Sa Egoh i K.etel Nedaig

-it

,[ - -~

"iS ~ •-:;,

~. t -

. i~--

--

Cotabato Manobo

SA BOOB I KftjI, NEDAIG

(When K't~l Got Burned)

Libelu Denu Sa Redaig

(Book About Burns)

SU!91ER INSTITUTE OF LllfGUISTICS-Philippines, Inc. TRARSLATOBS 1987 PUBLISHERS

·Published in cooperation with

Bureau. of Elementary Education and

Institute of National Language of the

Department of Education, Culture and Sports Manila, Philippines

We wish to express appreciation to the Canadian International Development Agency and the Alberta Agency for International Development for their assistance in the production of this publication.

Cotabato Manobo HEALTH BOOK #7

03.65-1187-lM 67.20P-875037N

ISBN 971-18-0076-4 Printed in the Philippines

SIL Press

PAUNANG SALITA

Bahagi ng ating ya'Tlan ang pagkakaroon :1g iba't ibang wika at kultura sa ating bansa. Iba't ibang wika ang sinasalita ng iba't ibane: pangkat na naninirahan sa ating kapuluan. Ikinararangal nating pangalagaan ang mayamang pamanang pangkalinangan ng mga pangkat na ito upang palaganapin ang pagkakaisa at ang pagmamalaki sa pambansang pagkakakilanlan.

Ang aklat na ito na nasusulat sa isa sa mga katutubong wika sa Pilipinas ay naglalayong paunlarin ang kasanayan sa pagbasa at pagkaunawa. dagdagan ang kaalaman, pa.tindihin ang pagmamalaki sa unang wika, at ihanda ang estudyante sa pagtanggap sa pambansang wika. Sa ganiton~ lapit, mawiwiling magbasa ang isang batang b~go pa la.mang natututong magbasa, at nagkakaroon siya ng tiwala sa sarili. Dahil dito'y nasisiyahan siyang magpatuloy ng pag-aaral upang maging bahagi ng pagpapaunlad ng bansa.

Ikinararangal ng Kagawaran ng Edukasyon, Kultura at Isports na ipakilala ang aklat na ito bilang pinakahuli sa isang serye ng rnga aklat na naglalayong palaga.ri.apin ang pagkatutong bumasa at sumulat. Sa pama.magitan ng pagpapalakas sa mga pangkat linggwistiko, pinalalakas din natin eng bansa.

~~1 LOURDES R. QUISUMBING

Kali him

PREFACE

This booklet about burns was prepared in order to provide reading materials with practical and useful content for Cotabato Manobo people. It is designed to be used in seminars or short courses in the Cotabato Manobo communities.

It begins with the story of Ketel who got burned while playing near the fireplace, and tells what her mother decides to do for treatment and how to protect her family from burns.

Questions on the content of the story have been added to stimulate thinking and discussion.

Pages.11-25 p~esent the suggestions of Dr. Stephen Lynip of the Summer Institute of Linguistics for the .immediate care of burns and infected burns. This section is on colored pape~ for easy reference.

sa ~ .! Ketel Nedaig

Na, duen sa bayi eg-ugpa diya medapag

Sangay. Tigtu megelol siini bayi taka

eggalebek. Duen ma sa anak di bayi, enda pa

nekeuma di duwa gepalay. Sa ngadan bata di,

si Ketel.

Na, si KeteL egselapan taka diatas liga

di egkebogo ma sa inay di eggeleh palay diya

duwangen pa. Agule, nepetow sa inay di

l

egdineg sa lesing i Ketel. Agule, egpesiyapat

egletu sa inay di eg-angay eg-aluk sa anak

di. H~, hauwen di sa anak di nebuwahan sa

wayeg linugab katila tibubu eglukotok.

Nebeseken sa tigtu meedup wayeg sa belad di

owoy sa lisen di ma. Agule, kinuwa sa inay di

sa wayeg megenaw dalem sekedu owoy igdusdus

di diya sa kena sa lawa i Ketel nedaig taman

neimet sa wayeg dalem sa amayan sekedu di.

