S~ARI(İY AT MECMUASI .. . ~

İST AN BUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYA T FA KÜL TESİ . . -SARKİYAT ENSTİTÜSÜ >

T ARAFI~DAN ÇlKARILIR

v·

İSTANBUL EDEBİYAT F AKÜLTESİ BASIMEVı

1964:

AMIR XUSRAW-1 DiHLAWl'NiN ESERLERININ

YAZMA NÜSHALARI

NİHAD M. ÇETİN

Hindistan'da Dehli (=Delhi)'de yaşamış, Türk asıllı büyük ve ve­lut şair Abu'l-l:lasan Amir I:Iusayn Dihlaw1 (651-725/1253-1325)'nin eserlerinin birçoğu basılmış ise de, bunlar ilmi neşirler olarak hazır­lanmamıştır. Şairin daha hayatında büyük bir rağbet gören ve sür'atle yayılan eserlerinin bugün muhtelif şark ve garp kütüphanelerinde mevcud oldukça bol el-yazması nüshalarının tanınmasının ileride yapıla­cak çalışmalara, bunların isabetli ve sıhhatli olmaları bakımından, lüzumlu :zemini hazırlıyacağı aşikardır. Bu düşünce ile, bu makalede Xusraw-i Dihlawi'nin eserlerinin istanbul kütüphanelerinde bulunan nüshaları ta­nıtılmak istenildi.

Xusraw-i Dihlawl 1 Cengiz istilası sırasında Mav<:>raünnehr'den veya Belh'ten, veyahut da Belh'e uğramak suretiyle Maveraünnehr'den Hin­distan'a göç eden 2 Laçin adlı Türk kabilesine mensup asil bir aile­·dendir. Babası Amir-i Laçin Sayfaddin Mal)müd Şamsi nüfüzlu ve mü­him bir şahsiyetti. Ganj kenarında Mu)minabad kasabasına yerleşmiş ve Dehli sarayı mensuplarından qmad al-Mulk'ün kızı ile evlenmişti. Bu ·evlenmeden dünyaya gelen üç oğlundan ortaneası Xusraw'dir.

Amir Xusraw 651 /1253'de Mu)minabad (Patiyali)'da doğdu. Zamanın mutad tahsili yanında hususi hocalardan da ders alan Xusraw pek küçük yaşında şiirler söylerneğe başladı. Babasının geniş ve seçkin bir muhiti vardı. Xusraw parlak zekası ve taşınağa arnade istidadını teş­

vike ve beslemeğe müsait olan bu muhitte etrafının dikkat ve alakasını üzerine topladı. 659 h.'da babasının ölümü üzerine, onun yetişmesi ile ·dedesi clmad al-Mulk meşgul oldu. Böylece Xusraw'in, dedesinin yanında,

1 Hayatı için bk. Dr. Mohammad Wahid Mirza, Th~ Leife ani Works of Amir Khusrau, Calcutta, 1935; Storey, Persian Literature, Luzac, 19:53, Il, 495 v.dd.; JA, V /1, 601 (M. Hidayet Hosain, Husrev): Dr. cA. Xayyampur, Farhang-i suxanwaran, Tebriz, 1340 hş., s. 90 ve ve bu eserlerde gösterilen yerler.

2 M. Wahid Mirza, ayrı. esr., s. 6 v. dd.

72 NİHAD M. ÇETİN ır

devrin edipleri, san 'atkarları ve mühim şahsiyetleri ile devamlı temas. halinde büyümesi onun inkişafını daha da sür'atlendirdi. TuMat aş-şz­ğar'ının mukaddimesinde hizzat anlattığına göre, daha 12 yaşında iken, . şiirlerini dinleyen ve bu arada tashih eden üstadların takdirleri ile he-vesi daha çok artıyor, günlerini şiir yazmakla, güzel ve gerçek şii­

rin ne olduğunu anlamak için büyük şairlerin eserlerini dikkatle oku­mak ve onları taklit etmekle geçiriyordu.

Dedesinin 671 h.'de ölümü üzerine, bazı emir ve prensierin ve ni­hayet sırasile Sul!an Mul:ıammad b. Giyataddin Balahan (664-686/1265-1287), Mu' izzaddln Kayqubad (686-689/1287 -1290), Calaladdln Flrüz Şah (689-695/1290-1295), Sultan 'AHeaddln Mu~ammad (695-715/1295-1315); Qutbaddln Mubarak Şah (716-720/1316-1320) ve Giyataddin Tugluq Şah ( 720 - 725 / 1320 - 1324 ) ve Sultan Mul)ammad b. Tugluq ( 725-752/1324-1351)'un himayesini gördü. Bu arada muhtelif siyasi karışık­

lıklar ve hükümdarların değişmesi onun saraydaki yerini ve itiba­rını hemen hemen hiç değiştirmedi .

724 h.'de bir sefere çıkan Giya!addln Tugluq Şah'a refakat etmişti. Dönüşte hükümdar öldü (725). Şeyhi Ni~amadd ln Awliya 'nın da ölümü · haberini öğrenen şair acele Delıli'ye döndü. Bütün servetini fakiriere dağıtarak, yeni hükümdardan ayrıldı, aslen Türk olan ve şaire «Turk"'i­lah» lakabını veren şeyhinin mezarının bulunduğu, şehirden birkaç kilometre mesafedeki Giyatpur adlı köye çekildi ve aynı sene içinde öldü (29 zilkade 725/6 kasım 1325). Derin bir bağlılık, büyük bir hürmet ve tazim hissiyle manevi hayatında kendisine daima müstesna bir yer verdiği şeyhinin ayakucuna defncdildi.

