Ornements in Turkish Maqam Music Concerning to Fasil

7/28/2019 Ornements in Turkish Maqam Music Concerning to Fasil

1/101

STANBUL TEKNK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

FASIL ARKICILII AISINDANTRK MAKAM MZNDE SSLEMELER

SANATTA YETERLK TEZ

Nesibe zgl ZBLEN404003001

Anasanat Dal

: Temel BilimlerProgram: Trk Sanat Mzii

Ocak 2007


2/101

STANBUL TEKNK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS


SANATTA YETERLK TEZ

Nesibe zgl ZBLEN404003001

Tezin Enstitye Verildii Tarih: 25 Aralk 2006Tezin Savunulduu Tarih: 19 Ocak 2006

Tez Dan

man

: Do. Nermin KAYGUSUZ (T)E Danman : Prof. Ruhi AYANGL (YT)

Dier Jri yeleri: Yrd. Do. erife Gvenolu (T)

Yrd. Do. Eylem Arca (YT)

r. Gr. Zeynep Barut (T)

Ocak 2007


3/101

ii

NSZ

Fasl arkcl Asndan Trk Makam Mziinde Sslemeler konulu tez almas,bireysel yaratcln asletine ve bal olunan icr ekolnn sorumluluuna daimasahip kan mzisyenin icrs srasnda gerekletirdii; melodik rg ve motiflerizenginletirmede bavurulan ssleme biimlerinin ortaya karlmasna rnekoluturma yolunda bir balang olarak hazrlanmtr.

Mziin tarihsel geliim ve deiiminin tespiti a

s

ndan nem ta

yan kay

trneklerinin zmlemesinin yaplmas, Trk Makam Mziinde yeni saylabilecekmzikbilim alt balklarnn belirlenmesi ile slp analizi almalarna nemlilde katk salayacaktr. Bylece Trk Makam Mziinin bilimsel ve estetikynnn aa karlmas ile bu alan bilgilerinin kuramsallatrlmas yolunda,almamzn bir adm olaca dnlmektedir.

Bu almay neren ve tezin e danmanl yrten hocam sayn Prof. RuhiAyangile, ses kayt arivini kullanmma aan sadnvis sayn Cemal nlye, notayazmnda yardmlar iin kemenevi sayn Aslhan Eruzun zel, kemenevi saynBinnaz elike ve kanuni sayn Didem Dermene, sayn Glin zkiiye ve

danmanm sayn Do. Nermin Kaygusuza teekkrlerimi sunarm.

Nesibe zgl ZBLENOcak 2007


4/101

iii

NDEKLER..........................................................................................................iii

KISALTMALAR........................................................................................................v

EKL LSTES.........................................................................................................vi

SEMBOL LSTES....................................................................................................ixZET...........................................................................................................................x

SUMMARY................................................................................................................xi

1. GR.......................................................................................................................1

2. TRK MAKAM MZNDE SSLEME.......................................................7

3. SSLEME ELEMANLARINA GENEL BAKI.............................................11

3.1. arpma Ailesi...................................................................................................12

3.1.1. BelirsizApojiyatr ....................................................................................133.1.2. Uzun Apojiyatr..........................................................................................143.1.3. Ksa Apojiyatr............................................................................................153.1.4. Yazlmam / Geleneksel Apojiyatr...........................................................163.1.5. ift Apojiyatr.............................................................................................163.1.6. Glissando......................................................................................................173.1.7. Portamento.................................................................................................173.1.8. Geit Apojiyatr..........................................................................................18

3.2. Titreim Ailesi...........................................................................................19

3.2.1.Tremolo................................................................................................193.2.2.Vibrato.........................................................................................................203.2.3.Tril...............................................................................................................21 3.2.4. Mordan........................................................................................................23

3.3. Paylatrma Ailesi.....................................................................................24

3.3.1. Gei Notas................................................................................................253.3.2. Deitirme Notalar................................................................................... 26

3.3.2.1. Cadent...................................................................................................26

3.3.2.2. Plainte....................................................................................................273.3.3. Dn eitleri............................................................................................27

3.3.3.1 Melismatik Gruplar ve Grupetto.............................................................27

3.3.3.2 Krk Notalar...........................................................................................29


5/101

iv

3.4. Dier Sslemeler...............................................................................................29

3.4.1. Falsetto atlamal oktav aralklar...................................................................29

3.4.2. Kesik Okuyu Staccato........................................................................293.4.3. Rubato......................................................................................................30

3.4.4. Serbest ksm................................................................................................30

3.4.5. Stapo........................................................................................................31

3.4.6. Subito................................................................................................................313.4.7. Sus iaretlerinin nota ile doldurulmas ya da tersi....................................31

3.4.8.Vakfe .......................................................................................................32

3.4.9.Vurgu.....................................................................................................32

3.4.10. Recitative...................................................................................................33

3.4.11. Notaya Gre Ritmik / Melodik Yap

da Sadeleme....................................33

4. ESER ANALZLER..........................................................................................35

4.1. Nihavend ark Ahteri Dkn Garibi.........................................................35

4.2. Muhayyerkrdi ark Akam Yine Glgen.................................................38

4.3. Sultaniyegah ark Al Sazn Sen Sevdiceim............................................41

4.4. Mahurark Bir Gnlde ki Sevda.............................................................44

4.5. Hzzam ark Dn Gece Biruhun ..........................................................47

4.6. Hseyni ark

Fari Olmam........................................................................514.7. Hzzam ark Grmedim Uysun Felek.......................................................54

4.8. Nihavend ark Koklasam Salarn............................................................56

4.9. Krdilihicazkarark Neem Emelim.........................................................59

4.10. Krdilihicazkarark mrmce O Saf Akn..........................................634.11. Krdilihicazkarark Seninle Ey Gl-i Ahsen..........................................654.12. Hicaz ark Sine-i Suzanma......................................................................674.13. Hzzam ark Son Hatra Akmda Kalan................................................694.14. Hzzam ark Skunla Geer mrm.......................................................71

5. SONULAR VE NERLER........................................................................75

KAYNAKLAR..........................................................................................................78

EKLER......................................................................................................................80

A) RPORTAJLAR.................................................................................................80A.1.Prof. Dr. Aladdin Yavaa, 24 Ocak 2005, Kiisel Grme.................... .80A.2.Hanende Nurettin elik, 9 Mart 2005, Kiisel Grme...............................83A.3.Do. Ruhi Ayangil, 13 Nisan / 10 Mays 2006, Kiisel Grme.................85

ZGEM..............................................................................................................89


6/101

v

KISALTMALAR:

vib. :Vibrato

rub. ve a tempo :Rubato ve a tempo

sub. : Subito (Ani Bitiler)

trem. :Vokal Tremolosu

m. Melismatik

s Staposub. Subito

Ing. : ngilizce

Ger. : Almanca

Fr. : Franszca

It. : talyanca


7/101

vi

EKL LSTESSayfa No

ekil 3.1ekil 3.2ekil 3.3ekil 3.4ekil 3.5ekil 3.6ekil 3.7ekil 3.8ekil 3.9

ekil 3.10ekil 3.11ekil 3.12ekil 3.13ekil 3.14ekil 3.15ekil 3.16ekil 3.17ekil 3.18ekil 3.19ekil 3.20

ekil 3.21ekil 3.22ekil 3.23ekil 3.24ekil 3.25ekil 3.26ekil 3.27ekil 3.28ekil 3.29ekil 3.30ekil 3.31ekil 3.32ekil 3.33ekil 3.34ekil 3.35ekil 3.36ekil 3.37ekil 4.1ekil 4.2ekil 4.3ekil 4.4

ekil 4.5

: Acciaccatura / arpma..........................................................: arpma Amacyla Kk Nota Deerlerine Blnme..........: Belirsiz Apojiyatr Basamak.............................................: Uzun Apojiyatr....................................................................: Ksa Apojiyatr.: Yazlmam / Geleneksel Apojiyatr ...................................: ift Apojiyatr / arpma..: Glissando...............................................................................: Portamento............................................................................

: radi Perde Pestlemeleri ......................................................: Geit Apojiyatr....................................................................: Vokal Tremolo......................................................................: Ribattuta................................................................................: Barok Vibrato........................................................................: Vibrato...................................................................................: Tril.........................................................................................: Mordan..................................................................................: Mordan..................................................................................: Mordan..................................................................................: GeiNotas...........................................................................

: Gei Notas..........................................................................: Cadent....................................................................................: Kararda Ritmik Deiiklik....................................................: Plainte....................................................................................: Hkrk..................................................................................: Grupetto eitleri..................................................................: Melismatik Gruplar...............................................................: Falsetto Atlamal Oktav Aralklar........................................: Kesik Okuyu Staccato.......................................................: Rubato...................................................................................: Stapo......................................................................................: Subito ...................................................................................: Sus aretlerinin Nota ile Doldurulmas ya da Tersi.............: Vakfe.....................................................................................: Vurgu.....................................................................................: Resitativo ..............................................................................: Notaya Gre Ritmik / Melodik Yapda Sadeleme...............: Ahteri Dkn Garibi Nihavend arknn Zemin Blm: Ahteri Dkn Garibi Nihavend arknn Nakarat Blm: Ahteri Dkn Garibi Nihavend arknn Meyan Blm..: Akam Yine Glgen Muhayyerkrdi arknn Zemin Blm.

: Akam Yine Glgen Muhayyerkrdi ark

n

n NakaratBlm

131314141516161717

1818192020212323242425

252626272728282929303131323233333435363738

39


8/101

vii

ekil 4.6

ekil 4.7

ekil 4.8

ekil 4.9

ekil 4.10ekil 4.11ekil 4.12ekil 4.13ekil 4.14ekil 4.15ekil 4.16ekil 4.17

ekil 4.18ekil 4.19ekil 4.20ekil 4.21ekil 4.22ekil 4.23ekil 4.24ekil 4.25ekil 4.26ekil 4.27ekil 4.28ekil 4.29

ekil 4.30

ekil 4.31

ekil 4.32

ekil 4.33

ekil 4.34ekil 4.35

ekil 4.36ekil 4.37ekil 4.38ekil 4.39ekil 4.40

ekil 4.41

ekil 4.42

: Akam Yine Glgen Muhayyerkrdi arknn MeyanBlm: Al Sazn Sen Sevdiceim Sultaniyegah arknn ZeminBlm: Al Sazn Sen Sevdiceim Sultaniyegah arknn Nakarat

Blm: Al Sazn Sen Sevdiceim Sultaniyegah arknn MeyanBlm: Bir Gnlde ki Sevda Mahurarknn Zemin Blm...: Bir Gnlde ki Sevda Mahurarknn Nakarat Blm.: Bir Gnlde ki Sevda Mahurarknn Meyan Blm...: Dn Gece Biruhun Hzzam arknn Zemin Blm...: Dn Gece Biruhun Hzzam arknn Nakarat Blm.: Dn Gece Biruhun Hzzam arknn Meyan Blm...: Fari Olmam Hseyni arknn Zemin Blm...: Fari Olmam Hseyni arknn Nakarat Blm.

: Fari Olmam Hseyni arknn Meyan Blm..: Grmedim Uysun Felek Hzzam arknn Zemin Blm..: Grmedim Uysun Felek Hzzam arknn Nakarat Blm: Grmedim Uysun Felek Hzzam arknn Meyan Blm.: Koklasam Salarn Nihavend arknn Zemin Blm...: Koklasam Salarn Nihavend arknn Nakarat Blm: Koklasam Salarn Nihavend arknn Meyan Blm..: Koklasam Salarn Nihavend arknn Nakarat Blm.: Neem Emelim Krdilihicazkararknn Zemin Blm: Neem Emelim Krdilihicazkararknn Nakarat Blm..: Neem Emelim Krdilihicazkararknn Meyan Blm...: mrmce O Saf Akn Krdilihicazkararknn Zemin.Blm: mrmce O Saf Akn Krdilihicazkararknn NakaratBlm: mrmce O Saf Akn Krdilihicazkararknn MeyanBlm: Seninle Ey Gl-i Ahsen Krdilihicazkararknn ZeminBlm: Seninle Ey Gl-i Ahsen Krdilihicazkararknn NakaratBlm

: Seninle Ey Gl-i Ahsen Krdilihicazkarark

n

n MeyanBlm: Seninle Ey Gl-i Ahsen Krdilihicazkararknn NakaratBlm: Sine-i Suzanma Hicaz arknn Zemin Blm..: Sine-i Suzanma Hicaz arknn Nakarat Blm: Sine-i Suzanma Hicaz arknn Meyan Blm..: Son Hatra Akmda Kalan Hzzam arknn Zemin Blm..: Son Hatra Akmda Kalan Hzzam arknn NakaratBlm: Son Hatra Akmda Kalan Hzzam arknn MeyanBlm..

