduction

Definitive overdentures have been used to rehabilitate partially and comple-tely edentulous patients1-4. Advantages of overdentures (OD) have been reported to be: preservation of alveolar bone level, preservation of proprioceptive response, simple construction (easiness of obtaining accurate records), superior denture stability, subjective perception of a patient that he/she still has some of his/her own natural teeth, as well as a simplicity of use for certain types of challenging patients1,3.

The scientific literature described considerations with respect to location of the abutment teeth. Longitudinal study indicated the longest survival of canines (41% - 49%) and premolars (18% - 48%) under OD after ten years of follow-up1. At least one tooth per quadrant should be present1,3. Stress during mastication should have been distributed over a rectangular area or a tripod area if rectangular support of abutments were missing3.

In many clinical situations, exposed dentin may be restored with copings (COP). A cast metal coping (MCOP) was suggested to cover exposed tooth surface4. Certain authors have proposed different designs of COP. However, it seems that each of these COP designs could have been applied in a restricted number of clinical cases5-12. Basically, MCOP with a dome shaped surface and a chamfer finish line at the gingival margin were considered as an elementary design2,5.

The COP should provide optimal distribution of loading forces to the remaining tooth substance, as well as to adjacent supporting tissues1. The aim of this study was to analyse stress distribution on the surface of specially designed MCOP and define their function in improving stability of overdentures.

Material and Methods

Three dimensional (3-D) structural analysis model of the COP occlusal surface of MCOP were scanned. The data obtained through scanning were processed using ANSYS for modelling to determine the parameters for the fabrication of a “solid” model for each coping. In this way, the influence of the coping preparation design on retention and stability of the coping, as well as on stress distribution, could be determined. The 3-D mechanical modelling software for creation of the structural model was used for the initial creation of a mesh of a determined density. All materials used in the model were isotropic.

For consideration of the structural model, tetraeder was created as ANSYS meshing. The type of the conical element was a 3-D 10-node tetraeder and the mesh of the finite elements of 211318 nodes and 128478 elements was used. The Patch conforming algorithm was used to confirm how the mesh must correspond to the boundaries of the faces, yielding a very fine mesh in regions with small faces. The calculations were made for finite elements analysis - ANSYS Workbench (ANSYS, Pennsylvania, ANSYS, Inc, Southpointe, 275 Technology Drive, Canonsburg, PA 15317, USA). During the process of modelling, finite solid elements - SOLID 186 and 187 - were used. The maximum tension of 1[Pa] of the model was 5.83E +07. The deformation of the model 1[m] was 7.54E - 07.

Results

Retention, stabilization and resistance to rotation were secured by the chamfer design and morphologic form of the occlusal surfaces of the COP (Fig. 1). The most intensive forces were on the occlusal surface of the COP (Graph 1). The main distribution of forces was directed towards the vertical axis of the tooth crown and root. Other forces were distributed

23


successively with a moderate reduction of force as the retentive chamfer-bevel was approached.

Figure 1. The morphology and inclinations o f occlusal surface with the bevel-chamfer forretention towards gingival margin

Graph 1. The values o f the measured forces during loading o f the mesial, distal, vestibular, oral and occlusal aspect

In addition, the COP design used in this study provided for a physiologic and strictly apically-oriented distribution of forces, as can be seen in the red area of

figure 1, on the supporting periodontal tissues with no rotation and dislodgment of the overdentures (Figs. 1-3, Graphs 1 and 2).

24

| Volume 4 - Number 1 Vox Scientiae PHARM-HEALTH

Figure 2. Retentive chamfer o f the cemented MCOP in the mouth

Unit:n Unitn

Time 1 Time 1

Figure 3. Tensile strength on the surfaces o f the solid model o f COP

7.55E-05

7.55E-05

7.55E-05

7.55E-05

7.55E-05

r s _

7.54E-05

7.54E-05

7.54E-05

7.54E-05

7.54E-05

7.53E-05

■ Model 1

■

100N

Graph 2. The values o f the measured forces on the selected levels during the loading o f two particular models o f MCOP

25


Discussion

Overdentures were used in a number of clinical situations in prosthodontic treatment7,8,11,12. While the conventional design of COP allows for certain amount of rotation and movement of the OD base with diffuse distribution of masticatory and denture forces onto conventional convex coping-surface1,4, the copings in this study were designed to have a preparation and outline form that utilizes a milled chamfer, being intended to provide physiologic and vertically oriented forces on the supporting and periodontal tissues, with no rotation and dislodgement of the denture.

Does the height of the “platform” or the level of the chamfer-bevel position lead to improved retention? Placement of the chamfer above the gingival margin of a MCOP increased retention of the OD (Figs.1 and 2). Additionally, another item could be discussed concerning fabrication of the copings in this study, with regard to choice of precious or semi-precious alloy. In general, it is proposed that preference should be given to use of precious alloys whenever possible (primarily Au-Cu, and possibly Au-Pt alloys, and other metals), but for economic reasons, semi-precious alloys (Ag-Pd) are also acceptable as an alternative since, in this study, the semiprecious alloy (M-Palador Cast, Galenikaa.d. , Serbia), was used with satisfactory results (Figs. 1 and 2). It should also be noted that the COPs used in this study can be effective when rehabilitating teeth with short clinical crowns.

Stress distribution on surface of the MCOP showed conical and, more or less even arrangement of stress distributions, with maximum load on central areas of occlusal surface that was successively reduced towards peripheral parts and edges of MCOP. Therefore, specific design of the MCOP, used in this study, provided for a physiologic and strictly apically-oriented distribution of forces, in any function and in majority of positions of overdenture

construction over specially designed MCOP. However, the results of finite- element analysis, done in this study, was difficult to be compared with the results of specific studies that used the same or similar methodology, due to differences in forms of models investigated in these studies13,14.

Conclusions

The results of this study indicated that special design, applied in this study, have provided physiologic and acceptable stress distribution on the surface of MCOP.

References

1. Brkovic-Popovic S, Stanisic-SinobadD, Postic SD, Djukanovic D. Radiographic changes in alveolar bone height on overdenture abut-ments: a longitudinal study. Gero-dontology, 2008; 25:118-223.

2. Preiskel HW. Overdentures made easy.A guide to implant and root supported prostheses. London: Quin-tessencePub. 1996; pp 52-56.

3. Overdentures. [Internet 2013 cited 2016, January 17]. Available from http://www.srmuniv.ac.in/sites/default/ files/files/5(1).pdf

4. Amin T. Overdentures. [Internet 2014 cited 2016, January 19]. Available from http://www.slideshare.net/taliba- min5/overdenture-34250802

5. Beuer F, Schweiger J, Eichberger M, Kappert HF, Gernet W, Edelhoff D. High-strength CAD/CAM fabricated veneering material sintered to zirconia copings - A new fabrication mode for all-ceramic restorations. Dent Mater, 2009; 25:121-128.

6. Gonda T, Ikebe K, Dong J, Nokubi T. Effect o f reinforcement on overdenture strain. J Dent Res, 2007; 86:667-671.

7. Jayasree K, Bharathi M, Dileep Nag V, Vinod B. Precision attachment:

26

http://www.srmuniv.ac.in/sites/default/

http://www.slideshare.net/taliba-min5/overdenture-34250802

http://www.slideshare.net/taliba-min5/overdenture-34250802


retained overdenture. J Indian Prosthodont Soc, 2012; 12:59-62.

8. Jindal S, Goswami R, Singh SP. Metal reinforced mandibular overdenture with bar attachment. Eur J Dent, 2013; 3:447-450.

9. Monfrin SB, Previgliano V, Ceruti P, Preti G. A new copings for overdentures. Part 2. Preliminary results of a clinical study. Int J Prosthodont, 2007; 20:179-180.

10. Scherer MD, Campagni WV. An accelerated clinical chairside technique for casting overdenture attachment copings. J Prosthet Dent, 2011; 106:337-339.

11. Dentures Basics [Internet 2012 cited 2014, August 30]. Available from:

http://www.simplestepsdental.com/SS/i htSS/r. = =/st.31862/t.32275/pr.3.html

12. Brkovic S, Postic S, Ilic D. Teeth restoration for overdenture support. Serb Dent J, 2011; 58: 90-96.

13. Mohammed IM, Thulasingam C,Nasser KSGA, Balaji V, Rajakumar M, Rupkumar P. Evaluation o f Design Parameters o f Dental Implant Shape, Diameter and Length on Stress Distribution: A Finite ElementAnalysis. The Journal o f Indian Prosthodontic Society, 2011; 11:165.

