Co-funded by the Intelligent Energy Europe Programme of the European Union

Op weg naar bijna-energieNeutrale gebouwenINSPIRERENDE VOORBEELDEN UIT EUROPA

Co-funded by the Intelligent Energy Europe Programme of the European Union

LEADINGTHEWAY TOWARDS NEARLY ZERO ENERGY BUILDINGS Inspirational examples from regions all over Europe

Verschenen in maart 2014 (Leading the way towards nearly zero energy buildings) Vertaald door Bond Beter Leefmilieu (BBL), maart 2015

Grafisch ontwerp: Maciej Zalewski / Alkione

Fotos: Tim Allan - GettyImages.com: 3 (top-left), 4; BBL: cover, 3 (top-middle), 5, 7, 14, 28; B.&S.U. mbH: 18 (top-left); Marcin Chodorowski - Fotolia.com: 3 (top-right), 6; City of Ludwigsburg: 18 (top-right); Lena Eckerberg: 26 (bottom); Jzsef Feiler: 25 (top); GDI: 2, 18 (bottom), 19; Jelovica HIE d.o.o.: 1, 24 (top); Victor Levy: 3 (bottom-left), 13; O Energiesparverband: 24 (bottom); Paul Tierney Photography: 25 (bottom); Pracownia Architektury i Designu Piotr Ku: 20, 27 (top); Andrew Saliba: 1, 26 (top); Virginie Siegele: 1, 27 (bottom); Gunnar Thernstrm: 1, 3 (bottom-middle), 21; UBA: 1, 23 (top); Klaas Verdru: 1, 3 (bottom-right), 22, 23 (bottom);

Deze brochure stelt de resultaten voor van het project Nearly Zero Energy Buildings (NZB) 2021 Doors Open Days. Dit project ontvangt cofinanciering binnen de projectoproep no. IEE/11/927/SI2.616379 van het Intelligent Energy Europe Programme.

De auteurs dragen de volledige verantwoordelijkheid voor de inhoud van deze brochure. De brochure vertegenwoordigt niet de mening van de Europese Unie. EASME noch de Europese commissie is verantwoordelijk voor mogelijk gebruik van de informatie in de brochure.

Op weg naar bijna- EnergieneutraleGEBOUWEN

INSPIRERENDE VOORBEELDEN UIT EUROPA

2VOORWOORD

Beste Lezer, De volgende bladzijden nemen je mee op een korte rondleiding van Bijna-Energie Neutrale Gebouwen (BEN Gebouwen) in 10 Europese landen. Deze rondleiding is onderdeel van een brede Europese campagne die hoge energie-efficintie standaarden in gebouwen promoot. Deze campagne heet NZEB Doors Open Days wordt gefinancierd door het Intelligent Energy Europe Programma (IEE).

Het doel van de campagne is om BEN gebouwen bekender en toegankelijker te maken bij het brede publiek via ervaringensuitwis-seling. De doelstelling om het BEN concept met succes te implementeren in de Europese markt kan hierdoor worden bereikt. Vele voorbeelden van publieke en private lage-energie gebouwen in heel Europa werden al getest en met succes in gebruik genomen.

In vele gevallen werd BEN constructie gestimuleerd door interessante en innovatieve steunmaatregelen. In andere gevallen lagen passie voor milieuvriendelijke oplossingen, een persoonlijk streven naar een zo klein mogelijke voetafdruk of gewoon een wens om een voorloper te zijn in moderne technologie aan de basis ervan.

In de afgelopen jaren hebben we veel geleerd over de impact van de persoonlijke beslissingen die we dagelijks nemen op de kwali-teit van ons leefmilieu en de leefomgeving die we achterlaten voor onze kinderen. Wijze beslissingen door een publieke overheid die achter de BEN normen staat kunnen een belangrijke hefboom zijn voor die individuele beslissingen en kunnen bijdragen tot het verhogen van de energiestandaarden in de bouwsector.

Publieke overheden hebben een voorbeeldfunctie. Zowel bij beslissingen over haar eigen gebouwenbestand als bij nationale, regionale en lokale initiatieven die burgers ondersteunen bij beslissingen die energie-efficintie in overweging nemen. Daarom is het vanzelfsprekend dat, bij het verbouwen of bij plannen voor nieuwbouw, zeer hoge energie standaarden automatisch in overweging worden genomen bij het beslissingsproces en een beslissende factor zijn bij het bepalen van de aantrekkelijkheid van de investering.

Als je nog geen BEN gebouw bezocht, nodigen we je graag uit tijdens n van onze evenementen in november 2014. De nationale organisatoren kunnen je ook inlichten over extra mogelijkheden voor wetgevers om zich aan te sluiten bij de studiereizen in de lente van 2014 in Oostenrijk, Belgi, Duitsland, Ierland en Zweden.

We hopen dat je inspiratie opdoet door wat je leest en ziet. We kijken er naar uit om je te verwelkomen in onze BEN gebouwen.

NZEB2021 Doors Open Days team

304EU REGULERING

13INTERVIEW

06BEN GEBOUWEN OPENDEURDAGEN

15REGIONALE EN LOKALE STEUNMAAREGELEN

08NATIONALE CAMPAGNES

22VOORBEELD GEBOUWEN

4EU regulering

5De Europese gebouwen verte-genwoordigen meer dan 40% van het totale energieverbruik in Europa. Sommige Lidstaten hebben een lange geschiedenis van beleidsinstrumenten en goed ontwikkelde steunmaatregelen met betrekking tot energiever-bruik in gebouwen. In andere Lidstaten moet energie-efficin-tie concurreren met andere politieke belangen en duurt het langer alvorens dit als een prioriteit beschouwd wordt.

THet potentieel om energie te bes-paren door renovaties in gebouwen verschilt van land tot land en wordt geschat op 55 tot 80%. De energie transformatie in de bestaande gebou-wen is dus zowel een grote uitdaging als een ongelofelijke opportuniteit een kans om het grootste kostenef-fectieve energiebesparingspotentieel te realiseren door de juiste maatrege-len te nemen en de beschikbare tools en technologie te benutten.

Het huidige gebruik van construc-tie- en retrofit technieken moet verbeteren. Het gebrek aan een goede kosten-baten analyse en basis knowhow van de bereikbare energie efficintie standaarden in gebouwen vergrendelt het energie-efficintie potentieel voor tientallen jaren, totdat de volgende modernisatie van het gebouw kan plaatsvinden. Niet alleen bewustzijn van technologische oplossingen is hier van tel. Ook de kwaliteit van de bouwwerkzaam-heden kan het behalen van de gewenste bouwstandaard bedreigen.

De Europese voorschriften beant-woorden aan de huidige staat van energie-efficintie niveaus door het opleggen van zeer specifieke verpli-chtingen. De twee richtlijnen met het meeste impact op de bouwsector zijn de Energy Performance in Buildings Directive (2010) en de Energy Efficiency Directive. Deze richtlijnen zijn een uitdaging voor de Lidstaten en werden nog niet evenwaardig gemplementeerd in alle Europese landen.

Ten gevolge van de Buildings Directive (2010) moet elk nieuw publiek gebouw vanaf januari 2019 worden ontworpen volgens bijna energie neutrale standaarden. Ook alle andere nieuwe gebouwen moeten voldoen aan de BEN-normen vanaf januari 2021.

Een Bijna Energie Neutraal Gebouw betreft een gebouw met een zeer hoge energieprestatie. De zeer lage hoeveelheid energie die nodig is om het gebouw te voorzien moet in belangrijke mate afkomstig zijn van hernieuwbare energiebronnen.

De Lidstaten hebben intussen maximum energieverbruik normen en aanvaardbare hernieuwbare energiebronnen gedefinieerd. Deze verschillen van land tot land afhanke-lijk van de economische, geografische en klimatologische omstandigheden en de politieke prioriteiten. Hoewel de targets individueel zijn is de uit-daging van de 2020 energie-efficintie doelstellingen gemeenschappelijk.

Op 28 juni 2013 publiceerde de Europese Commissie een rapport over de voortgang bij de Lidstaten naar Bijna Energie Neutrale gebouwen. Het rapport concludeerde dat er te weinig vooruitgang werd geboekt door de Lidstaten in hun voorbereiding voor de 2020 doelstellingen. Om de lange termijn klimaatdoelstellingen van de EU niet in gevaar te brengen en ervoor te zorgen dat de bouwsec-tor ten volle kan genieten van de opportuniteiten die BEN gebouwen met zich meebrengen, moeten de Lidstaten hun inspanningen beduidend opvoeren om de vereisten voor BEN gebouwen in de EPBD te implementeren.

De Energy Efficiency Richtlijn werd in december 2012 van kracht. De meeste bepalingen moeten gemplementeerd worden door de Lidstaten tegen 2014 juni. Deze Richtlijn legt een gemeen-schappelijk kader van maatregelen op voor de promotie van energie-efficintie binnen de Europese Unie zodat het EU 2020 kerndoel van 20% energie-efficintie gehaald wordt. Dit gemeenschappelijk kader moet ook de weg vrijmaken voor verdere verbeter-ingen in energie efficintie na 2020.

Alle EU-28 landen worden zo verpli-cht om efficinter met energie om te springen in alle fases van de ener-gieketen van de transformatie en distributie van energie tot de finale consumptie. De Energy Efficiency Richtlijn introduceert nieuwe bindende maatregelen om de inspan-ningen voor energie-efficintie te verhogen. Ook de rol van de overheid wordt beklemtoond in de Richtlijn.

De overheid moet het goede voorbeeld geven door 3% van de gebouwen die zij bezit en die gebruikt worden door de centrale overheid te renoveren vanaf 1 januari 2014. Ook moet de overheid energie-efficintie overwegingen opnemen in over-heidsopdrachten in zoverre aan bepaalde voorwaarden is voldaan (bv. kosteneffectiviteit, economische rendabiliteit) zodat zij energie-efficinte gebouwen, producten en diensten verwerft.