2

He, ubus iya we, inuwit di dema Ketel i

dutu wayeg do. Na, si Ketel taka eglesing enu

ka egkesakitan temu. Negaip sa medoo etaw

egpigwayeg dahiya. Agule, eg-igsa sa ibo Inay

i Ketel, netebowon da egpigwayeg dahiya,

"Ngadan iya we egsinegawan di, Ibo?" guwaen

di.

"Dana di nedaig", guwaen i Inay Ketel.

"Egselapan diya puyanan, agule nebugtus sa

sanggatan kuden. Nebuwahan sa wayeg linugab

katila tibubu egkukotok."

3

Na, uman pa dinusdusan i inay di wayeg

sa anak di owoy ineled di ma sa medoo nedaig

i Ketel. Agule, umigsa dema ibo Inay Ketel i

guwaen di, "Maen di ya eg-eleden ko sa nedaig

di, Ibo?"

"Iya sa mepion baelan sa nedaig," guwaen

sa Inay i Ketel, "anl enda metemuan di

eglebotok. Meketabang ma sa wayeg egkedan sa

sakit di. Pesiyapaten umeled diya sa megenaw

wayeg owoy iya sa igtulu sa medoo nales egoh

ke egsiminal."

Na, nelugay ma ineled sa !nay, i Ketel sa

nedaig anak di. Tigtu inilingan di sa medoo

igtulu sa medoo nales di ya kenagdi. ' Egpeketabang sa wayeg megenaw di ya sa kesakit

di. Sa lugay di ig-eled taman telupulu

4

kaminutus ataw ka uman pa taman mekedan sa

kesakit di. Agule, sinepip~ di sa anak di

egliku.

Tumebow diatas eghahauwen sa inay di sa

dana nedaig diya si Ketel. Na, sa bata,

eglebotok sa bubun di dodoo sa belad di owoy

sa lisen di enda iseg di netemuan. Egkelalega

daa sa kunul di. Na enda iseg di nebukul

Inay i Ketel i enu ka enda netemuan sa nedaig

anak di. OWoy enda de mangay da dutu duktul

do enu ka mediyu temu. owoy netiigan di ma sa

egbaelan di dana di netuuwan sa medoo igtulu

sa medoo nales.

Na, si Ketel taka egdolongdolong enu ka

egkesakitan temu. Agule, pineinem sa inay di

sa bulung Aspilin (Aspirin) an1 enda iseg di

5

\)·.~~i-~· ~ .. t··

,'·(,

_;) {•:

duu egtugedamen sa kesakit di. Owoy tinakaan

di egpeinem wayeg enu ka iya ma sa igtulu sa

medoo nales egoh da egsiminal. Mepion amuk

takaan peinem wayeg sa etaw nedaig.

Agule, kinawalan di sa menipis kawal

Ketel i. Kinuwa di ma sa ikam mepion. Binekah

di ant pehibaten di Ketel·i owoy kinuwa di ma

sa kulagbu. Guwaen di, "O Ketel, bitinen ku

siini kula9bu diyl selatal ko anl endl

6

mekekepit sa langaw owoy sa medoo kepung diya

sa nedaig ko, hih? Ini sa laga dalesan ko

igoh." H~ minebayat Ketel i.

Na, binitinan ·di kulagbu sa anak di.

Agule, neketudug de Ketel i. Na eghahauwen sa

inay di sa anak di dalem kulagbu. Enda iseg

di nebukul Inay Ketel i en~ ka enda ma iseg

di netemuan sa nedaig sa anak di. Owoy

netulengan di sa medoo hinaa di nedaig egoh

anay.

7

Egoh anay duen sa hinaa di bata neulow

sa kawal dL owoy enda duen neketabang kenagdi

ataw. Tigtu nelimedangan sa bata ~woy iya

polo sa binaelan di, taka egletu. ~gule,

minetemuan polo. Langun sa lawa di neulow.

Agule nematay sa bata.

