KRALIN YENLUSD

-1-

BLGSAYAR ve

ZEK

.

Roger Penrose

i i

7BTAKPopler Bilim Kitaplari 52

BAgABAN

Oida ukeidosKrahn Yeni Usu/Bilgisayar The Empemr's New Mind/Concerning ve 2ek Comuters, Minds, and The Laws of Physics Roger Penrose Tekin Dereli eviri: Redaksiyon: 1ker Erkan

OxfordUniversity Press, 1989 "Thistranslation of TheEmpemr's New Mind originallypublished in English is publishedby arrangement with Oxford University Press? "Kralm Yeni Usu'nun bu evirisi orijinalIngilizceaslanm b yaymcisi Oxford University Press ile yapilananlagma uyarmca yaytmlanmytir

TBTAKPopler Bilim Kitaplartnm

Trkiye Bilimsel ve Teknik Aragtirma Kurumu, 1997 Semi ve Degerlendiriimesi TBTAK Yaym Komisyonu Tarafmdan Yapumaktadtr ISBN 975-403-080-4 ISBN 975-403-083-9

lk basimi

Bilgisayar

Ekim 1997'de yapdan ve Zeh

bugne kadar 22.500 adet basumigtir.

10. Bastm Agustos 2000 (2500 adet)

Yayin Ynetmeni: Sedat Sezgen Teknik Ynetmen: Duran Akca Grafik Tasanm: dlEvien Tngr Uygulama: inciKarakul Dizgi: Nurcan Oztop TBTAK Atatrk Bulvan No: 221 Kavakhdere 06100Ankara Tel: (312) 2733 21 Faks: (312) 27 13 36 4 4 eposta: kitap@tubitak.gov.tr Intemet: kitap.tubitak.gov tr

Gke Ofset Ankara-

Bilgisayar ve ZekRoger PenroseEVIRE

Tekin Dereli

KRALIN

YENI USU

ITBITAK POPLER BLIM KlTAPLARI

Yazar Hakkmda

d 1957 yihnda Cambridge niversitesi'ndeoktorasim tamamlayan Roger Penrose, bir sre ngiltere ve ABD'deki niversitelerde egitli grevler aldi. 1964-1973 y1llari arasmda Londra'daki Birkbeck College'de Uygulamah Matematik Profesr olarak ahgt1. 1969'da Stephen Hawking ile beraber kamtladiklari bir ktlenin kendi teoremle, yeterince agir bir yildizi olusturan merkezine dogru kmesi sonucu ortaya 1kan karadeligin, sifir hacimli sonsuz madde yogunluklu bir noktasal uzay-zaman tekilligine ulagmasuun klasik fizikte ka1mlmaz oldugunu gsterdi. 1973'te Oxford Universitesi'nde Rouse Ball Matematik Krgetirilen Penrose, 1966'da Adams dss profesrlgne l'n, 1971'de Dannie Heineman Fizik Odl'n ald1. 1972'de Royal Society yeligine seildi. 1975'te de Kraliyet Astronomi Dernegi'nin Eddington Madalyasi'm Hawking ile paylagt1.

Sunug

Ilk basmn 1990 ylhnda yapilmig olmasma kargm gimdiden bilim klasikleri arasmda sayilan elinizdeki kitabm yazarl Roger Penrose, ag1mizm nde gelen bilim adami ve dgnrlerindendir.Roger Penrose, 1931 yilmda Ingiltere'nin Colchester kasabaolan babasi, smda dogdu. Doktor olan annesi, genetik uzmam digeri tamnmig satran ampiyonu birisi nl matematiki, olan kardeeleriyle birlikte tm aile bireylerinin matematige ilgisi ve yetenegi vardi. Bu ortamda yetigen Roger Penrose, niversiteye baglarken ilgi duydugu iki alan olan tip ve matematik seti. kahaca matematigi arasmda tercih yapmak zorunda 1957de Cambridge niversitesi'nde doktorasim tamamladi. Teorik fizik problemlerine ilgi duymaktaydi. Bir sre ngiltere gezdikten sonra 1964-1973 yillan ve ABD'deki niversitelerde arasmda Londra'daki Birkbeck College'de Uygulamah Matematik Profesr olarak grev yapt1. Burada bulundugu sirada, bir te1969'da, Stephen Hawking ile beraber kamtladiklari oremle, yeterince agir bir yildizi olugturan ktlenin kendi merkezine dogru kmesi sonucu ortaya 1kan karadeligin, sifir ha-

cimli sonsuz madde yogunluklu bir noktasal uzay-zaman tekilligine ulagmasmm klasik fizikte ka1mlmaz oldugunu gsterdiler. Bylece Penrose'a ghret nemli oranda genel grelilik te-

orisiyle gelmig bulunsa da soyut matematikte de byk baanDaha gen yaglarmda babasiyla beraber ilgilenmig olduklari, Penrose'un eglencelik matematik dedigi bir konudaki bulugu, sonradan cebirsel geometride nemli problemlerden birisi olmuytur, Kendini tekrarlayan hangi dzlemsel gekillerle bir yzey tam olarak kaplanabilir? Biliyoruz ki egkenar genperiyodik kaplama 1erle, drtgenlerle, dzgn altigenlerle yapilabilir. Penrose, periyodik olmayan (yani kendini tekrarlamayan) dzlem kaplamasi veren binlerce farkh gekil zerinde yillarea ahetiktan say1s1sonra, bunlardan bagunsiz olanlarm

lari vardir.

m nce alttya sonra ikiye indirmeyi bagardi. Penrose gekilleri, nl Hollandah grafik sanatisi Escher'e de esin kaynagi olmerak nedeniyle mugtir. Penrose, salt matematiksel buldugu bu gekillerin sonradan kristalimsi (quasicrystal) denen kimyasal maddelerin niteliklerini aiklamakta kullamlmig olmas1m,

toplumsal yararim kamtlayan gstermektedir. Roger Penrose 1972'de, Royal Society yesi seildikten sonra, 1973'de Oxford niversitesi'nde Rouse Ball Matematik Krss Profesrlgne getirildi. ok sayida dlle onurlandirilan Penrose'a son olarak 1996'da Sir nvam verilmigtir. Kitabm adimn Hans Christian Andersen'in nl masalmdan geldigi dikkatinizi ekmig olmahdir: Krahn Yeni Giysileri. Masahn ana fikri, etkili ve yetkili bilgelerin dile getirmekten kamdiklari yahn geregi, bir ocugun safhglyla dile getirilebilmig olmasidir. Dnyarun nde gelen matematik dehalaarasmda sayilan, teorik fizige katkilarmm nemi sorgulanri sahiptir denemeyemayan Roger Penrose iin ocuk safhma cegine gre acaba ok nemli kitabma niin byle bir baghk seoistir? Bunun nedenlerini 20. yzyilda geligen teknik olanaklarm bilimsel grg ve yntem anlayigimizda yol atig1 yeni ynelimlerde aramahyiz. zellikle her konuda kavramlarm sorgulanmasi, daha nee hi sz konusu edilmemig yeni kavramlaGzlem ve deney, varsayim rm ortaya ikmasi gndemdedir. ve kuram stne kurgulanmig bilimsel yntem konusunda yeniden dgnmenin zamam gelmigtir. Bilimsel yaklagimm temelinde yer alan doga gzlemlerinde bugne dek hep insan algilari esas ahnmigti. Mikroskop gibi, teleskop gibi, ya da gncel bir rnek olmasi bakimmdan, Mars'a indirilen uzay arac1 gibi detektrlerin yapmunda gdlen ama, insan alg11armm erimini dogal simrlarmm tesine ulagtirmaktir. Sonuta doga gzlemi denen gey, insamn dokanarak, duyarak, grerek olgulart bilin alamna ibarettir. (yani zihnine) aktarmasmdan Sonrasi bu verileri akilla igleyerek mantiksal 1karimlarla sote yandan, agdag algilayicilar giderek danuca ulagmaktir. ha artan oranlarda bilgisayar teknolojisinden yararlanmaktalar. Bylece artik verileri, rnegin bir fotograf olarak kagitarpic1 bir rnek olarak.

temel bilim aragtirmalarimn

gzle grlecek biimde kayda geirmek yerine digidoldurmaktay1z. Bunun ok nemli iki sonucu var. Bunlarm birincisine veri analizi yoluyla verilerin temizlenerek dogrudan gzlenemeyecek olgularm fark edilmesidir dersek ikinci nemli sonu, bilgisayar iletigim aglanyla veri tabammn amnda tm aragtirmacilara ailmig bulunmasidir. Artik yeni olgular, ktleekimi yasasi, termodinamik kurallan, kuantum mekanigi vb. y111ar boyunca szlerek bizleyardumyla hemen nre kadar gelmig olan bilgi birikiminin stndeki belirlemzde, masamizm bilgisayar ekraninda, sagladig1 hizli mekteler. Gnmzn sper bilgisayarlanmn patuzayda dolanan gezegenler, hesap kapasitesi yardim1yla, olugacak atmosferde layan y11d1zlar, arpigan karadelikler, okyanuslardaki dalgalar ve daha bunlara f1rtma bulutlari, ba lanarak matebenzer nice olgu, temel fizik yasalanndan ekranda olu turulup incelenebilmekte. Mamatik hesaplarla elimizin altmda istersek bir dnya olugturasamizm stnde, sinamak iin dogada gzlem biliyoruz. Artik, bir fizik modelini yapmak deney yapmak kadar bilgisayarveya laboratuvarda yapmak da gearli kabul edilir bir da benzetigim (simulasyon) veya varY11dizlar1 gerekte patlatamaylz, yntem olmugtur. iki dolayh olarak gelen karadeliklerden 11klarmm kamtlari Ancak tm stelik bir de bunlari arpigt1ramay1z. tane bulup, bu olaylar bilgisayar benzetigimiyle incelenebilir. Daha pratik korkusu duymadan, bir reaktr dzeyde, rnegin radyasyon yap11abilir. Yeni malzemelebenzetigim yntemiyle tasarimi retimine rin atom yapisi tasarlamp, bunlarin laboratuvarda tagince istenen fiziksel ve kimyasal nitelikleri geilmeden bilgisayar benzetigimiyle irdelenebilir. y,1p taglyamayacaklari Bilgisayar ekramndaki grntler gerek dnyadaki olgularm bire bir temsili midirler yoksa sanal bir dnyada hayal mi grmekteyiz? Sakm Evren dedigimiz, muazzam bir bilgisayar ekramndan ibaret olmasm? Bilgisayarlar bilinlendirilebilirler mi? Yani akillamp kendi baglarma dgnebilirler mi? Bu ve bunice sorunun yakm gelecekteki felsefe na benzer sorulabilecek aikkadar uygun bir zemin olugturduklar1 tartigmalarma ne gimdiden bilgisayar bilimcileri tarafindan Yapay Zek tir. Daha (AI=Artificial Intelligence) kavrami ortaya konmug bulunmakzerinde

tal bilgi bankalarma

tad1r. Eger, sika dendigi gibi, bilgisayarlar yakmda yapay zeneden yapay akil sahibi de olamasmlar?... k edinebileceklerse Takma kol, takma bacak, suni bbrek gibi yapay organlann kullammmi yadirgam1yoruz. Insan beynini organik bir bilgisaegilimli bilgisayar bilimcileriyar sistemi olarak yorumlamaya beyin fikri de yadirganmayacaktir. ne gre yapay Byle geligtirilmig bir bilgisayann akh neresinde olacaktir? Ama bu tr sorulara dalmadan nee derin felsefe konulari stnde durup bit daha dgnmek gerek. Akil nedir? Zek nedir? Bilin nerededir? Dgnce beyinde hangi eylemlerin sonunda olugur? Belki, zihin dedigimizin bir fiziksel varhgi bile yok. Karmagik bir matematik hesabi bir anda hatasiz yapabilmek, dgnmekle eg tutulabilir mi? Yoksa insan beyninin iglevleri arasmda hesap yapabilmenin tesine geen bir geyler mi var? Roger Penrose, bu yamti pek zor konularda kendi grglerini, daha nce felsefenin derin tartigmalarmdan uzak durmus bir matematiki ve temel bilimcinin pratik yaklagumyla savunKitabi, daha yaymladig1 gnden baglayarak byk yankimug. lar uyandirdi. Felsefe ve mantikilann, bilgisayar bilimcilerinin Penrose'a ynelik eleptirileri dinecek gibi grnmyor. Anlagilan o ki bu kitap bilim felsefesinin en ok tartigilan, zerinde kitaplar yaz11acak nemli eserlerinden birisi olmaya adaydir. Her bir blmnde son derece zor matematik, fizik ve felsefe konalarmm birbiri pegine ele ahadigi bu uzun ve kapsamh kitabm Trke evirisi, biraz daha kolay izlenebilir yapabilmek dgncesiyle kitap halinde yay1alanmakta. Toplam on blmden olugan kitab1, blmlerinde ele alman konular itibariyle kisima ayinrken zorlanmadik. lk drt blm ieren birinci kisimda matematik fiziksel gereklik, akil yrtmenin ve simrlan, algoritmalar kavrami, matemave hesaplanabilirlik kanit, dogruluk ve sezginin nemi ele almmaktadir. kinci tikte kisunda yer alan beginci ve altmei blmlerde siras1yla klasik fizik teorileriyle kuantum fiziginin, nder konumdaki bir teorik fiziki tarafmdan degerlendirilmesi, temel kavramlarm sorgulanmasma yer verilmektedir. Penrose, bagka yazilarmda da sika degindigi gibi, bilimsel teorileri kategoride ele ahr: (i) Maxwell teorisi veya Einstein teorisi gibi yetkin teoriler. (ii) Kuantum elektrodinamigi, etkiSalam-Weinberg elektrozay1f

legmeler teorisi gibi yararh teoriler. (iii) Kuantum kozmoljisi, Penrose'un kendisinin tvistor teorisi veya spercisim teorileri gibi geici teoriler. Unc kategoriye koydugu teorilerin tartigmasi ve Penrose'un bunlar zerine inga edilmig spekulasyona dayah fikirleri, nc kismm blmlerini olugturmaktadirlar. Evrenin ve tersinemez zaman akiquun simrlanmn ele ahndig1 yedinci blm izleyen blmde bir kuantumlu ktleekimi teorisinin gerekeleri ve bek1enen nitelikleri tartigilmaktadir. Dokuzuncu blm beyin, beyin iglevleri ve bilgisayarlann tartigilUzerinde ok konuqulan kuantum bilgisamasma ayrilungtir. Sonuncu blmde fiziksel yan fikri burada ele ahnmaktadir. aklm nerede bulundugu konusu evresinde ne srlen pek ok yeni fikir biraraya toparlanm1gt1r. Samnm, tamamim okumak iin verilecek uzun ve zahmetli bir ugragtan sonra kitabm akilda kalacak z, Penrose'un, genel bir tammlamayla, bir tr bilgisayarm karmagik hesap eymodelyararlanilarak lemlerinden insan dgncesinin lenebilecegi grgn benimseyen Yapay Zekc11ar'a karg1 oldugudur. Tekin Dereli Blm 22 Temmuz 1997, Ankara

Prof. Dr.,

Fizik ODT

Bu kitabs, basmsnr grecek hadar yagamayan sevgili annemin aziz anesina ithaf ediyorum...

indekiler

Matematik Tegekkr Onsz Baglang1

Denklemleri

ile Ilgili Aiklama

lgili gekillerle Tesekkr

I III V VII XIII

I. Blm Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi? Girig Turing Testi Yapay Zek 'Haz' ve 'Act'ya AI Yaklaamt Gl AI ve Searle'in in Odast Donamm ve Yazdsm

1 1 4 11 14 18 26

II. Blm Algoritmalar ve Turing Makineleri Algoritma Kavramt Turing Makinesi Kavram Sayasal Verilerin ikilik Gsterimi Church-Turing Tezi Dogal Saydardan Bagha Saydar Eurensel Turing Makinesi Hilbert Probleminin zmszlg Bir Algoritmamn stesindenNasd Gelinir? Church'n Lambda Hesab:

35 35 40 50 55 58 60 68 76 79

HL Blm Matematik ve Gerek Tor'Bled-Nam lkesi

Reel SayelarKa Tane Reel Says Var?

