oyrat baskıları

8/8/2019 oyrat baskıları

http://slidepdf.com/reader/full/oyrat-baskilari 1/12

Fı rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi F ı rat University Journal of Social ScienceCilt: 17, Sayı : 2 Sayfa:329-340, ELAZIĞ-2007

RUSYA’NIN KIRGIZİSTAN’DAK İ KOLONİ SİYASETİ (1852-1917)

Colonial Policy in Kyrgyzstan of Russian (1852-1917)

Füsun KARA F ı rat Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Elazı ğ .

ÖZETRusya’nı n K ı rgı zistan’ı işgali 19. yüzyı lı n ortalar ı nda başlamı ş ve 1876 yı lı nda

K ı rgı zistan’ı n tamamı Rus İmparatorluğuna dahil edilmiştir. K ı rgı zistan Rus koloni siyasetinin

önemli bir alanı olmuştur, K ı rgı zistan’ı n en iyi topraklar ı Rus ve Slav göçmenlere verilmiştir. 19.yüzyı lı n sonlar ı na gelindiğinde ise bu bölgeye yerleşen Rus ve Ukraynalı lar ı n sayı sı artmı ştı r.

Biz bu çalı şmamı zda Rus imparatorluğunun koloni siyaseti hakk ı nda bazı tespitlerde bulunmaya çalı ştı k.

Anahtar Kelimeler: K ı rgı z, Koloni Siyaseti, Rus Göçmenler, Rusya.

ABSTRACTRussian conquest of the Kirgiz territory began in the mid-nineteenth century, and by 1876

they were absorbed into the Russian Empire. Kyrygzstan became a major area of Russian colonial policy with Russians and other Slavs given the best land to setlers. In the last decades of thenineteenth century, increasing numbers of Russian and Ukrainian settlers moved.

At this study, colonial policy in Kyrgyzstan of Russian Empı re (1852-1917), has beendrawn basicly.

Key Words: Kirghiz, Colonial Policy, Russsian Nomads, Russia.



F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (2)

GİR İŞ Tarihleri M.Ö. 201 yı lı na kadar giden ve ası rlarca varlı klar ı nı devam ettiren

K ı rgı zlar genellikle Orhun bölgesinde kurulan büyük Türk devletlerine bağlanmı şlardı r.K ı rgı z kelimesi ilk olarak M.S. VIII. yüzyı lda yazı lmı ş olan Orhun Yazı tlar ı ndageçmektedir. K ı rgı zlarla ilgili ilk bilgilere Çin kaynaklar ı nda rastlı yoruz. Bu kaynaklaragöre; K ı rgı zlar ı n anavatanı Güney Sibirya’da Yukar ı Yenisey havzası dı r. M.Ö.II-I.Yüzyı llarda Tanr ı Dağlar ı ile Tannu-Ola arası ndaki bölgede Kien-kun adı nda bağı msı z bir devlet kuran K ı rgı zlar bu devletin yı k ı lması yla siyasi hakimiyetlerini kaybedince,uzun yüzyı llar varlı klar ı nı göçebe olarak sürdürmüşlerdir. Bugün1 Issı k Göl havalisinde,Tekes, Talas ve Çu ı rmaklar ı nı n yukar ı taraflar ı nda, Altay, Pamir, Tanr ı Dağlar ı ndayaşayan K ı rgı z Türkleri VI. yüzyı lı n sonlar ı ndan itibaren Çinliler taraf ı ndan Hakas ismiile zikredilmiştir.1700’lü yı llarda Kalmuk, Cungar, Oyrat bask ı lar ı ndan dolayı Altay’lar ı nkuzeyindeki yerlerini terk ederek Tanr ı Dağlar ı na göç etmişler, daha sonra da bu bölgedekurulacak olan Hokand Hanlı ğı na bağlanmı şlardı r. XVIII. Yüzyı lı n başı nda HokandHanlı ğı ’nı n yönetimine giren K ı rgı zlar 2, bu hanlı kta nüfusun önemli bir k ı smı nı teşkilettikleri için, başta ordu olmak üzere, devletin çeşitli kurumlar ı nda söz sahibi olmuşlar,1876’da Hokand Hanlı ğı ortadan kaldı r ı ldı ktan sonra da3 Rus hakimiyetine girmek

zorunda kalmı şlardı r. Ruslar K ı rgı zlar ı hakimiyetleri altı na alı nca onlar ı daha önceyanlı şlı kla K ı rgı z adı nı verdikleri Kazaklardan ayı rt etmek için Kara-K ı rgı z olarak adlandı rmı şlardı r.

19. yüzyı lı n ikinci yar ı sı ve 20. yüzyı lı n başı nda, K ı rgı z halk ı birçok önemlideğişiklik yaparak, kontrolü sağlayan Çarlı k yönetimi altı nda yaşamak zorunda bı rak ı lmı ştı r. Bu çalı şmamı zda Çarlı k Rusya’sı nı n acı ması z bir şekilde yürüttüğü koloni politikası ve bunun K ı rgı z Türkleri üzerindeki etkisini değerlendirmeğe çalı şacağı z.