Na sebaen agdaw, eglengen sa bebe i

Ketel niya kenagda. Inangay di egtelow sa

bebe di nedaig. He egbulitan di !nay Ketel i.

Guwaen di, "Nelugay de inikagi ku keniko,

hahaa ko sa medoo bata medapag diya puyanan

owoy yaka egsalid duu kagda. Enda mepion di

lumebu da diatas amuk egselapan da, labi pa

amuk duen sa igsunu dalem apuy. Adiadi pa

amuk mehagtaw sa puyanan ~nl enda meuma da

duu.

8

H@, netuuwan sa Inay i Ketel, guwaen di,

"Ini egoh di soyolen de sa kebael puyanan.

Iya pa sa ilingan sa kebael sa mistela ku

diya Sangay. Owoy meli a ma penunuwan kuden

iling sa nagdi.

Li u

9

i_--~p .. \

-1 ,-'

Na, iya pela netuuwan sa !nay i Ketel

enu ka neukitan di de diya sa anak di.

~a, 1ya daa sa gugud denu si Ketel.

Medoo Igsa

1. Maen di ya nedaig Ketel ya?

Lagbet ko sa sagb1 di diya lapin 2.

2. Ngadan sa muna binaelan sa !nay i Ketel

diya sa anak di?

Lag bet ko sa sagb1 di aiya lapin 2 •

3. Ngadan iya bulung igpeinem di si Kete1?

Lag bet ko sa sagbl di di ya lapin 5.

4. Maen di ya dinalem di kulagbu Ketel ya?

Lagbet ko sa sagbl di diya lapin 7.

s. Ngadan sa nepenemdeman Inay i Ketel

ungayl di baelan di anl enda medaig

sa medoo batl?

La9bet ko sa sagbl di diyl sa lapin 9·.

10

Ini Sa Keipat Diya Sa Nedaig

1. Na, sa tigtu mepion baelan ta

pedelameten eleden ataw ka dusdusan

megenaw wayeg sa nedaig sa etaw an!

melegenawan sa nedaig di.

__,........,.( : 'I I I '

1&2.1 '.

11

•

2. Amuk diya sa balut ulu ta ataw ka diya

sa kawal ta sa neulow, enda melaguy

ki.

Iya polo sa mepion baelan ta,

pekelidkelid ki an1 mepadeng sa

apuy.

Amuk diya sa sebaen etaw, bekuten ta sa lawa

di, agule pekelidkelid diya tana. Amuk

nepadeng de sa apuy, dusdusan sa medoo

melegenaw wayeg ataw ka eleden diya sa wayeg

~aman melugay anl mel8genaw~~ 33 nedaig di.

12

3. Amuk nelugay-lugay de ataw ka duen de

telupulu kaminutus sa lugay di

nedaig enda de mebaluy di dusdusan

wayeg enu ka enda de meketabang iya

we. Iya polo sa mepion, pesiyapaten

sa kedusdus ataw ka keeled diya sa

wayeg an! enda egkesakitan sa etaw.

Peinem ko ma sa bulung Aspilin

(Aspirin) ataw ka sa bulung Midikul

13

(Medico!) ani enda tugedamen di duu

sa mesakit di. Hahaa ko ma sa

egoh-egoh sa nedaig di amuk dakel

ataw ka tukeey daa ani metiigan ko

sa kebulung ko.

Ini Sa Kena Ta Humaa Sa Egoh-egoh Nedaig Di

1. Enu di ~ sa kedakel di?

Na, tigtu melikut sa dakel nedaig diya

sa tukeey daa enu ka uman pa mesakit owoy

melemu daa eglebag. Agule, egkegenawen ma de

sa etaw. Owoy amuk medoo ma sa wayeg di

egdelug mebaluy ma meetiyan wayeg sa etaw.

Iya sa pesuwan di kumedaet sa egtugedamen sa

etaw owoy mebaluy egkelipeng ma de sa pedu

di. Iya sa egkebaelan di egkelusek sa

egoh-egoh di owoy kumegenaw sa lawa di ehe

14

nepele. Amuk egpeketuleng pa peinemen taka sa

wayeg ani enda meetiyan wayeg sa lawa di.

Pehibaten ma kagdi an1 mekeetud owoy iahay sa

lisen di. Pelenegen daa sa keikagi kenagdi.

2. Enu di sa kedalem di?

Amuk medalem temu sa dana di nedaig,

tigtu melugay ma mebawu. Amuk diya sa kunul

di daa sa nedaig owoy egkelalega daa enda pa

iseg di netemuan.

Amuk duen sa eglebotok owoy egkelalega

ma, netemuan de dodoo medelamet doo mebawu

15

amuk enda eglebag owoy enda ma duen nana di,

owoy enda ma egkeedup sa lawa sa etaw.

Na, iya sa tigtu mepasang amuk netemuan

nedaig enu ka melugay ma mebawu owoy

kurnelaing ma. Egkeitem owoy egkeluwis sa

kunul di. Owoy egkeawangan ma sa ekud di.

Na, amuk iling iya sa egoh-egoh di melemu daa

eglebag. Agule, egwayeg-wayeg ma de owoy

dumuen ma sa nana di. He amuk medoo sa wayeg

owoy nana di egdelug, medelamet egkeetiyan

wayeg sa etaw. Na sa etaw mebaluy ma mematay

dana di egkeetiyan wayeg. Huenan di peinemen

taka wayeg sa etaw nedaig.

3. Kena di nedaig?

Tigtu mepasang amuk diya sa kilay sa

etaw sa nedaig enu ka kumedaet sa palas di

16

amuk kumelaing. Amuk diya sa mata di sa

nedaig mebaluy de bulogon. Diya ma amuk diya

sa belad sa nedaig di, melikut ma enu ka

mebaluy mekik! owoy enda de mebegeng di.

Na, amuk ubus ki de eghahaa sa egoh-egoh

siiya nedaig, penemdemen ta dema.

Ngadan ~ We Sumetugdug Baelan Ta

1. Penemdem ta amuk uwiten diya sa duktul

ataw ka enda. Amuk sa kilay di sa nedaig,

apay di pa sa kunul di daa uwiten diya sa

duktul. Hediya mendaa amuk nedaig sa langun

lisen di owoy sa iyug di, uwiten diya sa

duktul. Hediya mendaa amuk medalem sa kena di

nedaig owoy medoo eglebotok sa kunul di,

uwiten diya sa duktul.

17

2. Amuk dakel temu sa nedaig di, hahaa ko

amuk egkedaet sa egoh-egoh sa etaw. Amuk

lukes etaw, duwa gebasu wayeg ipeinem kenagdi

uman sakaulas. Owoy amuk bata, peinem ko

kagdi sa segabasu wayeg meimet di taman

sakaulas. Tigtukeeykeey daa sa kepeinem ko.

3. Amuk medoo sa tete di peguseen ta sa

linala wayeg anl mekedan sa medoo tete di.

4. Yoko egtebek sa medoo eglebotok. Eg-alang

sa medoo lued ataw ka kepung egpekadalem anl

enda lumebag di owoy medelamet daa egkebawu.

18

5. Yoko ma eglulow sa lana ataw ka igpekagpl

sa medoo daun diya sa nedaig di enu ka

meutasan, labi pa amuk tete sa medoo daun.

6. Adiadi pa amuk enda lagbungan sa nedaig

enu ka dahiya eg-ugpa sa medoo sisip diya sa

tabung iglagbung amuk nepele. Dodoo amuk

ungaya ta meiwod sa medoo kepung ataw ka

langaw kumepit diya sa nedaig, mebaluy ma

lagbungan sa tigtu menipis owoy malanih

tabung owoy takaan daa sambian uman nepele

owoy tete de anl enda eg-ugpa sa medoo sisip

dahiya.

Na, sa sebaen ma keipat diya sa nedaig

apay di pa enda baelan lagbung di, dalemen sa

etaw diya kulagbu anl enda melemu mekekepit

sa medoo kepung. Owoy mebaluy ma baelan sa

19

lagbung di ehe sa tuladan diya sa leketana

anl enda mekekepit sa medoo langaw owoy

kepung. Upama, amuk diya sa lisen di sa

nedaig, soyolen daa sa lagbung di ant enda

egpekedeket sa tabung diya sa nedaig.

Yaka de pela eg-ipanaw-panaw wa amuk

enda pa egkebawu sa nedaig ko ani enda

medeketan di sa medoo kepung. Amuk dakel temu

sa nedaig, tigtu ipaten temu ani enda tumemu

di eglebag owoy anl enda ma kumedakel sa

kelaing di.

20

Ini Sa Keipat Diya Sa Nedaig Amuk Melugay D~

Enda Egkebawu

Amuk duen sa eglesut nana di, owoy

egkedakel polo, lumala ki sa wayeg. Ini sa

ukit kebael, amutan tukeey timus sa linala

wayeg. Agule pekagpiyan sa nedaig diya sa

tabung pinele diya sa linala meedup-edup

wayeg. Amuk kumegenaw dema sa tabung, eleden

dema diya sa meedup wayeg owoy ilegbung dema.

Uman ko pa baeli iya we taman telupulu

kaminutus sa lugay di. Lalawi ko epat gule

segeagdaw.

21

Na, amuk eglebag owoy medoo sa nana di

owoy egkegenawan ma de sa etaw, peinem ko de

sa bulung Sumapen (Sumapen). Amuk tapay doo,

mebaluy ma peinem ko sa sebaen bulung. Iya sa

ngadan di Kelulampinikul (Chloramphenicol).

Ini Sa Ukit Kepeinem --Na, nesetepeng sa kepeinem sa Sumapen

owoy sa bulung Kelulampinikul amuk 250 mg. sa

kebagel sa bulung, epat gule sa kepeinem uman

agdaw, sebaen lapus, sebaen nekebugsang,

sebaen mehapun owoy sebaen ma sigep.

Na, amuk tukeey bata enda pa segepalay

di, amuk duen sa bulung dalem butul, tenga sa

tukeey salidut daa sa ipeinem epat gule uman

agdaw. Uman magtu simag, aman nekebugsang,

uman mehapun, owoy uman sigep sa ukit kebael

iya we.

22

Amuk sa bulung metaes ehe palas pengelu

sa ipeinem diya bata enda pa segepalay di,

lukaten muna sa luwit di. Agule itena ko diya

sa kalatas ataw ka diya sa sebaen mepion

kenanan. Agule baed ko sa dalem di pulbus

taman epat gebaed. ~ Hahaa ko an1 nesetepeng

sa kedoo sa uman segebaed. Uman sebaed,

amutan wayeg saka salidut tukeey. Diya mendaa

sa kepeinem ko segebaed epat gule uman agdaw.

Itagu ko sa nesama bulung sa sebaen taguan

mepion owoy sagpeng ko ma.

23

Amuk segepalay taman enem gepalay sa

bata, amuk sa bulung dalem butul, peinem ko

sa sakasalidut tukeey epat gule uman agdaw.

Sakasalidut lapus, sakasalidut nekebugsang,

sakasalidut mehapun owoy diya mendaa amuk

sigep.

Amuk sa bulung metaes ehe palas pengelu

sa ipeinem ataw ka sa pulbus, peinem ko sa

tenga sa pulbus epat gule uman agdaw.

Amuk bata pitu taman sepulu owoy epat

gepalay, peinem ko sa sebaen metaes ehe

pengelu, epat gule uman agdaw.

Amuk lukes etaw, peinem ko sa sebaen

ataw ka duwa metaes ehe pengelu. Amuk

netemuan sa nedaig di, duwa metaes ehe

24

pengelu sa ipeinem ko. Epat gul~ sa kepeinem

ko uman agdaw.

Ini Sa Mepion Baelan Ta An1 Enda Medaig Ki

1. Soyolen sa kebael sa puyanan ant enda

meuma sa medoo bata.

2. Enda ipedapag di itena sa lanaegas diya

sa puyanan ataw ka sa apuy.

3. Enda ipedapag sa palitan diya sa medoo

kawal ataw ka sumala de ngadan iya

we kena di mekesigloh.

4. Hawidan sa medoo bata egselapan diya sa

puyanan owoy sa medoo egsaba-saba

apuy.

25

WHEN KETEL GOT BURNED

Now, there is a woman who lives near Sangay. This woman is very industrious, always working. She has also a daughter, who is not yet 2 years old. The name of the child is Ketel.

Now, Ketel is always playing inside the house while her mother is busy pounding rice in front of their house. One day her mother was surprised to hear Ketel scream. And immediately her mother ran to go and help her child. Then she saw her child; boiling water from the pot with camote had spilled over her. Very hot water was spilled over her hands and legs. Then her mother got the cold water from her water container and she poured it over Ketel's body where the burns were until all the water from the container was gone.

Then after that she brought Ketel to the spring. Now, Ketel keeps on screaming because it is very painful. People who are getting water there were surprised. Then Ketel's mother's sister-in-law who came to the spring getting water asked, "What is she crying for, Ib'o (sister-in-law)?" she said. "Because she got burn"ed," Mother of Ketel said. "She was playing by the fireplace when the wire that holds the pot with boiling camote broke, spilling hot water over her.

Now, her mother poured some more water on her child and soaked the burned parts of Ketels body in the water. Then Mother of Ketel's sister-in-law asked, she said, "Why do you have to put the burned part under water, sister-in-law?"

"That's a very good thing to do with burns," Mother of Ketel said, "so the blisters won't get bigger. The water also takes out some of the pain because the skin under the surface is being burned through. Immediately put it under cold water. That is what the nurses taught us when we had a seminar."

Now, Mother of Ketel kept Ketel's burn under water for a long time. She really followed what the nurses had told her to do. The coolness of the water soothed Ketel's pain. She kept it under water for 30 minutes or more until the pain was relieved.

Arriving back inside the house her mother looked at Ketel's burns. Now the child has blisters on her thighs but her feet/legs and arms aren't really blisterey. The skin is just red. Now Ketel's mother is not worried so much because her child's burns are not serious. And they won't need to go to the doctor because it is very far. And anyway she knows what to do. The mother of Ketel has confidence in the teachings of the nurses.

Then Ketel keeps on moaning because it is very painful. Then her mother gave her aspirin to swallow so she won't feel the pain so much. And she kept giving her water to drink because that is what the nurses taught her when they had a seminar. It is good to have the burned person drink lots of water.

page 2

And then she clothed Ketel with a thin shirt. She got a clean mat. She opened it and had Ketel lie down and she got the mosquito net also. She said, "Oh Ketel I will hang this mosquito net over you so flies and dirt won't stick on your burn, okay? This is like your house for now." Then Ketel laughed.

And she hanged the net tor her child. And Ketel tell asleep. Ketel's mother was not very worried because her child's burns were not serious. But she remembered others who got burned before.

Before she had seen one child with her clothes on fire and nobody was able to help her. The child got scared and what she did was instead run. And then she was really burned. All her body was burned. And she died.

Then one day, Ketel's grandmother went to visit them. She came to see her burned grandchild. Then she scolded Ketel's mother: She said, "I've told you before, keep watch over children playing by the fireplace and don't leave them alone inside the house playing, especially when something is being cooked over the fire. It is better if the firestove is high so the children can't reach it."

So, Mother of Ketel was really convinced, she said. "This time, the firestove should be made higher. Like what our teacher in Sangay did, it is good to follow. And I will buy a tripod like hers."

This was the time Ketel's mother was really convinced because she had an experience with her child.

That then is all the story about Ketel.

Questions:

l. Why was Ketel burned?

2. What did Ketel's mother do first to her?

3. What is the medicine she give Ketel.

4. Why did she put Ketel under a mosquito net?

5. What did Ketel's mother think she will do so other children won't get burned?

CMOS.LI COTABATO MANOSO HEALTH BOOKLET 5 16-MAY-88