Xusraw dindar, cömert, samimi ve açık kalbii idi. Ailesine düş­kündü. Türklüğünden daima iftiharla bahsederdi . Nazmında ve nes­rinde dile olan hakimiyeti, bilhassa şiirlerindeki ahenk, tasvirlerindekE canlılık, ve geniş muhayyilesi ile Xusraw gerek kemiyet, gerekse keyfi­yet bakımından büyük bir eser bıraktı. Aynı zamanda mfısikide de devrinin en saiahiyetli simalarındandı.

15-16 yaşlarından itibaren yazdığı şiirlerini eserlerine alan ve ha­yatının sonuna kadar san'at gücü verimini kaybetmeyen şairin hat tercümesinden bahseden kaynaklarda ve sonraki tedkiklerde yüze yakın eserinin bulunduğu zikredilirse de, verilen bu sayıların doğ­ruluk derecesi şüphelidir. Eserlerinin el-yazmalarını ihtiva eden kütüp­hanelerin katalogianna ve tarihi kaynaklardaki sarih kayıdlara daya­narak, onun eserlerinin bir listesini hazırlayan Dr. M. Wahid Mirza,. önce 45 isim saymış, sonra bunlardan ayrı adlarla zikredilen aynk

[3 XUSRAW-1 DİHLAWI'NİN ESERLERİNİN YAZMA NÜSHALARI 73

eserleri, diğer eserlerinden çıkartılmış parçalar oldukları halde müsta­kil isimlerle intikal etmiş bulunanları ve Xusraw'e aidiyetleri şüpheli

görülenleri gözönüne alarak, bu sayıyı 22'ye indirmiştir 1• Xusraw'in belli başlı eserleri şunlardır:

D ivan I ar ı: TulJ-fat a.ş-şığar (16-19 yaşları arasında yazdığı şiir­

lerinden tertip edilmiştir), Wasat al-Jy_ayat (20-33 yaşları arasında yaz­dığı şiirleri ihtiva eder), Gurrat al-kamii.l (34-43 yaşları arasında yaz­dığı şiir leri), Baqi ya-i naqi ya ( 43-66 yaşları arasında yazdığı şiirler) .. Bu dört divan Locknow'da Na\ al Kişor matbaasında taşbasması su­retiyle basılmıştır. Ni~Jiiyat al-kamiil (son yıllarında yazdığı şiirler).

Ha m s e s i: Motlac al-anwar (Dehli, 1293/1887, Lucknow, 1303;1884 ve daha sonra da Aligarh'da, basılmıştır), Şirl n u Xusraw (Aiigarh'da basılmıştır. Macniin u Lay/[ (Kalküta, 1811, 1829; Lucknow, 1286/1869, 1870, 1899, Aligarh, 1335/1917), Ayina-i İskandari (Aiigarh, taş basın.) ,. Haşt bihişt (Lucknow, 1240/1873 ve Aligarh, 133611918).

Tar i h i m e s n ev i I er i : Qiriin-i sa'dayn, (Cawnpore 1871, 1885; Lucknow, 1885 ve Aligarh, 1918; Tahran 1886 taşbasm.), cAşlqa veya Xidr )(an u Duwalranl (Aiigarh, 1336 11917), Tugluq-nama (Haydara­bad, 1352/1933), Nuh sipihr.

M e n s ür e s er I er i : feciiz-i Xusrawi (Lucknow, 1865, 1876), Tari x-i cAzajl (veya Xuzii ;in al-fuiiilf. Aligarh, 1917), Afljal al-fawii)id (Dehli 1887) 2

•

Görüldüğü gibi Xusraw'in eserlerinin büyük bir kısmı basılmış

ise de, bunların çoğu sağlam nüshalara dayanan ilmi neşirler değildir. Esasen böyle bir işin mevcut yazmaların bilinmesine dayanacağı aşi­

kardır. Xusraw, Anadolu'da çok şevilmiş, Türk divan şairleri tarafın­

dan büyük üstadlardan biri kabul edilmiş, eserleri Anadolu'da hayli yayılmıştı. Bundan dolayı İstanbul ve Anadolu kütüphanelerinde o ıun eserlerinin eski ve sağlam nüshalarına tesadüf edilmektedir. Bu nüsha­ların bir kısmına tahsis edilen bu ilk makale İstanbul kütüphanelerinde bulunan bazı yazmalarla Sayın İzzet Koyunoğlu'nun husı1si kütüphane­sinde bulunan bir nüsha 3 ve Raşit Efendi Kütüphanesindeki bir yazma­nın 4 tavsifi verilecektir.

ı M. Wahid Mirza, ayn. esr., s. HO v. dd., 245 d. d. 2 Xusraw"in eserleri, bunların bilinen nüshaları ve basmaları için bk. Storey, ayn.

esr., Il, 498 v. dd. 3 Bu makale, nr. 7. (Sayın I. Koyunoğlu'na bu münasebetle teşekkür etmeği:. bir

borç sayarım). 4 Bu makale, nr. 2. Ayrıca Diwan'ının Bursa kütüphanelerinde bulunan iki

nüshası için bk. Une liste des manuscrits choisis parmi les bibliotheques de Bursa~

74 NİHAD M. ÇETİN 4]

Xusraw'in eserlerinin Istanbul kütüphanelerinde bulunan yazmaları­nın çoğu sayın hocaları m H. Ritter ve Ahmed Ateş ile Herbert W. Du da

tarafından hazırlanmış olup, yakında neşri ümit edilen İstanbul kü­tüphanelerindeki farsça manzum eserlerin kataloğunda tavsif edilmiş

bulunduğundan burada bu eserlerin yalnız kütüphaneleri ile, varsa istinsah tarihleri ve müstensihlerinin adları verilecektir. Bu eserler şunlardır:

D i w ii n '1 ar: Fatih 3820 (şawwal 870), 3818 (du'l-~icca 890, tfasan b. Mu~ammad Şayx Saxtkaman), 3814 (4 gu'l-~icca 902), 3812 (906, Şlraz),

-3815 (IX. asır.), 3817 (25 cumada I 900), Türk-İsHim Eserleri Müzesi 2024 (du'l-qa' da 870), 1980 (racab 903, Mun'imaddin al-Aw~adi 1), 2049 (ra­magan 998), 1981 (X. asır), 1982 (IX veya X. asır), Esad Efendi 2850 (892, Mul].ammad b. İbrahim b. Mas'üd 2), 2650 (IX. asır), Nuruosmaniye 3819 (Racab 897, Mun'imaddin Awl].ad13), 3818 (şa)ban 902), Üniversite Kütüpha­nesi FY 1049 (İsfahan, ll racab 993, Süzl b. 'All as-Sawacl), FY 1134 (Xl. asır), FY 58 (Xl. asır).