De juiste koers voor deze gemeen-schappelijke Europese uitdaging is om bewustzijn bij potentile investeerders, zowel publiek als privaat, te verhogen met betrekking tot de technische mogelijkheden van de huidige gebouwen, de bes-chikbare retrofit oplossingen en de toekomstige vereisten voor BEN bouwnormen en praktijken.

De succesverhalen zijn er al. Waarom dan niet de koplopers volgen?

6OPENDEURDAGEN vanBEN GEBOUWEN

7In 1998 ontwikkelde Bond Beter Leefmilieu (BBL) het concept van Ecobouwers Opendeur waarbij huisei-genaars gestimuleerd worden om energiezuinig te bouwen of te verbouwen. Met meer dan 45.000 bezoekers over de voorbije 17 jaar heeft Ecobouwers Opendeur een stevige reputatie opgebouwd als het grootste onafhankelijk en niet-commerciel open-deur evenement in Vlaanderen.

In 2012 besliste BBL om het initiatief te vergroten. Organisaties van negen lidstaten sloten aan om gelijkaardige opendeur evenementen te organiseren onder de gemeen-schappelijke naam NZB2021 Doors Open Days. Het initiatief wordt gefinancierd door het Intelligent Energy Europe programma.

Het centrale idee van een opendeur campagne is dat de bezoekers op een niet-commercile manier, via de bouwers en verbouwers zelf, kennis maken met BEN-gebouwen. Tijdens een bezoek komen ze meer te weten over de leef-, werk- en bouw-ervaringen van de eigenaars en bouwprofessionals.

NZEB Open Doors evenementen vonden in 2013 en 2014 plaats in Oostenrijk, Belgi, Frankrijk, Duitsland, Hongarije, Ierland, Malta, Polen, Sloveni en Zweden.

Samen namen er 673 gebouwen deel aan de cam-pagne en werden er 11.258 bezoekers geregistreerd.

Elke campagne heeft een nationaal webplatform om gebou-wen voor de opendeurdagen te verwerven, in te schrijven en algemene en specifieke informatie te verstrekken over BEN-gebouwen. Op de websites staan vele inspirerende voor-beelden van BEN-gebouwen. Een set van mini documentaires werd opgenomen en online geplaatst om energie-efficinte oplossingen te promoten uit verschillende Europese regios.

DE JAARLIJKSE ECOBOUWERS OPENDEUR GAAT IN BELGI DOOR DE EERSTE TWEE WEEKENDS VAN NOVEMBER, CHECK WWW.ECOBOUWERS.BE OF WWW.ECOBATISSEURS.BE VOOR DE MEEST RECENTE INFO.

Deze campagne is fantastisch! Zonder jullie initiatief en webforum zouden we nooit een ecologisch huis hebben kunnen bouwen. Dankjewel!Stefan Vanstraelen, Ecobouwers Opendeur bezoeker 2013, Vlaanderen

8 INZICHTEN VAN DE nationalE CAMPAGNES

OOSTENRIJK

Belgi

Niedrigstenergiegebude 2013 Tag der offenen Tr Heute schauen - morgen bauenVisit today - Build tomorrow was het motto van de eerste Upper Austria NZEB Open Door Days op 15 en 16 november 2013. Het O Energiesparverband - het Energie Agentschap van Opper-Oostenrijk - nodigde genteresseerden uit om meer dan 80 deelnemende BEN-gebouwen te bezoeken, o.a. ngez-inswoningen, multi-gezinswoningen, commercile en openbare gebouwen. De reactie van het publiek was indrukwekkend: meer dan 1.090 bezoekers grepen deze kans om te leren over de energie-gerelateerde aspecten van de gebouwen. Dankzij dit evenement konden ze zelf ervaren hoe het is om in een BEN- of passiefgebouw te wonen. Bovendien gaf deze opendeurdag waardevolle technische informatie en concrete voorbeelden van BEN-gebouwen aan wie van plan is om in de nabije toekomst te gaan bouwen of verbouwen.

www.haeuserschauen.at

Bond Beter Leefmilieu Ecobouwers OpendeurEcobouwers Opendeur werd in 2013 georganiseerd met de steun van vele partners: het Vlaams Passiefhuis Platform, het Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch Bouwen (VIBE), de stad Gent, het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, het bouwmagazine Beter Bouwen en Verbouwen, 2dehands.be, Radio 2, bouwbeurs Hout en Groen Wonen en de provinciale steunpunten duurzaam wonen en bouwen.

Ecobouwers Opendeur was toe aan de 16de editie in 2013. Voor de eerste keer werd het evenement ook in Walloni georganiseerd door de nieuwe partner coconso. Bond Beter Leefmilieu sloeg de handen in mekaar met deze Waalse vzw en organiseerde samen ook een tweetalige opendeurdag campagne in Brussel. Het resultaat was een echte nationale campagne met bijna 300 opengestelde BEN-gebouwen en meer dan 6.600 bezoekers. In Vlaanderen focuste de campagne op de stad Gent, waar je 18 huizen kon bezichtigen. Gent wil tegen 2050 klimaatneutraal zijn en ondersteunt haar burgers om te bouwen en renoveren volgens BEN-normen.

www.ecobouwers.be

Dit evenement, op deze schaal, is uniek in Oostenrijk en draagt in belangrijke mate bij aan het begrip van bijna-energieneutrale (BEN) gebouwen.Regionale beleidsmaker in Oostenrijk

9 INZICHTEN VAN DE nationalE CAMPAGNES

FranKRIJK

DUITSLAND

PORTES dcOUVERTES, les btiments performants cest maintenant!De Franse campagne vond plaats in het departement Haute-Savoie, een regio met 760.000 inwoners. De campagne trok 312 bezoekers in 2013. Voor deze eerste editie waren er 35 gebouwen geregistreerd: 19 priv huizen, 1 multi-gezindswoningen, 4 priv kantoren en 11 openbare gebouwen (scholen, stadhuizen, enz.). Dit aanbod bood een ruime keuze tussen gerenoveerde en nieuwe gebouwen en dit voor verschillende type bezoekers (professionals, lokale overheden en particulieren). Elk gebouw, zowel nieuw als gerenoveerd, voldeed aan een energie-efficintie standaard. Sommige van de gebouwen waren gecertificeerde passiefhuizen, of dragen het label Minergie of BBC (laag energie gebouw). In Haute-Savoie kenden de openbare gebouwen het meeste succes en trokken ze bijna de helft van de bezoekers (met 145 geregistreerde personen) op weekdagen, dankzij een georganiseerde rondleiding en gerichte communicatie.Bezoekers waren verheugd om gelijkenissen te ontdekken tussen de opengestelde gebouwen en hun eigen projecten en konden zo ervaringen en informatie uitwisselen. Meer dan 83% gaf de campagne een goede, zeer goede of uitstekende score en keek er naar uit om volgend jaar opnieuw deel te nemen.

Meer dan 94% van de openstellers waardeerde het om deel uit te maken van de campagne en was zeer tevreden met de organisatie. 72% van hen wil opnieuw deelnemen!

www.portesdecouvertes.fr

Niedrigstenergiehuser heute schauen morgen bauen!De Duitse campagne trok in 2013 meer dan 800 bezoekers voor private en openbare gebouwen in Berlijn, Brandenburg, Saksen en Baden-Wrttemberg. Een breed scala van nieuwe en bestaande gebouwen, zoals (kleuter)scholen, ngezinswoningen, huurhuizen en kantoorgebouwen, gebouwd volgens BEN- of passiefnormen, openden hun deuren voor bezoekers. Bouwprofessionals, publieke stakeholders en het grote publiek konden niet-commercile informatie verkrijgen om de energie-efficintie van nieuwe of gerenoveerde gebouwen te verbeteren. De objectieve en deskundige gidsbeurten van huiseigenaars en architecten inspireerden vele bezoekers om in hun voetsporen te treden. Meer dan 94% van de bezoekers gaf de campagne een zeer goede tot uitstekende score en kijkt er naar uit om volgende keer weer deel te nemen.

De opendeurdagen in Duitsland worden gesteund door het Duitse Energie Agentschap (dena), Zukunft Altbau, CO2 online en BAKA.

www.haeuser-fuer-heute.de

Objectief, competent en begrijpbare rondleiding. Super! Ik kom graag terug volgend jaar.Bezoeker van de Duitse opendeurdag

INZICHTEN VAN DE nationalE CAMPAGNES

10

HOngarIJE

Malta

Hatkony Hz Napok - ton a nulla energiaigny hzak felIn Hongarije werd de opendeurcampagne georganiseerd tussen 4 en 11 novem-ber 2013. Zowel openbare gebouwen als priv-openstellers verwelkomden genteresseerde bezoekers. GreenDependent kon verschillende media spon-sors aantrekken en zo verschenen vele artikels, radio interviews en nationale, regionale en lokale televisie media.

Dankzij de grote hulp van de Hongaarse Passief Huis associatie werden 43 gebouwen in heel Hongarije opengesteld, een goede gelegenheid voor vele bezoekers om passiefhuizen en BEN-gebouwente bezichtigen. Er werden bijna 700 individuele bezoeken aan deze gebouwen geregistreerd. De Hongaarse organisatie is trots om de Budapest University of Technology and Economics als partner en de Vice President van de Kamer van Hongaarse architecten als lid van de adviesraad van het project te hebben.

www.hatekonyhaz.hu

Open Doors Malta - Towards Nearly Zero Energy BuildingsIn Malta vonden de opendeurdagen plaats in de vorm van bustochten. Ze trok-ken een groot aantal huiseigenaars, bouwprofessionals, architecten en publieke stakeholders aan van over de ganse Maltese eilanden. De bustochten boden bezoekers de kans om op korte tijd verschillende gebouwen te bezoeken en in een informele sfeer hun visie en aanbevelingen te delen met andere bezoekers.