: Skunla Geer mrm Hzzam ark

n

n Zemin Blm

40

41

43

434445464748495152

5354545556575758596062

63

63

64

65

66

66

6767686869

7071

71


9/101

viii

ekil 4.43

ekil 4.44

: Skunla Geer mrm Hzzam arknn NakaratBlm: Skunla Geer mrm Hzzam arknn Meyan Blm...

72

73


10/101

ix

SEMBOL LSTES

> Vurgu

. Kesik Okuyu (staccato)

g. Glissendo

Perde Pestletirme

, Vakfe

8 va... Oktav Atlaylar

Grupetto

tr. Tril

Mordan


11/101

x


ZET

Bu almada yzyllar boyunca mek sistemiyle yaayan, gelien ve kendiniyenileyen Trk Makam Mzii repertuarndan seilen yirminci yzyln ilk yarsndakayt edilmi ondrt eserin ses kaytlar analiz edilmi, eserlerin notalarnda yeralmayan ancak icraclarn zarafet ve ustalkla ilave ettikleri sslemeler sistematik biryntemle tespit edilmeye allmtr.

Aratrma srasnda kullanlacak rneklerin belirlenebilmesi iin nceliklebesteledikleri eserler fasllarda yer alan besteciler, ardndan bu bestecilerin ta plaaokunan eserleri tespit edildi. Seilen eserlerin kimler tarafndan icra edildiiincelendi ve fasl arkcs vasfna sahip olanlarn kayt rneklerikolleksiyonerlerden aratrld. Ulalan eserler Windows Media Player programndadinlenildi. Kaytlarn tarihleri yine kolleksiyonerler tarafndan katalog bilgileri degz nne alnarak yaklak olarak tesbit edildi.

craclarnn notadan farkl olarak yapm olduu sslemeler seilerek, nota dilavelerin analizi ve snflandrlmas detayl bir ekilde gzler nne serildi;

eserlerin icralar stte, yaynlanm notalar altta yer almak zere ift porte zerindeFinale Nota Yazm Programnda yazld.

Analiz ve snflandrmalar yaplmasnn ardndan, sonu blmnde fasl arkcleitimi asndan metodik oluumlara ynelik ve icra kolayl asndansslemelerin nota yazmnda kullanlabilmesi iin nerilen iaretlerin yan sra; Faslarkclcra Tarihinin oluturulmas konusunda gerekli olduu dnlen nerilerzerinde durulmutur.


12/101

xi

ORNAMENTS IN TURKSH MAQUAM MUSC

CONCERNNG TO FASIL ARKICILII

SUMMARY

In this study some pieces of music, which have been alive thtougout the centuries,developed and revitalized by the help of mek system, are selected among the TurkishMaqam Music Reprtoire, and their sounds-records belonging to early twenties have beenanalyzed; in that way some special ornaments, which in fact did not exist in writtenmusic, yet added by master singers in a really skillful and tasteful manner, are tried to befound out.

To be able to specify the examples which will be used in research first the musicianswhose studies existed in Faslhave been determined than their studies recorded in old-time stone-records have been aquired. The singers who had performed these selectedstudies have been discovered. After that, the ones who have the fame to be faslarkcs have been researched with their existing records from the collectioners. Thesestudies which have been aquired have been listened to through the Windows MediaPlayer programme. These records have approximately been dated by collectioners byconcidering their catalogue information.

The ornaments, which did not exist in written form, yet, performed by the singers hve

been chosen, and these non-recorded addings have been analyzed, sorted out andexposed in details. While the independent performences have been located above,published written music have been located below and in that way they have beenorganized and written on the shape of double porte in Finale Note Programme. After theanalysing and catagorizing have been completed, in the final part some suggestionsabout special signs for these ornaments which maket hem easier to perform, have beenmade and also the necessity of preparing a specific history of the performance of Faslarkcl has been emphasized.


13/101

1

GR

Hem repertuar hem de slup zellikleri bakmndan kltrmz iinde nemli

bir yere sahip olan Trk Makam Mzii repertuar baz istisnai giriimler dnda 20.

yzyln balarna kadar nota kullanlmadan, mek silsilesi ile hafzalarda muhafaza

edilerek gnmze ulamtr. Bu repertuar, bir lde Ali Ufki (1650), Kantemir

(1700), Nyi Osman Dede (l.1730), Abdlbak Nasr Dede (1756-1812) ve

Hamparsumun (1813 -1815) gelitirdikleri nota sistemleri yannda, daha ziyade

Muzka-i Hmayunun kuruluu ile benimsenen Bat notas yardmyla tespit

edilmitir. kinci merutiyet sonras (1908) makamsal nota yayncl gelimeye

balam; Notac Hac Emin Efendi (1845 -1907), aml Selim, aml skender,

aml Tevfik (1901 / 1920 yllar arasnda), Muallim smail Hakk Bey (1866 -1927),

Notac Melekzet (Mustafa Nuri) Efendi, Udi Apet, Onnik Zadoryan, Msik-i

Osman Cemiyeti, Darttalim-i Musik Neriyat, Fahri Kopuz ile Darlelhn

kuruluunun Rauf Yekta Bey bakanlndaki nota yayn faaliyetleri birbirini takip

etmitir.

Gnmzde resmi kurumlar balamnda kullanlan Makam Mzii repertuar ise,

Rauf Yekta Bey ve Arel-Ezgi-Uzdilekin gelitirdii nazariyat ve notalama yntemi

temel alnarak son yzyl iinde notaya alnmtr. Ancak, Trk Makam Mzii

repertuarnn notaya alnmasyla, eserlerin btn zelliklerinin gzlemlenmesine

imkn veren bir yaz biiminin olumad veya oluturulamad grlmektedir. Bu

husus eitli yazarlarca farkl biimlerde de dile getirilmitir:

Nagamati raptedecek bir vastamz yoktur diyordum. Ortada alafranga ve Hamparsum varise de gerekten fenn-i edvra mensup olanlardan tahkik edilip bit tecrbe dahi sabit olduuvehile, bu notalar bizim nagamatmz (namelerimizi) bihakkn ihata ve ihtiva edemiyorlar(kapsayp iermiyorlar). Bestenin asl ruhu mesbesinde (derece, kadar) olan birtakm hrde ve musnna (ince ve sanatl ) nameler harite kalyor. (elebi, 1894)

Nota yazsnn sklkla kullanlmaya balanlmasna kadar geen sre iinde

eserler, icraclarn tarzlarna ve eserler zerindeki tasarruflarna gre ekillenmi;

bylece icraclarn hafzalarndaki eserlere ekledikleri / kardklar / deitirdikleri


14/101

2

melodik ve ritmik rgenler, mzisyen kuaklar arasnda kurulan adeta gizli bir ba

ile sonraki kuaklara aktarlmaya balanmtr.

Nazari Ameli Trk Muskisi adl eserinde, Dr. Suphi Ezgi tarafndan bir lahnin

bnyesi tarif edilirken; unsur yahut iek ezginin ve usuln en kk paras

olarak adlandrlr ve ezgi sesindeki tekrar ve kk deiikliklerden sz eder.(Ezgi,

1935) Eserler zerinde icraclarn kiisel tasarruflar baz mzik bilimcilerce eserlerin

ieklendirilmesi suretiyle bozulmas olarak yorumlansa da, daha ziyade icraclar

arasnda bir icraclk ustal olarak, sanatlarndaki yetkinliin bir gstergesi olarak

kabul edilmitir. Bu noktadan hareketle; Trk makam mzii nota repertuarnda bir

eserin farkl icra kanallarndan geerken brnd ekillere nazaran birden fazla

farkl biimde yazya geirilmi rneklerine rast gelmek ve bu tr farkl yazlmlaryznden eserin asl budur tartmalarna tank olmak, olaan bir grnm arz

etmee balamtr.

Bu durumda, kullanlan nota yazm sisteminin elliptic -baz zellikleri yazya

geirmeyen- zellii sebebiyle prescriptive -kesin tanmlayc- zelliin ou nota

metninde yanstlmas mmkn olmam, bu yzden her eserin slp farkllklarna

gre yazlm birok deiik biimi varln srdre gelmitir. Gnmzde halen

birok nota metni, icra edilmekte olan eserin sadece ana hatlarn gsteren genel biryol haritas olma zelliini bnyesinde barndrr. craclarn bu genel mzik

hatlarna kendi slp zelliklerinden kaynaklanan biimlerle gerekletirdikleri

tasarruflarn Trk makam mziinde bugne dein zerinde gerekli itina ile

durulmayan ve ayr bir bilgi hanesi olarak belirlenmeyen ssleme elemanlar

olduklar ileri srlebilir.

Bir mzik yazsnn, enstrman ya da insan sesini ilgilendiren ssleme elemanlar

ile zenginletirilmesi / farkl

lat

r

lmas

, rnei esasen Bat

da grlen ve zamanierisinde mzik bilimi iinde bir bilgi kolu haline getirilmi olan bir olgudur. C.P.E.

Bachn bu konudaki grleri olduka deerlidir:

Sslemelerin zarureti iin hi kimse phe duyamaz. Onlar kanlmazdr. Onlar notalarbirbirine balar, onlar canlandrr, notalara gerekli olan zel vurgu ve ehemmiyeti verir,onlar zel bir uyaran sebebiyle kabul edilebilir yapar ve zel bir dikkat uyandrrlar. erii

belirginletirir, ister zgn ister neeli ya da dier bir deyile, mmkn olan her durumdadaima kendi paylarna mzie katkda bulunurlar. Bu elemanlar nemli bir imkn olarakgerek bir performans iin gerekli malzemeyi salarlar. (The New Grove, 2001)

Makam Mziimizde bu ssleme elemanlar gerek alglar, gerekse insan sesi

bakmndan eitli grnmler / duyumlar biiminde gerekletirilir ve alglanrlar.


15/101

3

zellikle fasl gelenei iinde biimlenen alma ve syleme tarzlar Trk Makam

Mzii ssleme elemanlarnn gzlenmesi bakmndan nemli bir zenginlik alandr.

Trk Makam Mzii okuyuculuunun, gerek toplu, gerekse solo icralarn tm

itibariyle fasl arkcl olarak adlandrlmas, makam mziimizin esasen bir

fasl mzii oluundan kaynakland dnlerek kullanlm yeni bir terimdir. lk

defa bu terim YT Sanat ve Tasarm Fakltesinin kuruluu (1999) srasnda Prof.

Ruhi Ayangil tarafndan kullanlmtr:

Fasl arkcl terimi, Trk makam mziini byk formlardaki eserleri seslendirmekudretine, teknik bilgi donanmna ve ustal sahip icracya verilen isimdir. (Ayangil,2006)

Bat mziinde Barokarkcl, opera arkcl, lied arkclnn birbirinden

farkl slplar oluundan yola klarak uzmanlk alanlarna ayrl gibi Fasl

arkcl teriminin de Trk makam mzii repertuarn bykten ke btn

formlaryla bir btn olarak icra edebilecek zelliklere sahip icraclar iin

kullanlmas kabul grmtr. Bu grle, toplu ses ve saz icralar ile biimlenen

koro okuyular yannda, solo insan sesi ile yaplan icralarn tm de fasl

arkcl kapsamnda kabul edilebilir. Buradan hareketle, bu tez almasnda

fasl arkcl nitelemesinin salt bir formun -klasik fasl formu- toplu olarak icra

edilmesi olarak alglanan anlamnn, makam mziinin tm szl repertuarn

seslendiren icraclar kapsayacak biimde geniletildii gz nnde tutulmaldr.