X am s lL: Esad Ef. 2574 (941-943) 4, Türk-İslam Eserleri Müzesi 2060 (= Esad Ef. 2575 ; racab 978, Darwiş Mu~ammad al-Cami) 5, Ayasofya 3776 (Xl. asır), 3859 (X. asır) 6, Fatih 3745 (IX. asır, ~:Iusayı1 b. ' Ali 7),

Üniversite Kütüphanesi FY 966 (IX. asır).

KulU yiit: Ü .ıiversite Kütüp:1anesi FY 458 (Dibiiça' si ile birlikte Gurrat al-kamiıl, Muqafta 'iit, C azallyiit, Matla' al-anwiir, Xamsci, Miftcıl} al-fuiiil}, Xicfr Xan u Duwalriınl, Ruba'lyal ve başka küçük parçaları ih­tiva eder. lstinsahı: 893 Qanbar 'All b. Xusraw-i İşfahanl); Esad Ef. 2629. ·( Gazall giit, Rubiı : i gat, Nuh sipihr, Qiriin-i sa:dagn, Duvalriini -i Xidr X an ve MuqaUa'at'ı ihtiva eder. İst. 1 şa'ban 895, Al].mad Gazanl),

Pupliee a l'o<'casion du XXII. Congres International d~s Orientalistes, Istanbul 1951. s. ll, nr. 20: Haraççıoğlu Kütüphaneai, or . 978, İst. 822; ayn. esr. S · 65, or. 23: Or­hangazi Kütüphanesi, or. 1184, ist. XI. asır. Ayrıca Vahld Paşa KütÜj>hanesi (Kütahya) 'nde nr. 1557'de kayıdlı bir D[wiin'ı vardır.

1 Mun'imaddin Mu9ammad al·Aw~adi al-I;Iusayni'nin istinsiıh ettiği eserlerden birkaçı için bk. Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi /(,ütüphanesi Farçsa Yazmalar Katalogıı, İstanbul 1961. kat. nr. 391, 439, 534.

2 Eserin müstensihi Muhammad b. Ihrahi m b. Mas'iid'un 890'da istinsii.h ettiği 4lir başka eser için bk. Topkapz Sara,ı1ı ... Farsça Yazmalar Katolağıı, nr,414.

3 Bk. yukarda not 1. 4 Tavsifi için bk. Herbert W. Duda, Ferhad und Schlrln, Praha, 1933, s, 188. 5 Tavsifi için bk. H. W. · Duda, ay n. eçr,, s. 188. a Ayn . esr., s. 189. ::; Ayn . esr., s. 191.

(5 XUSRA W-l DİHLA W l'NİN ESERLERİNİN YAZMA NÜSHALARI 75

M u ht e I if e s er I er: Matfac al-anwar: Ayasofya 3857/6 (ist. 816); Gazallyat: Ayasofya 3856/33 (İst. 816); Bal}.r al-abrar ve Mir)at aş-şafa: Veliyeddin 1918; Rubac[yiit: AliEmiriF 101; Şirin u Xusraw: Üniversite FY 774 (X/Xl. asır); Qiran-i sacdayn, Duwalranz-i Xidr Xiin ve Nuh sipihr: Üniversite 1340 (X. asır) 1 , Duwalriini -i Xidr Xan: Üniversite FY 912 (1 şacban 981); Haşt bihişt: Üniversite FY 255 (cumada I 885), FY 855 (XII. asır): Nuruosmaniye 3825 (Mul)ammad Qasim b. Şadlşah; 924) 2 ; Qiran-i sacdayn: Türk Islam Eserleri Müzesi ( = Fatih 4015, iX/X, asır).

Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphadesi'nde bulunan nüshalar ise bu kütüphanenin 1961'de neşredilen katalogunda 3 tavsif edilmiştir ki, bu yazmalar şunlardır:

D [w ii n lar: Revan Köşkü 971 (kat. nr. 585, ist. 934, Yar Mul)ammad al-Harawi 4), Hazine 876 (kat. nr. 586, ist. X. asır), Revan 972 (kat. or. 587, X, asır), Revan 969 (Kat. nr.588, X. asır), Revan 970 (kat. nr. 606, IX. asır), Revan 960 (kat. nr. 607, IX. asır), Revan 961 (kat. nr. 608, IX. asır),

Üçüncü Ahmed 2484 (kat. nr. 609, IX. asır), Revan 1004 (kat. nr. 610, IX. asır).

X am sa: Hazine 898 (kat. nr. 591, ist. rablc I . 850), Rev an 1021 (kat. nr. 592, ist. şawwal 867, Mal)mud al-Katib), Hazine 795 (kat. nr. 593, du'l-qacda 882), Hazine 801 (kat. nr. 594, ist. 902 J:Ia­san al-J:Iusaynl), Hazine 799 (kat. nr. 595, ramagan 903), Hazine 798 (kat. nr. 596, rab!c II 906), Hazine 800 (kat. nr. 597, mul)arram 908, Tahir Mul)ammad), Hazine 797 (kat. nr. 598, şawwal 927, Şah Ma~müd N lşaburi 5), Revan 1029 (kat. nr. 599, ist. 979, Mu~ammad b. ls~aq Cana-

1 Tavsifi için bk. Fehmi Edhem ve Ivan Stchouhine, Les Manuscripts orientaux illastres de la Bibliotheque de l'Universite de Istanbul , Paris 1933, s. 38 v. d.