Reel Saydarin'Gerekligi'Kompleks Saydar Mandelbrot Kmesinin na Edilmesi Matematiksel Kavramlarm Platonik Gerekligi?

89 89 95 98 102 103 109 112

IV. Blm Dogruluk, Kanit ve Sezgi Hilbert'in Matematik Programs Formel Matematik Sistemleri Gdel Teoremi Matematiksel Sezgi Platonizm mi Yoksa Sezgicilik mi? Turing'in Sonucundan kan Gdel Tipi Teoremler Tekrarls Saydabilir Kmeler Mandelbrot Kmesi Yinelenen Bir Kme midir? Yinelenmeyen Matematik Problemlerirse Bazz rnekler Mandelbrot Kmesi Yinelenmeyen Matematige Benzer mi? Karmagthlik Teorisi Fiziksel Nesnelerde Karmapkhk ve Hesapedilebilirlik-

117 117

121125 128

134139

142 149 155 166 169 174

I

Matematik

Denklemleri

ile

lgili A1klama

I

i I

Bu kitabm birok yerinde, yazilan her formln

kitabm ge-

nel okuyucu sayisun yan yanya azaltacagi konusunda yap11an uyanlan umursamadan sika matematik formlleri kullanmak zorunda kaldim. Formllerin sikici oldugunu dgnen okurlardan biriyseniz kipek ok okuyucu byle dgnr), size bu durumlarda neribizzat uyguladigim bir yntemi uygulamamz1 rim. Yntem agagi yukan gyle: Formln yer aldigi satm atlageiverin! Pekala, byle yapym ve metnin bir sonraki satmna maym, belki yntem tam anlam1yla hi de byle degil, ama o kt forml dikkatle incelemek yerine gyle bir gz atar ve hekisa bir sre sonra, men sonra metni okumay1 srdrrseniz yeniden yreklenir, ihmal ettiginiz formle geri dner, nem farkma varabilirsiniz. Neyin nem tagidigi tagiyan noktalann konusunda metinde yer alan a1klamalar size yardimet olabilir. zaten atladigimz forml tmyle Eger yardimci olmuyorlarsa, aklmisdan 1karmamzda hibir sakmca yoktur.

m

TegekkrBu kitabm hazirlanmasmda, gu veya bu gekilde, yardimci tegekkr borlu oldugum birok kigi bulunuyor. zellikle, AI (Yapay Zek) taraftarlari (nceliklebir zamanlar izledigimbir BBC TV programma katilanlar bagta olmak zere), ylllar nce, gl AI ile ilgili grgleri, a1klama tarzlariyla beni bu kitab1 yazma konusunda zendirdiler (Yine de, girigimimin sokacagim bilseydim korkarim ileride beni ne trl zahmetlere bu ige hi kallogmazdun). Taslak halindeki ahqmaru lusim k1sim inceleyerek, degigiklik yapmam iin yararh nerilerde bulunanlar oldu. Onlara da tegekkr ederim: Toby Bailen, David Deutsch (Turing makinemin kurallarrun dzeltilmesinde byk yardimlari olmugtur), Stuart Hampshire, Jim Hartle, Lane Hughston, Angus McIntyre, Mary Jane Mowat, Tristan Needham, Ted Newman, Eric Penrose, Toby Penrose, Wolfgang Rindler, Engelbert Schcking, ve Dennis Seiama. Mandelbrot kmesiyle ilgili clarak verdigi ayrmtih bilgiler iin Christopher Penrose'a, satran oynayan bilgisayarlarla ile ilgili olarak verdigi ayrmtih bilgiler iin aym gekilde Jonathan Penrose'a tegekkr ederim. Uzmam olmadigim bir konuyu ieren IX. Blm' okuyarak kontrol eden Colin Blakemore'a, Erich Harth'a ve David Hubel'e zel tegekkr borluyum. Tegekkr ethibir gekilde sotigim kigiler, gzden kaabilecek yanhglardan rumlu degildirler. Bu kitabm bir kismma temel olugturan bazi derslerin verildigi Houston Rice niversitesi'ne gitmemi saglakapsammda yan DMS 84-05644, DMS 86-06488 szlegmeleri destekleri iin NSF: (National Science Foundationfa Kuantum mekanigi ile ilgili degerli fikir ahg-veriginin yapildigi Syracuse g niversitesi'neidebilmemi saglayan PHY 86-12424'e tegekkr ederim. Bu kitaba nsz hazirlamakla gsterdigi cmertlik ve baifade etmek zi yorumlari iin Martin Gardner'a minnettarhgimi isterim. egitli lmler hakkmda dikkatli ve ayrmtih elegtirisi, b kaynak kitaplarla ilgili son derece degerli yardimlari ve en nemlisi en ekilmez oldugum zamanlarda bana gstermig oldugu anlay14 ve en ihtiya duyulan anda verdigi derin sevgi ve destek iin. sevgili egim Vanessa'ya tegekkr ederim.olan ve

V

ekillerle

lgili Tegekkr

gekillerin ogaltilmasiaa izin verdikBu kitabm yaymcilari, leri iin apagidaki yaymcilara tegekkr eder Sekil 4.6 ve 4.9, D.A. Klarner (ed), The mathematical Gardner'den ahnti (Wadsworth International, 1981). Sekil 4.7, B. Grnbaum & G.C. Shephard, Tilings and patterns'den ahnti (W.H. Freeman, 1987) Copyright 1987 W.H. Freeman and Company izniyle kullamlm1gt1r. Sekil 4.10, K. Chandrasekharan, Hermann Weyl 1885-1985 (Springer, 1986). Sekil 4.11 ve 10.3, "Pentaplexity: a class of non-periodic tilings of the plane"den ahnti. The Mathematical Intelligencer, 2,32-7 (Springer, 1979). $ekil 4.12, H.S.M. Coxeter, M. Emmer, R. Penrose ve M.L. Teuber (ed), M.C. Escher: Art and Science (14orth Holland, 1986). Sekil 5.2, 1989 M.C. Escher Heirs/Cordon Art-BaarnHolland. Sekil 10.4, Journal of Materials Research, 2, 1-4 (Materials Research Society, 1987). kendisi Diger tm gekiller (4.10 ve 4.12 dahil) yazarin

tarafmdanhazirlanmigtir.

VII

nsz

Byk matematikilerin ve fizikilerin ogu, mesleklerinden olanaksiz anlayabilecekleri bir kitap yazmamn, olmayanlann olmasa bile, ok zor oldugunu dgnrler. Bu ylla kadar, dnmatematik fizikilerinden Roger yamn en bilgili ve yaratici Penrose'un, bu dgncede olanlar arasmda yer aldig1 samlabilirdi. Teknik olmayan makalelerini ve konferans metinlerini okumug olan bizler ise bunun byle olmadigim biliyorduk. Yine aym de Penrose'un, yogun ahqmalarmdan zaman ay1rarak, meslekten olmayanlar iin harika bir kitap yazdigim grmek hog bir srpriz oldu. Bu kitap, klasikler arasmda yerini alacagina inandigim bir eser. Penrose'un kitabimn blmleri, grelilik teorisinden, kuantum mekanigine ve kozmolojiye kadar degigik konulan kapsaproblemi" maktaysa da ana dgnceyi, felsefecilerin "G1 AI" (Yaolarak adlandirdiklan teori olugturmaktadir. elektronik bilgisayarlann insan akhpay Zek) savunuculan, yalmz bir veya iki her geyi yapabilmelerinin mn yapabilecegi yzy11hk (bazilan bu sreyi elli yila kadar kisaltiyor!) bir sorun Genlikleolduguna bizi yillardir ikna etmeye ugragmaktalar. rinde okuduklan bilimkurga kitaplanndan etkilenen ve beyinyapillerimizin yalmzea (Marvin Minsky'in dedigi gibi) mig bilgisayarlar' olduguna kendilerini inandiran bu insanlar, haz ve aci, gzellik ve mizah bekenisi, bilinlilik, hr irade gibi"us-beden 'etten

algoritmik robotlarda, elektronik yetilerin, davramplan rince karmagik duruma geldigi zaman dogal olarak ortaya cagmdan kugku duymamaktadirlar.

yete-

1ka-

Bazi bilim felsefecileri (nl in odasi dgnce deneyimini derinlemesine ele aldigi John Searle gibi felsefeciler) bu dgnceye giddetle kargi ikmaktadirlar. Onlara gre bir bilPenrose'un gisayar, arklarla, kollarla veya sinyal ileten herhangi bir meka, nizmayla ahgan mekanik hesap makinelerinden temelde farkh bilyalarm veya borulann degildir (Bir bilgisayar, yuvarlanan

VIII .

nsz

iinde akip giden suyun zerine dayandigi fizik yasalarma uygun yap11abilirdi). Elektrik, tellerin ierisinde, (1eik hari) diger enerji trlerine gre daha hizh iletilebildigi iin simgelerle hesap makinelerinde oldugundan daha sratle oynayabilir ve bu nedenle son derece karmagik iglemlerin stesinden gelebilir. Fakat, elektrikli bir bilgisayar gereklegtirdigi iglemi, bir abaksn nn? Bilgisayarlar gimdilerde satranci fazla ustaca oynuyorlar. Acaba satrantan, bir zamanlar bir grup bilgisayar merakhsimn derme atma aletleriyle yaptiklan bir basit un? daha fazla oyun makinesinden Penrose'un kitabi, gimdiye kadar yaz11mig gl AI kargiti olan en etkin saldindir. Geen yzyillarda aklm, bilinen fizik yasalanyla ahyan bir makine olduguna dair indirgemeci sava kargi itirazlar yap11augt1, fakat Penrose'un kargi saldinsi, kendisinden nceki yazarlann sahip olmadiklari bilgilere dayamlarak yapildigi iin, daha inandinci. Kitap, Penrose'un bir matematiksel fizikiden te, birinci sm1f bir felsefeci oldugunu, agdag felsefecilerin anlamsiz bularak gz ardi ettikleri sorunlari irdelemekten ekinmedigini aika gstermektedir. Penrose, aym zamanda, kk bir grup fizikinin giderek aritirazlarma kargm, gl bir gerekiligin savunuculugunu tan stlenmek cesaretini de gstermigtir. Yalmz bir yerdeki" degil matematiksel gerek de kendine zg gizemli baevren v gims12hgae zamansizhga sahiptir. Newton ve Einstein gibi Penrose da, gerek fiziksel dnyaya gerekse saf matematigin Platonik dnyasma son derece alakgnl1kle ve derin sayglyla yaklagiyor. Say1 teoricileri arasmda sekin bir yeri bulunan Paul Erds, en iyi kamtlann yer aldigi 'Tannmn Kitabi' hakkmda konugmaktan hoglamr. Matematikilerin, bu kitabm bir sayfasma ara sira gz atmalarma izin verilir. Bir fiziki veya bir matematiki birdenbire bir sezgiye kapildigi saman Penrose bu sezginin hesaplamayla uyandinlmig' bir duygatesinde bir gey olduguna inamr. Bu, bir an iin nesnel nun gerekle iligkiye geen us'tur. Acaba, diye dgnr, Platon'un dnyasi ile fiziksel dnya (fizikilerin matematigin potasmda erittikleri dnya) gerekte bir ve aym midir? Penrose'un kitabiadini alan nin birok sayfas1, Benoit Mandelbrot'tan Mandelbrot kmelerine aynlm14tir. Byle bir kmenin paralari'anladigmdan' 'anlar' 'anlarlar' "orada 'karmagik

