OMER TURAN Doğu Anadolu Bölgelerinde Amerikan Ve Alman Misyonerlik Faaliyetleri Ve Rekabeti

7/24/2019 OMER TURAN Dou Anadolu Blgelerinde Amerikan Ve Alman Misyonerlik Faaliyetleri Ve Rekabeti

1/27

478

I. ULUSLAR ARASITARH VE KLTREL YNLERYLE

TRK-ALMAN LKLERSEMPOZYUMU8-10 EKM 2009

Osmanlnn Son Dneminde Dou ve Gney

Dou Anadolu Blgelerinde Amerikan ve

Alman Misyonerlik Faaliyetleri ve Rekabeti

mer TURAN1*

AbstractActivities of the American and German Missionaries

and their Competition in Eastern and SoutheasternAnatolia in the Late Ottoman Period

The first American missionaries arrived in theOttoman lands in 1820. As a result of 30 years of work,by 1850 they created an Armenian Protestant millet.Since then, they opened stations in SoutheasternAnatolia, and began to convert Gregorian Armeniansto Protestantism through their activities in thefieldsof education, health and humanitarian aid. Germanmissionaries, also, came to the same territories in the

1890s. Their activitiesfirst began as help and support tothe works of the American missionaries, then switchedto cooperation, and evolved into independent works.This paper aims to describe American and Germanmissionary activities in the Ottoman Empire andspecifically in Eastern and Southeastern Anatolia,and to analyze their relations from assistantship andcooperation on the common ground of Protestantship inthe1890s to competition and accusation of each other asthe tools of imperialism in the 1910s.

Key WordsLate Ottoman Period, American missionaries,

German missionaries, Armenians, Eastern Anatolia,

Southeastern Anatolia.

* Orta Dou Teknik niversitesi (Trkiye) William Pa-

terson University (ABD)


2/27

479

DAS ERSTE INTERNATIONALE SYMPOSIUMZU DEN DEUTSCH-TRKISCHEN HISTORICHEN UNDKULTURELLEN BEZIEHUNGEN8-10 OKTOBER 2009

Giri

Bu alma Michael Pinto-Duschinskyin

Foreign political aid: the German politi-cal foundations and their US counterpartsisimli makalesinden ilham almtr.1 1991ylnda yaynlanan makalesinde Pinto-Duschinsky, Almanya ve Amerika BirleikDevletlerindeki politik dnce kurulu-larn, finansman, faaliyet alanlar, almaesaslar, kendi lkelerinin milli politikala-rna hizmetleri bakmlarndan tantmaktave birbirleriyle karlatrmaktadr.

Almanyada, Friedrich Ebert Vakf Sos-

yal Demokratlarn, Konrad Adenauer Vak-f Hristiyan Demokratlarn, Friedrich Na-umann Vakf zgr Demokratlarn, veHanns Seidel VakfBavyera Hristiyan SosyalBirliinin izgisinde faaliyet gsteren vakf-lardr. Bu vakflarn hepsi kendi politik ei-timleri ve aratrmalarnn yansra, ulusla-raras siyasi projelerde de aktif bir ekildeyer alrlar. Masraflarn halktan, partilerin-den ve bilhassa Alman Diileri ve Deniza-rGelimeler bakanlklarndan gelen paraylakarlarlar. Alman dpolitikasnda, deniza-rsiyasi faaliyetlerin resmi olmayan yollar-dan madden desteklenmesi gelenei vardr.Bismarkin srngen fonu, Alman DileriBakanlnn Birinci Dnya Sava yllarn-da Bolevik htilalini desteklemesi, Nazi d-neminde yabancpartilere para yardmya-plmas, bu meyanda ilk akla gelen rnekler-dir. Sivil toplum kurulularna, kiliselere vekltrel kurululara para aktarlmas sure-

tiyle devletin lke iindeki ve dndaki bazilerinin yaptrlmasAlmanyada bilinen biruygulamadr. Adgeen dnce kurulula-rsadece kendi kurulularnn ve partilerinindeil aynzamanda Almanyann dpoliti-ka hedefleri paralelinde faaliyet gsterirler.2

Amerikan sistemi ise Almanlarinkinenazaran daha hassas ok paral veya ya-

1 Michael Pinto-Duschinsky, Foreign political aid: theGerman political foundations and their US counter-parts, International Affairs, Vol. 67, No.1, 1991, s.33-63.

2 bid, s.33-47.

ylmbir grnme sahiptir. Amerikann,resmi olann dnda, dpolitika faaliyet-

lerini finanse eden kurulularunlardr. 1)The National Endowment for Democracy;2) The Four Labor Institutes of the Inter-national Affairs Department of the Ame-rican Federation of Labor-Congress of In-dustrial Organizations; 3) The Agency forInternational Developments HumanRights and Democratic Initiatives Prog-ram; 4)The Special Democracy Programfor Latin America. Bu kurulular, Ameri-kan Kongresinden, sendikalardan ve tica-

ret odalarndan aldklar paralar, oun-lukla kendi kontrollerindeki vakflara ak-tarrlar. nsan haklar, demokrasiyi kur-mak ve gelitirmek Amerikan yardm pro-

jelerinde en cok kullanlan argmanlardr.Almanyada olduu gibi, bu kurulularcadesteklenen projelerde dorudan veya do-laylolarak Amerikann o lke veya blge-deki karlardorultusunda netice almakesastr.3

Batllar gzyle son bir asrlk Osman-l tarihini karlayacak en uygun terim arkMeselesidir. Osmanl mparatorluununkendi kendini koruyabilecek durumda olma-dnn anlalmasndan sonra, Avrupann

byk gleri arasnda nasl paylalaca- tartlrken sk sk bu terime mracaatedilmistir. ark Meselesi, bazen mparator-luun nasl paylalaca, bazen toprak b-tnl, bazen de mparatorluun Hristi-yan halklarnn durumu anlamnda kulla-

nlmtr. Osmanl ile ilgilenen o dneminbyk Batlgleri ngiltere, Fransa, Rusya,Avusturya, Almanya ve Amerikadr. Adge-en devletler Osmanlya ynelik politikala-rnda askeri, diplomatik, ekonomik, dini un-surlarkullandlar. Bu almamzda, Pinto-Duschinskynin ad geen makalesindenhareketle, Almanya ve Amerikann - ki budevletlerin ikisi de dierlerinden ok sonraOsmanlyla ilgilenmeye balamlardr - Os-

3 bid, s.47-63.


3/27

480



manlcorafyasnn nemli bir parasolanDou ve Gney Dou Anadolu blgelerin-

deki Protestan misyonerlik faaliyetleri anlat-lacak, karlatrlacak ve her iki grubun bir-birleriyle ilikileri tartlacaktr.

Trk-Amerikan likileri ve Amerikan Misyonerlik Faali-yetleri

Osmanldnemi Trk-Amerikan ilikile-rinin anahtar terimi Monroe Doktrinidir.2 Aralk 1823 tarihinde, donemin AmerikanBakan James Monroenn Kongrede yap-molduu bir konumayla ilan edilen dokt-

rin, Avrupan

n, Amerikan

n ilerine kar

-masna izin verilmeyecei, ve Amerikannda Avrupann ilerine karmayaca ek-linde iki temel esasa dayanr. Bu izolasyonistanlaykinci Dnya Savabalarna kadarAmerikann dpolitika prensibi olmutur.4Bir asr aan bu sre zarfnda Amerikadarya kapanp ieride birliini tamam-lam ve gcn artrmtr. Bu erceve-de, Trk-Amerikan ilikileri 19. yzyln

banda ticaret ve kltr (daha dorusu

misyonerlik) alanlarnda balamve geli-mitir. Dorudan hkmetin kontrolndeolmayan ticaret ve misyonerlik faaliyetleriuluslararas politikann dnda mtalaaedilmitir.

Amerikaltccarlar ve misyonerler Os-manl topraklarna, Amerikal diplomat-lardan nce geldiler. Onsekizinci yzy-ln ikinci yarsnda Akdenizde ticaret yap-maya alan Amerikan gemileri Cezayir-li korsanlarla uramak zorunda kald-

lar. lk Amerikan gemisi stanbula 1786,zmire 1797 ylnda geldi. Trkiye, ilk defa1803 ylnda, Amerikan ithalat-ihracat is-tatistiklerinde gsterilmeye baland. 1820

balarnda zmir limanna gelen bir Ame-rikan gemisinden kan yolcular arasndaiki tane de Amerikan misyoneri vard. Ta-

4 Monroe Doktrini konusunda bk. Cecil V. Crabb, TheDoctrines of American Foreign Policy, Their Meaning, Role, andFuture, Louisiana State University Press, Baton Rouge

and London, 1982, s.9-55.

kip eden yllarda saylarkatlanarak art,yzlerle ifade edildi. 1830 ylnda imzala-

nan ilk Trk-Amerikan Denizcilik ve Tica-ret Anlamasyla, Amerika, kapitlasyon-lar olarak bilinen ticari imtiyazlardan ya-rarlanma ve Karadenize kma hakk ka-zand, karlnda Osmanldonanmasnnihtiyalarn tenzilatl olarak karlama-ykabul eti. David Portern, ertesi yl, ilkAmerikan elisi olarak stanbula gelmesiy-le Trk-Amerikan diplomatik ilikileri res-men balad.5

19. Yzylda Trkiyedeki Protestan

misyonerlik faaliyetleri bakmndan ennemli kurulu olan The American Bo-ard of Commissioners for Foreign Mis-sions (ABCFM), 1810 ylnda Bostondakuruldu.6 Bu almamzda aksi belirtil-medike, Amerikan misyonerleri derkenAmerican Board misyonerleri, Osmanltopraklarndaki Amerikan misyonerlik fa-aliyetleri derken bu kuruluun misyoner-lerinin Osmanltopraklarndaki faaliyetle-ri kastedilmektedir. American Boardun ikimisyoneri, Levi Parsons and Pliny Fisk, yu-karda belirtildii gibi, ilk defa 1820 ylndazmirde Osmanl topraklarna ayak bast-lar. Blgeyi ve insanlarntanma turlarn-dan sonra, Katolikler ile Mslmanlarnarasna skmDou kiliselerine mensuptopluluklar olarak niteledikleri Ortodoks-lar arasnda misyonerlik faaliyetlerine ba-ladlar. 1831 ylnda stanbulda Ermenile-re ynelik olarak balatlan Protestan mis-

yonerlik hareketi takip eden yllarda ci-5 James A. Field,American and the Mediterranean World, 1776-

1882, Princeton University Press, Princeton, New Jer-sey, 1969, s.27-67, 104-153.

6 Dier en byk misyonerlik kurulular da unlardr:The American Baptists Missionary Union, The Me-thodist Episcopol Church, The Presbyterian Church inthe U.S.A., ve The Lutheren Churches of the U.S.A.. Bk.H.U. Weitbrecht, Missions (Christian, Protestant),Encylopedia of Religion and Ethics, James Hasting (ed.),Vol.VIII, Charles Scribners Sons, New York, s.732.Daha mtevazi boyutlarla olmakla birlikte, BaptistlerBulgaristanda; Presbyterianlar, Mardin ve civarnda,ve Suriye ve Msr gibi Osmanlnn Arapa konuulan

topraklarnda ve randa faaliyet gstermilerdir.


4/27

481


var illere de yayld. 1835de Trabzonda,1839da Erzurumda, 1848de Bursada is-

tasyonlar kuruldu. 1830lu yllarda Er-meni Patrikhanesi ile gayet iyi olan iliki-ler, Patrikhanenin, tabanlarnn altlarn-dan ekilip ayr bir cemaat oluturuldu-unu farketmesiyle, deiti. 1840l yllar-da stanbulda ve Protestan misyonerle-rin bulunduu her yerde Ermeni Kilisesiile Amerikan misyonerler ve onlarn Pro-testanla celbetikleri Ermeniler arasn-da ekimeler ve hata atmalar yaand.Konuyu Hristiyanlarn kendi aralarnda-

ki dini mnakaalar olarak gren Osman-lynetimi, asayii ihlal etmedike ve top-lum huzurunu bozmadka bu tartmala-ra karmad. Osmanlhkmeti, 1850 y-lnda, ngiliz Bykelisinin gayretleriyle,Protestanlar mparatorluun milletlerin-den biri olarak resmen tand.7

stanbuldaki ilk Amerikan elisi Porter,Amerikan misyonerlerin eitim faaliyet-lerine ahsen sempati ile bakmakla birlik-te, onlarn yerli HristiyanlarProtestanla-trmasndan memnun deildi. Bu sebepleSuriyede ve Lbnanda, bilhassa MaruniPatrikhanesi ile aralarnda problemler k-mt. Porter, bu tr gerginliklerin, geli-tirmeyi istedii Trk-Amerikan ilikileri-ne ve ticaretine zarar vermesinden endieediyordu. 1830 Anlamasnn, kendisineonlar koruma yetkisi vermediini hatr-latarak, problem karmamalar konusun-da misyonerleri uyard. Hata 1841 ylnda

7 Takip eden yllarda da Ortodoks Ermeniler ile Prote-stanlar arasnda ekimeler yaand. Protestanlarnhamisi olan ngiliz Bykelilii, Patrikhaneyi, Pro-testanlara kar gsterilen iddeti nlemezlerse ken-dilerini Osmanl hkmetine kar korumayacaklareklinde tehdit etti. Amerikan Protestan misyonerlerin19. yzyln ilk yarsnda Ermenilere ynelik almalarve Ermeni Patrikhanesi ile ilikileri konusunda bk.mer Turan, Amerikan Misyonerlerine ErmeniPatrikanesinin Tepkisi, Erciyes niversitesi-Nevehirniversitesi II. UluslararasSosyal Aratrmalar Sempozyumu(EUSAS-II) 22- 24 Mays 2008, Hogrden Yol Ayrmna Er-meniler, (Yay. Haz. Metin Hlag, akir Batmaz, Gl-badi Alan), C.III, Erciyes niversitesi, Kayseri, 2009,

s.405-438.

Osmanlhkmetinden misyonerleri yurt-d etmesini istedi. Porterin tutumun-

dan rahatsz olan misyonerler de kendi-sini Washingtona ikayet etmilerdi. YeniAmerikan hkmetinin Dileri Baka-nDaniel Webster - kendisi aynzamandaAmerican Boardun eref yesiydi - 2 u-

bat 1842 tarihinde Portera bir talimat gn-dererek, misyonerlere her vesile ile destekolmasnve sahip kmasnemreti.8

Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsndaOsmanl topraklarndaki Amerikan diplo-matlarnn saylarve nfuzu gitikce art-

t. stanbuldaki bakonsolosluun yansra zmir, skenderun, Badat, Kuds, Er-zurum, Sivas ve Halepte Amerikan kon-solosluklar ald. Amerikan diplomatla-rnn iki misyonlarvard: ticareti gelitir-mek ve misyonerlere sahip kmak.9 Os-manl donanmasnn ihtiyalarnn yansra her trl silah, eitli vasflarda ma-kineler, protez di, masa, sandalye, kitap-lk, saat, cam, kumavs. gibi her tr sanayirnn Amerikadan Trkiyeye getirengemiler, haha, baharat ve hammaddey-le ykl olarak dnyorlard. Sadece 1877ylnda Amerikann Trkiyeye ihracat4.5 milyon dolar, Trkiyeden ithalat ise167.000 dolar civarndayd. Robert Kolejinkurucusu Cyrus Hamlin, TrkiyeninMartini-Henry tfeklerini Rhode Islandeyaletinin Providence ehrinden, cepha-nesini ise Connecticut eyaletinin New Ha-ven ehrinden karladnmemnuniyetle

kaydetmektedir.101912 ylitibariyle, itha-latnn %23n Amerikadan yapan Tr-kiye, ihracatnn da %2sini Amerikayayapmaktadr.11

Amerikan Board misyonerleri 19. yz-

8 Michael B. Oren, Power, Faith, and Fantasy, America in theMiddle East, 1776 to the Present, W.W. Norton & Com-pany, New York London, 2007, s.120-121.

9 John A. Denovo, American Interests and Policies in the Mid-dle East, 1900, 1939, The University of Minnesota Press,Minneapolis, 1963, s.19.

10 Oren, s.116, 249.

11 Denovo, s.38.


5/27

482



yln ikinci yarsnda Osmanl topraklarzerinde drt misyon kurmulardr. Av-

rupa Trkiyesi Misyonu, mparatorlu-un Avrupadaki topraklarnda; Bat Tr-kiye Misyonu ise Anadoluda Trabzon-Sivas-Mersin izgisinin batsndaki blge-de faaliyet gstermitir. Merkezi TrkiyeMisyonunun alma alanToroslarn g-neyidir. Adana, skenderun, Mara, Antepve civardr. Yani Akdeniz Blgesinin do-usu ile Gney Dou Anadolu Blgesinin

batsdenilebilir. Antep ve Marabu mis-yonun en nemli iki istasyonudur. Dou

Trkiye Misyonu ise yaklak olarak bu-gnk Dou Anadolu Blgesine kar-lk gelmektedir. Misyonun istasyonla-r Erzurum, Harput, Bitlis, Diyarbakr veVandr. Bu dnemde Amerikan BoardunAnadoludaki faaliyetlerinde hedef kitle,Ortodokslar, ve bilhassa Ermenilerdir.12Ermeniler kadar olmasa da blgedeki Trk-e, Krte ve Arapa gibi dier dilleri konu-an topluluklarla da ilgileniyorlard. Bu top-luluklarn dillerinde yaynlar yaptlar. Mar-din, faaliyetlerin Arapa yrtld tek is-tasyondu.

Tablo IDou ve Gney Dou Anadolu Blgelerinde Amerikan Misyonerlik statistikleri

Yllar stasyonU

stasyon

Misyoner(Misyoner, misyonerei, yabanchanm

grevli, vs.)

Yerli Yardmc(Vaiz, vaize,

retmen, vs.) Kilise yeYeniye

1890-91 7 179 79 482 75 7.749 656

1899-00 9 145 67 533 81 8.552 717

1909-10 11 165 84 Natamam 78 8.601 227

1914-15 9 155 79 753 88 9.744 312

Kaynak:Adgeen yllara ait ABCFM yllk faaliyet raporlar

Ermenilere ynelik misyonerlik faa-liyetlerinde ncil propagandas yapma-nn yansra, eitim, basm-yayn, ve sa-lk faaliyetleri ok nemli bir rol oynam-tr; ayrca gerektii zamanlarda yetimha-

12 Rufus Anderson, History of the Missions of the AmericanBoard of Commissioners for Foreign Missions to the OrientalChurches, C.II, Congregational Publishing Society, Bos-

ton, 1872, s.141-167.

neler veya endstriyel faaliyetler de halkntevecchn kazanmada ileri kolaylatr-

mtr. Genellikle, Amerikadan gelen mis-yonerler, onlarn eleri ve hanm eleman-lar, istasyonlarda bulunmular; yerli yar-dmclar (vaizler, vaizeler, retmenler vs.)ise misyonerlerin altnda bu istasyonlar-da ve u istasyonlarda almlardr. Yer-li yardmclarn 2/3 retmen, geri kalandin grevlisidir. Tablo Ide grlecei gibi,Birinci Dnya Sava baladnda az birmiktar misyoner yerinden ayrlm, ancak

byk ounluk faaliyetlerini srdrm-

tr. Amerikan misyonerler, 1914-15 ylnaait istatistiklerindeki rakamlarn, misyo-nerlerin sayshari bir nceki yln hemenhemen aynsolduunu belirtmektedirler.Birinci Dnya Savancesinde ele ald-mz blgede Protestanlatrlan kaytlEr-menilerin says10.000e yakndr. TrkiyeProtestanlarnn baHagop Efendi, kayt-lProtestanlarn saysndan ok daha faz-la Protestanlbenimseyen Ermeni bulun-duunu; Protestanln dolayltesirleriningrnenden ok daha fazla olduunu id-dia etmektedir.13Protestan olmamakla bir-likte misyonerlerle irtibat halinde bulunanve onlardan u veya bu ekilde etkilenmi

insanlarn saysnn 100.000e yakn oldu-unu dnmek abartgrlmemelidir.

Eitim faaliyetleri misyonerlerin ennemli alma alann tekil etmitir.Kreten kolej seviyesine kadar olan okul-larda Ermeni ocuklareitilmitir. Ameri-kan misyonerler nezdinde eitim bir amadeil aratr. Misyonerlerin okullar ama-

13 bid, C.II, s.194.


6/27

483


larnn birinci amacinsanlarn ncili oku-yabilecek duruma getirmekse, ikinci ama-

c okullardaki rencilerin ailelerini Pro-testanla celbetmektir.14Tablo IIde, Birin-ci Dnya Sava balarnda blgedeki 281Amerikan okulunda toplam 15.657 renci-ye eitim verdikleri grlmektedir. Bu okul-larn 41i kolej ve lise, gerisi ilkokul seviye-sindedir. ehir merkezlerinde alan liselerve kolejler, misyonerler tarafndan; kyler-de ve kasabalardaki ilkokullar ise yerli -retmenlerce idare edilmitir. Byk bir ks-m yatl olan liseler ve kolejlerde gndz-

l renciler de okumutur. Liseler ve kolej-ler kz ve erkek olarak ayrlmlardr. Ame-rikan misyonerlerin okullarzel okul stat-sndeydi. Paralyd. Ancak imkanolandanpara alnr, olmayandan alnmazd. Okullar-da eitim dili Ermenice idi. Trke ve ngi-lizce de retilirdi. stisnai olarak Anteptekikolejin eitim dili Trkeydi.

Tablo IIDou ve Gney Dou Anadolu Blgelerinde Amerikan Misyonerlerinin

Eitim statistikleri

YllarToplam*

(Okul/renci)Teoloji

(Okul/r.)Kolej

(Okul/r.)Lise

(Okul/r.)Dier

(Okul/r.)

1890-91 279/11.812 3/14 Liseye dahil 29/549 247/9.344

1899-00 292/15.541 2/17 Liseye dahil 20/1.317 270/9.602

1909/10 270/15.317 3/19 4/633 16/1.699 247/?

1914-15 281/15.657 2/17 5/921 34/1.984 240/13.088

Kaynak: Ad geen yllara ait ABCFM yllk faaliyet ra-porlar

* Hepsinin toplam olmas gereken buhanedeki rakamlarla, dier hanelerdeki ra-kamlarn toplamnn birbirine uymad-

nn farkndayz, bu duruma iaretle yetini-yoruz.Amerikan misyonerler, Protestan olma-

yan topluluklarn kendi adamlar vasta-syla Protestanlatrlmasgerektiine ina-nyorlard. Bunun da yolu, evvela o insan-lar yetitirmekti. Teoloji okullar bununiin kurulmutu. Misyonerlik faaliyetlerin-de gerekli yerli din adamlarnyetitirmekiin evvela Bebekte 1840 ylnda bir Semi-

14 bid, C.II, s.184-185.

ner ald. Bunu 1859da Harput, 1865teMerzifon, 1868de Mara, 1870de Mardin

seminerleri izledi. Kayseri, Bursa, Sivas,Harput, Bitlis ve Erzurumda ayrca teolo-ji snflar ald. Liseler ve kolejlerde, ge-nel eitimin yan sra, mezuniyeten son-ra misyonerlik faaliyetlerinde yer alacakyerli retmen ve vaizler yetitiriliyordu.Aynekilde Antep, Mara, Harput, Mar-din, Bitlis ve Erzurumdaki yatlkz okul-larnda, retmen ve vaize gibi bayan yerlielemanlar, ve erkek yerli elemanlara hayatarkadalareitiliyordu. Ayrca, Van, Mar-

din ve Harputta dantel rmek; Mardindemodern aletlerle ziraat; Adanada matbaa-clk; Harputta kitap ciltlemek ve demir-cilik de retiliyordu. Bu ekilde renci-ler hem okul paralarnkazanyor, hem demeslek reniyorlard. Blgedeki Ameri-kan okullarndan mezun olan baz Erme-ni ocuklardaha yksek seviyede eitimalmak iin Amerikann yan sra ngilte-

re ve Almanyaya da gnderiliyordu. Bun-larn bir ksm kalyor, bir ksm da geridnerek Ermeni ocuklarnn eitiminde

rol alyordu.15 Protestanlar cemaatlerinin%85inin okur-yazar olmasyla ok vn-yorlard. phesiz mparatorluun en ei-timli kesimini oluturuyorlard.16

15 The One Hundred and Fifth Annual Report of the AmericanBoard of Commissioners for Foreign Missions, Boston, 1915,s.104-112.

16 Anderson, C.II, s.193.


7/27

484



Tablo III1891-92 Ylnda Amerikan Misyonerlerin Trkiyedeki Yayn Faaliyetleri

Toplam

Ermenice

ErmeniHarfleriyleTrke

RumHarfleriyleTrke

Rumca

Trke

7.721.860 4.822.928 1.663.584 668.848 79.000 487.500

Kaynak:Adgeen yln ABCFM Faaliyet Raporu

Basm-yayn faaliyetleri erevesindencil ve dier dini kitap ve brorlerin ve

ders kitaplar

n

n Ermeniceye tercmesi vebasmyaplr; bu kitap ve brorler bazensatlr, bazen de bedava datlrd.

II. Merutiyetin ilann takip eden yl-lara kadar Anadoludaki misyonun ba-sm ileri stanbuldaki matbaada yapld.II. Abdlhamid dneminde, 1882 ylnda,Harputtaki Kolejde kurulan matbaa, 27yl kapaltutulduktan sonra 1908i takibenalmtr. 1891-92 ylnda toplam 7.721.860sayfa, 1907-08 ylnda ise 12.683.000 say-

fa yayn gerekletirildi. Tablo IIIte, rnekolarak setiimiz 1891-92 ylnda bu mat-

baada baslanlarn dillere gre tasnifinigryoruz. Bu yl baslan 7.721.860 sayfa-nn 6,5 milyon sayfas, bir baka syleyile%84 Ermenilere yneliktir.17

Amerikan misyonerlerin basm-yaynfaaliyetleri ierisinde hitap edilen toplu-luklarn dillerinde gazete ve dergiler kar-mak da vardr. Avedaper isimli Ermeniceve Ermeni harfleriyle Trke haftalk dergi1854 ylnda yaynlanmaya baland. 1910ylnda derginin 56. yl kutland. Dahasonra Adanada bir matbaa aldve Erme-nice aylk Yeni Hayat dergisi burada ba-sld. Yirminci yzyl balarnda bu matba-ada ylda ortalama 700.000 sahife basld.18Misyonerler eitim ve basm-yayn faaliyet-

17 The Eight-Second Annual Report of the American Board of Com-missioners for Foreign Missions, Boston, 1892, s.36-37.

18 The One Hundred and Fifth Annual Report of the American

Board of Commissioners for Foreign Missions, s.111.

leriyle yeni nesilleri yetitirirken, salk faali-yetleriyle de halkn gven ve sempatisini ka-

zanyorlard. American Boardun ilk hasta-hanesi Antepte ald. Bunu dier hastaha-ne ve dispanserler takip eti. Misyoner dok-torlarn ve hemirelerin yan sra yerli dok-tor ve dier salk elemanlarndan da yarar-landlar. Salgn hastalklarn ok yaygn vegenel salk hizmetlerinin ok zayf olduu

blgede, 13 hastahane ve dispanserde, 1914ylnda 28.135 hasta ile megul olduklarveherbir hastann ortalama defa kendilerinegeldii dnlrse, bu ekilde ne kadar ge-

ni bir kitleye hitap etme imkanbuldukla-rgrlr. Verebilecek durumda olanlardancret alyor, fakirlere bedava bakyor, hata

bazilalarparasz veriyorlard. Bu ekildehalkn gven ve saygsnkazandktan sonraProtestanlk propagandasyapmak ok dahakolaylayordu. Antep, Adana, Van, Harput,Mardin, Erzurum ve Diyarbakr nemli sa-lk merkezleriydi. Harputtaki hastahane is-tasyonun en aktif birimiydi. Urfada bir kr-ler okulu, Harputta bir hemirelik snfal-mt.

Tablo IVDou ve Gney Dou Anadolu Blgelerinde Amerikan Misyonerlerinin

Salk Faaliyetleri

Yllar

Hastahane

Dispanser

Tedavi

1909-10

7 8

87.891

1

914-15

6 7

100.556

Kaynak: Adgeen yllara ait ABCFM yllk faaliyet ra-porlar

Amerikan misyonerler, 1890lyllarda-ki Ermeni isyanlarnda ailesini kaybedenocuklar iin Harput, Van ve Mara ba-ta olmak zere blgenin pek ok ehrindeyetimhaneler atlar. Buralardaki ocuk-


8/27

485


lar istedikleri ekilde eitiler. Yetimha-nelerini Ermeni milletinin geleceinde en

ok rol oynayacak kurumlar iinde grd-ler, buralarda yetitirdikleri ocuklar hak-knda byk umutlar beslediler.19 SadeceHarputtaki yetimhanede 1895ten 1908ekadar 1.400 ocua baktlar.20Aynekildedul ve fakir kadnlar iin atlyeler kurdu-lar. Hal, kilim ve dantel rmek iin malze-meler ve aletler aldlar. 1910 ylitibariyle,sadece Urfada, 2.336 kadn ve ocuk men-dil dokumada istihdam edildi.21Buralardaalanlar hem meslek rendiler, hem para

kazandlar, geimlerini saladlar. Elbete-ki buralarda alan kadnlara Protestanlkpropagandasda yaplyordu. retilen mal-lar Amerikaya ve Avrupaya gnderildi, ve

buralarda satld.Misyonerler, ncilin doduu ve yayl-

maya baladbu topraklarMslmanlar-dan alp yeniden Hristiyanlarn hakimiyeti-ne geirmek iin Orta Douya geldiler. Er-menilere yneldiler, onlarla iie yaadlar,onlar eitiler. Ermeni ocuklarnn liberalfikirlerle tanmalarnda, kendi kimlikleri-ne sarlmalarnda ve o nisbete Osmanly-netimine olumsuz bakmalarnda etkileri b-yktr. Misyonerler bilerek ve bilmeyerek,Ermenilerin gzyle evrelerindeki olayla-ra baktlar. Ermenilerin aktardklarnoldu-u gibi kabul etiler. Ermeni isyanlar ba-ta olmak zere, etraflarndaki her trl ge-limeyi o ekilde kendi merkezlerine, kon-soloslarna, basn-yayn organlarna ve ka-

muoyuna aktardlar; dolaysyla Batkamu-oyunda madur Ermeni, zalim Trk ima-

jnn yerlemesinde byk rol oynadlar. Azsonra greceimiz gibi, Alman misyonerle-

19 Papers of the American Board of Commissioners for ForeignMissions, Houghton Library, Harvard University, Unit5, (Bundan sonra PABCFM), ABC 16.9.5, 1890-1899,Central Turkey Mission, Vol.10, Documents, Reports,No.146.

20 The Ninety-Ninth Annual Report of the American Board ofCommissioners for Foreign Missions, Boston, 1909, s.78.

21 The One Hundredth Annual Report of the American Board of

Commissioners for Foreign Missions, Boston, 1910, s.116.

rin Dou ve Gney Dou Anadolu blgele-rindeki Ermenilere ynelik faaliyetlere gir-

meleri de Amerikan misyonerlerin Ermeni-lerle ilgili Batkamuoyuna ynelik yaynlar-nn bir sonucudur.

Trk-Alman likileri ve Alman Misyonerlik Faaliyetleri

Onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllardaOsmanlmparatorluunun en byk raki-

bi Rusyadr. stisnalarolmakla birlikte, n-giltere ve Fransa, Rusyaya karOsmanlykorumulardr. 1877-78 Osmanl-Rus Sa-va ve arkasndan gelen Berlin Kongre-

si, Rusyann yan sra ngiltere, Fransa veAvusturya-Macaristann da mparatorlu-un yamasndan pay almak peinde olduk-larn ortaya koymu; Osmanlynetimine,klasik mtefiklerine gvenmemesi gerekti-ini gstermitir.22Birliini 1871 ylnda ta-mamlayan ve dier sanayilemiBatAv-rupa lkelerine nazaran koloniyalizme gegiren gen Almanya mparatorluu ise buyllarda nfuz alanlaroluturma arayn-dadr. Bu artlar altnda, Almanyann Orta

Dou politikas, Avrupal komularndanfarkl bir yol izlemitir. Bu politikannesaslarstatkonun korunmas, toprak ta-lebinde bulunmama, ve diplomatik arabu-luculuk olarak sralanabilir. Dier Avrupadevletlerinin aksine, Orta Douda hi birMslman topluluu ynetmiyor oluuda Almanyann iini kolaylatrmtr. Buartlar, Ondokuzuncu yzyln son eyre-inde Almanya-Osmanl mparatorluu

yak

nlamas

n

ve ibirliini dourmu-tur.23

22 Osmanlnn son dneminde byk devletlerle ilikilerikonusunda bk. The Great Powers and the End of the OttomanEmpire, Marian Kent (ed.), George Allen & Unwin,London, Boston, Sydney, 1984.

23 Wolfgang G. Schwanitz, The German Middle East-ern Policy, 1871-1945, Germany and the Middle East 1871-1945, Wolfgang G. Schwanitz (ed.), Markus Wie-ner Publishers, Princeton, 2004, s.1-6. Schwanitz,bu aratrmasnda, Almanya iin aslolann komuAvrupa devletleri ve Amerika politikas olduunu;Almanyann Orta Dou politikasnn, komu Avrupadevletleri ve Amerika politikasna gre ekillendiini

ve bunlarn yan

nda ikinci derecede rol oynad

n


9/27

486



Alman birliinin kurulmasn takipeden yllarda balayan Almanya-Osmanl

ibirlii ok boyutludur. Konunun siya-si, askeri ve ekonomik boyutlar hakkn-da yaplm baz almalar olmakla bir-likte, dini ve bilhassa misyonerlik boyu-tu en az allm olandr. Trkce litera-trde Trk-Alman ilikilerinin klasiklerin-den olan lber Ortaylnn kitabnda, Os-manl topraklarndaki Alman kltrel ya-ylmas bal altnda verilen bilgiler sa-dece 2,5 sayfadr. Osmanl topraklarnda-ki Alman koloniyalist politikasnn ngilte-

re, Fransa ve Amerikaya gre yaya kald-n vurgular.24Haim Goren ise, 19. yz-yl Filistinindeki Alman etkisini konu alanalmasnda, bu dnemde, FilistindekiAlman faaliyetlerinin ve varlnn, dier

byk devletlerden daha youn ve etkinolduunu, ve yine bu devletlerin hepsin-den daha fazla iz braktn iddia etmek-tedir. 19. yzylda Filistin, Almanlarn Os-manl topraklarnda en ok ilgilendikleri

blgedir. Filistinin barl yollarla ve si-

vurgular. Almanya, Bismarktan sonra II. Wilhelminynetimi devrald yllarda, Orta Dou politikasylakazand avantajl durumdan yararlanarak ngiltereile bir ittifak kurmak istemi, ancak artlar buna imkanvermemitir. Benzer bir durum Birinci Dnya Savancesinde de yaanmtr. Bilindii gibi, mparator II.Wilhelm, 1898 ylndaki stanbul ziyaretinin bir sonu-cu olarak stanbuldan Konyaya kadar gelen AnadoluDemiryollarnn Badata kadar uzatlmas imtiyaznald. Bu durum, Orta Dou zerindeki imtiyazlarnnzedeleneceini dnen ngiltere, Fransa ve Rusyayrahatsz etti. ngiltere, Msr ve Hindistandaki, Rus-ya ise Basra Krfezindeki karlarnn zarar grece-ini dnyordu. Uzun sren ekimelerden sonra

Almanya bu devletlerin her biriyle ayr ayr anlama-lar imzalad. 1910da Rusya ile bir anlama imzalaya-rak Kuzey randaki Rus nfuzunu tand; 1913 yln-da ngiltere ile bir anlama imzalayarak tren hattnnBasraya uzatlmayacantaahhd etti, bylece BasraKrfezinin kontroln ngiltereye brakt; 1914 yln-da Fransa ile imzaladbir anlamayla da Kuzey Ana-dolu ve Suriyeyi Fransz nfuzuna brakt. stanbulunhi bir dahlinin olmad, hatta belki haberinin olmad-bu anlamalarla Almanya sz konusu byk devlet-lerin byk bir ksmOsmanltopraklarolan blgede-ki nfuzlarntanyarak onlara teminat verdi. Bk. lberOrtayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanlmparatorlu-unda Alman Nfuzu, Ankara niversitesi Siyasal BilgilerFakltesi, Ankara, 1981, s.98.

24 Ortayl, s.49-51.

lahsz bir Hal seferiyle yeniden Hristi-yan bir lke haline dntrlmesine ok

yaklaldna inanlmaktadr. Arkeoloji,slamoloji, Orta Dou dilleri, kltrleri, ta-rihi gibi bilimsel almalar ve misyoner-lik birbirini tamamlamtr. Blgeye yne-len Alman misyonerlii Protestanlar, Kato-likler, ve Tempels eklinde ayak zeri-ne kurulmutur.25Osmanl topraklarnda-ki Alman Katolik misyonerlik faaliyetle-ri bu almann snrlarnn dnda kal-maktadr. Tempels grubu ise Protestan k-kenlidir. Zamanla mstakil bir grup hali-

ni almtr. Cemiyetlerinin ismi Werte desTempelsdir. say dnnde karlamakzere Filistine ynelmilerdir. Filistindearaziler almak, koloniler kurmak ve bl-geyi Hristiyanlatrmak eklinde zetle-nebilecek faaliyetleri itibariyle, Siyonistle-re nc model olduklariddia edilmitir.26Yafa, Kuds ve Beyrutta okul, hastahaneve kiliseler aan grubun 1878 ylnda sa-dece Kudsteki kolonilerinin says 40aulamtr.27 Takip eden yllarda bu raka-mn artntahmin etmek zor deildir.

Alman Protestanlara gelince: Alman-

25 Freytag Erfurt, German Missions in the Balkans andthe Near East, The Muslim World, Vol.17, No.4, 1927,s.394-400; Haim Goren, Germany and Germans inNineteenth-Century Palestine: A Reappraisal (3-4Nisan 2009 tarihlerinde Columbia niversitesindedzenlenen Great Powers in the Holy Land: FromNapoleon to the Balfour Declaration isimli altayasunulmubaslmambildiri).

26 Tempels cemaatinin Filistinde koloniler kurma al-malarhakknda bk. Mahmoud Yazbak, Templars asProto-Zionists? The German Colony in Late Ottoman

Haifa, Journal of Palestine Studies, Vol. 28, No. 4, 1999,s.40-54; Alex Carmel, Die Siedlungen der Wurttembergisc-hen Templer in Palestina, W. Kohlhammer, Stuttgart, 1973;Aynyazar, The Political Significance of German Sett-lement in Palestine, 1868-1918, Germany and the MiddleEast, 1835-1939, Jehuda Wallach (ed.), Tel Aviv Univer-sity, Tel Aviv, 1975, s.45-71; Ayn yazar, The GermanSettlers in Palestine and Their Relations with the LocalArab Population and the Jewish Community, Studieson Palestine UnderOttoman Period, Moshe Maoz (ed.), TheMagnes Press, Jerusalem, 1975, s.442-485; Ruth Kark,Land Purchase and Registration by GermanAmeri-can Templars in Nineteenth Century Haifa, Internati-onal Journal of Turkish Studies, Vol.5, No.1-2, 1990-91, s.71-82.

27 Yazbak, s.51.


10/27

487


ya, Kta Avrupasnn en byk Protes-tan lkesidir; pek ok Protestan misyoner-

lik cemiyetini barndrr.28

Amerikan Pro-testan misyonerler gibi, Prusya Protes-tan misyonerleri de kendi diplomatlarn-dan nce Orta Dou/Osmanltopraklarnagelmilerdir. Moravian Church misyoner-leri, 1740 ylnda stanbul ve RomanyadaFener Patrikhanesi ile temas kurmaya a-lmlar, daha sonraki yllarda Msrdafaaliyetlerde bulunmulardr.29 Prus-ya Protestan misyonerleri, 1841den iti-

baren Filistin bata olmak zere mpara-

torluun muhtelif noktalarnda alma-ya balamlardr. 1842 ylnda Ernst Gus-tav Schul Kudste, 1848de Johann G.Westein amda Prusyann ilk konsolo-su olmutur.30

Osmanl topraklarndaki Alman Pro-testan misyonerlii, ana hatlaryla bl-gede deerlendirilebilir.31 1) Bat ve OrtaAnadoluda, stanbul, zmir, Bursa, Edir-ne, Selanik gibi ehirlerde eitim faaliyet-leri yrtlmtr. Keiserswerther Dia-konissen bu blgede en ok anlan kuru-lutur. 19. Yzyln ikinci yarsndan itiba-

28 Basel Evangelical Missionary Society, Berlin Missiona-ry Society, Rhenish Missionary Society, Bremen Mis-sionary Society, Leipzig Missionary Society, GossnerMissionary Society, Hermannsburg Missionary Socie-ty, Schleswig Holstein, Neukirchen, General Evange-lical Protestant, ve Berlin Missionary Society for EastAfrica 19. yzylda kurulmu nemli Alman Protestanmisyonerlik kurululardr. Weitbrecht, s.733.

29 mer Turan, Avrasyada Misyonerler, ASAM, Ankara,2002, s.8.

30 Schwanitz, s.3.31 1870li yllarn sonlarndan balayarak Tuna blgesi ci-

varnda Alman Baptistleri kk cemaatler olutur-mulardr. Bunlar Alman misyonerlik cemiyetlerinindorudan grevlendirdii misyonerlerin almalarso-nucunda deil, Bulgaristan blgesindeki her eit Pro-testan misyonerlik faaliyetini destekleyen British andForeign Bible Societyde alan Alman Baptist grev-liler tarafndan gerekletirilmitir. 1880lerden itiba-ren Hamburgdaki Alman Baptist misyonerlik merke-zi blgeye ilgi duymaya balam ve almalar des-teklemise de, gsterilen ilgi Bulgar Baptistleri hi birzaman tatmin etmemitir. 1895 ylnda 95 olan BulgarBaptistlerin says, 1911de 160a, ve 1918de 261e km-tr. Albert W. Wardin, The Baptists in Bulgaria, The

Baptist Quarterly, Vol.34, No.4, 1991, s.148-152.

ren bu ehirlerde alan Alman okullarndaesas olarak Alman diplomatlarn, tccarla-

rn ve demiryolu alanlarnn ocuklar-na eitim verilmitir. 2) 19. Yzyln ikin-ci yarsndan balayarak Deutsche Evange-lische, Diaconnesses Allemandes, Jerusa-lem Verein, Evangelische Bund ve Deuts-che Orient gibi cemiyetler tarafndan Filis-tin ve civarnda yrtlen faaliyetlerdir.Okullarn yan sra, kiliseler, yetimhane-ler, misafirhaneler almtr. Araplar ba-ta olmak zere Alman olmayan toplulukla-ra da ynelinmitir.323) Bugnk Dou ve

Gney Dou Anadolu blgelerinde 1890lyllarda balatlmtr. Hemen tamamDe-utschen Hlfundes fr Christliches Libes-werk im Orient tarafndan yrtlen mis-yonerlik hareketi Ermenilere yneliktir.Yetimhaneler, okullar, hastahaneler ve en-dstriyel faaliyetler eklinde gelitirilmi-tir.

Almanlarn Osmanl topraklarna gel-dii yllarda Osmanlnn btn aznlkla-r kaplmt. Bu erevede Almanlar m-paratorluun btnne sahip kar bir g-rnm verdiler. Bylece Osmanl idareci-lerinin sempatisini kazandlar. mparatorII. Wilhelmin 1898 ylnda gerekletirdi-i stanbul ve Orta Dou ziyareti, Alman-lara ticari, iktisadi ve askeri olduu kadardini alanda da byk avantajlar kazandr-d. II. Wilhelm Kudste Alman Protestan-lara kilise (Erloserkirche) at, Alman Ka-toliklere bazkutsal mekanlar(La Dormi-

tion de la Sainte Vierge) tahsis eti. ByleceOsmanlmparatorluundaki hem Protes-tanlarn hem Katoliklerin koruyucusu ro-ln ald. Bu artlarda Protestan cemiyet-ler, Alman Dilerinin de destei ile Pro-testanlhem Filistinde hem de baka yer-lerde yaymayhzlandrdlar.33

32 Ulrich Trumpener, Germany and the End of the Otto-man Empire, The Great Powers and the End of the OttomanEmpire, s.119.

33 Trumpener, s.112. Bu ziyaret esnasnda, Alman Protest-

anlar, mparatorun Fransz Protestanlara iltifat etme-


11/27

488



Osmanl topraklarndaki Alman mis-yonerlik kurumlarve faaliyetleri hakkn-

daki bilgilerimiz ok snrldr. Gerek m-paratorluun btnnde gerekse esas ko-numuz olan Dou ve Gney Dou Anado-lu blgelerindeki Deutschen Hlfundesmisyonerlerinin faaliyetleri hakknda da-nk ve perakende bilgilere sahibiz. Ame-rikan misyonerlerinde olduu gibi, sistem-li bilgiye dayalbir tablo sunamyoruz. Os-manlMaarif NazrZhd Paann, 1311(1893-94) ylna ait mehur raporunda, Ay-dn, Beyrut, Kuds, Selanik ve stanbulda

olmak zere Osmanl topraklarnda top-lam 18 Alman okulu yer almaktadr. Zh-d Paa, ayrca Almanyann Suriye ve ci-varna younlatn, zengin AlmanlarnYafa ve Kuds taraflarnda arazi almalar-ntevik etiini, okul ve benzeri kurumlaraarak blgede Fransa ve ngiltereye karnfuz dengesini salamaya altnnotetmektedir.34Adnan iman, Birinci Dn-ya Sava ncesinde Osmanl topraklarn-da Almanlarn 39 okul, 6 kilise, 6 yetimha-ne, 9 hastahane ve yalkimsesizlere ait ba-km merkezi, 9 ikamet ve misafirhane, ve 4mezarl bulunduunu yazmaktadr. Al-man Yahudilerin ve Katoliklerin kurumlarda bu rakamlara dahildir.35

Konumuz olan Dou ve Gney DouAnadolu blgelerinde Protestan misyoner-lik faaliyetleri yapan en nemli Alman ce-miyeti Deutschen Hlfundes fr christ-

mesini, Protestan veya Katolik sadece Almanlara kucakamasnistemilerdir. Ortayl, s.53-56.

34 Atilla etin, Maarif Nazr Ahmed Zhd PaannOsmanl mparatorluundaki yabanc okullarhakkndaki raporu, Gney-Dou Avrupa AratrmalarDergisi, C.X-XI, 1983, s.189-219.

35 Birinci Dnya Sava baladktan sonra, Osmanl h-kmeti hasm devletlerin kilise, hastahane ve yetimha-neler dnda kalan kurumlarn kapatrken mttefikolmas sebebiyle Alman kurumlarna dokunmam vesavayllarnda Filistindeki g merkezi konumunda-ki Tabghada 51i Protestan ve 10u Katolik olmak zeretoplam 83 okul almtr. Bk. Adnan iman,XX. YzylBalarnda OsmanlDevletinde YabancDevletlerin Kltrel veSosyal Messeseleri, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara,

2006, s.330-331.

liches Libeswerk im Orientdir. KurucusuErnst Lohmann (1860-1936) bir pastrn

oludur. Hallede misyoner ve Frankfurttapastr olarak almtr.36Kendi hatrala-rna gre, Christian Herald isimli Ame-rikan gazetesi vastasyla OsmanlErmeni-lerinin durumundan haberdar olmutur. 2ubat 1896 tarihinde Alman Protestan Er-meni Yardm Cemiyetini (EvangelischenDeutschen Armenierhilfe) kurdu. Acil yar-dm, imdat lklaryla dolu brorler -kararak Ermenileri savundu, yardm iste-di. Kantlayamasa da, Ermenilerin dona-

rak ldn, Trk hkmetinin Almanbasnn satn aldn iddia eti. Bu ekil-de kendiliinden toplanan 14.000 Almanmarkn 27 ubatta stanbuldaki Ameri-kan yetkililerine yollad.37

Esasen bu dnemde Avrupann pekok yerinde Ermenilere ynelik yardmkampanyalar balatlmt. 1895 Ekim veKasm aylarnda svirede haberler duyul-maya baland. ngiliz ve Amerikan misyo-nerler 1896 ubatna kadar 840.000 Marktopladlar. Almanlar Ermenileri biliyorlar-d, ancak kiliseleri ve adetlerini farkl bu-luyorlard. alkanlklar itibariyle Yahu-dilere benzetilmilerdi. Genelde olumsuzdeerlendirildiler. Almanlar Trkiyenindousundaki topluluklarla ister Trk is-ter Ermeni ilgilenmediler. DolaysylaAvrupada bu dnemde balatlan Erme-nilere yardm faaliyetlerine ge girdikle-ri bile sylenebilir. Yardmlar teolojik k-

kenleri Pietismus ve uyan hareketleri-ne dayanan Birlik dernekleriyle balatl-d. nk byle bir faaliyet iin Devlet ki-liseleri ok sabit ve sol kiliseler de ok aka-demik kalyorlard. Birlik derneklerininAnglo Saksonlarla yakn ilikileri vard.38

36 Lothar Schreiner, Lohmann, Ernst, Biographical Dic-tionary of Christian Missions, Gerald H. Anderson (ed.),s.408.

37 Uwe Feigel, Das Evangelische Deutschland und Armenian,Wandenhoeck & Ruprecht, Gottingen, 1989, s.70-72.

38 bid, s.70-71.


12/27

489


Lohmann, yardm faaliyetleri iin ga-zeteciler, din adamlarve toplumda etkin

insanlar olmak zere her kesimden des-tek buldu. Bu meyanda 1896 BaharndaErmenilere yardm etmek zere Arme-nierhilfe kuruldu. 1896 Nisannda, Dr.Lepsius bir durum tespiti yapmak zereTrkiyeye gnderildi. Refakatine bir tal-yan ressam, bir ranlrenci ve bir Erme-ni katld. Evangelischen Allianzn baka-nGraf Johann Heinrich Bernstorffmasraf-larn karlanmas iin 9000 svicre Frankverdi. Seyahat bir iadamheyeti grn-

mnde gerekletirildi. Heyet,12 MaystaKayseride American Board yetimhanesin-deki 50 ocua yardm verdi. Anadolunundousuna gitmeye izin alamaynca, Mer-sin, Tarsus ve Adana zerinden Urfayagitiler. Burada 50 yetime daha yardm ver-diler. Lepsiustan ayr olarak Lohmannngnderdii yardmlarla Amerikan mis-yonerler yetimhaneler kurdular. Lepsi-us, Almanyaya dndnde izlenimleri-ni Lohmanna anlat. almalar devametirme konusunda fikir birliine vardlar.Nihayet, 2 Temmuz 1896 tarihinde Deuts-che Hlfsbundes, Frankfurt/Mainde ku-ruldu. Cemiyetin Berlinde ve Frankfurttaolmak zere iki komitesi bulunacakt.Lohmann Frankfurt Komitesinin baka-n oldu, Lepsius ise Berlin Komitesininsekreteri.39 Gerhard Sander, DeutscheHlfsbundesin amacnTrkiyede inan-cndan dolay zulm grmekte olan Er-

meni Hristiyanlara yardm etmek, zel-likle yetimlere barnma, eitim ve bilhas-sa mesleki eitim vermek, Ermeni ret-menlere bir Seminer sunmak ve hastaha-neler amak40 eklinde vermektedir. Ce-miyetin kendi web sayfasnda ise Hristi-

39 bid, s.73-75.40 Gerhard Sander, Deutscher Hilfsbund fur Christliches

Liebeswerk in Orient e.V. The Encyclopedia of ModernChristian Missions, Burton L. Goddard (ed.), ThomasNelson & Sons, London, Camden, New Jersey, Toron-

to, 1967, s.225.

yan kardelii ruhu ierisinde Ermenile-re eitim ve yardm faaliyetlerinde bulun-

mak ve Trkiyedeki Mslmanlara nciligtrmek olarak yer almaktadr. CemiyetAnadoluda faaliyet gstermitir.41 Erme-nilere destek vermek iin Lepsius nemligazete ve dergilerde yazlar yaynlad. 28Austostaki stanbuldaki Ermeni olayla-rna tekabl etmesi dolaysyla bu yazlar

byk yankuyandrd. Frankfurtta yap-lan bir toplantda Ermenilere yardm edil-mesi karar alnd. Almanyann yan srakoyu Trk dmanPapaz Adolf Holfman

ve enitesi Garabed Tomayan gibi isim-ler de svireden yardm faaliyetlerindeyer alyorlard. Eyll 1896da Ermeni yan-ls toplantlar yapld. Kayserden destekistediler. Alman devleti bunlara pek iti-

bar etmedi. Almanya ve svire hkmet-lerinin ikna edilememesi zerine Toma-yan ngiltereye geti. Takip eden dnem-de Frankfurt ve Berlin komiteleri birbirin-den bamsz altlar. Berlin komitesi Ha-lep, ran-Trk snrve Bulgaristandaki Er-menilere yardm edecekti. Frankfurt komi-tesi ise Orta Anadolu ve Harput blgesin-de alacakt. Dier blgelerdeki Erme-nilere de Alman olmayan Ermeni dostlaryardm edecekti. 13-14 Ocak 1897de Bar-men ehrinde yaplan bir toplantda, 1896ylnda 631.000 Mark topland raporedildi. Aynekilde 1896 ylnda svirede700.000 svire Frank topland. Toplananparalar stanbuldaki Uluslararas Yardm

Komitesine gnderildi. Onursal bakan-ln stanbuldaki ngiliz bykelisininstlendii Komite bu paralar gvenilirkiiler vastasyla Ermenilere ulatrd.42

Balangta ok uzun mrl olmasdnlmeyen cemiyetin birinci plandaki

41 World Atlas of Christian Missions, James S. Den-nis, Harlan P. Beach, Charles H. Fahs, (eds.), Student

Volunteer Movement for Foreign Missions, New York

, 1911, s.50. Halen Orta Dou ve Ermenilere ynelik

faaliyetlerini srdren cemiyetin web adresi:

42 Feigel, s.75-79.


13/27

490



alma alan yetimhaneler olmutur. 20-30.000 yardma muhta Ermeni ocuu ol-

duu dnlyordu. Yetikinlere de giye-cek, barnma ve tohumluk buday yardmyapmayistiyorlard. Lepsiusun Amerika-llarla birlikte Urfada bir yetimhane amakarar1896 Temmuzunda gerekletirildi.Takip eden dnemde Lepsius evresinde-ki Almanlar Urfaya geldiler; dokuma tez-gahlargetirdiler, eitim ve salk alanndaalmalara baladlar. Frankfurtta, Nisan1896da yaplan toplantda, Trkiyede ye-timhaneler almas kararlatrlmt. Bu

erevede Austos 1896 Ocak 1897 ara-snda Harput, Van ve stanbulda yetimha-neler kuruldu. Aralk 1896da Lohmann,yetimleri Almanyaya gtrmek iin ura-tysa da baarlolamad.43

Hlfsbundesin birinci yllk faaliyet ra-porunda, 1895-96 knda Harput blgesin-de 80.000 muhta Ermeninin bulunduu,

bu rakamn bir sonraki k 43.500 olacabildirilirken, 20.000 yetim ocuun varl-na dikkat ekiliyordu. 15.000 evin ykld-ve 75.000 Ermeninin evsiz ve isiz oldu-u; Ermeni yetimlere bir gelecek kurmayaaltklar, onlarn Almanyaya gtrle-medii, yetimhanelerin snrlsayda oldu-u, yeni binalarn yaplmasna Trk hk-metinin scak bakmadsylenerek, en iyiyolun ocuklarn ailelerin yannda kalma-sve ailelerin madden desteklenmesi veyaev tutup ocuklarn balarna retmenkonmasolduu belirtiliyordu. 1897 yln-

da 400-500 yetime baktklarn bildirdiler.Harputtaki yetimhanede 150 ocua ba-kyorlard. Van, Mara ve Merzifonda 50yetimin masraflar karlanyordu. Bir Al-man ailesinin bir Ermeni yetiminin masra-fnkarlamas(yllk 100-150 Mark) usu-l benimsendi. Paludaki kylerde toplam800 Ermeninin Alman yardmyla ayaktadurduu bildirildi. 1898 sonunda Bebekte110 ocuklu bir kz yetimhanesi (okulla bir-

43 bid, s.79-80.

likte), Amasya/Atabeyde bir ev, Elaz,Mara, Van, Hsenik ve Paluda evleri, ye-

timhaneleri, hastahane ve atlyeleri vard.Almanyaya 65 ocuk gnderildi.44Hlfsbundes adna Trkiyeye gelen

ilk kiiden biri olan Max Zimmer, ha-tralarnda, Ermenilerin Hristiyanlnbe-enmedikleri iin evvela onlar yrte-cekleri misyonerlik faaliyetleriyle dine ya-knlatrmak, daha sonra Protestanlatr-mak amacnda olduklarnsyler. Alman-lar, Ermenilerin Hristiyanl ile in veAfrikadaki putperestlik arasnda fark gr-

myorlard. Ermenilerin Hristiyanl sa-dece onlarn Trk olmadklar anlamnageliyordu. Batl inanlara sahip olduklar,gnee taptklar, aalarkutsal saydkla-rdnlyordu. Kilise ayinlerini pek so-uk ve l bulmulard. Misyonlar mev-cut inan sistemini korumak deil, yeni birinanc uyandrmakt. Ermenilere bu yeniinanc retmek iin yetim ocuklarla il-gilenmek en uygun yoldu. Yetim ocukla-rn koruyucu ailelerine gnderdikleri mek-tuplarda, ocuklarn Hz. say tandkla-r ve peygamberleri olarak kabul etikleri

belirtiliyor; onlara kurtarcMesih ve yeni-den doutan da bahsedildii anlatlyor-du. Ne kadar baarl olduklar konusun-da kesin bir ey sylemek zor. Ancak ok

baarlolduklarnsylemek mmkn de-il. Johannes Ehmann, 1899 ylnda, Pro-testan eitimi almolan Ermeni ocuklar-nn Protestan bir gr benimsemelerinin

tabii olduunu, ancak kimse onlar zorla-madiin mezheplerini deitirmedikle-rini, hayata atldklarnda kendi iradeleriy-le bir seim yapacaklarnyazmaktadr. Er-meni ocuklarnn gnll olarak Protes-tanlbenimsemeleri beklenmitir. Sadeceocuklar deil byklerin de Protestanlkabul etmeleri hedefleniyordu. Salk faa-liyetleri bunun iin ok uygun bir vastay-d. Doktor ziyaretlerinde gerek ifa veri-

44 bid, s.80-81, 103.


14/27

491


cinin sa olduu syleniyordu. Aynekil-de Hlfsbundes kadnlarkylere giderek

Ermeni kadnlarna sayanlatyorlar, on-lara ocuk ve aile konusunda yardm vaadediyorlard.45 Maalesef, Alman misyoner-lerin bu almalarnn ayrntlar ve so-nular konusunda elimizde hibir somutveri bulunmamaktadr.

Almanlarn Gregoryan Ermeni Kilise-si ile ilikileri snrlolmutur. Balangta-ki eletirel tavrlartakip eden yllarda ol-duka azalmsa da Gregoryan Ermeni Ki-lisesi kendisini tenkid eden ve deitirme-

ye alanlara kar mesafeli durmay ter-cih etmitir. Hata ilk yllardaki Hlfsbun-des mensuplarnn Ermeni kiliselerine da-vet edilmesi rnekleri oalmayp azalm-tr. Protestanlatrlm Ermenilerle Gre-goryan Ermeniler arasnda kavgalar k-t. Marata Gregoryan Ermeniler Protes-tan Ermenileri Trk makamlarna ika-yet etiler. Yardm boyutlar aldndaHlfsbundesin faaliyetleri bazErmenilerarasnda tepkiyle karland. Almanlarnyetimhanelerinde eitim grm ocukla-ra da ok scak bakmadlar.46

Hlfsbundesin yayn organ balan-gta Miteilungen aus dem Orient(Doudan Haberler) ismini tayordu.Sonra Sonnenaufgang (Gndoumu) is-mini ald. 1898de her saydan 7-8.000 ba-slrken tiraj gitike ykseltildi ve 1914te27.000e kt. Dergide faaliyetleri hakkn-da bilgiler veriliyor, Ermeniler ve Trk-

ler hakknda yazlar yaynlanyordu. Ku-ruluunun ilk ylnda 265.000 Mark top-layan Hlfsbundes, 1901 ylnda 300.000Mark, 1903 ylnda 400.000 ve 1908 yln-da ise yaklak yarm milyon Mark topla-mt. Yardmlarn ou koruyucu aileler-den geliyordu. ocuklar ile koruyucu ai-leler arasnda bir mektuplama salanma-ya alld. Bakm yaplan 1400 ocuun

45 bid, s.110-112.

46 bid, s.113.

1200nn koruyucu ailesi vard. 1904 y-lnda toplanan 400.000 Markn yars sz

konusu koruyucu ailelerden salanmt.Yetim ocuklar unsuru Hlfsbundesiniini ok kolaylatryordu. Cemiyet bu sa-yede hem Alman halknn gnlnde me-ruiyet kazanyor, hem de bol ve kolay paratopluyordu. Zaman zaman yetimler iintoplanan paralarn bir ksm okullara vedier misyonerlik faaliyetlerine aktarl-yor, farkedildiinde bu durum balarntepkilerine sebep oluyordu. atlyelerin-de retilen mallarn satndan da gelirler

elde ediliyordu. Toplanan paralarn yetimhanelere, gerisi dier harcamalara gi-diyordu. 1897 ylnda Amerikallarla bir-likte 900 yetime bakarlarken, 1899da bak-tklarocuklarn says1200e, 1908de ise2100e kmtr. Tahmin edilecei gibi, o-cuk bana ylda 150 Mark demek eklin-de kurulan sistem, ayn zamanda Almankamuoyunun Trk-Ermeni ilikileri konu-sunda belli bir istikamete oluturulmasnada yol ayordu.47

Hlfsbundes faaliyetleri esnasnda za-man zaman Trk hkmeti ile karkaryageldi. Trk hkmeti, Amerikallardan sonraErmenilere kol kanat geren ve Trkler aley-hine Avrupada propaganda yapan ikinci birgrubun ortaya kmasnmemnuniyetle kar-lamamt. Zaman zaman zorluklarla kar-latlar. Bebekteki yetimhane, stanbul e-hir merkezinde bir yer bulamadklariin

burada almt. Pertekteki yetimhanede

grevli bir Alman hemirenin burayboalt-ma emrine uymamas zerine Trk hk-metinin konuyu iletii Alman elilii dev-reye girdi. Bebekteki yetimhanenin yneti-cisi Ferdinand Brockes isimli bir Alman pas-tr, Zeytundaki bir vaazesnasnda kullan-dkkrtcifadeler sebebiyle snrdedil-di. Alman Dileri kendisini desteklemedi.Hlfsbundesin Paludaki evi ve 150 kiilikyetimhanesi kapatld. 1906da Bebekteki ev

47 bid, s.104-106, 161-162.


15/27

492



benzer sebeplerle elden karld.48VandakiAlman misyonuna yeni binalar eklenmesi

konusunda 1906 ylnda Osmanlhkme-ti ile Almanlar arasnda bir problem orta-ya kmaszerine Musuldaki Alman kon-solosu Vana gelerek yetkililerle grt.Amerikan misyoneri G.C.Raynoldsun 2Eyll 1907de Vandan yazdmektubun-da, yeni binalarla ilgili Osmanlhkmetiile Almanlar arasndaki problemin devametii, Musuldaki Alman konsolosununtekrar ehre gelmesinin beklendii, an-cak konsolosun ehre gelmeyip bu konuda

Valiye bir telgraf ektii bildirilmektedir.49Bu ekildeki bazzorluklara ramen Al-

man misyonerler bir ekilde engelleri at-lar. Ernst Lohmann, 1898-99 knda Ada-na valiliinden ald oturma izni sadeceoturmaya ynelik olduu, vilayet snrlardna kmamas gerektii halde, vilayetdna kt. Maraa giti. Oradaki grev-lilere bu izni gsterdi. Kendisine yeni birizin verdiler.50Almanlar blgedeki faaliyet-lerini artrarak srdrdler. Tablo Vte gr-lebilecei gibi hem her yl Alman ve Erme-ni alanlarnn saylarart, hem imkanlar,faaliyet trleri ve etkileri. Ciddi bir engelle-meyle karlasalard, bu kadar saylarnart-trabilmeleri ve faaliyetlerini geniletebilme-leri mmkn olamazd.

Tablo VAnadoluda Hlfsbundes alanlar

Yl Alman Ermeni Toplam

1902 30 60 90

1908 50 175 225

Kaynak, Feigel, s.106.

Tablo V, 1900li yllarn balarndaAnadoludaki Hlfsbundes alanlarnnsaylarn vermektedir. Bunlarn ne kada-rnn din adam, ne kadar retmen, dok-tor, hemire vs... olduklarn bilmiyoruz.

48 bid, s.106, 115-116.49 ABC 16.9.8, Eastern Turkey Mission, Womans Board,

Vol.01, Eastern Turkey, 1903-1909, Letters, No.20.

50 Feigel, s.115.

Almanlarn kurduklarProtestan kiliseler,oluturduklarcemaatler, yerleri ve sayla-

rkonusunda da hi bir bilgimiz yok. Bil-hassa Amerikallarn dikkat ektii ky-lerdeki faaliyetlerine dair elimizde hi birveri yok. Almanlarn kurduklar okulla-rn ve hastahanelerin durumu hakkndada toplu bir bilgiye sahip deiliz. Alman-larn en youn olduu yerler Elaz(Mese-reh) ve Maraidi. Daha sonra Muve Vanda bunlara katld. Yetimhaneler en nem-li faaliyet alanyd. ocuklara bir meslek,alma disiplini ve dzeni kazandrmak

amalanyordu. retmenlerin bir ksmErmeniydi. Bunlarn bazlarAlmanyadaeitim grp geri dnyorlard. Ermeniretmenler ocuklarla birlikte kalyorlar-d. Her bir retmene 20-25 ocuk d-yordu. Avrupal retmenler bir mfetigibi verilen eitimi denetliyorlar; disiplin,doruluk, alkanlk ve dindarlkontrolediyorlard. Almanlarn yetimhanelerindeyetitirilen ocuklarn bazlar daha sonraretmen, hemire ve din adamolarak Al-manlarn kurumlarnda altlar. Her za-man aldklarmesleki eitim istikametindei bulamadlarsa da eitimli insanlar ola-rak kendilerine, ailelerine ve topluluklar-na yararloldular.51

Frankfurt komitesi, 1896 ylnda Dr.Herle, retmen Johannes Ehmann ve zi-raat uzmanMax Zimmeri Harputa gn-derdi. Alman konsolosluu, sorumlulu-un tamamen kendilerine ait olduunu

bildirerek, koruma istemediklerine dair el-lerinden bir belge ald. Amerikallar ise on-lar cesaretlendiriyorlard. ubat 1897deHarputta atklaryetimhane Trkiyedekiilk somut eserleridir. Yine Amerikallarkendilerine byk destek verdiler. MarttaElaza getiler. ki ev kiralayp 200 o-cuk yerletirdiler. Balangta yardm faa-liyetlerinde Amerikallara destek veren Al-manlar, daha sonra burada ikinci Protes-

51 bid, s.106-107.


16/27

493


tan kilisesinin yapmna katkda bulundu-lar. 1902 yl itibariyle, Almanlarn bura-

daki alt yetimhanesinde 600 ocua ba-klmaktadr. ehirde drt kk hastaha-ne ve mesleki eitim merkezi vardr. Ta-kip eden yllarda eitim faaliyetlerine degiren Almanlar, ehirdeki Amerikan etki-sini gz nnde tutarak okullarnda ngi-lizce de retiler.52Burada 1912 itibariyle

bir kz, bir erkek okulu, ve iki tane de ana-okulu vardr. Erkek okulunda 200 renci,kz okulunda 150 ve iki anaokulunda top-lam 120 renci bulunmaktadr. Ayrca iki-

si kz ikisi erkeklere ait drt yetimhanele-ri vardr. Erkek yetimhanesinde 300, kzyetimhanesinde 370 ocuk kalmaktadr.1913-14te ise, Osmanl belgelerine gre,orta dereceli erkek okulunda 370, orta de-receli kz okulunda 386, kz retmen oku-lunda 6, erkek retmen okulunda ise 25renci bulunmaktadr.53

Marata Alman misyonerlik faaliyetle-ri Amerikallarn yetimhanelerine yardmgndermek eklinde balad. Sonra kendimisyonerlerini gnderdiler. Eyll 1897den

balayarak hemire Anna Rubach Maratatek bana Hlsbundes faaliyetlerini y-rt. 1898 ylnda cemiyetin Maraube-si resmen kuruldu. 1898 ylnda atklarkendi yetimhaneleri, erkek ve kzlar ek-linde iki ksmdan oluuyordu. 1902 yliti-

bariyle iki yetimhanede 304 ocuk kalyor-du. Ayrca, muhtemelen kk iki hasta-hane ve mesleki eitime ynelik iatlye-

sine sahiptiler. Marata kurduklarbykve Avrupai hastahanede, 1906 ylnn ilkaltaynda 1700 hastaya baktlar. Bunlarn1/6s Mslmand. 1906 ylnda Maraagelen Gabriele Harle isimli bir doktor ei,ierisindeki basit mobilyalaritibariyle ya-adklar mekan bir svire evine benze-tir, ve bylesine Avrupai bir evreye gel-dii iin memnuniyetini yazar. Almanlar

52 bid, s.80, 106, 108.

53 iman, s.328.

Marata ve Haruniyedeki okullarda Al-manca renimine arlk verdiler.54 Er-

kek yetimhanesinde 1909 ylnda ilk, ortave lise seviyesinde; kz yetimhanesinde deertesi yl aynekilde ilk, orta ve lise sevi-yesinde olmak zere okullar atlar. Okul-lardaki rencilerin saylar konusunda,sadece erkek okulunda aldyl 150 -renci, 1913-14 retim ylnda kz ve erkek

btn Alman okullarnda toplam 16 ret-men ve 140 renci gibi, farkl rakamlarverilmektedir. Yetimhanelerinden mezuniki kzn 1912 ylnda Zeytuna balFren-

si nahiyesine giderek burada bir kz oku-lu amak iin altklar, kye yol yap-m iin para yardmnda bulunduklar bi-linmektedir. Alman okullarndan bir tanesizararlfaaliyetleri dolaysyla Osmanlyet-kilileri tarafndan kapatlmtr.55

Alman misyonerler Vanda da Ermeniyetimlere ynelik faaliyetlerde Amerikal-lara yardm eklinde almalara balad-lar. German Orphanege Fundun desteiy-le Amerikallar 1896 ylnda 50 cocuklu biryetimhane atlar. Almanlarn yetimhane-ye destei ertesi yl da devam eti ve yetim-hanedeki ocuklarn says 90a kt.56Al-manlar takip eden yllarda kendi yetimha-nelerini kurdular, bilhassa kylerde ken-di balarna almalar yrtler, ehirde

54 Feigel, s.103, 106-107. American Boardun yllk faaliyetraporunda sz konusu hastahanenin 50 yatak kapasi-tesine sahip olduu ve 1910 ylnda kurulduu bildiril-mektedir. Bk. The One Hundred and Thirteenth Annual Reportof the American Board of Commissioners for Foreign Missions,

Published by the Board, Congregational House, Bo-ston, 1923, s.63. Hastahaneyi 1920 ylnda Near EastRelief isimli Amerikan yardm kuruluu Almanlardanalm, sonra da American Boarda devretmitir. The OneHundred and Twelfth Annual Report of the American Boardof Commissioners for Foreign Missions, Published by theBoard, Congregational House, Boston, 1922, s.62.

55 Nejla Gney, Mara^ta Ermeniler ve Zeytun syanlar, IQKltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2007, s.188-189;Sezen Kl, Alman Okullarnda Osmanlya KarYetitirilen Ermeni ocuklar, Ermeni Aratrmalar,S.20-21, K 2005 lkbahar 2006, s.165-166; iman,s.328.

56 PABCFM, ABC 16.10.1, Constantinople Archives, vol.5-6, Papers on Religious Freedom and Armenian Situati-

on.


17/27

494



bir misyon kurdular. Burada din eitiminenem verdiler.57Almanlarn 1913-14 re-

tim ylnda, biri kz biri de erkeklere yne-lik iki okulunda, 11 retmen ve 238 ren-ci vardr. Almanlarn ehirde bir de yetim-haneleri bulunmaktadr.58 Amerikan mis-yonerlerden Grace Higley Knapp ve Cla-rence D. Ussher, anlarnda, Birinci Dn-ya Savancesi yllarndaki Vananlatr-ken Alman misyonundan sadece yetimha-ne olarak bahsetmektedirler.59

Doktor Lepsius Amerikan misyonerCorinna Shatuck ile Urfada bir yetim-

hane kurmay kararlatrmt. Sz konu-su yetimhane Temmuz 1896da ald. u-

bat 1897de Lepsiusun tand retmenLehrer Franz Eckart ve misyoner PaulinePatrunky Urfaya geldiler. Hal dokumatezgahlar getirildi. Dul Ermeni kadnlar

bu tezgahlarda haldokumaya baladlar.Ayn ekilde Mays 1897de Doktor Zrc-her Urfaya geldi. Bir misyon klinii ald.lk yedi haftada 200 hastaya bakld.60Kli-nik daha sonra 30 yataklbir hastahaneyedntrld. Almanlarn Urfada 1912 y-lnda kuma, dokuma, marangoz ve kun-dura atlyelerinde alan 70 erkek ve okaz sayda kz rencisi bulunan 1 yetimha-ne ile 360 ii alan bir hal fabrikasve

bir okulu vardr. Almanlar Amerikallar-la rekabet halinde dini ve siyasi nedenlerle

burada olduka para harcamlar, Urfanngneyinde Harran Ovasnda genitoprak-lar satn almlardr. Birinci Dnya Sava

arefesinde Urfada iki Alman okulu var-dr. Birisi Hlfundesa balyetimler oku-ludur, 1913de 100 rencisi vardr. Die-ri ise Schweizer Freunden cemaatine balSuriyeAlman Okuludur. Burada 1913 y-

57 Feigel, s.109.58 iman, s.328-329.59 Bk. Grace Higley Knapp, The Mission at Van, 1916, p.12;

Clarence D. Ussher, An American Physician in Turkey,Houghton Mifflin Company, Boston and New York,1917, p.211.

60 Feigel, s.79.

lnda 95 renci okumaktadr.61

Muta almaya ne zaman baladk-

larn kesin olarak bilemediimiz Alman-larn, 1900lerin balarnda buray tama-men Amerikallardan aldklarn birazsonraki Alman ve Amerikan misyonerle-rin birbirleriyle ilikilerini tartrken g-receiz. Almanlarn Muta biri kzlara

biri de erkeklere ynelik iki ilkokulunda,1913-14te, toplam 7 retmen ve 198 -renci vardr.62Malatyada Almanlar bir ye-timhane ve muhtemelen bu yetimhaneniniinde bir okul amlardr. Osmanlbelge-

lerine gre, Heraze mahallesinde 1910 y-lnda sahibi Ermeni olan bir evde ruhsat-sz olarak balayan yetimhanede, Almanrahip, rahibe ve retmenleri Ermeni o-cuklara eitim vermiler; ocuklar Erme-ni milli duygularyla yetitirmiler, ocuk-larn Osmanllk duygusunu yitirmelerinesebep olmulardr. Alman bilim cemiyetle-rinin verdii destekle iletilen okuldan Al-man elilii de habersizdir. Ruhsatszlve ve zararl faaliyetleri dolaysyla kapa-tlmasna karar verilmitir.63

Alman misyonerler ele aldmz d-nemin ok byk bir ksmnda sadece Er-menilere yneldiler. Ermenileri Protestan-latrmaya altlar. Orta ve uzun vade-de Ermeniler zerinden Mslmanlara dauzanmaydnyorlard. Buna kendileridorudan teebbs etmek yerine Ermeni-ler vastasyla ulamaytercih ediyorlard.Bilhassa II. Merutiyetin ilanntakip eden

yllarda bu bakmdan somut admlar at-tklarngryoruz. Elazda 1913 ylndakurulan Protestan okulu bu misyona yar-dmcolacakt. Kolay bir ekilde Trk h-kmetinin iznini almlard. YneticiliiniProtestan bir Ermeni papazn yaptokulherkese akt.64 Bu meyanda Alman mis-yonerlerin, Krtlerle de ilgilenmek istedik-

61 iman, s.329.62 bid.63 Kl, s.166.

64 Fiegel, s.160-161.


18/27

495


lerini ama baarlolamadklarngryo-ruz. Teebbs, Krtlere Alman corafyas

ve bilimini sunmak eklinde formle edil-mitir. Papaz Von Oerzen Krtlerin varlk-larve dilleri konusunda aratrmalar yap-mak iin bir merkez kurdu. Ancak Krtler

bu merkezi bastlar, ve Oerzen bu ii brak-mak zorunda kald.65

Alman-Amerikan Misyonerlik likileri ve Rekabeti

Alman Protestan misyonerlerin, en azn-dan konumuz olan Deutschen Hlfun-des misyonerlerinin Dou ve Gney Dou

Anadoluya gelmeleri 1895-96 Ermeni is-yanlarnn sonularndan biridir. htilalcile-rin nclnde gerekletirilen isyanlarnamac, 1876 Bulgar isyannn arkasndan

byk devletlerin mdahalesi sonucundaBulgaristann kurulmasnda olduu gibi, Er-menilerin ve Msumanlarn kannn akma-spahasna byk devletlerin mdahalesinive Ermenistann kurulmasn salamakt.Bu isyanlarda pek ok Ermeninin, Trkn,Krdn can giti. Amerikan misyonerler

olaylarHristiyan Amerika ve Avrupa kamu-oyuna tek taraflolarak, Ermeni katliamlareklinde aktardlar. Trkler ve Mslmanlaraleyhine propagandalar yaptlar. Olaylardahayatnkaybeden, yaralanan veya zarar g-ren Ermeni ailelerin ocuklariin her taraftayardm kampanyalardzenlediler.

rnein, Amerikan misyonerlerindenC.H. Lee, Marata atklaryetimhane ile il-gili olarak, 4 Mart 1897 tarihli mektubunda,

kesin rakam veremese de sadece kendi al

-ma blgelerinde 3000 civarnda babasz o-cuk bulunduunu, bu ocuklarn ya alktanlmek ya da sokak kpekleri gibi yokluk vesefalet ierisinde yaamak dnda bir see-neklerinin olmadnyazar. Hristiyan dn-yasna yaptklar yardm ars karlkszkalmamtr. Almanya, CongregationalistOrphan Fund, the Armenian Relief Society,New York, mnferit ahslar ve svireden

65 Kl, s.168-169.

yardmlar gelmitir.66Bitlisteki Amerikan misyonerlerinden

G.N. Knapp, Ermeni katliamlar ola-rak niteledii 1895-96 isyanlarndan son-ra yetimlere ynelik olarak Almanya ve di-er Protestan lkelerden yardm geldii-ni, Amerikan misyonerlerin gelen yardm-laryerine ulatrmakta ok zorlandklar-n, skntnn giderilmesi iin Amerikadangeici de olsa birka kiinin gnderileme-mesi zerine, Alman misyonerlerin, yolla-dklaryardmlaridare etmek iin elemangndermek zorunda kaldklarn belir-

tir. Harputtaki Amerikan misyonerler Al-manlarn geliini ve yetimlere ynelik faa-liyetlere katkda bulunmalarnmemnuni-yetle karlamlardr.67

American Boardun Mara stasyo-nu 1897-98 Yllk Faaliyet Raporuna gre,Rubath (yukardaki Alman kaynaklarn-da Anna Rubach olarak geiyor) isimli birAlman hanm, Almanlar tarafndan sala-nan imkanlarla ehirdeki 50 yetim ocua

bakmak zere ehre gelmitir. Rubathnarkasndan yine yetimlere bakmak zerengiltereden bir hanm, Bayan Salmond,gelmitir. 13 Nisan 1898 tarihli sz konusuraporu kaleme alan Marataki Amerikanmisyonunun sorumlusu F.W. MacCallum,adgeen hanmlarn geliini gayet olumludeerlendirmektedir: Her ne kadar Ame-rican Board tarafndan gnderilmemilerve harcamalar American Board tarafn-dan karlanmyorsa da, bundan sonra bu

iki hanm bizim buradaki almalarmzlairtibatl olacaklar; Marataki Hristiyanlkalmalarnda nemli hizmetler ifa ede-ceklerine inanyoruz.68

American Boardun 1898-99 Maras s-

66 PABCFM, ABC 16.9.5, 1890-1899, Central Turkey Mis-sion, Vol.11, Documents, Minutes, Tabular Views, Let-ters A-B, No.198.

67 PABCFM, ABC 16.9.7, Eastern Turkey Mission, 1910-1919, Documents, Vol.25a, No.269, American and Ger-man Missions in Turkey.

68 PABCFM, ABC 16.9.5, 1890-1899, Central Turkey Mis-

sion, Vol.10, Documents, Reports, No.130.


19/27


20/27

497


cesindedirler. MacCallum, konunun evve-la misyonun daha sonra Boardun dikka-

tine sunulacankendilerine syler. Aka-binden Mara istasyonundaki misyoner-ler arasnda bir deerlendirme yaplr. Al-manlarn desteiyle gnderilecek misyo-nerin veya yrtlecek her trl misyo-nerlik ve eitim faaliyetinin, American Bo-ard misyonerlerini ve faaliyetlerini bala-yan kurallara tabi olaca vurgulanarak,Almanlarn Seminere bir hoca gndermek

bata olmak zere, almalarna yardmteklifleri memnuniyetle kabul edilir.71

1899 ylnn Mara stasyonu FaaliyetRaporunda, 27 Haziran 1900 tarihindeL.O. Lee tarafndan yazlmtr; daha nce

bahsetiimiz ngiliz Bayan Salmondun420, Almanlarn da 300den fazla yetimocua baktklar bildirilmektedir. Ame-rikallar personel yetersizliinden civarky ve kasabalar ziyaret etmeyi nere-deyse durdurmularken, Almanlar Fr-nuz ve Gksunda birer yerli yardmc is-tihdam etmilerdir. Buralara adam gnde-rebilecek durumda olmadklarndan do-lay, Almanlara bu yardmlar dolaysylamteekkirdirler.72

Blgeye ilk gelen Almanlar Amerikal-larn bnyesinde ve himayesinde faaliyet-ler yrtmlerdir. Balangtaki faaliyet-leri kendilerinden daha nce blgeye gel-mive almalara balamolan Amerika-llarn yaptklarntaklit eklinde olmutur.Ermenilere ynelik faaliyetlerinde Ame-

rikallardan ayrldklar hususlardan biri-si eitim alanndadr. Feigele gre, Ameri-kallar, eitimi tamamen denilebilecek l-de Ermenilere brakrlarken, Almanlar

bu alanda inisiyatifiellerinde tutmayter-cih etmilerdir. Frankfurtlular tarafndan

71 PABCFM, ABC 16.9.5, 1890-1899, Central Turkey Mis-sion, Vol.13, Letters L-M, Part 1, No.262. (stasyondakidrt misyonerden bu kararn altna imzasnatm,bir tanesi ise konu misyonun yllk toplantsndagrlmeden bir oylamaya katlmayreddetmitir.)

72 PABCFM, ABC 16.9.5, 1890-1899, Central Turkey Mis-

sion, Vol.10, Documents, Reports, No.162.

bilinen Paul Rohrbach, 1898 ylnda Ela-z(Mezereh)da yaptincelemelerde ok

vgde bulunmu, ama din-kilise ilerinieletirerek orada alanlar yeterince ge-niyrekli olmamakla sulamve Alman-larn da bu konuda Amerikallar gibi al-tklarnsylemitir. Amerikallar, inanan-larn tamamen toplumdan koparmaktay-dlar. Rohrbach ise arln Ermenileringenel eitimine verilmesini, bunun dini-kilise ilerini gelitireceini dnyordu.Dier Hlfsbundes mensuplarda Ameri-kallar beenmiyorlard. Ehmann, 28 Ni-

san 1899 tarihinde verdii bir konferanstayllardr Ermenilerin gvenini kazanama-dklarn syleyerek Amerikallar eletir-di. Kendilerinin bu hususta Amerikallarayardm edeceklerini syledi.73

Bitlis istasyonundan Knapp, ilk yllardagelen Almanlarn, bir yandan Protestan ki-liselerinde vaazlar verirken, dier yandankendi ilerinin sadece yetim ocuklara bak-mak olduunu sylediklerini; yardmlaroalp, eitikleri yetimler bymeye ba-laynca da, dier alanlara el atklarnan-latr. rnein Elazda salk alannda a-lmalara balamlar, orada ikinci bir Pro-testan kilisesinin kurulmasna ve idamesi-ne yardmcolmulardr. Yetitirdikleri ye-tim ocuklarn bazlarnkylere retmenolarak gndermilerdir. Alman misyoner-ler ve onlarn yerli yardmclar, Amerika-llarn Protestanlatrp kiliseler kurduklarkylere de girmiler, Amerikallarn dave-

ti zerine vaazler vermilerdir. Alman mis-yonerler, Amerikallarn Protestanlatr-dklarkylerin kiliselerinde insanlara va-azler verirlerken, Amerikallar kendi ye-timhanelerine davet etmemi, yetimleriylekarlatrmamlardr. Kendilerinin Ame-rikallara verecekleri ok eyleri olduu-na ama onlardan alacaklarbirey olmad-na inandklarnher vesileyle ortaya ko-yan Almanlar, yksek zgvenleri ve sa-

73 Feigel, s.109, 113-114.


21/27

498



hip olduklar geni imkanlaryla halk daetkilemilerdir.74

Almanlarn imkanlarnn zenginlii sa-dece blge halkn deil buradaki Ameri-kan misyonerlerini de etkilemitir. Bun-lardan biri olan Susan R. Norton, Vandanyazd 2 Ocak 1905 tarihli mektubunda,Almanlarn burada ok aktif olduklar-n bildirir: Vanda Alman hanm al-maktadr. Hergn 500 veya daha fazla fa-kire ekmek veya giyecek yardmyapmak-tadrlar. Yetimlere ve fakirlere ynelik yar-dm faaliyetleri iin kaynaklaroktur. Do-

laysyla, Amerikallarn daha fazla kayna-olmaldr.75Amerikalmisyonerlerin n-ceki rapor ve mektuplarnda, Almanlarn

blgeye gelileri ve yaptklar ilerle ilgilihep olumlu ve takdir eden bir hava hakim-ken, artk slup deimitir. Amerikallar,Almanlar karsnda daha geniimkanlarasahip olmayistemektedirler.

Dou ve Gney Dou AnadoludaAmerikallarn almalarna yardm ek-linde balayan Alman Protestan misyoner-lik faaliyetleri, on yldan az bir sre ieri-sinde Amerikallarkayglandracak bir se-viyeye ulat. Zengin imkanlara sahip olan,faaliyet alanlarn ve blgelerini genile-ten Almanlar, artk daha fazla Amerikal-larn bnyesinde veya glgesinde kalmakistemedi. 1905 ylnda kurumsal bir ortak-lk ierisinde misyonerlik faaliyetleri yap-mak hususunda Deutschen Hlfsbundesile American Board arasnda bir anlama

imzaland.76 Blgedeki Amerikan misyo-74 PABCFM, ABC 16.9.7, Eastern Turkey Mission, 1910-

1919, Documents, Vol.25a, No.269, American and Ger-man Missions in Turkey.

75 PABCFM, ABC 16.9.8, Eastern Turkey Mission,Womans Board, Vol.01, Eastern Turkey, 1903-1909,Letters, No.18.

76 ABCFMin yz yllk tarihinin anlatld kitapta,Deutschen Hlfsbundes ile 1906 ylnda dikkatlehazrlanm bir anlama yapld ve bu kuruluunDou ve Orta Anadolunun baz yerlerinde Boardile birlikte Incil propagandasi ve salk alanlarndaalmalara balad bildiriliyor. William E. Strong,The Story of the American Board, The Pilgrim Press, Boston,

New York, Chicago, 1910, s.406.

nerlik faaliyetlerine Board tarafndan sa-lanan imkann kstll ve ihtiyacn faz-

lal karsnda, blgeye yeni kaynaklarsunabilmeyi vaad eden Almanlarla ibir-lii yapmaya mecbur kaldklarn belirtenKnapp, Biz veremezken halkn baka kay-naklardan imkanlar bulmalarna karko-yamazdk, der ve devam eder: Eer okzor durumdaki insanlarmzn ihtiyalarnkarlayabilecek imkanlara sahip olabil-seydik, en azndan Almanlar bizim bulun-madmz yerlerde almalar yapmayaraz olurlard. yle dnmek gerekir ki

Almanlar, onlar olmasayd yaplmayacakolan, ancak yaplmasgereken eyleri yap-mak zere gnderildiler.77

Kabul edilen ibirlii anlamas ereve-sinde Vanda Ermeniler, Almanlar ve Ameri-kallardan oluan bir heyet tekil edildi. kitaraf bu faaliyet iin 150er Lira ortaya koy-dular. ki yl sonra ise Almanlar bu ibirlii-ni srdremeyeceklerini, alma blgesinin

bir tarafnn kendilerine ayrlmasn istedi-ler. Amerikallar ise byle bir alan ayrlmas-nn zorluuna isaret ederek buna karkt-lar. Almanlar bir ya da iki yl darya yne-lik bir misyonerlik faaliyeti ierisine girme-diler. 1909 ylnda Amerikallarn retmengndermedii kylere, onlarla bir istiare-de bulunmadan retmenler yerletirmeye

baladlar. Amerikan misyonerler bu duru-mu Almanlarn yaylmaya almas olarakdeerlendirdiler.78

Amerikan misyonerler Bostona gn-

derdikleri mektuplarda Almanlar hak-knda kaygl ifadeler kullanrlarken,Bostondaki genel merkezleri yaynladk-lar raporlarda Almanlar hakknda nazi-kane ve olumlu ifadelere yer verdi. Ame-rican Boardun 1900 ylna ait faaliyet ra-

77 PABCFM, ABC 16.9.7, Eastern Turkey Mission, 1910-1919, Documents, Vol.25a, No.269, American and Ger-man Missions in Turkey.

78 PABCFM, ABC 16.9.7, Eastern Turkey Mission, 1910-1919, Documents, Vol.25a, No.118, Preface to AnnualReport, Van Station-1910, With Statement of Expences

of Schools.


22/27

499


poru, Harputtaki yetimhane faaliyetleri-ni anlatrken, Almanlarn byk katklar-

na deinir.79

1908 raporunda Vandaki has-tahaneyi anlatrken Almanyadaki PastorLohmann Komitesi tarafndan desteklenenClara Leisenin verimli almasndan bah-seder; Vandaki Erkek okulunun bnyesin-deki yetimhanede bulunan ocuklarn b-yk bir ksmnn Almanlara devredilmek-te olduu, bylece okula daha fazla gn-dzl renci alma imkan bulunaca

bildirilir.80 Takip eden yln faaliyet rapo-runda da, Almanlarla Amerikallar arasn-

da yetimhanenin paylalmaskarar aln-d, Almanlarn ocuklaryeni ina etik-leri yetimhaneye tadklar, Amerikalla-rn elinde 75 kadar ocuk kald; Alman-lar bu ii yaparken Amerikallarn da yap-masna gerek olmad; eldeki ocuklarntasfiye edilmesini mteakip yetimhane ii-nin durdurulacabildirilmektedir.81Ame-rican Boardun Dou Anadolu Misyonu1910 ylfaaliyet raporunda ise, 1895 Erme-ni olaylarndan sonra Almanyadaki Hris-tiyan arkadalarn Amerikal misyonerle-re yetimlerle ilgili yardm etmek zere im-kanlar ve personelle geldikleri; eldeki ge-ni imkanlarna bal olarak eitim, sa-lk ve misyonerlik faaliyetlerine de giri-tikleri; bu misyonun mensuplarnn Har-put, Van ve Bitliste c koloni oluturduk-lar; karlkl mutabakatle Bitlisin ikiye

blnp, Muun Almanlara verildii; ha-lihazrda dier iki istasyonda da bir ibir-

lii iinde alld; Almanlara faaliyet-lerini younlatrabilecekleri bir blgeninveya belli alma alanlarnn braklmasplanlarnn dnld yer almaktadr.82Bu raporlarda dikkatimizi eken husus

79 The Ninetieth Annual Report of the American Board of Commis-sioners for Foreign Missions, Boston, 1900, s.64.

80 The Ninethy-Eight Annual Report of the American Board ofCommissioners for Foreign Missions, Boston, 1908, s.78.

81 The Ninethy-Ninth Annual Report of the American Board ofCommissioners for Foreign Missions, Boston, 1909, s.80.

82 The One Hundredth Annual Report of the American Board of

Commissioners for Foreign Missions, Boston, 1910, s.122.

verdikleri bilgilerin yan sra kullandkla-r dildir. Misyonerler mektuplarnda Al-

manlar hakknda sert ifadeler kullanrlar-ken, yaynlanan raporlarnda gayet say-gl bir dili tercih etmektedirler. 1910 y-lnda Deutschen Hlfsbundesdan PastorLohmann bir mektup yazarak kendilerininHarput ve Vandaki almalaryla Ameri-can Boardun Bitlisteki almalarnn ta-kas edilmesini nerdi. Lohmann, Ameri-can Boardun Muu zaten kendilerine b-raktn, zaman zaman Bitliste sadece birtane misyoneri olduunu, ve kendilerinin

Krtler arasnda da almak istedikleri-ni ileri srd. Bitlisteki American Boardmisyonerleri mektubu okudular ve konu-yu aralarnda tarttlar. Bu konuya ilikinolarak, Bitlisteki Amerikan misyonundanHarrison A. Maynard, 22 Kasm 1910 tari-hinde Bostona bir mektup yazd. Amerika-llarn byk baskaltnda Muu Alman-lara braktklarn, Bitlisteki misyonerle-rin bundan dolay znt ierisinde ol-duklarnve Mua geri gitmeyi arzuladk-larnbelirten Maynard, Bitlise birden faz-la Amerikan misyonerinin tahsis edilmesi-ni istedi; Amerikallarn Bitliste Almanla-ra yaatklarsylenen skntlarn benze-rini, Almanlarn Van ve Harputta Ameri-kallara yaatklarn syledi. AlmanlarnBitliste kadnlara ynelik faaliyetleri er-evesinde bir kz lisesi amak icin Ameri-kan Kiz Lisesinin kapatlmasnbekleme-lerini anlalr bulmayan Maynard, Ameri-

kan Kz Lisesinin dier Alman kurumlarve ok sayda misyoner tarafndan destek-lenen Alman Kz Lisesi ile rekabet edeme-yeceine dikkati cekerek, bu ekilde aynyerde iki benzer okula niye gerek duyul-duunu sordu; eger Almanlar Krtler ara-snda almak istiyorlarsa Bitlis vilayeti-nin dnda da Krt bulabileceklerini be-lirti, kendilerinin de Krtler arasnda a-lmak arzusunda olduklarnekledi.83

83 PABCFM, ABC 16.9.7, Eastern Turkey Mission, 1910-


23/27

500



Maynarda gre, Bitliste bir Amerikan-Alman ekimesi yoktur, ekime nerede

varsa problem orada zlmelidir. By-le bir takas, Amerikallarn Bitliste yllariinde oluturduklarcemaate de sorulma-ldr. Bitlisteki Protestan cemaat buna s-cak bakmamaktadr. Almanlarn ve Ame-rikallarn kendi blgelerinde kendi al-ma metodlaryla faaliyetlerini srdrme-sinin yararlarn kimse reddedemez; an-cak Bitlis vilayetinin Almanlara braklma-sbu maksada hizmet etmeyecektir. n-k, Bitlis, American Boardun Dou Ana-

dolu Misyonunun tam ortasnda yer al-maktadr. Geniimkanlara sahip Almanlarksa bir srede Bitlise, Amerikallarn b-tn Dou Anadoluya tahsis etikleri kadar

belki hata daha fazla para yatracaklar-dr. Byk bir hastahane, kzlar ve erkek-ler iin birer kolej, liseler ve ilkokullar aa-caklarn, ve cok sayda misyoner istihdamedeceklerini sylemektedirler. Bu artlar-da ksa bir srede bu blgenin btn ka-pasitesini deerlendirerek snrlara ulaa-caklar, Amerikallarn blgesindeki kyle-re girecekler ve mevcut problem yine orta-ya kacaktr.84

Maynard mektubunun devamnda,corafi konumu itibariyle Dou Anado-lu Misyonunun istasyonlararasnda irti-

bat merkezi olan Bitlisin, 1909 ylnda mis-yonun btn misyonerlerince ziyaret edil-diini hatrlat. Ayn yl drt ayr misyo-nerlik cemiyetine balaltAlman ve ngi-

liz misyoneri Bitlise uramtr. Kuzeydeve douda Van ve Erzurum, gneyde ve

batda Mardin, Diyarbakr ve Harput ara-snda oluu itibariyle, bu istasyonlar ara-snda seyahat edecek btn misyonerlerBitlise uramak durumundadrlar. Dola-ysyla, ulam, haberleme vs. bakmla-rndan da Bitlis Amerikallarda kalmaldr.

1919, Documents, Vol.25a, No.262, A Brief Addresson the Proposition to Transfer the American MissionWork in Bitlis to the German Hlsbund.

84 bid.

Grleri byle bir takasn yaplmamasis-tikametinde olmakla birlikte, Maynard, ni-

hai karar American Boardun en st ka-rar organ olan Bostondaki PrudentialCommiteenin vermesini istedi. stasyon-larn bu tr meselelerde ahit ve avukatolabileceklerini ama hakim olamayacak-larn; Prudential Commiteenin konuyuhem Trkiye hem de uluslararasboyutla-ryla deerlendirebileceini syledi. Dev-redilip devredilmeyecei belli olana kadarBitlisin ilerlemeyip yerinde sayaca, hatagerileyecei iin her halkarda, sratle ka-

rar alnmasgerektiini savundu.85Dou ve Gney Dou Anadoluda Al-

man ve Amerikal misyonerler arasndaortaya kan ve gitike iddetlenen reka-

bete bir hal aresi bulmak iin, takip edenaylarda, American Boarddan J.L. Barton,Almanyaya giderek Deutschen Hlfun-des yetkilileri ile grt. Grmelerdensomut bir sonuc elde edilemedi. Taraflar

bir yl sonra yeniden grmeyi kararla-trarak masadan ayrldlar. Bartona gre,ortada iki seenek vard; ya taraflar blge-sel bazda bir paylamaya gideceklerdi, yada faaliyet trlerine gre. Birinci seenek-te, taraflar belirlenen faaliyet blgelerin-de kendi programlarnbamsz bir ekil-de yrtecekler, kimse kimsenin blgesi-ne girmeyecekti. kinci seenekte ise faali-yet trlerine gre bir paylam yaplacak,

blge ortak olacak ama birinin faaliyetinidieri yapamayacakt. Alman taraf kendi

programndeitirmek istemedii iin biranlamaya varlamamt.86

Bu konuyla ilgili olarak AmericanBoardun Bitlis istasyonu adna kaleme al-d10 Nisan 1911 tarihli deerlendirmede,G.P. Knapp, hemen bir karara varlamama-sn zntyle karlad; Bitlis ve MarataAlmanlarla bir problemleri olmad hal-

85 bid.86 PABCFM, ABC 16.9.7, Eastern Turkey Mission, 1910-

1919, Documents, Vol.25a, No.269, American and Ger-

man Missions in Turkey.


24/27

501


de genel anlamann temini icin kendilerinikurban etmekten ekinmeyeceklerini bildir-

di. Knappa gre, evvela blgedeki insanla-rn ihtiya ierisinde ve Almanlarn da geniimkanlara sahip olduu kabul edilmelidir.Amerikallar, altndan kalkamayacave Al-manlar kadar etkili olamayacagenialan-lara ve almalara girmemelidir. Kesinlik-le hibir ekilde ibirlii mmkn deildir;misyonerlik ve hayri yardm faaliyetleriyleilgili rekabet olmamaldr diyen Knapp, yakesinlikle faaliyet alanlarnn ya da kesinlik-le faaliyet trlerinin snrlandrlmasniste-

di. Bartonun teklif etii, blge snrlandr-masndaha kabul edilebilir buldu; Marata

bir istisnaya gidilmemesini, orada da ileri-de bir problemin kabileceini, oradaki Al-manlarn salk almalar ile Amerikalla-rn Vandaki benzer almalarnn deitiri-lebileceini syledi.87

Knapp, blge paylamnn bazdezavan-tajlarna dikkati ekti: Almanlarn yrt

bazfaaliyetlerin aynekilde Amerikallarcada srdrlmesi gerekebilir. Eer bu artlar

benimsenirse, Protestan topluluklarn ml-kiyet haklarmeselesi de gz nnde tutul-maldr. American Board inasna yardm et-tii kiliselerin ve dier binalarn mlkiyeti-ne karmamaktadr, Almanlar ise verdikleripara nisbetinde binalarn mlkiyetinde haksahibi olmaktadrlar. Topluluklarn trans-fer esnasnda ellerinde bulunan mallar ze-rindeki mlkiyet haklarnn devamn sa-layacak bir dzenleme yaplmaldr. Ayr-

ca, Amerikan misyonerler, oluturdurduk-lar Protestan topluluklarn konu hakkndane dndklerini de sormaldrlar, ve top-lanan bu grler nihai kararda gz nndetutulmaldr.88

Birinci plann benimsenme ihtimalitamamen ortadan kalkmadka ikinci planhi dnlmemeli diyen Knapp, bu ikin-ci plan hakkndaki deerlendirmelerine

87 bid.

88 bid.

de yer verdi: Bu plan bir rekabet ve tekra-ra dmeden almalarn paylalmas

esasna dayanmaktadr. Bu alma tarzyerlilerin hissiyatndaha az rencide edebi-lir. Eer bu plan kabul edilirse, Almanlar,hayri yardm, yetimler, endstriyel retim,yardm ve salk alanlarnda; Amerikallarda eitim ve ncil propagandasalanlarndaalmaldrlar. Yani Almanlarn yetimha-nelerindeki ocuklar, evde kalan ocu-klar gibi Amerikallarn okullarna gele-cektir. Almanlar kiliselerde vaaz verebi-lir; ancak kilise ynetimine, vaizlerin ve

retmenlerin tayinlerine karamaz; kili-selere, okullara, vaizlere ve retmenlereyardm malzemesi veremez. Almanlar,davet zerine, Amerikallarn okullarndaders de verebilir. Yani ncil propagandasve eitim tamamen Amerikallarda,dier faaliyetler ise Almanlarda olacak.Taraflarn almalar birbirini tamamlar.Taraflar birbirlerine teklif ve davet eklindeyardmc olurlar. Knapp, birinci plantartrken de deindii gibi, bihakknyapabileceklerinden daha fazlasna ta-lip olmamalar gereinde srar eder: Eerncil propagandas ve eitim faaliyetleri-nin tamam bihakkn yaplamayacaksa,ehirlerdeki ocuk yuvalar ve ilkokul-lar Almanlara verilebilir; her ne ekildeyaplrsa yaplsn, paylam, ak ve netolmalve bir alan kargaasna meydan ver-memelidir.89

Knapp, iki plann birden reddedilme-

si halinde ortaya kacak duruma ilikin deunlar syler: Uzun tecrbelerden sonraaynalmalaryrterek Almanlarla ibir-lii yaplamayacakesinlemitir. Gndem-deki planlardan herhangi biri kabul edilmez-se, ya hali hazrda olduu gibi birbirinin ii-ne hi karmama yoluna dnlr, ya da dinive hayri almalarda ykcrekabete. Byle-sine geni ihtiya ve imkanlarn bulunduu

bir ortamda, bu hem para, zaman ve enerji is-

89 bid.


25/27

502



rafdr, hem de Hristiyan alanlargereksizstres ve gerginlikle megul edecek, alma-

lar aksatacaktr. Bu rekabetin sonunda im-kanfazla olan kazanr. Bu artlarda Alman-lar Amerikallaralt eder. Byle bir durum-da, srf mevcudiyeti srdrmek adna Ame-rikallarn hayri yardm almalarnda bu-lunmalarpratik ve anlamlolur.90

Uzun deerlendirmesinde Knapp,Almanyann blgede nfuz alan olutur-ma politikas ile Alman misyonerlik faali-yetlerini ilikilendirir: Almanlar, blgeye Al-man mparatorunun stanbulu ziyaretinden

sonra geldi. Almanyann, Trkiyede gr-kemli ve daimi bir stnlk kurma pein-de olduunu herkes biliyor. Bir Alman sey-yah, Almanya gibi bir nfus younluunasahip olmasdurumunda, altDou vilaye-tinin, 7 milyon yerine 50 milyon insanbarn-drabileceini syledi. Dnyann en iyi yer-leri baka milletler tarafndan oktan smr-geletirildi, ve Avrupalmteebbise sadeceTrkiye kald. Almanya, Badat Demiryolla-rprojesini balat, ve bunu randa Rus sis-temi ile birletirmek icin bir anlama yapt.Konuyu inceleyen herkes Alman hkmeti-nin Trkiyede siyasi ve ekonomik stnlkpeinde olduunu grmektedir. Eger, iddiaedildii gibi, Alman hkmeti balangtaAlman hayri kurumlarnn Trkiyeye gelipfaaliyet gstermelerine karktysa, onlarnAlmanyann Trkiye ile ilikilerini tehlikeyedreceini dnd iindir. Hi pheyok ki Alman hkmeti bu kurumlargnl-

den destekliyor. Bunun artlarndan bir ta-nesi, bu kurumlarn himayesindeki yetimle-rin ve ocuklarn Almanca renmeleridir.91

Knapp, ilgin deerlendirmesinin sonksmnda, Amerikan hkmetinin, Almansiyasi ve ekonomik hedeflerine karamaya-canancak Chester projesine Almanyannmuhalefetini de amas gerektiini belir-tir. ngiltere ile Amerikann birlikte hare-

90 bid.

91 bid.

ket ederek, blgedeki Amerikan misyoner-lik faaliyetlerine Almanyann daha fazla za-

rar vermesinin nlenebilmesinden bahseder:Kendi vatandalarnn haklarihlal edilme-dii srece, Amerikan hkmetinin Almansiyasi ve ekonomik hedefleri ile bir alp vere-medii olamaz. Amerikan hkmeti, demir-yolu inaas ve maden arama imtiyazlarnieren Chester projesine Almanyann muha-lefetini amaya almakta kendince hakldr.Mamafih, Amerika, bazvatandalarnn butopraklarda senelerden beri yrt hay-ri almalarla da ilgilenmeli ve o almala-

rn sonradan gelenlerin mdahaleleriyle za-rar grmesine izin vermemelidir. ngilterede almalarmzla ilgilenmektedir. Sade-ce bu lkedeki her tr faaliyetimize verdigicmert destekler sebebiyle deil, siyasi m-lahazalarla da, ngiltere, Amerikan kurum-larnn baarsnAlman kurumlarnn baa-rsna tercih etii iin, bizi destekliyor. Eerdurum ok kt bir ekle girerse, Amerikanve ngiliz hkmetleri ortak bir diplomatiktavr alrlar ve Almanya bunu grmezliktengelemez. Bunun yle bir etkisi olur; Alman-ya hayri kurumlarnTrkiyenin bir tarafnatoplar, sanayici ve tccarlarnbaka bir tara-fna toplar, ve bylece bizim oturmuileri-mize karamazlar.92

Dou ve Gney Dou Anadolu blge-lerinde Alman misyonerlerle bir rekabe-te girmek istemeyen baka Amerikan mis-yonerleri de, aynekilde, ya yaplan ile-rin trlerini, ya da blgelerin paylam-

n ngrdler. Knapptan bi