nfXnkJ/ XIX r?o-;oekoh ekbiK ftu nfXnkgeK d/ ;/tk ns/

nkuoD fB:w

1H nfXnkgeK dh ;/tk ns/ nkuoD B{z Ùk;s eoB tkb/ j/m-fby/ n"ofvB?∫; g≥ikph :{Bhtof;Nh d/ ftÙ/Ù-nfXeko-gqkgs ˆ?o-;oekoh

ekbiK ftu fB:'is ;ko/ nfXnkgeK B{z bkr{ j'Dr/. i/eo fJBQK n"ofvB?∫;K ftu j'ot/∫ T[fbys B ehsk ikt/ sK fJ; ftu T[j nfXnkge

th Ùkwb jB i' fJ; s'∫ gfjbK jh ;/tk ftu jB. 2H i/ gq;zr j'ot/∫ B b'V/ sK fJBQK n"ofvB?∫;K ftuL

(i) “ekbi” dk wsbp j? :{Bhtof;Nh d/ ftÙ/Ù-nfXeko-gqkgs r?o-;oekoh ekbil ns/

(ii ) “eowukoh” dk wsbp j? *nfXnkge, fi; ftu r?o-;oekoh ekbi dh ;/tk ftu fgq≥;hgb Ùkwb j?.

3H fJ; :{Bhtof;Nh d/ ftÙ/Ù-nfXeko-gqkgs, ˆ?o-;oekoh ekbi ftu

jfoe eowukoh dh fB:[esh :{Bhtof;Nh d[nkok ;w/∫ ;w/∫ w[eZoo ehs/

fbysh w[nkfJd/ d/ o{g ftu j't/rh ns/ fJj fB:[esh dh sohe s'∫

fJe wjhB/ d/ n≥do sewhb ehsk ikt/rk. (n≥fsek-1) 4H (T) fB:[esh f;o¯ sd jh ikfJ˜ j't/rh i/ u'D j/m-fby/ nB[;ko

:Ek:'r rfms u'D ew/Nh okjh∫ ehsh rJh j't/ ns/ :{Bhtof;Nh

d[nkok gqtkB ehsh rJh j't/L- (i) ekbi d/ fgq≥;hgb bJh u'D-ew/Nh j/m-fbfynK s'∫ fwb e/

pD/rh L- 1H ;zpzfXs ekbi dh rtofBzr pkvh dk u/nogo;Bl 2H gqXkB d[nkok gqpzXeh p'ov dk fJe Bkw˜d w?∫po.

____________________

* nfXnkge Ùpd ftu vkfJo?eNo, ;ohoe f;Zfynk, fJB;NoZeNo, ns/

bkfJpq/ohnB th Ùkwb j'Dr/. 143

(3) tkJh;-uK;bo d[nkok Bkw˜d d' B[wkfJzd/. (4) vkfJo?eNo, f;Zfynk ftGkr (ek), g≥ikp tb'∫ rmB ehs/

;oekoh ekbiK d/ gfjb/ 10 fgq≥;hgbK d/ g?Bb ftu'∫ ekbi

dh rtofBzr pkvh d/ u/now?B tb'∫ Bkw˜d ehsk frnk

fJe B[wkfJzdk. (5) vkfJo?eNo, f;Zfynk ftGkr (ek), g≥ikp iK T[; dk

B[wkfJzdk. i/eo fgq≥;hgb dh nk;kwh bJh e/tb fJe T[whdtko dh

doık;s gqkgs j[zdh j? ns/ T[j T[whdtko w[eoo :'rsktK$s˜opk g{ohnK eodk j? sK ekbi tb'∫ T[; dh fJzNoftT{ fB:wK nB[;ko rms u'D ew/Nh d[nkok eotk bJh ikt/. T[whdtko d/ f¯N gkJ/ ikD dh ;{os ftu T[;dh u'D ehsh ik ;edh j?.

(ii ) b?euoko dh u'D ;zpzXh ew/NhL- 1H ;zpzXs ekbi dh rtofBzr pkvh dk u/nogo;B iK T[;

dk B[wkfJzdk. 2H ;zpzXs ekbi dk fgq≥;hgb 3H ;zpzXs :{Bhtof;Nh d/ tkJh;-uK;bo d/ d' B[wkfJzd/,

fiBQK ftu'∫ fJe ftÙk wkfjo j'Dk ukjhdk j?. 4H vkfJo?eNo, f;Zfynk ftGkr (ek), g≥ikp dk B[wkfJzdk

(fgq≥;hgb o?Ae dk)

5H vkfJo?eNo, f;Zfynk ftGkr (ek), g≥ikp tb'∫ vhN/b ehsk

frnk ftÙk wkfjo (;oekoh ekbi dk ;hBhno b?euoko).

(iii ) :{Bhtof;Nh Bkb ;zpZX gqkJht/N ekbiK fty/ u'D-ew/NhnK s/

:{Bhtof;Nh dh B[wkfJzdrh eoB bJh :{Bhtof;Nh d/ B[wkfJzd/

B{z i/eo fe;/ fJe ekbi ftu fJe fdB ftu fJe s'∫ tZX u'D-

ew/NhnK ftu B[wkfJzdrh eoB bJh G/fink iKdk j? sK T[; B{z

gqsh u'D-ew/Nh d/ fj;kp Bkb ;/tkcb dh ndkfJrh ehsh ikt/l

r?o-;oekoh ekbiK ftu u'D-ew/NhnK ftu Gkr b?D

bJh :{Bhtof;Nh d[nkok Bkw˜d B[wkfJzd/$ftÙ/ wkfjoK B{z ndkfJrh :'r ;/tkcb dh do 300$- o[ gqsh u'D-ew/Nh j't/rh

ns/ w?∫poK B{z vhHJ/H nkfd dh ndkfJrh Bjh∫ ehsh ikt/rh. 144

(iv) :{Bhtof;Nh Bkb ;zpZX ekbiK ftu nfXnkgeK dh Gosh bJh fB:[esh Bhsh n≥fsek -.. ftZu d;/ nB[;ko j't/rh.

(n) :{Bhtof;Nh d/ ;ko/ ;zpZX ekbiK (;oekoh ns/ r?o-;oekoh, gq'c?ÙBb ns/ BkB-gq'c?ÙBb) fty/ fgq≥;hgb dh nk;kwh ykbh j'D dh ;{os ftu ;hBhno-w';N nfXnkge B{z nk¯hÙhJ/fNzr fgq≥;hgb brkfJnk ikt/rk.

(J) fwsh 23-5-2003 s'∫ :{Bhtof;Nh Bkb ;zpZX ;ko/ ;oekoh ns/ ˆ?o-;oekoh ekbiK d/ fgq≥;hgb ;kfjpkB B{z ;zgu{noh nbkT[A; 2000$- o[gJ/ gqsh wjhBk dh do s/ ndk ehsk ikt/rk.

5H (T) jfoe eowukoh B{z xZN s'∫ xZN T[; nbgsw t/sB ;e/b nB[;ko ndkfJrh ehsh ikt/rh i' g≥ikp ;oeko d[nkok fBÙfus ehsk ikt/rk.

(n) gqkJht/Nbh n?chbhJ/fNv J/fvv ekbiK (Privately Affiliated Aided Colleges) fty/ ezw eod/ Nhfuzr go;'Bb d/ sBıkj ;e/b 1-1-96 s'∫ :{Bhtof;Nh$;oekoh ekbiK d/ pokpo ehs/

rJ/ jB. (J) r?o-;oekoh ekbiK fty/ fgq≥;hgb dh fB:[esh ;zpzXh fBoXkfos

ehshnK :'rsktK j/m fby/ nB[;ko jB L- fgq≥;hgb (gq'c?;o dk rq/v) 1 wk;No fvroh, fi; ftu xZN s'∫ xZN 55 gqshÙs Bzpo bJ/ j'D iK

U, J/, ph, ;h, vh, Jh ns/ n?c nyoh dofinK tkb/ 7 B[eksh g?wkB/ ftu T[; d/ s[b “ph” doik jk;b ehsk j't/.

2 ghHn?uHvhH iK T[; d/ s[Zb :'rsk. 3 :{Bhtof;NhnK$ekbiK ns/ T[u/oh f;fynk dhnK j'o ;z;EktK ftu

nfXnkgB$y'i dk e[b i'V 15 ;kbK dk siopk. 4H gotkBs b?euoko fgq≥;hgb (ohvo d/ rq/v ftu) 1 wk;No fvroh, fi; ftu xN s'∫ xN 55 gqshÙs Bzpo bJ/ j'D iK

U, J/, ph, ;h, vh, Jh ns/ n?̄ nyoh dofinK tkb/ 7 B[eksh g?wkB/

ftu T[; d/ s[b “ph” doik jk;b ehsk j't/.

2H ghHn?uHvhH iK T[; d/ s[Zb :'rsk. 3H :{Bhtof;NhnK$ekbiK ns/ T[u/oh f;fynk dhnK j'o ;z;EktK ftu

nfXnkgB$y'i dk e[b i'V 10 ;kbK dk siopk. 4H gotkBs b?euoko

145

nfij/ w"i{dk eowukohnK dh ;{os ftu i' gfjbK jh :{Bhtof;Nh gqDkbh ftu jB fgq≥;hgbK dh nk;kwh bJh ;pzXs ftÙ/ ftu wk;No; gZXo s/ xN s'∫ xN 55 gqshÙs dh b'V T[s/ i'o Bjh∫ fdZsk ikt/rk T[BQK dh ;{os ftu xN s'∫ xN b'V wk;No;gZXo s/ 50# dh j't/rh. n?go T[BQK ftneshnK dh ;{os ftu fJBQK BzpoK T[s/

'̃o fdZsk ikt/rk i' pkjo s'∫ :{Bhtof;Nh gqDkbh ftu dkıb j' oj/ j'D. (;) r?o-;oekoh ekbiK fty/ th Nhfuzr ;Nk¯ dh Gosh ;w/∫ d;thA

iwks se g≥ikph dk ftÙk iK “g≥ikph gqp'X” gqhfynk gk; eoB

dh Ùos bk˜wh j?.

6H fJe ;kb dh goy s/ fB:[es ehs/ rJ/ eowukoh B{z gZek eo fdsk

ikt/rk i/ T[; dk ezw ns/ nkuoD s;ZbhpıÙ gkfJnk ikt/ ns/ i/ nk;kwh T[gbZpX j't/.

i/ eowukoh dh goy w[Zds ftu tkXk ehsk ikDk j't/ sK fB:'ie eowukoh dh fJe ;kb dh goy w[Zds r[˜oB s'∫ gfjbK T[; B{z fbysh o{g ftu nfX-;{fus eo/rk ns/ nfij/ B'fN; dh nDj'∫d

ftu fJj ;wfMnk ikt/rk fe nfXnkge B{z gZek eo fdZsk frnk j?.

goy-w[Zds ftu fe;/ th ;{os ftu fB:[esh dh sohe s'∫ 2 ;kbK s'∫

tZX d/ ;w/∫ bJh tkXk Bjh∫ ehsk ikt/rk. i/ n;EkJh s"o s/ fB:[es

fe;/ ftnesh B{z goy s/ w[V fB:[es ehsk iKdk j?, sK n;EkJh j?;hns ftu ehsh rJh T[; dh ;/tk dh w[Zds goy dh w[Zds tZb frDh ikt/rh.

ˆ?o-;oekoh ekbiK ftu ezw eoB tkb/ nfXnkgB$ˆ?o- nfXnkgB nwb/ d/ vkeNoh s"o s/ f¯ZN j'D ns/ ukb-ubD ns/ g{ot-ftjko dh s;dhe pko/ fB:w, g≥ikp ;oeko d/ ekbiK ftu nfXnkgB$ ?̂o-nfXnkgB nwb/ B{z bkr{ fB:wK d/ g?NoB s/ j'Dr/.

7H ;fjgkmeqwh ;orowhnK i' :{Bhtof;Nh rqKN; efwÙB dhnK nrtkJh

bhjK nB[;ko fe;/ nfXnkge B{z fgq≥;hgb d[nkok ;'AghnK ikD ns/ :{Bhtof;Nh d[nkok ngDkJ/ ekoi Gko s'∫ fJbktk fe;/ nfXnkge

s'∫ fJj Bjh∫ b'fVnk ikt/rk fe T[j :{Bhtof;Nh d[nkok fBÙfus ghohnvK s'∫ f˜nkdk ghohnv gVQkt/. i/ fe;/ nfXnkge B{z n;EkJh s"o s/ fJe g≥dotkV/ iK tZX ;w/∫ bJh nfsfoes nfXnkgB ezw fdZsk

iKdk j? sK T[; B{z T[;d/ nB[gks ftu ndkfJrh ehsh ikt/rhL 146

gozs{ fJj fe nfsfoes ekoi Gko i' fe;/ nfXnkge B{z fdZsk

ikt/ T[j fJe jcs/ ftu 12 ghohnvK s'∫ tZX Bjh∫ j't/rk. i/ nfsfoes

ekoi-Gko fJ; ;hwK s'∫ f˜nkdk j't/, sK ekbi d[nkok fJZe n≥Ùekbh b?euoko fB:[es ehsk ikt/rk ns/ T[; B{z :{Bhtof;Nh d[nkok gotkBs doK s/ ndkfJrh ehsh ikt/rh.

8H ekbi d/ fgq≥;hgb ns/ nfXnkgeK B{z T[BQK dh sBıkj pkekfJdrh Bkb ndk ehsh ikt/rh ns/ fe;/ jkbs ftu T[; wjhB/ fi; bJh sBıkj ndk ehsh ikDh j't/, s'∫ wro'∫ nkT[∫d/ wjhB/ dh 10 sohe s'∫ b/N Bjh∫ j't/rh.

9H i/eo fe;/ nfXnkge dh ;kbkBk sBıkj-soZeh T[fbys s"o s/ o'eh B rJh j't/ sK nfXnkge B{z T[; dh sBıkj-soZeh fgq≥;hgb d[nkok ;kXkoD nB[eqw ftu fdsh ikt/rh. nfXnkge B{z nfXeko j't/rk fe T[j nfijh sBykj soZeh o'e/ ikD d/ fto[ZX tkJh;-uK;bo e'b 90 fdB dh w[Zds d/ n≥do nghb dkfJo eo/.

10H e'Jh eowukoh Gkt/∫ T[j gZek j't/ iK goy s/ iK n;EkJh s"o s/ fB:[es ehsk frnk j't/ rowhnK dhnK te/ÙBK bJh j/m fby/ nB[;ko sBıkj dk jZedko j't/rk L (i) fiBQK B/ 9 wjhB/ dh ;/tk

w[ezwb eo bJh j't/. g{oh sBykj

(ii ) fiBQK B/ fszB wjhfBnK dh iK B"∫ wjhfBnK bJh g{oh T[; s'∫ tZX go 9 wjhfBnK s'∫ sBıkj d/ nkXko s/ xZN ;/tk w[ezwb ehsh j't/. nB[gkse sBıkj. gozs{ fJj fe e'Jh eowukoh fi; B/ fszB wjhfBnK s'∫ xZN bJh

;/tk ehsh j't/ T[j rowhnK dh te/ÙB bJh sBıkj dk jZedko Bjh∫ j't/rk.

gozs{ fJj j'o fe e'Jh eowukoh rowhnK dh te/ÙB dh w[Zds bJh d' ;'fwnK s'∫ sBıkj Bjh∫ bt/rkL

gozs{ fJj j'o fe e'Jh eowukoh i' nkgDh wo˜h Bkb ;/tk SZv fdzdk j? T[j rowhnK dh S[ZNh bJh sBıkj dk iK T[; d/ fe;/ fjZ;/ dk jZedko Bjh∫ j't/rk.

11H fg≥q;hgb$nfXnkgeK dk w[Bk;p ns/ pkekfJdk ;oft; foekov rtofBzr pkvh$fgq≥;hgb d[nkok ofynk ikt/rk ns/ fit/∫ ns/ id'A ;Nk¯ d/ fe;/ w?∫po B{z e'Jh ;˜k fdsh ikDh j't/ sK T[; dk ;oft; foekov fXnkB ftu oZfynk ikt/rk. gqfse{b eEB, i/ e'Jh j'D, ;pzXs ftnesh B{z ubzs ;kb d/ 30 ;szpo sZe ;z;{fus ehs/ ikDr/. ;pzXs eowukoh B{z T[es eEB fwbD s'∫ 30 fdBK d/ nzdo nghb eoB dk nfXeko j't/rk.

147

12H ;zpZX ekbi ftu fe;/ eowukoh dh tZX-toQk j'D dh T[wo 60 ;kb j't/rhL

gozs{ fJj fe eowukoh T[; wjhB/ d/ nkıoh fdB foNkfJo j't/rk fi; wjhB/ ftu T[; dh foNkfJow?∫N pDdh j?.