1. Rusya’nı n K ı rg ı zistan’da Uyguladı ğı İdari Politika

1 K ı rgı zlar ı n bugünkü yurtlar ı na ne zaman geldikleri hususunda Rus ve Batı lı araştı rmacı lar arası ndatartı şmalar vardı r. Bunlardan bazı lar ı K ı rgı zlar ı n Tanr ı Dağlar ı na XVI-XVII. yüzyı llarda gelmiş olduklar ı nı iddia etmişlerdir. Yine Arap coğrafyacı lar ı nı n eserlerinde K ı rgı zlar ı n bir k ı smı nı n Yenisey’deolduklar ı söylenirken, bir k ı smı nı n da X. yüzyı lda Tanr ı Dağlar ı nda olduklar ı zikredilmiştir. Buna kar şı lı k Reşideddin, Sibir’den bahsederken buranı n K ı rgı z bölgesinin kuzey doğusunda olduğunu söylemektedir.Reşideddin’in bu izahı na da dayanarak K ı rgı zlar ı n Tanr ı Dağlar ı mı ntı kası nı yurt tutmalar ı nı n kesin tarihiolarak Moğol istilası sonrası nı gösterebiliriz. Ayr ı ntı lı bilgi için bkz: Saadettin Gömeç,Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklar ı Tarihi, Ankara,1999,s.102-103.

2 Hokand Hanlı ğı nı n kurucusu Özbek Şahruh Beydir. Hanlı ğı n halk ı Özbek, K ı rgı z, K ı pçak ve Taciklerdenoluşmuştu.

3 W. Barthold, “ Khokand”, EI , vol:5, Leiden1986, s.29.

330



Rusya’nı n K ı rg ı zistan’daki Koloni Siyaseti (1852-1917)

Rusya’nı n Türkistan’da uyguladı ğı emperyalist politikada 1850-1860’lı yı llarda bölgeye gönderdiği elçilerin etkisi büyük olmuştur. Çünkü bu bölgedeki Rusemperyalizm politikası bu elçilerin vermiş olduklar ı bilgiler ve yönlendirmeler doğrultusunda gerçekleştirilmiştir 4. K ı rgı zistan bölgesine gönderilen elçiler, Rusya’nı n bir nevi öncü keşif birlikleri rolünü üstlenmişler idi.

Rusya’nı n K ı rgı zlar ı n yaşadı klar ı topraklar ı işgal etme hadisesi bir çı rpı da olmamı ş 1852 yı lı ndan başlayı p 24 yı llı k uzun bir zaman dilimi içerisinde gerçekleşmiştir 5. Rusordusu 1852 yı lı nda Hokand Hanlı ğı ’nı n Aral Gölü etraf ı ndaki Akmescit istihkamı nahücum ederek burayı işgal ettikten sonra6, 1854’te K ı rgı zlar ı n kuzeyinde bulunan Uzun-Ağaç, Bişkek ve Tokmak mevkilerini zapt etmiştir. 1861’de Issı k-Göl civar ı Ruslar ı neline geçmiş,1867’de K ı rgı zistan’ı n bir k ı smı Yedi-Su eyaletine dahil edilerek, Türkistanvilayetine bağlanmı ştı r; bir k ı smı ise, Sı r Derya ve Fergana Eyaletleri ile birleştirilmiştir.1876’da K ı rgı zistan’ı n güney k ı smı da Ruslar ı n idaresine girmiştir 7.

Hokand Hanlı ğı , Rusya taraf ı ndan ortadan kaldı r ı ldı ktan sonra, bugün K ı rgı zistantopraklar ı olarak tanı mladı ğı mı z alanlar ı n büyük bir k ı smı Türkistan Genel Valiliği adı altı nda oblast, uyezd ve volost8gibi farklı idari bölümlere ayr ı lmı ştı r. Rusya’nı n bölgedeuygulamı ş olduğu yeni idari düzen zaman içerisinde birçok kar ı şı klı ğı da beraberindegetirmiştir. Çünkü bu sistem geleneksel K ı rgı z düzenine ayk ı r ı ydı

9. Suni ayr ı m, volost

içinde bitmeyen iç mücadeleler ve savaşlar ı n sürüp gitmesi için kası tlı olarak ayarlanmı ştı r. Tüm Türkistan Türkleri üzerinde olduğu gibi K ı rgı z Türkleri üzerinde de böl, parçala, idare et taktiği uygulanmı ştı r.

4 Rusya K ı rgı zlar hakk ı ndaki ilk bilgileri I. Petro’nun 1722-1724 yı llar ı nda Cungar Hanlı ğı nı n Issı k gölkarargahı nda yaşayan elçisi, İvan Unkovskiy’den almı ştı . Bu ilk bilgide K ı rgı zlar ı n savaşçı bir halk olduğu yazı lmı ştı r. 1780 başlar ı nda Fergana ve Alayı tutsak gezgin Filip Efremov gezmiştir. O, GüneyK ı rgı zlar ı hakk ı nda bilgi vermiştir. Efremov, K ı rgı z ve Kazaklar ı n bazı farklı lı klar ı nı , yaşadı klar ı yerleri,ekonomisini, komşusu Hokand Hanlı ğı nı kitabı nda yazmı ştı r: S.İ. İlyasov, vd., İ storiya Kirgizskoy SSR,II. Kitap, Frunze,1986, s.484.