IX anlamda bytldgnde istatistiksel birbirine benzer yap1 gstermesine kargm, sonsuz helis biimi nceden tahmin edilemeyecek gekilde srekli degigim gstermektedir. Penrose, bu egzotik yapmm, tropik bir ormamn kegfi kadar olast, orada' durup duran Everest Dagi kadar somut oldugunun dgnlmesinin anlagilmaz olduga kamsmdadir (Ben de yle). Penrose, parmag1mn' kendisine, kuantum mekanik biliminin henz tamamlanmanu; oldugunu syledigi zaman Einstein'm hi de dik kafah veya bulamk zihinli olmadigma inanan ve sayilari giderek artan bir grup fizikiden birisidir. Grgn desteklemek amac1yla Penrose sizi, gnmzdeki speklasyonlann odagun olugturan, karmagik sayilar, Turing makineleri, karmagikhk teorisi, kuantum mekaniginin gaprtici paradokslaGdel karar verilemezligi, faz uzaylan, Hiln, formel sistemler, karadelikler, akdelikler, Hawking igunasi, entrobert uzaylan, pi, beynin yapis1 gibi konulan kapsayan gz kamagtinc1 bir yolculuga ikarlyor. Kpekler ve kediler, kendilerinin midirler? Televizyonan Uzay Yolu dizisindeki gibi astronotlann bir madde-aktarim sistemi yoluyla oraya buraya yollanabilmelemdr? yaratirken ri teoride mmkn Evrim bilialenmeyi kendi srekliligini saglamak iin onda ne bulmugtur? Kuantum'igte 'kk 'bilincinde'

mekaniginin

tesinde,

zamamn

ynnn

ve sag/sol

ayirimmm

belirlenmig oldugu bir dzey var midir? Kuantum mekanigi yasalan, bundan da belki daha derin yasalar, usun iglevlerini yerine getirmesi iin mutlaka gerekli midir? Son iki soruya Penrose'un yamti evet olmugtur. Onun nl teorisi zamam ieren daha yksek boyutlu kompleks bir uzayda etkin olan soyut geometrik nesneler teorisi- bu kitabm kapsamma almmayacak kadar tekniktir. Penrose'un yirmi yllhk ugraqimn rn olan kuantum mekaniksel alanlardan ve taneciklerden daha derin bir blgede geerli olmak iin geligtirilmis bir teoridir. Penrose, yetkin, yararh, geici ve yanhq-ynlendirilmig olarak drt gruba ay1rdigi teoriler ierisinde tvistor teorisini, bugn hararetle tartigilmakta olan sl>er-sicim ve diger byk birlegtirme modellerinin yam geici gruba dahil etmektedir. sira, alakgnlllkle, 1973'ten bu yana Penrose, Oxford Universitesi'nde Rouse Ball Matematik Profesr olarak grev yapmaktadir. Bu nvam'tvistor'-uzay

kesin olarak

'tvistorlar',

X.nszhakh olarak tagimaktadir nk W.W. Rouse Ball yalmz ok olmayip, Matematiksel Eglencelikler tamnmig bir matematiki eseriyle, ve nceleme Yazdars adh bir Ingiliz klasigi niteliginde eglencelik matematik alamnda amatr bir sihirbazdir. Penrose, Ball'un eglence hevesini paylagmaktadir. Genliginubuk' (tribar) denilen bir nesne' keyfetmigti (mknsiznesne, iten-eligkili elemanlardan olugtugu iin varolamayan ok-boyutlu bir geklin izimidir). Penrose ve bir genetik uzmam olan babasi Lionel, bu tribar'i bir Penrose Merdivenine dngtrdler. Basamakh bu yapiyi, Maurits Escher Ascending and Descending (ik1e inig) ve Waterfall (aglave yan) adh iki nl gravrnde kullandi. Bir gn Penrose, yatarken, lik nbeti' olarak adlandirdigi bir nedenle yatakta drt-boyutlu bir uzayda var olan bir imknsiz nesneyi hayalinde canlandirdi. Bu yle bir gey ki, dedi, drt-boyutlu bir yaratik "Aman Tannm, bu da ne byle?" diye haykirirdt. ona rastlasa, 1960'larda Penrose, arkadagt Stephen Hawking ile birlikte konusunda ahgirken, belki de en ok tamaan buevren dek geerli' lugunu gereklegtirdi. Grelilik teorisinin oldugu savma gre, her karadelik, iinde fizik yasalanmn geerli olmadigt bir tekil blgeye sahip olmahydi. Bu bagar1 bile, son yillarda Penrose'un, Escher mozayigine benzer fakat dzlemi periyodik olmayan tarzda kaplayan iki gekil inga etmesiyle glgelendi (Bu gagirtici gekiller hakkmda bilgiyi Penrose Tiles to Trapdoor Ciphers adh kitabmda bulabilirsiniz). Bu gekilleri, Penrose hibir yaran olabilecegini dgnmeden icat etti, daha dogrusu kegfetti. Penrose'un kaplama ta larmm -boyutlu genellemelerinin, ahg11dik olmayan yeni bir madde trnn buulagmasi lunabilecegi sonucuna herkesi gagirtti. Bugnlerde maddenin incelenmesi kristalografi sz konusu alanmda konularmdan birisini olugturen yogun aragtirma maktadir. zamanda, matematigin Aym hi beklenmeyen uygulamalara yol aabilecegini gstermesi aismdan, modern zamanlann en dramatik rnegidir. Penrose'un matematik bagarilari ve fizik alanlarmdaki mz bir kismma deginebildigim bagarilari- onun bir yagam boduydugu meraktan kayyu, Vaiolagun gizemine ve gzelligine naklanmaktadir. Kk parmagi ona, insan beyninin sadece

de

'l

'imknsiz

'deli-

.bilimi

'sonuna

"kristalimsi"

-yal-

XI

toplulugundan olugmadigun sylteller ve anahtarlar Adam, Kitabinin baglang1 ve sonsz blmlerindeki yor. k1smen duygulu yagamm yavag evriminde bilincin baglangiciBenim iin Peorose, gl AI hkmdarlamn bir semboldr. giysilerinin bulunmadigim 1plak olduklarmi, zerlerinde rmm sylemek yrekliligini -AI nolerinin biraz uzagmda, gsteren arkada, nc sirada oturanocuktur. Penrose'un fikirlerinden oguna mizah karigtmlmigtir ama bu kitapta savundugu asla gldr malzemesi degildir. fikirminik

Martin Gardner

XIII

Baglang1

Byk Konferans Salonunda, yeni 'Ultronic' bilgisayann a1hgi iin toplamlungt1.Bagkan Pollo, a1hy konugmasim henz bitirmisti. Bitirdigi iio mutluydu: Bu gibi toplantilardan pek hoglanmazdi ve a1hgim yaptigi bilgisayarm kendisine bir hayli gereginin digmda bilgisayarlardan hi zaman kazandiracagi anlamazd1. malt1 firma, bilgisayann diger birok grevinin arasmda, Devletle ilgili olarak Bagkamn ok siluci buldugu kararlari almak bulunduguna dair Bagkana gvence vermigti. Bilgisayara harcadigi hazine altimmn miktan dgnlrse, bilelbette yerinde olacaktt. Sahane gisayann bu grevi stlenmesi zel golf sahasmda saatler boyu golf oynayarak hopa vakit geirmek iin sab1rsizlamyordu. Golf sahas1, kk lkesinde geriye kalabilen birka byk yegil alandan bir tanesiydi. Adam, aihe trenine katilanlarm arasmda bulunmakla kendini ayncahkh hissediyordu. ncsiraya oturdu. Ultronic'in tasanmmda grev alan teknokratlardan birisi olan annesi iki sira nnde oturayordu. Babasi da rastlanti sonucu salondayd1; davetli degildi ve eu anda arkada bir yerlerde evresi gvenlik grevlileri tarafindan tamamen kugatilmig olarak duruyordu. Son dakikada Adam'm babas1, bilgisayar1 havaya uurmaya kalkigmigti. Kk bir eylemci grup olan 'Psigik Bilin1enme Yksek Kurulu'nun 'Liderligi' nvamm kendine uygun grmy Kugkusuz o ve bilgisayan havaya uurma grevini stlenmigti. patlay1cilan, say1siz elektronik ve kimyasal-duyarh cive tm hazlar sayesinde hemen yakalanmigti. Cezasmm kk bir kisgimdiden ekiyordu; bilgisayarm a1hy trenine tarnk olnum masi iin salonda ahkonulmugtu. Adam, ebeveynlerine pek aldirmazdi. Onlar iin herhangi bir duyga beslemesi gerekmemigti. On y11hk mr boyunca maddi bir zenginlik ortammda, hemen hemen tamamen bilgisayarBir dgmeye basarak, istedigi her lar tarafmdan yetigtirilmigti. sahip olmugtu: yiyecek, iecek, arkadag, eglence ve hatta geye

XIV e Baplangz-gereksinim

duydugu anda diledigi bilgi, ilgin ve renkli grafikler halinde ekranda beliriyordu. Annesinin mesleki konusaglamigti. mu ona btn bu olanaklari anda, Tasarim Su Sefi, konugmasim bitirmek zereydi: mantik nitesinden fazlasma sahiptir. Bu rakam, tm lkede yagayan insanlarm.tmnn beyinlerindeki nronlarm toplam sayismdan fazladir. Zeksi, hayal bile edilemez. Neyse ki hayal etmek zorunda da degiliz. Biraz sonra zeksim izlemek.onuruna sahip olacagiz: Byk lkemizin saygideger First Lady'si Madam Isabella Pollo'yu, olaganst Ultronic Bilgisayarimizi ahytirmasi iin huzurunuza davet ediyorum!" Baykanm egi ne 1kti. Biraz heyecanh grnyordu; agzmda birka szck geveliyerek galter kolunu indirdi. Saloada derin 141kaktive edilmesiyle bir sessizlik ve 1017mant1k niteSinin larda hemen hemen fark edilemeyen bir kararma yagandt Ne olup bitecegini bilemeden herkes bekliyordu. 'Teni Ultronic Bilgisayar Sistemimize ilk sorusunu sorarak sistemi baglatmak isteyen var mi aramzda?" diye sordu Tasarim Sefi. Herkesin nnde ve Yeni Bilgisayarm huzurunda kendilerini aptal yerine koymaktan ekinen insanlar susuyordu. Salonda suskunluk egemendi. "Aramzda soru soracak birisi mutlaka vardir ama," diye yineledi Tasarim Fakat, yeni ve ok gSefi, l bir bilinlenme duygusuyla herkes susuyordu. Adam byle bir duyguya kapilmad1. Dogdugundan beri bilgisayarlarla bymgt. Bir bilgisayarm neye benzedigini hemen hemen biliyordu. En azmdan bildigini samyordu. Her neyse, meraklanm14t1. Adam elini kaldirdi. "Tamam," dedi Tasarim Sefi, siradaki kk ocuk. Yeni dostumuz iin bir sorunuz var, yle mi?""...10" "nc

egitim

1

I. Blm Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

GirieSon yirmi-otuz y11da elektronik bilgisayar teknolojisi dev adunlarla geligti. nmzdekiyirmi-otuz yll ierisinde de, luz, kapasite ve mantik tasarurunda byk ilerlemeler kaydedilecegi konusunda pek az kugku var. Geen yilm hesap makineleri bu yil gzmze nas11 ilkel ve hantal grnyorsa bugnn bilgisayarlari da ileride gzmze aym gekilde grnebilir. Geligim Inzmda neredeyse rktc bir geyler var. Eskiden yalmz insanm dgnee sisteminin alanmda gereklegtirilebilen say1siz iglemler bugn bir insamn asla erigemiyecegi lnz ve dogruluk oramnda, bilgisayarlar tarafmdan gereklegtirilebiliyor. Fiziksel ynden performansmuz1 kolayca agan makinelere uzun zamandir ahgkurz. Onlardan herduymuyoruz. Aksine, en luzh atletten en az hangi bir rahatsizhk beg kat luzh ilerleyebilen ara1arla yolculuk etmekten, veya dsinelerle igiden olugan ekiplerle ancak gereklegtirilebilecek kazi makinelerin bagariyla stlenmesinden ve ylk1m ahgmalarim hognutuz. nceleriasla yapamadigimiz geyleri fizikselolarak sahip olmakla daha da yapmam1za olanak saglayan makinelere mutluyuz; gkyznde szlerek birka saat gibi kisa bir srede okyanusun kargi sahiline inebiliyoruz. Makinelerin bu gibi bagaraari gururumuza dokunmuyor. Ama, dgnme yetenegine sahip olmak bu ok insanca bir zellik. Ne de olsa dgnme yetenegimiz sayesinde fiziksel yetersizligimizi agabildik ve diger canhlara karg1stn1k saglayabildik. stnlgmzkamtlayan bu nemli zelligimizi bir gn kaptmrsak, onlara boyun egmek zorunda kalmayamakinelere-igte

cak m1y1z?

Mekanik bir cihazm dgnebilmesi, hatta duygulara veya bir sahip olmasi konusu ashnda yeni degildir? Fakat modern bilgisayar teknolojisinin geligmesiyle yeni bir ivme, hatta birusa

2 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

ivedilik kazaamigtir. Sorun, felsefenin derin konulanna gtryor bizi. Dgnmek veya hissetmek nedir? Us nedir? Us gerekten var midir? Varsa, iligkili oldugu fiziksel yapilara fonksiyonel olarak ne lde bagimhdir? Bu gibi yapilardan tamamen bagunsiz olarak var olabilir mi? Veya yalmzca fiziksel yapilann (uygan trde yapilann) bir fonksiyonu mudur? Ne olursa olsun, ilgili yapilann zellik itibariyle biyolojik (beyin) olmasi nu gerekli, yoksa elektronik ekipman paralan da pekal aym iglevi stlenebilir mi? Us, fizik yasalanna bagimh mt? Gerekte, fizikyasalan nelerdir?