13H fe;/ eowukoh B{z B"eoh s'∫ eZY d/Dk iK jNkT[Dk iK SKNh eoBk iK

T[; dh gdth s'∫ j/mbh gdth s/ bkT[D bJh g≥ikp d/ ekbiK d/ ;pzXs nfXnkgeK d/ ;/tk tkb/ fB:w bkr{ j'Dr/.

(nfXnkgeK dh ;/tk ;[oZfynk) n?eN -1974 14H ˆ?o-;oekoh ekbi dh rtofBzr pkvh ftu fgq≥;hgb (i' nj[d/-

ekoB w?∫po j't/rk) s'∫ fJbktk nfXnkgeK d/ d' gqshfBX j'Dr/ i' pkekfJdk s"o s/ fB:[es nfij/ g{oB-ekbh nfXnkgeK, fiBQK dh

goy w[Zds ;wkgs j' u[Zeh j't/, d[nkok ;kXkoD pj[-;zwsh Bkb u[D/

ikDr/. jfoe nfXnkge dhnK d' t'NK j'DrhnKl gozs{ fJj fe d't/

t'NK fJe' jh T[whdtko d/ jZe ftu Bjh∫ gkJhnK ikDrhnK. fJ; soQK u[D/ rJ/ nfXnkge nfij/ j'Dr/ i' xZN s'∫ xZN g≥i ;kb bJh ;/tk eo u[Ze/ j'D ns/ nfij/ gqshfBZXK d/ nj[d/ dh nT[X T[jh j't/rh i' rtofBzr pkvh d/ pkeh w?∫poK dh j't/l gozs{ fJj fe fJj nT[X fe;/

th ;{os ftu fszB ;kb s'∫ tZX Bjh∫ j't/rh. fe;/ nfXnkge d[nkok fe;/ ;N?u{Noh :{Bhtof;Nh d/ ftÙ/Ù-

nfXeko-gqkgs tZy tZy ekbiK ftu jk;b ehsk siopk fJ; gq:'iB

bJh T[; d/ e[Zb nfXnkgB siop/ tZb frfDnk ikt/rkl gozs{ fJj j'o fe i/ fJ; Bfws e'Jh fJsok˜ j't/ sK T[j ;pzXs ekbi d/ fe;/ nfXnkge d[nkok dkfJo ehsk ik ;edk j? ns/ fJj fJsok˜ u'D s'A 30 fdB d/ n≥do :{Bhtof;Nh gk; gj[zu ikDk ukjhdk j?l gozs{ fJj j'o fe fJs¯kehnk ıkbh j'Jh EK, T[j EK ıkbh j'D s'∫ fJe wjhB/ n≥do u'D d[nkok Goh ikt/rh ns/ fJ; soQK u[D/ rJ/ w?∫po, ikD tkb/ w?∫poK dh pkeh ofjzdh nT[X bJh w?∫po ofjDr/.

15H ;dkukoe froktN iK d[okuoD dh ;{os ftu rtofBzr pkvh B{z nfXeko j't/rk fe T[j s[os gqGkth o{g ftu ;pzXs eowukoh B{z w[nZsb eo d/t/. w[nZsbh dk ;wK 6 wjhB/ s'∫ tZX Bjh∫ j't/rk, fi; d/

n≥do e/; dk ¯?;bk ntZÙ ehsk ikt/rk. w[nZsbh dh w[Zds d/ d"okB

eowukoh B{z GZsk ndk ehsk ikt/rk, i' T[; dh sBıkj dh oew d/ nZX d/ pokpo j't/rk. i/ nkıo ftu eowukoh B{z ;/tk s'∫ jNkfJnk iKdk j? sK fJ; soQK jNkT[D bJh fe;/ w[Zds bJh B'fN; Bjh∫ fdZsk

ikt/rk ns/ Bk jh B'fN; d/ pdb/ sBıkj fdsh ikt/rh. 148

16H e'Jh gZek eowukoh fe;/ th ;w/∫ rtofBzr pkvh B{z fszB wjhB/ dk fbysh B'fN; d/ e/ iK T[; d/ pdb/ fszB wjhB/ dk w{b t/sB d/ e/ fe;/

th ;w/∫ nkgDk puB-pzXB ;wkgs eo ;e/rk. 17H goy dh w[Zds d/ d"okB ns/ id'∫ fe;/ eowukoh B/ n;EkJh fB:[esh

XkoB ehsh j'Jh j't/ d'jK fXoK tb'∫ b'Vh∫d/ B'fN; dh w[Zds fJe wjhBk

iK T[; d/ pdb/ fJe wjhB/ dh sBıkj j't/rh. 18H ;ko/ ekbi :{Bhtof;Nh roKN; efwÙB d[nkok f;¯kfoÙ ehs/ nB[;ko

n≥ÙdkJh gqkthv?∫N czv fB:wK d/ nkw g?NoB dh g?oth eoBr/ L *gozs{ fJj fe fe;/ eowukoh d/ gqkthv?∫N czv Bz{z ekbi dk n≥ÙdkB T[; dh t/sB d/ 10# s'∫ xZN Bjh∫ j't/rkL

II. S[ZNh d/ fB:w L 19H S[ZNh dk b/yk ;z;Ek d/ w[Zyh d[nkok ofynk ikt/rk. nuBu/sh S[ZNh s'∫

fpBK j'o ;G S[ZNh mhe o{g ftu nfXnkge dh ;/tk-gZsoh ftu doi

ehsh ikt/rh ns/ S[ZNh wB˜{o j[zfdnK jh T[; dh S[ZNh dk b/yk w[ezwb

ehsk ikt/rk. S[ZNh dk dkntk nfXeko ti'A Bjh∫ ehsk ik ;edk. id ;/tk dk

sek˜k fJ; soQK b'V/, sK S[ZNh wB {̃o eoB bJh Ùesh-gqkgs nEkfoNh

fe;/ th gqeko dh S[ZNh d/D s'∫ fJBeko eoB iK wB;{y eoB dk

ftt/e oydh j?. 20H nuBu/sh S[ZNh L

nfXnkgeK B{z nuBu/sh S[ZNh ;kb ftZu (fJe iBtoh s'∫ 31 d;zpo)

j/m-fby/ nB[;ko fwbD:'r j't/rhL- (i) 10 ;kb iK T[; s'∫ xZN ;/tk tkb/ nfXnkgeK B{z (ii ) 10 ;kb s'∫ tZX go 20 ;kb s'∫ xZN

;/tk tkb/ nfXnkgeK B{z (iii ) 20 ;kb s'∫ tZX ;/tk tkb/ nfXnkgeK B{z

____________________

10 fdB 15 fdB

20 fdB

* gozs{ fJj j'o fe fiE/ gfjbK jh gqkthv?∫N czv dk T[u/ok do gquZbs j't/ T[E/ T[j

:{Bhtof;Nh dh o˜kw≥dh s'∫ fpBK xNkfJnk Bjh∫ ikt/rk. 149

b/yk fe; soQK bkfJnk ikt/rkL

fi; sohe B{z e'Jh nfXnkge ;/tk dk d;tK iK thjtK ;kb, fijh fe

;{os j't/, w[ezwb eodk j?, T[; B{z T[; ;kb T[; sohe s'A nrb/ T[gob/

;e/b d/ nB[;ko S[ZNh fdZsh ikt/rh. fJ; soQK i/ fe;/ nfXnkge dh 10

;kb dh ;/tk 30 ;szpo, B{z w[ezwb j[zdh j? sK T[j g{o/ ;kb bJh 15 fdBK dh

nuBu/sh S[ZNh dk jZedko j't/rk.

nuBu/sh S[ZNh dk bkG b?D s'∫ gfjbK jw/ÙK T[; bJh doık;s fdsh

ikt/rh. n?go, c"oh b'V dh ;{os ftu S[ZNh wB {̃o eoB bJh nEkfoNh d/

ftt/e s/ fJj Ùos SZvh ik ;e/rh. fgq≥;hgb d/ gqpzXeh ezNo'b nXhB ezw

eoB tkb/ nfXnkgeK dh nuBu/sh S[ZNh wB˜{o eoB bJh ÙestkB nEkfoNh fgq≥;hgb j't/rk.

fiBQK ;{osK ftu S[ZNh bJh ;kohnK doık;sK b'e ;/tk d/ fjZs ftu

wB˜{o Bk ehshnK ik ;edhnK j'D T[E/ fJj ¯?;bk eoB bZfrnK fe fejVhnK

doyk;sK wB {̃o ehshnK ikD, ÙestkB nEkfoNh j/mFfby/ ftuko nkgD/

;Bw[Zy oy/rh L T) T[j nfXnkge fiBQK B{z T[; ;w/∫ nk;kBh Bkb S[ZNh fdsh ik ;edh j?l

n) tZy tZy doık;sekoK dh pDdh S[ZNhl J) fgSbh tko S[ZNh s'∫ w[VB s'∫ fgS'∫ jo/e doık;seko d[nkok ehsh

rJh ;/tk dh bzpkJh ns/ ık;hnsl

;) fJj sZE fe T[BQK ftu'∫ e'Jh doık;seko nkgDh fgSbh S[ZNh d/ d"okB ipoh s"o s/ tkfg; p[bk fbnk frnk ;hl

j) fJj sZE fe T[BQK doık;sekoK ftu'∫ fe;/ doık;seko B{z b'e fjZs

ftu S[ZNh d/D s'∫ fJBeko ehsk frnk j?.

nuBu/sh S[ZNh fgq≥;hgb, nkgD/ ftt/e nB[;ko, wB {̃o eo/rk ns/

fJj fe;/ j'o fe;w dh S[ZNh iK rowhnK dhnK te/ÙB Bkb Bjh∫ fwbkJh

ikt/rh. n?go, fJj nftekÙ fdBK Bkb ns/ w[Ùeb jkbks ftu, fiBQK pko/

?̄;bk fgq≥;hgb eo/rk, gZsMV$;odh o[Zs$p;zs o[Zs dh oh;?; Bkb fwbkJh

ik ;e/rh, gqzs{ d'jK ;{osK ftu'∫ fe;/ th ;{os ftu ;w/∫ dh e[Zb w[Zds 16

fdBK s'∫ tZX Bjh∫ j't/rh.

fgq≥;hgb dh S[ZNh rtofBzr pkvh dk gqXkB$;eZso gotkB eo/rk iK

e'Jh j'o ftnesh fi; B{z rtofBzr pkvh B/ nfXeko fdZsk j't/. 150

i/ e'Jh nfXnkge g{o/ e?bzvo ;kb bJh ;/tk ftu B fojk j't/ sK,

e?bzvo ;kb d/ d"okB fisB/ ;w/∫ bJh T[j ;/tk eo/ T[; nB[gks nB[;ko nuBu/sh S[ZNh dk jZedko j't/rk.

;G wfjbk eowukoh, fpbk fbjk˜ T[BQK d[nkok ehsh rJh ;/tk d/

;kbK d/ jo/e ;kb 20 nuBu/sh S[ZNhnK dhnK jZedko j'DrhnK. g≥ikph :{Bhtof;Nh nfXnkge n?;';hJ/ÙB d/ nj[d/dkoK tKr

?̂oF;oekoh ;zpZX ekbiK ftu nfXnkge n?;';hJ/ÙB d/ nj[d/dko B{z g≥i

ftÙ/Ù nuBu/sh S[ZNhnK fdZshnK ik ;eDrhnK. fJj ;gÙN j? fe fJ;

soQK wkDh rJh nuBu/sh S[ZNh dk nZXk fjZ;k T[BQK d/ nuBu/sh S[ZNh b/y/

ftu'A eZfNnk ikt/rk ns/ pkeh dk nZXk, fjZ;k ftÙ/Ù nuBu/sh S[ZNh ti'A frfDnk ikt/rk. nfXZesw ftÙ/Ù nuBu/sh S[ZNh fJe ;kb ftu g≥i s'A tZX BjhA j't/rh. 21H fvT{Nh S[ZNh L

nfXnkgeK B{z :{Bhtof;Nh, n?BH;hHJhHnkoHNhH, oki ;oeko, g≥ikp

;e{b f;Zfynk p'ov dhnK fJeZsosktK ns/ f;Zfyne ;?whBkoK, ekBcoz;K, toeÙkgK, :[te w/fbnK nkfd ns/ ft;sko b?euo d/D bJh fvT{Nh-SZ[Nh fdZsh ik ;e/rhl go fJj sd i/ S[ZNh wB {̃o eoB

tkbh nEkfoNh dh s;Zbh j't/ fe fJBQK ftu jk˜oh$Gkr b?Dk ekbi d/ fjZs ftu j't/rk.

22H nZX-t/sBh S[ZNh$gfotofss S[ZNh L fe;/ nfij/ nfXnkge B{z i' T[;/ gqpzX nXhB ekbi ftu gZe/ fB:'iB

ftu j't/, ;/tk d/ jo w[ezwb ehs/ ;kb fgZS/ 20 fdB dh nZX-t/sBh

S[ZNh fwbD:'r j't/rh. fe;/ ghH;hHn?wHn?;H vkeNo d[nkok fdZs/ rJ/

w?vheb ;oNhfce/N s/ fe;/ nfXnkge B{z T[; dh pDdh nZX-t/sBh

S[ZNh d/ nZX s'∫ B tZXdh tfotoss S[ZNh fdZsh ik ;e/rh. fe;/ nfXnkge dh ;koh ;/tk d/ d"okB gfotoss S[ZNh tZX s'∫ tZX 240

fdBK se ;hws j't/rh.

nr/soh fJik˜s s'∫ fpBK ˆ?o-jk˜oh, fJE'∫ se fe w?vheb ;oNhf¯e/N s/ th, S[ZNh s'∫ fpBK ˆ?o-jk˜oh w≥Bh ik ;e/rh i' fe

t/sB s'∫ fpBK S[ZNh ftu pdbh ik ;edh j?.

w?vheb S[ZNh T[BQK fB:wK d[nkok Ùk;s j't/rh i' g≥ikp d/ ;oekoh ekbiK ftu ezw eoB tkb/ nfXnkgeK B{z bkr{ j[zd/ jB.

151

23H nfXn?B S[ZNh fe;/ nfij/ nfXnkge B{z, i' g≥i ;kbK bJh ;/tk eo u[Zek j't/, nfijhnK ÙosK s/, i' T[; nfXnkge ns/ rtofBzr p"vh ftueko

nkg;h s"o s/ s?n ehshnK ikD, nfXn?B S[ZNh fdZsh ik ;e/rh. 24 gq;{s S[ZNh L

wfjbk eowukohnK B{z w?vheb ;oNhf¯e/N g/Ù eoB dh b'V s'∫ fpBK,

fwbD:'r gq;{s S[ZNh dh tZX s'∫ tZX ;hwK 180 fdB j't/rh. n?go, 180 fdB s'∫ pknd S[ZNh ftu tkX/ dh fJik˜s j't/rh, go S[ZNh T[; fe;w dh fwb ;e/rh fi; fe;w dh pDdh j't/. gksosk dhnK j'o ÙosK i' j[D bkr{ jB T[j bkr{ ofjDrhnK.

roGgks j' ikD iK eotkJ/ ikD ekoB e/tb T[BQK wfjbk eowukoBK dh ;{os ftu S[ZNh fwb ;e/rh fiE/ T[; d/ d' s'∫ xZN fiT∫[d/ pZu/ j'D. j'o wfjbk eowukoBK fiBQK d/ d' iK tZX pZu/ j'D,

fJ; fonkfJs dhnK jZedko Bjh∫ j'DrhnK. go, i/ b'V gt/ sK w?vheb

;oNhf¯e/N g/Ù eoB s/ T[BQK B{z T[; fe;w dh S[ZNh fdZsh ik ;e/rh fi; fe;w dh T[BQK dh S[ZNh pDdh j't/. ÙZe dh ;{os ftu g≥ikp ;oeko d/ w[Zy w?vheb n¯;o, ;hBhno w?vheb n¯;ol w?vheb n¯;o dk ;oNhfce/N w≥frnk ik ;e/rk.

;zeN dh ;{os ftu nuBu/s S[ZNh s'∫ fpBK j'o S[ZNh, i/ pDdh

j't/, gq;{s S[ZNh Bkb obkJh ik ;e/rh. g[oÙ eowukoh (fi; d/ d' s'∫ xZN fiT[Ad/ pZu/ j'D) B{z, T[; dh

p/Bsh T[s/ tZX s'∫ tZX g≥doK fdBK dh (T[; dh 30 fdBK dh nZX t/sBh

S[ZNh B{z gfotofss eoB T[gozs) fgsoh S[Nh, T[; dh gsBh d/ ftn≥w

d/ d"okB fdZsh ik ;e/rh. ;kXkoB s"o s/ fJj S[ZNh d/D s'∫ BKj Bjh∫

eoBh ukjhdh. 25H fe;/ eowukoh d[nkok ewkJh S[ZNh ;zfus eoB dh ;hwK 360 fdB

j't/rh. n?go, toswkB eowukohnK B{z nıfsnko j't/rk fe T[j iK sK toswkB fB:w d[nkok Ùk;s j[zd/ ofjD iK fJ; ?̄;b/ d[nkok.