5 Bu konu hakk ı nda ayr ı ntı lı bilgi için bkz. Mehmet Saray,Modern K ı rg ı zistan’ ı n Do ğ u şu, Ankara,2004,s.41-77; Saadettin Gömeç,Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklar ı Tarihi, Ankara,1999, s.109-110; C.M.Malabaev, K ı rg ı z Mamleketinin Tar ı hı , Bişkek,1999, s.73-126; Baymirza Hayit,Türkistan DevletlerininMilli Mücadeleleri Tarihi, Ankara,1995,s.157; Alexandre Bennı gsen, “ Çarlı k ve Sovyet HakimiyetiAltı nda Türkler”,Türk Dünyası Ara şt ı rmalar ı Dergisi, S.41,İstanbul,1986,s.159.

6 Baymirza Hayit “ Akmescitte Kanlı Savaş”, Milli Türkistan, S.55, 1944, s.13-16.7 R. Rahmeti Arat, “K ı rgı zistan” İ slam Ansiklopedisi, C.6, Eskişehir,1997, s.739; C.M. Malaev, K ı rg ı z

Mamleketinin Tar ı hı , Bişkek,1999,s.95; Robert F. Bauman, “ Rusya’nı n Türk Bölgelerinde Yayı lması ”,(Çev: Nasuh Uslu),Türkler , C.8, Ankara,2002, s.581-582.

8 S. Begaliev,“ Basmaçestvo: Novı y Vzglyad”, K ı rg ı zı i K ı rgzstan: Opı t Novogo İ storiçeskogo Osmı sleniya, Bişkek,1994, s.109: oblast: vilayet, uyezd:kaza, volost: bucak.

9 S. İ. İlyasov, vd., İ storiya Kirgizskoy SSR, II. Kitap, Frunze 1986, s.103.

331




Çarlı k Rusya’sı sömürge altı ndaki yeni ülkelerin yönetilmesi için ayr ı bir kanunhazı rlamı ştı r. Kuzey K ı rgı zistan 11 Temmuz 1867’de kabul edilen “ VremennayaPolojeniya”nı n (Geçici Ahval) esası nda 1886’ya kadar yönetilmiştir. Güney K ı rgı zistanise 1873 yı lı nda Genel Vali Kaufman taraf ı ndan hazı rlanan “ polojeniya” (Ahval)esası nda yönetilmiştir. 1886 yı lı na gelindiğinde ise sömürge altı ndaki halklar ı n yönetimiiçin Türkistan Genel Valiliği taraf ı ndan yeni bir yasa hazı rlanmı ştı r. Bölgeler üzerindekiidari yönetmelik askeri nitelik taşı mı ştı r 10. Bu yürütme organlar ı nda uzun süre askeriyöneticiler vazife görmüştür. Ayr ı ca bölgeye gelen Rus göçmenler içinden seçilen veyaRusya’dan gelen sivil idareciler de yönetimde görev almı şlardı r. Rusya, bölgenin yerlihalk ı na güvenmediğinden dolayı uzun süre yerli halktan hiçbir ferde idari görevvermemiştir 11. Ancak sistem oluşturulduktan sonra kendilerine hizmet edebilecek bazı yerli idarecilere vazife verilmiştir. 1891 yı lı nda da Step İlini Yönetmek Hakk ı ndakiTüzük” gibi belgelere dayanarak K ı rgı z soylular ı n( manap) yönetim hakk ı nı ellerindenalmı ştı r 12. Aynı kanunla Rusya bölge topraklar ı nı devletleştirme ve buralara Rusgöçmenlerini yerleştirme yetkisini de ele almı ştı r 13.

Rusya, Türkistan Genel Valiliği vası tası yla K ı rgı zistan topraklar ı nı oluşturan Yedi-Su ilinin Bişkek, Prjevalskiy kazalar ı nı , Sı r Derya ilinin Oluya-Ata kazası nı , Ferganailinin Namangan, Çust, Andican, Oş, Margelan, Çimion, Hokant veİsfaniy kazalar ı nı

idare etmekte idi. 1880 yı lı nı n başı nda yeni bir idari düzenleme ile Fergana ilinin kazalar ı birleştirilmiş Hokant, Margelan, Namangan, Andican ve Oş adı nda yeni beş kaza teşkiledilmiştir. Görüldüğü üzere K ı rgı zistan’da Ruslar ı n iktidar ı sağlamlaştı kça yerli halklailgili Rus kanunlar ı da acı ması zlaşmaya başlamı ştı r.

1907 yı lı ndaki seçim kanunlar ı na göre Türkistan’ı n bütün halk ı kendi temsilcileriniDevlet Duma’sı na seçme hakk ı ndan mahrum edilmiştir. Türkistanlı lar ile birlikte K ı rgı zTürklerine de kendilerini yönetecek siyasi, idari ve medeni yeteneklere sahipolmadı klar ı nı ileri sürerek, seçme haklar ı ellerinden alı nmı ştı r. Zira sömürgeci Rusya içinK ı rgı z halk ı ilkel yabani bir halktı . Ruslar, 19. yüzyı l sonu ve 20. yüzyı lı n başlar ı nda

K ı

rgı

zlar için yabani ve dağlı

anlamı

na gelen “Dikokamennı

y Kirgiz”14

tabirinikullanmı şlardı r.Bu idari sistemin yanı sı ra Rusya diğer taraftan da askeri sömürge idaresine bağlı

10 Tı nçtı kbek Çorotekin, “ K ı rgı zistan Cumhuriyeti”,Türkler , C.19, Ankara,2002, s.249-250.11 Mehmet Saray,a.g.e., s.71.12 S. Begaliev,a.g.e., s.109.13 S. İlyasov vd., İ storiya Kirgizskoy SSR, II. Kitap, Frunze,1986, s.286.14 S. İlyasov vd.,a.g.e., s.286.