melinde

Bu kitapta, bu gibi sorulara yamt arayacagim. Bylesine genig kapsamh sorulara kesin yamtlar beklemek kugkusuz haksizhk olur. Kesin yamt veremem, bagkalan da veremez. Ne var ki bazilari tahminleriyle bizi etkilemeye ahgabilir. Benim kendi tahminlerim, ele aldigim konularda nemli rol oynayacak tahminler olacaktir. Fakat, speklasyonu kati bilimsel gerekten aika ayirt etmeye ahyacagim, ve speklasyonlanmm teyatan nedenler

hakkmda aik olmaya zen gsterece-

iin benimsenmesi

bir kismun olugturmaktadir. Savundugum grgn fizikiler arasmda benimsenmeyen ve sonuta bilgisayar bilimcileri veya fizyologlar tarafindan bugnmn olasihgi

gim. Ancak, burada benim baghea amacim yamtlarla ilgili ok fazla speklasyona kalkigmak degildir. Daha ok, fiziksel yasamatematigin mn yapisi, ve biliali dgnme igleminin zelligi arasmdaki iligkiyle ilgili yeni yasalart ortaya koymak ve daha nce a1klandigma tamk olmadigim bir bakig aisi getirmek ugierisinde olacag1m. Bu bakig a1smi birka szckle yeteragi rince tammlayamam; igte bu nedenle, bylesine hacimli bir kitap yazmayi amaladim. Ancak, yine de kisaca ifade etmem gerekirse, bana gre, fiziksel ve mantiksal aidan kavramim anlamiyla aiklayamamanuz, fizigin temel yasalanm tam tam anlamiyla kavrayamanug olmamizdan kaynaklanmaktadar. Bununla, sz konusu yasalan hibir zaman tam anlamiyla anlayamayacag1z demek istemiyorum. Aksine, gelecekteki aragt1rmalan bu konada mit verici grnen ynlere ekmek, bildigimiz fizigin geligim kapsammdaki yeri hakkmda olduka zel ve grngte yeni nerilerde bulunmak bu kitabm amaci'us' 'us'un

bulunmayan

bir grg oldugunu

3 aika belirtmeliyim. Fizikilerin pek ogu, insan beyni ile ilgili olarak uygulanabilir temel yasalann tmnn gerekten mkemmelen bilindigini iddia edeceklerdir. Genelde fizik bilgimizde hl birok boglugun bulundugu kugkusuz tartigilamaz. rnegin, dogamn atom-alti parac1klarmm ktle-degerlerine ve

bunlarm etkilegmelerinin byklklerine hkmeden temel ya-salan bilmiyoruz. Kuantum teorisini Einstein'm genel grelilik teorisiyle uyamlu hale getirecek gravitasyon' teorisinin nas11 geligtirilecegini bir tarafa b1rakm, kuantum teorisini daha Einstein'm zel grelilik teorisi ile nas11 uyumlu hale getirecegimizi tam bilmiyoruz. Kuantum gravitasyon teorisini geligtirememig olmannzm sonucu, bilinen temel paraciklann boyutunun 1/100000000000000000000'i gibi minik bir lekte uzaym'kuantum

zelligini anlayam1yoraz, fakat sz konusu boyuttan daha byk boyutlar iin bilgimizin yeterli oldugu farzediliyor... Bu gibi etkileri insan beyni a1smdan belirsizliklerin fizik zerindeki nemsiz gibi grnse de, evrenin kapsam1mn veya zamandabir btn olarak sonlu veya sonsuz oldugunu bilmiyomerkeslerinde ruz. Karadeliklerin veya evrenin kendisinin byk patlama ile baglang1 amada etkin olmasi geteken fizik bilimini anlannyoraz. Btn bu yasalar, insan beyninin iglevleriyle 'gn1k' lege (veya biraz daha kgne) dayanarak hailgili yal edebilecegi kadar uzak grnebilir. Ve gerekten de uzaktir! Ancak, tam burnumuzun dibinde (veya daha dogrusu ardmda) durmakta olan bir konu var ki fizikilerin pek ogu, insan dgncesinin ve bilineinin iglemesi ile yakmdan ilgili olup fizik anlayignmzda bir byk bilinmeyeni olugturan bu yasasuun farkmda bile degiller. Bu konuyu a1klamaya ahyacagun. Karadeliklerin ve byk patlamanm bilinmeyen yasalar zerinde kesin etkilere sahip grgler oldugunu yine bu kitapta savunacagun,-uzayda

11eriyesrmeye ahqtigim grgn temelinde yatan kamtm gc hakkmda okuru ikna etmek abasi iinde olacag1m. Fakat bu grg anlamak iin yapacak ok igimiz olacak. Bize yabanci gelecek diyarlardan kisun grngte konumuzla ilgili olmayabilirbirbirinden farkh engellerden geecek zahmetli bir ve yoleuluga ikacag1z. Newton mekaniginin temel ilkelerinin yam s1ra, kuantum teorisinin yapisun, esaslarmi ve bilinmeyen yntemlerini, zel ve genel greliligin, karadeliklerin, byk patla-bir

4 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

termodinamigin ikinci yasasmm, Maxwell'in elektromanteorisinin temel zelliklerini incelemek durumunda kalacag12. Bilincin dogasun ve fonksiyonunu anlamak abamiz ierisinde felsefe ve psikolojinin sorunlan devreye girecek. Kugkusuz, nerilen bilgisayar modellerinin yam sira, beynin gerek nmamn, yetizma

olacak. Yapay zekrofizyolojisine gz gezdirmemiz.kaunlmaz stats hakkmda fikir edinmemiz gerekecek. Turing makimn nesinin ne gibi bir makine oldugunu grenecek, hesaplanabilirlik, Gdel'in teoremi ve teorinin karmagikhgimn anlarum anladerinliklerine dalmanuz mak geregini duyacag1z. Matematigin hatta fiziksel gerekligin dogasiin sorgulamamiz gerekecek. ve ahytigim ahgilBtn bunlarin sonunda okur, aiklamaya madik kamtlar hakkmda hl ikna olamazsa, yine de bu zahmetli ve umanm ilgin yolculuktan gerek degere sahip bir geyler editiecegini en azindan mit ediyorum.

Turing

Testi

Hafiza bankasi ve mantik nite sayisi, insan beynindekinden fazla, yeni bir model bilgisayann piyasaya 1ktig1m varsayahm. Yine bu bilgisayarlarm dikkatle programlanung ve uygun trde olduklanm varsayahm. veriyle yklenmig ve byk miktarda iddia gerekten dpndklerini Yapimcilan, byle cihazlarm da iddia ediyorlar. ediyorlar. Belki gerekten zeki olduklarmi Veya daha da ileri giderek cihazlann ac1yi, mutlulugu, gefkati, farkmgururu, vs. gerekten hissettiklerini ve ne yaptiklanmn ileri srda olduklanm ve iglevlerini gerekten anladsklarrar yorlar. ylegrnyor ki bu cihazlar bilinliler. nasil anlaYapimcilann iddialanmn inamhr olup olmadigru yacag1z? Normal olarak, bir makine satm aldigimiz zaman degerini, bize sagladigi hizmetle leriz. Bekledigimiz hizmetleri tatminkr gekilde yerine getiriyorsa memnun oluruz, getirmiyorsa saglanz. geri gtrerek yenisiyle degigtirir veya onanlmasim nsan fonksiyonlanna sahip oldugu iddia edilen sz konusu makine ile ilgili bu iddialann dogrulugunu anlamak iin, yap1mcifonksiyonlanm yerine mn kriterine uygan olarak, makinenin getirirken bir insan gibi davramp davranmadigim soranz. nsan

5

(yukarida verdigimiz

gibi davramyorsa, yakmmanuz iin bir neden olamaz ve bilgisayan onarim veya degigtirmek amac1yla iade etmemiz gerekmez. Bu rnek bize tamamen iglevsel bir yaklagun saglamaktadir. levselci,bilgisayarm, dgnme amnda bir insanm davraragmdan ay1rt edilemiyecek tarzda bir davramp sergilemesi koguluyla dgndgn syleyecektir. Byle bir iglevsel bakig aisim bir an iin benimseyelim. Elbette bilgisayarm, dgnmekte olan bir insamn yapabilecegi gibi, odanm ortasmda bir oraya bir buraya gidip gelmesini bekleyemeyiz. Veya diyelim ki, bir insana elinizle dokundugunuzda gsterecegi tepkiyi veya hissedecegi duyguyu gstermesini bilgisayardan bekleyemeyiz: Bu beklentiler, bilgisayarm amacimn digmdadir. Ancak bu beklentiler, sordugumuz herhangi bir soruya insanmkine benzer yamtlar vermesini istedigimiz ve yanitlarmm bir insamnkinden ayirt edilemiyeeek olmasi koguluyla gerekten dgnmesiyle (veya hissetmesiyle, anlamaslyla, vs.) tatmin olmay1 talep ettigimiz anlamma gelir. Bu bakig aisi, Alan Turing'in 1950 yihnda Mind (Turing 1950) felsefe dergisinde yaymlanan 'Computing Machinery and Intelligence' baghkh n1 makalesinde ok gl gekilde savunulmuetur (Turing'den ilerideki blmlerde daha ok sz edecegiz).Makalede, bu grg, ilk kez Turing testi olarak tammlannugtir. Testin amaci bir makinenin dgndgn sylemenin mantiksal olarak mmkn olup olmadigidir. Bir bilgisayarmrnekte yapimc11ari

mn* sorulari,veya"he"

tammlanan bilgisayar gibi) gerekten dgndgnn iddia edilmekte oldugunu varsayahm. Turing testine gre bilgisayar, gnll bir insanla birlikte, sorgulay1cmm grg alanuun (perseptif) digmda bir yere saklamr. Sorgulay1c1,yalmz soru sormak suretiyle, hangisinin insan hangisinin bilgisayar oldugunu saptamaya ahgir. Sorgulayleldaha nemlisialdigi yanitlar,

tarafindan

zellikleri

tamamen ses gizle"she"

yaziImasi esnasmda kargilagilan sorunlardan birisi (digilerkek zamirlerin) kullammidir. Normal uygulamada oldugu gibi, bundan byle, soyut kipilerden bahsederken, her ikisini kapsamak zere, yalmz erkek zamirini (he) kullanacagun. Sorgulayic1yi zamiri ile ifade ederek cinsiyet ay1rimt yapmak amaemda olmadigmu, yalmz digi bir sorgulayicunn, bir erkek sorgulayiclya k1yasla, gerek insanla bilgisayar1 ayirt etmekte daha duyarh olabilecetini dsndgm iin bagiglanacagimi umarimi"she"

*Byle bir kitabm

6 e Bir Bilgisayar UsSahibi Olabilir mi? yazilarak nerek, yani ya bir klavye sisteminde veya bir ekranda oturumunda gsterilerek verilir. Sorgulay1clya, bu soru/cevap elde edilen bilgiler digmda, her iki taraf hakkmda hibir bilgi verilmez. nsan denek sorulari itenlikle yamtlar ve kendisinin insan, teki denegin bilgisayar olduguna dair sorgulayic1yi ikna sylemeye programlanetmeye ugragir; fakat bilgisayar oldugu iin kendisinin insan olduguna sorgulayic1yi inanmig dirmaya ahgir. Dizi halinde tekrarlanan testler sresince sorgulayici, tutarh bir gekilde, insam saptayamadigt takdirde, bilgisayar (veya bilgisayann program1, veya programlayicisi, veya tasanmcisi, vs.) testi gemig sayihr. Bu testin bilgisayar iin adil olmadigi ne srlebilir. Roller degigtiri1erek insanm bilgisayar gibi davranmasi ve bilgisayardan sorulara itenlikle, dogru yamtlar vermesi istenseydi sorgulayicimn hangisinin insan hangisinin bilgisayar oldugunu anlamasi ok kolay olurdu. Yapmasi gereken btn ig, ok karmagik bir aritmetik hesabrun yapilmasim istemek olurdu. lyi bir bilgisayar yamti hemen ve dogra gekilde verirken insan ya(Bu konuda biraz dikkatli olmak geremti verirken zorlamrdi. kiyor, nk herhangi bir aritmetik iglemini, gagmaz dogrulukla ve fazla aba sarfetmeksizin zihninde abucak gereklegtiredahileri' bulunabilir. rnegin,okuma-yazma bilbilen Almeyen bir iftinin oglu olan ve 1824-1861 y111ari arasmda manya'da olan Johann Martin Zacharias Dase*, heryagamig hangi sekiz basamakh iki say1mn arpimim bir dakikadan az bir srede, yirmi basamakh iki sayrun arpumm alti dakika gigereklegtirebiliyordu! Daha yakm bi kisa bir srede zihninde dnemlerde, 1950'lerde, Edinburgh niversitesi Matematik Profesr Alexander Aitken'in bu konuda insam etkileyen badaha zor iglemganlan olmugtur. Test amaciyla sorgulayicmm ler semesi, rnegin otuzar basamakh iki sayunn arpma igleminin iki saniyede tamamlanmasim ngren sorular semesi gerekecektir. Byle bir soru, iyi bir modern bilgisayann kolaygelebilecegi bir iglemdir). hkla stesinden Bylece, bilgisayar programeilarma bilgisayarm, bazi durumlarda daha grnmesini saglagerekte oldugundan mak dgyor. nk, sorgulay1emm bilgisayara karigik bir aritmetik sorusu sormasi halinde, bilgisayarm soruyu yamtla'yalan' 'hesap 'aptal'

yam1yormuy

gibi grnmesi

gerekir;

aksi halde, kisa srede'ap-

olacaktirl Bilgisayarm bu gekilde daha kendini iin zellikle grnmesini saglamak samrim programcilar tal' ciddi bir sorun yaratmayacaktir. Onlar iin asil sorun, her insa'akh selim' sorusunu yaen basit mn kolayca yamtlayabilecegi mtlayabilecek gekilde bilgisayari programlayabilmektir! yinelenmesinde, yinelesorularm belirli rneklerinin Bu

ele vermig

me olayimn

dogasmda bulunan bir sorun ortaya ikar. Ilk sorugeda, bilgisayarm bu zel soruyu bir insamn yamtlayabilecegi dair bir yol bulmak kolaydir. Oysa nas11 yamtlayacagma kilde zellikle zgn ve biraz gerek anlama yesrekli sorgulamada, gerektiren sorularla yap11an seri sorgulamada bilgisayatenegi

tr

yoksun oldugunun ortaya 1krm gerek anlama yeteneginden olasidir. Sorgulayicunn becerisi, kismen, bu tr zgn sora masi biimleri bulabilmesinde, k1smen de, derinlemesine inceleme ni-

i

teliginde bir yaklagunla, ortaya ikaracak gekilde tirabilmesindedir.edip etmeyecegini

Sorgulaylc1, aradaki fark1 bilgisayarm fark

var olup olmadigim tasarimlanmig diger sorularla bagdag-

gerek

'anlay14m'

esnasmda anlamak iin, sorgulama tamamen s1kigtirabilir, veya sama gibi grnen sama bir sorayu araya fakat ashnda anlamh olan bir iki soruyu diger sorularm arasma gyle sorabilir: 'Duyduguma gre, bu sabah katabilir:

'

bir gergedan pembe bir balonla Mississipi boyunca umug. Buna ne dersin?' (Bilgisayarm almnda biriken soguk ter taneciklerini grr gibisiniz!) Bilgisayar ihtiyatla yamtlar: "Olduka gln kadar iyi gitti. Sorgulayici: "Sahi mi? Bir geldi bana." Simdiye zamanlar amcam da aym geyi yapmigt1 ve dnmgtyalmz onunki kirli-beyaz renkte ve izgiliydi. Bunda gln olan yetenegi yoksa, bilgisayarm ok ne var?" Dogru drst anlama gemeden tuzaga dgecegini ve kendini ele verecegini tahmin etmek zor degil. Hafiza bankasmda gergedanlarm kanatlarimn olmadigma dair bilgi varsa, ilk soruyu "Gergedanlar uamaz" diyerek, ikinci soruya da "Gergedanlar izgili degildir" geklinde yamtlayabilir. Sorgulayici, bilgisayarm aradaki temel farki anlay1p anlamadig1m kontrol etmek amac1yla, bir sonraki sorusu'Mississipi'nin nu, gerekten sama bir soruya dngtrmek iin bir gealtmda' veya bir balonun ierisinde' veya celikle' geklinde degigtirebilir.--gitmig

rnegin,

'pembe

'pembe

8.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

Turing testini geebilecek bilgisayarm yapihp yapilamayacagi, veya ne zaman yap11abilecegi gibi konulan gimdilik bir tarafa birakahm. Yalmzca bir tartigma baglatabilmek iin bu tr makinelerin iml edilmig olduklarim varsayahm. Peki, Turing testinde basanh olan bir bilgisayarm mutlaka dgndg, hissettigi, anladigi, vs. iddia edilebilir mi? Bu konuya az sonra deginecegim. elimizdeki sonulann bazilanm degerlendirelim. rneSimdilik, bilgisayarm yapimcilan iddialarmda, yani cihazlanmn dggin, nen, hisseden, duyarh, anlayigh, bilinli bir varhk olduguna dair iddialarmda hakhysalar, eihazi satm almamiz bizi ahlki sorumluluklarla kargi karg1ya birakacaktir. Yap1mc11anna inanmanuz gerekiyorsa elhette ki bu byle olacaktir! Bilgisayarm duygulanm hie sayarak, sirf ihtiyalarumzt tatmin iin onu kullanmanuz hi de hog karyllanmayacaktir. Bir kediye kt davranmakla buarasmda ahlk a1smdan bir fark yoktur. Yapimcisima iddinun asma gre duygulu bilgisayarmuzi incitmekten sakmmamiz gerekecektir. Bize baglandigi, yakmhk duydugu bir sirada devrsini kapativermemiz veya hatta bir bagkasma sativermemiz bizi ahlki zorluklarla kargi karg1ya birakabilecegi gibi, bagka insanlarla veya hayvanlarla kurulacak duygusal iligkilerin bizi iine srkleyebilecegi sayisiz bagka sorunlar da sz konusudur. Btn burlar, ya antumzi yakmdan ilgilendiren sorunlardir artik. Bizim iin (ve de yetkili makamlar iin!), imaltilann, "Dgnen cihazlarimizdan her biri uzmanlanmiz tarafindan tmyle Turing testinden geirilmigtir" gibi bir kamtla desteklenmig iddialanmn dogru oldugunu varsayahm.ahlki sonulanmn, ragmen, Turing testinden baanyla gemig olmamn, dgnce, zek, anlay19 veya bilinlenmenin geerli bir gstergesi sayilmast bence olduka etkin bir kriterdir. nk,bagkalarmm byle zeniklere sahip olduklan hakkmda kargihkh konugma yntemi digmda bagka hangi yntemle, nas11 yarg1ya varabiliriz? Yz ifadesi, bedenin hareketleri ve benzer hareketler gibi bagka kriterler de vardir gintgteki

.

ddialarm bazi

sonulanmn, zellikle anlamsizhma, glnlgne

geri ama diyelim ki (belki biraz daha uzak bir gelecekte) btn bu mimikleri ve hareketleri baanyla taklit edebilen bir ro-

9 saklamak artik gebot yapildi. Robotu ve insam, sorgulayleidan ilke olarak, sorgulay1cimn elinde yine aym fakat, kriterler bulunacaktir. Turing testini dzenleyen ben olsaydim, partlarma daha fazla esneklik getirmeye ahgirdim. Bilgisayardan, bazi bakimlardan, bir insam ondan ayirt edilemiyecek kadar iyi taklit etmesini istemek dogrusu ondan gereginden fazlasim istemektir. yabanc1hk', Yamtlarin temelinde yapay bir bilinlilik var oldugu iin, bilgisayarm yamtlarima dogasma bakarak sorguyamtlayici gerekten ikna olabilir. Ben olsam sorgulayleidan larm dogasma bakmasim isterdim. Bugne kadar inga edilmig aika grlen eksiklik buolan tm bilgisayar sistemlerinde dur. Ancak, sorgulayici, bilgisayarm bilinaiz yamtmda bile bir bilinlilik algilayabilir ve bu bilinliligi bilgisayara atfetmek konusunda isteksiz davranabilir. Byle bir tehlike olasihgim Diger taraftan, sorgulaylei, gerekte var olkabul ediyorum. duygusuna kapilarak istememasa bile, byle bir Bu neden de olsa bilgisayara kugkulanma firsati verebilir. daha nesnel olmasmdan denle Turing testinin ilk versiyonu, kaynaklanan daha byk bir avantaja sahiptir ve ben de sonduracagim. Onceden degindiraki blmlerde bunun zerinde yapilan haksizhk (yani, testte bagarih olgim gibi bilgisayara beklenmak iin bir insarna yapabilecegi hergeyi yapmasimn yapmak yapabildigini mesi, oysa insamn bir bilgisayarm zokonusunda runda olmamasi) dnme yetenegi, vs. saptamak destekleyenleri rahatsiz eder gibi Turing testinin etkinligini grnmyor. Turing testinin taraftarlarma gre bilgisayar ok gemeden 2010 ylhoa kadar- Turing testinden bagariyla geebilecektir bir sorgulay1c1 (Turing, baglang1ta sorgulamayla, 2000 yihna kadar, ve sadece bey dakikahk bir ngrmgt). Sonulara bakarak Turing yzde 30 bagari oram taraftarlari, bu taraf tutan grgn, ngrlen tarihi geciktirinamyorlar! meyecegine Btn bunlar temel bir sorayla yakmdan iligkilidir: Iglevsel varhma veya bakig aisi, nesnel bir alemin ussal selliklerinin vermek iin makul bir kriterler sistemiyokluguna dair hkm Dg ni gerekten saglar mi? Bazilari, sagladtgim savunuyor. yetenekli olursa olsun, geregin yerini tutamaz. gc, ne kadar rekmeyecek'bir 'yabancihk'-diyelim

'vasat'

10 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

ne transistrlerden, tellerden, vs. yapilmig olmasi geregi, tek bagma, aksi kamt sayabilecegim trde bir gey degildir. Benim dgledigim sey, gelecekte bir gn, bilinlilik ile ilgili baanh bir teorinin geligtirilebilecegidir ve uygun bir fizik teorisi olmasi bakimmdan baanh, fiziksel anlay1pm geriye kalan kisnuyla gzel bir gekilde uyumlu oldugu iin baanh; yle ki n-tutarh

likle, Turing testini, kendi btnlg ierisinde olmadika geerli bir sistem olarak kabul etmeye genelde hazinm. Aikasi, bir bilgisayar kendisine yneltilen tm sorulan bir insamnkinden ay1rt edilemeyecek bylece idrak yetenegine sahip sorgulayicimizi gerektigince* ve srekli aldatacak-- tarzda yamtlayabilirse, aksine bir kanet olmadigt srece, bu bilgisayar gerekten dgnyor, hissediyor, vs. kamsma varabilirim. Dgnme, hissetme veya anlam veya zellikle, bilinlilik ile ilgili aiklamalanmda ve szcklerini kullandigun zaman bunlarm, fiziksel nesnelerdeki varhk veya yakmhklanm kamtlamaya ahytiguniz gerek obanlammda jektif kavramlar olduklanm im ediyoyalmzca anlatim dilinin geregi olarak kullanmiyorum! rum, Bunu son derece nemli bir konu kabul ediyorum. Bu gibi zelliklerin varhgim saptamaya ahgirken, elimizdeki tm kamtlara dayanarak tahmin yapariz (Ilke olarak, bu durum, rnegin uzak bir yildizm ktlesini tahmin etmeye ahqbir astronomun masmdan farkh degildir). Bagka ne egit bir aksi kamt dgnlebilirdi ki? 11eriye ynelik kurallar koymak zor olmakla birlikte ben bir noktay1 a1klamak istiyorum: Bilgisayann, nronlar, kan damarlan, vs. yeri-ve

Benim konumum ikisinin arasmda kahyor. Ne kadar yetenekli olursa olsun, dg gcnn yeterli dzeyde ve beceriyle yap11acak bir sondajla saptanmasmm yerinde olacagma genel ilke olarak inanmak egilimindeyim. Geri bu, kamtlanung bir olgudan ok bir inamp (veya bilimsel iyimserlik) sayilabilir. Byle-

'kamt"gerekten'

'varsayim/tahmin'

'nesneler'

* Turing testinde baanh olmamn pf noktalan ile ilgili grglerim hakkmda bilerek ve isteyerek suskun kahyorum. Ornegin, gyle bir yntem nerebilirdim: Uzun ve bagarisiz seans1ar ertesi bir bilgisayar, insan denegin o zamana kadar vermig oldugu tm yamtlari biraraya getirdikten sonra, uygun ierikleri rasgele arasma serpigtirerek metnin zerinden bir kez daha geebilir. Bir sre sonra, yorgun dgen sorgulayicimizm zgn sorulari da tkenince bilgisayanmiz ekmek' yoluyla sorgulaylc1yi aldatung olur!'kopya

11

insanlarm kendileriyle ilgili yamt aradiklari ne zadereceye kadar bilinli olduklan sorulanyla ilgili ne iddialanyla tamamen uyumlu bir teori. Byle bir teori, bilgisavarsayilan bilinliligi ile ilgili ipulanm gerekten yanmizm verebilir. Byle bir teorinin ilkelerine uygun inga edilen bir linlilik detektrn' bile dgleyebiliriz. Insan zerinde son derece gvenilir olan byle bir detektr, bilgisayar sz konusu oldugunda, Turing testinin sonalanndan farkh sonular verebiyorumlanmasi lir. Bu kogullarda, Turing test sonularima konusunda ok dikkatli olmak gerekir. Bana yle geliyor ki, kisinin Turing testinin uygun olup olmadigt konusuna bakig aisi, kismen, bu kiginin bilim ve teknolojinin nas11 geligecegine dair grglerine baghdir. Bu konuya daha sonra tekrar dnecegiz.man, nasil,'bi-

grleri,

Yapay Zek

ogukez kisaca AI (Artificial Intelligence) olarak amlan Yapay Zek son yillann en ok ilgi eken konusudur. AI'm amamakineler, normalde elektronik arac1hlyla inlan, makineler, olabildigince taklit etmek ve belki sonusamn ussal etkinligini ta insamn ussal etkinlik yetenegini geligtirmektir. AI sonulaBunlardan birisi ronna en az drt alanda ilgi duyulmaktadir. botik'tir. Robotik, insamn mudahalesini veya kontro1n gerekgerektiren' grevve karmagik grevleri, leri, insan yeteneginin tesinde bir hiz ve gvenilirlikle yerine getirebilen, veya insan hayatmm tehlikeye girebilecegi olumsuz endstrinin kogullarda grev alabilen mekanik cihazlann uygulamadaki gereksinmelerine cevap vermek amac1yla retim ahemalanmn yapildigi bir sektrdr. Genel oldugu kadar ticari a1dan da AI amalarma ilgi duyulan bir diger alan uzman sistemlerdir. Bu sistemlere gre, bir meslek grubunun hukuk, vs.- tm temel bilgileri bir bilgisayar paketi halinde kodlanmahdir! Bu meslek yelerinin deneyim ve uzmanhklanmn almasi mmkn yerini bilgisayar programi paketlerinin m-tip,

tiren ok egitli

'zek

dr? Yoksa, yalmzca, gereklerle ilgili bilgilerin, genig kapsamh bir bilgi-kaynak listesiyle birlikte, uzun listeler halinde haz1rlanmasi Bilgisayarlarm insan zeksimi amalanmaktadir?

12.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi? alabilecegi konusunun (veya taklit edebilecegi) mn yerini nemli lde sosyal karmaa yaratacagi aiktir. AI'm dogrudan ilgili oldugu bir diger alan psikolojidir. Insamn (veya bir hayvamn) beyninin davramplarmm elektronik bir cihaz bagka vasitas1yla edilmeye ahg11mas1yla bunun gerektaklit legtirilememesiyle-, beynin iglevleri hakkmda nemli bilgiler edinilebilir. Tyimserbir yaklagimla AI, felsefenin derin sorulan hakkmda, us kavrammm anlamma sezgi yoluyla nfuz etmemizi saglayarak, geyler anlatabilir. bize bir-veya

AI bugne degin ne kadar ilerleme kaydetmigtir? Bu konuda bir zetleme yapmak benim iin zor olurdu. Dnyamn egitli yerlerinde bu konuda ahgan pek ok grubun ahymalarmm pek azmm ayrmtilan hakkmda bilgi sahibiyim. Ancak gu kadasyleyebilirim ki, gerekten zekice pek ok ahqma yapilnm kargm, insan zeksmm yerini tutacak herhangi mig olmasma gerekleymesi iin kat edilecek daha ok yol bir simlasyonun vardir. Konuya egni katmasi amac1yla eski (yine de etkileyici) kaydesatran bilgisayarlarmda ahqmalardan ve gnmzde dilen geligmelerden bahsedecegim. lk AI cihazlarmdan birisi, 1950'lerde yap11mig, W. Grey Walidi? Bu cihaz, pilleri bitinceye kadar yerde ter'm dolagip durur, sonra, pillerini doldururdu. Pilleri tamamen garjdevam lanmca, figini prizden eker, odamn iindeki yrygne ederdil O gnden bugne, benzer birok cihaz iml edildi (rnegin, bkz. Waltz 1982). Olduka farkh bir izgide geligmenin rnegi 1972'de Terry Winograd'm bilgisayar programmda grld. Simlasyon cihazi, farkh biim ve renkteki bloklari farkh sira ve diziligte birbirinin stne, akla uygun gekilde yerlegtirebiliyordu. Sz konusu ilk baanh ahymalara karym, o zamanlar, kolunun' kumandasmi bile tasarimlamabasit eklemli bir AI yntemlerikadar zor gereklegtigi ammsanmahdir. nm ne nin henz hibir etkinlik gsteremedigi alanlardan birisi, insan sarfetmeden' yapabildigi bir iglem, hayvan) beyninin (veya yorumlanmasi iglemidir. yani grsel sahnelerin Belki de Turing testi ile daha dogrudan iligkili bir bilgisayar programi 1960'lann ortalarmda K.M. Colby tarafmdan geligtirilmig ve yapay fizyoterapist olarak o kadar baanh olmuqtur ki bazi hastalar dertlerini daha rahat anlatabildikleri gereke'kaplumbaga'si 'robot 'aba

13

siyle gerek

gisayarvasitastyla

'terapist'

konugma (teleyaz1ci ile bir hasta arasmdaki yapilmigtir) rnek olarak agagida verilmigtir:':

terapistin

yerine

bilgisayan

tereih etmislerdir.