De campagne werd georganiseerd met steun van de Chamber of Architects en het Department of Engineering van de universiteit van of Malta. De gebouwen die hun deuren openden liepen uiteen van kleine verbouwde gezinswoningen tot nieuwe appartementen, kantoren en openbare gebouwen. Meer dan 90% van de bezoekers waren zeer tevreden met de informatie die ze ontvingen en met de diensten aangeboden door de organisatoren van de campagne. Ook de openstel-lers waren zeer tevreden met de organisatie van de opendeurdagen in Malta en lieten weten bereid te zijn om volgende keer opnieuw bezoekers te verwelkomen.

www.opendoorsmalta.eu

De Malta opendeurdag is een geweldig initiatief om de zichtbaarheid en het begrip van BEN-gebouwen te verhogen.Ing. K. Alamango, Opendeur bezoeker in Malta, EPB auditeur

INZICHTEN VAN DE nationalE CAMPAGNES

11

Zweden

Sloveni

Modernt och Miljklokt Besk ett lgenergihusDe Zweedse slogan was Bezoek een lage-energiewoning modern en eco-slim. Deze campagne vond plaats tijdens twee weekends: 8-9-10 en 22-23 november 2013. Het energie-agentschap van zuidoost Zweden werkte samen met de Zweedse Passiefhuis organisatie Passivhuscentrum. Samen met Passivhuscentrum werden meer dan 30 deelnemende gebouwen gevonden: ngezinswoningen, multi-gezinswoningen en openbare gebouwen. De meeste gebouwen lagen in zuidoost en zuidwest Zweden, hoewel gebouwen in heel Zweden konden deelnemen. De campagne trok 220 bezoekers. Sommige gebouwen waren gecertificeerde passiefhuizen, anderen hadden interessante en innovatieve energie oplossingen, wat van alle deelnemers interessante kandidaten maakte. De openstellers waren zeer trots op hun gebouwen en velen onder hen nemen opnieuw deel in de volgende campagne.

www.miljoklokahus.se

Skoraj nienergijske hie: e danes obiite hie prihodnosti!Tijdens de eerste campagne in Sloveni overtrof de belangstelling van het publiek alle verwachtingen. 22 privhuizen, acht openbare gebouwen en vier kantoorgebouwen openden hun deuren voor bezoekers. Bijna zeshonderd bezoekers registreerden zich voor de opendeurdagen. Dankzij dit succes smeedt de Sloveense cordinator, Gradbeni intitut ZRMK, nog grotere plan-nen voor de volgende campagne.

De campagne maakte een grote indruk op de bezoekers. Uit de resultaten van de enqute blijkt dat de rondleidingen in de huizen van de Sloveense campagne voldeden aan de verwachtingen van 99% van de bezoekers. Op het moment van de campagne blijkt 37,3% plannen te hebben om te bouwen, 11,8% heeft plannen om op korte termijn te renoveren en 8,1% is bezig met nieuwbouw. Uit de bevraging blijkt verder nog dat het de campagne belangri-jke zakelijke contacten opleverde voor de professionelen die actief waren bij de constructie van deze gebouwen.

Een aparte enqute voor openstellers werd afgenomen, waaruit bleek dat 94,7% van de openstellers tevreden was met de ervaring die ze opdeden door hun deelname aan de campagne.

www.0energijskehie.si/poglejte

IIk was zeer tevreden met mijn deelname aan de campagne, ik apprecieer de ondersteuning van de organisator die ervoor zorgde dat alles goed voorbereid was, zelfs slippers voor de bezoekers. Zeer goed gepland!Huiseigenaar in Zweden

12

IErland

POLEN

Nearly Zero Energy Buildings (NZEB) Open Doors WeekendDe Ierse NZEB Open Doors campagne vond plaats op 8, 9 en 10 november 2013. Het evenement werd georganiseerd in samenwerking met de Irish Passive House Association en viel samen met het International Passive House Days event. Dankzij het partnerschap met het Ierse ecodorp in Cloughjordan County Tipperary, konden bezoekers in n rondleiding verschillende gebouwen bezoeken. De campagne bood evenementen aan in 17 van de 26 Ierse counties.

In total stelden 61 priv- of openbare gebouwen hun deuren open. De cam-pagne telde 787 bezoekers. Het evenement in Cloughjordan werd gepromoot door een partnerschap met de Ierse IEE SustainCo project partners en Tiperary Energy Agency. Sustainco verschaft NZEB technische en financile toolkits. Voor de meerderheid van de huiseigenaars was dit de eerste ervaring met het openen van hun deuren en allen lieten weten dat ze genoten hadden van het evenement en ervoor openstaan om opnieuw deel te nemen.

www.nzeb-opendoors.ie

Dni Otwartych Drzwi - odwied dzi budynki jutraDe Poolse campagne wordt georganiseerd door het Pools nationaal energie agentschap onder de naam Dni Otwartych Dzwi odwied dzi budynki jutra. De campagne wordt in drie delen van elk twee tot drie maanden georganiseerd, tijdens de verschillende seizoenen. De passief-, BEN- en energie-efficinte gebouwen staan open voor bezoekers die op verschillende locaties een bezoek willen brengen.

Voor meer informatie over de evenementen kan u de website bezoeken.

www.budynki-jutra.pl

Ik ben ervan overtuigd dat dit initiatief in belangrijke mate zal bijdragen aan het promoten van energie-efficint bouwen door priv en publieke investeerders te helpen bij het visualiseren van de voordelen (technisch en financieel) van het gebruiken van hoge energiestandaarden in gebouwen. M. Karpiski, (Ministerie van Transport, Gebouwen en Zee, Polen)

INZICHTEN VAN DEnationalE CAMPAGNES

Evelyne Huytebroeck , Minister van Leefmilieu, Energie, Water en Stadsvernieuwing Belgi (Foto: Victor Levy)

Interview ( )

In 2013 werd Ecobouwers Opendeur / Portes Ouvertes Ecobtisseurs voor het eerst georganiseerd in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest als tweeta-lige campagne. Waarom besliste de Brusselse Regering om deze campagne te ondersteunen?

De regering van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest besliste om de energieprestaties voor nieuwe gebouwen te verstrengen vanaf 2015. Deze toekomstige gebouwen moeten aan criteria voldoen die dicht bij de passiefnormen liggen, waardoor de vraag naar verwarming met een factor tien kan dalen. De passiefnorm wordt sterk gestimuleerd in het Brussels Gewest sinds 2007. Vandaag respecteren slechts 800.000 m2 van de gebouwen deze passief norm. Het is erg belangrijk voor mensen die

wonen of werken in Brussel om de passiefgebouwen te ontdekken die we ondersteunen met het Ecobouwers Opendeur / Portes Ouvertes Ecobtisseurs initiatief.

Wat waren uw eerste indrukken van de campagne in Brussel?

Deze eerste editie in Brussel was een groot succes. Bijna 1000 mensen bezochten de 33 huizen die werden getoond in Brussel, zeer goede bezoekcijfers vergeleken met andere regios (Gent was de andere stad die vele bezoekers trok). Passiefhuizen of voorbeeldgebouwen, nieuwbouw en renovaties, werden door de eigenaars opengesteld voor bezoek-ers. Het is altijd nuttig wanneer mensen hun vragen direct kunnen stellen aan andere burgers, buren die dezelfde stap reeds gezet hebben

en commentaar kunnen geven op wat er goed ging, wat verbeterd kan worden of hun tevredenheid kunnen meegeven over het bouwen en wonen in een ecologisch huis. Deze open-deurdagen zijn eveneens een kans om te ontdekken hoe de Brusselse huizen naast energieprestaties ook andere aspecten van duurzaam bouwen kun-nen integreren, zoals biodiversiteit, regenwater recuperatie,

Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is zeer actief op het vlak van duurzaam bouwen en heeft een zeer progressief energiebeleid. Hoe passen de opendeurdagen in dit plaatje?

Het energiebeleid van het Brussels Gewest betekent een belangrijke stap naar hogere energieprestaties voor nieuwe gebouwen.

Het ideale BEN-gebouw combineert een hoge energie-efficintie met betaalbaarheid. Dankzij de Brusselse Voorbeeldgebouwen oproep, die in 2007 werd gelanceerd, zijn er al veel voorbeelden in Brussel. Het is niet makkelijk voor mij om een favoriet te kiezen omdat elk gebouw een slimme combinatie tussen energieprestatie en kosten is.

INZICHTEN VAN DEnationalE CAMPAGNES

13

14

De EPB (Energieprestatie en Binnenklimaat) 2015 vereisten, die dichtbij de passiefnorm liggen, zijn waarschijnlijk de laatste stap in termen van hoge isolatie, luchtdich-theid en efficinte ventilatie. Meer isolatiedikte vragen dan de EPB 2015 vereisten lijkt bijvoorbeeld niet meer kosten-efficint te zijn. We kunnen stellen dat de EPB 2015 vereisten in Brussel het juiste antwoord zijn op het eerste gedeelte van de Europese definitie van BEN-gebouwen, die zegt dat een gebouw bijna energie neutraal moet zijn. Het tweede gedeelte van de definitie, de hernieuwbare ener-giebronnen, moet nog gedefinieerd worden in het Brusselse energiebeleid voor 2020. Ecobouwers Opendeur / Portes Ouvertes Ecobtisseurs, dat passief (zelfs nulenergie) gebouwen toont aan het publiek is een belangrijk initiatief dat het begrip van deze complexe definities bij de toekomstige bewoners helpt verhogen.

Hoe zou u Ecobouwers Opendeur / Portes Ouvertes Ecobtisseurs graag zien evolueren?

Het energiebeleid in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest focust ook op tertiaire gebouwen (kantorgebouwen, scholen). Het kan voor Ecobouwers Opendeur / Portes Ouvertes Ecobtisseurs een interessante evolutie zijn om ook deze soorten gebouwen aan het publiek te tonen.

Wat is uw favoriete BEN-gebouw in Brussel en waarom?