332




olarak bölge polis komiserliği oluşturmak suretiyle yerli halk ı kontrol altı nda tutmayaçalı şmı ştı r. Bölge polis komiserleri kaymakamlar ı n önerisi ve onayı ile atanı rken, ilçekaymakamlar ı ise Türkistan Genel Valisinin onayı ile görevlerine atanmı şlardı r. İdariatamalarda böyle bir yolun takip edilmesi, Rusya’nı n K ı rgı zistan’daki tüm idari birimlerikontrol altı nda tutması nı kolaylaştı rmı ştı r 15. Rusya, alı nan tüm bu idari tedbirlerin yanı sı ra K ı rgı z Türklerini itaat altı na almak amacı yla hakim olduğu bölgede etkili bir cezakurumlar ı sistemi oluşturmuştur. Bu oluşturulan ceza kurumlar ı sistemi ile Rusya her nekadar K ı rgı z Türklerinin huzurunu sağlamayı hedef edindiğini iddia etmişse de gerçekte bu kurumlar ı n amacı bölgedeki Türklerin yönetime itaat etmesini sağlamaktı . Herhangi bir başkaldı r ı esnası nda Rus Çarlı ğı nı n askeri garnizonlar ı ve Rus Kozak MüfrezeleriValiliğin emri ile silahlı silahsı z ayr ı mı yapmadan Rus çı karlar ı nı korumak amacı ylaacı ması zca halka saldı rmı şlardı r. Aynı zamanda Rus askeri garnizonlar ı çı kabilecek butür olaylara müdahale için bölgede konuşlandı r ı lmı ştı r.

Sömürge süresi boyunca hiçbir K ı rgı z bir uezdin başkanı olarak tayin edilmemiştir.Ruslar nahiye ve köy yöneticisi seçimlerinde devamlı olarak rejime sadı k birilerininseçilmesine özen göstermişlerdir. Halka sanki kendi yöneticilerini kendisi seçiyor görüntüsü verilmiş, 16 gerçekte ise, seçimi denetleyen ve seçim sonucunda adaylar ı tayineden yine Ruslar olmuştur.

2. Rusya’nı n K ı rg ı zistan’daki Koloni Siyaseti ve K ı rg ı z Topraklar ı nı İşgaliRusya, Türkistan’daki hakimiyetini sağlamak için askeri bask ı nı n yanı sı ra bölgede

kolonizasyon politikası 17 da takip etmiştir. Çarlı k Rusya’sı Türkistan’da uygulamı ş olduğu kolonizasyon siyaseti ile büyük bir bölümü Ruslardan ve diğer Slav milletlerindenoluşan binlerce insanı Türkistan’a yerleştirmiştir. Ruslar daha önceden Başkurdistan veKazakistan bölgesinde yapmı ş olduklar ı koloni siyasetini bu seferde K ı rgı z topraklar ı ndauygulamı şlardı r. Bu kolonizasyon siyasetinde takip edilen diğer bir politika da, RusKozaklar ı nı n kuzey K ı rgı zistan’daki en verimli K ı rgı z topraklar ı na yerleştirilmeleridir 18.Rusya devlet mülkiyetine alı nan topraklara göç ettirdikleri Ruslar ı yerleştirmiştir. Zaman

zaman K ı rgı zistan’a yönelik göç süreci kontrolden tamamen çı kmı ştı r. Devletin planlı olarak yaptı rdı ğı göçler dı şı nda izinsiz olarak gelip yerleşen Ruslar ı n sayı sı arttı kça

15 Toktorbek Ömürbekov, “Sömürge Döneminde K ı rgı zlar” ,Türkler,C.18, Ankara,2002, s.622.16 S. İlyasov vd.,a.g.e., s.102.17 G.J. Demko,The Russian Colonization of Kazakhstan 1896-1916,The Hauge-Paris, 1969, s.40.18 Mehmet Saray, a.g.e., s.71; Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yak ı n Tarihi, İstanbul,1981,

s.280; Çarlı k Rusya’sı nı n, Rus göçmenlerine dağı ttı ğı arazi 45 milyon hektar ı n üzerinde idi. Bkz.İ brahim Yark ı n,“Türkistan’da Rusya’nı n Sömürme Siyaseti”,Türk Kültürü, S.63, Ankara,1968, s.671

333




bölgedeki K ı rgı zlar ve Ruslar arası ndaki nüfus ve kültürel farklı lı klarda artmı ştı r.Keyfi göçler özellikle Rusya’daki Stolı pin toprak reformundan sonra fazlalaşmı ştı r.