2 Bu eserin müstensihi Mui}ammad Qasim b. Şadlşah (ölm. 950 h.) için bk. Habib. Hat ve hattô.tin, İstanbul, 1305, s. 255. İstinsah ettiği bir yazma için bk. Topkapı Sarayı Müzesi .•. Farsça Yazmalar Kataloifu, nr. 725.

3 Burada kaydedilecek eserlerden başka, Xusraw'in muhtelif şiirlerini ihtiva eden mecmualar için bk. kat. nr. 891, 893. 898, 899, 902.

4 Büyük hat tatlardan olan Yar Mu~ammad al-Harawi'nin hicri 923-934 taribieri arasında istinsah ettiği birkaç yazma içi n bk. Topkapı Sarayı Müzesi .... Farsra Yazmalar Kataloğu, nr. 444, 585; H. Duda, Ferhad und Schlrin, s. 198.

5 Bu eserin mÜ3tensihi Nipmaddin Şah MaJ.ımüd Ni~abür-i Zarrin-qalam, lsmacjı Şafawi devrinin en büyük hattatlarından biri olup bilhassa Şah-niima istinsiih ederdi, bk. Hat ve hattô.tin, s. 200; Qaıj.i Al]mad, Hoş-nuwlsü.n u naqqiişiin (Calligraphers and painters), ing. tre. V. Minorsky, Washington 1959. s. 135 v. d .. Bu hattatın 925 • 942 tarih­leri arasında istinsiih ettiği eserlerden birkaçı için bk. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüpha­nesi Farsça Yazmalar Kataloğu. nr. 17, 432, 482, 564, 598, 739, 898.

76 NİHAD M. ÇETİN 6]

badi), Hazine 866 (kat. nr. 600, X. asır), Revan 1020 (kat. nr. 601, qu'l-qacda 1061).

M u ht e 1 if e s er 1 er Gazallyat: Hazine 1006 (kat. ;nr. 598, ra­cab 890, c Abd al-Malik b. Sacd Waqqaş al-' Abbasl), Revan 973 (kat. nr. 590, ramaçHin 898); Matlac al-anwiir, ŞI ri n u Xusraw ve Macnfin u Lay[[ mesnevileri: Hazine 796 (kat. nr. 887, rablc I 810); Haşt bihişt .­Hazine 602 (kat. nr. 602, Sultan cAII al-Maşhadl 1 tarafından Sultan Mu­l)ammad Mu~sin Xan için 902 şafar'inde intinsah edilmiştir); Matlac al-an­warve Xusraw u Şidn: Revan 1030 (kat. nr. 603, lst. 905); Duwal­riini -i Xidr X an: Hazine 684 (kat. nr. 604, i st. 992, Mu~ammad Şarlf) ; Qi­riin-i sacdayn: Hazine 871 (kat. nr. 605, ist. 922, Sul~an Mu!;ıammad

Nur al-Katib) 2.

Bunlardan başka, Xusraw'in eserlerinin nüshalarından bahseden ted­kiklerdeki yazmalara şunları ilave etmek gerekir: Kahire'de Xidiwiya kü­tüphanesinde bulunan nüshalar : Dz w ii n 'lar: Fihrist al-kutub al-/aris[ yat al-mah.fuz:a bi' l· Kutubxanat al- Xidl wl yat al-Mişri ya, Kahire, 1306, s. 451 (ist. 921, Muncimaddin al-Aw~adi 3), diğer nusha ayn . ger. müst. cAbdal­lah al-Katib al-lşfahanı 4), diğer nüsha, s. 474, 477 (ist. 859, cAb­dallah b. şacban), diğer nüsha, s. 482; şiirlerinden seçme suretiyle nakil­ler için bk. s. 480, 488. Xamsa: The Chester Beaty Library a cataloque of the persian munuscript and miniatures, Dublin 1959-60, ll, 18, nr. 163.

ı. Gazaliya:t.

Laleli Kütüphanesi (Süleymaniye), nr. 1447/2. Kahverengi meşin, basma beyzi şemseli, zincirekli, şiraze ve miklablı bir cild için­

de 286 varak, 175 X 265 (190 X 175) mm. eb ' iıdında. İnce, filigranlı ve iıharlı kağıt. Yazısı talik. Arası yaldız doldurulmuş çift siyah ve dışta mavi çizgilerden mü­rekkep çerçeve içinde 21 ve Xusraw'in gazellerini ihtiva eden, mısralardan müteşekkil

sütunlar halindeki başİyede 20-2 3 satır, yani mısra vardır. lb 'de müzehheb bir başlık

bulunmaktadır.

Xusraw'in gazeliyatından (1 b - 228b 'de haşiyede) başka D[wiin-i Salman (1 b - 286b 'de ortada) ve Xuliisa-i Di wiin-i Kamiil (288b -

1 Sul~an cAıi al-Maşhadi (ölm. 919 h.), Sultan Hüseyin Baykara ve Ali Şir Neviii devrinin en büyük san'atkiirlarındaodır, bk. Hat ve hattiıtın, s. 197 v. d.; Calligraphers and painters, s. 101 v.dd. İstinsah ettiği eserlerden birkaçı için bk. Topkapı Sarayı

... Facsça Yazmalar Kataloga. nr. 436, 467, 700, 711. 2 Müstensih Sult an Muhammad Nür al-Katib (= Niiraddin b. c Ali) için bk. Hat

ve hattô.tin. 225. 3 Muncimaddin için bk. bu makale s. 4, not 1. 4 cAbdallah ai-Katib ai·İşfahr ni'nin hicri 894'te istinsah ettiği bir başka yazma

için bk. Topkapı Sarayı ... Farsça Yazmalar Katalogu, nr. 875.