14. Gonda T, Dong J, Maeda Y. Stress analysis o f an overdenture using the finite element method. Int J Prosthodont, 2013; 26:340-342.

Corresponding author:Srdan D. Postice-mail: [email protected]

27

http://www.simplestepsdental.com/SS/ihtSS/r.==/st.31862/t.32275/pr.3.html

http://www.simplestepsdental.com/SS/ihtSS/r.==/st.31862/t.32275/pr.3.html

http://link.springer.com/journal/13191

http://link.springer.com/journal/13191

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23837164

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23837164



Fizicko-hemijske karakteristike bunarske vode na lokalitetu Rjecica-Vogosca

The Physical-Chemical Characteristics o f Well Water at the Site Rjecica- Vogosca

Minela Dacic1, Minela Sisic1, Amila Celikovic21University of Travnik, Faculty of Pharmacy and Health, Department of Pharmacy, Travnik, Bosnia and Herzegovina2University of Sarajevo, Faculty of Sciences, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

Abstract: Water is quite an unusual mineral, with physical and chemical properties that noother known compound or material has. By knowledge of geological soil composition, composition of rainwater, land use, density of population and the present animals, pollution can be determined, taking into account the concentration of the flow. In this study, we examined the following physical and chemical parameters: total hardness, magnesium, calcium, presence of chloride by Mohr, iron, water alkalinity, water pH, conductivity, dissolved oxygen, chemical oxygen demand and the presence of organic substances.

Results showed increased levels of hardness, calcium, magnesium, and iron; therefore, this water is not recommended to be used as drinking water, but it is intended solely to be used as technological water.

Keywords: water, physical-chemical characteristics

Sazetak: Voda je prilicno neobican mineral, sa fizickim i hemijskim osobinama kakvenema ni jedno drugo poznato jedinjenje ili materijal. Poznavanjem geoloskog sastava zemljista, sastava kisnice, upotrebe zemljista, naseljenosti stanovnistva i zivotinja, a uzimajuci u obzir koncentracije od protoka, moze se utvrditi zagadenje. U ovom radu ispitivani su sljedeci fizicko-hemijski parametri: ukupna tvrdoca, magnezij, kalcij, prisustvo hlorida po Mohru, zeljezo, alkalitet-bazicnost vode, pH vode, provodljivost, rastvoreni kisik, hemijska potrosnja kisika i prisustvo organskih supstanci.

Rezultati su pokazali povisene vrijednosti tvrdoce, kalcija, magnezija i zeljeza; stoga, ova voda se ne preporucuje za pice, vec joj se namjena iskljucivo bazira na tehnoloskoj upotrebi.

Kljucne rijeci: voda, fizicko-hemijske karakteristike

S razvojem civilizacije, povecana je potrosnja ekstremnih tokova energije i

Uvodmaterije - ta potrosnja je povecana preko 10 puta u odnosu na potrebe covjeka. Kvalitet voda vjerno reflektuje stepen covjekove aktivnosti kroz poremecaje kvaliteta voda, rijeka, jezera. Svojim aktivnostima covjek se

28


sve vise uplice u cikluse koji povezuju zemlju, vodu i atmosferu. Nekontrolisana sjeca suma, prevodenje pasnjaka u obradive povrsine, stvara uslove za promjenu mikroklime i povecanje povrsinskog oticanja padavina, te promjenu stepena erozije i hemijskog i bioloskog sastava povrsinskih i podzemnih voda. Potrosaci voda treba da vode racuna o ocuvanju prirodnih voda zbog ocuvanja zivog svijeta u vodi i izvora za vodosnabdjevanje stanovnistva.

Standarde kvaliteta voda donose vlade drzava ili njihove institucije, koje kvantitativno ukazuju na tolerantan nivo zagadujucih materija u vodi1. Kontrola hemijskog i bioloskog zagadenja je od kljucne vaznosti za ocuvanje vodenih eko-sistema. Mnoge ljudske aktivnosti od vodosnabdijevanja preko transporta, ru- darstva i hemijske industrije imaju potencijal da doprinesu vecem zagadenju vode. Pri tom, zagadenje vode se moze definirati kao bilo kakva promjena fizickih, hemijskih ili bioloskih karakteristika vode koja je cini neupotrebljivom za upotrebu u prirodnom stanju2. Odredivanje kvalitativnih karakteristika voda vrsi se u cilju utvrdivanja statusa vodnih tijela povrsinskih i podzemnih voda, kvaliteta otpadnih voda koje se ispustaju u okolis i slicno3.

Cilj ovog istrazivanja je bio da odredi fizicko-hemijske parametre bunarske vode koja se koristi u domacinstvima u Vogosci. Voda je uzorkovana prema pravilima uzorkovanja, a analiza je uradena u narednih24 sata, cime su dobijeni vjerodostojni rezultati.

Materijal i metode

Posto je ovo istrazivanje bilo od posebnog znacaja za stanovnike Rjecice (lokacija uzorkovanja), odreden je veci broj parametara. U sklopu opisa odredivanih parametara, navedene su granicne vrijednosti datih parametara prema Pravilnicima o zdravstvenoj ispravnosti vode ("Sluzbeni list SFRJ", broj 33/87 i "Sluzbeni list RBiH", br. 2/92 i 13/94, ''Sluzbeni glasnik BiH'', broj: 40/10, 43/10, 30/12)4.

Lokacija uzorkovanja je bila Rjecica u Vogosci, a uzorkovana je bunarska voda prikljucena na vodovni sistem domacinstva. Uzorkovanje je vrseno po pravilima uzorkovanja - nakon deset minuta isticanja vode iz cesme, punjene su boce za uzorkovanje sa zatvaranjem boce cepom pod mlazom tekuce vode, kako bi se sprijecilo ostajanje zraka u boci. Od parametara odredivani su: pH, metodom direktnepotenciometrije, elektroprovodljivost na konduktometru, alkalitet, titracijom sa HCl i tvrdoca vode titracijom sa Km (Tab. 1). Istom titracijom, ali razlicitim indikatorima, odredivana je kolicina kalcijuma i magnezijuma, hloridi su odredivani metodom po Mohru, zeljezo odredivano titracijski, kao i sadrzaj ukupnih organskih materija. Od rastvorenih gasova odredivan je kisik te njegova hemijska potrosnja primjenom iodometrijske metode (Wink- lerova metoda). Miris i boja uzorkovane vode, kao veoma znacajno fizikalno svojstvo, odredivani su standardnim metodama.

Tabela 1. Klasifikacija vode prema tvrdoci

Ocjena tvrdoce vode Tvrdoca (mg CaCO3/L) Tvrdoca u njemackim stepenimaMehka <70 5-10

Umjereno tvrda 70-150 10-15Tvrda 150-200 15-25

Vrlo tvrda >200 >2529



Rezultati fizicko-hemijske analize podijeljeni su u dvije tabele. U tabeli 2 su prikazane vrijednosti fizickih parametara, a u tabelama 3 i 4 vrijednosti tvrdoce i hemijskih parametara analizirane vode. Dobijene vrijednosti su poredene sadozvoljenim vrijednostima vazecih Pravil- nika.

U tabeli 3 su predstavljene vrijednosti dobijene za koncentraciju kalcijuma i magnezijuma, koje zajedno daju ukupnu tvrdocu vode. Buduci da je, prema Pravilniku, maksimalna dozvoljena koncentracija za magnezijum 50 mg/L, dobijene vrijednosti znacajno prevazilaze dozvoljenu

Vrijednosti alkaliteta - bazicnosti vode, izrazene su kao koncentracija HCO3-. U vodi nisu prisutni hidroksidi, dobijena je negativna reakcija na karbonate, zbog cega se dobijena koncentracija odnosi na koncentraciju hidrogenkarbonata u vodi. Koncentracija hlorida se nalazi ispod dozvoljene granicne koncentracije za hloride, sto predstavlja pozitivan parametar

Na osnovu rezultata prikazanih u tabeli2, moze se vidj eti da se odredivani parametri nalaze u okviru granica utvrdenih Pravil- nikom. Buduci da je neutralna pH vrijednost idealna kada je u pitanju voda za pice, kao i to da takva voda ne smije imati boju i miris, dobijene vrijednosti za dati uzorak ispunjavaju kriterije potrebne za pijacu vodu koje nalaze Pravilnik. Odredena provodljivost je iznosila 850 pS, sto je, takoder, u okvirima vrijednosti za pitku vodu.

koncentraciju. Sto se tice kalcijuma, maksimalna dozvoljena koncentracija, prema Pravilniku, jeste 200 mg/L, iz cega se za- kljucuje da se dobijena koncentracija nalazi u okviru dozvoljenih vrijednosti. Ukupna tvrdoca vode iznosi 314,15 mg/L, sto ana- liziranu vodu svrstava u vrlo tvrde vode.

u ovom smislu. Zeljezo je odredivano u obliku Fe2+ iona i dobijena vrijednost je uveliko ispod maksimalno dozvoljene koncentracije, kao i koncentracija rastvo- renog kisika. Kod odredivanja hemijske potrosnje kisika, utrosak KMnO4 je iznosio 0 mL, sto ukazuje da ova voda nema organske materije.