Tüm Türkistan’da olduğu gibi K ı rgı zistan’da da Rus Coğrafya Cemiyeti ve Ruskeşifçileri ile başlayan Rus egemenliğinin temel dolgu maddesi her zaman Rus göçmenler olmuştur. K ı rgı zistan’a göç eden Ruslar farklı sosyal tabakalardan oluşmaktaydı . Bu göçeden insanlar ı n amaçlar ı K ı rgı zistan’daki verimli topraklara sahip olarak zenginleşmek ve bu topraklar ı kendilerine ait bir vatan haline getirmekti. Her ne kadar Ruslar uyguladı klar ı kolonizasyon siyasetiniİngiltere’nin de Hindistan’da uyguladı ğı nı iddia etmişlerse dehiçbir zaman için İngiltere’den Hindistan’a göç eden insanlar ı n sayı sı çok fazlaolmamı ştı r. Ayr ı ca İngiltere’den Hindistan’a göç edenler idari ve askeri görevlerdeçalı şmak için geçici olarak gelmişlerdi. Ancak Rusya’dan Türkistan’a göç edenler ise bilinçli bir şekilde Orta Rusya ve Ukrayna’dan yerleşme amacı yla gelmişlerdir. Rusya butür göçleri teşvik etmek amacı yla da Rus çiftçilerine her türlü yardı mı yapmı ştı r 19.

K ı rgı z topraklar ı na yerleşmek amacı yla gelen göçmenler ilk olarak; 1868 yı lı ndaYedisu ilinde yerleşmişlerdir. Ruslar ı n K ı rgı z topraklar ı na daha geniş çapta göçmenyerleştirme siyaseti 1870’li yı llar ı n sonlar ı nda olmuştur. 1800’lü yı llar ı n sonlar ı nagelindiğinde, Burulday, Kulanak, Nikolayevskoe, Tokmak ve diğerlerinin yer aldı ğı Bişkek ve Prievalsk kasabalar ı nda birçok Rus köyü kurulmuştur. Bu bölgedeki

göçmenlerin sayı sı yaklaşı k olarak 15.100’e ulaşmı ştı r. Bölgeye göç eden Ruslar, toplamnüfusun yüzde 4.82’sini oluşturmakta idiler. Rusya, bölgeye göçmen yerleştirmesiyasetini 1890’lı yı llarda da devam ettirerek, Oş ve Andican kasabalar ı nda Rus yerleşimsahalar ı kurmuştur. Bu sahalara gelip yerleşen Ruslar ı n sayı sı 1897 tarihinde 20.000’eulaşmı ştı r. Ayr ı ca Rus göçmenlerden başka yaklaşı k 500 Alman Rusyanı n Samara veStavropol vilayetlerine yerleşmişlerdir 20.

19. yüzyı lı n sonunda bölgenin etnik bak ı mdan nüfus dağı lı mı na baktı ğı mı zda 1897nüfus sayı mı na göre Yedisu ilinde yaklaşı k 233.700, Semerkant illerinde de 373.000K ı rgı z Türkü yaşamakta idi. Aynı yı l bölgedeki Rus ve Ukraynalı lar ı n toplam sayı sı ise

yaklaşı

k olarak 30.000 civar ı

ndaydı21

.İkinci büyük göçmen ak ı nı 1905-1910 yı llar ı arası ndaki tar ı m reformlar ı nı nyapı ldı ğı dönemde gerçekleştirilmiştir. Rus Hükümeti 1905 yı lı ndan itibaren Rusya’dan

19Rafis Abazov, “Çarlı k Yönetimi Altı nda K ı rgı zlar”, Türkler , C.18, Ankara,2002, s.610.20 T. Çoroev, “ K ı rg ı zstan Koloniya” K ı rg ı zı i K ı rgzstan: Opı t novogo istoriçeskogo Osmı sleniya,

Bişkek,1994, s.112.21 Rafis Abazov,a.g.m., s.610.

334




göç ederek K ı rgı z topraklar ı na yerleştirilenler için bir “ Yeni Gelenler İdaresi”oluşturmuştur 22. Yapı lan bazı tahminlere göre 1897-1914 yı llar ı arası nda Orta Asya veSibiryadan bugünkü K ı rgı zistan topraklar ı na 73.000 göçmen gelip yerleşmiştir. Ruslar ı n bölgeye yerleşmeleri ile Hokand Hanlı ğı dönemindeki küçük Hokand kaleleri artı k büyük oranda kar ı şı k nüfusun bulunduğu şehirler haline gelmiştir. Çüy, Talas ve Isı k Gölvadilerinde yaşayan K ı rgı zlar ı n ellerinden alı nan topraklarda yeni Rus köylerikurulmuştur 23. Bölgeye yerleşen Rus göçmen çiftçileri keyfi hareket ederek, K ı rgı ztopraklar ı nı zor kullanarak ele geçirmişlerdir. K ı rgı zlar ı zor duruma düşüren buzorbalı klar, Rus Göçmen İdaresi taraf ı ndan önlenmediği gibi tam tersine bu tür hareketler devamlı desteklenmiştir.24K ı rgı zlar ı n sulamaya elverişli topraklar ı nı alma işiK ı rgı zistan’ı n güneyinde Oş ve ona yak ı n uezdlerde de aktif bir şekilde devam etmiştir.1913 yı lı nda K ı rgı zlar ı n Andican taraf ı ndaki 790.000 desyatin toprağı na elkonulmuştur 25.

K ı rgı z topraklar ı na yerleştirilen göçmen sayı sı her yı l artarak devam etmiştir. 1913yı lı na gelindiğinde Yedisu, Fergana, Sı rderya, ve Semerkand illerinde yaklaşı k 770.100K ı rgı z Türkü yaşamaktaydı . Bu arada aynı bölgelerdeki Rus ve Ukraynalı lar ı n nüfusu122.000’e ulaşmı ştı r 26.