Bugn Trk makam mziinde solist denildii zaman genellikle sadece ark

formunda eserler okuyan sanat akla gelmektedir:

Solistler Kr okumaz ne mnasebet. Solist Kr okuyacak; Kreyi okuyacak; besteyiokuyacak. Bu bizim geleneimizde vardr. akir Aa hem ark bestekr, hem faslarkcsdr. Yani aynen kilise kantoru gibi. Bu arkclk konseptini fasl arkl kavramiine oturttuunuz zaman, teknik bir bilgi beceri ve ustal bnyesinde barndran teknik birelemandan bahsediyoruz. (Ayangil, 2006)

Fasl arkcl tabirinin iinde klasikten gnmze kadar gelen bir repertuar

mevcuttur. Fasl okumak ii bir slp, bir tarz, bir kabiliyeti gerektirdii iin bir

arkcnn kudreti fasl mziini hakkyla icra edip edememesi ile balantl

olmaldr.

Eski deyimle hanende (Osm.), gnmz Trkesiyle fasl arkclarnn sahip

olduklar sanat gcn ortaya karmak ve ustalklarn vurgulamak maksadyla,

farkllama adna icralarnda ortaya koyduklar ssleme elemanlarnn ssleme

olarak alglanmas doaldr ki bu, mziimiz zerine bilimsel aratrmalarn sklkla


16/101

4

yaplmaya baland gnmzn meselesidir. Trk Makam mziinde sslemeler,

yksek icra gcne sahip icraclar tarafndan bilinli olarak veya alkanlkla -nota

d bezeyiler olarak- kullanlagelmitir. Yorumcunun alann belirleyen, icracnn

sanat gcn temsil eden ssleme elemanlar ve notada olmayan ilveler, Trk

Makam Mzii notalarnda sklkla yer bulmam; en sk kullanlan iaret, tekli

arpma notalarndan ileri gidememitir. Ancak bu arpmalarn bile tam olarak hangi

nota ile bantl olduu ya da deerinin ne olduu oklukla belirgin deildir. Eser

icras srasnda yaplan vibratolar, grupettolar, glissandolar ya da portamentolar ise

ounlukla notaya yazlmam ve snrl rnekler dnda da el an yazlmamaktadr.

Bu zelliiyle sesle yaplan ssleme elemanlarnn tanmlama ve snflamay

zorlatrc, anonim bir karakter tadklar gzlemlenmektedir.

Ssleme elemanlarn bu anonim karakterlerinin ayrtrlarak belirgin klnmas,

karlatrmal bir mzikbilimsel abay gerektirdii kadar, besteciler bakmndan da

zel bir nem sarf edilmesi gerektiini dndren bir husustur.

Klasik Trk Mzii gelenei ierisinde bestecinin kendi yapt zerindeki egemenliimutlak olmaktan ok uzakt ve mzik bir bakma her icrada yeniden retilebiliyordu.Yazszln bir sonucu da greli bir icra zelliiydi.(Behar,1987)

Sadettin Kaynak, Osman Nihat Akn, Bimen en, Suphi Ziya zbekkan, Yorgo

Bacanos, Artaki Candan, Zeki Arif Ataergin gibi yirminci yzyl bestecileri,

eserlerinde ssleme elemanlarn notada olabildiince gstermek endiesini tam,

bylece hanere kvrakln hedefleyen motiflerini, belirgin melodilerle ve ak

ekilleri ile notada gsterme yolunu tutmulardr. Bu durum zellikle Zeki Arif

Ataergin ve Sadettin Kaynak n eserlerinde aka grlebilir:

Sadettin Kaynakn eserleri hi ilave kabul etmez. Bir bestekrn eserini al, tahrif etdeitirerek almaya bala; bu i mzisyenlie yakmaz. Bu konular ok hassas hassastr.

Sadettin Kaynakn eserlerinde deha vardr. Zeki Arif Ataerginde de ayney fazlasylavardr. Ataergin aranamelere fazla yer vermemitir ama muhkem eser yapmtr. Onuneserlerine ne melodik yapsnda, ne usle intibak tarznda, ne gideri tarznda ne bir aa, ne

bir yukar bir ey ilave edemezsin. O zaman eser bozulur. 32liklerde ani entarvallerkullanm, bunlara daha ne ilave edilebilir? Zeki Arif Ataergin: Bak evladm benim

bestelediim arklarda, mezrler arasndaki izgileri kaldrrsan gazel olur. Gazelde bensrpriz gekilere ok nem veririm, bu srpriz gekiler bol bulunduundan dolay bunuayrca sslemeye gerek kalmaz demiti. (Yavaa, 2005)

Sslemeler konusunun nazari olarak yeterince ilenmeyii ve icra sluplar ile

ilgili yazl kaynaklarn azl, bu konularda tarihsel ve snflandrmaya elverili

yaklamlarn belirlenmesine yeterince imkn vermemektedir. Bununla birlikte,gnmzde fasl mzii, Trk makam mziinin yaad yozlama ierisinde


17/101

5

gerekleen kt ve eksik icralar sebebiyle basit bir mzik tr olarak alglanr

olmutur. Hlbuki fasl, son derece hrmet edilmesi gereken olduka teknik

zellikleri bnyesinde barndran icrann addr. Bu sebeple, fasl mzii geleneinin

sreklilii asndan da iyi icralardaki ssleme elemanlarnn tespitlerinin

yaplabilmesi, temel kaynaklar kabul edilen eski ses kaytlarnn zmlenmesi

byk nem tamaktadr.

Bu tez almas erevesinde incelenecek rneklerin belirlenebilmesi iin

ncelikle besteledikleri eserleri gerek fasl heyetlerinin, gerekse solo icraclarn

programlarnda yer alan; Hac Arif Bey, Selanikli Ahmet Bey, Bimen en, Lemi

Atl, Artaki Candan, Sadettin Kaynak gibi bestecilerin eserleri tespit edildi. Ardndan

yine bu bestecilerin yirminci yzyln ilk yars iinde ta plaa okunan / kayd

yaplm eserleri, Cemal nlnn Git zaman Gel Zaman adl kitabnn ekinde yer

alan ve ta plak kataloglarndan oluturulan CDden tespit edildi. Seilen eserlerin

nitelikli, fasl arkcs vasfna sahip olduu kabul edilen icraclar tarafndan icra

edilen kayt rnekleri dier kolleksiyonerlerden aratrld. Kaytlarna ulalan

eserler Windows Media Player programnda arlatrlarak dinlenildi ve notaya

alnd. Kaytlarn tarihleri, kolleksiyonerler tarafndan korunan katalog bilgileri de

gz nne alnarak yaklak olarak belirlendi.Tezde ele alnan ssleme elemanlarna ilikin terim / szckler, kavramlar ve

bunlara ilikin tanmlarn gerek The New Grove Dictionary of Music and Musicians

gerekse Harvard Music Dictionary ve internet ortamnda eriilen dier ingilizce

metinlerin tercmeleri tarafmzdan yaplmtr. Bu tanmlar erevesinde analizi

yaplan eserler zerinden yola klarak, ssleme elemanlarnn Trk mziindeki

karlklar oluturulmutur.

Ayrca konuya katks olaca dnlerek, Prof. Aleddin Yavaa, Prof. RuhiAyangil ve Hanende Nurettin elik ile sslemeler konusunda yaplan rportajlar

gerekli grlen yerlerde metin iinde gsterilmi, ayrca kendi ifadeleri aynen

aktarlarak eklerde de verilmitir.

Bu almada 10 icrac zerinden yaplan 14 eser incelemesinde, ses kaytlarnda

tespit edilen ve yalnzca insan sesi ile gerekletirilen ssleme elemanlar zerinde

bir belirleme ve snflama giriimi ile bu elemanlarn mzie saladklar katk ve

etkilerin neler olduunu tespit edilmeye al

lm

t

r.


18/101

6

Yabanc dillerden Trkeye gemi olanlarn dnda kalan dier kavramlarn

mzik terminolojisi asndan incelenmesi gerei de dnlerek ngilizce,

Franszca, Almanca ve talyanca karlklar da verilerek, kendine zg isimleri

korunmu; mzik terminolojisine yerlemi olan baz terimler salt Trke karlklar

ile kullanlmtr.


19/101

7

TRK MAKAM MZNDE SSLEMELER

Yzyllar boyunca mek yoluyla aktarlan; yatay bir hareket izgisi izleyen

heterofonik -eit seslilik- yapsndan kaynaklanan melodik hatlarn ayrntlarnda

gizli olan srlar ile slp ve ifade mzii olarak da kabul edilen Trk Makam

Mzii, btn formlar ile icra edildiinde bir fasl mzii saylabilir.

Fasl mzii, byk usullerle bestelenmi formlardan, daha kk usullerle

bestelenmi eserlere kadar birbirine aranamelerle balanan eserlerin hanendeler

eliinde icras srasnda fasl arkclar ve enstrmantistlerin sanat glerini

gsterme frsatn yakaladklar bir alan olmutur. Gazel, taksim ve eser icras

srasnda irticalen yaplan ssleme elemanlarna izin veren dinamikleri ile fasl

mzii, Osmanl toplum hayatnn her safhasnda yaplan fasllardan gnmze dek

uzun bir yolculuk yaamtr. Bu yolculuk; deien / gelien mekn ve repertuar

olgusuna ramen, en gelimi enstrman olduu kabul edilen insan sesinde ve

enstrmanlarda yzyllar boyunca varolan usta sanatkrlar sayesinde gnmzde

varln srdre gelmektedir. slam dininde de gzel ses ve sslemelerin nemi

vurgulanmtr:

Musiki, slamiyetten sonra gnlk hayattaki yerini korur. Kur an Hz. Muhammedinhuzurunda ahenkli seslerle okunur ve peygamber de gzel sesi takdir eder. Ashbdan EbuMusall Ernin bir gn Kur an nameyle okumas srasnda evinin yaknndan geerkenduyan ve ok beenen Hz. Muhammedin takdirini belirtmesi zerine Ebu Musall YaResulallah beni dinlediini bilseydim, kraatimi daha ho namelerle ssl bir hale getirmekiin elimden geleni yapardm der. (Bardak, 1986)

nsan sesiyle yaplan sslemenin elde edilmesi zor bir ssleme olduu; hatta

enstrman zerinde yaplan sslemeden bile daha zor ve etrefil olabilecei

varsaylabilir. Hanerenin kvraklk zelliine bal olarak insan sesinin yapt

ssleme, enstrmann yaptna gre daha az belirgin; hatta ok kere ssleme olduu

dahi vurgulanmadan yaplm bir ssleme gibi alglanabilir. Gerekte; asl melodi ve

ssleme arasndaki ayrm ayrt edebilmek insan sesinde her zaman mmkn de

olmayabilir.

Esasnda, ssleme teknikleri ve doalama Trk Makam Mziinin geleneksel

eitimi olan mekin temel elerinden birisidir. Bir eser mek esnasnda


20/101

8

sslemeler ve doalamalarla birlikte renilir. Sslemelerin daha fazla ya da daha

az yaplmas gereken durumlar; eserin toplulukla ya da solo icras, eserin mutlu ya da

hznl oluu, cmle balarnn, cmle tekrarlarnn, cmle sonlarnn nasl

sslenmesi gerektii de mek yoluyla renilir.

Kullanlan nota yazsnn musikinin zelliklerini tam olarak yanstamamas, her

icrada icracnn yorumunun eseri yeniden ortaya kard gelenek sebebiyle;

yirminci yzyldan nce notaya alnm olan ou eserin tam doru olarak kabul

edilemeyeceini, bu yzden eserlere versiyon ve slp baznda sbjektif gzle

baklmas zorunluluunu da beraberinde getirmitir.