Tabela 2. Vrijednosti fizickih parametara uzorkovane vode

PARAMETAR pH vrijednost Boja Miris Provodljivost (pS)IZMJERENA

VRIJEDNOST 7,08 Nema boje Nema mirisa 850

Tabela 3. Vrijednosti tvrdoce uzorkovane vode

PARAMETAR Ukupna tvrdoca vode Kalcijum Magnezijum

IZMJERENA VRIJEDNOST (mg/L) 314,15 146,29 167,86

30

Tabela 4. Vrijednosti hemijskih parametara uzorkovane vode


PARAMETAR Alkalitet Hloridi Zeljezo Rastvoreni kisik Hemijska potrosnja O2

IZMJERENA VRIJEDNOST (mg/L) 588,41 10,55 14,66 0,116 0

Zakljucak

Imajuci u vidu dobivene rezultate, bunarska voda na lokalitetu Rjecica- Vogosca, moze se svrstati u vode pitke za pice, ali zbog povecane tvrdoce, moguca je pojava bubreznih bolesti, bolesti kardio- vaskularnog sistema, te kostiju. Trenutni rezultati su u normalnim granicama, ali, posto se radi o bunarskoj vodi koja konstantno pritice i izmjenjuje se, rezultati se odnose samo na dan uzorkovanja, eventualno za dati vremenski period. Medutim, sve sto se desava u okolini moze uticati i na kvalitet vode, te njenu upotrebljivost. Okolna sjeta i upotreba pesticida koji su rastvorljivi u vodi, uveliko uticu na pitkost vode. Takoder, odredeno je prisustvo organskih supstanci koje se raspadaju, dajuci bakterije i utvrdeno je da istih nema, ali cjelokupna mikrobioloska analiza nije uradena, a ona je elementarna kod odredivanja da li je voda pitka ili nije. Kvalitet vode je dobar, s tim da

se preporucuje prvenstvena upotreba ovakve vode u tehnoloske svrhe.

Literatura

1. Stankovic A. Kvalitet vode, Zagadenje izastita vode, web stranica (pristup: 09.6.2016.) https://anastankovic46.wordpress.com/2013/04/22/kvalitet-vode/2. Kaushik A, Kaushik CP. Basics o f Environment and Ecology. New Age International. 2010.3. De Groot R. Integrating the Ecological and Economic Dimensions in Biodiversity and Ecosystem Service Valuation. In Kumar P. (Ed). The Economics o f Ecosystems and Biodiversty, 2010.4. Vijece Ministara BiH. Pravilnik o zdravstvenoj ispravnosti vode za pice, "Sluzbeni glasnik BiH", broj: 40/10, 43/10, 30/12. web stranica (pristup: 09.6.2016.): http://faolex.fao.org/docs/pdf/bih148927.pdf

Koresponding autor Dacic Minela,Univerzitet u Travniku, Farmaceutsko-zdravstveni fakultet, Travnik,Bosna i Hercegovina,E-mail: [email protected]

31

https://anastankovic46

http://faolex.fao.org/docs/pdf/bih148927.pdf



Emigracija populacije Preseva kao faktor rusenja genets ke ravnoteze

Emigration of Presheva Population as a Factor of Genetic Balance Alteration

Naser Kamberi1, Amir Asotic1, Festim Kamberi1Faculty of Health and Pharmacy, Travnik, Bosnia and Herzegovina2 International-Balkan University of Skopje, Skopje, FYROM

Abstract: Emigration of the Presheva population has been researched in this study. According to the material that we collected orally (using the appropriate questionnaire per family), we could notice that emigration started as far back in 1840 and still continuing today. In this study, time- intervals are presented in capital letters, such as: A being a period from 1884 to 1900, B 19011920, C 1921-1940 , D 1941-1960 , E 1961-1980, and F 1981-2004.

For the interval A we were not able to collect sufficient data, but it is sure that emigration started before 1900, being especially outstanding in 1878. After 1878, emigration was continuously present till nowadays. In the interval E people mostly emigrated all over Europe to find employment, which is notable nowadays as well. The main reason for emigration of the Presheva population is unemployment in fatherland - this was the best way to survive. According to the population registers in Presheva municipality, there were 48,008 inhabitants in 2002 - 27937 adults, 8030 adolescents, and 12,041 people outside Presheva.

Key words: Presheva population, Albanians, emigration

Sazetak: U ovom radu predstavljeni su rezultati studije o emigraciji populacije Preseva. Prema informacijma koje smo dobili usmeno (koristeci odgovarajuci upitnik po porodicima) saznali smo da je emigriranje pocelo jos 1840. godine i da se nastavlja i do danasnjih dana. U ovoj studiji, vremenski intervali su predstavljeni velikim slovima, kao sto su: A za period 1884-1900, B za period 1901-1920, C 1921-1940), D 1941-1960), E 1961-1980) i F1981-2004.

Za interval A nismo bili u mogucnosti da sakupimo dovoljno podataka, ali je sigurno da je bilo emigracije i pre 1900. godine, posebno u 1878. godini. Posle te godine, emigracija se kontinuirano nastavila sve do danasnjih dana. U intervalu E, populacija Preseva je prvenstveno emigrirala radi zaposlenja u zemljama sirom Evrope, sto se desava i danas. Osnovni razlog iseljavanja populacije Preseva je nemogucnost zapslenje u domovini, jer je to najbolji nacin za opstanak. Prema popisu stanovnista u opstini Presevo, u 2002. godini bilo je 48.008 stanovnika - 27.937 punoljetnih osoba, 8.030 dece i adolescenata, a 12.041 stanovnika je bilo van Preseva.

Kljucne rijeci: stanovnistvo Preseva, Albanci, emigracija

32


Uvod

Opstina Presevo sa povrsinom od 264 km2, obuhvata ravnicu Preseva u sredini, deo brda Karadak na zapadu i brdo Rujn na isto- ku. Presevska ravnica obuhvata oko 38% ukupne povrsine opstine, Karadak 45% i brdo Rujn 17%. Odnos prostiranja ravnice u odnosu na brda je 38% prema 62%.

Ravnica ili “Presevska dolina” mor- foloski je povezana na severu sa Buja- novcem, a na jugu sa Kumanovskom ravnicom; na zapadu se nalazi brdo Karadak sa vrhom Ostrovica, koja ima nadmorsku visinu 1168 m. Ravnica se u pravcu sever-jug prostire na 17 km, a u pravcu istok-zapad 8 km. Ovaj prostor, tacnije naselje Cukarka, poznat je po bifurkaciji vode - voda se odliva u pravcu juga, ka dolini Vardara, i u pravcu severa, ka Moravi.

Klima u opstini Presevo je srednje- kontinentalna. Zbog morfoloskih razlika i prisustva ravnica i brda, u toku zime postoje razlike u klimatskim faktorima. U brdima je prisutna veca kolicina snega i kise, dok u nizim predelima, na ravnicama, ta kolicina padavina znatno je manja. Ova oblast, slicno mnogim drugima na Balkanu, prosla je period pazlicitih okupacija, pocevsi od Bizan- tijske pa do Turske imperije.

Istrazivanja i priprema naucnog rada sa geneticko-demografskim sadrzajem, sem naucnog smilsa, doprinosi i samoupozna- vanju. Da bi se postigao osnovni cilj studije koja se bavi populacionom emigracijom, bilo je potrebno ukljuciti i neke drustvene nauke:

a) demografiju, koja se bavi prou- cavanjem nataliteta, mortaliteta, migracija, starosti supruznika i sl;

b) istoriju, koja u ovom slucaju doprinosi proucavanju prisutnih po- rodica i njihovoj srodnosti na teri- toriji Preseva, sto se moze proucavati na osnovu prezimena (Krasnici, Sop,

Gas, Thac, Berisa, Saljani, Morina, Kelmendi i Kryeziji). Sva ova ple- mena raspostranjena su na maloj povrsini od 264km2;

c) genetiku, koja omogucava saznanja o prenosu morfoloskih osobina sa generacija na generacije u jednoj po- pulaciji, kao i tipove nasledivanja i njihove moguce varijacije.