1916 yı lı na gelindiğinde Rus göçmenleri ülkenin bütün ekilebilen topraklar ı nı n %

58.6 sı na sahip olmuşlardı r. Böylece her bir Rus göçmen çiftçinin payı na 3.17desyatin27

,yerli halka ise ancak 0.21 desyatin ekilebilir toprak alanı düşmüştür 28. 1916’da Karakoluezdinin%21.1’ini oluşturan Rus halk ı ziraate elverişli bütün topraklar ı n %67.3’ünüellerine almı şlardı r. Nüfusun %38.1’ini oluşturan Rus göçmenleri Bişkek’in ziraateelverişli topraklar ı nı n ise %57.3’üne sahiptiler 29. Bu sayı lardan da anlaşı lacağı üzere Rusgöçmenlerin topraklar ı elde etmeye başlaması yazlı k, güzlük ve k ı şlak otlak alanlar ı nı nher geçen gün azalması na neden olmuştur. Yerli halk ı n her bir çadı r ı na 30dan 60desyatine kadar toprak ayr ı lmı ştı . Sonra, volosttaki bütün yaşayanlar ı n toprağı ayr ı lı p gerikalanı boş toprak olarak değerlendirilmiştir. En verimli topraklar boş olarak

kaydedilmiştir. Rus köylerinde ise durum tamamen farklı

lı

k arz etmekte idi: Ailenin her 22 Mehmet Saray,a.g.e., s.81.23 S. İ. İlyasova.g.e., s.108:Santaş, Kası k, Belogorskoe isimli köyler peş peşe oluşmuştur.24 C. Abdı rahmanov,“ K ı rgı zdardı n 1916-cı ldagı Kötörülüşü Cönündö” K ı rg ı zdar , Bişkek,1991, s.375.25 T. Çoroev, a.g.m., s.112.26 Rafis Abazov,a.g.m., s.s.610-611.27 Toprak Ölçüsü = 2.7 hektar.28 T. Çoroev, a.g.m., s.112.29 C. Abdı rahmanov,a.g.m.,s.375.

335




ferdine 30 desyatin, yani bir aileye 100 150 desyatin toprak verilmişti. K ı rgı zlar tar ı malanlar ı nda en az haklara sahip olan halk konumuna düşürülmüştür 30. K ı rgı zlar ı nellerindeki topraklar ı n zorla alı nması nı n bir başka etkisi de büyük baş hayvanlar ı noranı ndaki azalmayla yaşanmı ştı r. K ı rgı zlar eskisi gibi geniş otlaklarda hayvanyaylayamadı klar ı için küçükbaş hayvanlar ı beslemeye başlamı şlardı r. Çünkü yüksek dağlı topraklarda ancak koyunlara bakabilirlerdi. Böylece hayvan sayı sı 2 katazalm

r daha daarttı r ı l ştür 33.

çlayan K ı rgı z Türkleri ile Rus göçmenler arası ndaki ilişkiler hiçbir zaman

ı ştı r 31.Ruslar, işgal ettikleri K ı rgı zistan’ı n verimli topraklar ı nı Türklerin ellerinden

almakla yetinmemiş onlara ağı r bir vergi yükü de getirmiştir 32. Rus yönetimi, K ı rgı zlar ı nelindeki arazi az verimli veya çorak da olsa tar ı mla uğraşan K ı rgı zlardan iki çeşit vergitalep etmiştir ki, bunlara “haraç” ve “tanap” adı verilmiştir. Ekilen topraklardan haraç adı altı nda yetiştirilen ürünün %10’u alı nmı ştı r. Bağ ve bahçelerden yetişen meyve vesebzelerden ise “tanap” adı altı nda ürünün %10’nu ile 20 si arası nda bir k ı smı vergiolarak alı nmı ştı r. Hayvancı lı kla uğraşan K ı rgı zlardan ise çadı r, yani aile başı na 1.5 ile 4rublelik vergi alı nmı ştı r Yı llar geçtikçe K ı rgı z halk ı ndan alı nan bu vergile

arak, sonunda K ı rgı z halk ı perişan duruma düşürülmü

3. Rus Göçmenlerle K ı rg ı zlar Aras ı ndaki ilişkilerRusya’nı n göç ve toprak politikası sonucunda K ı rgı z Türkleri yoklukla burun

buruna yaşamak zorunda bı rak ı lmı ştı r. K ı rgı zlar ı n topraklar ı nı n ellerinden alı nması ,onlar ı n sadece yaylak ve k ı şlak sistemi gibi geleneksel göç düzenini ve göç ettiğiyollar ı nı bozmakla kalmamı ş, aynı zamanda yerli halk öz vatanı ndan fiilen kovulmadurumuna düşmüştür. Ruslar ı , sosyal eşitsizlik, artan yoksulluk, topraklar ı nı n ve çayı rlı k alanlar ı nı n kaybı ile su

iyi olmamı ştı r.Çarlı ğı n, Türklere nefret duygusuyla terbiye ettiği göçmen Ruslar hiçbir zaman

yerli halk ile insani ilişkiler kuramamı şlardı r. Bölgeye gelen Rus çiftçiler K ı rgı z halk ı nı nelinden toprağı nı almı ş olduklar ı gibi onlara zulmedici davranı şlarda bulunmuşlardı r 34.