Piyasa tavr ile icra edilen eserlerde tempo biraz yrtlr, fasl iindeki eserlerin arasnagei mahiyetinde aranameler serpitirilir, melodik boluklar name paracklar ile

doldurulur. Ve _en nemlisi _ eserin iindeki uzun sesler birka paraya blnp eserinmakamna uygun kk sslemeler haline getirilirdi. Bu piyasa tavrnn bir zellii, icracnnuydurup esere _ ama usul asla bozmadan_ ilave ettii ssleme ve nameciklerin her icradafarkl olabilmesiydi. (Behar, 1987)

Perde hkimiyeti ve repertuarnn geniliinin yan sra eserleri art- letafeti

musiki zerine icra eden fasl arkclarnn toplu fasl musikisi icrasnda kendilerini

fark ettirmek; sahip olduklar sanat gcn ortaya karmak; ustalklarnn

vurgulamak hatta hayranlk kazanmak iin ssleme elemanlarna bavurduklar

bylelikle eseri yeniden var ettikleri dnlebilir. (Ayangil, 2006)Kimi paralarn notalar ezginin plak izgilerini vermekten teye gidemezken, kimilerindeeser zengin sslemelerle yazlmtr. Bu bakmdan, notaya geirilen paralarn okunmas /alnmas notann yol gstericiliinden ok, okurun / icracnn onu yeniden yaratmaustalna baldr. ( Popescu-Judetz,1996)

Fasl mziinin nemli bir dinamii olan hareket / srat unsurunun iin iine

girmesi; seste virtozite zellii elde etmekle birlikte mzikte bir renklilik yaratma

abas; ssleme elemanlarnn giderek yaygnlamasna sebep olduunu

dndrebilir. phesiz, ou zaman icrac

lar: ben burada bu sslemeyiyapyorum diyerek ssleme elemanlarn kullanmamlardr.

Melodik izginin karar sesleri, esler, saz paylar ve aranameler yer deitiremezler venihai karar nameleri hep ayn kalr. Bunun dnda aa yukar her ey serbesttir, birdrtlnn yerine iki sekizli ya da triole koymak caizdir, aralklar deitirilebilir, birok kuralinenebilir. Bu noktada Trkler eski Fransz ve talyan ekollerine benzer. Beste herseferinde icrac tarafndan sslenmesi gereken ve onun becerilerini sergileyebilecei basit biremadr sadece. crac burada tamamen zgrdr. yle ki, tannm bir icracnnversiyonundaki kromatik bir dizide icra edilen bir blm, dier bir prestijli icracnnversiyonunda diyatonik olabilecektir. Ama bu byk zgrln dzensizlie ve anariye yolat sanlmasn. eitli sslemelerin ardnda esas bestenin melodik izgisini her zamantehis etmek mmkndr. (Borrel, 1922)


21/101

9

Gnmzde Trk Makam Mziinin giderek daha az ve yksek icra gcne

sahip olmayan icraclar tarafndan icra ediliyor olmas fasl mzii icrasnda da

kendini gstermekte; mziin ssleme elemanlarnn katksyla yaratt zgrlk

alannn kt / zevksiz kullanmlar sonucu mziin bozulmasna / yozlamasna yol

at gzlenmektedir. Byle durumlarda -yorum adna- icra edilen eserin

btnlnn bozulmas kanlmazdr.

Her trl ssleme, tremolo, legato, staccato, hatta glissando, portamento gibi tekniklerinkullanlmas, notadan olmayan seslerin alnmas bat disiplininde notada gsterilmedikeyaplmaz. Nans, vurgu, eserin gideri gibi yorum elemanlarndan farkl olarak, yazlmamolan bu ilavelerin seimi, yaplmas, mziimizde icrann tercihine kalmtr. Ancak dengeyikarmamak, eserin slbuna uygun olanlar, ana izgiyi bozmadan yapmak gerekir. (Torun,1996)

Yorumcunun artistik zelliklerinin yannda teknik bilgiye de sahip olmasngerektiren sslemeler ayn zamanda, fasl mziinin dinamiini ortaya karmaya

yardmc olan elemanlardan biridir. Ssleme elemanlarnn kullanl biimi ve

sklnn eserin aslndan zaman iinde uzaklald ya da icrada bir kakofoni unsuru

olarak alglanabildii gerei her zaman ince bir snr olarak icracnn karsnda

durmaktadr.

Dier yandan notaya alnm mzik metinlerinin hangi oranda sslenmesine

ilikin olarak Tanburi Artinin gr nem ta

r. Altm

sekiz ubeyi statlardanrendiini zikreden Tanburi Kk Artin bu bizim yazdmz kabadr, lakin hsn-

i hattn (gzel yaz) ve tahriratn (yazlar) nihayeti yok. Bir talip ne kadar hsn

(gzellik) verebilirse versin. Amma yazlan perdelerden hari gezinmesin. (Judetz,

2002) uyarsyla ssleme elemanlarnn kullanmna dikkat eker.

Eserlerin hangi oranda sslenmesi gerektii konusu kaliteli bir icra asndan

byk nem tamaktadr. Sslemeleri seviyeli bir sanat anlay ierisinde ve icrann

btnln bozmamak suretiyle yapmak gereklidir. Her sanatkr aklna geldii gibi

ssleme yaptnda, bu mzik icrasn ve anlayn bozar. Mziin ifade edilii

srasnda sslemelerin titizlikle kullanlmaldr.

Bir de erbabnn yapmas lazm. Mesela bir Yorgo (Bacanos) yapard ama o sanatn ambir adamd. Bir Vecihe (Daryal) yapard, koyduu ssleme yakrd. ef de tasvip ederdink bozmaz, gzellik getirirdi. (Yavaa, 2005)

crac tarafndan eserde bestecinin duygularndan farkl bir duygu hissedilirse,

onu pekitirici bir ifade verme yoluna gidilebilir. Bu eseri bozmak deil duyguyu

ykseltmektir. Bunu yapmak da yine bir seviye ister. Bu seviye zellikle Mnir

Nurettin Selukun icralarnda grlebilir. Mnir Nurettin Selukun eserdeki duygu


22/101

10

yceliinin daha fazla belirtilmesi gereken yerlerde eserin zn deitirmeden

vurgulamak / belirgin hale getirmek iin sslemeleri kullanmas kabul edilen bir

grtr.

Toplulukla yaplan icralarda sslemelerin seilmesi ve icrasnda efin nemi ok

byktr. Her efin bir mzik anlay, mzik gr ve mzii ifade edi biimi

vardr. Koro efinin bu zelliklerini toplulua aktarabilmesi ve topluluu bir

enstrman gibi kullanabilmesi gereklidir.

efi al bir kenara icra aynen devam etsin, al yerine baka bir ef koy. Herkes bildiiniokuduktan sonra herkes bildiini aldktan sonra efe gerek yoktur. (Yavaa, 2005)

Trkede mzikle ilgili yazl kaynaklarn azl ve Trk Makam Mziinde

sslemelerin tarihsel boyutlaryla kategorik olarak incelenip yorumlanmasna ynelikalmalarn henz ele alnmam alanlardan biri olmas sebebiyle; mzik tarihi

iinde nemli yer tutan edvarlarda ve tezkre, biyografi, seyahatname gibi mzik d

yazl kaynaklarda mziin icra teknikleri ve mzik pratikleri ile ilgili ok az bilgiye

rastlanlmaktadr.

Mzik hakkndaki yazl kaynaklarda genellikle yalnzca perde, makam ve usl

bilgisinden bahis edilmekte, sslemeler konusu Kantemirolunda u ifade ile :

letfet-i msik ve nezket-i terkm-i art- musannif zme eda eylemez karlkbulur ki; burada, letfet-i msik ve nezket-i terkm-i art- musannif

betimlemeleri nota yaznn doru bir metni olmasna karn, nota yazsnn mziin

inceliini yanstmaya ve bestekrn isteklerini tam olarak anlamaya imkn

vermeyecei vurgulanmaktadr. (Ayangil,2005)

Pedagojik ve kuramsal amalarla hazrlanm eserlerde sslemeler hakknda

yazlm kapsaml almalarn sayca az olmas da sslemelerin bilinli kullanmn

ve ssleme terminolojisinin geliimini olumsuz ynde etkileyen bir unsur olmu,kullanlan az saydaki ssleme iaretinin yan sra, bu iaretlerin ounun isimleri de

Trkeye yabanc dillerden gemitir.


23/101

11

SSLEME ELEMANLARINA GENEL BAKI

Bat mziinde her ses veya ses gruplar kendilerine ait partileri olan partileri icra

etmeleri sebebiyle, mzisyenler kendi zelliklerine gre hazrlanm bu notalar

dnda bir ey icra etmeye ihtiya hissetmezler. Musikimizde ise tm sesler ve

enstrmanlar iin tek tip nota kullanlmas sebebiyle; ustalk snfna dhil olan pek

ok mzisyenin, notann ana hatlarn bozmadan, kk melodi paralar,

sslemeler ekledikleri grlr. Ustalarn eski kaytlar dinlendiinde tek tip nota

alp / sylemek yerine, ezgisel kurulua mzisyenlerin, kendilerine zg farkl

sesleme biimleri yoluyla ilaveler gerekletirdikleri grlr. (Torun, 1996)

Mzikbilim bakmndan, tarih boyunca kaydedilen sslemeler alana

ayrlabilir: 1.Tamamyla yorumcunun doalamasna braklan sslemeler. 2. Baz

stenografik iaretlerle gsterilen belirli sslemeler. 3. Notaya yazlmayan sslemeler.

Ssleme ve ssleme elemanlar konusundaki belli bal tanm ve

kabullenilerden yola karak, mzikal bezemelerin melodiyi canlandrmak ve

melodiyi geniletmek ilevlerinden sz edilebilir. Bu ilevlerin yerine getirilmesinde

yorumcunun doalama tekniine bavurduu genellikle kabul edilir. Bu

doalama srecinde bezeme olarak bilinen basmakalp ezgisel figrler veya

kmecikler ya orijinal notann yerine geerler, ya da orijinal notaya eklenirler.

(Apel, 1956) Bir dier tanmlama uyarnca sslemeler, igdsel yolla ezgiye

dekoratif amala eklenen elerdir.

Mzikte dekoratif amalarla ana ezgiye eklenen elere ssleme denir. Bunlarn en doalbiimi, halk arkclarnn okuduklar ezgiye kattklar sslemelerin oluturduumelismalardr. Bu yaptklar igdsel eklemeyi, doalama benzeri bir yoldangerekletirirler. En sk kullanlan mzikal sslemeler Basamak (Appoggiatura), arpma(Acciaccatura),Yukar ve Aa Mordan, Grupetto ile trildir. (Karolyi, 1996)

Sslemeler bezentiler olarak adlandrld ve kullanm amalarnn da ifadenin

ive gcn arttrmak iin esas bir sese katlan name notalar olarak da

tanmlanmaktadr. (Gazimihal,1961) Ayrca sslemeler, eserin gerek notas

olmadklar iin, mzik yazsnda kk notalar veya zel iaretlerle gsterilirken

deerlerini kendinden nce ya da sonra gelen notadan alrlar. (Torun,1996)


24/101

12

Sslemeler basit ve bileik olmak zere iki ana dalda incelenebilir. Basit olsun,

bileik olsun sslemeler birden fazla fonksiyona sahip olabilirler: melodik ve ritmik

fonksiyon. Notalar birbirine balayan melodik fonksiyon bir ssn ncelikli

gereksinimidir. Vuruta, doal vurguyu arttrmadan vurgu alacaktr. Vurutan

uzak, yumuaka blgeye kayarak geer ve ses daha ssl olabilir. Bunun yannda,

sslemenin temel ilevi, ana nota stnde ritmik vurguyu yerletirebilmektir. Dier

yandan, zntl - neeli veya baka trl bir mana tesirine katkda bulunmak iin

ritmik fonksiyonludan ok, melodik fonksiyonlu sslemelere bavurulabilir. Bir

ssleme eleman eer ana not zerinde uzun sreli devam ettirilirse, melodik olarak

notay daha fazla doldurmasna ramen onu daha az vurgulayacaktr.