XUSRA VJ/ ... Dil-ILA Wf'N iN ESERLE.1İNİN YAZMA NÜSHALARl 77

286b )'i ihtiva eden bu nüsha bir emirio kütüphanesi için Sul~aniya'de

828/1425'te istinsah edilmiştir.

Xusraw'in, münacat ve na'tlerden sonra yer alan gazelleri kafiye­lerine göre harf sırasına konulmuş değildir.

Baş (lb :)

.J..w) s J ~,;... i ).J j ~y. L. J~,;.. j ı..> l

.J..w) s Jr· ._j ~ 1;-J"- _, ..::..A.... ~

Son ( 228b):

..r ,_;1 1_,_~..;.. ı.;.. ..... ~ )J~ ).J ~>- .:.J.J

, • .J;- ~f \..\..f J. t.SJ~ ..s·:! ~ ~,.,.........>- ..:.l~ ;.i ...\__..:. il:"

2. Divan.

Raşid Efendi Kütüphanesi (Kayseri) , nr. 1274.

Meşin, şemseli, köşebendli, miklablı ve şlrazeli bir cild içinde 197 . vıırak. 119X170 (78 X 118) mm. eb'adında. Her sahifede yaldız çerçeve içinde talik ile 17 satır. Başlıklar altın yaldızla, }b müzehhep .

Eser receb 836 j mart 1433'da istinsah edilmiştir.

Baş:

3. Divan-i ğazaıiyat.

H. Hüsnü Kütüphanesi (Süleymaniye), nr. 965.

Siyah meşin, fesrengi şemse ve köşebendli, miklablı ve şlrazeli bir cild İçinde 174 varak. 155 X 190 (haşiy.e ile berıiber 90 X 115, yalnız orta kısım 62 X 100) mm. eb'a­dında. Kağıdı krem renginde, ince ve aharlı. Haşiye ve iç kısım, arası altın yaldız dol­durulmuş çift siyah çizgiden ibaret cedvel ile çevrilmiş. İnce talik ile, ortada 15 satır . Hıişiyede, sütunların ortasında. satırların İstİkarnet değiştirdiği yerlerde, ÜÇS!'en şeklinde çerçeveler içinde yaldızla, kırmızı veya yeşil mürekkeple yapılmış çiçek motif-

leri tekerrür eder . .J_, lar kırmızı mürekkeple, (_ 'ler umümiyetle (., sesliler den son-

ra gelen .J'lar bazan ~ olarak yazılmış. noktalar ekseriyetle ihmal edilmiştir.

Xusraw'in Dlwiin'ı ortadadır, haşiyede ise Dlwiin-i lfasan bulun­maktadır. Eser şacban 908jocak 1503'de istinsah edilmiştir.

-

78 NİHAD M. ÇETİN 3]

Baş ( lh ) :

\..~.>- Jlı. jl (·~~· 0 .. J .))! .J .J. 1

\...\,.. )..J.ı j .l).l .:,..:~. J.ı ;) jY." 1

Ferağ kaydı ( 174b ) : ~~) f ,\~ •..1 J ':-'l"' _,n c.l\.ıl j ... ~~

4. Divan. Lala İsmail Efendi Kütüphanesi (Süleymaniye), nr. 441. Cildi kahverengi meşin, şemseli ve köşebendli, zencirekli, miklablı ve şirazeli, ka­

pakların iç tarafı, zemini laciverd, oyma şemse ve köşebendli, yaldız zencirekli, mikla­bın cildin sırtına mukabil olan kısmında şu be) it yazılı:

395 varak. 150 X 256 (75 X 155) mm. eb'adında. Kağıdı koyu krem renginde, iıharlı ve filigranlı. Her sahifede arası yaldız doldurulmuş mavi ve siyah çizgilerden mürekkep

cedvel içinde güzel bir tillik ile 15 satır. Başlıklar yaldız veya mavi mürekkeple, ı:_'ler

umiimitetle r. olarak yazılmakta. !b ve 2a 'da yazıya ayrılan 42 X 50 rnm. eb'iıdındaki

ve beşer s~ır ihtiva eden metne ait kısımların etrafı tezhib ile kaplı. Gene bu iki

aahifede tezhib içerisinde, metnin üst ve altında şu ibareler bulunmaktadır:

.:.ı~lj jl_p ( Ia 'da üstte ),

-.> _,1-«>.ı _,.....> -~\ (1a~'da altta)

.:ıı~\(.:1 1 ,.._aj\ ( 2a 'da üstte ) . '-

u )\ ~~~ ( 2a 'da altta )

Tarihi yoksa da IX./XV. asrın sonlarında veya X./XVI. asırda istinsah edilmiş olduğu söylenebilir. Sarih başlıklarla ayrılmamış olarak 1. tev­hid, münfıcat ve na't mahiyetinde ki şiirler ( 1 b- ) , 2. kafiyelerine göre harf sırasına konulmuş gazeller ( 6b - ) , 3. kıtaat ( 384a ) , 4. rubfıiyfıt (387h-) ve müfredfıt ( 39P-) bölümlerini ihtiva eder.

Baş ( lh ) :

ı..:.~.a:.11 .s...~,., ..:ı· 1 ~; J .ı -~:..:..;.:::. ..:ı 1:-- cL 1 Gazeller kısmı, baş ( 6h ) :

\) ._:)\.;. ,-,~1 jj. J.T ;) \.ı J-' ..lf"' o.Jv • .ı .(..$ J - ı

Son ( 392a):

~ .;:'{. '7-!- ~:_C; ..:...-)\_, -'~ J~-;.