Bil-

TERAPST HASTA TERAPIST HASTA TERAPST HASTA TERAPIST HASTA TERAPST HASTA TERAPST HASTA TERAPIST HASTATERAPST

Size nasil yardim edebilirim?

: ::

Bilmiyorum. Bana sorununuzdanOlmaz.

bahsetmeyemisiniz?

ahgm.

: : : ::

Biraz ayrmt1veremez

: : : : ::

Bugn hasta ve yorgunum. Sebebi hakkmda bir fikriniz var un? Evet, yashy1m. Ltfen devam edin. Hibir geye ilgi duymaz oldum. Biraz daha a1klaym? Neden byle hissettigimi samnm biliyorum. Sahi mi. Samrun bir aile zlemi ekiyorum. Aile zlemini size hissettiren nedir?

HASTA TERAPST

: :

Bunu aiklamasi zor. Sizin iin aile niin nemli?

Bu diyalog, bilgisayarm aslmda hi olmayan anlama yetenegine bir lde sahip oldugu izlemini veriyorsa da, gerekte btn yaptig1 olduka basit mekanik kurallara uygun davranprogramlarmda, gizofrenik bir makt1r (Bilgisayar simlasyon daha vardir. Bu diyalogda tm simle eden bir hastayi yer almakders kitaplarmda bulunan cevaplar ve semptomlar grencilerini bilgisayar, yamtlann ta, diyalogu dinleyen tip inandtrmaktadir!). san hasta' tarafmdan verildigine davramy" olarak nitelebilgisayarlar Satran-oynayan makinelerin sergileyen belki en iyi rneginebilecek davramq makineler, bugnlerde (1989'da)'Uluslararasi dir. Gerekte bu (Bu bilgisayarperformans gstermektedirler Usta' dzeyinde 2300'n biraz altmda olup, klyaslama amac1yla larm puanlari Kasparov'un bir deger verilmesi gerekirse, dnya sampiyonu zerindedir). Dan ve Kathe Spracklen zellikle puam 2700'n tarafmdan hazirlanan bir program (Fidelity Excel ticari mik'diyalog' 'in"zeki

14 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

iin) 2110'luk bir puana (Elo) ulagarak USCF 'Uskazanmigtir. Daha da etkileyici bir program 'Derin Dgnce', Carnegie Mellon Universitesi'nden Hsiung Hsu tarafmdan hazirlanmig ve yaklagik 2500 Elo puan almigtir. Bu satByk Usta Bent Larsen'i ilk ran program1 yakm zamanlarda, kez yenerek Kasim 1988'de Longbeach, Kaliforniya'da dzenlenen bir satran turnuvasmda birinciligi Byk Usta Tony Milos ile paylagmigt1!6 Satran bilgisayarlari artik satran problemlerini de zmekte ve bu konuda insan rakiplerini kolayhkla alt etmektedirler.6 Satran-oynayan makineler, dogru hesaplama gcnn yam bilgisi'ne de byk lde bagimhdirlar. Kabul etsira mek gerekirse, zellikle abuk hamle yap11masmm gerekli oldugu durumlarda bu makineler, insan satraniya kiyasla genelgstermektedir. de daha iyi performans nk, bilgisayarm kurallari, kesin ve hizh hesaplama esasma gre almirken, inverme'nin yoluavantajmdan yararlanmak san satrani na gider ve bu iglem yavag ve bilinli bir degerlendirme yapmak demektir. Insan yargilari, hesaplamanm her agamasmda, analizle gereklegebilenden daha fazla derinligine dikkate almroprosesr

ta' nvamm

'kitap

'karar

makimasi ciddi olasihklarm sayismi nemli lde azaltirken olasihklari hizla hesaplar ne, karar vermek kaggis1 olmaksizm ve dogrudan elimine eder (Bu fark, zor bir Uzak Doku oyunu olan 'go' oyununda daha belirgindir, nk bu oyunda hamle fazladir). Bilinlibagma dgen olasihk sayisi satrantakinden arasmdaki lik ve kararlarm olugturulmasi iligki sonraki blmlerin, zellikle X. Blm'n ana konusudur.

'Haz' ve 'Ac1'ya AI YaldapmiYapay zekmn, mutluluk, act, ahk gibi ussal zelliklerin bir saglayacak bir yol oldugu ne srlmektedir. egit aiklamasmi ele alahm: Pili bittigi zaman Grey Walter'm kaplumbagasmi davramq biimi degigiyor, enerji deposunu yenilemeye tasarimlandigi gekilde davranmaya baghyordu. Bir insanm herhangi bir bagka hayvamn- kendini a hissettigi samanki davdavrame biimleri arasmramg1 ile Walter'm kaplumbagasom-veya

15

da a1ka grlen benzerlikler vardir. Grey Walter'm kaplumbagasmm zaman aym davramgi gsterdigini sylersek, buna hi de dil srmesi denilemez. Kaplumbagamn iindeki bir mekanizma pilin garj durumuna duyarh oldugu iin, altma indigi zaman kaplumbagaya enerji belirli bir noktamn farkh bir davramq biimine sahip olacak gekilde komut veriyor. Kugkusuz hayvanlarm bedenlerinde buna benzer bir mekanizma var; fakat hayvanlarda davrame biimindeki degigiklikler biraz daha karmagik ve anlagilmasi zor. Bir biimden digerine sayesinde gemek yerine, belirli bir kumanda mekanizmasi bir degisiklik olugmakta, bu detarzda hareket etme egiliminde gigiklikler,enerji kaynagim yenileme gereksinmesi arttika daha da glenmektedir (bir ooktaya kadar). Ayni gekilde, AI taraftarlan, aci ve mutluluk gibi kavramlangrmektedirler. Konuyu rm da bu gekilde rneklenebilecegini basite indirgeyelim ve asin (puan: (puan: +100) kadar tek lege indirelim. Herhangi agin makinemiz, makinemiz diyelim elektronik kendi bir egit kaydun yapabilecektir. 'Haz/ac1' puamm kipuamma Elektronik cihazumz belirli saca ha-puam olarak adlandirahm. davramp kipleri ve dahili (pilleri gibi) veya harici bazi girdilerle donarumhdir. Hareketleri, ha-puamm en st dzeye 1karabilecek gekilde tasanmlanmigtir. ha-puamm etkileyen birok etken bulunabilir. Pillerinin dgk garjh olmasi olumsus bir etken, yksek garjh olmas1 olumlu bir etkendir. Kugkusuz bu etkenleri diledigimiz gibi ayarlayabiliriz, fakat bagka etkenlerin var olunutmamahyiz. zerinde, alternatif Belki cihazmuzm dugunu bir enerji kaynag1 olarak gney eneijisi depolayan panolar bulunabilir. Bylece, panolar devredeyken, pillerii1 kullamlmasi ha-puamm biraz artigerekmez. Gn igigma yaklagtmldigmda rabilir, durumunda bu bylece diger etkenlerin var olmamasi davramp egilimini gstermesini saglayabiliriz (Ashnda, Grey Walter'in kaplumbagasi daima igiktan kamtrdd). Farkh hareolasi etkilerini kontrol amaciyla ketlerinin ha-puam zerindeki cihazimiz gerekli hesaplamalari yapabilecek donamma da sahip olmahdir. Verilerinin gvenilirligine bagh olarak ha-puam zerindeki olasihk byk/kk etkilerin hesaplanmasmda uygulayabilmelidir. katsay1sim'aciktigi',

'duygularf,

'aci'dan

-100)

'hazza'

'haz/ac1'

16.Bir Bilgsayar Us Sahibi Olabilir mi?

digmda kaynagim srekli yenilemenin aksi durumda, bagka da donatmahy1z; hk'tan ayirt edemeyiz. Simdilikseks sz konusu olmadigi iin, cihazimizin reme sistemiyle de donat11masim istemek biraz olur! Fakat belki benzer cihazlarla arkadaghk fazla kurabilmesi iin bedenine bir monte ederek istek' mekanizmasi arkadaglarlyla biraraya geldigi zaman pozitif ha-puamm artirsaglayabiliriz. ile Veya onu kendi adma grenme masim bylece dig dnya ile ilgili gerekleri hafizasma donatabiliriz; (Biraz daha bendepolayarak ha-puannu olumlu etkileyebilir. cilee davranarak eihazmuzi, bir hizmet yaptig1 zabizim iin bir man olumlu puan alacak gekilde programlayabiliriz robot hizmetkr inga ettigimiz zaman yapmanuz gerektigi gibi!) akhmma estigi gibi cihazimiza empoze etmeBu gibi oldugunu mizin yapayhk ileri srenler bulunabilir. Fakat bu, dogal seimin bireyler olarak bize, byk lde, genlerimizle ogalma ihtiyaciyla ynetilen belirli empoze etmesinden farkh degil ki. gekilde bagariyla monte edildigini Cihazimizm, ngrlen varsayahm. ha-puam arti olduga zaman haz duydugunu ve hapuam eksi oldugu zaman aci hissettigini nas11 kamtlayacag1z? AI (veya iglevsel) grge gre, davrampma bakarak bu konuda bir hkme varabiliriz. Puamm olabildigince yksek bir arti deikaracak (ve olabildigince uzun arti kalacak) gekilde davgere randigi save buna karg1hk yine eksi puanlardan olabildigince haz hissini puammn kmdigi iin mantikh bir sonuca vararak, artihk derecesi olarak, aci duygusunu da puanmm eksilik derehaz ve aci cesi olarak tanimlartz. Byle bir tamnun duygulari ile ilgili olarak bir insamn da tamamen aym reaksikaynaklanabilir. Kugkusuz, inyonu gsterecegi gereginden sanlar sz konusu oldugunda, hepimiz biliriz, durum bu kadar basit degildir: Bazen bilerek isteyerek acidan kammaz, bazen hazdan kammak iin yolumuzu degigtiririz. Bizim hareketleriynlendirir mizi ok daha karmagik kriterler (Bkz. Dennett acidan kam1978, s. 190-229). Fakat kabaca bir ortalamayla, mak ve haz peginde kogmak bizim gerek davrame biimimizdir. Bir iglevselci iin bu durum, aym dzeyde bir ortalamayla, cihazumzm konuha-puamnm ac1/haz oram ile tanimlanmast

Cihazimiz1, enerji'amalar'la

'ac1'yl

'a-

'dostluk

'agki'

-aym

'amalari',

'amalari'

'mantigi',

17 yeterli gereke tegkil eder. Bu gibi tanunlamalar AI teorisinin amalari arasmda da yer ahr. Simdisormahsunz: Cihazumzm, ha-puam eksi oldugu zaman mu? aci, arti oldugu zaman haz duymast gerekten sz konusu cihaznmz herhangi bir gey hisseder mi? glevselci, Gerekten, kugkusuz, ya "Tabii ki evet" der veya anlamsiz oldugu gerekesiyle bu egit sorulari reddeder. Fakat, bana kahrsa, burada dikgereken ciddi ve zor bir sorn var. Insanlar iin kate ahnmasi sunda

drtler ok egitlidir. Aci ve haz gibi bazilari bilinlidir; fakat K1zgm sobazi drtlerin dogrudan dogruya farkma varamayiz. duymadan nee baya elini sren bir insanda, aci hissini henz neden olan istemsiz bir hareket olugur. Bu tip elini ekmesineok, eihaistemsiz hareketler, aci ve hazzm gerek etkilerinden yakmdir. ha-puamna kargi tepkilerine daha zumam Makinelerin davramplarim tammlarken antropomorfik, ogu kez gaka yollu terimler kullamriz: 'Bu sabah arabamin cam ahsmak istemiyor' veya 'Saatim hl Kaliforniya saatine gre igledigini samyor'; veya 'Bilgisayarim son komutu anlamadigim, bir sonraki agamada ne yapmasi gerektigini bilmedigini iddia gerekten birgey isteyebilecegini, ediyor.' Elbetteki arabamizm sanabilecegini, saatimizin veya bilgisayarimizm iddia edeveya anlayabilecegini ima etmiyoruz. Bu egit bilecegini, veya hatta onlara gerek iddialar gzyle bakmadigimiz, tammlamalar, yalmz kastettikleri espri ierisinde baktigimiz srece gerekten retilenbilgitammlay1c1 ve anlamamiza yardimci olacaklardir. ama1anan espri ne olursa olsun, assal zellikler sayarlarda da, aymdir. Grey Waldair iddialara yaklagimim var olabilecegine syledigim zaman bunu acikabilecegini kaplumbagasmm ter'm yari-gaka olarak sylerim. Bir cihazm ha-puam ile ilgili vegibi ifadeler kullandigim zaman, kendi davrampimi ve ya ussal durumumla bazi benzerlikler nedeniyle cihazm davramgiolduklari iin bu ifadeleri kullamrim; m anlamama yardimei gerekten birbirine yakm oldugunu davramy benzerliklerimizin ima amaciyla veya davramqum etkileyen bagka bilinsiz geylerin varhgim yadsidigum ima amac1yla kullanmam. zellikleri anlayabilmemiz iin AI'm bize dogrudan sagUssal okurulayabileceginden fazlasma ihtiyacmuz oldugunu umarun a1tlayabildim. Ancak AI'm, nemle ele almmasi yeterince ma'acf 'haz'