Sslemenin yukardaki kategorilerden hangisinde yer almas gerektii bazen

belirsiz olabilir, fakat onun yorumu her zaman her bir fonksiyonun hizmetine gre

ortaya kar: melodik fonksiyon iin yumuaklk, ritmik fonksiyon iin keskinlik

gibi. (The New Grove,2001)

Bach dneminde sslemelerin fonksiyonlarnn, notalar balamak, notalar

canlandrmak, notalara arlk ve vurgu vermek, znt, nee ve dier tavrlarn

tanzimine yardmc olmalar iin tecrbe ettii sslerin nemine deinmitir.

Ssleme elemanlarnn adlandrlmalar, snflandrlmalar, ilevlerinin ne olduu

ynndeki belirlemeler, Barok dnemden balayarak gnmze ulam, bu

elemanlarn eitli yzyllar iindeki grnm ve ilevleri, mzikbilimciler

tarafndan son derecede ayrntl olarak incelenmi, tablolatrlmtr. zellikle,

Barok dnemin byk bestecisi Carl Philip Emmanuel Bachn sslemeler

konusundaki gr ve belirlemeleri, bu konuda yol gsterici ve belirleyici olmutur.

(The New Grove,2001)

3.1. arpma Ailesi ( it. acciaccare, ing. crush)

arpma / acciaccatura iin Makam Mziinde nota yazlarnda en sk rastlanan

ve kk yazlan ssleme notasdr. slp ierisinde en ok kullanlan bu ss

eleman, genellikle notaya yazlmaya ihtiya duyulmadan icrac tarafndan

geleneksel slpla gnmze kadar tanmtr. Mmkn olduunca ksa zamanda

icra edilmesi; arpma zamann hangi notadan alacana icracnn karar vermesi

genel kurallar arasnda saylabilir. (Torun,1993)


25/101

13

Makam Mziinde genellikle arpma / acciaccatura, apojiyatr ile grnt

olarak biri birine kartrlm; arpmann apraz izgili kk notas apojiyatrnki

gibi ba ile kendinden nce ya da sonra gelen notaya balanm bylece, arpmann

deerini hangi notadan ald belirginletirilmitir. ( Bkz. ekil 3.1)

Yazl

Okunuu

ekil 3.1: arpma /Acciaccatura

Makam Mziinde en sk kullanlan arpma tr deerini kendinden sonraki

notadan alan arpma trdr. Bu tr arpma esas notadan nce geldii iin kuvvetli

zaman denk gelir ve vurgulu alnr. Deerini kendinden nceki notadan alan

arpmada ise esas nota vurgulu arpma notas ise zayf zamanda alnr. (Bkz. ekil

3.2)

ekil 3.2: arpma Amacyla Kk Nota Deerlerine Blnme.

Genelliklesekizlik ya da onaltlk nota deerleri arasnda ksa bir zaman birimi

ierisinde deerini kendinden sonra / nce gelen notadan alarak arpma yaplr.

3.1.1. Belirsiz Apojiyatr (it. appoggiato, ing. lean on)

Bat mzii tarihinde armonik grevi ile n planda olan apojiyatrler ise pek ok

alt ayrmlara tabi tutulabilirler.(Bkz. ekil 3.3)


26/101

14

Yazl

Okunuu

ekil 3.3: Belirsiz Apojiyatr - Basamak

Bu tr apojiyatrler, Barok dnemde kullanlan ve besteciler tarafndan mzik

yazsnda ksmen eksik olarak gsterilen ve melodik ilevden ziyade armonik ilevi

yerine getirmeye meyilli olan bu sebeple fasl mziinde yer almayan bir ssleme

elemandr.3.1.2. Uzun Apojiyatr

Uzun apojiyatr de armonik ileve sahip olan ve ana nota genellikle uyumlu

(consonant) olduu iin, ssleyen bezek nota genellikle uyumsuz (dissonant) dur. Bu

apojiyatrler mzikal ve armonik anlam kuvvetlendirmek iin kullanlrlar.

Barok dnemden gnmze, tm apojiyatrlerle, ona bal ve onun tad

sslemeler, yerine getii notadan daha vurgulu alnr ve sylenirler. Barok

dnem bestecilerinden C.P.E. Bach

n tan

m

ile Apojiyatrler, melodiyi armonikadar slah eder, dzeltirler. Onlar notalar arasndaki przsz balantlardrlar ve

elden geldii kadar uzun gsterilen, aslnda ksa notalardr. Sesin nnde tekrar yolu ile

kula memnun eder, armoniye eitlilik getirir, onun yokluu halinde mzik ok

sssz grnr. (The New Grove, 2001) (Bkz. ekil 3.4)

Yazl

Okunuu

ekil 3.4: Uzun Apojiyatr

Ancak Makam Mziinin yaps gerei, armonik fonksiyon tayan uzun

apojiyatrler kullanlamaz.


27/101

15

3.1.3. Ksa Apojiyatr

Ksa apojiyatr, 19. ve 20. yzyl mziinde asl melodiye ilave edilen kk nota

veya yanllkla acciaccatura olarak ifade ediliyordu. Bazen modern yaynlarda apraz

izgili sekizlik gibi yazldr, fakat bu nota yazm 19. yzyla kadar

geleneksellemeye balamad. Barok mzikte apojiyatrlerin uzunluu daima genel

ierik, kurallar ve sanatla belirlendi, ama asla grnle belirlenmedi. Son dnem

Barok mzisyenleri iinde kk bir aznlk nota yazlarnda uzunluklar gstermeye

teebbs etti, fakat bu alma istisna olarak kald. Haydn, Mozart ve Beethoven bile

Quantz ve C. P. E. Bachn kurallar hemen hemen tm ynleriyle uygulanmakta ve

tm besteciler apojiyatrleri d grnlerinden ziyade tamamen Barok kurallarn

nda aklamaktadrlar. Bu son ifade dorulamaktadr ki, ksa apojiyatrler bilesresinde alnr, nce deil. Onlar onun doal vurgusunu alrlar ve istenirse daha

ok vurgulu olabilirler. Ksa apojiyatr uzun olandan ayran kural, zamannda ve

sonra kk kantlarn olmasna ramen, apojiyatr iin iddia ettii genel kabuller C. P.

E. Bach tarafndan olduka geni nakledildi. Modern icrac, erken mzikten 19.

yzyln ikinci eyreine kadar ekleme / ss notalarnn devamlln yok sayamaz.

Unutulmamaldr ki, ayn uzunluktaki apojiyatrler ar pasajlarda ksa ses verir,

fakat hzl pasajlarda uzun; her bir apojiyatrn uzunluu alakal olduu notannuzunluu ile deerlendirilmelidir; kullan genilii uzun veya deiken apojiyatre

gre daha az olmasna ramen, ksa apojiyatr gerekte deimez deildir, fakat

armoniye ve dierartlara uygulanmaldr. (The New Grove, 2001) (Bkz. ekil 3.5)

Yazl:

Okunuu:

ekil 3.5: Ksa Apojiyatr

Grld gibi armonik ilevi darda tutulduunda ksa apajatrn yanl

kullanm olarak kabul edilmi yani acciaccatura eklinde yazlmas Makam

Mziindeki arpma kullanmnhatrlatmaktadr.


28/101

16

3.1.4. Yazlmam / Geleneksel Apojiyatr

ou kez icrac belirtilmi veya yazlm bir iaret olmadnda bile mnasip yere

ve sreye apojiyatr ekleyebilmelidir. Quantz ve C.P.E. Bach baz durumlarn farkna

varabilmek iin ipular verdiler ve belli rneklerde apojiyatr eklemenin mutlak

gerekliliini vurguladlar. Apojiyatrler genellikle notalarn nnde veya daha hzl

notalar takip iin kullanlr. ( Bkz. ekil 3.6 )

Yazl: Okunuu:

ekil 3.6: Yazlmam / Geleneksel Apojiyatr

Kullanm asndan bakldnda, Makam Mziinde notaya yazlmam

ancak geleneksel slba uygun olarak eserlerde icra edilen arpma sslemesinden

de bu isimle bahsetmek uygun olabilir.

3.1.5. ift Apojiyatr (fr. port de voix double; ger. Anschlag.)

Makam mziinde kullanlan deerlerini kendilerinden nceki ya da sonraki

notadan alabilecei gibi esas notann alt ve st seslerini de kullanabilen bu ssleme

iki hazrlayc nota ieren ift arpma notasdr. nceden gelen gerek notann son

ksmnda mmkn olduu kadar kk zamanda iki kk not duyulur sonradan

gelen gerek nota ise, gecikmemi olarak, tam zamannda alnr. Apojiyatr

karakterinde olmadklarndan, gerek notann vurgusunu almazlar, aksine vuruun

zayf zamannda alnrlar. (Bkz. ekil 3.7)

Yazl

Okunuu:

ekil 3.7: ift Apojiyatr / arpma

Bitiik seslerle gerek notaya varan iki kk notaya da baz kaynaklar ift

apojiyatr adn vermektedir. Bylece, ilk kk not, ikincinin apojiyatr


29/101

17

durumundadr. Zaten, ikinci, gerek notun apojiyatrdr. nici veya kc olabilir.

(Torun,1993)

3.1.6. Glissando (fr. coule, ger. schleifer, ing. slide)

Trkede kaydrma, kaydrarak (Gazimihal,1961) terimleriyle de ifade edilen

bu ssleme eleman nota balar arasnda krk izgi ile gsterilir. ki ses arasndaki

dizinin hzl birekilde kaydrma hareketidir. Dizi oluturan bir portamento hareketi

olarak da tanmlanabilir. Melodik fonksiyonu olan bu ssleme oktav atlay

srasnda da ska kullanlr. Bu almada Glissando, iki nota arasnda uzayan krk

izgi ile birlikte kk g. harfi ile gsterilmektedir. (Bkz. ekil 3.8)

ekil 3.8: Glissando

3.1.7. Portamento (it. Portamento di voce)

zellikle ses mziinde ve telli alglarda bir notadan dierine sramadankayarak veya szlerek, (Gazimihal, 1961,) iki ses arasnda uygun bir geii

kapsayan seslendirme tekniidir. Makam Mziinde fasl arkclar tarafndan

kullanlan bu ssleme eleman nota balar arasnda dz izgi ve kk p. harfi ile

gsterilmektedir. Glissandodan fark iki uzak ses arasnda hzlca bir dizi

oluturmamasdr. (Bkz. ekil 3.9)

ekil 3.9: Portamento

ncelenen eserler ierisinde zellikle Yesari Asm Arsoyun icrasnda sklkla

kulland portamento, sesleri birbiri zerine devirmek suretiyle gerekleirken ok

salam bir perde hkimiyeti iinde gerek bir slp yaratld gzlenmektedir. Ses


30/101

18

kaydrmas yaplrken sesin kalkt ve gidecei yeri iyi bilen icrac portamento

iareti olmadan sesinde istedii icray yapabilir.

Bazen de ses ve perde hkimiyetinde ustalam icraclar baz makam perdelerini

bilerek ve isteyerek daha cana yakn, daha dramatik bir tesir yaratmak amacyla

iradi perde pestlemeleri ne bavururlar. Bu hibirekilde bir ton dlk ya da bir

detonasyon olarak alglanmamaldr. Ancak bunlarn nota zerinde gsterilmelerinin

mmkn olmad hallerde melodik hareketi ynlendirici bu tip hareket ucu aa

doru uzanan bir ok ile iaret edilebilir. (Bkz. ekil 3.10)

ekil 3.10: radi Perde Pestlemeleri

( Perihan Altnda Szerin yorumlad 12 nolu eserin 20. ls.)

3.1.8. Geit Apojiyatr(ger. Nachschlag, durchgehender Vorschiag)

Bu ssleme iki ayr notann arasna farkl deerler ekli nc ve inici nadiren

kc gei notasndan meydana gelir. Vurular arasnda yer almasna ramen, geit

apojiyatre aksan verilebilir. Bylece normal geit notasndan ayrlabilir. (Bkz.

ekil 3.11)

Yazl

Okunuu

ekil 3.11: Geit Apojiyatr

Geit apojiyatr notasyonu tam apojiyatrlerle tpatp benzer olduu iin,karlald yerde ok defa tanmlamak kolay deildir. Quantz u ipucunu verir: iki


31/101

19

eit apojiyatr vardr: Bazlar vurgu verilmi vuruta, vurgulu nota gibi alnmtr.