._r.'.A- .siJ_;, '"" -~~.ı IJ ~ J.!.~

[9 XUSRAW-İ DİHLAWİ'NİN ESERLERİMiN YAZMA NÜSHALARI 79

._.l:..Cı

5. Divan. Kadızade Mehmed Efendi Kütüphanesi (Süleymaniye), nr. 389. Kahverengi meşin basma şemse ve köşebendli, zenclrekli, miklablı ve şlrazeli bir

cild içinde 36\l varak. 120 X 2~0 (EO X 165) mm. eb' adında . Kağıdı krem renginde. fili­granlı. Siyah mavi ve altın yaldızla çizilmiş cedvel içinde, ta lik ile 17 satır. Söz baş-

ları kırmızı, sarı ve yeşil mürekkeple. E-'ler umumiyetle r. olarak yazılmış. Yazmada. güve tahriba tı var. '-

Eser 3b 'de başlar, münadit, tevhid ve na't mahiyetindeki birkaç şiirden sonra gazaHyat başlar ( 7b), bunu muqa!!acat ( 350b- ) ve ru-­bi8 yal ( 357b-) takibeder. Yazma sondan noksandır.

Tahminen X.:XVI. asırda istinsah edilmiştir .

Baş ( 3h ) :

~;> ~ 1 _.;._,..\.c ..:..-i if İlk gazel ( 7b ) :

1-1:-- )..J,_; Jl ..:,.:f. J, ;S' .)g ı

Son ( 369b):

... ' ' ... .;-.,~ ~-,. \ _;~ y ~ ~.J~· .:.~l

... ;-li j _\ .:.-.C.) \;o.l -'>;. ... ..... ~. .).

6. Divan.

Zühtü Bey Kütüphanesi (Süleymaniye) , nr. 642.

Ebnılu kağıt kaplı, mukavva, şirazesi dağılmış eski bir cild içinde 75 varak . 127 X225 (65-75)(175) eb'i!dında. Kağıdı knm renginde, bazan pembe. Bazı varakları rutu-· bet ve oksitlenme ile harap olmuş. 28. varakta biten mavi mürekkeple çekilmiş cedvel · içinde, her sahifede ince tillik ile 23 satır. Başlıklar kırmızı :

Xusraw'in Dlwan ' ı bu yazmanın 1.- 53. varaklarındadır 1• Yazmanın vaktiyle dağıldığı ve sonra bazı noksanlarla, murakabesi de olmadığı için, takdim te'hirlerle cildlendiği anlaşılıyor. Her ne kadar metin bazı nüshaların ilk şiiri ile başlıyorsa da, şairin muhtelif divanlarından se­çilmiş şiirleri ihtiva eden bu yazma baştan ve sondan bir veya birkaç varak noksandır. Mesela 1 a 'daki metin cildienirken yapıştırılan kağıtla kapanmış tır, 4.- 5., 28. -29., 49.- 50. varaklar arasında noksanlar vardır. 39. varakın 42. varakı takip etmesi gerekir. Şiirler şu sıra ile tertip

1 Yazmanın 54. - 55. varaklarında Ni~r mi 'nin Xıışraw ıı Şi ri n'i vardır, fakat baştan•

ve sondan noksandır.

80 NİHAD M. ÇETİN 10]

edilmiştir: 1. Tevhid, münadit ve na'tler ki, bunların başındaki

abyiit-i silsila de kırmızı mürekkep ile yazılmıştır. Bunları mürşidi ve hocası Ni~amaddin Awliya, Sultan cAla)addin Mul;ıammad, Calaladdin Flruz Şah, Sultan Mucizzaddin Kaykubad hakkındaki medhiyeler takip eder ( 1 b - 49b); 2. Gazelleri ihtiva eden bu kısımda gazelierin başında "az Baqrya-i naqiga, az TuMat aş-şigar, az Wasf al-~agiit, az Gurrat al-kamal ibareleri bulunmaktadır (29a- 49b ) ; 3. Rubailer . (SOa - 53b ). İstinsah tarihi yok. Tahminen Xl. lXVII. veya XlJ. lXVIII. asırda istinsah .edilmiştir.

Baş ( lb ) :

Son (53b ) :

· '-1_, oJ..!. ,.r .jl J~ jl i ..ı..:. ... :1:_ .ı ~ ..... ~ c) 1 ..__i)j. UA '-l ..:ı ..ı..:. ~ ... . -~:.-- _.. ,' J o,...~' ":--'~ J .jl) ~

i .1 ;:,) . ...

ıJL:-: .. ..)~}"' ·'f __ ... . 1 ., '- - --

7. Xamsa.

İzzet Koyunloğlu Kütüphanesi (Konya).

Arkası ve kenarları meşin, ş'ira.zeli , miklablı bir cild içinde 344 varak. Kağıdı

krenı renginde {iligranlı, aharsız, üzerinde rutubet lekeleri ve oksitlenmeden mütevellit · yuvarlak lekeler var. 165 X 235 (98 X 162) mm. eb'adında , Her sahifede mavi, siyah, yeşil ve nar çiçeği renginde çizgilerden müterekkep cedvel içinde t a lik ile 17 satır. Baş·

lıklar altın yaldız ve mavi mürekkeple. }b ve ~'' sahifeleri tamamen müzehhep.

Her mesnevinin sonunda tekerrür eden ferağ kayıdlarından müs­tensihin adının Ni~am l olduğu anlaşılıyorsa da bunlarda tarih zikredil­miyor. Eser tahminen IX .iX V. asırda istinsah edilmiştir. İhtiva ettiği mesnevller şunlardır:

1. Maflac al-anwiir ( 1 b - 61 b ).

Baş:

2. Ş;r;n u Xusraw ( 62b- 142" ).