Ova studija se bavi populacijom o kojoj, do danas, nije bilo istrazivanja po pitanju demografskog, genetickog i antropoloskog sadrzaja. U ovoj studiji predstavljene su neke demografske karakteristike populacije Pre- sevske doline, a posebno emigracija stanovnistva od sredine 19. stoljeca (1840. godina) do pocetka 21. stoljeca (2004. godina).

Materijal i metode

Za ovo istrazivanje je obuhvacena je Albanska populacija opstine Preseva. Od 48.008 stanovnika ove opstine, u ovoj studiji je obuhvaceno 8.000 individua, kod kojih smo prikupljali genetske i demografske karakteristike u cetiri generacije. Ove karakteristike smo sakuplili po porodicama i predstavili ih tabelarno. U tabelama, sve karakteristike su oznacene brojevima, a svaki broj oznacava jednu karakteristiku. Sav sakupljeni material prebacen je u program excel u obliku genetickog stabla. Materijal je sakupljen u mestima Presevo, Zujinac, Orahovica, Raince, Miratovac i Norca. Ova sela su izabrana prema svojoj konfiguraciji u opstini Preseva - selo Miratovac je na jugu Presevske opstine, na granici sa Make- donijom, a selo Raince na severu prema Bujanovcu. Druga sela su u blizini Preseva.

Materijal je prikupljan na osnovu sledecih principa:

33


a - sakupljanje podataka je vrseno po generacijama, direktno od individua po porodicima;b - za prezimena prvih generacija i godine rodenja, korisceni su i podaci maticarske sluzbe;c - za stare brakove koriscene su i verske knjige ako su postojala vencana dokumenta

Materijal za ovu studiju prikupljan je od 1840. do 2004. godine. Znaci, vremenski interval podataka bio je 164 godina. Zbog nedostatka materijala prvi interval je sastavljen od 1840-1884 godine, a drugi intervali su u razmaku od 20 godina kao sto su: 1904, 1924, 1944, 1964, 1984 i 2004 godina.


Populacija ove sredine emigrirala je u mnoge zemlje Evrope, a isto tako i u zemlje ostalih kontinenata. Ova istrazivanja obuhvataju vremenski interval od 164 godine i populaciju sest naseljenih mesta presevske opstine. Vremenski intervali su sastavljeni od 20 godina, osim prvog intervala koji je veci zbog nedostatka verodostojnih podataka u prvoj generaciji (zato prvi interval obuhvata period od 1840-1884, ostali intervali obuhvataju su 20 godina, do 2004. godine).

Na osnovu dobijenih podataka, uocava se da je emigracija u ovom kraju pocela davno, jos sredinom 19. veka i da se nastavlja i do danasnjih dana (Slika 1).

Slika 1. Emigracija populacije Preseva u raznim vremenskim intervalima (A=1840-1900; B= 1901-1920; C= 1921-1940; D= 1941-1960; E= 1961-1980; F=1981-2004)

Distribucija drzava i kontinenata u koje je emigrirala populacija Preseva prikazana je u tabeli 1. U tabeli 1 su oznaceni i kodovi

svakog mesta u kojima je nadeno emigrirano stanovnistvo Preseva, koji su korisceni u dijagramima na narednim slikama.

34

Tabela 1. Zemlje u koje je emigrirala populacija Preseva i njihovi kodovi


Regije, drzave i kontinenti1.1. Nemacka 1.5. Amerika 1.9. Austrija 1.13. Portugalija1.2.

V

Svajcarska 1.6. Francuska 1.10. Spanija 1.14. Turska1.3. Makedonija 1.7. Belgija 1.11. Australija 1.15. Danska1.4. Kosovo 1.8. Holandija 1.12. Ceska 1.16. Svedska

Na slici 2, graficki su predstavljene Kao sto se uocava na dijagramu, u tomzemlje-regije u koje je emigriralo stanov- periodu, emigracije je bilo prema Nemackoj,nistvo Preseva u periodu 1901-1920. godina. Svajcarskoj, Francuskoj i Turskoj.

Slika 2. Emigracija populacije Preseva u vremenskom intervalu 1901-1920

U narednih 20 godina (1921-1940.), stepen emigracije je dvostruko povecan (Slika 3). Osim u pomenute zemje, u ovom vremenskom intervalu, populacija Preseva

emigrirala je u Makedoniju, regiju Kosova, Holandiju i Austriju, prvenstveno radi zaposljavanja, ali i zbog politickih pritisaka, da bi izbegli zatvorske kazne.

35



U narednom periodu, koji je poceo II svetskim ratom na prostorima Balkana (1941-1960), emigracija pocela i ka drugim kontinetima, kao sto je Amerika (Slika 4), a

u evropskim drzavama ona se nastavlja sve do kraja 20. veka (Slika 5), kao i do danasnjih dana (Slika 6).

Slika 4. Emigracija populacije Preseva u vremesnkom intervalu 1941-1960

Svi podaci o emigraciji albanskog stanovnistva Preseva, grupisani za celokupni period proucavanja (1840-2004.), pokazuju disperziju iseljavanja stanovnistva u velikom

broju drzava (Slika 7), pri cemu je daleko najveci broj stanovnika presevske opstine emigrirao u Svajcarsku i Nemacku, a samo neznatan broj u skandinavske zemlje.

36


Slika 5. Emigracijapopulacije Preseva u vremenskom intervalu 1961-1980

GO

50 ■40

30

20

io ■ |■ 1 11111■1■

1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 IB 1.9 1.10 1.12 1.13 1.14


1.1 1_2 1_3 1.4 1J5 1.6 1.7 1JB 1 H 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14 1.15 1.1G

Slika 7. Emigracija populacije Preseva u celokupnom vremenskom intervalu (1840-2004)

37


Podaci prikupljeni na osnovu upitnika ukazuju da je glavni faktor emigracije populacije ove sredine bila nezaposlenost i trazenje posla u drugim regijama. Mnogi od emigranata su, u toku godisnjih odmora ili raspusta dolazili u svoj zavicaj da odmor tu

Zakljucak

Na osnovu prikupljenih podataka, moze se reci da se stanovnistvo presevskog kraja, od sredine 19. veka pa do danasnjih dana, iseljavalo u mnoge drzave Evrope, pa i u Ameriku i Australiju. Glavni razlog iseljavanja bio je socio-ekonomski faktor, ali su

Koriscena literatura

1. Baletiq WA. Perkthyes Binak Maxharri dhe Hivzi Islami. Demografia: Zagreb, 1979; str. 121-134

2. Henry L. Demographics. Analyse et modeles. Paris, 1972; str. 234-244.

3. Holger K. Shkrim Akademik, Tirane, 2011.

4. Islami H. Fshati i Kosoves. Prishtine, 1985; str. 158-169.

5. Mustafa N. Studim demografik gjenetik i popullates se Presheves. Punim magjistrature, FSHMN, Tetove. 2004.

provedu, sto cine i danas. Interesantno je da mnogi, to vreme provedeno u zavicaju, koriste za zenidbe, ostavljajuci dosta finansijskih sredstava rodbini i pomazuci ugostiteljstvo.

u pojedinim periodima doprinosili i politicki razlozi. Za povecanje broja stanovnistva i njihov ostanak doprinelo bi, nema sumnje, stvaranju zeljene socio-ekonomske i poli- ticke klime. Ovo bi se moglo postici, izmedu ostalog, i kvalitetnijim obrazovanjem na maternjim jeziku, ali i poboljsanjem uslova zaposljavanja veceg broja ljudi.

6. Neel JV, Chagnon NA. The demography o f two tribes o f primitive, relatively unaccultured american indians. Proc Nat Acad Sci US, 1968; 59:680-689.

7. Pushka A. Aspekte gjeopopullative ne Kosove dhe rreth saj. Prishtine, 2000; str. 275-291.

8. Rasevic M. Osnovne karakteristikedemografskog razvitka u Srbiji.Obnavljanje stanovnistva i zastita reproduktivnog zdravlja. Beograd: Zavod za udzbenike i nastavna sredstva, 1999; str. 7-73.