Bunlar normal apojiyatrlerdir, dierleri vurgusuz vurularda geit notalar gibi

alnmtr ki bunlar geit apojiyatrlerdir. Melodik ve armonik dncenin ikisi de

gei apojiyatrlerinin tespit edilecei zaman hesaba katlmaldr. Semboller

ounlukla benzer olduu iin ncelii normal uzun apojiyatre vermek uygun olur,

eer bu uygun olmazsa normal ksa apojiyatr denenir ve sonunda gei

apojiyatrne teebbs edilir. (The New Grove, 2001)

3.2.Titreim Ailesi

Ritmik fonksiyon tayan ve sesin tekrar yoluyla kk nota deerlerine

blnme, tremolo, tril, arpmal tril v.b. gibi farkl deerdeki yaplarla birlikte

ortaya kabilir.

3.2.1.Tremolo (fr. Balancement, ger. Bebung, it. tremolo, tremoletto, trillo)

Tril olarak da bilinen bu ssleme tek bir nota sesinin titreimlerinden oluur.

Tremolo ve vibrato, birbiriyle kartrlmak iin yeterince benzerdirler. Mzie ilave

edilen en genel ss olan ses titremesi veya sesin titreim halinde olmas, bitilerde,

kadanslarda ve sevin, haykr veya keder, tutku, ihtiras v.b. ifadeler iin

kullanlr. Tremoloda tek bir ses, bir nota zerinde boazn stnde kk dili

sallayarak elde edilebilir. Yava balayan ve dzensiz birekilde tam olarak notaya

alnmas mmkn olmayarak hzlanan ve sadece iyi bir retmenin taklit edilmesi ile

renilen vokal tremolo Ortaadan gnmze nce vibrato daha sonra da Tril olarak

adlandrlan sakin ve geni bir dalgalanma ile tanmlanr. (The New Grove, 2001)

(Bkz.ekil 3.12)

ekil 3.12: Vokal Tremolo

Trilden fark

baka bir sesle ilikisinin olmamas

sadece tek nota zerindeyaplmasdr ve t, trem gibi ksaltmalarla ifade edilir. Tremolo vibratodan daha ar


32/101

20

yapldnda ho olmayan, kk dilin vurulmasyla melemeye benzer ciddi bir vokal

problem ortaya kabilir. (www.bohemianopera.com, 2006 )

Nefesin dvlmesi olarak isimlendirilmibir eit tril olan Ribattuta ise; Ger.

Zurickschlag eski vokal tremolonun bir benzeri olup, ayn notann tekrar yerine

benzer teknikle, iki komu notann birbirinin yerini aldr. Ribattuta ana notadan

balar, ancak ritmi dzensizdir. Fakat ssleme bilinsizce trilin yerine geene kadar

giderek hzlanr.(The New Grove,2001) (Bkz. ekil 3.13)

ekil 3.13. Ribattuta

Tremolo sslemesine Makam Mziinde daha ok enstrman icrasnda

rastlanrken, fasl arkcl icrasnda zaman zaman eski slpta hanende

okuyularnda gzlemlemek mmkn olabilmektedir.Sesle yaplan tremolo sklkla

kullanlmazken, vibrato, tril ve arpmal tril zellikle ses mziinde ses uzunluuna

belli yerlerde aksan katmak, vurgulamak suretiyle ifadede bir etki yaratmak amacyla

ska kullanlan bir tekniktir.

3.2.2. Vibrato (fr. plainte, flattement, langueur, aspiration, tremblement mineur,

tremblement sans appuyer, pince, battement; ger. bebung, schwebung)

Sk aralkl ve dalgalanl seslerle sesin uzamas yoluyla nota deerinin

tamamnn veya bir blmnn hanere yoluyla doldurulmasdr. Vibrato, kan sese

hayat veren bir ifade unsurudur.(The New Grove,2001) (Bkz. ekil 3.14)

ekil 3.14: Barok Vibrato

Makam Mzii icrasnda fasl arkclarnn hemen hemen dnmeden, sesin

canlln srdrmek iin perdeyi hafif ve dalgal ekilde titreterek uygulad ve

sesin daha parlak iitilmesini salayan yaygn bir ssleme eididir. Yeteri kadar

sklkla icra edildiinde kulak farkl nota dizilerini alglamaz; sadece sesin tnsnda

bir deiiklik fark edilir. (Bkz. ekil 3.15)


33/101

21

ekil 3.15: Vibrato

(Yesari Asm Arsoyun yorumlad 10 nolu eserin 15. ls.)

Vibrato, notann tekrarnda ani deiikliklerden kanlarak,anlaml bir blme

dikkat ekmek iin, yksek nota veya sesin bir ksmn alarak, sesin dinamik

hareketinin grntsn yaratrken, telasz kk dilin titreimi ile elde edilen bir

ie eki olarak teoriden ok uygun uzun notalarda uygulanarak renilir.

(www.recorderhomepage.net)

Makam Mzii slp gerei makam sesleri genellikle uzun sesler dalgalanr.

Ak ve mikro bir aralk sistemi iinde geiler olduka yumuak duyurulur, perdeler

yerlerine oturtulurken yaplan gizli arpmalar heterofonik - yatay melodik- sistemi

zenginletiren referans noktalar olarak aklanabilir. Vibrato sesin zerinde vib.

ksaltmas ile gsterilmektedir

3.2.3. Tril (fr. cadence, tremblement, trille, pince renverse, ger. triller; it. trillo,

tremoletto, groppo.)

Uyguland notadaki sesin bir veya yarm ton st tarafndaki sesle sk ve

muntazam arpma yaptran ssleme elemandr. Tril insan sesi ile yaplan ssleme

elemanlarn vazgeilmez elerinden biridir. arpmalarn says cmlenin hz ve

karakterine gre deiirken, musiki cmlesinin sonunda ve kadans iinde yer alan trile

kadans da denir. Tril kelimesinin iki ba harfi tr. notann tepesinde iaretli bulunur.

Uzayacak trillerde iaretin nne yatk bir trtll ek bulunur. (Gazimihal,1961) Triller

de yine vibrato gibi fasl arkclarnn sklkla kullandklar, ses uzunluuna belli

yerlerde aksan katmak, vurgulamak suretiyle ifadede bir etki yaratan bir ssleme

eididir.

Uzun trillerin temel fonksiyonu melodik olup, ritmik deildir. Bunlar sesi ksmen

uzatmak yerine, onu neeyle parlatan ve titretiren bir zellik tarlar. te yandan


34/101

22

alglarn sresiz ses karma kabiliyetini destekleyerek etki yaratrlar. (The New

Grove, 2001).

Trillerin icra ekli, onlarn temel fonksiyonlarnn melodik veya armonik olup

olmadna baldr. rnekle, erken Barok trili hem melodik hem de armonik

kullanma sahiptir. Erken barok trili ncelikle armonik, sonra da melodik

fonksiyonuyla gerekletirilir. Nadir olarak zel durumlarda st yardmc notada

balar, vurgulu olur ve genellikle de uzatlr. Fakat ge Barok tril son klasik ve

modern zamanlara kadar kademeli olarak armonik fonksiyonlarn giderek kaybetmi,

bir kez daha ve ncelikle melodik ss olmaya ynelmitir.

Pratikte modern tril, notada yazlmamasna ramen, ana notann kendisi olmaya

balamtr. Bugn triller, uzun ve vurgulu olsa da balang st yardmclar (stminr veya majr ikili aralk sesleri) arasnda pek ok nemli farklar vardr. Triller

ana notada st nota trilleri olarak balar, sonra giderek alt nota triline dnr. (The

New Grove,2001)

Bu triller, armonik ilevler stlendiinden, fasl arkcl icras bakmndan

deil, ancak tril snflandrmalarnn daha iyi anlalmas bakmndan nem arz

ederler. Tarih boyunca, st ton trili, yarm tril, doygun tril, sonlandrmasz tril,

tam tril, ge tril gibi eitli adlar altnda isimlendirilen ve her birinin icras birdierinden farkllklar arz eden trillere benzer biimde, makam mziimizde de

rastlanabilen ssl syleme ekilleri bulunmaktadr. Bu ssl syleme ekilleri netlikle

tanmlanp adlandrlmamalarna ramen, batdaki benzerleri ile karlatrldnda

aralarnda ou kez nemli derecede ortak zelliklere sahip olduklar grlr. rnekle

yarm triller, ait olduklar ana notalar iin gerekli sure kadar uzatlarak basite ana sese

karp kaybolurlar. Bu uygulama makam mziimizde de grlr.

Trillerin icra edilme biiminde h

z/hareket unsurunun nemli bir rol vard

r:a) Tril btnyle ok ar icra edilebilir. rneini daha ziyade din fasl rneklerinde-

duraklar, kasdeler- ve baz dind form seslemelerinde -gazellerin balang

blmleri- grebiliriz. b) Tril btnyle arca balayabilir ve giderek hzlandrlabilir.

Bu teknik, parlakl azaltmakla birlikte, sslemenin anlamlln arttrr. c)Tril aniden

susturulup, bir etki elde edilmeye allabilir. d) Tril orta ve daha yukar hzlarda

yaplabilir ki fasl arkclnda en yaygn bu biimi ile kullanlr. (Bkz. ekil 3.16)


35/101

23

ekil 3.16: Tril

Bu nitelikler icrada ustalk konulardr. Bandan sonuna kadar yinelenen trilin

sabit hz, icraclar bakmndan gvenli bir yol olarak grlr. Bu sesleme kural

trilin notada nasl bitirildiine baklmakszn uygulanr. Bunlar yorumcu tarafndan,

notada nerilmemesine ramen sklkla gsterilebilir. Her durumda sreleri, notadaki

grnleri ile deil, trilin kendi ifade ve hzyla belirlenir.

3.2.4. Mordan (fr. mordant, pince, pincement, battement, martellement, ger.

mordent, mordant, beisser; it. mordente)

Mordan, bir notann iki veya kere arpma yapmasyla oluan bir tr doygun

trildir. Notann stne konulu zikzak bir yatk izgicikle yazda gsterilir.

(Gazimihal, 1961) Asma veya muvakkat kallarda kesinlii kuvvetlendirmek; eser

sonlarnda biti duygusunu denge iinde sslemek amacyla kullanlr. (Bkz. ekil

3.17)

Ssleme iareti

Sslemeli yazm

Okunuu

ekil 3.17: Mordan

Mordan nceleri ak titreim veya vuru olarak bilinirdi. Bal olduuaraln altndaki yardmc nota ile ana notann ok hzl birbirini takibinden


36/101

24

meydana gelir. Bu biim aa mordan olarak, onun evrilmii yukar mordan

olarak bilinir. st yardmc nota ile ana notann birbirini izlemesini ierir. Tril ve

mordanlar birbiriyle yakndan alakaldr. u noktann hatrlanmas nemlidir ki,

mordan ana nota ve altndaki nota arasnda uzanrken; tril tekrarlar her zaman ana

nota ve stndeki nota arasnda uzanr. Mstesna hallerde hzl ikilik tril st nota

ile hazrlk yapar ve yukar mordan gibi davranr. (Bkz. ekil 3.18)

ekil 3.18: Mordan

Temel olarak ritmik fonksiyonu olan bu ssleme az sre iinde vurguda kararllk

gerektirir; vurguyu arttrr, doal ritmin glendirilmesine yol aar. Vurutan nce,

lye ters bir vurgu alr, doal ritmin yer deitirmesi sonucu senkop ile

karlatrlabilir. Ritmik vurgulamay oluturan sslemelere tipik bir rnek olan

mordandr. Mordan sadece notaya zel bir vurgu vermek istendiinde kullanlmaldr.