Baş :

3. Macnun u Lagll ( 143b - 192b ).

lll XUSRAW-İ DİHLAVİ 'NİN ESERLERİNİN YAZMA NÜSHALARI

Baş:

4. Ay i na-i İskandari ( 193h - 278h ). Baş:

..::.....,\__..- Jt.:.~ ~ .ı.!\ r ~1)1

5. Haşt bihişt (279a- 3-44·' ) . .Baş:

F erağ kaydı1

8. Xamsa.

81

HAlet Efendi Kütüphanesi (Süleymaniye), nr. 101 (ilAve). Kahverengi maşin, iç ve dışında basma şemse, bulunan köşebendli, mikiab ve şira­

-,ıeli bır cild içinde 185 varak. Eb'adı 172 X 241 (120 X 170) mm. Kağıdı bej renginde, ~nce filigranlı ve aharlı. Mavi. siyah, yaldız, yeşil ve kırmızı çizgilerle çekilmiş cedvel ıiçinde, her sahifede dört sütun (iki beyit) Üzen• 24 satır. Yazısı t~lik. Başlıklar kırmızı.

Eserin baş tarafında numarasız varakların üçüncüsünün a ;yüzünde şair ve Xamsa'sini teşkil eden mesnevilere dair farsça uzun bir not, aynı varakın b yüzüne de gene bu eserler ve vezinleri hakkında türkçe, kısa bir açıklama vardır. İkinci ve dördüncü mesnevilerin sonlarındaki kayıdlara göre eser 1004/1596 yılında istinsah edilmiştir. Xamsa'nin ihtiva ettigi mesneviler şunlardır:

1. Matfa: al-anwa·r (1 b - 33h ).

Baş: nr. 7' nin aynı.

Son:

,-JLll_, if-.!. s;ı.. t> :. ı"')U \ ;1.> -...~:~~>'j" j .C:. 2. $iri n u Xusraw (34b- 77b ).

Baş: nr. 7' nin aynı.

Son ve istinsah kaydı :

J~ .J. -'~

' • • t ~:...., -.il::l \ t>.) \~· -'r..:. 1_... ..ı j1 J ..ı t-J L- J '-:"\~~> _,J\ cıı... -..ii 'ı ...ı J•! .... l:.Cl 1 (

3. Macnun u Layli ( 78 b -105 b).

1 Bu ferağ kaydı bütün mesnevilerin sonunda pek küçük farklarla tekrarlanmıştır.

82 NİHAD M. ÇETİN

Baş:

: \' .

._\~ ".)'.) ..si .., .., ~_;.;..

Son: '

.)~ ~·_), T ...)1~~ ü~ .._; ı

4. Ayi nct-i İskandari ( 106b- 151h ).

Baş: nr. 7' nin aynı.

Son ve istinsah kaydı:

l,,t_,· 1 ·T .l ·'6" . ) •.2--: .., <..) ..,

1 . t ~ .... ~.ll j~~ .·r--

~J _ __,

' ~j~·L:-

5. l!aşt bihişt ( 102~- 185h ).

Baş: nr. 7' nin aynı.

Son:

9. XıcJr Xan o Dowalran;.

l' t;::_',

:._ _)::..

! ____ ..,.. 0t;. jl::... ,, ..,

':"'lb; \ ~u.ı .:..' ... ---~

İstanhul Arkeoloji Mü~esi Kütüphcınesi, nr. 176.

-l:_,)

._, l:...Cl ı ~·

Arkası meşin üstü ebrulu bez kaplı bir cild içinde 185 varak . 184 X 222 (RO X 143) mm. eb'adında. Kiiğıdı bej renginde ; üzerinde rutüb<t lekeleri var . Her sahifede mavi 9

siyah, yaldız, yeşil ve beya zla çekilmiş «dvel içitıd<>, güzd bir tiılik il e 12 satır . Bilr · çok varaklarda yeşil . mürekkebin üzerinden, kimyEcvt tesirler le iç kısım ayrılmış .· bulunu­yor. 2b 'de mÜz•hheb başlık var . Bunun içerisinde Kilab-i Xi .tr Xiin i -i Xuuaw-i Dihlauı ibaresi okunuyor. 2• ve 2b 'de satır araları yaldızla doldurulmuş. Gene "ynı

sahifelerde başiyeler yaldızla yapılmış çiçek ve kı:ş motifleriyle süslenmiştir . lb ve 2" 'da başka yerden alınarak buralara yapıştırılmı ~ . gcy u çevgan oyununa hazırlık ve oyunun cer<>yanı salıneieı ini tasvir eden son derece ince yapılmış iki minyatür vardır. Hikıi--­

yenin kısımlarına ait başlıklar mÜZEhhep mÜotatill e r içinde olup ya z ıs ı in ce siyah çift çizgi ile ya z ılıp hadinin ortası btya2. mÜr< kkepl e doldurı:lmqtn. Bütün sahifelerde

çerçevelerin içindeki yazıya ait kısırnlara in<'e yaldız püskürtü : müştür.

Yazmanın istinsah tarihi yoksa da IX . .' XV. asrın

X. / XVI. asrın başlarına ait olduğu tal~ min td ilebilir. roaddin Mul).ammad Ş i razi'dir . 1

Ba ( 2b ).

sonlan veya Katibi Qiwa-

1 Krş. Sa'd i 'nin Kul!iyat'ı , Hiistaıı ' ı ve Hıi,I7;' ın Liwii n'ıgibi eserlerin mü ze hhep ve ınİoyatürlü bazı nüshalarının müstensihi olan Qiw r m b. Muhammad Şir ltzi, Topkapı Sa-· rayz ... Farsça Yaz'71aiar Katalog.ı, nr. 510, 577, 635. .