Het ideale BEN-gebouw combineert een hoge energie-efficintie met betaalbaarheid. Dankzij de Brusselse Voorbeeldgebouwen oproep, die in 2007 werd gelanceerd, zijn er al veel voorbeelden in Brussel. Het is niet makkelijk voor mij om een favoriet te kiezen omdat elk gebouw een slimme combinatie tussen energieprestatie en kosten is.

Wat is uw advies voor andere Europese regios of steden die BEN-gebouwen willen promoten?

Mijn advies is om hetzelfde pad te volgen dat wij vanaf het begin volgden: zorg eerst voor drijfveren en technis-che ondersteuning die de bouwsector uitnodigen om de beste oplossingen te vinden om betaalbare BEN-gebouwen te maken. Op basis van de ervaringen die de sector hiermee heeft opgedaan kan je vervolgens een ambitieus energiebeleid voeren.

We appreciren ten zeerste het internationale karakter en draagwijdte van het BEN-gebouwen opendeur initiatief. Ik ben ervan overtuigd dat de Poolse component van deze Europese campagne de ontwikkeling van energie-efficint bouwen zal vooruit helpen Magorzata Skucha, Voorzitter van de Raad van Bestuur van het Fonds voor Milieubescherming en Water Management, Polen

15

Nationale, regionale en lokale

sTEUNMAATREGELENOostenrijkHET DUURZAAM GEBOUWEN PROGRAMMA VAN OPPER-OOSTENRIJK

Oostenrijk is een federaal land waar de regionale niveaus veel bevoegdheden hebben rond energie, inclusief financile steunmaatregelen . De regionale overheid speelt ook een belangrijke rol in de bouwsector. De deelstaat Opper-Oostenrijk is een toonaangevende regio in duurzaam bouwen. Dankzij een consistent beleid zijn er vandaag meer dan duizend gebouwen die aan passiefnor-men voldoen en verschillende duizenden zeer lage-energie gebouwen. Lokale energie strategien ondersteunen deze ontwikkeling. Opper-Oostenrijk stelde zich als doel om tegen 2030 100% van haar elektriciteits- en warmtevraag door hernieuwbare energiebronnen op te wekken, 39% van haar energieverbruik te verminderen en de CO2 uitstoot te verminderen met 65%. Opper-Oostenrijk kon dankzij een omvangrijk bouwpro-gramma het energieverbruik in 85% van alle huizen gebouwd sinds 1993 met 50% doen dalen. Dit werd bereikt door een een gecombineerd programma bestaande uit gerichte informatie en financile stimulansen (sociale leningen). Het berekenen van een energieprestatie-indicator, deelname aan een persoonlijke energie adviessessie voor huiseigenaars en een energieprestatiecertificaat voor elk gebouw zijn de belangrijkste onderdelen van het programma. Als aan de vereisten voldaan zijn, ontvangen de huiseigenaars een sociale lening. Van 1993 tot 2012 vold-eden meer dan 100.000 huizen aan de programmavereisten, wat een besparing betekende van verschillende miljoenen kWh per jaar. Het programma is ook zeer aantrekkelijk in economische termen: elke kWh die bespaard wordt door energie-efficintie maatregelen, kost slechts 1,8 cent. Heating performance indicators as the basis for the build-ing energy codes in Upper Austria.

Voorbeeld: Renovatieprogramma " renovatie programma 2010 5.500 ngezinswoningen " energiebesparing 235 GWh/jaar " kostenbesparing 20 miljoen /jaar " gemiddelde levensduur 20 jaar " totale besparing 5.000 GWh " gemiddeld verbruik voor renovatie 242 kWh/m/jaar " gemiddeld verbruik na renovatie 61 kWh/m/jaar

Voorbeeld: Het regionaal openbare gebouwen programma van Opper-OostenrijkDe regionale administratie voerde een aantal maatregelen in die de energie-efficintie en het gebruik van hernieuwbare energiebronnen voor openbare gebouwen verhoogden. Het gaat voornamelijk over beroepsscholen, kantoren, verpleeginrichtingen, musea, wegen- en parkenonderhoud en beslaat een totale verwarmde oppervlakte van 771.653 m. Het programma bevat o.a. de volgende politieke en juridische maatregelen:

" streefdoel 1,5% " minimum prestatievoorwaarden voor energiebesparing en

hernieuwbare energie " prestatievoorwaarden bij openbare aanbestedingen " hernieuwbare energie voor verwarming en warm water zijn

prioritair " verplichte registratie van energieverbruik gedurende

verschillende jaren, zodat het monitoren van vooruitgang in energie-efficintie en hernieuwbare energie systemen mogelijk wordt.

Benchmarking en monitoring van regionale openbare gebouwen worden uitgevoerd voor alle gebouwen van de regionale administratie. Dat levert volgende resultaten op:

" het energieverbruik per m (verwarming en warm water) is vermin-derd met 18,5 % sinds 1994

" het elektriciteitsverbruik is stabiel ondanks meer IT toepassingen

Daarbovenop wordt voor de renovatie van openbare gebouwen gebruik gemaakt van Energy Performance Contracting en worden gemiddeld 30% besparingen gerealiseerd.

16

DE PASSIEFHUIS VERKLARING VAN WELSDe stad Wels in Opper-Oostenrijk (59.000 inwoners) is al vele jaren actief op vlak van milieubescherming en energiebesparing. De stad ontwikkelde een ambitieuze energiestrategie (project Energie stad Wels) die de volgende doelstellingen inhoudt: - de efficintie van verwarming verhogen met 16% - hernieuwbare energiebronnen voor verwarming en elektriciteit verhogen met 34% (tegen 2020) en 100% (tegen 2030) - reductie van CO2 uitstoot voor verwarming en elektric-iteit met 16% (2020) en 28,3% (2030)

Daarnaast tekende de stad Wels in 2008 een Passiefhuis Verklaring die de volgende doelstellingen voor de bou-wsector bevat: - hernieuwbare energiebronnen voor verwarming voorzien in alle nieuwbouw en bij renovaties - een passiefbouw standaard nastreven in alle nieuwbouw van openbare gebouwen - passiefbouw componenten gebruiken in alle renovaties van openbare gebouwen

Het energieverbruik werd gedetailleerd geanalyseerd en

strategien voor de verschillende sectoren werden ontwik-keld. Enkele voorbeelden van energie-efficinte gebouwen die werden gerealiseerd:

- Kleuterschool Lichtenegg: passiefbouw, PV-panelen en zonneboiler systemen. - Sporthal Pernau: BEN-gebouw, ventilatiesysteem met warmterecuperatie, PV-panelen en zonneboiler systemen. - Schoolgebouw Lichtenegg (VS 11): passiefbouw, PV-panelen. - Kleuterschool Robert-Koch-Strae: passiefbouw, PV-panelen. - Schoolgebouw Mauth (VS 5): passiefbouw, PV-panelen en zonneboiler systemen. - Nieuwe beurshal: passief kantoorgebouw, BEN-hal, zonneboiler systemen. - Kerk St. Franziskus: passiefbouw, PV-panelen en zonne-boiler systemen, pellets verwarming. - Verzorgingstehuis voor ouderen (Alten- und Pflegeheim Vogelweide): passiefbouw, PV-panelen en zonneboiler systemen, warmtepomp. - Energie wetenschapscentrum Welios: passiefbouw, PV-panelen en zonneboiler systemen, groene stroom. - Zonne-energie op openbare gebouwen: meer dan 30.000 m PV-installaties opgesteld op 35 openbare gebouwen.

BelgiACTIEPLAN VOOR BEN-GEBOUWEN IN BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST

De gebouwen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (meer dan n miljoen inwoners) zijn zeer compact (6.497 bewon-ers/km) maar oud: 78% van de Brusselse huizen is voor 1970 gebouwd. Het gewest wordt ook gekenmerkt door een groot aandeel huurders (58,6%). Het energiebeleid van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, dat in 2004 van start ging, legt eisen op die vanaf 2015 streven naar BEN-normen voor alle nieuwbouw.

Het Gewest heeft verschillende acties op touw gezet die zowel de vraag stimuleren als het aanbod verbeteren.

Duurzaam bouwen en levenscyclus van gebouwen: de projecten van Leefmilieu Brussel, een match tussen vraag en aanbod. Bron: Bruxelles-Environnement 2012

Het gewest: - implementeerde een belangrijk trainingsprogramma voor architecten, ingenieurs, ontwikkelaars, projectmanagers, energiemanagers, (800 deelnemers en 15.000 uren train-ing per jaar sinds 2012). - onderhandelde (2010-2012) en implementeerde (2011-2014) een Tewerkstelling en Milieu Alliantie voor de duurzame bouwsector om de sector te stimuleren en de kennis en expertise van de werknemers aan te passen. - stelde een ambitieus subsidieplan op voor energie-efficinte bouw en renovatie.

Sinds 2007 had Brussel een jaarlijkse Voorbeeldgebouwen projectoproep met de bedoeling om de nieuwbouw of renovatie van gebouwen te stimuleren. De geselecteerde projecten zijn voorbeeldig volgens vier criteria: de hoogste energieprestatie, de laagste milieu-impact, de repro-duceerbaarheid en de rentabiliteit van de voorgestelde oplossingen en de stedelijke en architecturale integratie van het gebouw in de stedelijke context. De geselecteerde projecten ontvingen subsidies (28 miljoen euro sinds 2007) en ondersteuning van een expert. In de periode 2007-2013 werden 193 projecten voorbeeldgebouwen gerealiseerd

17

(520.000 m) waarvan 29% collectieve woningen, 28% ngezinswoningen, 27% gemeenschapsvoorzieningen en 16% kantoren en winkels. Hiervan voldoet 285.000 m nieuwe gebouwen aan de passiefnorm, andere gebouwen hebben zeer lage energienormen. Dit project is een belan-grijke drijfveer in de bouw en renovatie van gebouwen met een zeer hoge energie- en milieuprestatie. Het stelde het gewest in staat om de passiefnorm op te leggen voor alle nieuwe openbare gebouwen vanaf 2010.

