Vera Vratua1 Nauna polemikaUniverzitet u Beogradu, UDK: 316.342.2:316.644]:332.025.28(497.11)profesor u penziji 001.891:316.4(497.11)1989/2012(049.32) Primljeno: 30.01.2016. DOI: 10.2298/SOC1603467V
PRIVATIZACIJA I KLASNI INTERESI2
Privatization and class interests
APSTRAKT: Ovaj rad proverava hipotezu da postoji rastui sukob izmeu opadajue podrke temeljnoj vrednosti kapitalistikog naina proizvodnje privatnoj svojini i privatizaciji preostalog dravnog i drutvenog vlasnitva, javnih usluga, infrastrukture i prirodnih bogatstava meu veinom ispitanika u Srbiji, s jedne strane, i politike nametanja privatizacije domaih i meunarodnih drutvenih delatnika zainteresovanih za dovrenje privatizaciju, s druge. Osnovna metoda istraivanja je sekundarna analiza podataka koji se odnose na stavove ispitanika u Srbiji o privatnoj svojini i privatizaciji prikupljenih tokom anketa sprovedenih 1989/1990, 2003 i 2012 godine, u lokalnom i globalnom drutveno istorijskom kontekstu sistemske krize akumulacije kapitala u svetskim razmerama. Istraivanje pokazuje da su retkost i nedovoljna uporedivostanketnih podataka o stavovima prema privatnoj svojini i privatizaciji, kao i ignorisanje retkih nalaza od strane centara moi odluivanja, drutveno strukturisani protivrenim klasnim interesima domaih i meunarodnih drutvenih delatnika.U zakljuku autor predlae konstrukciju zajednikog jezgra istraivakog instrumenta za longitudinalno, na delanje usmereno uporedno istraivanje podrutvljavajuih alternativa privatizaciji i njenim destruktivnim posledicama u svim pod-sistemima drutvene delatnosti kako u bivim realno socijalistikim tako i u sadanjim realno kapitalistikim drutvima.KLJUNE REI: privatizacija, podrutvljavanje, klasni interesi, realni
socijalizam, realni kapitalizam, sistemska kriza akumulacije kapitala, na delanje usmereno istraivanje alternativa
ABSTRACT: This paper tests the hypothesis that there exists increasing clash between declining support to privatization of remaining state and social property, public services, infrastructure and natural resources among majority of respondents in Serbia, on the one hand, and the policy of imposition of privatization by domestic and international social actors interested in finalization of privatization, on the other.
1 [email protected] 2 Ovaj rad je podran od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnolokog razvoja Republike
Srbije (br. projekta 179035).
468 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N 3
The main method of research is secondary analysis of data pertaining to attitudes of representative samples of respondents in Serbia on private property and privatization gathered during surveys conducted in 1989, 2003. and 2012, in local and global social and historical context of accumulation of capital systemic crisis in global proportions.Research demonstrates that scarcity and insufficient comparability of survey data on attitudes towards private property and privatization, as well as ignoring of scarce findings by the decision making power centers, are socially structured by contradictory class interests of domestic and international social actors.In conclusion the author proposes the construction of a common core of a research instrument for longitudinal, on action oriented comparative research of socializing alternatives to privatization and its destructive effects in all sub-systems of social activity, in both former real socialist as well as in present real capitalist societies.KEY WORDS: privatization, socialization, class interests, real socialism, real
capitalism, systemic crisis of capital accumulation, action oriented research of alternatives
Uvod teorijsko metodoloki i vrednosni okvir istraivanja
Ovo istraivanje ima tri osnovna cilja.
Prvi cij istraivanja je da pokua da objasni i razume retkost i nedovoljnu uporedljivost podataka o ovom kljunom aspektu preobraaja odnosa izmeu ljudi povodom njihovog odnosa prema uslovima i sredstvima reprodukcije vlastitog i drutvenog ivota, protivrenim drutvenim interesima domaih i meunarodnih drutvenih delatnika koji zauzimaju suprotstavljena mesta u domaoj i meunarodnoj klasnoj podeli rada.
Drugi cilj istraivanja je da istakne da opadajua legitimnost privatizacije u Srbiji jeste u sukobu sa vladinom politikom ubrzavanja transformacije svojinskih proizvodnih odnosa nakon vaninstitucionalne promene vlasti 5. oktobra 2000. i eksplozivne manifestacije svetke sistemske krize akumulacije kapitala 2007/2008. godine.
Trei cilj ovog istraivanja je da predloi konstruisanje zajednikog jezgra istraivakog instrumenta radi omoguavanja uporedivog longitudinalnog i na delanje usmerenog istraivanja alternativa dominantnim proizvodnim odnosima koji reprodukuju odnose izrabljivanja i dominacije kako u bivim realno postojeim socijalistikim druvima, tako i u sadanjim realno postojeim kapitalistikim drutvima.