I

18 .Bir Bilgisayar UsSahibi Olabilir mi? ve incelenmesi gereken ciddi bir konuyu ortaya koyduguna inaGerek zekmn simlasyonu konusunda bugne kamyorum. dar pek fazla geyin gereklegtirilmemig oldugunu sylemiyorum. Fakat unutulmamahdir ki yapay zek konusu henz ok yeni-

dir. Bilgisayarlar

nig hafizalara, daha fazla say1da mantik nitelerine sahip olacaklar ve buna paralel olarak daha fazla sayida iglem gerekleg-

hizla geligecek, hizh girig yap11abilen daha ge-

olacaktir. AI felsefesinin aralari olan bu makinelerin teknik kapasiteleri son derece geligecektir. stelikfelsefenin znde absrdite yoktur. Belki insan zeksi, gimdiden bilinen ilkelere, bugnn bilgisayarlarma dayah fakat gelecekte daha da geligtirilecek kapasite, luz, vs. sahip olan elektronik bilgisayarlarla dogru gekilde simle edilebilecektir. Hatta, belki, bu makineler gerekten zeki olacaklardir; belki dgnecekler, hissedecekler ve usa sahip olacaklardir. Veya belki de byle olmayacak bugn iin hi farkmda olmadigumz yeni bir ilkeye gereksive nim duyulacaktir. Igte konumuz budur ve hi de hafife ahnacak bir konu degildir. Grebildigim kamtlari suumaya ahgacagim. Sonunda kendi grglerimi aiklayacagun.

ilerlemeler

tireceklerdir. Mantik tasarimmda ve programlama

tekniginde

GI AI ve Searle'mKonumuzunolarak yarlar

in Odasi

uydaha ayrmtih olarak Simdilik,algoritmayi bir egit hesap yntemi olarak tammlamak yeterli olacaktir. Termostat rneginde algoritma son derece basittir: Cihaz, sicakhm nceden ayarlanung oldugu degerden yksek veya dgk olup olmadigim kaydeder, yksek olmasi durumunda devre kesilir, dgk olmasi durumunda ise aihr. Insan beyninin herhangi bir kayda gulanmasmdan ibarettir. sonra deginecegim. Algoritma konusuna

ilgi alanmda nemli bir yere sahip" ve gl-AI adlandirilan grge gre yukarida tammlanan bilgisayalmz zeki degil ayrn zamanda Fakat usa vs. sahiptir. sahip olduklart bu bir tr ussal zellikleri herhangi bir hesap makinesinin, hatta termostat gibi" en basit mekanik ekipmanm mantik fonksiyonuna benzetilebilir. Ussal etkinlik ogu kez algoritma adiyla amlan ve iyi tammlanmig iglemler s1rasmm

19

'daha olmasmdan mkemmel (veya belki 'kendini dzenlenmig yapismdan', veya tammlayabilme zellik1erinden', bir algoritmadan beklenen diger bazi zelliklerden) kaynaklamr. Daha nemlisi, tm ussal zellikler hissetme, zek, anlaylg, bilin- sz konusu karma1k fonksiyon sisteminin yalmz birer parasidir; bir bagka deyile, beyin tarafindan gereklegtirilen algoritma'mn zellikleridir. Herhangi bir spesifik algoritmamn zgn zelligi, performansmda, sonularmm dogruluganda, kapsanunda, ekonomik olugunda ve uygalama hizmda kendini gsterir. nsan beyninde faaliyet gsterdigi varsay11an algoritmaya eg bir algoritmamn olaganst bir gey olmasi gerekir. Fakat bu egit bir algoritma beyinde varsa AI yandaylan var oldugunu kugkusuz idbir bilgisayara da ilke olarak uygalanabilir dia edeceklerdirdemektir. Gerekten de, veri saklamak iin yeterli bellek ve aolmasa, herhangi bir modern genelhgma luzi gibi smirlamalar amah elektronik bilgisayarda bu algoritma kullamlabilir (Bu-dgnme, -gl

daha fazla karmapk

da, gl AI'a gre, yine de bir algoritmadir. Termostatm algoritmasi kadar basit olmayabilir fakat ilkede farkh olmasi gerekmez. Bu nedenle, gl AI'a gre, insan beyninin temel fonksiyonlanm yerine getirmesi (bilincinin tm aiga vurumlari dahil) ile termostatmkinin arasmdaki fark, beynin ok

deger assal karmagiksa

iglemi sz konusu oldugunda

algoritma

ok daha

.

grgn gerekesi, ileriki blmlerde evrensel Turing makinesi kapsammda ayrmtilandinlacaktir). okuzak olmayan bir gelecekte, daha genig kapasiteli ve hizh iglemcili bilgisayarlarda bu egit simrlamalann sz konusu olmayacagi mit edilmektedir. Bu gereklegirse, byle bir algoritma Turing testinde bagarih olabilir. G1 AI savunuculanmn iddiasma gre algoritmay1, iglerlik kazanmas1 bag1msiz kilacaktir: Kendi duygulan ve bilinci olacaktir ve bylece bir us olacaktir. Ussal etkinliklerin bu erevede birbiriyle ve algoritmalarm zdeglegtirildiklerini herkes tartigmasiz kabul edebilir. zellikle, Amerikah felsefeci John Searle (1980, 1987), amaca uybir bilgisayarm Turing testinin basitlegtigun programlanmig rilmig versiyonlannda baanh olduguna dair rnekler vermekiglevinin hi bulunmadigma dair te, ancak yine de g1 kamtlar gstermektedir. Benzer bir rnek, Roger Schank'anlama'

20 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

tarafindan tasarimlanan

bir bilgisayar

programmaismarladi.

dayamla-

rak verilmektedir (Schank ve Abelson 1977). Programm amaci, 'Adabasit ykleri anlama yoluyla benzetigimi saglamaktir:

Hamburmm biri lokantaya girdi ve bir hamburger geldiginde yanmig ve sertlesmigti. Adam faturay1 demeger den, bahgig birakmadan fkeyle 1kip gitti.' kinci yk: 'Adaismarladi. Hamburmm biri lokantaya girdi ve bir hamburger ger geldiginde, ok hoguna gitti. Lokantadan 1karken faturay1 demeden nce garson kiza oka baheig verdi.' Oykleri ne lde denemek iin bilgisayara her bir ykde adaa1kmm hamburger yiyip yemedigi sorulur (her iki ykde de a belirtilmeyen olay). Byle basit yk ve soruya bilgisayar, ikinci yk ngilizce bilen bir insamn birinci yk iin yamtlar verebiyamtmdan temelde ayirt edilemiyen iin lir. Bylelikle bir makine, ok smirh anlamda bir Turing testinde bagarih olmug sayihr! Dikkate almamiz gereken soru, bu tr bir bagarmm bilgisabelki, programm kendisi adma- gerek bir anyar adma Searle'm bu soruya lama yetenegini yansitip yansitmadigidir. olumsuz yamti, onun 'in odasi' kavramim davet ediyor.. Searle, hergeyden nce, yklerin ngilizce degil diyelim inceanlatm eylemlerinin, zetilmasim ve bilgisayarm algoritmasimn rinde sembolleri bulunan bir komutlar dizisi seklinde verilin mesini ngrmektedir. Searle, btn iglemlerin, kilitli bir odahayal etmektedir. ykleri temsil eden da gereklegtirdigini semboller ve daha sonra sorular kk bir delikten ieri verilir. Digardan ieriye bagka hibir bilginin girmesine izin verilmez. sonra degerTm test materyali bu gekilde odaya verildikten lendirme sonulari dogra sekilde ve manuel yntemle siralanaSchank'm prograrak yine aym delikten odamn disma alrur. uygulanmasmdan ibaret olan bu iglem somimn algoritmasmm yamveya nucu ikacak olan, inceykye ince tidir. Searle, bir tek kelime bile incebilmedigini, yklerin konusu hakkmda, bu nedenle, en ufak bir fikri dahi olmadigim olagaika ifade etmektedir. Yine de Schank'm algoritmasmi uygulayarak (algoritma ile ilgili koturan iglemleri siras1yla ykleri kolayca mutlar kendisine ngilizce olarak verilmigti), bagarili olmugtur. Searle'm granlayabilecek bir inlikadar'anladigim' 'hayir' 'evet'-veya,

"evet"

"hay1r"

21

g

-samnm

Searle'i dgnrseniz hak vereceksiniz! Searle'm savma kargi ikanlar ok olmustur. Burada, nemli buldugum birkama deginecegim. Once, yukarida geen bir szck bile anlamama' deyiginin belki biraz yanhg ynlendirici oldugunu belirtmek istiyorum. Anlamamn, tek tek szcklerle'tek

uygulamak, gildir.in odasmda

nyla

ok gl bir grg- gudur: Bir algoritmayi bagaigleminin gereklegmesi demek dekilitli kalang ve tek szck incebilmeyen'anlama'

oldugu kadar szck biimleriyle de iligkisi vardir. Bu egit algouygulanmasi esnasmda, bireysel sembollerin pek obu sembo1n olugturulgunu gerek anlamlarun anlamaksizm, dugu biimlerden, desenlerden bir geyler ikarabilirsiniz. rnegin, hamburger kargihgi in harfi (eger byle bir harf varsa) yerine, diyelim bagka bir yiyecek olan mein'in semboln koyahm: ykler byle bir degigiklikten fazla etkilenmez. Bana yle geliyor ki, dogrusunu sylemek gerekirse, algoritmamn ayrmtilarma saplamp kahrsamt yklerin gerekten neyi anlatmak istediklerini anlayamazsunz (bu durumda hamburger yerimein'in kullam1masun bile nemsiz bulursunuz). ne kinci olarak deginmek istedigim nokta, olduka basit bir bilgisayar programmm bile, insanlarm kullandigi sembollerle uygulandigt takdirde son derece uzun ve sikici hale gelebilecegi gereginin gzardi edilmemesi gerektigidir (Ne de olsa bilgisayarlan byle iglemleri bizim adumza yapmalan iin kullanm1verdigi gekilde yor muyuz!). Searle, Schank'm algoritmasmi, gerekten uygulamis olsaydi, bir tek soruyu yamtlamak iin gnler, aylar veya yillar boyu sren siklet bir ige girigmis olacakti bu, bir felsefeci iin hi uygun olmazdi! Ancak, biz denemenin uygulanabilirligi ile degil ilkesi ile ilgilendigimiz iin, bu itirazi ciddi bir eleytiri olarak dikkate alm1yorum. Asil zorluk, insan beyninin karmapkhma oldugu eg karmapkhkta varsayllan bir bilgisayar programuun Turing testinden bagarryla gemesidir. Turing testini gemesi ngrlen bir programm son derece karmasik olmasi gerekir. Oysa, Searle'in progranniin bile o kadar ok mn, basit bir Turing sorusunu yamtlamak agamadan gemesi gerekir ki bir insamn normal yagam sresi ierisinde algoritmay1 elle uygalamasi mmkn degildir. Searle'm program1 gerekte var olmadigi iin bunu kamtlamak daritmalarin'chow 'chow-ki

22.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?'krizordur? Algoritmamn, ussal zellikleri yansitabilmesi iin tik' lde karmagikhga sahip olmas1 zorunludur. Belki bu kritik deger ylesine byktr ki, bu lde karmay1k olmayan hibir algoritma, Searle'm dgledigi gibi, herhangi bir insan tarafindan uygulamayla gereklegtirilemez. Bu zorlugun farkmda olan Searle, in odasma, yalmz kendisinin girmesinden vazgeerek, incebilmeyenlerden olugan bir ekip yerlegtirmeyi kabul etmigtir. Hatta, incesembollerden olugan verilerin olabildigince ok sayida saglanabilmesi iin tm Hindistan'1 test odasi olarak kullanmay1 ve (incebilenler di-

gmda!) tm Hindistan halkmi in sembollerini degerlendirmek grevlendirmeyi dglemigtir. Pratikte komik bir uygulaolsa da, ilke olarak komik degildir, nk sav aym savdir: ma degerlendirirSembolleri degerlendirenler yky anlamadan ler. Nitekim gl AI savma gre, yalmzca uygun algoritmaninzere

'anlama' ussal zelliklerinden yetenegini ortaya 1karmaya yeterlidir. Ancak gimdi bir bagka itirazla ember genilemeye baghyor. Hintliler bireyler olarak, bir insanm beyninin tmnden ok, beyindeki bireysel nronlara benzemiyor mu? Dgnme eylemi esnasmda beynin fiziksel etkinligini olugturan nronlarm, kiginin dgncelerini anladigun hi kimse iddia edemeyecegine gre Hintlilerin bireyler olarak in yklerineden bekleyelim? Searle bu soruyu, lkede ni anlamalarim oturanlardan hibirinin bireyler olarak anlamadigi bir yky lkenin, Hindistan'm kendisinin, anlamasmm grngteki anlamsizhma dikkat ekerek yamtlar. Bir lke, diye savunur, bir

uygalanmasi,

iginde' degildir ama iglevini yerine getirmelidir. ok daha az g1. Samrim Searle'm sasadece bir kigi oldugu zaman en gvi, algoritmay1 uygulayan l dzeye ula1yor. Bu durumda dikkatimizi, bir kiginin bir mrden daha az srede uygulayabilecegi dzeyde karmagik algoritmayla smirhyoraz. Searle'm savmm, kisinin algoritmay1 armdirilmig uygulay141 ile ilgili olarak, nesnellikten ve varhgi kiginin kendi bilinliligini herhangi bir gekilde etkilemiyen bir olasihgim tm gcyle savundugu kamsmda degitr lim. Ancak, sz konusu olasihm en azmdan gzardi edildigine dair grgne katihyorum. Searle'm savmm, sonuta tamamen bir galus birey olarak Bu sav, ncekinden

termostat

veya

bir otomobil gibi,'anlama'

'anlama

'anlama'.