Als resultaat van het ambitieuze energiebeleid van het

gewest werden 2.365 energie-efficinte gebouwen gebouwd, waarvan 2.144 passief. 90,6% van deze gebouwen zijn reno-vaties. Dit vertegenwoordigt 659.922 m passief, 57.491 m (zeer) lage-energie gebouwen en 4.419 m BEN-gebouwen. Volgens de eerste resultaten daalde het energieverbruik met 10% tussen 2004 en 2010, een bemoedigend resultaat voor het Brusselse energiebeleid. Het Brussels energie-beleid ontving hiervoor in 2012 de EUSEW Award van de Europese Commissie.

www.ibgebim.be

FrankrijkFRANS JCO-RNOVE, JCONOMISE RENOVATIE PROGRAMMA De Franse overheid lanceerde in september 2013 de Guichet unique de la renovation: een breed energie-efficintie renovatie plan onder de naam Jco-rnove, jconomise. Dit plan beantwoordt aan de regerings-doelstelling om 500.000 priv- en sociale woningen per jaar te renoveren tegen 2017 en om het energieverbruik van de bouwsector te verminderen met 38% voor 2020. Het streefdoel is om de huidige achterstand in te halen die bestaat sinds Grenelle II: tot hiertoe werden jaarli-jks slechts 120.000 priv-woningen en 25.000 sociale woningen gerenoveerd. Eind 2013 werd een grote commu-nicatiecampagne naar de Franse bevolking gelanceerd.

Het plan mikt op Franse huishoudens en is bedoeld om hen te helpen betalen voor energie-efficinte verbouwing-swerken. In het bijzonder gaat er aandacht naar gezinnen met een gemiddeld inkomen. Verschillende subsidies en financile steunmaatregelen zijn beschikbaar volgens jaarlijks gezinsinkomen en volgens het aantal en het soort energie-efficinte ingrepen.

Voor lage inkomens worden financile steunmaatregelen voorzien bovenop een stimulans van 3.000. Voor mid-denklasse huishoudens bedraagt de stimulans 1.350.

Er zijn twee belangrijke maatregelen die mensen ertoe aanzetten om hun huis te renoveren volgens een energie-efficinte standaard: het belastingsvoordeel CIDD (Crdit dimpt dveloppement durable) en een 0% lening (eco PTZ). Er zijn geen inkomensvoorwaarden voor deze maatregelen. Deze nationale stimulansen kunnen gecumu-leerd worden met steunmaatregelen van lokale overheden of steden. Om mensen te adviseren over de verschillende soorten financile steunmaatregelen werd een nationale telefonische hulplijn opgezet.

www.renovation-info-service.gouv.fr

LOKALE FINANCILE STEUNMAATREGELEN IN ANNECY, HAUTE-SAVOIEAnnecy in Haute Savoie heeft 80.000 inwoners. De laatste vijf jaar heeft de stad via haar agenda 21 en andere stimulansen eigenaars gemotiveerd om energie-efficinte renovaties uit te voeren.

Om de eigenaars aan te moedigen om hun huis energie-efficinter te maken heeft de stad de eigendomsbelasting verminderd met 50% (wat betreft het gedeelte dat de stad int) voor huizen die gebouwd werden voor 1989 en voor eigenaars die meer dan

10.000 spenderen aan energie-efficinte verbouwingen. Deze vrijstelling loopt voor vijf jaar na het betalen van de facturen.

In combinatie met de 0% eco lening in het kader van de maatregelen van Grenelle II tekende de stad in april 2009 een overeenkomst met twee banken om betere lenings-voorwaarden te verlenen aan burgers die energie-efficinte verbeteringen doorvoeren in hun huizen.

Om zonne-energie te promoten ondersteunt de stad haar burgers bij het installeren van zonnepanelen. De stad betaalt ook een premie voor de aankoop van materiaal: 20% op een aankoop van 1.500 voor priv huishoudens en een premie van 4.500 voor collectieve woningen.

18

DuitslandHET DUITSE UMWELTENT LASTUNGSPROGRAMM

De regio Berlijn ondersteunt door haar milieuprogramma (Umweltentlastungsprogramm) de innovatieve renovatie van openbare gebouwen zoals scholen of dagverblijven. Tijdens de subsidieperiode 2007-2013 moesten nieuwe gebouwen 10% beter scoren dan de Duitse Energie Besparings Regulering (EnEV) uit 2009.

En van de 72 ondersteunde projecten is de Montessori basisschool in Berlijn Pankow, die gebouwd werd in 1989 en op de lijst staat voor beschermd erfgoed. In 2009 en 2011 werden de ramen vervangen, de voorgevel en vloer gesoleerd, het dak vernieuwd, een warmtepomp en ven-tilatiesysteem met warmterecuperatie werd genstalleerd wat zorgde voor een primaire energiebesparing van 216 MWh/m/jaar. Alles tesamen kostten de renovatiewerken, planning inbegrepen, ongeveer 1.179.000.

Het programma beheert 160,8 miljoen euro, waarvan 50% uit het Europees Regionaal Ontwikkelingsfonds (EOF). Het resterende budget komt van de regio Berlijn en priv donors. Het grootste gedeelte van het programmabudget, 110 miljoen euro, wordt gebruikt voor energierenovaties van gebouwen.

DAGVERBLIJF IN DE STAD LUDWIGSBURGDe stad Ludwigsburg telt 88.000 inwoners en ligt in de fed-erale staat Baden-Wrttemberg. Ludwigsburg is ambitieus en heeft een gentegreerde duurzame stedelijke ontwikke-lingsaanpak. Als onderdeel van deze aanpak werkt de stad in Europese coperatieprojecten om informatie uit te wis-selen en en financieringsbronnen te clusteren. In het kader van het CEC5 project ontwikkelde de stad Ludwigsburg een dagverblijf waarvan de onderdelen en installaties tegemoet komen aan de BEN-normen. De ERDF (European Regional Development Fund) financiering beloofde 280.000 voor de implementatie van technieken voor lage-energie woningen zoals voldoende isolatie, driedubbele beglaz-ing en een mechanisch ventilatiesysteem. Gartenstrae 14 en de andere zes demo-gebouwen van de EU-partners moeten schitterende voorbeelden zijn om de constructie van gebouwen met gelijkaardige energieprestaties te stimuleren.

HongarijePASSIEF GEBOUW MET 100 APPARTEMENTEN (BOEDAPEST)En van de districtsbesturen van Boedapest lanceerde een uniek initiatief: een gebouw met 100 appartementen die in eigendom blijven van het lokale bestuur en als sociale huisvesting verhuurd zullen worden. Het gebouw heeft een certificaat van het Passiefhuis Instituut in Darmstadt. Het gebouw telt vijf verdiepingen met appartementen van gemiddeld 50 m die uitkijken op een ingesloten groenzone

boven de garage, die zal dienen als groendak en als gemeenschappelijke tuin.

Montessori basisschool in Berlijn PankowBron: B.&S.U. mbH

Dagverblijf in LudwigsburgBron: de stad Ludwigsburg

19

Tussen de gebouwblokken zijn twee verticale doorgangen, de appartementen zijn toegankelijk langs de doorgang in de richting van de tuin. De kamers van de appartementen zijn georinteerd in de richting van de straat. De glazen oppervlaktes zijn voornamelijk op de oost-west as georin-teerd en de zonnige kant van de gebouwen zullen uitgerust worden met externe zonnewering om te voorkomen dat de appartementen te heet worden in de zomer. De ontwerpers besteedden veel aandacht aan het reduceren van warmtev-erlies door het aanbrengen van een speciale afwerkingslaag en door ventilatie met warmterecuperatie te voorzien, die 70-90% van de weggetrokken warmte recupereren. Warmtepompen zorgen voor hernieuwbare energie en zon-nepanelen produceren een deel van het warm water.

IerlandIERSE BOUWREGLEMENTENDe 2011 Building Regulations vereisen dat minstens 10 kWh/m2/jaar wordt opgewekt uit hernieuwbare energie-bronnen en leggen ambitieuze minimumniveaus op voor U- waarden, koudebruggen en luchtdichtheid. De primaire energienorm voor een standaard driegevelwoning van twee verdiepingen is 60 kWh/m/jaar. Een nieuwe BEN-norm met een primaire energiewaarde van 45 kWh/m2/jaar voor hetzelfde type huis zal gentroduceerd worden in 2016.

Aangezien hernieuwbare technologie een minimumver-eiste is voor de huidige bouwreglementen is de reden weggevallen om stimulansen of subsidies in te voeren. Aanmoediging door premies voor lage-energie bouwpro-jecten zoals het Sustainable Energy Authority of Irelands

(SEAI) House of Tomorrow programma werden dan ook stopgezet in 2010.

IERS ENERGIE-EFFICINTIE PREMIESTELSELHet SEAI Better Energy Homes programma stelt een scala van premies beschikbaar voor eigenaars van bestaande huizen voor muur- en dakisolatie, verbeteringen in ketels en warmteregeling en thermische zonne-installaties. De huidige premiebedragen dekken ongeveer 30% tot 40% van de verbouwingskosten. Van 2009 tot 2013 werden 15.000 huizen verbeterd dankzij dit programma.