Bu durumu Yedisu bölgesinin Savaş Valisi General Folbaum; “ gelenler ile yerli halk arası ndaki düşmanca ilişkiler artı k sı radan bir görünüm halini almı ştı ”35 cümlesi ile

30 S. İ. İlyasov, a.g.e., s.328.31 C.M. Malabaev, K ı rg ı z Mamleketinin Tar ı hı , Bişkek,1999, s.120.32 S. M: Wı llı ams“Taxatı on ı n Tsar ı st Central Ası a” Central Ası an Review,Vol.IX, No.4, 1961, s.51.33 Mehmet Saray,a.g.e., s.72.34 C. Abdı rahmanov,a.g.m., s.374.35 Daniel Brower,Turkestan And The Fate Of The Russı an Empı re, New York, 2003,s.147.

336




açı kça dile getirmiştir. Ortaya çı kan rahatsı zlı ğı n ilk işareti 1898 yı lı ndaki Andicanayaklanması 36 olmuştur. Bu ayaklanmanı n bastı r ı lması ndan sonra, silahlı küçük K ı rgı z birlikleri aralı klı olarak bazı Rus yerleşimlerine ve yöneticilerine pusu kurmaya devametmişti. Ancak en güçlü koloni kar şı tı fikirleri ortaya çı karan ayaklanma 1916’dakiTürkis

rla aldı lar”38 sözleri K ı rgı z halk ı nı n çekmiş olduğu eziyetleri gözler önüneserme

tan Milli Ayaklanması olmuştur.Rus çiftçiler ile K ı rgı zlar arası ndaki ilişkilerde adaletli bir uygulamadan söz etmek

mümkün olmamı ştı r. Yedisu’daki göçmen bölgesinin tar ı m uzmanı V. Vorotnikovmerkeze gönderdiği raporunda Çüy bölgesiyle ilgili olarak “ Ruslar, K ı rgı zlara tesisedilmiş k ı şlaklar ı yonca vererek satı n almı ştı . Durumu iyi olanlar k ı şlaklar için verilenleri paraya çevirerek ancak 1-2 som ödediler: pek çok Rus ise hiçbir şey ödemeden, hiçkimseden izin almadan k ı şlaklara sahip oldular”37 demiştir. K ı rgı zistan’ı n kuzeyine ait buörneğin benzerleri her yerde yaşanmı ştı r. Sı rderya bölgesindeki göçmen Ruslar ı n memuruP. R ı lov’un “1900’lü yı llar ı n başı na doğru Rus yönetimi, göçmen Ruslar ı yerleştirmek için bütün işe yarar topraklar ı bitirdi. Bu yüzden Ruslar ı n yerleşmesi K ı rgı zlardan zorla bası p almaşekline dönüştü. Andican’ı n Kögart Vadisinde olduğu gibi, göçmen Ruslar büyük toplar ı yla K ı rgı zlar ı yaşadı klar ı topraklardan sürüp çı kardı lar. Hayvanlar ı nı vemülklerini zo

ktedir.

Tüm bu sı k ı ntı lara rağmen K ı rgı zlar haklar ı nı arayacak imkandan mahrum bı rak ı lmı ştı r. Bazı lar ı cesaret edip uezd başkanı na hatta valiye başvurmaya kalktı klar ı ndaya kovulmuşlar ya da hiç yaklaştı r ı lmamı şlardı r. Bayalı Isakeoğlu “1916 yı lı ” adlı makalesinde hapse atı lan bir K ı rgı zı n mektubunu bu konuya örnek göstermektedir:Mektupta, “Şikayet verilecek yer yok. Çünkü kimse K ı rgı zlar ı n şikayetine bakmı yor, buda yetmezmiş gibi bazı boluş ve aksakallar ı mı z seçim ve oy uğruna K ı rgı z halk ı nı ndüşüncesini, canı nı , hayatı nı ve dileğini unutmakta. Kendi çı karlar ı nı ön planakoyuyorlar. Aksakallar için hiçbir toplumun işi, dileği yok. Onlar ı n düşüncesine göre Rus başkanlar ı na kar şı çı kanlar salak”39 denilmektedir. 1916 Yı lı nı n yaz aylar ı nda başlayan

ve K ı

rgı

zistan ile birlikte tüm Türkistanı

kapsayan büyük halk isyanı

nı

n arka planı

ndaRus sömürge siyaseti yatmakta idi. Bu isyan bir anlamda Birinci Dünya Savaşı ’nı n yol

36 E. Federov, Orta Asyada Milli İ nk ı labi Hareket Tarihi, Taşkent,1925, s.122; Hisao Kamatsu,“ AndicanAyaklanması ve İşan” X. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler , 822-26 Eylül1986) C.III,Ankara,1986, s.911.

37 C. Abdı rahmanov , a.g.m., s.375.38 S.İ. İlyasov , a.g.e., s.100.39 B. Isake,“ 1916-cı l”, Ürkün, Bişkek,1993, s.109.

337






yı llar ı n sonlar ı ndan itibaren başlamı ştı r. İşgalden sonra, Rus köylüleri özellikle topraksı zRuslar, K ı rgı zistan’ı n verimli topraklar ı na gönderilmiş ve onlar ı n belirli noktalardakoloni oluşturmalar ı na imkan verilmiştir. Bunlar geldikleri yerde efendi olmuşlar, yerlihalk ı çok düşük ücretle çalı ştı rmı şlardı r. Bunun sonucunda K ı rgı zistan’da yaşayan K ı rgı zTürkle

lmuştur. Bu şartlar altı nda

almamı ş, aynı zamanda yerli halk öz

vatanı

çiler Rusya’nı n aşı lamı ş olduğu bu duygudan dolayı , K ı rgı zlara tavı r almı şlardı r.