Coresponding author:Naser Kamberi Univerzitet u Travniku Farmaceutsko-zdravstveni fakultet TravnikBosna i HercegovinaE-mail: [email protected]

38



Ostehondritis disekans levog kolena sa subluksacijom medijalnog meniskusa

Osteochondritis Dissecans in the Left Knee with Medial Meniscus Subluxation

L. Aladuz, B. Karcic, M. Cizmic, I. Causevic, Z. MerhemicGeneral Hospital Sarajevo, Radiology Department, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

Abstract: Osteochondritis dissecans (OCH) is a joint condition in which boneunderneath the cartilage of a joint dies due to lack of blood flow. This bone and cartilage can then become loose, causing pain and possibly hinder joint motion. OCH is a common condition, primarily affecting children and adolescent, involving medial femoral condyle. It is classified as a juvenile (JOCD) or adult (AOCD) form, based on the skeletal maturity of the patients. JOCD occurs in children and young adolescents who have open growth plates. Although AOCD may arise de novo, it is more commonly the result of an incompletely healed, previously asymptomatic lesion of JOCD.

The JOCD has a much better prognosis than does the AOCD, with higher rates of spontaneous healing with conservative treatment. AOCD lesions have a greater propensity for instability, and they typically follow a clinical course that is progressive and unremitting. Lesions most frequently occur on femoral condyles, but they are also found in the elbow, wrist, ankle, and femoral head.

Osteochondritis dissecans has specific clinical and radiographic presentations and diagnosis may be delayed. We present a case of 65-year-old female patient with pain in left knee and in the back part of the medial condyle, with positive Wilson's sign. We used different modalities for a definitive diagnosis, such as X-ray and MRI.

Keys words: Osteochondritis dissecans, X-ray, MRI, knee, medial condyle

Sazetak: Osteohondritis disekans (OCH) je stanje kada kost ispod hrskavice umire zbog nedostatka protoka krvi. Etiologija nastanka je nepoznata u biti, a vecim dijelom nastaje kod cestih mikrotraumatskih lezija u zglobnom prostoru usljed ucestalog trenja casica u zglobu, npr kod sportista, kod naglih pokreta u zglobu. OCH se javlja kod djece i adolescenata u medijalnom kompartmentu koljenog zgloba. Osteochondritis dissecans se dijeli na juvenilni i adultini tip, zavisno od skeletne starosti pacijenata

Juvenilni tip je laksa forma ostecenja koljenog zgoba u odnosu na adultnu formu kod strarije populacije, kada postoji veca sklonost za nestabilnost koljena, a klinicki tok je progresivan i ustrajan. Lezije se najcesce javljaju na kondilu femura, ali se javljaju i u laktu, rucnom i skocnom zglobu.

Osteohondritis disekans ima specificne klinicke i radiografske prezentacije, zbog cega se moze kasniti sa dijagnozom. U radu je prikazan slucaj 65-godisnje pacijentkinje kod koje je primjenjena standardna radiografija, magnetna rezonanca, a definitivni nalaz je potvrden artroskopskom operacijom.

Kljucne reci: Osteohondritis disekans, Rendgen-snimak, MRI, koleno, unutrasnji kondil

39


Introduction

Osteochondritis dissecans (OCH) is a joint condition in which bone underneath the cartilage of a joint dies due to lack of blood flow. This bone and cartilage can then become loose, causing pain and possibly hinder joint motion. OCH is a common condition, primarily affecting children and adolescent, involving medial femoral condyle. It is classified as a juvenile (JOCD) or adult (AOCD) form, based on the skeletal maturity of the patients. JOCD occurs in children and young adolescents who have open growth plates. Although AOCD may arise de novo, it is more commonly the result of an incompletely healed, previously asymptomatic lesion of JOCD.

The JOCD has a much better prognosis than does the AOCD, with higher rates of spontaneous healing with conservative treatment. AOCD lesions have a greater propensity for instability, and they typically follow a clinical course that is progressive and unremitting. Lesions most frequently occur on femoral condyles, but they are also found in the elbow, wrist, ankle, and femoral head.

We present a 65-year-old female patient who made a sudden movement in the left knee and then felt pain in the back part of the medial condyle, oedema and crepitation, with positive Wilson's sign. The patient had a two year history of left knee pain that was exacerbated by activity and relived with rest.

After physical examination, laboratory evaluation and X-ray, she was promptly referred for a concurrent orthopaedic consultation and magnetic resonance imaging (MRI), which was essential for definitive diagnosis.

Case Report

A 65-year-old woman was referred for a suspected lesion of the medial meniscus in the left knee. As previously said, different diagnostic modalities, such as X- ray and MRI were used to establish a diagnosis.

Antero-posterior X-ray showed a crescentic bony defect in the central part of the lateral femoral condyle. MRI was requested, which revealed an osteochondral fragment sizedapproximately 15x20 mm in the left knee, with subluxation of medial meniscus (Fig. 1). According to the MRI classification for osteochondritis, the lesions were classified as stage III. It was followed by subchondral oedema of the tibial plateau and femur, in the medial compartment, with intraarticular effusion and synovitis.

The patient underwent on left arthroscopic surgery. The fragments were viewed and operated arthroscopically (Figs. 2-4). The patient was discharged from hospital one day after surgery, without immobilization.

40


Figure 1. MRI showing destruction o f cartilage in the left condyle o f the femur in the central part, with subluxation o f the medial meniscus causing damage to the M F ligement

Figure 2. Arthroscopic view o f medial femoral condyle osteochondritis dissecans, hinged medially. Note the large size and thickness o f the fragment

41


Figure 3. The osteochondral fragment has been elevated from the crater. Note the sclerotic crater with an interposed fibrocartilaginous layer. This lesion has been previously treated

with drilling; an old drill hole can be seen faintly at the upper aspect o f the crater

Figure 3. Arthroscopic debridement o f the osteochondritis dissecans bed to bleeding bone

Conclusion

Osteochondritis dissecans is a common disorder of unknown and perhaps controversial aetiology. The disease is characterized by a fragment of articular cartilage and subchondral bone (osteochondral fragment) that becomes separated from the underlying bone, causing damage to the MF ligament and subluxation of medial meniscus mediodorsally.

References

1. Millington K, Shah J, Dahm D, Levy B, Stuart M. Bioabsorbable Fixation o f Unstable Osteochondritis Dissecans Lesions. Am J Sports Med, 2010; 38:2065-2070.

2. Resnick D, Kang HS, Pretterklieber ML. Internal Derangement o f Joints. 2nd ed. Saunders, 2007.

3. Iyer R, Thapa M, Khanna P, Chew F. Pediatric Bone Imaging: Imaging

42


Elbow Trauma in Children - A Review o f Acute and Chronic Injuries. AJR, 2012; 198:1053-1068.

4. Iwasaki N, Kamishima T, Kato H, Funakoshi T, Minami A. A Retrospective Evaluation o f Magnetic Resonance Imaging Effectiveness on

Capitellar Osteochondritis Dissecans among Overhead Athletes. Am J Sports Med, 2012; 40:624-630.

5. Krych A, Robertson C, Williams R. Carthage Study Group. Am J Sports Med, 2012; 40:1053-1059.

Koresponding autor Leila Aladuz Opsta bolnica Sarajevo Odeljenje radiologije SarajevoBosna i Hercegovina

43


Rezidualna cista: Prikaz iz prakse

Residual Cyst: A Case Report

Slavoljub Tomic1, Ljubomir Todorovic21University of East Sarajevo, Faculty of Medicine, Department of Oral Surgery, Foca, Bosnia and Herzegovina2University of Travnik, Faculty of Pharmacy and Health, Department of Dentistry, Travnik, Bosnia and Herzegovina

Abstract: Residual cysts mainly occur after removal of teeth with periapical lesions if part of the pathological tissue had not been completely removed with the tooth. Its independent growth often leads to proliferation of epithelium, its central breakdown and formation of cavity, which continuously expands due to fluid accumulation. This paper describes the case of 56-year-old female patient, who appeared with swelling and pain in the left premolar region of the mandible and accompanying paraesthesia of lower lip on the left side. After detailed history, clinical examination, x-ray analysis and aspiration of fluid from the lesion, the diagnosis of residual cyst has been made. Complete enucleation of the cyst was made and postoperative course was uneventful. Four months postoperatively, signs of paraesthesia were reduced, and it completely disappeared two months afterwards.

Key words: jaw cyst, residual cyst, paraesthesia

Sazetak: Rezidualne ciste, po pravilu, nastaju posle ekstrakcije zuba sa periapikalnom lezijom kada deo patoloskog tkiva zaostane u vilici. Nastavak rasta zaostale lezije moze da se karakterise proliferacijom epitela sa stvaranjem mikropukotine, koja se siri i u cijoj supljini se nakuplja sadrzaj. Ovaj prikaz opisuje slucaj 56-godisnje pacijentkinje koja se javila zbog otoka i bola u premolarnoj regiji donje vilice sa leve strane i pratece parestezije donje usne. Nakon detaljne anamneze, klinickog pregleda, analize rendgen-snimka i aspiracije sadrzaja lezije postavljena je dijagnoza rezidualne ciste. Izvrsena je potpuna enukleacija cisticne lezije i data su odgovarajuca uputstva pacijentkinji. Postoperativni tok je bio uobicajen i bez posebnih komplikacija, a cetiri meseca posle operacije je pacijentkinja vec imala slabiju paresteziju, koja je potpuno nestala sest meseci posle operacije.