23

ikna edici olmasa bile dikkate deger gerekelere dayandigim ierdigi kardgnyorum. Schank'm bilgisayar programmm magikhga benzer karmagikhga sahip algoritmalann, hangi grevleri stlenirlerse stlensinler, gerek anlay1ga sahip olamayacaklanmn olduka ikna edicidir. Aynea, byle bir gsterimi AI'm iddialannm aksine-, ne kadar karmagik gsterim olursa olsun hibir algoritmamn gerek anlama yetenegini tek bagma temsil edemeyeeegi konusunda bir fikir verir (ama daha fazlasim yapamaz). Grebildigim kadanyla, gl AI ile ilgili bagka ciddi zorluklar da bulunmaktadir. Gl AI iin, algoritma n plandadir. Algoritmanm, bir beyin, elektronik bir bilgisayar, btn bir Hindistan, arklardan ve diglilerden olugan mekanik bir cihaz olmasi fark veya su borulari sistemi tarafmdan uygulanmakta durum' iin nemli olan etmez. Temsil ettigi varsayilan algoritmamn mantik yapisidir; kendine zg fiziksel yapisi tmyle konu diguhr. Searle'm igaret ettigi gibi, bu durum, bir beraberinde getirmektedir. Dualizm, onyedinci tr yzy11a damgasmi vurmug olan felsefe ve matematiki Ren Descartes tarafmdan benimsenen felsefi bir teori olup ve olagan madde olarak iki ayn tr maddenin var oldugunu savuveya nas11 nur. Bu iki ayri trn birbirini etkileyip etkilemedigi etkiledigi bir konudur. Temel fikir tinsel geylerin maddeayn den olugmadigi ve maddeden bagimsiz var olabildigidir. Gl mantik yapisidir. Biraz nAI'm tinsel ierigi, bir algoritmanm fiziksel yapisi tamamiyle degindigim gibi, bir algoritmamn ce konunun digmdadir. Algoritma, fiziksel yapismdan tamamen sahiptir. olarak nesnellikten Bu annmig bir tr ayri tr bir varolusu ne kadar ciddiye almanuz gerektigini bir sonraki blmde aiklayacagim. Nesnellikten annmig algoritma, Platonik geregi ile ilgili genel soyut matematiksel nesnelerin konunun bir parasun olugturur. Simdilik genel konuyu bir bu tarafa birakarak, gl AI taraftarlanmn en azmdan algoritmalar aismdan gerekligi ciddiye ald1klanm, nk algoritmalann dgnme, hissetme, anlama ve bilinle ilgili algilamalanolugturduguna inandiklanm belirtmekle yetimn necegim. Bu olguda tuhaf bir ikilem, bir ironi ortaya 1klyor: Searle'm de ifade ettigi gibi, gl AI'm hareket noktasi insam-gl

'ussal

'dualizm'i

'tinsel'

'varoluga'

'maddesini'

24 e Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?-ki

gibidir bu, AI savunuagin bir dualizme dogru ynlendirir cularmm asla istemeyecekleri kendileriyle bagdagtinlmasim bir olgadur! Douglas Hofstadter'e Gl AI teorisinin yaraticilarmdan (1981)ait "Einstein'm Beyni ile Bir Sohbet" baghkh bir diyalogda, sz konusu ikilem belirginlegmektedir: Hofstadter, Albert

beyninin eksiksiz bir tanmum ieren, gln derebir kitap dgler. Sorulacak her soruya, Einstein hayattaymig gibi, Einstein tarafindan yamtlamyorevirerek, kitamuqcasma yamt almak iin, sadece sayfalanmEinstein'mcede byk boyutlarda,

izlemek yeterli olacaktir. Hofsszeg kugkusuz, son derece yersiz kullamlmigtir. nk,ilke olarak kitap, Turing ilkesinin iglevsel anlammda, gerek Einstein'm gln gekilde yavag-ekim versiyonudur. Bylece, g1 AI tarafindan amalandigi zere kitap, sanki Einstein'm kendisiymig gibi fakat belki son derece yavaglatilnug bir hizda (kitapsi-Einstein'm gzleri nnden dig dnya, komik derecede luzlandinlan bir sratle gesin diye) dgnecek, hissedecek, anlayacak, bilecektir. nesnelleytirilmesi olarak tasanmKitap, Einstein'm landigma gre pekl gerek Einstein olabilir. Ama gimdi yeni bir zorluk ikiyor kargmuza. Kitap hibir zaman a11mayabilir veya geregi arayan sayisiz grenci ve aragtirmacilar tarafmdan srekli kullamlabilir. Aradaki farki kitap nasil Belki, iindeki bilgiler rntgen ya da tomografi cihaziyla okunabildigi veya bagka bir teknolojik sihirbazhkla iin kitabm ailmasi gerekmeyecek. Einstein, kitap bu gekilde incelenirken mi roln oynamaya baglayacak? Iki kisi ayIn soruyu ayri zamanlarda sormaya kalkipirsa, rolne baglamasi iin iki kez st ste uyanlmig mi olacak? Yoksa iki ayn ve geici olarak farkh anlarda mi nyan almig olacak? Belki yalniz kitap degigtirildigi zaman rolnn farkma varacak? Ne de olsa, normal olarak, bir geyin farkma vardigimiz zaman, dig dnyazelliklerini hafife etkiledan, bellegimizi uyaran, usumuzun aktive edilbilgiler ahnz. Durum byleyse, algoritmalarm yen mesinden ok (veya ek olarak) ussal olaylarla bagdagtirilmasi gereken gey, algoritmalardaki (bakm igte, hafiza bankasmi algoritmamn bir parasi haline getiriyorum) degigiklikler (uygun'sadece' 'z'nn 'bilecek'?

bm sundugu ayrmtih komutlan tadter'in zenle belirttigi gibi,

25

degigiklikler) midir? Veya kitaps1-Einstein hi kimse veya hibir gey elini sremese, hi incelenmese bile kendi varhgima yine de farkmda olur mu? Hofstadter bu sorulardan bazilarma deginiyor ama ogunu yamtsiz birakiyor. Bir algoritmay1 aktive etmek veya fiziksel biimde nesnellegtirmek ne demektir? Bir algoritmanm degigtirilmesi ile bir algoritmamn elden ikarilarak yerine yenisinin kullamlmas1 arasmda fark var midir? Btn bunlarm, bizim bilinli olarak bir geyin farkmda olmamizla ne ilgisi olabilir? Okur, (kendisi bir yandagi olmadigi srece) samahgi aika grlen bygl AI le bir konuya niin bu kadar yer ayirdigimi merak edebilir. Ashnda bu konuyu sama bulmuyorum, temelde yanhg buluyorum! Gl AI mantigima gerisinde dikkate ahnmasi gerekli drt var, ve ben bunu aiklamaya ahgacagim. Bence, bazi bir degigtirilirse- bir lde ekicilik var, ve fikirlerde bunu da anlatmaya aheacagim. stelik,kammea, Searle ben tarafmdan dile getirilen aksi grg, bir lde paylagsam bile, iermektedir. bazi ciddi bilinmez1er ve grngte samahklar bugnn elektronik bilgisayarmm, gelistirilmig iglem Searle, hizi ve hafiza bankasma girig hiz1yla (buna paralel iglemle) ok usak olmayan bir gelecekte Turing testinden bagariyla geebilecegini, aika olmasa bile, kabul etmektedir. Gl AI'm (ve bilgisayar programlaridiger birok teorinin), rnekleriyiz' 'Beyin iddiasim kabule hazir grnmektedir. mn bir bilgisayardir kugkusuz. Hergey dijital bir bilgisayar dijital olduguna gre, beyin de yledir' grgne boyun egmektedir." Searle'a gre, insan beyninin (usa sahip olabilir) fonksiyonu ile savunuyor) elektronik bilgisayarm (usa sahip olamayacagim uygulamalari fonksiyonun arasmdaki fark, aym algoritmayi olasi bu ikisinden her birinin sadece maddi yapismdan kaynaklanmaktadir. Inandigi fakat aiklayamadigi nedenlerle, elekzihinsel etnesnelerin aksine, biyolojik nesne (beyin1er), tronik bilgive belirleyici zelliklerinden kinligini bosi'ne sahip olabilirler. Evrim srelerini yansitan yutlari digmda, biyolojik sistemlerin (gerekte bizler de bu sisgerektemlerde yer ahyoruz) ynelmigligi veya anlambilgisini legtirilebilen nesneler olarak ay1rt edilmelerini saglayan ne gibi zellikleri vardir? Bu iddia bende dogmatik bir say izlenimi ya-geregince

'hilimsel'

'bizler,

'ynelmiglik'

'anlam

'tarihsel'

26 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?uygulanmas1yla Bu sav, g1 AI'm, bir algoritmamn zelliginin dair savmyaratilabilecegine bilinli farkma varma olmayabilir! dan daha az dogmatik Kammea, Searle ve diger birok insan, bilgisayar bilimcileri tarafmdan yanhg ynlendirilmiglerdir. Ve, buna karg1hk bilgisayarcilar, fizikiler tarafmdan yanhg ynlendirilmigtir. (Yanhg ynlendirme fizikilerin kusuru degiL Onlar hergeyi bilmiyor ki!) 'Hergey dijital bir bilgisayardir' inanc1 gerekten yaygmlagBunun byle olmasma niin, ve belki de nasil, ma egilimindedir. olmadigent bu kitap kapsammda gstermek istiyorum. gerek

ratiyor.

DonammBilgisayarmakineyi

ve Yazahmolugturan,

biliminin dilinde donantm (hardware) szcg, baglantilar dahil, btn mekanik paralar (basih devreleri, transistrler, teller, manyetik bellek alam, vs.) iin kullamhr. Yazdtra (software) szcg ise bilgisayarm egityaz1hmmi ifade eder. Alan Turing'in nemli li programlarim, buluglarmdan birisi, mekanik aksamm belirli bir dzeyde karbenmagikhga ve esneklige ulagtirdigi herhangi bir makinenin, eegerde oldugudur. Egdezeri herhangi bir bagka makineyle A'ya B'ye zg bir yaz1hm ger kavrami, A ve B makinelerinde, verildiginde hassashkla igleme kobunu B makinesiymiqcesine gibi hassassanki A makinesiymig yacagi, B'ye verildigi zaman 'Hassashk' szhkla igleme koyacagi geklinde yorumlanmahdir. cgn, (evirici yaz1hm ykleridikten sonra yklenen) girdi kargihimda bilgisayarm fiili 1ktisi ile ilgili olarak kullamyoHer iki makinenin rum; 1kti iin gerekli sreyi kastetmiyorum. iglemleri iin gerekli bellek alam herhangi bir agamada tkenirse, manyetik teyp, diskler, makaralar, vs. geklinde bazi harici bog kaynagma (prensipte simrsiz) bagvurabilecegini de dikkate ahyorum. Gerekte, bir grevi yerine getirmek iin gerektirdigi sre farki, zerinde durulA ve B makinelerinin gereken bir konudur. Diyelim ki A, belirli bir grevi B'ye masi Veya bir bagka ggre bin kat daha hizh yerine getirebiliyor. revde B, A'dan bin kat daha hizhdir. Ayrica zamanlamalarm, kullamlan evirici yaz1hmlara bagh olarak byk lde degi'bellek'

27

gebilecegi unutulmamahdir. Tartigtigmuz konu, iglemlerini makul bir srede tamamlamak kaygisi ierisinde bu gibi pratik sonmlara ay1racak zamam olmayanlar iin bir tartigmasidir. Burada deginilen kavramlar, bir sonraki blmde aynntievrensel lanacaktir: A ve B rneklerinde sz edilen makineler, makineleridir. Turing Gerekte, tm modern genel-amah makineler, birer evrensel Turing makinesidir. Bu nedenle, tm genel-amah bilgisayarlar, yukandaki anlamda, birbiriyle egdegerdedir: Sonataki iglem hizi farklart ve bellek boyutuna iligkin olasi smirlamalar ilgi alanumzm digmda kaldigi srece, aralanndaki farklar tmyle yaz1hm kapsamma ahnabilir. Modern teknoloji, bilgisayarlann iglem luzur ve veri depolama kapasitelerini o denli geamalarm ligtirmigtir ki, ogunun normalde gerektirdigi hiz ve kapasiteye,* pratikteki kaygilarm hibiri herhangi bir simrlama getirmez ve bu nedenle bilgisayarlar arasmdaki egdegerlilik, pratik dzeyde de geerlidir. Grnge gre teorik ideallegtirilen bilgisayarlarla ilgili tmyle akademik teknoloji, tartigmalan, yaganumizi dogrudan etkileyen konulara dng"ilke" "gnlk"

trmgtr!kadarlyla g1 AI felsefesinin temelinde yatan nemli etkenlerden birisi, fiziksel bilgisayarlar arasmdaki en sz konusu egdegerliliktir. Donarama greli nemsiz (hatta belki tamamen nemsiz) gzyle bakihrken, yaz1hm, yani program yagamsal nem tagiyan malzeme olarak kabul veya algoritma, edilir. Ancak, kanunca, fizik bilimi aismdan nemli bagka etkenler de vardir. Bu etkenler hakkmda bazi kamtlar vermeye Anladigim ahgacagim. Bir insana kigisel kimligini veren nedir? Bedenini olugturan atomlar m1? Bu atomlari olugturan elektronlarm, protonlarm teki temel parac1klarm zel seimi mi? Bu sorulann olumve suz yamti ile ilgili en az iki neden vardir. Birincisi, herhangi srekli bir degigim yabir canh bedeni olugturan malzemenin gamasmdadir. Dogumdan sonra hibir yeni beyin hcresinin retilmedigi gergine kargm bu degigim, zellikle beyin hereleri iin geerlidir. Her canh hcredeki (beynin, her bir hcresi* Bu konuda, karmapkhk Blm'n sonuna bakunz.

teorisinin ve NP problemlerinin

tartigildigi IV.

28.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

gerekten, bedenlerimizdeki dahil) ok sayida atom tm maddedogumdan baglayarak birok kez yenilenmigtir, kinci neden, kuantum fiziginden kaynaklanmaktadir dogrusunu sylemek gerekirse, birinci nedenle tuhaf bir eligki iindedir! Kuantum mekanigine gre (bkz.VI. Blm,) herhangi iki elektronun tamamen zdeg olmasi zorunludur ve aym ilke, herhangi iki proton ve herhangi iki temel parac1k iin de geerlidir. Insan beynindeki bir elektronun yerine bir tugladaki elektron konulsa, sistem bir btn olarak, degigiklikten nceki sistemden, ay1rt edilemez!" Aym durum protonlar, atomlar, molekller vs. iin geerlidi