ri zor bir durumla kar şı kar şı ya kalmı ştı r.Rus köylülerinin göçü özellikle 1905 Rus ihtilalinin ardı ndan Stolypin’in tar ı m

reformunun (1906-1917) yürürlüğe girdiği sı rada artmı ştı r. Bu reformdan sonra fakir K ı rgı z köylüleri topraklar ı nı sattı ktan sonra toptan göç etmişlerdir. Topraklara elkonulmuş olması , K ı rgı z otlaklar ı nı n sayı sı nı n oldukça düşmesine sebep olmuş vegöçebelerin esas geçim kaynağı olan sı ğı r sayı sı nda belirgin bir azalma olmuş, bu durumise K ı rgı z Türklerinin yaşam standardı nda ciddi bir düşüşe neden o

K ı rgı zlar komşu ülkelere bilhassa Çin’e göçe zorlanmı şlardı r.K ı rgı zlar ı n kar şı kar şı ya kaldı klar ı geleneksel düzenden uzaklaşan yeni toplumsal

düzen ve bu yeni yapı lanma büyük ölçüde büyük bir değişimi dayatmanı n da ötesinegiderek, halk ı n bire bir yaşamlar ı nı etkileyecek hale gelmiştir. Toplumsal hayatı n her boyutunda bu yeni hayat tarzı , yani Rus mantalitesi hakim olmaya başlamı ştı r. K ı rgı zlar ı ntopraklar ı nı n ellerinden alı nması , onlar ı n sadece yaylak ve k ı şlak sistemi gibi gelenekselgöç düzenini ve göç etiği yollar ı nı bozmakla k

ndan fiilen kovulma durumuna düşmüştür.Çarlı k Rusya’sı nı n uygulamı ş olduğu göç ve toprak politikası ndan dolayı K ı rgı z

Türkleri ile göçmen Ruslar arası nda devamlı anlaşmazlı klar çı kmı ştı r. Ruslar ı ngöçmenlere Türklerden nefret etme duygusunu aşı ladı klar ı ndan, bölgeye gelengöçmenler K ı rgı zlarla sosyal, ekonomik ilişkiler kuramamı şlardı r. Bölgeye yerleşengöçmen çift

339




KAYNAKLAR Abazov, Rafis, “ Çarlı k Yönetimi Altı nda K ı rgı zlar”, (Çev: Özgür Çı narlı - Ahmet Karan),

Türkler , C., “K ı rgı zdardı n 1916-cı ldagı Kötörülüşü Cönündö”, K ı rg ı zdar , Bişkek,

1991, sEskişehir,1997, s.735-741.

usya’nı n Türk Bölgelerinde Yayı lması ”, (Çev: Nasuh Uslu),Türkler ,C.8, A

ovı y Vzglyad”, K ı rg ı zı i K ı rgzstan: Opı t Novogo İ storiç

oniya K ı rg ı zı i K ı rgzstan: Opı t novogo istoriçeskogoOsmı sl

Hauge-Paris, 1969.

44, s.13-16.5.

itap, Frunze 1986.

ürbekov, Toktorbek,“Sömürge Döneminde K ı rgı zlar” , Türkler , C.18, Ankara,2002,616-62

4.

M., “Taxatı on ı n Tsar ı st Central Ası a” Central Ası an Review, Vol.IX, No.4,1961, s.51.-66.

, C.18, Ankara, 2002, s.607-615.Abdı rahmanov.374-380.Arat, R. Rahmeti, “K ı rgı zistan”, İ slam Ansiklopedisi, C.6,Barthold, W.,“ Khokand”, EI , vol:5, Leiden1986, s.29.Robert F. Bauman, “ R nkara,2002,s.577-587.

Begaliev, S. Basmaçestvo: N eskogo Osmı sleniya, Bişkek,1994.

Brower, Daniel,Turkestan And The Fate Of The Russı an Empı re, New York, 2003.Çoroev, T., K ı rg ı zstan Kol

eniya, Bişkek,1994, s.110-120.Çorotekin, Tı nçtı kbek, “ K ı rgı zistan Cumhuriyeti”,Türkler , C.19, Ankara,2002, s.249-260.Demko, G.J.,The Russian Colonization of Kazakhstan 1896-1916 , TheFederov, E.,Orta Asyada Milli İ nk ı labi Hareket Tarihi, Taşkent,1925.Gömeç, Saadettin,Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklar ı Tarihi, Ankara,1992.Hayit, Baymirza, “ Akmescitte Kanlı Savaş”, Milli Türkistan, S.55, 19Hayit, Baymirza,Türkistan Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara,199İlyasov, S.İ.vd., İ storiya Kirgizskoy SSR, II. K Isake, B.,“ 1916-cı l”, Ürkün, Bişkek,1993.Malabaev, C.M., K ı rg ı z Mamleketinin Tar ı hı , Bişkek,1999.Öm7.Saray, Mehmet,Modern K ı rg ı zistanı n Do ğ u şu, Ankara,2004

Sokol, E.D.,The Revolt of 1916 in Russia Central Asia, Baltimore,1954, s.56-6Togan, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yak ı n Tarihi, İstanbul,1981.Wı llı ams, S.

340

Documents

oyrat baskıları