Kljucne reci: vilicna cista, rezidualna cista, parestezija

Uvod

Radikularna cista se razvija oko vrha korena avitalnih zuba stimulacijom epitelnih ostataka inflamatornim procesima iz nekroticne pulpe; ovi epitelni ostaci pro- liferisu, a nakon izvesnog vremena, u centru nakupine epitelnih celija nastaje mikropukotina i stvara se karakteristican sadrzaj. Dalji rast se razvija ekspanzivno u spongioznoj kosti, zbog cega stvorena cista moze dostici zapazene dimenzije1,2. Ako

zub uzrocnik cisticne lezije bude izvaden a cisticni sakus, delimicno ili potpuno, zaostane u kosti (ako nije izvaden zajedno sa zubom ili uklonjen kiretazom), iz njega se moze dalje razvijati cisticna lezija, koja se naziva rezidualnom cistom1,3. Rezidualna cista je redi patoloski entitet od radi- kularnih cista, po svoj prilici zbog ci- njenice da nastaje zbog zaostatka delova radikularne ciste4. Obicno se nalazi u bezubim predelima, asimptomatska je, a

44


najcesce se otkrije rutinskim radiografskim pregledom4.

Cilj ovog prikaza je da opise slucaj 56-godisnje pacijentkinje koja se javila zbog otoka i bola u premolarnoj regiji donje vilice sa leve strane i pratece parestezije donje usne.

Prikaz pacijenta

Na kliniku za oralnu hirurgiju Ode- ljenja oralne hirurgije Medicinskog fakul- teta u Foci javila se 56-godisnja paci- jentica, upucena od stomatologa kome se javila sa bolom i otokom u podrucju pre- molarne regije donje vilice sa leve strane, a i radi protetske rehabilitacije. Na osnovu iznetih anamnestickih podataka o bolu umerenog intenziteta i trnjenju u regiji

Slika 1. Ortopantomogafski snimakpacijentkinje sa rasvetljenjem koje ima karakteristike rezidualne ciste

U sledecoj poseti uraden je oralnohirurski zhvat na uobicajeni nacin: odignut je siroki mukoperiostalni rezanj i uklonjena kost radi pristupa leziji, koja je, pazljivo, uklonjena u celosti (Slike 2-4). Rezanj je vracen u prvobitnu poziciju i usiven pojedinacnim savovima (Slika 5). U neposrednom postoperativnom toku, pacijentu je savetovano da koristi hladne kompresivne obloge na uobicajeni nacin, tablete vitamina B kompleks, kao i analgetike, po potrebi.

donje usne i brade sa pomenute strane, koje je i prijavila svom stomatologu, upucena je na kliniku sa propratnim orto- pantomogramskim snimkom. Klinickim pregledom je ustanovljen blag otok u bezubom predelu neposredno distalno od prisutnog ocnjaka, koji je bio slabo bolan pri palpaciji. Na ortopantomografskom snimku je ustanovljeno prisustvo okruglog rasvetljenja, dimenzija 2,5 x 2 cm, neposredno uz levi ocnjak u bezubom seg- mentu donje vilice (Slika 1). Dijagnosticki nalaz je ukazivao na prisustvo rezidualne ciste, te se stoga pacijentici predlozio operatvni hirurski zahvat, sto je ona i prihvatila.

Slika 2. Izgled ciste nakon uklanjanja kostanog prekrivaca

Slika 3. Supljina u kosti nakonkompletne enukleacije ciste

45


Slika 4. Uzorak lezije koji je poslat na histopatolosku analizu

Slika 5. Mukoperiostalni rezanj usiven Pojedinalnim savovima

Uzorak lezije (Slika 4) poslat je na histopatolosku analizu, koja je potvrdila preliminarnu dijagnozu rezidualne ciste. Na postoperativnim pregledima i prilikom uklanjanja konaca, pacijent je negirao bilo kakve tegobe, sem i dalje prisutnog trnjenja, koje je bilo, po utisku pacijentkinje, slabijeg intenziteta. Savetovano joj je da i dalje koristi vitamin B kompleks i da operisani predeo greje 1-2 puta dnevno infracrvenima zracima (Solux lampa). Na poslednjem kontrolnom pregledu, sest meseci po uradenoj enukleaciji ciste, sen- zibilitet usne i koze brade sa te strane j e u potpunosti obnovljen, bez ikakvih znakova recidiva lezije.

Diskusija

Rezidualne ciste najcesce nastaju kao posledica zaostajanja ili nepotpunog uklanjanja periapikalne lezije prilikom vadenja zuba1,3. One predstavljaju 10% svih infla- matornih odontogenih cista i najcesce nisu pracene nikakvim simptoma4. Prema rani- jim izvjestajima vecina rezidualnih cista su asimptomatske i javljaju se u alveolarnim nastavcima ili telu vilice u bezubim grebe- nima, a nekad i u ramusu donje vilice kod osoba starijih od dvadeset godina, sa pro- sjecnom staroscu u vreme njenog dijag- nostikovanja od 52 godine. U gornjoj vilici su cesce zastupljene, sa vecom ucestaloscu kod muskaraca u odnosu 3:25,6. Klinicke i histoloske karakteristike su identicne radi- kularnim cistama. Radioloski se manifestuje kao rasvetljenje u kosti promenljive velicine, na mestu prethodno izvadenog zuba7,8, a najcesce se slucajno otkrivaju radiografskim pregledom iz drugih razloga. Ukoliko nastane sekundarna infekcija, simptomatologija je karakteristicna dento- genoj infekciji, te se i na taj nacin mogu otkriti.

U opisanom slucaju nase pacijentkinje, postojala je parestezija donje usne sa strane prisutne reziduane ciste, sto je bila posledica pritiska koji je cista vrsila na bradni nerv. Iz istog razloga je postojao i umereni bol, pogotovu pri pritisku i u funkciji donje vilice. Simptomatologija je ukazivala i na izglednu inflamaciju cisticne lezije. Pazljivom totalnom enukleacijom ciste, bez povrede bradnog nerva, svi simptomi su se postepeno povukli, a naj- duze je trajala, doduse diskretna, parestezija donje usne.

Zakljucak

Adekvatna i pravovremena terapija avitalnih zuba sa hronicnim periapikalnim lezijama, bilo da se vrsi iskljucivo endo- dontski (obrada kanala korena), kombino- vano endodontsko-hirurskim (obrada ko- renskog kanala sa resekcijom vrha korena)

46


ili hirurskim metodom (vadenje zuba), osnovni je preduslov za prevenciju razvoja rezidualnih cista vilica. U slucaju dijag-

Literatura

1. Killey HC, Kay LW, Seward GR.Benign cystic lesions o f the jaws, their diagnosis and treatment. 3rd Edition. Edinburgh: Churchill Livingstone;1977; str. 169.

2. Petrovic V. Ciste vilica. U: Todorovic Lj. (ur.). Oralna hirurgija. 2nd Edition. Beograd: Nauka, 2004; str. 191-195.

3. Main DM. Epithelial jaw cysts: A clinicopathological reappraisal. Br J Oral Maxillofac Surg, 1990; 8:114125.

4. Waite DE. Textbook o f Practical OralSurgery. Philadeplphia: Lea &Febiger, 1978; str. 319-320.

nostike ovih lezija, kompletna enukleacijaciste je neophodna da bi se sprecio recidiv.

5. Krithika C, Kota S, Gopal KS,Koteeswaran H. Mixed periapical lesion: Differential diagnosis o f a case. J Dentomaxillofac Radiol, 2011; 40(3):191-194.