Ksa mordanlarn ritmik vurgulamalar daha byk, uzun mordanlar melodik

fonksiyonlar iin meyillidir. (The New Grove, 2001) ( Bkz. ekil 3.19)

ekil 3.19: Mordan

(Yesari Asm Arsoyun yorumlad 5 nolu eserin 38. ls.)

3.3. Paylatrma Ailesi

Bu ssleme ailesi melodik varyasyon sanat ile ilgili sslemeleri ierir. Bu

ailedeki sslemeler apojiyatr ve titreim ailesinde de yer aldndan ou kez form

olarak ve terminolojide daha az belirginletirilir.


37/101

25

3.3.1. Gei Notas (it. tirata, fr. tirade, coule, flatte, ger. schleifer)

C. P. E. Bach dhil baz 18. yzyl ortas mzisyenleri gei notasn gerek bir

apojiyatre benzemeyen pe pee vurutan nce fakat vurutan ok daha kuvvetli

vurgulanm olarak tarif ederlerdi. Ana notalar balayan gei notalar, tek bir gei

notas ve kymetleri eit birbirini izleyen gei notalar olmak zere iki eittir. (The

New Grove, 2001)

Ses geidi ya da nameleme olarak da adlandrlan birbirini izleyen gei notalar

daha ok deerini kendinden nceki nottan alan bir, iki veya kk notayla

eklenen ssleme notlardr. Bu ssleme elevation, whole-fall, slur veya double

backfall olarak da bilinir. ki ssleme notasndan birlemi bir ses geidinin ana

notaya yol gstermesini ierir. (The New Grove, 2001) (Bkz. ekil 3.20)

Ssleme iareti olmadan Yazm Sslemeli Yazm

Okunuu

ekil 3.20: Gei Notas

kc ve inici formlar daha ok kullanlan; noktal ya da noktasz olabilen gei

notalar fasl arkclarnn da sklkla kullandklar ssleme elemanlardr. (Bkz.

ekil 3.21)

ekil 3.21: Gei Notas

( Mnir Nureddin Selukun yorumlad 13 nolu eserin 14. ls.)


38/101

26

Melodik hareketi sonlandrc, ynlendirici, baka bir harekete balayc etkilere

sahip olan bakaca balant sslemeleri olabilir. Mesela, Mnir Nureddin Selukun

icrasnda notada byle bir gsteri olmasa da ok karakteristik olarak, onun icras ile

balantl, dz bir hatta giderken ani bir krlma yapan bir te-fe-ta ya da triole

eklemesinin dz hatta bir dn efekti yarattna tank olunur. Bu durum, bir baka

noktaya hareketi ynlendiren belirgin bir etki salar.

3.3.2. Deitirme Notalar ( it. cambiata, fr. echappee, ing. auxiliary note.)

Bu sslemeler, birbiriyle ayn veya birleik ana notalar arasndaki ara deerler

ekli notalar ierir.

3.3.2.1. Cadent

Sonradan alnacak notann nceden alnmas cadent deitirme notalarna

dhil edilebilir. Anticipation, springer ve her benzer nota bir ana notann sonunda

kayar ve sonrakinden hemen nce balar. Cadent, yani notann nceden alnmas

bazen ssleme olarak kabul edildi ve doalama olarak tantld. (Bkz. ekil 3.22)

ekil 3.22: Cadent

Genel olarak armonik fonksiyona bal olarak deerlendirilen kadansn Makam

Mziindeki karl muvakkat ve tam kararlar, kallar ve eser bitirileridir. Bu

kallarda rubatolu syleyiler yannda karar sesine gidite, karar etkisini

kuvvetlendirecek ritmik yapdaki deitirmelere, ilavelere rastlanabilir. (Bkz. ekil

3.23)

ekil 3.23: Kararda Ritmik Deiiklik


39/101

27

3.3.2.2. Plainte (fr. accent, aspiration; ger. nachschlag)

eki,basit vurgusuz deitirme notalarna benzerler.(Bkz. ekil 3.24)

Yazl

Okunuu

ekil 3.24: Plainte

Bu tip bir sslemeyi zellikle Mnir Nureddin Selukun kendine has icra

tarznda bir nevi hkrk olarak adlandrlabilen ssleme olarak gzlemlemek

mmkndr. (Bkz. ekil 3.25)

ekil 3.25: Hkrk

3.3.3. Dneitleri

3.3.3.1. Melismatik Gruplar ve Grupetto (fr. double, cadence, double-cadence, brise,

tour de gosier, ger. doppelschlag, halbzirkel, it. groppo, gruppetto, circolo mezzo.)

Melisma; temel olarak plaintchant mziine ait bu kavram, bir hecenin bir nota

grubu ile ifade edildii bir ssleme biimidir. (Blom, Eric, - Cummings, David,

1988)Melismatik gruplar ncelikle bestecilerin bavurduu tek heceye uzun melodik

rgler olarak grlmesinin yannda bu rglere icra srasnda icracnn yapt dier

ssleme eklentileri ile daha karmak bir hal alr.


40/101

28

zellikle halk mziimizde de grlen ve bir teknik olarak Bela Bartokun

Anadolu Trklerini incelerken (Bartok, 19762002) kulland bu terim fasl

mziimizdeki yansmalar itibar ile ele alnm, eser incelemelerinde melismatik

gruplar noktal ba iareti ile gsterilmitir. (Ayangil, 2006) (Bkz. ekil 3.27)

ekil 3.26: Melismatik Gruplar( Nerkis Hanmn yorumlad 14. nolu eserin 11. ve 12. lleri)

Grupetto, esas notann bir derece st veya alt perdesinden balayan, veya drt

notadan oluan kme eklindeki melodik sslemedir. (Gazimihal,1961)

Notalar deerlerini zerine Grupetto iareti konan notadan alr ve zayf zamana

denk gelir. ki nota arasna, ste konduunda, ilk notann son ksmndan alr. Ve

mziimizde lavta mzrab olarak tannan Grupetto fasl arkclarnn da kullandbir sslemedir. (Torun, 1993) (Bkz. ekil 3.26)

Ssleme iareti

Sslemeli Yazm

Okunuu

ekil 3.27: Grupetto eitleri


41/101

29

3.3.3.2. Krk Notalar (fr. arpege, harpege, ger. brechung, it. arpeggio)

Notalar melodik olarak yani arka arkaya duyulan arpejden oluan bu ssleme

eleman fasl arkclarnn kulland ve ritmik fonksiyon tayan sslemelerdendir.

3.4. Dier Sslemeler

3.4.1. Falsetto Atlamal Oktav Aralklar

Fasl arkclarnn melodik etki amacyla Falsetto teknii ile oktav aralklar

kullanarak zellikle yksek aralklarda kafalarnn en st ksmlarndaki rezonans

boluklarn kullanarak sesin doal dizisinin dnda elde ettikleri parlak ve ilgi ekici

vibrato tekniidir. Notalarn zerinde 8 va... iaretiyle kullanlr. (Bkz. ekil 3.28)

ekil 3.28: Falsetto Atlamal Oktav Aralklar

(Hafz Burhann yorumlad 4. nolu eserin 8. ve 9. lleri)

3.4.2. Kesik Okuyu Staccato

Her sesin takip ettii notadan ayr -kesik- , ksa ve belirgin olarak seslendirilmesi

ile elde edilen ssleme tekniidir. crada ritmik yapy belirginletiren ve usuln

vurgularn ne kartmak iin kullanlr. Fasl arkclnda zellikle aksak tartml

usullerde sklkla kullanlabilen bu ssleme eleman notann zerinde nokta veya

izgi olarak iaret edilir. (Ayangil, 2006) (Bkz. ekil 3.29)

ekil 3.29: Kesik Okuyu Staccato


42/101

30

(Mnir Nureddin Selukun yorumlad 2. nolu eserin 27. ls.)

3.4.3. Rubato (it.)ing. stolen time.

Eserin icras srasnda yorumcunun eser zerinde geliigzel ve keyfe gre

hareket ediini ifade eden rubato (Gazimihal,1961), nota deerlerinin kesintiye

uramadan anlaml gecikmesini ifade eder. Hem mzikal anlatmn hem de sslemenin

bir dal olarak gzlemlenen rubato (The New Grove,2001) fasl arkclar tarafndan

genellikle ya eserlerin meyan rprizlerini bir oktav pestten ve ritmi hafif ekerek

tekrarlamalar suretiyle ya da nakaratlarda karar ncesinde bavurulan ritmik

geciktirmeler yoluyla gerekletirilir. (Ayangil, 2006) (Bkz. ekil 3.30)

ekil 3.30: Rubato

(Yesari Asm Arsoyun yorumlad 5. nolu eserin 32. ls.)

crcnn anlaml bir etki brakmak iin eserin gerek ritmine bal kalmadanritmi arlatrmas ya da hzlandrmas ile gerekleen ve fasl arkclar tarafndan

sklkla kullanlan bu ssleme de pek ok ssleme eleman gibi Makam mzii

notalarnda gsterilmez. Bu almada rubato ular aa bakan bir a ile

gsterilmi, ayn zamanda rub. ksaltmas kullanlmtr.

3.4.4. Serbest Ksm

Solo veya birka enstrmanla yaplan icralarda serbest ilavelerin kullanlmas

daha ok kabul grlmekle birlikte, tekrarlanan blmlerin tekrara giden

dnlerinde kpr vazifesi gren minik ses kadanslarnn kullanlmas da

mmkndr.

Fasl arkclarn teknik becerilerini gstermek maksadyla esere ait olmayan

gsterili bir blm esere eklenmesi ile oluan kadans benzeri ksmdr. Zaman

iinde beenilen ve gelenekselleen bu kadansklarn esere dhil olarak notalarda

yer almas ise ska karlalan bir durumdur.


43/101

31

3.4.5. Stapo

Ritmi belli etmek ve ritmik etkiyi kuvvetlendirmek iin, heceleri takd ederek;

eskinin goygoylu syleinin amac notasz mziin ezberleniinde ritmin hanere

yoluyla vurulmas ve dolaysyla hecelerin takdi yaplacak cmle paracklarnn

usln belli yerlerine getirilip oturtulmasn amalayan bu sslemedir. Ritmi

durdurarak stapo yapmak fasl arkclarnn sklkla kulland ssleme

elemanlarndandr. Kk s harfi ile gsterilir. (Bkz. ekil 3.31)

ekil 3.31: Stapo


3.4.6. Subito

Ani bitiri anlam

na gelir ve k

saca sub. ile gsterilir. (Bkz. ekil 3.32)

ekil 3.32: Subito


3.4.7. Sus aretlerinin Nota ile Doldurulmas ya da Tersi

crada farkllk aray ya da nota yazm farklleklinde karmza kmas

mmkndr. Sus iaretlerinin nota ile doldurulmas melodiyi zenginletirirken;

melodiye eslerin eklenmesi ritmik yapy zenginletirir. Bununla birlikte melodik

fonksiyon amac tayarak var olan notann baka bir nota yda es ile

deitirilmesi nota yazm farkllklarndan doaca gibi icracnn istei ile de

ortaya kan ve eserin deiiklik yoluyla sslenmesine katk salayan bir durum


44/101

32

olarak kabul edilmektedir. Asl notann yerine bir tam ses altndaki / stndeki

notann gemesi ya da daha uzak notalarn melodide yer almas sklkla

karlalan bir durumdur. (Bkz. ekil 3.33)

ekil 3.33: Sus aretlerinin Nota ile Doldurulmas ya da Tersi

(Hamiyet Yceses, erif li, Necati Tokyayn yorumlad 7. nolu eserin 4.

ls.)

3.4.8.Vakfe

Din mzikte kullanlan kraat ilimlerinden bir olan vakfe muhakkak durmak

anlamna gelir. Bu duru mziin ak iinde tamamen icracnn yorumuna bal

olarak gerekleir. Nota yazsnda yukardan virglle ( , )gsterilir. (Sezgin,1996)

(Bkz. ekil 3.34)

ekil 3.34: Vakfe

(Mzeyyen Senarn yorumlad 8. nolu eserin 9. ls.)