Malta PREMIES VOOR DAKISOLATIE EN DUBBELE BEGLAZING IN MALTADe Malta Resources Authority (MRA) lanceerde een premiestelsel dat het publiek zou aanmoedigen om energiebesparende maatregelen te nemen door een premie aan te bieden voor het plaatsen van dakisolatie en dubbele beglazing. Het premiestelsel dekt maximum 15,25% van de kosten met een maximum van 1.000. Tot op heden profiteerden meer dan 750 huishoudens in Malta van een premie binnen dit programma. Deze en andere energiebesparingsinitiatieven helpen om de emissieniveaus die de energiesector veroorzaakt te reduc-eren, wat uiteindelijk leidt tot een verbetering van ons leefmilieu. Voor meer informatie ga naar mra.org.mt/support-schemes/2012-roof-glazing-scheme

PREMIESTELSEL VOOR DE OPWEKKING VAN FOTOVOLTASCHE (PV) ELEKTRICITEIT IN MALTADe Photovoltaic Electricity Generation Grants willen een toename stimuleren in de particuliere opwekking van elektriciteit door middel van kleinschalige PV-installaties. Het eerste premiestelsel in Malta ging van start in 2006 met een maximale toekenning van 1.164,69 voor een PV-installatie met een extra toekenning van 582,34 voor elke extra genstalleerde kilowatt. In 2009 werd dit veranderd naar een 50% premie met een maximum van 3.000. Om dit premiestelsel aan te moedigen, werd een bijkomende steunmaatregel gelanceerd die 0,22 per kWh uitkeert gedurende 6 jaar. Het PV-premiestelsel werd herhaald in 2010 en 2011. In 2013 werd het meeste recente stelsel gelanceerd dat een premie voorziet voor 50% van de kosten tot een maximum van 2.500. De meest recente projectoproep voorziet een budget van 21 miljoen euro.

20

PolenSUBSIDIES VOOR ENERGIE-EFFICINT BOUWEN IN POLENHet eerste Poolse nationale programma ter ondersteun-ing van energie-efficint bouwen wordt beheerd door het Nationaal Fonds voor Milieubescherming en Waterbeheer. Het fonds is in voege sinds 2013 en heeft een financieel kader van vijf jaar. Alles samen werd 300 miljoen PLN (Poolse Zloty) voorzien in het programma. Dit zou in totaal de bouw van ca. 12.000 huizen en appartementen moeten ondersteunen, wat een energiebesparing van ca. 94.000 MWh/jaar zou opleveren en de CO2 uitstoot zou reduceren met 32.000 ton/jaar.

De financile steun voor particulieren wordt voorzien in de vorm van subsidies en bankleningen. In dit programma hebben zeven banken het recht om leningen uit te schri-jven. De subsidies worden toegekend in de vorm van een noodlijdend krediet of in de vorm van een gedeeltelijke betaling van het kapitaal voor de bouw of de aankoop van een zeer energie efficinte woning of appartement. Het subsidieniveau hangt af van de energie-efficintienorm uitgedrukt in de vorm van het jaarlijkse energieverbruik voor verwarming, ventilatie en warm water, berekend volgens de beschikbare richtlijnen.

More information: www.nfosigw.gov.pl/en

VOORBEELD OPENBARE AANBESTEDINGSPROCEDURE VOOR EEN PASSIEFBOUW ONTWERP VAN EEN GROOT MULTIFUNCTIONEEL COMPLEX (MARKI, POLEN)

Marki is n van de meest dynamisch ontwikkelende gemeentes in Polen met een sterke bevolkingstoename. In 2012 moest de lokale overheid een noodzakelijke beslissing nemen over de bouw van een nieuw sport-, recreatie- en onderwijscentrum om tegemoet te komen aan de huidige noden van de bevolking. Gezien de hoge verwachte werkingskosten van een dergelijk centrum, koos de overheid voor de passiefnorm. De lokale overheid stelde een team van experten aan om de openbare aanbesteding voor architectuurdesign en bouwplannen te cordineren. De regels voor deze openbare aanbesteding waren gedetail-leerd en omvatten alle vereisten en rekenmethodes die een eerlijke vergelijking tussen de projecten mogelijk maakte op vlak van energie-efficintie.

In de grote meerderheid van de aanbestedingsprocedures in Polen is de investeringskost nog steeds een beslissend criterium. Met dit voorbeeld, waarbij milieuvriendelijke criteria en de totale levenscycluskost (LCA) van het project mee werden genomen in de openbare aanbesteding lanceerden de autoriteiten een vooruitstrevende aan-besteding. Dit komt tot uiting in de evaluatiecriteria en hun toegekende gewicht:

architectuur - 55 % prijs - 10 % energie-efficintie - 35 %.

Dit investeringsplan kan dienen als een voorbeeld voor andere overheden.

ZwedenZWEEDSE BOUWVOORSCHRIFTENDe definitie van de BEN-norm is in Zweden nog niet vast-gelegd. Volgens het bouwvoorschrift uit 2013 is de energie vereiste 90 kWh/m/jaar in het zuidelijke gedeelte van Zweden, en 130 kWh/m/jaar in het noordelijke gedeelte. Technisch is het mogelijk om te bouwen aan 40 tot 70 kWh/m/jaar. De Zweedse overheid is vragende partij voor een meer bindende verscherping van de Zweedse bouwvoorschriften en om een specifiek niveau vast te leggen voor een BEN-gebouw.

De Zweedse Nationale Raad voor Huisvesting, Bouwen en Plannen en het Zweedse Energie Agentschap zullen een definitie van de Zweedse standaard vastleggen in juni 2015. Hoewel de standaard nog niet vastligt, stimuleren sommige lokale overheden nu al energie-efficinte gebouwen. De stad Vxj is hiervan een goed voorbeeld (www.vaxjo.se). Vxj heeft een langetermijnstrategie om de impact op klimaat-verandering te reduceren en onafhankelijk te worden van fossiele energiebronnen. Maar Vxj staat niet alleen in de strijd tegen klimaatverandering, er zijn verschillende kleinere gemeentebesturen aan de zuidoostkust van de Baltische Zee die bijdragen aan het vergroenen van de regio.

21

SloveniENERGIE AUDITS EN ENERGIE ADVISERENDE NETWERKEN IN DE GEMEENTE VRHNIKAVrhnika is een gemeente met 16.277 inwoners in de regio Osrednjeslovenska. In 2008 begon de gemeente systema-tisch te werken met duurzame energiemaatregelen en werd het Lokale Energie concept in de praktijk gebracht. Binnen dit project werd een analyse gemaakt van de bestaande voorwaarden van energieverbruik en levering (vooral gefocust op openbare gebouwen) en de mogelijkheden om lokale hernieuwbare energiebronnen te gebruiken. Het project had ook betrekking op de gemeentelijke ener-giedoelstellingen. De gemeente schreef zich ook in voor de Covenant of Mayors en zal daarvoor binnenkort een

Duurzaam Energie Actieplan ontwikkelen.

In overeenstemming met het gemeenteplan om energie te besparen ondergingen de voornaamste openbare gebouwen in Vrhnika extensieve energie audits. Gebaseerd op deze bevindingen ging de gemeente aan de slag met maatregelen die geen financile investeringen vragen (organisatorische maatregelen) en maatregelen die als meest kosten-efficint werden beschouwd. Voor het verhogen van het publieke bewustzijn, stelt de gemeente kantoren ter beschik-king aan ENSVET (het Energie adviserend netwerk van Sloveni) waar burgers gratis advies kunnen vragen aan experten over energie-efficint bouwen en renoveren. In 2010 werd Vrhnika verkozen tot de meest energie-efficinte gemeente van gemiddelde grootte in Sloveni.

Bron: green-twinning.eu/?page_id=51

GRATIS BOUW-VERGUNNINGEN IN DE GEMEENTE BORGHOLM, KALMAR, ZWEDENBorgholm is een rurale gemeente in de provincie Kalmar met 11.000 inwoners. Borgholm zette een stap vooruit om de bouw van passiefhuizen te stimuleren door de bou-wvergunningen er voor gratis uit te schrijven. Er werd een opleidingsdag georganiseerd voor lokale ondernemers en bouwprofessionelen om het kennisniveau over de tech-nologie van passief bouwen te verhogen. Het stimuleren van energie-efficint bouwen is een belangrijk onderdeel van de betrokkenheid van Borgholm bij de Covenant of Mayors en het lidmaatschap van de Zweedse Associatie van Ecogemeentes.

Meer info op www.borgholm.se

PASSIEFNORM IN DE OPENBARE INVESTERINGEN VAN GEMEENTE MNSTERS, KALMAR, ZWEDEN

De gemeente Mnsters in de provincie Kalmar heeft 12.900 inwoners. Het bestuur van Mnsters neemt zijn verantwoordelijkheid om een voorloper te zijn bij het implementeren van hernieuwbare energiebronnen en bouwen van lage-energie gebouwen. Zoals Borgholm is de gemeente lid van de Zweede Associatie van Ecogemeentes. Energieprojecten lanceren is zeer effectief in deze gemeente dankzij een politieke overeenkomst om kli-maatverandering tegen te gaan en de beste beschikbare technologie hiervoor te gebruiken. Bij de stadshal staat een grote PV-installatie met monitors die de productieniveaus tonen aan de ingang. De openbare bibliotheek bevindt zich in een nieuw passiefgebouw. In 2013-2014 wordt een nieuw dagopvangcentrum voor kinderen gebouw met passiefhuis technologie.

Meer info op www.monsteras.se

Roland kesson, de burgemeester van Mnsters, test een elektrische step uit tijdens de Elektrische voertuigen toer in Mei 2013. (Gunnar Thernstrm, Mnsters)

Mnsters passiefnorm bibliotheek (Gunnar Thernstrm, Mnsters)

22

BEN GEBOUWEN VOORBEELDEN

Ik had veel fotos om te tonen van het bouwproces en dit werd geapprecieerd door de bezoekers.Huiseigenaar in Zweden

23

HAUS 2019 BERLIJN, DUITSLAND

Sinds 2013 is het Federale Milieuagentschap (UBA) gehuisvest in een milieuvriendelijk gebouw genaamd Haus 2019 in Berlijn-Marienfelde. Het doel van dit groene voorbeeldgebouw, dat een werkplaats vormt voor 31 mensen, is zeer ambitieus: het is een energieneutraal gebouw dat volledig zelfvoorzienend zal zijn op het vlak van energie. Het energieverbruik wordt nauwgezet opgevolgd.

Over n jaar zullen we weten of we onze ambitieuze doelstelling om een gebalanceerd energieverbruik te bereiken door het gebruik van hernieuwbare energiebronnen en hoge bouw- en technologiestanda-arden, gehaald hebben, zegt UBA-voorzitter Jochen Flasbarth bij de openingsceremonie. De voorzitter heeft vertrouwen in het succes na de monitoringsperiode van n jaar. Hernieuwbare energie en energie-ef-ficintie in de bouwsector zijn de sleutels voor de transformatie van het energiesysteem. Er moeten meer inspanningen geleverd worden om de broeikasemissies van nieuwe en huidige gebouwen te verminderen. Het gebouw Haus 2019 wil op dat vlak een duidelijk signaal geven, aldus Flasbarth. Het kantoorgebouw komt tegemoet aan de vereisten van de

nieuwe EU standaard voor BEN-gebouwen, die voor openbare gebouwen van kracht gaat in 2019.

Haus 2019 is het eerste BEN-gebouw van de Federale overheid. Hoewel de constructie in houtskeletbouw slechts enkele weken duurde, vormden de interieurinstallatie en de technische uitrusting een bijzondere uitdaging. De kwaliteit van de constructie was een belangrijke voorwaarde voor het succes van het project: de tests van de luchtdichtheid en de kwaliteit van de binnenlucht van het gebouw zijn veeleisender dan de hoogste standaarden.

De energieproductie van het gebouw zou na n jaar voldoende moeten zijn om in de operationele noden te voorzien. Energie wordt exclusief voorzien door hernieuwbare energiebronnen: PV-panelen en een warmte-pomp die de energie van het grondwater gebruikt. Aan de verbruikszijde werden alle technische- en werk uitrustingen geselecteerd volgens de hoogste efficintiestandaarden. Deze hoge energiestandaarden mogen echter geen afbreuk doen aan de gebruiksvriendelijkheid. De instellingen van de domotica zullen daarom gecontroleerd worden in functie van rele omstandigheden en gebruikersgedrag in de eerste gebruiksfase. Dit laat toe om de operationele kant van het gebouw te optimaliseren en af te stemmen op de gebruikersnoden en tegelijkertijd een gebalanceerd energiebudget te behalen. Het gebouw wordt in gebruik genomen in samenwerking met de eigenaar, het Instituut voor Federale Gebouwen (BImA).

De naam Haus 2019 verwijst naar de Europese richtlijn over de energieprestatie van gebouwen. Deze richtlijn stelt de vereisten vast voor BEN-gebouwen en zal in 2019 van kracht gaan voor openbare gebouwen en in 2021 voor alle andere gebouwen. Het Federale Milieuagentschap geeft het goede voorbeeld en past deze standaard nu al toe voor deze nieuwbouw.

RENOVATIE VAN OPENBAAR GEBOUW IN ZWEVEGEM, BELGI In 2007 voerde het bestuur van Zwevegem (West-Vlaanderen, Belgi) een haalbaarheidsstudie uit voor de renovatie van een kantoorgebouw naar een openbaar gebouw voor de lokale administratie. Hoewel de kanto-orgebouwen uit de jaren 60 verouderde isolatieniveaus en technische uitrusting hadden, bood de gewapende betonstructuur een grote flexibiliteit voor de renovatie. De 5.150 m2 grootte kantoorruimte biedt de mogelijkheid tot centralisatie van al het administratief personeel van de gemeente en de sociale diensten. Een optimaal gebruik van natuurlijk daglicht, de combinatie van nachtventilatie en zonnewering, vooruitstre-vende isolatie van de muren en dak waren de basis om dit kantoorgebouw te transformeren in een energie-efficint openbaar gebouw (E-30, K-30). PV-panelen zorgen voor hernieuwbare energie en maken het gebouw bijna energieneutraal (BEN).

Haus 2019, Federal Environment Agency (UBA)

Foto: Klaas Verdru, Copyright: BURO II & ARCHI+I

24

HOUTEN PASSIEVE KLEUTERSCHOOL KINDERGARTEN IN PREDDVOR, SLOVENI

De houten passieve kleuterschool Kindergarten in Preddvor werd gebo-uwd op slechts zes maanden tijd. De school heeft een totale oppervlakte van 1.500 m. Het is een interessant en kopieerbaar voorbeeld voor technische en technologische oplossingen in de houtskeletbouw.

Deze Kindergarten werd ontworpen als een moderne houten prefab, die de kenmerken van een passiefbouw combineert met het bouwen met ecologisch verantwoorde prefab elementen. Dit systeem maakt een snelle installatie van een gebouw, de onmiddellijke ingebruikname en een grote flexibiliteit in grootte en gebouwcapaciteit mogelijk, volgens de noden en eisen van de klant. Uitbreiding is mogelijk door nieuwe delen toe te voegen.

De innovatieve aanpak van het design en het gebruik van duurzame technologien en natuurlijke materialen zorgt voor een hoge energie-effi-cintie en de optimalisatie van operationele kosten. Verder is het gebouw brandveilig, aardbeving bestendig, energie-efficint en heeft het een

gezonde binnenomgeving.

Het gebouw situeert zich in de B1 energieklasse en heeft een ruimte-verwarmingsvraag van 18 kWh/(m/jaar). De gebouwschil is bijzonder luchtdicht. Een blowerdoortest toonde het opmerkelijke resultaat van een luchtdichtheid van 0,25 1/h (bij n50, een drukverschil van 50 Pascal). De vereiste luchtdichtheidswaarde voor de passief standaard is n50 0,6 1/h. De uitstekende luchtdichtheid is het resultaat van het goede ontwerp, de correcte uitvoering en de goede materiaalkeuze.

Om energie-efficintie te verzekeren werd gekozen voor het buitenmuren-systeem van Jelovica Termo Plus, met extra isolatie van de buitenmuren, de voorgevel, het plafond en de dakconstructie, en onder de fundering. Volgens de standaardvereisten werd ook de isolatie van buitendeuren en ramen verbeterd, aangezien de passiefnorm maximum U-waardes toelaat van 0.9 W/m2K. De ingebouwde houten deuren en ramen hebben driedubbele beglazing. Het gebouw wordt verwarmd door een bestaande biomassa ketel in Preddvor. Op het dak staan PV-panelen met piekwaarde van 96,7 kW. Dit gebouw toont de haalbaarheid van bouwen met hout voor openbare gebouwen.

Kindergarten werd gemaakt in een energie-positief (zelfvoorzienend) proces.

Tekst: Alenka Popp Vogelnik, Jelovica HIE d.o.o.

Kindergarten building in Preddvor (Jelovica HIE d.o.o.)

CO2 uitstoot

Passieve kindergarten in Preddvor 15.182 t/a

RENOVATIE VAN DE BEROEPSSCHOOL IN LINZ, OOSTENRIJK De renovatie- en uitbreidingswerken van de beroepsschool in Linz (300 studenten en een internaat met 250 bedden) werden afgewerkt in 2010. De verwarming van het 19.300 m grootte gebouw wordt geleverd door de stadsverwarming. Daarnaast is de school uitgerust met 50 m gentegreerde zonnecollectoren op de voorgevel en een PV-systeem van 3

kWp (kilowattpiek, het vermogen van een PV-installatie). De isolatie van het gebouw werd verbeterd tijdens de renovatie; een ventilatiesysteem en akoestische plafonds werden genstalleerd in de klaslokalen en ook de verlichting werd verbeterd. Dankzij deze verbeteringen voldoet de school nu aan hoge energiestandaarden. De energieprestatie indicator (HWB) is 21 kWh/m jaar.

Beroepsschool in Linz, Oostenrijk(O Energiesparverband)

25

Alleenstaand passiefhuis (Hongarije)(Jzsef Feiler)

ALLEENSTAAND PASSIEFHUIS EEN TEST SITE VOOR UNIVERSITEITSSTUDENTEN

Het huis staat op een zuidflank van de vallei. Het is een modelgebouw waar studenten van de technische en economische universiteit van Boedapest regelmatig technische metingen uitvoeren. De behoefte aan elektriciteit wordt grotendeels gedekt door de aanwezige PV-panelen. Het warm water wordt voorzien door een warmtepomp.

Verder bevat het gebouw een ventilatiesysteem met warmterecuperatie. De watertoevoer is afkomstig van een bron en op het terrein is een infiltratiezone voorzien voor het afvalwater.

De voorzitter van de Hungarian Passive House Association is de eigenaar van het gebouw.

DE VEELVULDIG BEKROONDE GEBOUWEN VAN BORD GAIS NETWORKS IN DUBLIN

Het Bord Gais Networks Services Centre centraliseert haar activiteiten op n locatie op een site van 4000 m. Dit kenmerkende gebouw werd als uitstekend beoordeeld door BREEAM en is het eerste kantoorgebouw in Ierland dat deze post-constructie onderscheiding ontving volgens de BREEAM 2008 standaard. Sindsdien won het gebouw verschillende design- en duurzaamheidsprijzen.

Het gebouw heeft een super gesoleerde schil met een U-waarde van 0,15 W/m2K voor het dak en de muren, die de huidige bouwregelstandaard overtreft. De geverifieerde luchtdichtheid bedraagt 1,82 m3/h/m2.

Een belangrijke eigenschap van het ontwerp is dat de betonplaat een integraal Thermo Active Building System (TABS) leidingsysteem bevat dat zowel voor het verwarmen als voor het afkoelen van het gebouw

zorgt. Een grondwarmtepomp zorgt voor verwarming tijdens de winter en levert koeling in de zomer, o.a. aan de TABS en aan de HVAC (de combinatie van verwarming, ventilatie en air conditioning).

Het gebouw heeft ook 126 m2 PV-panelen op de zuidelijke flank die 15% van de elektriciteitsvraag kunnen voorzien en een zonneboiler van 20 m2 die 50% van het warm water leveren. Er is ook een balansventilatie-systeem voorzien.

Een Thorlux licht- en donkersysteem verbonden met het energiebehe-ersysteem van het gebouw bepaalt de meest energie-efficinte formules voor verlichting, verwarming en verkoeling.