6. Cabrini RL, Barros RE, Albano H. Cysts o f the jaws: A statistical analysis. J Oral Surg, 2003; 28:485489.

7. Dimitroulis G, Curtin J. Massiveresidual dental cyst: Case report. Aust Dent J, 1998; 43:234-237.

8. Oehlers FA. Periapical lesions andresidual dental cysts. Br J Oral Surg,1970; 8:103-113.

Koresponding autor Doc.dr Slavoljub Tomic Medicinski fakultet Foca Odjeljenje oralne hirurgije Foca, Bosna i Hercegovina E-mail:[email protected]

47



ROHHAD sindrom - anestezioloski aspekti retroperitonealne biopsije: prikaz iz prakse

ROHHAD Syndrome - Anesthetic Aspects o f Retroperitoneal Biopsy: A Case Report

Alina Fazlic1, Amela Zahirovic1,3, Edin Zahirovic2,3, Amina Asotic31Cantonal Hospital Travnik, Department of Anesthesiology, Reanimatology and Intensive Care, Travnik, Bosnia and Herzegovina2Cantonal Hospital Travnik, Department of Pathology and Citodiagnostics,Travnik, Bosnia and Herzegovina3University of Travnik, Faculty of Pharmacy and Health, Travnik, Bosnia and Herzegovina

Abstract: In this paper we present the case of a 4-year-old child coming to our clinic, suspected of ROHHAD syndrome. Rapid-onset obesity with hypothalamic dysfunction, hypoventilation, and autonomic dysregulation (ROHHAD) is a rare disorder of respiratory control and autonomic nervous system (ANS) regulation, with endocrine system abnormalities. ROHHAD was first described in 1965 (albeit under a different name) and since that time at least 100 children have been reported in the literature or identified with this disorder. Because of the high prevalence of cardiorespiratory arrest, early recognition and treatment of the symptoms associated with ROHHAD are essential and may be life-saving. Some individuals (approximately 40%) with ROHHAD will develop anatomic malformations of the ANS which include tumors of neural crest origin (ganglioneuromas or ganglioneuroblastomas). These tumors are found in the chest or abdomen, or anywhere along the sympathetic nervous system chain, and can develop at any age.

Keywords: ROHHAD SY, ganglioneuroblastoma

Sazetak: U ovom radu prikazujemo slucaj cetvorogodisnjeg djeteta koje je dovedeno u nasu kliniku sa sumnjom na ROHHAD sindrom. Nagla pojava gojaznosti, udruzena sa disfunkcijom hipotalamusa, hipoventilacijom i autonomnom disregulacijom - ROHHAD sindrom (engleski: rapid-onset obesity with hypothalamic dysfunction, hypoventilation, and autonomic dysregulation) rijedak je poremecaj respiratorne kontrole i autonomnog nervnog sistema (ANS), sa endokrinom abnormalnosti. ROHHAD je prvi put opisan 1965. godine (iako pod drugim imenom) i od tada je u literaturi prikazano barem 100 slucajeva ovog poremecaja. Zbog visoke prevalencije kardiorespiratornog aresta, rano prepoznavanje i lijecenje simptoma povezanih sa ROHHAD sindromom moze biti od zivotne vaznosti. Pojedine osobe (oko 40%) sa ROHHAD sindromom razvijaju anatomske malformacije autonomnog nervnog sistema, koje ukljucuju tumore porijekla neuralnog grebena (ganglioneurom ili ganglioneuroblastom). Ovi tumori neuralnog grebena nalaze se u grudnoj ili trbusmoj supljini, ili bilo gdje duz lanca simpatickog nervnog sistema, a mogu se razviti u bilo kojoj dobi.

Kljucne rijeci: ROHHAD SY, ganglioneuroblastom

48


Uvod

Nagla pojava gojaznosti, udruzena sa disfunkcijom hipotalamusa, hipoventilacijom i autonomnom disregulacijom - ROHHAD SINDROM (engleski: rapid- onset obesity with hypothalamic dysfunction, hypoventilation, and autonomic dysregulation) rijedak je poremecaj respiratorne kontrole i autonomnog nervnog sistema (ANS), sa endokrinom abnormalnosti. Etiologija bolesti nije u potpunosti razjasnjena iako se veci broj genetskih mu- tacija dovodi u vezu sa sindromom1.

ROHHAD sindrom se manifestuje nakon prve godine zivota, kod inace zdrave djece. Nagli porast tjelesne mase (cesto preko 13 kg u periodu od 6-12 mjeseci) tipicno je jedan od prvih znakova bolesti i generator ostalih poremecaja. Akronim ROHHAD opisuje tipican slijed simptoma koji se javljaju kod vecine oboljele djece, po redu njihovog pojavljivanja. Ovaj sindrom je prvi put opisan 1965. godine (iako pod drugim imenom) i od tada je prikazano vise od 100 slucaja ovog poremecaja. Zbog visoke prevalencije kardiorespiratornog aresta, rano prepoznavanje i lijecenje simptoma povezanih sa ROHHAD moze biti od zivotne

v *1 9vaznosti1,zOboljeli od ovog sindroma prividno su

normalnog izgleda prije naglog dobijanja na tezini, sto otezava dijagnozu. Djeca starosti izmedu 1.5 i 7 godina pocinju da mani- festuju abnormalnosti, koje ce se kasnije razviti u karakteristike ROHHAD sindroma. U vecini slucajeva, prvi znak je dramatican porast tjelesne tezine (10-13 kg u periodu od 6-12 mjeseci), povezan sa hiperfagijom. Ovaj nagli porast tjelesne tezine smatra se znakom hipotalamicne disfunkcije3. Druge abnormalnosti hipotalamusa ne moraju biti otkrivene u vrijeme naglog dobijanja na tezini, ali se uglavnom detektuju u rasponu od vise mjeseci ili godina. Ovim ostalim endokrino-hipotalamic- kim abnormalnostima pripadaju: poremecaj sastava tjelesnih tecnosti, koji vodi do

abnormalno visokih nivoa natrija, visok nivo prolaktina, nizak nivo hormona stitaste zlijezde, prerani ili prekasni pocetak puberteta i nizak nivo kortizola. Djeca sa ovim sindromom mogu imati razlicito vrijeme pojavljivanja ovih simptoma, i razlicit broj simptoma, ali sva ce imati neki od navedenih poremecaja1,3.

Nakon nagle pretilosti, oboljeli pocinju da pokazuju poremecaje disanja. Neki ce imati opstruktivni ,,sleep apnea“ sindrom, koji se manifestuje hrkanjem i pauzama u disanju, uzrokovanim blokadom protoka zraka (opstruktivna apnea). Posto opstruktivna apnea nije neuobicajena kod pretile djece, povezanost sa ROHHAD sindromom moze biti odgodena. Sva djeca sa ROHHAD sindromom razvijaju alveolarnu hipoventilaciju sa vrlo plitkim disanjem tokom spavanja. Kod pacijenata sa tezim obo- ljenjem, hipoventilacija je prisutna i tokom spavanja i u periodu budnosti. Nedostatak normalnog odgovora na nizak nivo kiseonika i povisen nivo ugljikovog dioksida, u tezim slucajevima, javlja se i u budnom stanju, kada je disanje primjereno. Iako ovaj deficit kontrole disanja najvise ugrozava zivot oboljelih, on cesto ostaje neprepoznat sve do pojave dramaticnih poremecaja, ka- kav je kardiorespiratorni arest.

Zbog navedenog sva djeca s ROHHAD sindromom ce trebati pomoc pri disanju kako bi se prevenirao nizak nivo kiseonika i/ili povisen nivo ugljen dioksida u krvi3,4. Priblizno polovina oboljelih zahtijeva potporu disanju za vrijeme spavanja, a druga polovina zahtijeva potporu i u budnom stanju i tokom spavanja. Kao potpora disanju moze sluziti maska koja dobro prianja na nos stvarajuci pozitivni pritisak zraka. Odreden broj oboljelih zahtijeva traheostomu zbog pretjerane gojaznosti. Kod takvih pacijenata potpora disanju se obezbjeduje putem mehanicke ventilacije1,4.

Nakon nagle pojave gojaznosti simptomi disregulacije autonomnog nervnog sistema postaju ocitiji. Oni obuhvataju poremecen odgovor zjenica na svjetlost, strabizam, poremecaj crijevnog motiliteta

49


koji ima za posljedicu hronicnu konsti- paciju ili dijareju, poremecaj regulacije tjelesne temperature sa epizodama hiper- termije ili (cesce) hipotermije, smanjenu senzaciju bola, usporen srcani ritam, koji u krajnjoj instanci moze zahtijevati ugradnju pejsmejkera, poremecaj znojenja, kao i druge poremecaje porijekla autonomnog nervnog sistema.

Oko 40% zahvacenih ce razviti anatomske malformacije autonomnog nervnog sistema, manifestovane u vidu tumora neuralnog grebena - ganglioneuroma i ganglioneuroblastoma. Ovi tumori su locirani u abdominalnoj ili torakalnoj supljini, ili na drugim mjestima duz lanca simpatickog nervnog sistema i mogu se razviti u bilo kojoj dobi. Za diferenciranje od kongenitalnog centralnog hipoventilacionog sindroma vazno je napomenuti da u literaturi ne postoji opisan slucaj ROHHAD sindroma udruzenog sa Hirschsprungovom bo- lescu, za razliku od kongenitalnog hipoventilacionog sindroma, kod koga je utvr- dena povezanost5.

Buduci da samo odredeni procenat (3339%) pacijenata razvija neuroendokrini tumor (ganglioneurom ili ganglioneuroblastom), raniji naziv ROHHADNET (ROHHAD - neuroendokrini tumor) nije bio najsrecnije izabran. Takode, opisani su slucajevi razvoja ovih tumora 7, pa cak 16 godina nakon pojave gojaznosti. Poslje- dicno, zahtijevanje prisustva ovakvog tumora kao neophodnog faktora za dijagnozu ROHHADA moze dovesti do izostanka dijagnoze, te samim tim do fatalnog razvitka kardiorespiratornih simptoma4,5.

Druge karakteristike ovog sindroma obuhvataju bihejvioralne poremecaje i poremecaje raspolozenja, a takode i koeficijent inteligencije kod oboljelih moze biti smanjen. Ipak, visok procenat oboljelih ima normalan koeficijent inteligencije. Neka od oboljele djece mogu razviti i epilepticne napade, mada se oni mogu pripisati i epizodama mozdane hipoksije uzrokovanim neadekvatnom ventilacijom.

Prikaz slucaja

Cetvorogodisnja djevojcica tjelesne tezine 25 kg dovedena je u nasu kliniku sa sumnjom na ROHHAD sindrom. Bolest je pocela u dobi od 18 mjeseci sa naglim porastom tjelesne tezine, hiperfagijom i hipersomnolencijom kao ranim simpto- mima. Nakon par mjeseci javila se ,,sleep- apnea“, uz sumnju na prisustvo tumorske mase u abdomenu, za ciju dijagnozu su indicirani magnetna rezonanca (Sl. 1) i biopsija, koji bi potvrdili postojanje tumora porijekla neuralnog grebena. Prisustvo ovog tumora bi potvrdilo dijagnozu ROHHAD sindroma.

Slika 1. MR abdomena pokazuje veliku mekotkivnu masu u desnom hemiabdomenu, koja se nalazi prevertebralno i ventralno od desnog m. psoasa (strelice)

50


Nas anestezioloski tim se odlucio za kombinaciju intravenski apliciranog ketamina i fentanila, te ventilacijsku potporu preko laringealne maske kao najadekvatniji nacin u procesu dobijanja bioptickog uzorka.

Djevojcica je dovedena u pratnji roditelja, svjesna i komunikativna, bez premedikacije. Inicijalni parametri bili su: parcijalna saturacija kiseonikom (SpO2) 8891% pri spontanom disanju u sjedecem polozaju i srcana frekvenca 150/min. Aplicirali smo intravensku kanilu 24G na obje ruke. Praceni su rad srca putem EKG

Slika 2. Pacijent za vrijeme biopsije.

Po zavrsenoj proceduri djevojcica je prebacena na odjel pedijatrije, gdje je opservirana naredna 24 sata. Cjelokupna procedura je trajala oko 30 minuta, sa stabilnim stanjem pacijenta. Uzorak za patohistolosku analizu je adekvatno uzet, sa dovoljnom kolicinom potrebnog tkiva.

Patohistoloski nalaz je potvrdio dijagnozu benignog retroperitonealnog tumora neu-ralnog porijekla.

monitoringa, parcijalni pritisak kiseonika u krvi i krvni pritisak. Inicijalna ventilacija je provedena 100% kiseonikom preko ambu maske. Za intravensku infuziju koristen je glukozalin. Djevojcica je postavljena na lijevi bok, disala je spontano, uz potporu kiseonikom, sa konstantnom saturacijom Sp02 100% (Sl. 2 i 3). Pocetna frekvenca srcanog rada bila je 150/min, tokom procedure 127-157/min, a nakon procedure 130/min. Ukupno je intravenski primjeno25 ml glukozalina, 5+5 mg ketamina, 10+10 pg fentanila.

Slika 3. Vrijednosti vitalnih parametara tokom zahvata

Diskusija

Kriteriji za dijagnozu ROHHAD sindroma ukljucuju: (1) nagli pocetak gojaznosti i alveolarne hipoventilacije za vrijeme sna, pocevsi od 18 mjeseci zivota; (2) postojanje disfunkcije hipotalamusa koja se definise jednim od navedenih znakova - nagli pocetak gojaznosti, hiperpro- laktinemija, centralni hipotireoidizam, poremecaj balansa tjelesnih tecnosti, poremecen test stimulacije hormona rasta, deficijencija adrenokortikotropnog hormona i promijenjen termin pocetka puberteta (prerani ili prekasni pubertet); (3) nedostatak PHOX2B mutacije vezane uz 2sindrom (CCHS), kako bi se genetski ROHHAD mogao razluciti od CCHS1,6. Trenutno ne postoji dostupan genetski test za dijagnozu ROHHAD sindroma, tako da

51


je dijagnoza bazirana na klinickim karak- 2. teristikima bolesti i trebala bi ukljuciti konsultaciju strucnjaka iz oblasti pulmo- logije, endokrinologije, neurologije, psi- hijatrije, onkologije, hirurgije i nutri- cionizma.

S obzirom na diverzitet u vremenu i intenzitetu javljanja simptoma ROHHAD sindroma, neophodna je rana evaluacija disfunkcije autonomnog nervnog sistema, kako bi se moglo pristupiti adekvatnoj 3.intervenciji, narocito po pitanju regulisanja respiracije. Pocetna evaluacija moze uklju- civati polisomnografiju preko noci, kojom se mogu dokazati znakovi „sleep-apnea“ sindroma. Takode, neophodno je eviden- tirati centralnu hipoventilaciju, izvrsiti 4.radioloske pretrage grudne i trbusne sup- ljine u cilju pronalazenja eventualnog tumora porijekla neuralnog grebena, kao i izvrsiti evaluaciju srcanog rada.

Buduci da je prevalenca kardiorespiratornog aresta veoma visoka kod oboljelih (do 60%, kako se navodi u literaturi), od krucijalnog je znacaja sprovesti za- 5.jednicku endokrinolosku, pulmolosku, kar- diolosku i onkolosku evaluaciju odmah nakon postavljene sumjne na ROHHAD sindrom1,6,7.

Literatura6.

1. National Organization for Rare Disorders (NORD). Rapid-onset Obesity with hypothalamic Dysfunction, Hypoventilation, and Autonomic Dysregulation. (2013). Avail- 7.able at http: //rarediseases.org/rarediseases/rapid-onset-obesity-with- hypothalamic-dysfunction- hypoventilation-and-autonomic- dysregulation/.

Coresponding AutorAlina FazlicJU Bolnica TravnikSluzba anesteziologije i reanimatologijeTravnikBosna i Hercegovina

Weese-Mayer DE, Marazita ML, Berry-Kravis EM, Patwari PP. Congenital central hypoventilation syndrome (November 2011) in: GeneReviews at GeneTests: Medical Genetics Information Resource [database online]. University o f Washington, Seattle, 1997-2013. Available at http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NB K1427/Accessed: August 5, 2013. Sirvent N, Berard E, Chastagner P, Feillet F, Wagner K, Sommelet D. Hypothalamic dysfunction associated with neuroblastoma: Evidence for a new paraneoplastic syndrome. Med Pediatr Oncol, 2003; 40:326-328. Patwari PP, Rand CM, Berry-Kravis EM, Jennings LJ, Yu M, Weese-Mayer DE. Rapid-onset obesity with hypothalamic dysfunction, hypoventilation, and autonomic dysregulation (ROHHAD): Report on identical twins discordant for ROHHAD phenotype. Pediatrics, 2011; 128:3, 711-715. Bougneres P, Pantalone L, Linglart A, Rothenbuhler A, Le Stunff C. Endocrine manifestations o f the rapid- onset obesity with hypoventilation, hypothalamic, autonomic dysregulation, and neural tumor syndrome in childhood. J Clin Endocrinol Metabol, 2008; 93(10):3971-3980.Carroll MS, Patwari PP, Weese-Mayer DE. Carbon dioxide chemoreception and hypoventilation. Syndrome with autonomic dysregulation. J Appl Physiol, 2010; 108:979-988.Gothi D, Joshi JM. Late onset hypoventilation syndrome: is there a spectrum o f idiopathic hypoventilation syndromes? Indian J Chest Dis Allied Sci, 2005; 47(4):293-297.

52

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NB

Documents

SciENTIA MANU £T MENTE