3.4.9.Vurgu

Melodinin belli notalarnn ne kartlarak bir etki yaratlmas yolunda

bavurulan bir ssleme biimidir. Vurgular icrac tarafndan genellikle grupettolarn

ilk notalarna veya ezgi guruplar ierisinde dierlerinden daha yksek (tiz)

frekansta olan notalara yaplan vurgu eklinde grlr.


45/101

33

Son devir icraclarnda grld zere yanl kullanm slubu

bayalatrabilmekte; bu sebeple de dikkatli kullanm gerekmektedir. Vurgu, nota

zerinde ok iaretinin ucu > ile gsterilir. (Bkz. ekil 3.35)

ekil 3.35: Vurgu

(Nerkis Hanmn yorumlad 14. nolu eserin 22. ls.)

3.4.10.Recitativo

Konuur gibi syleyi demektir. Porte zerinde Resitativo yazlarak

gsterilir. (Bkz. ekil 3.36)

ekil 3.36: Recitativo

3.4.11. Notaya Gre Ritmik / Melodik Yapda Sadeleme

Birlik, ikilik, drtlk veya sekizlik nota deerlerinin kendinden daha byk

nota deerleriyle seslendirilmesidir. Notaya gre sade icra notann yazl

slbunun tersine bir icrann seilmesi ya da icracnn performansnda farkllk

aray sebebiyle ortaya kabilen bu duruma en belirgin rnek Bimen enin

kendi eserini icras srasnda ortaya kmaktadr. (Bkz. ekil 3.37)


46/101

34

ekil 3.37: Notaya Gre Ritmik / Melodik Yapda Sadeleme

Zira hanende Nurettin elik ile yaplan rportajda (bkz. Ekler A2) Bimen

enin kendi bestesinin enstrmantistler tarafndan eklenen sslemeler ile daha da

gzelletii ifade etmi olduu bilgisi yer almaktadr. Baz eski nota yazlarnda

eser tamamen fasl icrasna gre notaya alnmtr. Bu nedenle gnmz

icrasndan farkl olarak nota yazlarnda daha kalabalk melodi gruplarnn

ounlukta olduu grlmektedir. (Eruzun,1997)

Fasl hanendenin defiyle yapt ritmik vurularla adeta oyuna dnrken

mziin sslenerek ritmik ve melodik yapnn farkllatrlmas sz konusudur. Fasl

okuyucularn ii daha kvrak ve cazip klmak; renklendirmek amacyla birtakm ses

oyunlar yani seslendirme oyunlara da ayn sebeple bavururlar. Bylece farkl

ustalklar mzie katabilme yaklam ile ritmik yapda ve melodik yapda zenginlik

ortaya kar.


47/101

35

ESER ANALZLER

4.1. Nihavend ark Ahteri Dkn Garib Ak vreyim,

Yaklak kayt tarihi: 191218.

ekil 4.1: Ahteri Dkn Garib Ak vreyim Nihavend arknn Zemin Blm


48/101

36

Ar Aksak uslndeki eserin ilk lsnde ah hecesindeki portamentolu

giriin ardndan bir st mordanla melodi zenginletirilerek ve ikinci lye adeta

bir gei notas ile geilmektedir. kinci ve nc llerde arpma, grupetto ve

portamentolu sslemeler arasnda melismatik cmlelerle devam etmekte; drdnc

lnn banda nota yerine es kullanlarak ritmik yap farkllatrlarak ardndan

gelen tril ve portamento sslemeleri, ikili alt arpmalar melismatik grup iinde

yer almaktadr.

ekil 4.2: Ahteri Dkn Garib Ak vreyim Nihavend arknn

Nakarat Blm


49/101

37

Nakarat ksm olan beinci l de portamentolar arasnda notann birden fazla

tekrar ile oluan ritmik yap zenginliinin ardndan oluturulan arpmal nota

kmelerini altnc lde yine portamentolar ve arpmal nota kmeleri takip

eder. Yedinci lde portamentolar arasnda ritmik yap zenginliini bir st

mordan takip eder. Sekizinci l portamento ile balar sk aralkl st nota trili

ve arpmal nota gruplar ile son bulur. Dnte ayn ekilde icra edilen nakaratn

finaline glissandoyu da ieren bir oktav atlay eklenerek eser son bulur.

ekil 4.3: Ahteri Dkn Garib Ak vreyim Nihavend arknn

Meyan Blm


50/101

38

Meyan blm olan dokuzuncu lde kendinden kk notalara blnme ile

balar. Ardndan alt arpmal ritmik blnmeyi yine bir st nota trili takip eder.

Onuncu lde yine arpma notalar, notann yerine es kullanlmas, ritmik yapy

zenginletiren kk notalara blnmeyi st nota arpmalar izler. 11. l st trilli

bir mordanla son bulurken son lde vibratoyu izleyen portamentodan sonra alt

arpmal ritmik blnme ile meyan sona erer.

4.2. Muhayyerkrdark Akam Yine Glgen, Yine Akam,

Yaklak kayt tarihi:194246.

ekil 4.4: Akam Yine Glgen, Yine Akam, Muhayyerkrdi arknn Zemin Blm


51/101

39

Enstrmanlarca yaplan giri lsnn ardndan ikinci heceye glissando ile

geilir, drdnc lde st arpmalar farkl notalarla yaplan icra izler, beinci

ve altnc lde st arpmalar arasndaki portamentoile yedi ve sekizinci lde

yaplan vibratolarla zemin son bulur.


52/101

40

ekil 4.5: Akam Yine Glgen, Yine Akam, Muhayyerkrdi arknn

Nakarat Blm

Nakarat blmnn ba olan onuncu lnn sonundaki portamento hkrkn

ardndan yaplan arpma, portamentoyu , kk notalara blnme, onaltlk nota

kmesinin en st notasna yaplan vurgu ve snen bir vibrato takip eder. 12. lde

yaplan sk gizli arpmalar 14. lde yerini geni arpmalara brakr. kili ve tekli

arpma bir glissando ile 15. ldeki notaya falsetto tekniinde yaplan bir vibrato ile

balanr. 18. ve 19. l aralkl vibratolarla srerken yirminci lde bir vakfe

gze arpar. 21. lde glissandolu bir kal 23. lde portamentolu bir kala yerini

brakr.


53/101

41

ekil 4.6: Akam Yine Glgen, Yine Akam, Muhayyerkrdi arknn Meyan Blm

Meyan blmnn balad 26. lde Serbest ksm (Resitativo) syleyi

iinde portamento ve kesik syleyiler (staccato) duyulur. Finalde portamentonunardndan falsetto tekniinde snen bir vibrato kullanlr.

4.3. Sultanyegh ark Al Sazn Sen Sevdiceim en Hevesinle



54/101

42

ekil 4.7: Al Sazn Sen Sevdiceim en Hevesinle Sultaniyegah arknnZemin Blm

Sengin Semai uslndeki arknn ilk lsnde notada sadeletirme ve

onaltlk nota kmesinin en st notasndaki vurgunun ardndan ikinci lde

yaplan arpmal grupettolarn ardndan ritmik yapy zenginletiren triole yaps

nc lde yerini ses tremolosuna ve arpmal nota gruplarnn ardndan

snen bir vibratoya brakmaktadr. Zemin blmnn ikinci tekrarnda vurgulu st

notann ardndan nota yerine es kullanmn altnc lde grupettolarn iinde

srekli arpmalar yerini sekizinci lde ses tremolosu ve arpmal grupettolara

brakarak melodik yapy zenginletirmektedir.


55/101

43

ekil 4.8: Al Sazn Sen Sevdiceim en Hevesinle Sultaniyegah arknnNakarat Blm

Nakarat blmnde vibratolar ve portamentolarn sonunda gerekleen ses

tremolosu nakarat sonunda falsetto teknikle yaplan oktav atlay ile arpmal

grupettolar duyulur. Nakarat tekrarnda finalde farkl notalarla icra melodikzenginlii arttrr.


56/101

44

ekil 4.9: Al Sazn Sen Sevdiceim en Hevesinle Sultaniyegah arknnMeyan Blm

Portamento ile balayan meyan blmnde grupetto kmeleri iinde sk

arpmalar 16. l bandaki portamentodan sonra da srerek on sekizinci lde

onaltlk nota kmeleri iindeki st notaya vurgular ritmik yapy

belirginletirmekte yirminci ldeki vurgu ve arpmalarla nakarata dnlmektedir.

4.4. Mahur ark Bir Gnlde ki Sevda Olamaz

Yaklak kayt tarihi:19271930.


57/101

45

ekil 4.10: Bir Gnlde ki Sevda Olamaz Mahurarknn Zemin Blm

Aksak uslndeki arknn drtlk es ile balad ilk lde farkl nota icrasnn

ardndan kesik okuyu ve arpmalar bir portamento takip etmekte nc

lde vurgulanan heceler ses tremolosu ve vibrato ile birlikte portamento

yaplan sesler trille son bulmaktadr.

ekil 4.11: Bir Gnlde ki Sevda Olamaz Mahurarknn Nakarat Blm


58/101

46

Nakarat blmnde kullanlan farkl notalar yine bir ses tremolosu ve arpmal

notalar izlemekte yedinci l sonunda nota gruplarna baka sesler eklenerek

nakarat vurgulu oktav atlay ve tremolo sslemesi ile sesin zenginletirilerek

meyana gidilmektedir.

ekil 4.12: Bir Gnlde ki Sevda Olamaz Mahurarknn Meyan Blm

Meyan blm ses tremolosu ve vibrato sslemelerinin sklkla kullanlrken

meyann tekrarnda l aralk aadaki farkl seslerin kullanm ile melodik yapnn

deitirilmesi ile elde edilen zenginlik dikkat ekicidir.


59/101

47

4.5. Hzzam ark Dn Gece Bir uhun Bezmine Gittim,


ekil 4.13: Dn Gece Biruhun Bezmine Gittim Hzzam arknnZemin Blm


60/101

48

Dyek uslndeki eserin beinci lnn sonundaki portamentonun ardndan

altnc lde kesik okuyu ve vakfe ile srerken, alt arpmal ve kesik okuyularla

devam eden melodik ve ritmik zenginlik yedi ve sekizinci llerde de arpma ve

vurgularla srer.


61/101

49

ekil 4.14 : Dn Gece Biruhun Bezmine Gittim Hzzam arknnNakarat Blm

Dokuzuncu lde vibrato, arpma ve glissando ile sren melismatik l

onuncu lde de srerken, 11. lde yerini trile ve mordana brakrken 12. l

vurgu ve anszn bitiri (subito) ile son bulmaktadr. 13. lde st arpma notas,

14. lde vibrato sslemeli melismatik ly, 15. ldeki portamentonun

ardndan 16. lde rubato syleyiin ardndan a tempoya dn takip eder. 17.

lde grupetto, arpmal melismatik ldeki sslemeler yerini18. lde kk

notalara blnmeye, 19. lde trioleli yaplara brakrken, nakarat 20. lde

vurgulu syleyi ve ani bitirile (subito) son bulur.


62/101

50

ekil 4.15: Dn Gece Biruhun Bezmine Gittim Hzzam arknn

Meyan ve Nakarat Blm


63/101

51

21. ldeki portamento sslemesini tril ve vibratolar takip etmi, 24. lde

grupetto ve arpmalar yer alr. Otuzuncu l alan vibratoyu portamento,

rubato ve anszn bitiri izler. 35. ldeki vibratolarn ardndan alt arpmalarla

kk notalara blnme, st arpma ve mordan takip eder; final ksmnda geni bir

trilin ardndan bir sonraki nota portamento ile duyurulur ve vibratolarla esere son

verilir.

4.6. Hseyni ark Fari Olmam Mereb-i Rindneden,


ekil 4.16: Fari Olmam Mereb-i Rindneden Hzzam arknn Zemin Blm


64/101

52

Aksak uslndeki eserin ilk lsnde portamentolar arasndaki glissando

yerini ikinci lde ses tremolosu, portamento, vibrato ve st arpmalara

brakr. nc lde melismatik

Documents

Ornements in Turkish Maqam Music Concerning to Fasil