Bord Gais Networks Services Centre, Dublin (Paul Tierney Photography)

26

MALTAS EERSTE LEED SILVER CERTIFIED BUILDING SmartCity Malta SCM01 beslaat 12.888 m2 bebouwde oppervlakte. Het gebouw is ontworpen als commercieel gebouw en wordt door meerdere huurders gebruikt. SCM01 bestaat uit acht verdiepingen met commercile kantoren, winkels, een conferentiecentrum met daarbij aansluitende open ruimtes en een parking. Het project implementeert verschillende energie-efficinte maatregelen, zoals hoogrendementsglas, externe zon-newering, efficinte verlichting, bewegingssensoren, warmterecuperatie en vraaggestuurde ventilatie.

Het gebouw bereikt 17,6% energiebesparing. Daarnaast werden 10,02% van de totale bouwmaterialen en -producten gewonnen en geproduceerd binnen een straal van 800 km van de projectsite en is 13,97% van dat materiaal gerecycleerd.

Als onderdeel van het evalueren en meten van verschillende energiebe-sparingsstrategien werd een computermodel ontwikkeld aan de hand van eQUEST energie simulatie software. Om de continue verantwoording en optimalisatie van energieverbruik van de huurders aan te moedigen werden real-time meettoestellen genstalleerd. Smart City Malta SCM01 is het eerste LEED Silver Certified gebouw in Malta. Smart City Malta SCM01, Xhajra, Malta (Andrew Saliba, Urban Malta)

Public library in Mnsters, Sweden (Lena Eckerberg)

Classificatie Lage-energie nieuwbouw

Eigenaar Gemeente Mnsters

Bouwjaar 2013

Architecten Atrio Arkitekter i Kalmar AB

Vloeroppervlakte 1.100 m

Verwarmingsvraag 40 kWh/(m/jaar)

Primaire energievraag 40 kWh/(m/jaar)

Constructie Staal en houtskelet, beton

Elektriciteitsproductie: PV 20.000 kWh/jaar

Ventilatie Balansventilatie met warmterecuperatie

Verwarming Stadsverwarming

OPENBARE BIBLIOTHEEK IN MNSTERS, ZWEDENDe PV-installatie op het dak produceert de hoeveelheid energie die het gebouw op jaarbasis nodig heeft, wat overeenkomt met het elektriciteitsverbruik van vijf huishoudens. De buitenverlichting is LED. De verwarming wordt geleverd door de stadsverwarming die werkt op de restwarmte van de nabijgelegen pulpindustrie, gebaseerd op biomassa. Het energieverbruik wordt gemonitord in de inkomhal, inclusief de gegevens van de elektriciteit- en het verwarmingsverbruik en de PV-elektriciteitsproductie. Het dak is een gedeeltelijk groendak, dat isoleert en de druk op het watersysteem minimaliseert aangezien het regenwater afgevoerd wordt naar het grondwater. De dikke muren, luchtdichte constructie en goed gesoleerde muren garanderen een zeer klein warmteverlies. Verwarming en ventilatie zijn verdeeld om de hoogst mogelijke luchtkwaliteit te verzekeren en om het energieverbruik te verminderen. Het warmterecuperatiesysteem op de luchtafvoer behaalt een efficintie van 80%. De bibliotheek heeft 70% minder energieverbruik dan een traditioneel gebouw. De totale kost is ongeveer 3,3 miljoen euro.

27

SPORT, RECREATIE EN ONDERWIJS BINNENKORT IN N PASSIEFGEBOUW (MARKI, POLEN)Het sport-, recreatie- en onderwijscentrum met een totale oppervlakte van 16.000 m2 zal binnenkort worden gebruikt door de inwoners van Marki (Polen). De finale bouwprojecten worden momenteel voorbereid voor deze investering. De foto toont het bekroonde architecturale ontwerp voor dit grote, multifunctionele passiefgebouw.

Naast de hoge energie-efficintie standaarden en de typische oplos-singen voor energie-efficinte verlichting en warmterecuperatie van ventilatiesystemen werden verschillende innovatieve oplossingen gebruikt. Het gebouw maakt gebruik van gentegreerde PVT-collectoren (Photovoltasche Thermische-Collectoren, of hybride zonnepanelen die een zonnecollector met PV-panelen combineert), warmteopslag van zonne-energie, WarmteKrachtKoppeling (WKK) en warmtepompen voor het gebruik van de restwarmte. Daarboven worden delen van het dak gebruikt als wetland-systeem, dat gekenmerkt wordt door een negatieve waterbalans (de hoeveelheid water die verdampt tijdens het jaar is groter dan de totale jaarlijkse neerslag).

GEMEENSCHAPSHUIS VOOR DE PLANEET, MEYTHET IN HAUTE-SAVOIE, FRANCE Het Huis voor de Planeet is een gebouw in publieke eigendom dat gehuurd wordt door Prioriterre. Het werd gebouwd in 2008-2009. Het gebouw heeft een Minergie Eco P label energie-effcintie standaard.

Types van gebruikte hernieuwbare energiebronnen

2,8m2 zonnepanelen voor douche en vaatwasmachine, aangevuld door een geothermisch systeem. 80m2 PV-panelen die 9.000kWh/jaar produceren. Dit is nodig voor de verwarming/verkoeling/ventilatie en het warm water.

Andere energie-efficintie oplossingen

" Licht (optimalisatie van daglicht) " Energie-efficinte toestellen " Regenwater collectie " Lokale materialen en ambachtslui: Hout van de bossen van de

Savoie (BQSmerk PEFC label) " Materialen met weinig of geen giftige emissies: " Isolatie van cellulose / houtvezel " Hout van OSB-plaat met formaldehydevrije lijm " Vloer van linoleum. " Materialen met een lage milieu-impact bij deconstructie: Isolatie

van cellulose / houtvezel " Gerecycleerde of recycleerbare materialen: Dakbedekking

(recycleerbaar), cellulose (gerecycleerd)

Finaal energieverbruik < 15kWh/m2/jaar voor verwarming

Primair energieverbruik < 30 kWh/m2/jaar voor verwarming, verkoeling, ventilatie en warm water

Luchtdichtheid < 0,6 volume/uur

Energie-efficinte toestellen A of A++ voor de koelkast

Sports, recreation and education center Marki, Poland (Pracownia Architektury i Designu Piotr Ku)

Huis voor de Planeet(Virginie Siegele, Prioriterre)

28

DOE MEE AAN ONZE

campaNGES Ben je een nationale, regionale of lokale beleidsmaker, bezoek dan een woning tijdens onze Ecobouwers Opendeur en

doe inspiratie op om een verandering teweeg te brengen in jouw regio.

Ben je een eigenaar van een BEN-, lage-energie- of passiefhuis, doe dan mee aan de campagne door je huis te registreren voor de Ecobouwers Opendeur je kan zelf beslissen wanneer en hoeveel bezoekers je wilt ontvangen. Zie www.ecobouwers.be

Ben je een bouwprofessioneel en heb je een portfolio van BEN-, lage-energie-, passief- of plusenergie gebouwen of ontwerpen, deel je projecten en help ons met het bereiken van huiseigenaars voor de Ecobouwers Opendeur .

Ben je een vzw actief in het veld van duurzaam bouwen, kom ons initia-tief dan versterken! Door de handen in mekaar te slaan kunnen we grotere bezoekersaantallen bereiken.

Als je meer informatie wilt over de nationale Nearly Zero Energy Buildings Open Doors campagnes, contacteer dan de nationale organisatoren.

Er zijn vele mogelijkheden om deel te nemen aan de campagne, door partnerschappen, deelname aan de opendeurdagen, sponsoren

van activiteiten of het openstellen van jouw lage-energiewoning voor bezoekers.

We zijn van plan om een balansventilatiesysteem te installeren, maar onze enige informatie komt van brochures. We wilden huizen bezoeken waar we voor onszelf kunnen ervaren en leren hoe de bewoners met het systeem werken in de praktijk.Bezoeker uit Oostenrijk

NATIONALE DOORS OPEN DAYS ORGANISATOREN

BE

Bond Beter Leefmilieu Vlaanderen vzwContact: Benjamin Claryssee-mail: benjamin.clarysse@bblv.betel: +32(0)2 282.17.44www.bblv.be

DEB.&S.U. Beratungs- und Service-Gesellschaft Umwelt mbHContact: Anke Merzigere-mail: AMerziger@bsu-berlin.detel.: +49 30 390 42 54www.bsu-berlin.de

HUGreenDependent Institute Nonprofit Ltd.Contact: Kristf Vadovicse-mail: info@greendependent.org tel: +36-20/512 1886www.intezet.greendependent.org

SEThe Energy Agency for Southeast SwedenContact: Lena Eckerberge-mail: info@energikontorsydost.se tel.: +46 470 76 55 60www.energikontorsydost.se

FRPrioriterreContact: Anne-Sophie Masuree-mail: anne-sophie.masure@prioriterre.orgtel: +33 450 67 17 54www.prioriterre.org

ATO Energiesparverband Contact: Anja Gahleitnere-mail: anja.gahleitner@esv.or.attel.: +43 732 7720 14389www.esv.or.at

MT

Projects in Motion Ltd.Contact: Stefan Schaae-mail: stefan.schaa@pim.com.mttel.: +356 21 420 852www.pim.com.mt

PLThe Polish National Energy Conservation Agency (KAPE)Contact: Monika Jarzemska, Renata Stpiee-mail: budynki-jutra@kape.gov.pltel.: + 48 22 626 09 10www.kape.gov.pl

SI

Gradbeni intitut ZRMK Building and Civil Engineering Institute ZRMKCentre for Indoor Environment, Building Physics and EnergyContact: Marjana ijanec Zavrle-mail: marjana.sijanec@gi-zrmk.si

IE

Energy Action LimitedContact: Michael Hanrattye-mail: michael@energyaction.ietel.: +353 (0)1 4548300www.energyaction.ie

maart 2014