Istraivanje uticaja mesta pojedinih kateogrija ispitanika u klasnoj podeli rada na njihov stav prema privatnoj svojini i privatizaciji sprovedeno je putem sekundarne analize podataka prikupljenih tokom tri anketna istraivaka projekta. Prvi od njih je sproveo Konzorcijum jugoslovenskih instituta drutvenih nauka 1989/1990. godine na stratifikovanom uzorku 14438 odraslih graana Jugoslavije (KJIDN, 1989/90), neposredno pre izbijanja graanskog rata
Vera Vratua: Privatizacija i klasni interesi 469
tokom kojeg je ubrzana transformacija federalnih administrativnih jedinica u nezavisne drave, kao i smena samoprozvane integralno samoupravne dravno legitimizacijske ideologije, etniko nacionalnim legitimizacijskim ideologijama (Vratua, 1997). Druga anketa (South-East European Social Survey Project) je sprovedena 2003. godine, tri godine nakon vaninsitutcionalne smene na vlasti i promene modela privatizacije od preteno unutranje putem razprodaje deonica preduzea zaposlenima pod povoljnim uslovima, na preteno spoljanju privatizaciju putem aukcije i tendera. To je poetak perioda kratkotrajnog prividnog ili virtuelnog ekonomskog rasta, nominalno uveanog promenama u izraunavanju osnovnog makro-ekonomskog pokazatelja, nacionalnog dohotka umesto dotadanjeg bruto drutvenog proizvoda (Kovaevi, 2008). Trea anketa pod nazivom Izazovi nove drutvene integracije u Srbiji: Pojmovi i akteri sprovedena je 2012. godine, etiri godine nakon prskanja balona pekulativnog investiranja u nekretnine u SAD, sa ekspresnim irenjem posledica poveavanja nezaposlenosti i siromatva u svetskim razmerama (Stiglitz, s.a.).
Zajedniki imenitelj sve tri ankete predstavlja njihov teorijsko-metodoloki i vrednosno ideoloki okvir istraivanja, koji je osmislio Mladen Lazi, koordinator sve tri ankete (Lazi, ur. 2014: 27). Kljuni elemenat ovog okvira predstavlja sedmolani model klasne klasifikacije ispitanika, svodiv na petolani model (Lazic, 2000), koji je najdetaljnije predstavljen u knjizi ekajui kapitalizam (Lazi, 2011). Sedam klasa obuhvataju sledee kategorije: I. Vrh vie klase (profesionalni politiari vieg i srednjeg nivoa, direktori vieg i srednjeg nivoa krupnijih javnih i privatnih preduzea, krupni industrijski i poljoprivredni privatni preduzetnici; II. Nii direktori i srednji i sitni preduzetnici; III. Visoko obrazovani strunjaci; IV. Slubenici i tehniari sa srednjim obrazovanjem; V. Kvalifikovani i visoko kvalifikovani radnici; VI. Polukvalifikovani i nekvalifikovani radnici; VII. Sitni porodini poljoprivrednici. Redukcija na petolanu klasnu klasifikaciju se dobija spajanjem kategorija II i III u srednji sloj i kategorija V i VI u radniku klasu.
U ovom modelu klasne klasifikacije prepoznajemo kombinaciju neo-Veberijanske (Veber, M: 1976) konfliktne i relacione klasne varijante paradigme istraivanja drutvene strukturacije s jedne strane, te neo-Dirkemovske (Dirkem, E: 1893/1972) i neo-Parsonovske (Parsons, 1977) konsenzualne i gradualistike varijante paradigme istraivanja drutvene stratifikacije, s druge. Model Lazia se razlikuje od neo-Veberovskog Goldthorpovog modela klasifikacije (Goldthorpe, 1987: 1992) po tome to izriito pominje sloj krupnih privatnih preduzetnika u okviru vie klase i pokuava da je empirijski istrai. Konfliktna varijanta istraivake paradigme klie u smeru konsenzualne varijante najvie u delovima istraivanja u kojima Lazi i koatori insistiraju na vanosti i poeljnosti vrednosno-normativnog konsenzusa svih pripadnika drutva a naroito pripadnika srednje klase ili sloja drutvene hijerarhije (Vratua, 1995; Vratua, 2013). Sagledavajui manje obrazovane nie drutvene slojeve kao pre svega podlone da budu mobilisane za promenu od strane pripadnika drutvenih grupa koje tee da nametnu svoj vlastiti dominantni drutveni poloaj (Lazic, Cvejic, 2011: 280) i izraavajui zabrinutot zbog njihove podlonosti nedemokratskoj mobilizaciji (Lazi and Pei, 2013: 298), Lazi i koautori pokazuju da zajedniki teorijski i metodoloki imenitelj kako konfliktno relacione tako i konsenzualno gradualistike varijante istraivake paradigme drutvene
470 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N 3
strukturacije/stratifikcije, predstavlja neistorijsko tumaenje klasne podele rada kao hijerarhijske raspodele specijalizovanih i meuzavisnih radnih funkcija u okviru tehnike podele rada na one koji vre funkcionalno vie, srednje i nie uloge u drutvenoj podeli rada. S obzirom dauloge manje kvalifikovanog, zavisnog i rutinskog delanja i visoko kvalifikovanog, samostalnog i kreativnog miljenja za drutvenu reprodukciju nemaju podjednak znaaj, one su nuno i prema zasluzi nejednako nagraene (Kingsley and Moore, 1945). Implicitno se i kapitalistiki nain proizvodnje smatra venim, s obzirom da se kljuni pojam kapitala na neistorijski nain tumai kao stvar ili resurs, po uzoru na Burdijea (Bourdieu, 1986; Lazi, 1998:7678; Lazi, 2000).
Uprkos postojanja zajednike koordinacije i teorijsko-metodolokog i praktiko-politikog okvira sva tri anketna istraivanja, dakle povoljnih okolnosti za pri