26H fijV/ eowukoh ;'X/ fB:wK d[nkok Ùk;s j'Dk g;zd eoB T[BQK B{z foNkfJow?∫N d/ ;w/∫ 240 fdBK sZe dh S[ZNh pdb/ sBıkj fwb ;e/rh. j'o ÙosK ftu e'Jh spdhbh Bjh∫ j't/rh.

27H ewkJh S[ZNh dk fj;kp bkT[D d/ gq:'iB bJh, fvT{Nh s/ fpskJh w[Zds

ftu n;XkoB S[ZNh SZve/, pkeh jo fe;w dh S[ZNh Ùkwb j't/rh. 28H fJe ;w/∫ 120 fdB s'∫ tZX ewkJh S[ZNh fwbD dh pzdÙ j't/rh.

152

29H fpBK sBıkj S[ZNh ns/ j'o fe;wK dhnK S[ZNhnK pko/ fiE/ nekdfwe e"∫f;b, f;zvhe/N tb'∫ gotkBs fB:w ;gÙN Bjh∫ jB iK fiE/ toswkB

fB:wK ftu e'Jh T[gpzX Bjh∫ j?, T[E/ g≥ikp ;oeko d/ ekbiK d/ fB:w

bkr{ ehs/ ikDr/.

III. nkuko fB:w 30H (i) e'Jh th eowukoh fe;/ nfij/ nzd'bB ftu Gkr Bjh∫ bt/rk, B

fe;/ soQK T[; dk ;woEB eo/rk ns/ B T[; dh wZdd eo/rk i' Gkosh ;zx d/ BkrfoeK d/ tZy tZy torK ftu B¯os iK d[ÙwDh dh GktBk B{z pVQktk d/D dh iK b'e ÙKsh ftu ıbb gkT[D dh gqftosh oydk j't/.

(ii ) e'Jh nfijk nfXnkge i' ;z;d$oki ftXkB w≥vb dhnK u'DK bVB bJh nkgD/ nkg B{z g/Ù eo/rk, T[; B{z nkgDh ;/tk s'∫ n;sh¯k d/Dk gt/rk. gozs{ fJj j? fe fi; sohe B{z T[; nfXnkge dh ;z;d$oki ftXkB w≥vb bJh Bkw˜drh ;theko ehsh iKdh j?, T[; pko/ fJj ;wfMnk ikt/rk fe T[; B/ T[; sohe nkgDk nj[dk ıkbh eo fdZsk j? Gkt/∫ T[; B/ n;sh¯k B th fdZsk j't/ iK T[; dk n;sh¯k ;theko B th j'fJnk j't/.

31H e'Jh eowukoh, rtofBzr pkvh dh nr/soh fJik˜s s'∫ fpBK, fe;/ nıpko iK o;kb/ dk g{oD o{g ftu iK nzÙe o{g ftu wkbe Bjh∫ j't/rk, T[; dk ;zgkdB Bjh∫ eo/rk, T[; dk gqpzX Bjh∫ ubkt/rk, B ;zgkdB iK gqpzX ftu fjZ;k gkt/rk ns/ B fe;/ nıpko d/ gZso-gq/oe d/ s"o s/ ezw eo/rk.

32H e'Jh th eowukoh nkgD/ ekbi dh rtofBzr pkvh dh fe;/ gqpzXeh ekotkJh dh fe;/ th Yzr Bkb iBsk ftu gqshe{b nkb'uBk Bjh∫ eo/rk.

33H e'Jh th eowukoh, gqpzXe ew/Nh d[nkok fdZs/ rJ/ fe;/ ftÙ/Ù iK nkw j[ew dh nB[;kosk s'A fpBK, iK T[; B{z ;"∫ghnK rJhnK fvT{NhnK B{z

B/e-Bhsh Bkb fBGkT[D s'∫ S[ZN, fe;/ eowukoh iK fe;/ j'o nfij/ ftnesh B{z e'Jh d¯soh d;skt/˜ iK ;{uBk f;ZX/ iK nf;ZX/ Yzr Bkb

Bjh∫ d/t/rk, fi; B{z nfijh d;skt/˜ iK ;{uBk d/D bJh T[j nfXekos Bjh∫ j?.

34H (i) e'Jh eowukoh, rtofBzr pkvh dh nr/soh gotkBrh s'∫ fpBK, f;ZX/ iK nf;ZX/ s"o s/ e'Jh tgko, feZsk iK eko'pko Bjh∫ eo/rk ns/ B jh e'Jh fB:'iB bt/rk. gqkJht/N fNT{ÙB dk ezw eoB bJh, i' fJe fdB ftu fJe x≥N/ s'∫ tZX Bjh∫ j't/rk, fgq≥;hgb dh fJik˜s b?Dh ˜o{oh j't/rh. e'Jh eowukoh fgq≥;hgb dh

153

nr/soh gotkBrh jk;b eoB s'∫ fpBK e'Jh gohfynk Bjh∫ d/t/rkL gozs{ e'Jh nfXnkge nfijh gotkBrh s'∫ fpBK g{o/ s"o

s/ ;wkie iK B-ng[≥oE gqfeqsh dk nkBo/oh ezw iK e'Jh ;kfjfse, ebkswe iK ftfrnkBe fe;w dk edh edkJh∫ j'D

tkbk ezw eo ;e/rk, go Ùos fJj j? fe T[; Bkb T[;d/ nj[d/ dhnK fvT{NhnK ftu fe;/ soQK dk joik B j[zdk j't/, go i/ T[;

dk fgq≥;hgb ns/ fgq≥;hgb dh ;{os ftu i/ rtofBzr pkvh, T[;

B{z nfijk ezw Bk eoB iK SZv d/D dk fBd/Ù d/t/ sK T[j fJ;

soQK dk ezw Bjh∫ eo/rk iK T[; B{z SZv d/t/rkL

gozs{ fJj j'o fe fJ; :{Bhtof;Nh iK j'o Gkosh :{Bhtof;NhnK dh gohfynk dk ezw eoB bJh fe;/ fJik˜s dh b'V Bjh∫ j't/rh, id nfij/ ezw s'∫ jk;b e[Zb T[gbZGsk 3000$- o[gJ/ gqsh ;kb s'∫ tZX B j'D. i/ nfij/ ;ko/ gohfynk

ekoi bJh e[Zb T[gbZGsk 3000$- o[gJ/ s'∫ tZX j'D, sK rtofBzr pkvh dh nr/soh gotkBrh b?Dh ˜o{oh j't/rh.

(ii ) fe;/ ;zpZX ekbi dk e'Jh eowukoh e'Jh rkJhv iK ;jkfJsk-

g[;se iK ;;s/ B'N Bjh∫ fby/rk. i/ T[j e'Jh ouBk gqekÙs eoB dk fJokdk oZydk j't/ sK T[j :{Bhtof;Nh d[nkok fB:s

˜kps/ dh g?oth eo/rk. 35H eowukoh nkdh eo˜dkoh iK dhtkbhnkgB s'∫ pu/rk. i/ fe;/ eowukoh

d/ dhtkbhnkgB pko/ ekB{zBh ekotkJh ub gt/ sK T[j nkgD/ ekbi

d/ fgq≥;hgb B{z ;ko/ sZEK s'∫ ssekb ikD{ eokJ/rk. 36H e'Jh eowukoh ekbi ftu nkgDh ;/tk Bkb ;zpzXs wkwfbnK ftu

nkgD/ fjZsK dh g{osh bJh nkgD/ ekbi dhnK nEkoNhnK s/ pkjobk

gqGkt Bjh∫ gtkJ/rk ns/ B jh gtkD dk :sB eo/rk. 37H e'Jh eowukoh nfXnkgeK d/ iK nfXnkgB feZs/ d/ fe;/ tor dh

gqshfBZXsk eoB tkbh iK gqshfBZXsk sksgois eoB tkbh fe;/

;Gk dk w?∫po, gqshfBZX iK nj[d/dko BjhA pD/rk i/eo T[j ;Gk fBwB

ÙosK g{ohnK B eodh j't/ L

(T) T[; dh w?∫pofÙg nfXnkgeK se ;hws j't/. (n) T[; ;Gk dhnK fJeZsosktK fgq≥;hgb dh nr/soh fJik˜s Bkb,

i' nkw eoe/ d/ fdZsh ikt/rh, ekbi dh jd{d n≥do, ekbi d/

;w/∫ s'∫ pknd iK ˆ?o-nfXnkgB fdB B{z ehshnK ikD. (J) nfijh fJeZsosk ftu ekbi d/ gqpzX Bkb ;pzXs ¯?;b/ fgq≥;hgb

B{z d; fdBK d/ nzdo fbysh o{g ftu ;z;{fus ehs/ ikDr/.

154

38 nkw (i) jfoZe eowukoh jo ;w/∫ fBg[≥Bsk g{ote ;/tk eo/rk, nB[;kÙB

ftZu ofj e/ ezw eo/rk ns/ g{oD o{g ftZu JhwkBdkoh ns/ fvT{Nh gqsh brB pDkJh oy/rk.

(ii ) i/eo fe;/ e/; ftZu ;gZÙN o{g ftZu T[gpzXs B j't/, eowukoh dk g{ok ;wK ekbi d/ nıfsnko ftZu j't/rk ns/ T[j ekbi dh T[; j?;hns ftZu ns/ nfij/ ;EkBK s/ ;/tk eo/rk, fit/∫ fe

:{Bhtof;Nh d[nkok fBoXkos ÙosK d/ skp/, T[; B{z T[; d/ ekbi

d/ fgq≥;hgb$rtofBzr pkvh tb'A ;w/∫ ;w/∫ fBd/Ù fdZsk ikt/. (iii ) fe;/ ekbi dk e'Jh eowukoh fe;/ B"eoh, nk;kwh, iK :'rsk

t˜h¯/ bJh, nkgD/ ekbi d/ fgq≥;hgb dh nr/soh gotkBrh s'∫

fpBK, ns/ fgq≥;hgb dh ;{os ftu gqpzXe ew/Nh dh nr/soh gotkBrh s'∫ fpBK, doık;s Bjh∫ d/t/rk.

gozs{ w[nkfJd/ d/ nkXko s/ fB:[es ftnesh fe;/ B"eoh iK nk;kwh bJh doık;s d/ ;ed/ jB i', w[nkfJd/ dh w[Zds r[˜oB s'∫ pknd dh sohe s'∫ Ù[o{ j'Dh j't/.

(iv) ngtkdh jkbks B{z SZv e/, e'Jh eowukoh S[ZNh ;zpzXh fB:wK ftu T[gpzXs nEkfoNh dh nr/soh fJik˜s jk;b eoB s'∫ fpBK nkgDh fvT{Nh s'∫ ˆ?o-jk˜o Bjh∫ j't/rk.

(v) e'Jh eowukoh fe;/ nfijh ;orowh ftu fjZ;k BjhA bt/rk fi; dk nkÙk, fgq≥;hgb d/ fBoD/ nB[;ko ekbi ftu nB[Ùk;BFjhBsk g?dk eoBk j't/.

39H ˆq?u{fJNh fB:w gqkthv?∫N czv dh ;j{bs s'∫ fJbktk nfXnkge B{z T[; dh

ohNkfJow?∫N d/ ;w/∫ rq?u{fJNh fdsh ikt/rh, i' T[; dh e[nkbhckfJzr

;oft; d/ w[ezwb ehs/ jo S/ wjhfBnK bJh T[; d[nkok nzs ftu bJ/ rJ/ t/sB d/ 1$4 d/ s[Zb j't/, gozs{ rq?u{fJNh dh nfXZesw oew T[; d/ t/sB d/ 16½ r[Dk s'∫ fe;/ th ;{os tZX Bjh∫ j't/rhl gozs{ fJj j'o

fe rq?u{fJNh fe;/ th ;{os ftu T[; oew s'∫ tZX Bjh∫ j't/rh i' g≥ikp

;oeko d[nkok nkgD/ eowukohnK bJh ;w/∫ ;w/∫ fB:s ehsh ikt/. fe;/ nfXnkge dh ;/tk d/ d"okB fwos{ j' ikD dh ;{os ftu

xZN s'∫ xZN rq?u{fJNh, w"s d/ ;w/∫ T[; B{z fwb oj/ t/sB dk pkoK r[Dk

j't/rhl gozs{ fJj fe fJj oew fe;/ th ;{os ftu T[; oew s'∫ tZX

Bjh∫ j't/rh i' g≥ikp ;oeko d[nkok nkgD/ eowukohnK bJh ;w/∫ ;w/∫ fB:s ehsh ikt/.

155

n≥fsekF. ˆˆ ?o-;oekoh ekbi ftZu ekbi-nfXnkge bJh

eoko dk ¯kow

nZi soheHHHHHHHHHHH200HHHHHHB{z HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHg[Zso ;qhHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHfBtk;hHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHfi;

B{z fJ; ftu fJ; T[gozs gfjbh fXo fejk frnk j? ns/ HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHekbi dh rtofBzr p"vh iK gqpzXe ew/Nh

u/now?B$;eZso okjh∫l fi; B{z fJ; T[gozs d{ih fXo fejk frnk j?, ftueko

eoko j'fJnk. feT[∫i' d{ih fXo B/ gfjbh fXo B{zHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHekbi

ftu ;/tk eoB bJhHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHd/ s"o s/ fJ; ftu fJ;

T[gozs doi ÙosK nXhB w[bk˜w ofynk j?L 1H fe fJj eoko soheHHHHHHHHHHHwjhBkHHHHHHHHHHHHH200HHHHHHHHHHHHHHs'∫ gqGkth

j't/rk ns/ Ù[o{ j't/rk ns/ fJ; ftu fJ; T[gozs ehs/ rJ/ T[gpzXK nB[;ko fJ; dk w[ekT[ ehsk ik ;e/rk.

2H fe gfjbh fXo B{z Ù[o{ ftu goy s/ fJe ;kb dh w[Zds bJh fB:'is ehsk iKdk j? ns/ T[; B{zHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHo[gJ/ wk;e sBıkj fdZsh ikt/rh. goy w[Zds fJe ;kb bJh tXkJh ik ;e/rh, gozs{ goy dh

e[Zb w[Zds fe;/ ;{os ftu d' ;kb s'∫ tZX Bjh∫ j't/rh. 3H i/ d{ih fXo eJh ekbiK dk gqpzX ubk ojh j't/ sK T[; B{z nfXeko

j't/rk fe T[j gfjbh fXo B{z T[;/ ezw bJh T[j' fijh fe;/ j'o ;z;Ek

ftu pdb d/t/, gozs{ fJ; Bkb T[; dhnK T[gbZGsK ns/ nkrkwh

tkX/ s/ fe;/ gqeko gqfse{b gqGkt B gt/.

4H fe gZek j'D s/ (goy dh w[Zds s'∫ pkd) d{ih fXo gfjbh fXo B{z T[; dh

w[bk˜ws ikoh ofjD d/ ;w/∫ d/ d"okB T[; dhnK ;/tktK bJhHHHHHHHHHHHHo[gJ/ gqsh wjhBk dh do Bkb sBıkj d/t/rh ns/ T[; dhnK ;kbkBk sBıkj soZehnK HHHHHHHHHHHHHHo[gJ/ s'∫ tZX e/ HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHo[gJ/ ns/ T[j tZX s'∫ tZX HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHo[gJ/

j' ikt/rh. fJj ;kbkBk sBıkj-soZehnK fgq≥;hgb dhnK f;¯koÙK s/

fdZshnK ikDrhnK ns/ fbysh o{g ftu ftÙ/Ù ekoB dZ;D s'∫ fpBK

o'ehnK Bjh∫ ikDrhnK ns/ j'o fJj fe gfjbh fXo B{z tkJh;-uK;bo

gk; nghb eoB dk nfXeko j't/rk. 156

5H fe gfjbh fXo Ne;kbh gqkthv?∫N ¯zv ftu uzdk d/t/rh ns/ :{Bhtof;Nh

rqKN; efwÙB dhnK f;¯koÙK nB[;ko Ne;kbh gqkthv?∫N ¯zv fB:wK d/ ¯kfJfdnK dh ns/ g≥ikph :{Bhtof;Nh d[nkok pDkJ/ rJ/ fB:wK nB[;ko rq?u{fJNh dh jZedko j't/rh.

6H T[BK ;{osK B{z SZv e/ id'∫ fe gfjbh fXo bzwhnK te/ÙBK Ù[o{ j'D se

fe;/ n;EkJh nk;kwh s/ fB:'is ehsh ikt/, gfjbh fXo rowh dhnK

g{ohnK te/ÙBK dh sBıkj b?D dh jZedko j't/rhl gozs{ T[; B/ rowhnK

dhnK te/ÙBK Ù[o{ j'D s'A s[ozs gfjbK ns/ te/ÙB sZe B"A wjhfBnK

bJh ezw ehsk j't/l gozs{ fJj j'o fe i/ gfjbh fXo nkgDh wo˜h Bkb

;/tk SZv d/t/ sK T[j rowh dhnK te/ÙBK dh sBıkj iK T[; d/ fe;/

nB[gks dh jZedko Bjh∫ j't/rh. 7H fe gfjbh fXo g≥ikph :{Bhtof;Nh d[nkok fB:s fB:wK dh

nB[;kosk ftu S[ZNh dh jZedko j't/rh. 8H fe gfjbh fXo s'∫, g≥ikph :{Bhtof;Nh d[nkok fB:s ghohnvK s'∫

tZX ghohnv gVQkT[Dk Bjh∫ b'fVnk ikt/rk, go ;fj-gkmeqwh- ;orowhnK, i' d{ih fXo d[nkok fgq≥;hgb okjh∫ T[; B{z ;"AghnK ikD, fJ; s'∫ fJbktk j'DrhnK. go, i/ gfjbh fXo B{z fJe gytkV/ iK T[;

s'∫ tZX ;w/∫ bJh e'Jh tkX{ nfXnkgB ezw fdZsk frnk j? sK T[; B{z T[;

ezw bJh nB[gks nB[;ko ndkfJrh ehsh ikt/rh. 9H fe gfjbh fXo B{z T[; dh sBıkj pkekfJdk ndk ehsh ikt/rh, go

T[j fe;/ th ;{os ftu fi; wjhB/ dh sBıkj d/Dh j't/ T[; s'∫ nrb/ wjhB/ dh d; sohe s'∫ b/N Bjh∫ j't/rh.

10H fe gfjbh fXo fe;/ nfijh ;orowh ftu fjZ;k Bjh∫ bt/rh, fi; dk

nkÙk fgq≥;hgb d/ fBoD/ nB[;ko ekbi ftu nB[Ùk;B-jhBsk g?dk eodk j't/.

11H fe gfjbh fXo nkgDk ;kok ;wK nkgDh nk;kwh dhnK fvT{NhnK fBGkT[D ftu bkt/rh ns/ f;ZX/ iK nf;ZX/ o{g ftu fe;/ tgko, feZs/

iK eko'pko ftu, Gkt/∫ T[j fe;/ th fe;w dk j't/, Bjh∫ br/rh iK d{ih

fXo dh fbysh gotkBrh s'∫ fpBK gqkJht/N fNT{ÙB dk ezw Bjh∫ eo/rh, B fJ; ftu Gkr bt/rh, ns/ B f;ZX/ iK nf;ZX/ o{g ftu e'Jh

nfijk feZsk ngBkt/rh, Gkt/∫ T[j fe;/ th fe;w dk j't/, fi; Bkb,

d{ih fXo d/ ftuko ftu, T[; dh nk;kwh dhnK fvT{NhnK ftu fe;/

soQK dh dıb-nzdk˜h dh ;zGktBk j't/. 157

12H fe gfjbh fXo jo ;w/∫ g{oD o{g ftu JhwkBdkoh ns/ nkgDh fvT{Nh

gqsh ÙoXk pDkJh oZy/rh.

13H fe gfjbh fXo fe;/ nfij/ nzd'bB ftu Gkr Bjh∫ bt/rh, B fe;/ soQK

;woEB eo/rh ns/ B T[; dh wZdd eo/rh i' Gkosh ;zx dhnK tZy tZy

;q/DhnK iK goik ftu fxqDk iK d[ÙwDh dhnK GktBktK B{z pVQktk

d/D dh iK b'e ÙKsh ftu ıbb gkT[D dh gqftosh oydk j't/.

14H fe gfjbh fXo gqpzXe ew/Nh dh nr/soh fJik˜s s'∫ fpBK ;z;d$oki-

ftXkB w≥vb$;EkBe p"vhnK dhnK u'DK bJh yVQh Bjh∫ j't/rh.

15H fe gfjbh fXo, gqpzXe ew/Nh dh nr/soh fJik˜s s'∫ fpBK fe;/ nıpko

iK o;kb/ dk g{oD o{g ftu iK n≥fÙe s"o s/ wkbe Bjh∫ j't/rh B T[;

d/ ;zgkdB eo/rh, B gqpzX ubkt/rh, B T[; ftu fjZ;k bt/rh.

16H fe gfjbh fXo r[wBkw o{g ftu iK nkgD/ BK j/m iK fe;/ j'o ftnesh

d/ BK j/m fe;/ d;skt/˜ ftu iK gq?; d/ BK fe;/ ıs-gZso ftu iK

gpfbe p'b-pkDh ftu, fe;/ sZE ;zpzXh nfijk fpnkB d/t/rh iK

ftuko gqrN eo/rh fi; Bkb T[; d/ ekbi dh gqpzXe ew/Nh d/ ekoiK

ns/ Bhsh dh gqshe{b nkb'uBk j[zdh j't/.

17H fe gfjbh fXo, gqpzXe ew/Nh d[nkok fdZs/ rJ/ fe;/ nkw iK ftÙ/Ù

j[ew dh nB[;kosk s'∫ fpBK, iK T[; B{z ;"∫ghnK rJhnK fvT{NhnK B{z

B/e Bhsh Bkb fBGkT[D s'∫ S[N, fe;/ eowukoh iK fe;/ j'o nfij/

ftnesh B{z e'Jh d¯soh d;skt/˜ iK ;{uBk f;ZX/ iK nf;ZX/ Yzr Bkb

Bjh∫ d/t/rh, fi; B{z nfijh d;skt/˜ iK ;{uBk d/D bJh T[j nfXekos

B j't/. 18H fe gfjbh fXo e'Jh rkJhv iK e'Jh ;jkfJsk g[;se iK ;;s/ B'N Bjh∫

fby/rh ns/ i/ T[j e'Jh g[;se gqekÙs eokT[D dk fJokdk oydh j't/

sK T[j :{Bhtof;Nh d[nkok fB:s ˜kpsk ngDkt/rh.

19H fe gfjbh fXo nkgD/ gqkJht/N eko-ftjko B{z fJ; gqeko ubkt/rh fe

T[j nkdh eo˜dkoh iK dhtkbhnkgB dh ;fEsh s'∫ puh oj/ . fi;

eowukoh fto[ZX dhtkbhnkgB dh e'Jh ekB{zBh ekotkJh j' ojh j't/

T[j nkgD/ ekbi d/ fgq≥;hgb B{z ssekbh ;ko/ sZEK s'∫ ikD{ eokt/rk.

158

20H fe gfjbh fXo ekbi ftu nkgDh ;/tk Bkb ;zpzXs wkwfbnK ftu nkgD/ fjZsK dh g{osh bJh nkgD/ ekbi dhnK nEkoNhnK s/ pkjobk

gqGkt Bjh∫ gtkJ/rh ns/ B jh gtkD dk :sB eo/rh. 21H fe gfjbh fXo nfXnkgeK iK nfXnkgB feZs/ dh fe;/ tor dh

gqshfBZXsk eoB tkbh iK gqshfBZXsk eoBk sksgois eoB tkbh

fe;/ ;Gk d/ w?∫po, gqshfBZX, iK nj[d/dko Bjh∫ pD/rh, id se fe nfijh ;Gk fBwB ÙosK g{ohnK B eodh j't/L (T) T[; dh w?∫pofÙg nfXnkgeK se iK nfXnkge d/ fe;/ fByVth∫

Ùq/Dh se ;hws j't/ ns/ T[j nfij/ ;G eowukohnK bJh iK eowukohnK d/ tor bJh, fijh fe ;{os j't/, y[bQh j't/l

(n) T[j fe;/ soQK fe;/ oki;h gkoNh iK ;zrmB Bkb ;pzXs B j't/ ns/ B jh fe;/ oki;h ;orowh ftu brh j'Jh j't/.

22H fe gfjbh fXo fe;/ B"eoh, nk;kwh iK :'rsk-t˜h /̄ bJh nkgD/ ekbi d/ fgq≥;hgb dh nr/soh gotkBrh s'∫ fpBK iK fgq≥;hgb dh ;{os

ftu, gqpzXe ew/Nh dh nr/soh gotkBrh s'∫ fpBK e'Jh doık;s Bjh∫ d/t/rh.

23H fe gfjbh fXo fgq≥;hgb dh nr/soh fJik˜s jk;b ehs/ fpBK, iK fgq≥;hgb dh ;{os ftu gqpzXe ew/Nh dh nr/soh fJik˜s jk;b ehs/

fpBK nkgDhnK fvT{NhnK s'∫ ˆ?o-jk˜o Bjh∫ oj/rh. S[ZNh bJh doık;s jo jkbs ftu gfjbK fdZsh ikt/ ns/ fJ; dh wB {̃oh s'∫ fpBK S[ZNh s/ Bjh∫ ikDk ukjhdk.

24H fe gfjbh fXo d/ d[okukoD d/ nkXko s/ T[; dh w[bk˜ws d{ih fXo ;o;oh s"o s/ ;wkgs eoB dh jZedko j't/rh, go fit/∫ fe gfjbK dZf;nk frnk j? T[; d/ skp/ T[j T[; B{z fszB wjhfBnK dk fbysh o{g

ftu B'fN; d/ e/ iK T[es B'fN; d/ pdb/ fszB wjhfBnK dh sBıkj ndk eoB s'∫ pknd T[; B{z w[bk˜ws s'∫ jNkT[D dh jZedko j't/rh. gozs{ gfjbh fXo dh rzGho ;dkukoe froktN dh ;{os ftu d{ih B{z

gfjbh fXo dhnK ;/tktK s[ozs ısw eoB dk nfXeko j't/rk. 25H fe d{ih fXo, gfjbh fXo B{z T[BQK ekoBK dh, fiBQK d/ nkXko s/ T[j

T[; fto[ZX ekotkJh eoB dh sith˜ j?, fbysh o{g ftu ;{uBk fdZs/

fpBK ns/ T[; B{z nkgDk e/; fbysh o{g ftu fpnkB eoB dk tkiph

nt;o fdZs/ fpBK ns/ T[; dh w[bk˜ws B{z ;o;oh s"o s/ iK j'ot/∫ ;wkgs Bjh∫ eo/rh ns/ fe;/ n≥sw ¯?;b/ s/ gj[zuD s'∫ gfjbK gfjbh fXo d/ fpnkB s/ ftuko eo/rh, ns/ i/ gfjbh fXo ukj[zdh j't/, sK T[;

dh ˜ksh o{g ftu ;[DtkJh eo/rh.

159

26H fe gfjbh fXo, i/ T[j ukj[zdh j't/ sK d{ih fXo B{z fszB wjhfBnK dk B'fN; d/ e/ iK T[jd/ pdb/ fszB wjhfBnK dh sBıkj d/ pokpo oew ndk eoe/ nkgDh w[bk˜ws ısw eo ;e/rh.

d{ih fXo, i/ T[j fJ; soQK ¯?;bk eo/, fe;/ ık; e/; ftu gfjbh

fXo gk;'∫ nfijh oew dh t;{bh SZv ;e/rh. 27H i/ gfjbh fXo nko˜h fB:[esh s/ j't/ iK goy s/ j't/ sK T[es B'fN;

d'jK fXoK bJh e/tb fJe wjhB/ dk j't/rk. 28H fe;/ eowukoh dh ;/tk ftu'∫ poık;srh, jNkfJnk ikDk iK SKNh

ehs/ ikDk iK o?∫e j/mK ehsk ikDk “d g≥ikp n?f¯bhJ/fNv ekbfi˜

(f;feT[oNh nk¯ ;oft; nkc Nhuo˜) n?eN, 1974 d[nkok Ùk;s j't/rk.

29H fJ; eoko dh ;wkgsh s/, Gkt/A T[j fe;/ ekoB th j't/, gfjbh fXo d{ih fXo B{z T[es ekbi, d{ih fXo iK :{Bhtof;Nh dh wbehns

dhnK nfijhnK ;kohnK g[;seK, ngo/N;, foekov ns/ j'o t;sK

tkg; eo d/t/rh i' T[; d/ ep /̃ iK ukoi ftu j'D. 160

n≥fsek-..

ekbiK ftu nfXnkgB ¯?ebNh dh Gosh bJh Bk¯˜ ehsh ikD tkbh Bhsh ns/ gqDkbh

1 fJzNoftT{ bJh ;Zd/ ikD tkb/ T[whdtkoK dh frDshL nZiebQ ekbiK ftu b?euokoK dhnK nk;kwhnK tk;s/ fJzNoftT{ bJh ;Zd/ ikD tkb/ T[whdtkoK d/ ;pzX ftu e'Jh ;gÙN ns/ gkodoÙh

gqDkbh j'∫d ftu Bjh∫ j?. nkw d;s{o fJj j? fe E'VQhnK fisBhnK

nk;kwhnK bJh tZvh frDsh ftu T[whdtkoK B{z fJzNoftT{ bJh p[bk

fbnk iKdk j? fi; Bkb ek¯h ;kohnK ;wZf;nktK ns/ r[zMbK g?dk

j[zdhnK jB. i/ fJzNoftT{ bJh ;Zd/ ikD tkb/ T[whdtkoK dh frDsh

;hws eo fdZsh ikt/ sK fJBQK ;wZf;nktK ns/ r[zMbK s'∫ pfunk ik

;edk j?. fJ; bJh fJj c?;bk ehsk frnk j? fe T[whdtkoK B{z fJzNoftT{ bJh p[bkT[D bJh j/m-fbyhnK BkowK ngDkJhnK ikDL-

(T) fJe ıkbh nk;kwh bJh - gksosk d/ skp/ tZX s'∫ tX S/ T[whdtko.

(n) d' ıkbh nk;kwhnK bJh - gksosk d/ skp/ tZX s'∫ tZX 10 T[whdtko.

(J) fszB ıkbh nk;kwhnK bJh - gksosk d/ skp/ tZX s'∫ tZX 12 T[whdtko.

(;) uko ıkbh nk;kwhnK bJh - gksosk d/ skp/ tZX s'∫ tZX 14 T[whdtko.

(j) g≥i ıkbh nk;kwhnK bJh - gksosk d/ skp/ tZX s'∫ tZX 16 T[whdtko . fJ; s'∫ nZr/ jo/e nfsfoes ıkbh nk;kwh bJh 3 T[whdtko

;Zd/ ik ;eDr/. fJ; dk wsbp fJj j? fe i/ d; ıkbh nk;kwhnK j'D

sK fJzNoftT{ bJh tZX s'∫ tZX 31 T[whdtko fJzNoftT{ bJh ;Zd/

ikDr/ (16 gfjbhnK g≥i ıkbh nk;kwhnK bJh ns/ 15 T[; s'∫ nrbhnK 5 ıkbh nk;kwhnK bJh ns/ fJ;/ soQK nZr/).

161

2 T[uZsw doi/ tkb/ T[whdtkoK dh S'Nh ;{uh fsnko eoB bJh doık;sK

dh SkD-phD L fJzNoftT{ bJh T[whdtkoK dh u'D e[M j'o :'rsktK d/ Bkb

Bkb e/tb T[BQK d/ ezw ns/ nkg' nkgD/ ftÙ/ (ftfÙnK) ftu gqkgsh d/

nkXko s/ ehsh ikt/rh. j/mK fby/ wkgdzvK d/ ;kjwD/ do;kJ/ e[b tZX

s'∫ tZX BzpoK ftu'∫ jo/e y/so ftu Bzpo d/ e/ doık;sK dh SkD-phD j/m fby/ nkXkoK s/ ehsh ikt/rhL- (T) p[fBnkdh :'rsktK (n) T[u/ohnK :'rsktK (J) gkm-eqw nfsfoes ;orowhnK (;) e"wh$e"wKsoh jtkbk ioBbK iK

feskpK ftu gqekÙBktK (j) siopk

30 Bzpo 15 Bzpo 15 Bzpo 15 Bzpo

5 Bzpo

SkD-phD T[gozs doık;sekoK B{z nkg;h w?foN d/ nkXko s/, T[whdtkoK B{z T[go g?ok 1 ftu dZ;/ nB[;ko fJzNoftT{ bJh ;Zfdnk ikt/rk.

pkeh d/ 20 Bzpo j/mK g?ok 4 ns/ 5 ftu d;hnK nrtkJh bhjK

d/ nB[;ko (T) fJzNoftT{ bJh - 10 Bzpo (n) ;kozÙ fbyD bJh - 10

Bzpo j'Dr/. 3H fj;kp bkT[D dk Yzr ns/ Bzpo d/Dk

(T) p[fBnkdh :'rsktK bJh wkBteh ftfÙnK, ;wkfie ftfrnkBK, ftfrnkBK, tDi, f;Zfynk, ;ohoe f;Zfynk, pd/Ùh GkÙktK ns/ ekB{zB bJh :{HihH;hH d[nkok fBÙfus ehs/ nB[;ko L

(i) wk;No˜ fvroh d/ gZXo s/, ;pzXs ftÙ/ ftu fe;/ Gkosh

:{Bhtof;Nh iK fe;/ pd/Ùh :{Bhtof;Nh s'∫ T[; d/ s[Zb fvroh ftu xZN s'∫ xZN 55 gqshÙs BzpoK Bkb uzrk nekdfwe foekov iK ;Zs B[eksh g?wkB/ ftu d/ nyohA

doi/ U,J/,ph,;h,vh,Jh ns/ n?¯ ftu'∫ T[; d/ s[Zb “ph” doik.

(ii ) T[go'es :'rsktK g{ohnK eoB s'∫ fJbktk T[whdtkoK B/

b?euokoK dh gksosk bJh B?N (NET) :{ ih ;h, ;h n?;

nkJh nko iK :{ ih ;h d[nkok wkBsk gqkgs fJ;/ soQK dk

N?;N gk; ehsk j'Dk ukjhdk j?. 162

(iii ) T[whdtko B{z e[nkbh¯kfJzr fvroh ftu ekoeodrh nB[;ko 30 BzpoK ftu'∫ nB[gks nB[;ko Bzpo fds/ ikDr/. fw;kb bJh, i/ T[whdtko B/ n?wHJ/H$n?wHn?;H;hH ftu 56 gqshÙs Bzpo jk;b ehs/ jB ns/ B?N ( NET) gk; ehsk j'fJnk j?, sK T[; B{z p[fBnkdh :'rsktK bJh 30 BzpoK ftu'∫ e/tb 56# Bzpo fwbDr/. ns/ i/ T[whdtko

B/ p[fBnkdh :'rsktK ftu 70# Bzpo jk;b ehs/ jB sK T[; B{z 30 BzpoK ftu'∫ 70# fwbDr/.

B'NL (1) fiE/ th b'VhAdh :'rsk n?wHn?vH iK n?wH ghFn?uH n?i{$n?b n?b ph$ n?b n?b n?w nkfd j't/ T[E/ fJBQK fvrohnK noEks n?wHn?v$ n?wHghFn?uHn?i{ $ n?bHn?bHph$n?b n?b n?w ftu bJ/ Bzpo fj;kp ftu bJ/ ikDr/ B fe w[Ybh fvroh ftu bJ/. fw;kb bJh i/ ekB{zB ftu b?euoko dh nk;kwh bJh phHJ/H, n?b n?b n?w ns/ B?N gk; :'rsk b'Vh∫dh j't/ sK n?b n?b n?w d/ BzpoK s/ ftuko ehsk ikt/rk B fe phHJ/$phHn?;H;h iK n?wHJ/H$ n?w n?; ;h nkfd d/.

(2) fJzihBhnfozr ftfÙnK ftu b?euokoK dh ;{os ftu, b'Vh∫dh :'rsk iK sK phHJhH$phHN?eH ¯;N ebk; iK n?wHJhH$n?wHN?eH ¯;N ebk; j?. nfijhnK ;{osK ftZu p[fBnkdh :'rsk bJh iK sK phHJhH$phHN?e ¯;N ebk; iK n?wHJhH$n?w N?eH ¯;N ebk; d/ BzpoK s/ ftuko ehsh ikDh j?.

(3) fiE/ e'Jh T[whdtko phHJhH$phHN?eH ¯;N ebk; j? ns/ fJ; soQK p[fBnkdh :'rsk g{oh eodk j? ns/ T[; B/ n?wHJhH$n?wHN?eH

th gk; ehsh j'Jh j? T[; T[whdtko B{z T[u/oh :'rsk bJh 7 Bzpo fdZs/ ikDr/) fit/∫ fe n?wHf¯b dh ;{os ftu ehsk iKdk j?,

(4) fiE/ e'Jh T[whdtko n?wHJ/H$n?wHn?;H;hH, n?bHn?bHn?wH, n?wH n?vH nkfd j? b/feB T[; B/ B?N gk; Bjh ehsh ns/ iK sK ghHn?uHvhH dh fvroh oydk j? iK d;zpo, 2002 se ghHn?uHvhH bJh Ehf;˜ g/Ù eo u[Zek j?, ns/ fJ; bJh B?N s'∫ S'N dk dkntk

eodk j? T[; dhnK p[fBnkdh :'rsktK n?wHJ/H$n?wHn?;F;hH nkfd Bkb ghHn?uHvhH frDhnK ikDrhnK ns/ fit/∫ T[go df;nk frnk j? n?wHJ/H$n?wHn?;H;hH bJh Bzpo fdZs/ ikDr/. b/feB nfij/ T[whdtko B{z ghHn?uHvhH dh fvroh jk;b ehs/ j'D bJh nfsfoes Bzpo Bjh∫ fwbDr/.

(n) T[u/ohnK :'rsktK 15 Bzpo e'Jh T[whdtko fi; B/ p[fBnkdh :'rsktK s'∫ fJbktk j/m fbyhnK gqkgshnK ftu'∫ e'Jh gqkgsh ehsh j't/ T[; B{z j/m-fby/ nB[;ko tXhe Bzpo fdZs/ ikDr/L- (i) r'bv w?vb ;fjs ¯;N ebk; ¯;N 5 Bzpo (ii ) p[fBnkdh :'rsk ns/ n?wFf¯b 7 Bzpo (iii ) p[fBnkdh :'rsk ns/ ghFn?uHvhH

163

10 Bzpo

(iv) ¯;N ebk; ¯;N ns/ r'bv w?vb

;fjs n?wH f¯b

12 Bzpo

(v) vpb r'bv w?vb, p[fBnkdh :'rsk ns/ 13 Bzpo n?wH f¯b, d'jK ftu

(vi) ¯;N ebk; ¯;N r'bv w?vb Bkb iK sK p[fBnkdh :'rsk ftu iK ghFn?uHvhH

Bkb n?w fcb ftu.

(J) gkm-eqw nfsfoes ;orowhnK bJh L

15 Bzpo

fe;/ e"wKsoh iK e"wh iK ˜'Bb fJeZm(K) ftu fe;/ wd ftu fit/∫ fe y/vK$nEb?fNe;$r/wK$E/No$;zrhs$fBqs, d't/∫ b'e ns/

ebk;heb$fuZsoekoh$v?eb/w/ÙB$;kfjs$n?BH;hH;h$ ;ekT[fNzr$n?BHn?;Hn?; iK fe;/ j'o ;orowh ftu Gkr bJ/

j'D bJh j/m-fby/ nB[;ko Bzpo fds/ ikDr/L-

e"wKsoh fJeZm

I. fe;/ e"wKsoh fJeZm ftu r'bv w?vb fiZs/ j'D bJh

15 Bzpo II. fe;/ e"wKsoh fJeZm ftu f;bto w?vb fiZs/ j'D bJh

13 Bzpo III. fe;/ e"wKsoh fJeZm ftu eK;h dk w?vb fiZs/ j'D bJh

11 Bzpo

IV. fe;/ e"wKsoh fJeZm ftu e/tb Gkr bJ/ j'D bJh 10 Bzpo

e"wh fJeZm

V. fe;/ e"wh fJeZm ftu r'bv w?vb fiZs/ j'D bJh 13 Bzpo

VI. fe;/ e"wh fJeZm ftu f;bto w?vb fiZs/ j'D bJh 11 Bzpo

VII. fe;/ e"wh fJeZm ftZu eK;h dk w?vb fiZs/ j'D bJh 9 Bzpo

VIII. fe;/ e"wh fJeZm ftu e/tb Gkr bJ/ j'D bJh

164

7 Bzpo

n≥so-˜'Bb iK n≥so-oki iK n≥so-:{Bhtof;Nh gZXo fiZE/ xZN s'∫

xZN 3 i'BK$okiK$:{Bhtof;NhnK B/ Gkr fbnk j? IX. r'bv w?vb fiZs/ j'D$gfjbh g'̃ hÙB jk;b ehs/ j'D bJh

12 Bzpo X. f;bto w?vb fis/ j'D$d{ih g'˜hÙB jk;b ehs/ j'D bJh

10 Bzpo XI. eK;h dk w?vb fiZs/ j'D$shih g'˜hÙB jk;b ehs/ j'D bJh

8 Bzpo XII. Gkr bJ/ j'D bJh

n?BH;hH;h$n?BHn?;Hn?; iK T[j' fijhnK ;orowhnK

5 Bzpo

XIII. rDszso fdt; d;sk e?∫g ftu jk˜o oj/ j'D bJh 15 Bzpo XIV. n?B ;h ;h d/ xN s'∫ xN uko e?∫gK ftu jk˜o oj/ 15 Bzpo

j'D ns/ “;h” ;oNhf¯e/N gk; ehs/ j'D bJh XV. n?B ;h ;h d/ xN s'∫ xN fszB e?∫gK ftu jk˜o oj/ 12 Bzpo

j'D ns/ “;h” ;oNhfce/N gk; ehs/ j'D bJh XVI. n?B ;h ;h d/ xN s'∫ xN fszB e?∫gK ftu jk˜o oj/ 12 Bzpo

j'D ns/ “ph” ;oNhfce/N gk; ehs/ j'D bJh XVII. n?B ;h ;h d/ xN s'∫ xN d' e?∫gK ftu jk˜o oj/

j'D ns/ “ph” ;oNhfce/N gk; ehs/ j'D bJh XVIII n?B ;h ;h d// xN s'∫ xN fJZe e?∫g ftu jk˜o oj/

j'D bJh XIX. n?B n?; n?; iK T[;/ soQK dhnK ;orowhnK ns/

xN s'∫ xN d' e?∫gK ftu jk˜o oj/ j'D bJh

(;) gqekÙs ouBktK bJh

10 Bzpo

8 Bzpo

3 Bzpo

(i) e"wKsoh jtkbk ioBb$ioBbK ftu xN s'∫ xN 2 gou/$ iK e"wh jtkbk ioBb$ioBbK ftu xN s'∫ xN uko gou/$ iK e"wKsoh ns/ e"wh jtkbk ioBbK ftu obk fwbk e/ e[b fszB gou/ fiBQK ftu'∫ xN s'∫ xN fJe e"wKsoh ioBb ftu gqekÙs j'fJnk j't/. 15 Bzpo

(ii ) e"wKsoh ioBb ftu xN s'∫ xN fJe gouk iK fszB gou/ e"wh jtkbk ioBbK ftu iK e"wKsoh ns/ e"wh ioBbK ftu obk fwbk e/ e[Zb fszB gou/ fiBQK ftu'∫ xN s'∫ xN fJe e"wKsoh ioBb ftu gqekÙs j'fJnk j't/. 10 Bzpo

(iii ) e"wKsoh ioBb ftu fJe gouk iK e"wh ioBb ftu d' gofunK bJh

165

7 Bzpo

(iv) e"wh jtkbk ioBb ftu fJe gouk iK

(v) ftÙ/ T[s/ xZN s'∫ xZN d' g[;seK d/ gqekÙB bJh

5 Bzpo

15 Bzpo (vi) ftÙ/ T[s/ xZN s'∫ xZN fJe g[;se d/ gqekÙB bJh

10 Bzpo (vii ) gqf;ZX ioBb iK nıpko ftu ftÙ/ T[s/ xZN s'∫ xZN uko

b/yK d/ gqekÙB bJh

iK 7 Bzpo

(viii ) fe;/ ftÙ/ T[s/ xZN s'∫ xZN fszB g[;seK d/ gqekÙB bJh 15 Bzpo

(ix) fe;/ ftÙ/ T[s/ xZN s'∫ xZN d' g[;seK d/ gqekÙB bJh 10 Bzpo

(x) fe;/ ftÙ/ T[s/ xZN s'∫ xZN fJe g[;se d/ gqekÙB bJh 7 Bzpo

iK (xi) i/ wkBsk-gqkgs gqf;ZXh tkb/ nıpko (nıpkoK)$ioBb

(ioBbK) ftu ftÙ/ T[s/ iK fe;/ ftÙ/ T[s/ d; iK tZX

b/y gqekÙs j'J/ j'D. 15 Bzpo (xii ) i/ wkBsk-gqkgs gqf;ZXh tkb/ nıpko (nıpkoK)$ ioBb

(ioBbK) ftu ftÙ/ T[s/ iK fe;/ ftÙ/ T[s/ 6 iK tZX b/y

gqekÙs j'J/ j'D 10 Bzpo (xiii ) i/ wkBsk-gqkgs gqf;ZXh tkb/ nıpko (nıpkoK)$ioBb

(ioBbK) ftu ftÙ/ T[s/ iK fe;/ ftÙ/ T[s/ 3 iK tZX b/y

gqekÙs j'J/ j'D 5 Bzpo (xiv) i/ wkBsk-gqkgs gqf;ZXh tkb/ nıpko (nıpkoK)$ioBb

(ioBbK) ftu ftÙ/ T[s/ iK fe;/ ftÙ/ T[s/ fJe iK tZX

b/y gqekÙs j'J/ j'D. 3 Bzpo B'N L (1) e?∫g dh nbgsw w[fDnkd xZN s'∫ xZN 7 fdB j'Dh ukjhdh j?.

(2) i/ T[whdtko B/ T[; jh y/so iK w[ekpb/ ftu tyo/ y/soK iK w[ekpfbnK ftu fJe s'∫ tZX wZdK ftu Gkr fbnk j't/ ns/ fiE/ d' iK d' s'∫ tX wZdK ftu fJeZfmnK Gkr b?D bJh T[whdtko

15 s'∫ tZX BzpoK dk jZedko pDdk j't/ sK T[whdtko nfXesw

15 Bzpo jk;b eo/rk. 166

fw;kb bJh, fe;/ e"wKsoh fJeZm ftu, fJe T[whdtko B/ eK;h dk w?vb (11 Bzpo) fiZfsnk j't/ ns/ d' j'o wZdK ftu Gkr fbnk j't/ (fiBQK ftu'∫ jo/e T[; B{z d; BzpoK dk jZedko pDkT[∫dk j?) sK T[j T[whdtko nfXesw 15 BzpoK dk jZedko j't/rk feT[∫fe e[b fwbk e/ T[; d/ Bzpo 11O10O10 pDd/ jB i' 15 s'∫ tZX jB. fJ;/ soQK fe;/ nfij/ T[whdtko dh ;{os ftu

fi; B/ n?B ;h ;h, n?B n?; n?; iK T[j' fijh j'o ;orowh ftu

Gkr fbnk j? ns/ fJ; soQK e[b fwbk e/ 15 s'∫ tZX Bzpo pDkJ/ jB, T[j nfXesw 15 BzpoK dk jZedko j't/rk.

(j) siop/ bJh T[whdtko B{z nfXnkgB iK y'i y/so ftu w[ezwb ehs/ fJe ;kb bJh fJe Bzpo fwb/rk. S/ wjhfBnK s'∫ xZN dh w[Zds B˜o n≥dk˜ eo fdZsh ikt/rh ns/ S/ wjhfBnK s'∫ tZX dh w[Zds B{z g{ok ;kb frfDnk ikt/rk. g≥i ;kbK iK T[; s'∫ tZX d/ siop/ bJh, T[whdtko B{z nfXesw e/tb g≥i Bzpo fwbDr/. n≥Ùekbh b?euokoK dh ;{os ftu siopk g?wkB/ dk nZXk frfDnk ikt/rk fw;kb bJh n≥Ùekbh b?euoko d/ s"o s/ uko nekdfwe ;kbK B{z e/tb d' ;kbK d/ siop/ d/ pokpo frfDnk ikt/rk. ık; eoe/ :{Bhtof;NhnK ftu b?euoko (b?euokoK) dh Gosh bJh j/mFfby/ siop/ frD/ ikDr/L-

(i) fe;/ e"wKsoh ?̄b'fÙg T[s/ vkeN'o/N gÙuks siopk, fi; dh w[fDnkd xZN s'∫ xZN S/ wjhB/ j't/.

nfXesw 5 BzpoK d/ skp/ jo/e ¯?b'fÙg bJh 2 Bzpo.

(ii ) y'i gqki?eN L (nkJh ;h ;h n?; nfXesw 5 BzpoK d/ skp/ n?; nko, vh n?; Nh, vh ph Nh, jo/e tv/ gqki?eN bJh gh 1 ;h n?; nkJh nko,nkJh ;h J/ iK ;h 1 d/ o{g ftu 2 Bzpo nko nkfd d[nkok fdZs/ rJ/ e/tb tZv/ gqki?eNK bJh)

iK (iii ) ;zpZX ekbi$:{Bhtof;Nh$ g{oBekbh bJh jo/e 365

e"wh$e"wKsoh wkBsk-gqkgs y'i fdBK bJh ns/ n≥Ùekbh gq:'r;kbk ftu ehsk y'i ezw bJh jo/e 500 fdBK bJh

2 Bzpo, nfXesw 5 Bzpo iK

(iv) g?dk ehs/ jo/e ghH n?uH vhH nfXesw 5 BzpoK d/ skp/, bJh

167

jo/e bJh 2 Bzpo.

B'NL n?wHfcb iK ghFn?uH vhH fvroh jk;b eoB bJh ehsk y'i ezw, “y'i ezw gqki?eN” iK “y'i ezw” d/ f;ob/y nXhB Bzpo fdZs/ ikD bJh

Bjh∫ ftukfonk ikt/rk.

4H fJzNoftT{

nfXesw 10 Bzpo jo/e T[whdtko B{z ÙestkB nEkfoNh d[nkok rms u'D ew/Nh nZr/ fJzNoftT{ bJh g/Ù j'Dk gt/rk. fJj ˜o{oh j't/rk fe jo/e T[whdtko

B{z fJzNoftT{ p'ov d[nkok ;[MkJ/ fe;/ ftÙ/ iK T[; d/ ftÙ/ d/ fe;/ y/so

T[s/ iK T[; dh nkgDh g;zd d/ ftÙ/ T[s/ xZN s'∫ xZN fszB s'∫ g≥i fw≥N

se dk GkÙD d/D bJh fejk ikt/. fJj fJ; rZb dk fBoBk eoB bJh

j? fe eh T[whdtko nkgDh rZb w[Bk;p Yzr ns/ Go';/ Bkb d{i/ B{z ;z;{fus eo ;edk j? iK Bjh∫.

fJzNoftT{ ftu Bzpo iK sK w?∫poK d[nkok ftneshrs s"o s/

fdZs/ ik ;eDr/ ns/ sd e[b i'V dh n";s eYh ik ;e/rh iK ew/Nh

T[whdtko dh ekor[˜koh dk ;w{je s"o s/ ikfJ˜k b? ;e/rh ns/ Bzpo

d/ ;e/rh, fit/∫ T[j mhe ;wM/. 5H ;kozÙ b/yD nfXesw Bzpo 10

fJzNoftT{ j' u[eD s'∫ pkd, T[whdtko B{z fejk ikt/ fe T[j Bkb d/ ewo/ ftu ub/ ikD ns/ tZX s'∫ tZX d; fw≥NK ftu fJzNoftT{ ftu j'J/

nkgD/ siop/ pko/ fbyD. d; fw≥NK d/ ;w/∫ d/ nzs s/ T[whdtko s'∫ ;kozÙ gZso b? fbnk ikt/ ns/ fpBK fe;/ d/oh d/ u'D ew/Nh d/ u/now?B B{z G/i fdZsk ikt/. u/now?B iK ew/Nh dk e'Jh j'o w?∫po T[j

;kozÙ ew/Nh d/ ;ko/ w?∫poK B{z gVQ e/ ;[Dkt/rk ns/ sd ;op;zwsh Bkb

Bzpo d/t/rk iK ew/Nh u/now?B B{z fJj fJıfsnko d/ ;e/rh fe T[j ;kozÙ - gZso gVQ e/ Bzpo d/ d/t/.

6H (T) T[go dZ;/ ˜kps/ T[s/ ubD Bkb doık;sK dh SkDFphD d/ ;w/∫, Bkb BZEh ehs/ d;skt/̃ K d/ nkXko s/, 80 BzpoK ftu'∫ Bzpo fdZs/ ik ;ed/ jB. T[; nB[;ko T[gbpX ıkbh nk;kwhnK

d/ w[skpe w?foN ;{uh pDk bJh ikt/ ns/ ;G s'∫ T[Zu/ doi/ d/

T[whdtkoK B{z fJzNoftT{ bJh ;Zfdnk ikt/. fJzNoftT{ bJh ;Zd/

ik oj/ gkso T[whdtkoK dh ;{uh nkw ;{uBk bJh gqdoÙs ehsh

ikt/ sK i' jo/e T[whdtko nkgD/ doi/ pko/ ikD ;e/.

168

(n) okyth∫ Ùq/DhnK dhnK ıkbh nk;kwhnK d/ T[whdtkoK bJh fJj jh ˜kpsk ngDkfJnk ikt/ ns/ jo/e Ùq/Dh bJh tyoh$tZyohnK

gksosk ;{uh$;{uhnK fsnko ehsh ikDhnK jB. (J) fiE/ feXo/ ;zGt j' ;e/, T[whdtkoK dh fJzNoftT{ dk thfvU

foekov eoB dk ˜kpsk ngDkfJnk ikt/. 7H ;oekoh ekbiK ns/ ;oekoh ;jkfJsk gqkgs ekbiK ftu b?euokoK

dh Gosh eoB bfrnK T[go dZ;h Bhsh dh g{oh soQK ns/ fJzB fpzB

gkbDk ehsh ikt/. i/ T[j ekbi fiBQK B{z ;jkfJsk Bjh∫ fwbdh th

fJj Bhsh nkgDk b?D sK fJ; dh Ùbkxk ehsh ikt/rh. 8H b?euokoK dh Gosh bJh g≥ikp gpfbe ;oft; efwÙB ns/

:{Bhtof;NhnK B{z th T[go'es Bhsh ngDkT[D dh ;bkj fdZsh iKdh

j?.

B'N L n≥sek .. ftZu fB:[esh gkfb;h f;oc :{Bhtof;Nh Bkb ;zpZX ekbiK

bJh gotkB. (f;zvhe/N fwsh 21H6H2003, g?ok 15H10)

169

nfXnkJ/- XX g≥ikph :{Bhtof;Nh Bkb ;zpZX ?̂o-;oekoh ekbiK ftu

ezw eod/ ?̂o-nfXnkgB eowukohnK dh ;/tk ns/ nkuoD fB:w

1 i/eo gq;zr j'ot/∫ w≥r B eo/ sK fJBQK n"ofvB?;K ftu L (T) “ekbi” dk wsbp j? fJ; :{Bhtof;Nh d/ ftÙ/Ù-nfXeko-gqkgs

ˆ?o-;oekoh ekbil (n) “eowukoh” dk wsbp j? fe;/ ekbi dh ;/tk ftZu ?̂o-

nfXnkgB nwb/ dk e'Jh w?∫pol (J) “fB:[esh nEkfoNh” dk wsbp j? rtofBzr pkvh iK fB:[esh

eoB bJh nıfsnkos ftnesh.

2 fe;/ ekbi ftZu ˆ?o-nfXnkgB nwbk j/m-fbyhnK Ùq/DhnK ftZu

tzfvnk ik ;e/rkL (T) wfB;Nhohnb nwbk (n) gq:'rÙkbk seBhÙB, ;jkfJe bkfJpq/ohnB, bkfJpq/oh ;jkfJe,

bkfJpq/oh eboe, gq:'rÙkbk ;jkfJe, b?euo ;jkfJe, ¯kowkf;;N, fw;soh$fpibh fw;sohl

(J) ugVk;h, d¯soh, p?o/, u"ehdko, o?;N'oo, bkfJpq/oh ;/te, gq:'rÙkbk p?o/, ;/te, p/bdko, j?vZwkbh, iht-izs{ ;zrqfje, wkbh, ;¯kJh eowukoh, fgqz;hgb dk nodbh nkfdl

ns/ (;) ˆ?o-nfXnkgB eowukohnK dh e'Jh j'o Ùq/Dh i' T[go T[fbZys

B j't/. 170

3 fB:[esh dh ftXh

(i) ˆ?o-nfXnkgB nwb/ ftu fB:[esh, f;ZXh Gosh, soZeh iK

pdbh d[nkok ehsh ikt/rh. T[u/oh nk;kwh s/ soZeh d[nkok

fB:[esh s/ ftuko eoB bfrnK ;hBhnosk-sEk-w?foN ns/

eowukoh d/ ezw ns/ nkuoD pko/ fgqz;hgb dh f;¯koÙ tb :Ek:'r fXnkB fdZsk ikt/rk.

(ii ) eb?oheb nwb/ dh fB:[esh, w[nsbh ns/ poık;srh ekbi

dh w?B/fizr ew/Nh d[nkok ehsh ikt/rh. n?go, fszB wjhfBnK

se bJh n;EkJh fB:[esh fgq≥;hgb d[nkok ehsh ik ;e/rh.

(iii ) ugVk;hnK, d¯sohnK, u"ehdkoK, ;/teK ns/ fJ; e/vo d/ j'o

eowukohnK dh fB:[esh, w[nZsbh ns/ poykÙsrh ekbi d/

fg≥q;hgb d[nkok ehsh ikt/rh.

tor ... d/ eowukohnK dhnK ;G fB:[eshnK y[bQ/

ftfrnkgB d[nkok ehshnK ik ;eDrhnK ns/ u[D/ rJ/

eowukohnK dk e/; ;pzXs fgqz;hgb :{Bhtof;Nh B{z wB {̃oh

bJh G/i/rk. 3TH :'rsktK

tZy tZy Ùq/DhnK ftu fB:[esh bJh xZN s'∫ xZN f;Zfyne :'rsktK

j/m-fby/ nB[;ko j'DrhnKL (i) d¯so ;[govzN rq/v-.$b/yk n¯;oL

n?wHJ/H iK T[;d/ s[Zb fvroh ns/ ;hBhno ;jkfJe$b/ykeko iK T[;

d/ s[Zb nk;kwh T[s/ 7 ;kbK dk siopk.

iK phHJ/H iK T[; d/ s[Zb fvroh ns/ ;hBhno ;jkfJe$b/ykeko iK T[;d/

s[Zb nk;kwh T[s/ 10 ;kbK dk siopk.

(ii ) d¯so ;[gov?AN rq/v-..$;jkfJe b/yk n¯;oL

n?wHJ/H iK T[;d/ s[Zb fvroh ns/ ;hBhno ;jkfJe$b/ykeko iK T[;d/

s[Zb nk;kwh T[s/ d' ;kbK dk siopk.

iK phHJ/H iK T[;d/ s[Zb fvroh ns/ ;hBhno ;jkfJe$b/ykeko iK T[; d/

s[Zb nk;kwh T[s/ g≥i ;kbK dk siopk.

171

(ii )(T);hBhno ;jkfJe$b/ykekoL phHJ/H iK T[;d/ s[Zb fvroh ns/ d¯soh ezw dk 5 ;kbK dk siopk.

iK n≥vo rq?i{J/N ns/ d¯soh ezw dk d; ;kbK dk siopk.

b/ykeko dh nk;kwh bJh soihj T[; ftnesh B{z fdZsh ikt/rh i' b/y/ dk siopk oydk j't/.

(iii ) ;N?B'-NkJhfg;N

(iv) eboe-sEk-NkJhfg;N

(v) ;N'o ehgo (vi) ;jkfJe bkfJpq/ohnB

(vii ) bkfJpq/oh ;jkfJe

(viii ) bkfJpq/oh ;/te (ix) o?;N'oo (x) b?euo ;jkfJe

(xi) gq:'rÙkbk ;jkfJe

(xii ) fv;g?B;o (xiii ) gq:'rÙkbk ;/te$p?ok

w?fNqe ¯;N vth˜B ns/ ;ze/s-fbZgh ftu 80 Ùpd gqsh fw≥N ns/ 30 Ùpd

gqsh fw≥N dh o¯sko Bkb NkJhg. w?fNqe ¯;N vth˜B iK iwQK d' ftu iK

T[; d/ pokpo dh gohfynk ftu ;?ezv vth˜B iK rq?i{J/N, 30 Ùpd gqsh fwzN

dh ocsko Bkb NkJhg. w?fNqe phHfbpH ;kfJz; iK d; ;kb d/ siop/ tkbk bkfJpq/oh ;jkfJe w?fNqe ns/ bkfJpq/oh ;kfJz; ftu ;oNhfce/N w?fNqe w?fNqe ftfrnkB d/ ftfÙnK Bkb ¯;N vth˜B w?fNqe iK ftfrnkB ro[Zg ftu iwQK 2 iK T[; d/ pokpo dh gohfynk ftu ;?ezv vth˜B . phHn?;H-;h, iK fszB ;kb d/ siop/ tkbk gq:'rÙkbk ;jkfJe ftfrnkB d/ ftfÙnK Bkb ;?ezv vth˜B w?fNqe iK ftfrnkB d/ ftfÙnK ftZu gq:'rÙkbk p?o/$;/te ti'A

fszB ;kb dk siopk oyD tkbk gq:'rÙkbk p?ok$;/te :'rsk-gqkgs fv;g?B;o$¯kowkf;;N w?fNqe

(xiv) ugVk;h$d¯soh$u"ehdko fwvb gk; (w?fNqe gk; B{z soihj fdZsh ikt/rh).

172

4 t/sB-;e/b nwb/ dhnK tZy tZy Ùq/DhnK bJh nbgsw t/sB-;e/b T[jh j'Dr/ i' oki d/ ;oekoh ekbiK ftu ezw eo oj/ ˆ?o-nfXnkgB eowukohnK B{z ;w/∫ ;w/∫ bkr{ j'D. wfjzrkJh GZsk ns/ j'o GZs/ i' fB:[esh d/ fBpzXBK nXhB fwbD :'r j'D T[j oki ;oeko d[nkok fB:s ehs/ doK s/ fwbDr/L

gozs{ fe;/ nfij/ eowukoh dh ;{os ftZu i' gfjbK jh ;/tk ftu j't/, i/ T[; dk toswkB ;e/b uzr/ok j't/ sK T[; B{z toswkB

t/sB ;e/b ftu sBıkj b?∫d/ ofjD dh fJik˜s j't/rh. 5 gqt/Ù dh T[wo

ekbi ;/tk ftZu e'Jh nfijk ftnesh fB:[es Bjh∫ ehsk ikt/rk fi; dh T[wo fB:[esh dh sohe B{z 18 ;kb s'∫ xZN iK 35 ;kb s'∫ tZX j't//.

6 vkeNoh s"o s/ f¯N j'Dk ns/ g{ot ftjko r?o-;oekoh ekbiK ftZu ezw eoB tkb/ nfXnkgB$ ?̂o nfXnkgB nwb/ dh ;{os ftu vkeNoh s"o s/ f¯N j'D ns/ ukb-ubB s/ g{ot

ftjko dh s;dhe pko/ fB:w g≥ikp ;oeko d/ ekbiK ftu ezw eoB tkb/ nfXnkgB$ ?̂o-nfXnkgB nwb/ B{z bkr{ j[zd/ fB:wK d/ g?NoB s/ bkr{ j'Dr/.

7 goy ;p;N?∫fNt nk;kwh s/ fB:[es ehsk frnk jfoe ftnesh fJe ;kb dh w[Zds bJh goy s/ j't/rk. i/ fJ; w[Zds d/ d"okB T[; dk ezw ns/ nkuoD ;zs'ÙiBe Bjh∫ gkfJnk iKdk sK fB:'ie T[; dh goy dh w[Zds ftu fJe ;kb dk j'o tkXk eo ;e/rk. T[; ;{os ftu fB:'ie bJh ˜o{oh j't/rk fe T[j eowukoh dh fJe ;kb dh goy dh w[Zds r[˜oB s'∫ gfjbK T[; B{z fJ; pko/ fbysh o{g ftu ;{fus eo/. goy dh w[Zds fe;/ th ;{os ftZu fB:[esh dh sohe s'∫ d' ;kb s'∫ nZr/ Bjh∫ tXkJh ikt/rh. goy dh w[Zds r[̃ oB fgS'∫ fJj ;wfMnk ikt/rk fe eowukoh B{z gZek eo fdZsk frnk j?, gozs{ i/ goy dh w[Zds d/ d"okB

eowukoh dk ezw ns/ nkuoD ;zs'ÙiBe Bk gkfJnk ikt/ sK fB:[esh nEkoNhL (i) soZeh$pdbh d[nkok fB:[es ehs/ rJ/ ftnesh dh ;{os ftu

T[; B{z T[; nk;kwh s/ fotoN eo ;e/rh i' T[; B/ nfijh fB:[esh

s'∫ gfjbK XkoB ehsh j'Jh ;hl (ii ) f;ZXh Gosh d[nkok fB:[es ehs/ rJ/ ftnesh dh ;{os ftu

T[; dhnK ;/tktK ;wkgs eo ;e/rh.

173

8H (T) fB:[esh T[s/ t/sB fe;/ nfij/ eowukoh dh, i' fe;/ nk;kwh s/ soZeh d[nkok iK pdbh d[nkok fB:[es ehsk ikt/, w[Ybk t/sB j/m fby/ nB[;ko

fB:s ehsk ikt/rkL (i) id Bth∫ nk;kwh s/ fB:[esh Bkb T[BQK fvT{NhnK ns/

f z̃w/tkohnK i' T[; nk;kwh dhnK jB, i' T[; B/ XkoB ehsh j'Jh j?, s'∫ f˜nkdk nfjw fvT{NhnK ns/ f z̃w/F tkohnK dk ;zGkbDk gbfunk j't/ sK T[j w[Yb/ t/sB ti'A nkgDh g[okDh nk;kwh d/ ;p;N?∫fNt t/sB s'∫ s[ozs T[go dh ;N/i iK Bth∫ nk;kwh d/ ;wK-;e/b dk nbgsw, fJBQK d'jK ftu'∫ i' th T[u/ok j't/, bt/rk.

(ii ) id Bth∫ nk;kwh s/ fB:[esh ftu f˜nkdk nfjw fvT{NhnK ns/ f˜zw/tkohnK dk ;zGkbDk B gbfunk j't/ sK T[j w[ZYb/ t/sB ti'A ;wK-;e/b dh T[; ;N/i s/ t/sB

bt/rk i' T[; dh g[okDh nk;kwh s/ fwb oj/ ;p;N?∫fNt t/sB d/ pokpo j't/, iK i/, nfijh e'Jh ;N/i B j't/, sK T[; s'∫ s[ozs j/mbh ;N/i iwQK fBZih t/sB, i' d'jK ftub/ ¯oe d/ pokpo j't/rkl ns/ d'jK ;{osK ftu T[j fJj t/sB iK sK T[; ;w/A se b?∫dk oj/rk id'∫ T[; B{z g[okDh nk;kwh d/ ;wK-;e/b ftu sBykj-soZeh fwbDh ;h, iK T[; w[Zds se, fJBQK d'jK ftu'∫ fijVh th w[Zds S'Nh j't/, fi; s'∫ pkd Bth∫ nk;kwh d/ ;wK-;e/b ftu sBıkj-soZeh ewk bJh iKdh j?. go i/ Bth∫ nk;kwh d/ ;wK-;e/b dk nbgsw g[okDh nk;kwh dh ;p;N?∫fNt t/sB s'∫ T[u/ok j? sK T[j w[Yb/ t/sB d/ s"o s/ T[j nbgsw

bt/rk. (n) f;ZXh fB:[esh d[nkok Gosh ehs/ rJ/ eowukoh dh w[ZYbh

sBıkj nbgsw s/ iK wB {̃o Ù[dk ;e/b ftu nfijh T[u/oh ;N/i s/ fB:s ehsh ikt/rh i' fB:[esh nEkoNh d[nkok s?n ehsh ikt/.

(J) T[j nEkoNh i/ fe;/ eowukoh d/ t/sB dh T[u/o/ rq/v s'∫ Bht/∫ r/qv ftu dzv ti' o?Ae xZN eoB dk j[ew eodh j? T[j j/mb/ rq/v ftu nk;kwh d/ nfXesw s'∫ B tXdk nfijk t/sB b?D dh

fJik˜s d/ ;e/rh, i' T[j mhe ;wM/. (;) i/ fe;/ eowukoh B{z d[okuko iK nDfBg[≥Bsk ekoB j/mb/ rq/v

iK nk;kwh iK nkgD/ ;wK-;e/b ftu j/mbh ;N/i s/ ntT[BZs

ehsk iKdk j?, sK nfijh ntT[BZsh dk j[ew eoB tkbh nEkoNh

nfijh w[Zds fB;fus eo ;e/rh fi; bJh T[j j[ew gqGkth j't/rk.

174

9 ;/tktK dh ;wkgsh (i) fe;/ n?vjke eowukoh dhnK ;/tktK fB:[esh nEkoNh d[nkok

e'Jh ekoB dZ;/ fpBK ns/ e'Jh B'fN; fdZs/ fpBK ;wkgs ehshnK

ik ;eDrhnK. (ii ) fe;/ nfij/ eowukoh dhnK ;/tktK, i' goy s/ j't/, T[; dk ezw

ns/ nkuoB ;zs'ÙiBe B j'D d/ nkXko s/ fe;/ th ;w/∫ ;wkgs

ehshnK ik ;edhnK jB. i/ e'Jh eowukoh, i' goy s/ j't/,

fe;/ ;w/∫ ;/tk s'∫ n;sh¯k d/Dk ukj/ sK T[j ekbi B{z fJe wjhB/

dk fbysh B'fN; d/t/rk. i/ eowukoh nfijk B'fN; B d/t/ sK

ekbi T[; s'∫ B'fN; d/ pdb/ fJe wjhB/ dh sBıkj iK T[sBh w[Zds dh sBıkj fisBh w[Zds fJe wjhB/ d/ B'fN; ftu'∫ xZNdh j't/, t;{b eo/rk, go fJj sd i/ fB:[esh-nEkoNh d[nkok

j'ot/∫ fBd/Ù B fdZsk ikt/. (iii ) fe;/ ;EkJh eowukoh dhnK ;/tktK g≥ikp n¯fbJ/fNv ekbfi˜

(f;feT[foNh n"¯H ;oft; n"¯ Nhuo˜) n?eN, 1974 ftu dZ;/ ˜kps/ dh g?oth eoe/ ;wkgs ehshnK ik ;eDrhnK.

B'NL fJ; n"ofvB?∫; d/ gq:'iB bJh sBıkj dk wsbp j't/rk T[j e[Zb T[gbZGsK i' eowukoh d[nkok nkgDhnK fvT{NhnK dk ukoi SZvD

dh sohe B{z wkjtko bJhnK ik ojhnK j'D. 10H t/sB ;e/bK dh ;[XkJh

fe;/ nfijh nk;kwh d/ Xkoe B{z ;'X/ ;e/b ftu t/sB, fi; nk;kwh dk

t/sB-;e/b ;'X fdZsk ikt/, fJ; Bfws gzikp ;oeko d[nkok ikoh

ehshnK jdkfJsK dh nB[;kosk ftu fdZsk ikt/rk. 11H sBıkj-soZeh

i/eo fB:[esh nEkoNh B/ sBıkj-soZeh o'eh B j't/ sK sBykj- soZeh ;fji-;[Gk bJh ikt/rh. i/ fe;/ eowukoh dk ezw ns/ nkuoD

s;Zbh pıÙ B fojk j't/ sK sBıkj-soZeh o'eh ik ;e/rh. id fe;/

eowukoh dh sBıkj-soZeh o'eD dh sith˜ j't/ sd fJj dzv no'gD

dk j[ew T[d'∫ se gk; Bjh∫ ehsk ikt/rk id se ;zpzXs eowukoh B{z

nfijh gqsh-p/Bsh i' T[j eoBk ukj/, eoB bJh ek¯h nt;o B d/

fdZsk frnk j't/ ns/ nfijh gqsh-p/Bsh s/ ftuko B eo fbnk frnk

j't/.

175

12H ohNkfJow?AN dh T[wo ekbiK d/ ;G g{oBekbh eowukoh, fiBQK B/ e'Jh nT[X-nk;kwh B XkoB ehsh j'Jh j't/, 60 ;kbK dh T[wo j'D s/ ohNkfJo j'Dr/.

13H e'Jh eowukoh ekbi dh ;/tk SZvD s'∫ gfjbK nkgDh nk;kwh dk ukoi fe;/ nfij/ eowukoh B{z d/t/rk i' :Ek:'r nıfsnkos j't/ ns/ nkgD/ BK ikoh ;G feskpK, ngo/N; ns/ ¯oBhuo nkfd ekbi

B{z tkg; eo/rk ns/ nkgD/ ep /̃ ftub/ fojkfJÙh e[nkNo bJh ;G ukofi˜, fwT[∫;gb N?e;, gkDh ns/ fpibh d/ ıou/ nkfd iwQK eotkJ/rk. i/ T[j fJ; soQK Bjh∫ eo/rk, sK fgqz;hgb T[go'es wZdK

pkps T[; d[nkok d/Dh pDdh oew T[; dh nkıoh sBıkj ftu'∫ iK T[; d/ gqkthv?∫N ¯zv ftub/ ekbi d/ nzÙdkB ftu'∫ eN bt/rk.

14H fi; eowukoh B{z ekbi dh fojkfJÙh irQk fwbh j'Jh j't/ T[j b;z;Xkoh

dh j?;hns oy/rk ns/ T[j ekbi dh ;/tk SZvD s/ T[; B{z nbkN j'Jh

irQk, ıkbh eo d/t/rk.

15H ;/tk dk foekov (i) ekbi d/ jfoe eowukoh dk ;/tk-foekov fJ; gq:'iB bJh

w[eZoo ehshnK SghnK j'JhnK ;/tk-gZsohnK ftu fgqz;hgb d/

d¯so d[nkok ofynk ikt/rk. (ii ) fgq≥;hgb d/ d¯so d[nkok eowukohnK dhnK tZyohnK fBZih

¯kJhbK oyhnK ikDrhnK. (iii ) jfoe eowukoh dh r[gs fog'oNK fB;fus ¯kow ftu jo ;kb

ngq?b d/ wjhB/ ftu fbyhnK ikDrhnK ns/ fgq≥;hgb d[nkok oyhnK ikDrhnK. i/ e'Jh gqshe{b fNZgDh j't/ sK ;zpzXs eowukoh B{z ;z;{fus ehsh ikt/rh ns/ T[; eowukoh B{z jZe

j't/rk fe T[j nfijh fNZgDh d/ ;z;{fus ehs/ ikD s'∫ fszB wjhfBnK d/ n≥do fB:[esh-nEkoNh B{z gqsh p/Bsh eo/. fB:[esh-nEkoNh d[nkok fJ; Bfws gk; ehs/ j[ew nzsw j'Dr/.

16H ezw dk ;wK tor III eowukoh j¯s/ d/ S/ ezw-ekih fdBK ftu 42 xzN/ gqsh j¯sk ns/ tor IV eowukoh j¯s/ d/ S/ ezw-ekih fdBK ftu 48

x≥N/ ezw eoBr/. tor IV eowukohnK bJh fJebıs fJe fdB ftu pkoK xzN/ s'∫ tZX fvT{Nh Bjh∫ j't/rh.

176

17H sBıkj dh ndkfJrh ekbi d/ ˆ?o-nfXnkgB nwb/ B{z T[BQK dh sBıkj pkekfJdrh Bkb ns/ jo jkbs fi; wjhB/ dh sBıkj d/Dh j't/ T[; s'∫ nrb/ wjhB/ dh 10 sohe s'∫ gfjbK ndk ehsh ikt/rh.

18H w?vheb ;j{bsK eowukohnK B{z w?vheb ;j{bsK nfij/ fB:wK dh nB[;kosk ftZu fdZshnK ikDrhnK i' ekbi d/ nfXnkgeK bJh fJ; Bfws ;w/∫ ;w/∫ pDkJ/ ikD.

19H S[ZNh S[ZNh dk nfXeko ti'A dkntk Bjh∫ ehsk ik ;edk. id ;/tk dk sek˜k fJ; soQK b'V/ sK S[ZNh wBi{o eoB bJh Ùesh-gqkgs nEkoNh fe;/ gqeko dh S[ZNh d/D s'∫ fJBeko eoB iK S[ZNh wB;{y eoB dk ftt/e oZydh j?.

S[ZNh dk b/yk ;z;Ek d/ w[yh d[nkok ofynk ikt/rk. nuDu/sh S[ZNh s'∫ fpBK j'o ;G gqeko dh S[ZNh dk eowukoh dh ;/tk-gZsoh ftu fJzdoki ehsk ikt/rk ns/ T[; dh S[ZNh wB˜{o j[zd/ ;ko S[ZNh dk b/yk w[ezwb ehsk ikt/rk.

20H e'Jh nfijk eowukoh i' ekbi d/ fB:'iB s'∫ n;sh¯k d/ fdzdk j? iK fv;ukoi eo fdZsk iKdk j?, i/ e[ZM te¯/ fgS'∫ w[V-fB:'is eo fbnk ikt/ sK nkgDh g{opbh ;/tk, w[V-fB:[es eoB tkbh nEkoNh

dh fJik˜s s'∫ fpBK, S[ZNh tZb Bjh∫ frD ;edk. 21H i/ e'Jh nfijk eowukoh fi; B{z poık;s eo fdZsk iKdk j?, iK jNk

fdZsk iKdk j? iK w[nZsb eo fdZsk iKdk j?, pjkb j' ikt/ sK T[; B{z

pjkb eoB dk j[ew d/D bJh ÙestkB nEkoNh ;gZÙN j[ew eo/rh fe eh poık;srh, jNkJ/ ikD iK w[nZsbh nXhB fpskJh w[Zds fijh fe ;{os j't/, S[ZNh d/ gq:'iBK bJh fvT{Nh ti'A frDh ikt/rh.

22H eowukoh rowh, gZsMV ns/ ;odh dhnK nZXhnK te/ÙBK d/ jZedko j'Dr/.

i/ fe;/ eowukoh B{z fgqz;hgb d[nkok te/ÙBK dk pDdk ;g?b wkDB dh fJik˜s Bjh∫ fdZsh iKdh sK T[j tZX s'∫ tZX 30 fdBK bJh ftÙ/Ù-nfXeko S[ZNh dk jZedko j't/rk fi; dk b/yk rowhnK, gZsMV ns/ ;odhnK dhnK e[Zb te/ÙBK bJh 30 fdBK dh jZedkoh d/ nB[gks ftu bkfJnk ikt/rk. fw;kb bJh i/ fszBK te/ÙBK dk e[Zb ;g?b 50 fdB dk j? ns/ fe;/ ık; te/ÙB d/ 10 fdB d/ ;g?b bJh T[; eowukoh B{z te/ÙB Bjh fdZsh ik ;eh sK ftÙ/Ù-nfXeko dh jedkoh 3L5 d/ nB[gks ftu j't/rh. ftÙ/Ù-nfXeko S[ZNh d/ d"okB eowukoh B{z g{ok

t/sB fdZsk ikt/rk. nfijh S[ZNh w?vheb S[ZNh Bkb obkJh ik ;e/rh.

177

23H w?vheb ;oNhf¯e/N s/ S[ZNh noEks nZX-t/sBh S[ZNh iK gfotoss S[ZNh bJh ekbi g≥ikp ;oeko d/ fB:w ngDkt/rk. nfijh S[ZNh ekbi d/ w?vheb n¯;o s'∫ iK nfijh j'o nEkfoNh s'∫, i' ekbi gqpzX w[eZoo eo/, vkeNoh ;oNhf¯e/N g/Ù eoB s/ fdZsh ikt/rh.

24H ˜o{os dh ;{os ftu fgqz;hgb d/ ftt/e s/, t/sB s'∫ fpBK S[ZNh fdZsh ik ;e/rh, go Ùos fJj j? fe fe;/ eowukoh B{z ;/tk dh ;koh w[Zds d/

d"okB d' ;kbK s'∫ tZX nfijh S[ZNh Bjh∫ fdZsh ikt/rhl gozs{ t/sB s'∫

fpBK S[ZNh dh ;{os ftu, eowukoh dh ;kbkBk sBıkj-soZeh T[sBh

w[Zds bJh gSVkJh ikt/rh fizBh w[Zds t/sB s'∫ fpBK S[ZNh s/ pshs

ehsh. 25H wfjbk eowukohnK dh gq;{s S[ZNh dh tZX s'∫ tZX ;hwk 180 fdB

j't/rh ns/ fJ; bJh vkeNoh ;oNhfce/N g/Ù eoB dh b'V Bjh∫ j't/rh. n?go, i/ fJ; ftu 180 fdBK s'∫ pkd tkXk eoBk j't/ sK ;pzXs wfjbk eowukoh B{z T[; fe;w dh S[ZNh fdZsh ik ;e/rh fi;

fe;w dh T[; dh S[ZNh pDdh j't/. gksosk dhnK j'o ÙosK T[j jh ofjDrhnK i' j[D sZe bkr{ jB.

roGgks, jwb fvr ikD ekoB S[ZNh e/tb T[BQK ;{osK ftu

fwb ;e/rh fiE/ fe;/ wfjbk eowukoh d/ d' s'∫ xZN fiT[Ad/ pZu/ jB.

j'o nfijhnK wfjbk eowukoBK fiBQk d/ d' iK tZX fiT[Ad/ pZu/ j'D

T[j fJ; fonkfJs dk bkG b?D dhnK jZedko Bjh∫ j'DrhnK, go, i/

T[BQK B{z b'V j't/ sK vkeNoh ;oNhfce/N g/Ù ehs/ ikD s/ T[BQK B{z T[;

fe;w dh S[ZNh fdZsh ik ;e/rh fi; fe;w dh T[BQK dh pDdh j't/. n?go, ÙZe dh ;{os ftu fg≥q;hgb w?vheb n¯;o iK ;jkfJe f;tb

;oiB iK r˜fNv w?vheb n¯;o dk ;oNhf¯e/N w≥frnk ik ;e/rk. g[oÙ eowukohnK B{z th g≥ikp ;oeko tb'∫ ikoh ehs/ gZso

Bzpo 1$10$98-3 n?cHghH 2$3187 fwsh 9-4-2002 ftu do˜ ÙosK$f;ckfoÙK nXhB 15 fdB dh fgsoh S[ZNh fdZsh ikt/rh.

178

26H (T) ;EkJh eowukoh B{z fJe e?bzvo ;kb d/ d"okB nuBu/sh S[ZNh j/m-fby/ nB[;ko fdZsh ik ;e/rhL (i) 10 ;kbK sZe dh ;/tk ;kb ftZu 10 fdB. (ii ) 10 s'∫ 20 ;kbK d/ dofwnkB ;/tk ;kb ftZu 15 fdB. (iii ) 20 ;kbK s'∫ tZX ;/tk

b/yk bkT[D dk sohek

;kb ftZu 20 fdB.

(T) fi; sohe B{z e'Jh eowukoh nkgDh ;/tk dk d;tK iK thjtK ;kb, fijh fe ;{os j't/, w[ezwb eodk j? T[; sohe s'∫ T[j T[; ;kb nrb/

T[u/o/ ;b?p nB[;ko S[ZNh dk jZedko j't/rk. fJ; soQK i/ e'Jh eowukoh

30 ;szpo 1990 B{z d; ;kb dh ;/tk w[ezwb eodk j? sK T[j ;ko/ 1990 ;kb bJh g≥doK fdB dh nuBu/sh S[ZNh dk jZedko j't/rk.

(n) nuBu/sh S[ZNh wkDB s'∫ gfjbK jw/Ùk doık;s fdZsh ikt/ ns/ S[ZNh wB˜{o eotkJh ikt/. n?go, ekjb dh ;{os ftu S[ZNh wB˜{o eoB

tkbh nEkfoNh d/ ftt/e s/, fJj Ùos soe ehsh ik ;e/rh. (J) fgq≥;hgb d/ gqpzXeh ezNo'b nXhB ezw eoB tkb/ eowukohnK dh

;{os ftZu nuBu/sh S[ZNh d/D bJh ÙestkB nEkfoNh fgq≥;hgb j't/rk.

B'NL 1H nuBu/sh S[ZNh dh w[Zds n≥do g?Ad/ n?stko ns/ ekbi d/ nftekÙ fdB nuBu/sh S[ZNh ti'A Bjh∫ frD/ ikDr/.

2H fJe ;w/∫ 10 fdBK s'∫ tZX nuBu/sh S[ZNh Bjh∫ fdsh ikt/rh.

nuBu/sh S[ZNh nftekÙ d/ fdBK s'∫ fpBK j'o fe;/ S[ZNh Bkb Bjh∫ obkJh ik ;edh. gozs{ nftekÙ d/ fdBK ;w/∫ e[Zb fwbk e/

S[ZNh dh w[Zds d; fdBK s'∫ tXDh Bjh∫ ukjhdh. ;G wfjbk eowukoBK fpbkFfbjk˜ T[BQK d[nkok ehsh

;/tk d/ ;kbK d/ jo/e ;kb 20 fdBK dh S[ZNh dhnK jZedko j'DrhnK

179

27H g≥ikph :{Bhtof;Nh nfXnkge n?;';hJ/ÙB d/ nj[d/dkoK tKr ˆ?o- ;oekoh ;zpZX ekbiK ftu nfXnkge n?;';hJ/ÙB d/ nj[d/dko B{z g≥i

ftÙ/Ù nuBu/sh S[ZNhnK fdZshnK ik ;eDrhnK. fJj ;gÙN j? fe fJ; soQK wkDh rJh nuBu/sh S[ZNh dk nZXk fjZ;k T[BQK d/ nuBu/sh S[ZNh b/y/ ftu'∫ eZfNnk ikt/rk ns/ pkeh dk nZXk, fjZ;k ftÙ/Ù nuBu/sh S[ZNh ti' frfDnk ikt/rk. nfXZesw ftÙ/Ù nuBu/sh S[ZNh fJe ;kb ftu g≥i s'∫ tZX Bjh∫ j't/rh.

28H ekbiK dk ˆ?o-nfXnkgB nwbk fvT{Nh s/ fpskJ/ jo w[ezwb ehs/ ;kb bJh nZm fdBK dh ewkJh S[ZNh dk jZedko j't/rk. nZm fdBK dh

ewkJh S[ZNh dh fonkfJs nfij/ eowukohnK B{Pz fe;/ nfij/ ;kb bJh

Bjh∫ fwb/rh fi; ftu T[; B{z g{oh t?e/ÙB wkDB ftu o[ektN nkJh j't/ feT[∫fe T[; ;{os ftu T[j t?e/ÙB ;Nk¯ B{z fwbD :'r ewkJh S[ZNh d/ jZedko jB. i/ e'Jh eowukoh t?e/ÙB d/ Gkr dk bkG b?∫dk j?

sd T[; B{z t?e/ÙB d/ nDwkB/ Gkr bJh fwbD tkbh nB[gkse ewkJh

S[ZNh ns/ nZm fdB dh nfsfoes ewkJh S[ZNh fwbk e/ T[; nfXZesw

ewkJh S[ZNh s'∫ tZX Bjh∫ j't/rh i' fJBQK fB:wK nXhB T[; B{z fwbD

:/'r j?. 29H :{Bhtof;Nh Bkb ;zpZX ˆ?o-;oekoh ekbiK ftu ezw eod/ bkfJpq/oh

nwb/ B{z BkB-te/ÙBb nwbk w≥fBnk ikt/rk.

gq:'rÙkbk nwb/ B{z fJ; Ùos s/ te/ÙBb nwbk w≥fBnk ikt/rk fe T[j fET{oh ns/ gq?eNheb gqhfynktK d"okB fvT{Nh s/ jk˜o

ofjDr/. ˆ?o-;oekoh ekbiK d/ gq:'rÙkbk nwb/ B{z t'e/ÙBb nwbk

fJ; Ùos s/ w≥fBnk ikt/rk fe fgq≥;hgb B{z gq:'rÙkbk nwb/ B{z S[ZNhnK

d"okB :{Bhtof;Nh$;oeko$ekbi d/ ezwK bJh b'V nB[;ko s?Bks

eoB dk g{ok nfXeko j't/rk.

180

30H gqkthv?∫N czv dh ;j{bs s'∫ fJbktk eowukoh B{z T[; dh ohNkfJow?∫N d/ ;w/∫ rq?u{fJNh fdsh ikt/rh i' T[; dh e[nkbhckfJzr ;oft; d/ w[ezwb

ehs/ jo S/ wjhfBnK bJh T[; d[nkok n≥s ftu bJ/ rJ/ t/sB d/ ¼ d/ s[Zb j't/, go Ùos fJj j? fe rq?u{fJNh dh nfXZesw oew T[; d/ t/sB

d/ 16½ r[DK s'∫ fe;/ th ;{os tZX Bjh∫ j't/rh. gozs{ fJj j'o fe

rq?u{fJNh fe;/ th ;{os ftu fJ; oew s'∫ tZX Bjh∫ j't/rh i' g≥ikp

;oeko d[nkok nkgD/ eowukohnK bJh ;w/∫ ;w/∫ fB:s ehsh ikt/. fe;/ eowukoh dh ;/tk d/ d"okB fwos{ j' ikD dh ;{os ftu xZN s'∫ xZN rq?u{fJNh, w"s d/ ;w/∫ T[; B{z fwb oj/ t/sB dk pkoK r[DK j't/rhl gozs{ fJj fe rq?u{fJNh fe;/ th ;{os ftu T[; oew s' tZX Bjh∫ j't/rh

i' g≥ikp ;oeko d[nkok nkgD/ eowukohnK bJh ;w/∫ ;w/∫ fB:s ehsh ikt/.

gozs{ fJj fe L tor IV d/ eowukohnK dh ;{os ftZu 35 ;kb s'A tZX dh ;/tk bJh e'Jh rq?u{fJNh nofis BjhA ehsh ikt/rh.

31H fe;/ r?o-nfXnkgB eowukoh dh ;/tk d/ d"okB w"s j' ikD dh ;{os ftu T[; d/ fBeNtosh foÙs/dko B{z, i/ nk;kwh T[gbZpX j't/ ns/ T[whdtko b'Vh∫dhnK :'rsktK g{ohnK eodk j't/, sK, ekbi ftu fB:[es ehsk ik ;e/rk.

nkuoD 32H jfoZe eowukoh jo ;w/∫ eosZt gqsh g{oh fdnkBsdkoh ns/ brB

ekfJw oZy/rk. 33H jfoZe eowukoh ekbi d/ fB:wK ns/ T[; dhnK nEkoNhnK d[nkok

;w/∫ ;w/∫ ikoh ehs/ rJ/ ;G j[ewK ns/ fBd/ÙK dk gkpzd j't/rk ns/ T[BQK dh gkbDk eo/rk.

34H jfoZe eowukoh nkgDhnK fvT{NhnK d/ d"okB T[; d/ ;zgoe ftu nkT[D tkb/ ftneshnK Bkb g{oh fBwosk ns/ ;ktXkBh Bkb g/Ù nkt/rk.

35H jfoZe eowukoh ekbi d/ fjZsK B{z pVQktk d/D dh e'fÙÙ eo/rk ns/ ekbi d/ fjZsK d/ fto[ZX e'Jh ezw Bjh∫ eo/rk.

36H e'Jh th eowukoh, ekbi nEkoNhnK dh nr/soh wB {̃oh s'∫ fpBQK, fe;/ nıpkoK o;kb/ dk g{oD o{g ftu iK n≥Ùe o{g ;zgkdB Bjh∫

eo/rk, T[; dk gqpzX Bjh ubkt/rk, B ;zgkdB iK gqpzX ftu fjZ;k gkt/rk.

181

37H e'Jh eowukoh fe;/ o/vhU gq;koD iK T[; d/ BK s/ iK r[wBkw iK fe;/ j'o ftnesh d/ BK s/ gqekÙs d;skt/̃ ftu iK gq?; d/ BK fe;/ ;z;{uBk

ftu iK fe;/ nkw rZb pks ftu e'Jh nfijk fpnkB Bjh∫ d/t/rk iK

okJ/ gorN Bjh∫ eo/rkL (i) i' T[; ekbi d/ fgq≥;hgb$rtofBzr pkvh d/ fe;/ c?;b/ dh iK

ekbi nEkoNhnK d/ fe;/ ubzs iK sk˜k Bhsh iK ekotkJh s/

gqshe{b nkb'uBk dk gqGkt oydh j't/l (ii ) i' ;/tktK ns/ ekbi nEkoNhnK d/ ;zpzXK ftueko T[bMD

g?dk eo ;edh j't/l iK (iii ) fi; ftu nkgD/ ;fj-eowukohnK ns/ wksfjsK$nkbQk

eowukohnK d/ fto[ZX fBZih jwb/ ns/ fJb˜kw sokÙh gbuh j't/.

38H e'Jh th eowukoh fgq≥;hgb iK ekbi nEkoNhnK d[nkok fdZs/ rJ/ fe;/ ftÙ/Ù iK nkw j[ew dh nB[;kosk ftu s'∫ f;tkJ/, iK T[; B{z ;'AghnK rJhnK fvT{NhnK B{z B/e Bhsh Bkb fBGkT[D s'∫ S[ZN, fe;/

nfij/ ftnesh B{z e'Jh d¯soh d;skt/˜ iK ;{uBk f;ZX/ iK nf;ZX/ Yzr Bkb Bjh∫ d/t/rk fi; B{z nfijh d;skt/˜ iK ;{uBk d/D bJh T[j nfXekos Bk j't/.

39H e'Jh eowukoh ekbi nXhB nkgDh ;/tk Bkb ;pzXs wkwfbnK ftu

nkgD/ fjZsK dh g{osh bJh fe;/ th nEkfoNh s/ okiBhse iK j'o

n;o Bjh∫ gtkJ/rk ns/ B jh gtkT[D dk :sB eo/rk. 40H eowukoh nkgD/ ekoftjko fJ; soQK ubkt/rk fe nkdh eo˜dkoh

iK dhtkbhnkgB dh ;fEsh s'∫ pfunk oj/. e'Jh eowukoh fi; d/ fto[X eo˜/ dh t;{bh bJh iK dhtkb/ ;pzXh ekB{zBh ekotkJh dkfJo

ehsh ikt/, T[j ;pzXs ekbi B{z ekB{zBh ekotkJh d/ ;ko/ sZEK s'∫

ssekb ikD{ eokt/rk.

B'N L fJj ;kps eoB dk Gko eowukoh s/ j't/rk fe dhtkbk iK eo˜dkoh jkbks dk f;ZNk ;B fi; dh ;kXkoB f;nkDg dh tos' eoe/ eowukoh

g/ÙphBh Bjh∫ ;h eo ;edk ns/ T[BQK jkbks s/ eowukoh dk e'Jh ezNo'b Bjh∫ ;h ns/ dhtkb/ iK eo˜dkoh dk ekoB eowukoh dh ¯i{b ıouh iK XB T[vkT{D dhnK nkdsK Bjh∫ ;B.

182

41H ekbi dk jo eowukoh ekbi s'∫ pkjo fe;/ nk;kwh bJh doık;s fgq≥;hgb okjh∫ d/t/rk. fJe e?bzvo ;kb ftu pkjo dhnK nk;kwhnK

bJh d' s'∫ tZX doık;sK Bjh∫ G/ihnK ikDrhnK ns/ fJ; dk foekov

fgq≥;hgb d/ d¯so d[nkok ofynk ikt/rk. 42H fe;/ eowukoh s/ uzr/ ns/ ek¯h ekoBK eoe/ j/m-fby/ S'N/ dzv no'g/

ik ;eDr/ L- (i) fBy/Xh. (ii ) ;zfus gqGkt ;fjs iK fpBK sBıkj-soZeh(nK) o'eDk iK soZeh

o'eDk. (iii ) T[; dh nDrfjbh iK j[ew-nd{bh ekoB ekbi B{z j'J/ wkfJe

B[e;kB dh g{oh iK n≥Ùe t;{bh T[; dh sBykj ftu'∫ eoBk.

43H dzv no'gD bJh ˜kpsk (T) fe;/ eowukoh B{z y≥v ( i) s'∫ (ii ) iK fB:w 43 ftu T[fbZys dzvK

ftu'∫ e'Jh dzv d/D dk j[ew Bjh∫ ehsk ikt/rk id sel (i) T[; eowukoh B{z T[; d/ fto[ZX ekotkJh eoB dh sith˜

pko/ ns/ d[okukoD iK edkuko dhnK T{iK pko/ fiBQK d/

nkXko s/ T[j ekotkJh eoB dh sith˜ j?, fbysh o{g ftu ;{uBk B fdZsh ik u[Zeh j't/, ns/ T[; B{z nfijh

sith˜ d/ fto[ZX e'Jh gqsh p/Bsh, fijh T[j eoBk ukj/, eoB dk tkiph nt;o B d/ fdZsk frnk j't/l

(ii ) T[; d/ fto[ZX jfoZe T[; e/; ftZu, fi; ftZu ;˜k nEkoNh

dh fJj okfJ j't/ fe nfijh iKu ˜o{oh j?, iKu B ehsh ik u[Zeh j't/l

(iii ) eowukoh d[nkok y≥v ( i) ns/ (ii ) nXhB g/Ù ehsh rJh gqsh p/Bsh, i/ e'Jh j't/, ns/ iKu dk foekov i/ e'Jh

j't/, i' y≥v ( ii ) nXhB ehsh rJh j't/, ftuko ftZu B b?

bJh rJh j't/l ns/ (iv) nfij/ jfoZe d[okukoD iK edkuko dh T{i s/ T[g-fBoDk

ebwpzd B ehsk ik u[Zek j't/l ns/ (n) nfij/ e/;K ftu ekotkJh d/ foekov ftu j/m-fbyhnK uh˜K

Ùkwb j'DrhnKL (i) eowukoh B{z T[; fJsbkj dh Beb fi; ftZu T[; B{z

dZf;nk frnk j't/ fe T[; d/ fto[ZX ekotkJh eoB dh sith˜ j?l

183

(ii ) d[okukoD iK edkuko dhnK T{∫iK d/ fttoD dh T[; B{z

fdZsh rJh fJe Bebl (iii ) T[; dh gqshp/Bsh, i/ e'Jh j't/l (iv) i/ iKu ehsh rJh j't/, sK iKu d/ d"okB nkJh Ùjkdsl (v) d[okukoD iK edkuko dh jfoZe T{∫i s/ T[g-fBoDkl ns/

(vi) e/; ftu ehs/ rJ/ j[ew, ;w/s ekoBK d/. 44H fe;/ eowukoh B{z sd sZe poık;s Bjh∫ ehsk ikt/rk, B jNkfJnk

ikt/rk, B T[; dk doik xNkfJnk ikt/rk id sZe nfijh iKu, B

eo bJh rJh j't/. fi; ftu T[; B{z nkgD/ fıbkc bkJ/ d'ÙK s'∫ ikD{ B

eotk fdZsk frnk j't/ ns/ T[BQK d'ÙK pko/ tkiph ;[DtkJh dk nt;o

B d/ fdZsk frnk j't/, nfij/ dzvK d/ bkJ/ ikD s/ g≥ikp ;zpZX ekbi (;/tk dh

;[oZfynsk) n?eN 1975 dk Bzpo 25, fit/∫ T[j ;w/∫ ;w/∫ ;'fXnk ikt/, bkr{ j't/rk.

184

185