[13 XUSRAW-İ DİHLAWİ'NİN ESERLERİNİN YAZMA NÜSHALARI 83

* Son ( 185a ) .

.... \.:.ı~ JI.J>J .:,'1 \, ~ 1 - '

1 o. Xıdr Xan u Duwalrani.

Murad Buhari Kütüphanesi (Süleymaniye), nr. 253.

Kahverengi meşin şemseli, mikiab ve şirazeli, tamir görmüş bir cild içinde 134 varak. 115 X 220 (60 X 158) mm. eb'adında. Kağ-ıdı az aharlı, saman renginde, filigranlı, rutübet lekeleri taşıyor. Her sahifede bir ma vi, iki kırmızı çizgiden mürekkep cedvel içinde tıilik ile 17 satır. Başlıklar kırmızı.

On bir beyiti baştan ve iki beyiti de sondan noksan olan bu nüsha tahminen X. / XVI. asırda istinsah edilmiştir.

Baş ( 2a ) :

)\j ... ~.:.~ )) _;::.._~· ..;l-.ı ı e ' ).) ı) .. ~ .:,\.:._,. _..,.:;

Son ( 134b ) :

< (':li..:.,. ~. ~h.-> .]..~..,.# ~"' ..-Li )f (_\..ı;.. ı_;,' ,.., ı - "'

., .

lt. Şirin u Xusraw.

Fatih Kütüphanesi, (Süleymaniye), nr. 5325.

Kallfa we Dima, Sa'di'nin Gulistan ve Biislan ' ı Sindbiid-nii­ma ve Tut i -nama gibi eserlerin huHisalarını veya bunlardan se­çilmiş parçaları ihtiva eden bu mecmuanın (tavsifi için bk. Mubammad b. 'All a~-Zahiri, Sindbad-niima, nşr. Ahmed Ateş, Istanbul, 1948, s. 94 (mukaddime) ıosa- 138a varakkalarında Xusraw'in Haşt bihişt'i bulun­maktadır. Mesnevi, bazı kısımları nesirle kısaca nakledilmek, bazı kı­

sımları aynen alınmak suretiyle mevzu bütünlüğü muhafaza edilerek bulasa edilmiştir. lstinsah tarihi yoktur. tahminen IX. / XV. asırda istinsah edilmiştir.

Baş ( 105a ). ._4>- .:.ı~c.) ..::..~b..i .fy.ı.•, .)-'!' )~f" 1"\..lf'. ol! .) -ül o));\

... )f J:A> ı,_,..., ı..>l_~ )J~ )) ), )_,,·

Son ( 138ıı ) .

.;:.J ~:_.:. -· ,f" ı..>'.,~~ ..ı... :_C ('

12. Kasideler.

Şehid Ali Paşa Kütüphanesi (Süleymaniye), nr. 1349/9.

fesrengi meşin, yaldız zencirekli, şirazeli, meşin bir cild içinde 61 varak. 123 X 210 (81 X 170) mm. eb'adında. Kağ-ıdı az ıiharlı, hafif filigranlı ve bej renginde . Mavi. be­ya'ı, siyah çizgilerden mürekkep cedvel içinde güzel bir talik ile 13 satır.

Bu yazma, bir mecmua olup 2a - 13b sahifeleri arasında Xusraw'in iki kasidesi vardır. Bunlar Abu Sa<ld al-tJusayn1 tarafından 996/

84 NiHAD M. ÇETİN 141

1588'da istinsah edilmiştir. Bu kasidelerden birincisi Daryay-i abriir, ikincisi Mir )at aş-şafö. adını taşır.

Daryay-i abriir (28- 5h ).

Baş:

.:.--1 J'N .)).) _;.l:.lö. &l. J Jl;. (.!, ..Y ~f"

.:.-1 J. J .Js;• <t.:. J. J ~. -l!. ~\i .[ ./" Son:

.::.rV"' ..;:_.! J l; ',,;: iJ_,l( o.) ı..}! i (~~

2. M;r·at aş -şafii (Sb - 13b) : Baş:

_;.; l:-~ .)

Son ve istinsah tarihi :

ı Jl& .... l

1.;. ı • .Jr j ı s~ J J':" .:...,;...~ J _;..:.. J .,:j) .) ,..

._;.i ~->- J l( 1 • .) .;G .u\ '-:'LLl ~ f. '-:'.:..

"\~~ ~ . .J. \ -4 .... _, " ~ ı..> ..s::

13. MirJat aş-,afa. HAlet Efendi Kütüphanesi (Süleymaniye) 1 nr. 815.

XII. /XVIII. asra ait bir mecmuanın 20a- 238 varaklarındadır.

Yazmanın eb 'adı kasidenin bulundu~u sahifeler de 146 X 256 (90 X 195) mm. dir ince talik ile 20a 'da 27, 23a 'da 14, ve di~er sahifelerde 28 satırdır. Ayrıca sahifeleriıı sol kenarına, satıriara dik olarak, ·· beşer beyit yazılmıştır .

Baş: nr. 12'nin aynı.

Son: .)_,.;. -~~ j 1J ,_..-.;. r':" j l,)f .!.1~ ~, ..... _;.. _;.iL.~ .: .. /.. r.5 jJJ. LJ"'!.Y ..., ı..._; d'~~; ~.

14. Daryay-i abrar.

Lala İsmAil Efendi Kütüphanesi (Süleymaniye). nr. 895.

Cami'nin Bahiirisfö.n'ı ile başlayan bir mecmuadır. Talik ile yazılmış ve 99 bey it tutan kaside mecmuanın 81 b - 85b varaklarındadır.

Baş: nr. 12'dekinin aynı.

Son: