MergedFile - wcu.edu.azwcu.edu.az/upload/Image/elmi bulleten/2017 Elmi jurnal 1.pdf · Açar sözlər: ixrac, idxal, investisiya, beynəlxalq əlaqələr, milli iqtisadiy-yat, sahibkarlıq,

2 0 1 7

1

ISSN 2227-5118

QƏRB UNİVERSİTETİ

ELMİ XƏBƏRLƏR

İctimai və texniki elmlər seriyası

SAY 1 - 2017

ЗАПАДНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК

Серия общественных и технических наук

№ 1 - 2017

WESTERN UNIVERSITY

SCIENTIFIC BULLETIN

The series of social and technical sciences

№ 1 - 2017

BAKI – 2017

Redaksiya heyəti

Baş redaktor: Hüseynqulu Bağırov – Qərb Universitetinin fəxri prezidenti,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, professor

Redaktor: Gülnarə Seyidova – filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Üzvlər: Andris Leitas – Qərb Universitetinin rektoru

Urxan Ələkbərov – AMEA-nın həqiqi üzvü, biologiya

elmləri doktoru, akademik

Nazim İmanov - iqtisad üzrə elmlər doktoru, professor

İlham Məmmədzadə - fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor

William Fierman - professor (Amerika Birləşmiş Ştatları)

Randall Barker – Qərb Universitetinin fəxri professoru

(Amerika Birləşmiş Ştatları)

Colin Love - Qərb Universitetinin fəxri professoru (Böyük

Britaniya)

Andrey Markov – iqtisad üzrə elmlər doktoru, professor

(Belarusiya Respublikası)

Həsən Səlcuq –professor (Türkiyə Respublikası)

Saylan Bayzakov – iqtisad üzrə elmlər doktoru, professor

(Qazaxıstan Respublikası)

Marina Abramova – iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

(Rusiya Federasiyası)

Fikrət Sadıxov – Qərb Universitetinin professoru

Dünyamalı Vəliyev – iqtisad üzrə elmlər doktoru, professor

Sevil Sadıxova - sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor

Rəna Hacıyeva – pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Afaq Həsənova – riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Hörmətli oxucu!

Qərb Universitetinin “Elmi xəbərlər”

jurnalı 2017-ci ildə oxucularla görüşə

müəyyən yeniliklərlə gəlməkdədir.

Qərb Universitetinin “Elmi xəbərlər” jurnalı Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən

dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyyə edilən dövri elmi

nəşrlərin siyahısına daxil edilmişdir.

Diqqətinizə çatdırmaq istəyirik ki, cari ildən “Elmi xəbərlər”

jurnalına göndərilən məqalələr redaksiyanın peşəkar ekspert heyətinə

resenziyaya göndəriləcək, yalnız elmi-tədqiqat tutumlu əsərlərin dərc

olunması mümkün olacaq.

Qərb Universitetinin “Elmi xəbərlər” jurnalının redaksiya heyətinin

məqsədi yerli və xarici tədqiqatçılar, alimlər tərəfindən aparılan

fundamental və tətbiqi araşdırmaları, pedaqoji, metodoloji və metodiki

məsələləri əhatə edən, elm və təhsilin inkişafına xidmət göstərən elmi

tutumlu yazıları geniş oxucu auditoriyasına çatdırmaqdır.

Həmçinin, “Elmi xəbərlər” jurnalı digər universitet və institutların

dissertant və elmi işçilərinin elmi əsərlərini dərc etməyə açıqdır.

Ümid edirik ki, “Elmi xəbərlər” jurnalı ictimai və humanitar

sahələrdə həyata keçirilən elmi tədqiqatların yayılmasında, məqalələrin

geniş oxucu kütləsinə çatmasında bir növ vasitəçi rolunu oynayacaq. “Elmi

xəbərlər” jurnalının redaksiya heyəti mütəxəssisləri, elm adamlarını, o

cümlədən, gənc tədqiqatçıları əməkdaşlığa və jurnalda elmi məqalələrlə

çıxış etməyə dəvət edir.

Hörmətlə, Qərb Universitetinin rektoru

Prof. dr. Andris Leitas

Уважаемый читатель!

В 2017 году журнал «Научные Новости» Западного Университета, готов встреть

своих читателей инновациями.

Журнал «Научные Новости» был включен в публикационный список, который

был утвержден со стороны Высшей Аттестационной Комиссии при Президенте

Азербайджанской Республики.

Целью редакции журнала «Научные Новости» Западного Университета, является

информирование широкого круга читателей о проведение местными и зарубежными

учеными исследований в области фундаментальных и прикладных, педагогических,

психологических, методических и методологических вопросов, включая развитие науки

и образования.

Мы надеемся, что журнал «Научные Новости», сыграет роль посредника для широкой читательской аудитории путём распространения научных исследований,

проводимых в социальной и гуманитарной областях.

Редакционные эксперты журнала «Научных Новостей», ученые, в том числе и

особенно молодые исследователи приглашаются к сотрудничеству с журналом. Также,

хотим отметить, что наш журнал открыт к сотрудничеству с учёными и научными

исследователями из других университетов.

Мы хотим обратить ваше внимание на то, что в текущем году все статьи журнала

«Научные Новости», будут отправлены на рассмотрение профессиональным экспертам, и

только работы научно-исследовательского потенциала смогут быть опубликованы.

С уважением,

Ректор Др. Андрис Лейтасс

***

Dear reader!

In 2017 the journal "Scientific News" of Western University, is looking forward to

welcoming its readers with great innovations.

The journal "Scientific News" was included in the publication list, which was approved

by the Higher Attestation Commission under the President of the Azerbaijan Republic.

The journal’s main objective is to inform a wide range of readers about research

conducted by local and foreign scientists in the fields of fundamental and applied science -

pedagogy, psychology, methodology and another reserch, included in the development of

science and education. We hope that "Scientific News" journal will play the role of an intermediary for a wide

readership through the dissemination of scientific research in the social and humanitarian fields.

Editorial experts for the journal "Scientific News", scientists, especially young

researchers are invited to cooperate with the journal. We want to note that our journal is open to

cooperation with scientists and researchers from other universities.

We would like to draw your attention to the fact that in the current year all the articles of

the "Scientific News" journal will be sent for consideration to professional experts, and only

works of scientific and research potential will be published.

Yours faithfully,

Rector Dr. Andris Leitass

Qərb Universiteti № 1, 2017 Elmi xəbərlər

5

İQTİSADİYYAT

UOT 332.1

İXRACIN STRUKTURUNUN QEYRİ-NEFT MƏHSULLARI

HESABINA GENİŞLƏNDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ

Arif Şəkərəli oğlu ŞƏKƏRƏLİYEV

Əməkdar elm xadimi

İqtisad elmləri doktoru, professor

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

[email protected]

Məqalədə ixracın strukturunun qeyri-neft məhsulları hesabına genişlən-

dirilməsi istiqamətlərinə baxılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, yaxın perspek-

tivdə milli istehsalın artım səviyyəsinin dayanıqlığı və inkişaf etdirilməsi, qlo-

ballaşma şəraitində bu vəzifələrin optimal müəyyənləşdirilməsi və adekvat milli

iqtisadiyyat mexanizmlərinin formalaşdırılması mühüm strateji hədəflər kimi

çıxış edəcək. Bizə görə, ixracın stimullaşdırılması və ixrac potensialının artı-

rılması bu proseslərdə əlavə fəallığı və səmərəliliyi təmin edə bilər

Açar sözlər: ixrac, idxal, investisiya, beynəlxalq əlaqələr, milli iqtisadiy-

yat, sahibkarlıq, qloballaşma, inteqrasiya, dövlət tənzimlənməsi

Milli iqtisadiyyatın inkişafı olduqca mürəkkəb elementlərdən ibarət vəzi-

fələrin yerinə yetirilməsinə sistemli yanaşılmasını və bu proseslərdə işlək, ef-

fektivli, məhsuldar mexanizmlərin tətbiqini şərtləndirir. Dövlət sadəcə siyasi və

iqtisadi prioritetləri müəyyənləşdirməklə milli iqtisadiyyatın dayanıqlı inkişa-

fını təmin edə bilməz. Bu proseslərdə ardıcıllıq prinsipləri qorunmalı, milli iqti-

sadiyyatın milli maraqlar çərçivəsində dayanıqlı inkişafına konseptual yanaşma

təmin olunmalı, prioritet fəaliyyət istiqamətləri müəyyənləşdirilməli və nəhayət,

onların reallaşdırılmasının səmərəli mexanizmləri hazırlanmalıdır. Müasir dövr-

də, yəni qloballaşmanın hər bir sahədə dərinləşdiyi şəraitdə baş verən tenden-

siyalara adekvat dövlət modelinin formalaşdırılması, dövlət tərəfindən hazır-

lanması və tətbiq edilməsi nəzərdə tutulan tənzimləmə mexanizmlərinin, alət-

lərin kəsərli olması tələb olunur. Bu istiqamətdə dövlətin milli iqtisadiyyatın


6

balanslaşdırılmış inkişafı üzrə prioritet və strateji vəzifələrinin əsas funksiyala-

rına aşağıdakılar daxil edilə bilər [1, s. 416]:

iqtisadiyyatın artım və inkişaf proseslərində bilik amilinin roluna üs-

tünlük verilməsi və gücləndirilməsi;

iqtisadiyyatın struktur dəyişikliklərinin aparılması və diversifikasiya

proseslərinin optimallaşdırılması;

iqtisadi artımın və iqtisadi inkişafın stimullaşdırılması mexanizmləri-

nin işlənib hazırlanması və reallaşdırılması;

cəmiyyətlə mülkiyyətçilər arasında münasibətlərin diferensiallaşdırıl-

ması, müxtəlif iqtisadiyyat sahələrinin milliləşdirilməsi proseslərində

tarazlıq prinsiplərinin qorunması;

ölkə və xarici kapitalın qarşılıqlı hərəkətinin səmərəliliyinin təşkili;

iqtisadi artımın və iqtisadi inkişafın regional yanaşmasında daha opti-

mallaşdırılmış modelə üstünlük verilməsi və s.

Dünya ölkələrinin bir qrupunda milli iqtisadiyyatın inkişaf proseslərinə,

xarici-iqtisadi fəaliyyət üzrə siyasətin formalaşmasına, xüsusilə ixrac potensia-

lının məhsuldar və səmərəli mexanizmlərinin təşkilinə yanaşmada, qeyd etdiyi-

miz amillərin daha uğurlu nəzərə alınması mümkün olmuşdur.

Qeyd etmək lazımdır ki, maliyyə böhranları və iqtisadi tənəzzül prosesləri

milli iqtisadiyyatın diversifikasiyalaşdırılmasını və xüsusilə ixrac potensialının

möhkəmləndirilməsi üçün bir qrup strateji dövlət iqtisadi siyasət mexanizmləri-

nin hazırlanmasını və tətbiqini aktuallaşdırır:

bu şəraitdə milli iqtisadiyyatın mövcud vəziyyəti real qiymətlən-

dirilməli, regional və beynəlxalq iqtisadi inkişaf tendensiyalarına mü-

vafiq və praktiki baxımdan effektivli dövlət iqtisadi siyasəti müəy-

yənləşdirilməlidir;

milli iqtisadiyyatın inkişafının xammal və təbii resursların istehsalı,

satışı, xammal elementli ixrac modelinin təkmilləşdirilməsi və mo-

delləşdirilməsi vacibdir;

xarici ticarət fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi rıçaqları yenilənməli

və müasir dünya bazarları tendensiyalarına adekvat olaraq diversifi-

kasiyalaşdırılmalıdır;

qeyri-xammal və təbii ehtiyatlar əsaslı iqtisadi fəaliyyət istiqamətləri

dəyərləndirilməli, dünya təcrübəsi fundamental araşdırılmalı, yeni

baxdığımız tədqiqat probleminə adekvat desək, “qeyri-neft sek-

torunun inkişafı” və “qeyri-neft sektorunun ixrac potensialının artırıl-

ması” prioritetləri müəyyənləşdirilməlidir;

qeyri-neft sektorunun ixrac potensialının stimullaşdırılması üzrə döv-

lət dəstəyi mexanizmlərinin real iqtisadi sektorlara adekvatlığı qiy-

mətləndirməli, bu sahənin dövlət tənzimlənməsi istiqamətləri təkmil-

ləşdirilməlidir və s.


7

Hazırki şəraitdə, dövlət ixracın dəstəklənməsi üçün çoxsaylı iqtisadi siya-

sət mexanizmlərinə və iqtisadi alətlərin kompleks formada baxılmasını, nəza-

rətdə saxlanılmasını, reallaşdırılması proseslərinin sadələşdirilməsini və stimul-

laşdırılmasını həll etməli, bu sahədə balanslaşdırılmış iqtisadi siyasət yürütməli

və səmərəli praktiki alətlərin tətbiqinə nail olmalıdır. Bir sıra dünya dövlətləri-

nin ixracın dəstəklənməsinə sərf etdikləri maliyyə resurslarının həcmi milyard

dollarla ölçülür [2, s. 254].

Məsələn, Cənubi-Şərqi Asiya ölkələrinin ixrac potensialının artırılması

üzrə təcrübəsi xeyli maraq doğurur. Bu təcrübədən yararlanmaq istəyən Qırğı-

zıstan Respublikasında 2010-2020-ci illəri əhatə edəcək kompleks proqram qə-

bul olunmuşdur. Bu proqramda ixrac yönümlü və idxal əvəzedici sahələrin inki-

şafı strategiyası müəyyənləşdirilmişdir. İxrac potensialından səmərəli istifadə

edilməsi məqsədilə bir sıra prioritet fəaliyyət istiqamətləri proqramın əsas

hədəfləri kimi çıxış edirlər:

xarici bazar təyinatlı istehsal sahələrinin təşkili;

müasir texnikadan və qabaqcıl texnologiyalardan istifadə edilməsi;

valyuta daxilolmalarının artırılması;

iqtisadiyyatın müasir strukturunun yaradılması;

xarici bazara xammal ixracının azaldılması;

ticarət şərtlərinin yaxşılaşdırılması;

milli iqtisadiyyatın diversifikasiyalaşdırılmasının sürətləndirilməsi, öl-

kənin elektroenergetika, yüngül sənaye, tikinti materialları sənayesi kimi

iqtisadiyyat sahələrinin ixrac potensialının artırılması.

Keçmiş SSRİ-nin ən kiçik iqtisadiyyata malik olan ölkələrindən biri olan

Qırğızıstan üçün xarakterik olan bu amillər, əslində neft ölkəsi statusundan asılı

olmayaraq, bu quruma daxil olan respublikaların hamısında yer almışdır.

Həmin suveren dövlətlər bu və ya digər iqtisadiyyat sahələrinin ixrac potensia-

lının artırılması və rəqabətqabiliyyətinin gücləndirilməsi üçün kompleks tədbir-

lər, proqramlar və sairlər qəbul edərək, ixracyönümlü milli iqtisadi inkişaf mo-

delinin formalaşdırılmasına səy göstərirlər. Milli iqtisadiyyatların inkişafında

qeyri-neft sektorunun ixrac potensialının rolunun artması, dünya ticarətində

ixracın əhəmiyyətinin yüksəlməsi ilə bilavasitə bağlıdır. 1990-2015-ci illərdə

dünya mal ixracının həcmi 5,6 dəfə artmış və 2015-ci ilin yekununa görə ümu-

mi ixrac 20 trln. dollara yaxın olmuşdur.

Qeyd etmək lazımdır ki, yaxın perspektivdə milli istehsalın artım səviy-

yəsinin dayanıqlığı və inkişaf etdirilməsi, qloballaşma şəraitində bu vəzifələrin

optimal müəyyənləşdirilməsi və adekvat milli iqtisadiyyat mexanizmlərinin

formalaşdırılması mühüm strateji hədəflər kimi çıxış edəcək. Bizə görə, ixracın

stimullaşdırılması və ixrac potensialının artırılması bu proseslərdə əlavə fəallığı

və səmərəliliyi təmin edə bilər. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi ixrac yönümlü is-

tehsal sahələrinin genişləndirilməsi, ixrac infrastrukturun gücləndirilməsi, milli


8

iqtisadiyyatın ixrac yönümlü istiqamətlər üzrə diversifikasiyalaşdırılması, bü-

tövlükdə ölkə iqtisadiyyatının inkişafına səmərəli mexanizmlərin cəlb edilməsi-

nə imkan verə bilər.

Bu qeyd olunan amillərin əksəriyyəti Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının

inkişaf proseslərində bu və ya digər formada yer almışdır. Ölkəmizdə qeyri-neft

sektorunda ixrac potensialından istifadənin mövcud vəziyyətinin təhlili və onun

qiymətləndirilməsi bu amillərin xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmağa imkan verə

bilər. İlk növbədə, ölkə iqtisadiyyatının inkişaf tendensiyaları və diversifikasi-

yalaşdırılması problemlərini araşdırmağı məqbul hesab etmişik.

Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun ölkənin iqtisadi siyasətində əsas pri-

oritet istiqamət olması proseslərinə ölkədə neft strategiyasının reallaşdırıldığı

ilk illərdən başlanılmışdır. Ümummilli lider Heydər Əliyev 1990-cı ilərin əv-

vəlində bildirmişdir ki, “Azərbaycanın neft hasil etdiyini unutmaq lazımdır,

onun böyük ehtiyatları, böyük perspektivləri var, bunu bir tərəfə qoyun. Bəli,

bunu bizə təbiət vermişdir, amma biz gələcəyimizi bunun əsasında qura bilmə-

rik, ciddi sənaye yaratmadan biz Azərbaycanın inkişafını təmin edə bilmərik.

Bəli, Xəzərin sərvətləri hesabına 30 il ehtiyac hiss etmədən yaşaya bilərik, bu

mümkündür, bizdə hər şey nəzərə alınıbdır. Bəs sonra nə olacaqdır? İqtisadiy-

yatın digər sahələrinin inkişaf etdirilməsi - indi ön sıraya məhz bu çıxır” [3,

s.158].

XX əsrin əvvəllərinə kimi, Azərbaycanda iqtisadi inkişaf modelinin fəal

formalaşdırıldığı dövrdə, iqtisadi islahatların dərinləşdiyi proseslərdə qeyri-neft

sektorunun prioritet istiqamətə çevrilməsinin baza elementləri yaradıldı. Artıq

ölkənin neft və qazla bağlı olmayan iqtisadiyyat sahələrinin reabilitasiyası və

modernizasiyası proseslərinə ciddi önəm verilirdi. Bu isə təsadüfi bir amil ola

bilməzdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, 2000-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq, Azər-

baycanda emal sənayesinin kompleks inkişafı, qeyri-neft sektoru sahələrinin

modernizasiyası, bu istiqamətdə daha müasir sahələrin inkişaf etdirilməsi (İKT,

kosmos sənayesi və s.) prosesləri intensivləşdirilmişdir. Belə ki, bir-birinin ar-

dınca ölkənin bütün iqtisadiyyat sahələrini və regionlarını əhatə edən I, II və III

Dövlət Proqramları qəbul edilmişdir. Bu proqramlardan ikisi uğurla icra olun-

muş, III Dövlət Proqramı isə icra edilməkdədir. Bu dövlət proqramları ilə yana-

şı, qeyri-neft sektorunun hərtərəfli inkişafı üçün digər zəruri təşkilati tədbirlərin

siyahısı və coğrafiyası xeyli genişləndirilmişdir. Prezident İlham Əliyev qeyri-

neft sektorunun inkişaf konsepsiyasının formalaşmasının və şaxələndirilməsinin

baş tutması üçün çoxlu sayda Sərəncamlar, Fərmanlar vermiş, bu sahənin inki-

şaf prosesləri daim ciddi səviyyələrdə müzakirə edilmiş, müvafiq qərarlar qəbul

olunmuşdur. İlham Əliyev bildirmişdir ki, qeyri-neft sektorunun inkişafı və

kənd təsərrüfatının inkişafı Azərbaycanın gələcəyini müəyyən edən amillərdir.

“Mən hökümət üzvlərinə müraciət edərək demişdim ki, gərək biz hamımız neft


9

amilini kənara qoyaq. Orada işlər çox uğurla davam edir və bu sahə Azər-

baycana böyük həcmdə valyuta ehtiyatları gətirəcəkdir. Biz öz siyasətimizi elə

aparmalıyıq ki, sanki Azərbaycanda neft yoxdur. İqtisadiyyatın bütün sahələri,

ilk növbədə qeyri-neft sektoru, infrastruktur inkişaf etməlidir. Ancaq bu yolla

biz Azərbaycanı inkişaf etmiş ölkəyə çevirə bilərik”. Professor C. Stiqlitz də

Azərbaycanda neft 25 il və yaxud daha artıq müddətdə olacağını bildirmişdir.

O, qeyd etmişdir ki, bu imkan bir dəfə verilir və ondan maksimum istifadə edib

digər sahələri inkişaf etdirmək lazımdır. Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf

dinamikası və əldə etdiyi nailiyyətlərin bir sıra xüsusiyyətləri barədə tədqiqat

materialları verdiyimizdən və təhlil etdiyimiz göstəricilərdən çıxış etsək, qeyd

etmək olar, ölkə iqtisadiyyatı qeyri-neft sektorunun inkişafı istiqamətində güclü

potensialının reallaşdırılması dövrü mərhələsindədir. Bunlarla belə, bizə görə,

Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun potensialından daha səmərəli istifadə edil-

məsi üçün bir qrup prioritet istiqamətlərin reallaşdırılmasının həll edilməsi zə-

ruridir [4, s. 365] .

Azərbaycan iqtisadiyyatı müasir dövrdə, şaxələndirmə, başqa sözlə, di-

versifikasiyalaşdırılma dövrünü yaşayır. Diversifikasiya sözünün müasir forma-

sı ingilis dilində işlədilən “diversification” termininə əsaslanır və əsasən məhsul

çeşidinin genişləndirilməsi kimi başa düşülür. Bununla yanaşı müasir dövrdə

diversifikasiya anlayışı milli iqtisadiyyatın inkişaf xüsusiyyətini və istiqamət-

lərini xarakterizə etməkdə, şirkət və birliklərin fəaliyyət xarakterlərinə görə

qruplaşdırılmasında vacib elementlərdən biri kimi özünü biruzə verir. Məsələn,

iqtisadi fəaliyyətin çoxsahəliliyi və müxtəlifliliyi, çoxprofilli şirkət və s. ölkə

iqtisadiyyatının dayanıqlı inkişafının başlıca istiqamətlərindən biri iqtisadiy-

yatın və onun ayrı-ayrı istehsal sahələrinin diversifikasiyasıdır. Emal sənaye-

sinin müasir iqtisadi və texniki durumu diversifikasiya meylinin hər vasitə ilə

gücləndirilməsini tələb edir. Bu məqsədlə beynəlxalq miqyasda qazanılmış təc-

rübədən istifadə etmək lazımdır. Həmin təcrübədən bəhrələnərək yaxın dövr-

lərdə Azərbaycanda əvvəla, inkişaf etmiş bazar infrastrukturunun yaradılması;

ikincisi, iqtisadiyyatın diversifikasiyasına kömək edən dövlət maliyyə insti-

tutlarının yaradılması; üçüncüsü, qeyri-neft sektorunun iqtisadi stimullaşdiril-

ması sisteminin işlənməsi (vergilər, tariflər və s.) və dördüncüsü, milli iqtisa-

diyyatın diversifikasiyası və sanayenin qeyri-neft sektorunun inkişafının dövlət

indikativ planlarının (proqramlarının) qəbul edilməsidir. Prezident İlham Əliye-

vin təsdiq etdiyi “Milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji

yol xəritəsi”ndə göstərilir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının rəqabətqabiliyyətli-

liyinin yüksəldilməsi və innovasiyalaşdırılmasında iki mühüm iqtisadi inkişaf

istiqaməti-milli istehsalçıların məhsullarına olan tələbatın daxili bazarda ciddi

artırılmasının təmin olunması və xarici bazarların əldə edilməsi mühüm priori-

tet kimi qəbul olunmalıdır. Belə ki, ölkənin qeyri-neft sektorunun inkişafının

sürətləndirilməsində əsas element kimi-sənayenin kompleks və sürətli inkişafı,


10

ölkə iqtisadiyatının müxtəlif sektorlarının potensialından səmərəli istifadə olun-

ması, yüksək standartlara cavab verən milli məhsulların və malların istehsal

şəbəkəsinin genişləndirilməsi, ixrac yönümlü malların çeşidinin artırılması və

qeyri-neft ixracının coğrafiyasının şaxələndirilməsi həcminin yüksəldilməsi, ye-

ni xarici əmtəə bazarlarına çıxışın təmin olunması vacib şərtlər kimi çıxış edir

[5, s. 288].

Qeyd etmək lazımdır ki, artıq iri enerji layihələrinin əksəriyyəti başa çat-

dırılıb və yaxud icra edilməkdədir. Artıq qeyri-neft sektorunda iri həcmli layı-

hələr başlanılıb, ölkənin iqtisadi inkişafının neftdən asılılığının azaldılması pro-

sesləri müşahidə olunur. Azərbaycan iqtisadiyyatının diversifikasiyalaşdırılma-

sının, ÜDM-də özəl sektorun və xidmət sahəsinin payının artırılmasının, sənaye

sahələrində, o cümlədən neftqaz maşınqayırması, neftkimya, metallurgiya, ci-

hazqayırma, tikinti materialları istehsalı, aqrar sektor və kənd təsərrüfatı məh-

sulları istehsalı sahələrində inkişafın sürətləndirilməsinin, yeni iqtisadiyyat

sahələrinin – İKT, turizm və kosmik sənayesinin rolunun gücləndirilməsinin,

xarici ticarət dövriyyəsi strukturunun diversifikasiyalaşdırılması prosesi davam

edir.

Emal sənayesi qeyri-neft sənayesinin əsas aparıcı sahəsidir və bu sahədə

istehsal olunan məhsulun 69,1 %-i onun payına düşür. Qeyri neft emalı səna-

yesinin 69,1 % payında qida məhsulları və içki istehsalı 40,9 %, metallurgiya

sənayesi və hazır metal məmulatların istehsalı 5,9 %, tikinti materiallarının

istehsalı 5,1 %, elektrik avadanlıqlarının istehsalı 1,9 %, kimya sənayesi 3,0 %,

maşın və avadanlıqların istehsalı 3,6 %, digər sənaye sahələrinin istehsalı 8,6 %

olmuşdur. Belə ki, geniş potensiala malik bir sıra sənaye sahələrinin (kimya,

metallurgiya və s.) qeyri-neft sənayesindəki payı adekvatlıq təşkil etmir və bu

sahələrdə qeyri-neft sənayesinin imkanlarından daha səmərəli istifadəyə ehtiyac

qalmaqdadır. Neft sektorunun sıçrayışlı inkişafı fonunda qeyri-neft sektorunun

kölgədə qalması, ümumi iqtisadi inkişaf tempinin əsasən neft sektorundan asılı-

lığının yumşaldılması və iqtisadiyyatın dayanıqlı strukturunun təmin olunması

məhz qeyri-neft sektoru üzrə inkişaf strategiyasının hazırlanmasını və həyata

keçirilməsini tələb edir. Qeyri-neft sektorunun inkişaf strategiyasının hazırlan-

ması eyni zamanda bu problemin əsaslarının tədqiq olunması, sahənin inkişaf

meyllərinin araşdırılması ilə onun zəif və üstün cəhətlərinin, habelə neft sekto-

runun sıçrayışlı inkişafı nəticəsində qeyri-neft sektorunun qarşısında yarana

biləcək problemlərin aşkara çıxarılması zərurətini yaradır .Belə ki, bir sıra

rəqabətqabiliyyətli emal sənayesi sahələrindəki inkişaf proseslərinin qeyri-

adekvatlığına toxunmaq zərurəti ortaya çıxır. Məsələn, neftkimya sənayesində,

uzun illərdir güclü potensiala və son 10 ildə maliyyə resursları baxımından

problemlərin olmamasına baxmayaraq, iri və ya məhsuldar gücə malik orta

modern müəssisələr istismara verilməyib, yeni istehsal potensialı formalaş-

dırılmayıb. Eyni fikirləri metallurgiya, cihazqayırma sənaye sahələri barəsində


11

söyləmək də mümkündür. Düzdür, son illərdə metallurgiya sənaye komplek-

sinin istehsal potensialının gücləndirilməsi istiqamətində dövlət dəstəyi və təd-

birləri gücləndirilmişdir. Bunların nəticələrinin yaxın perspektivdə təhlili müm-

kün ola bilər və hələlik ölkənin real qeyri-neft sənaye sahələrinin hazırkı fəaliy-

yəti onların müvcud potensiallarına nisbətən xeyli zəif təsir bağışlayır.

Qeyd etmək lazımdır ki, qeyri-neft sektorunun əsas aparıcı sahəsi sənaye-

dir. Ümumiyyətlə, sənaye sahələrinin inkişafı son 10 ildə dövlətimizin iqtisadi

siyasətində prioritetliyi ilə diqqət mərkəzindədir. Prioritet məsələ kimi iqtisa-

diyyatın karbohidrogen ehtiyatlarından asılılığının azaldılması, əsas aparıcı qey-

ri-neft sektoru sahəsi olan sənaye sektoru vasitəsilə ölkə iqtisadiyyatının daya-

nıqlılığının gücləndirilməsidir. AR Prezidentinin 27 sentyabr 2004-cü il tarixli

Fərmanı ilə təsdiq edilmiş, "Neft və qaz gəlirlərinin idarə olunması üzrə uzun-

müddətli strategiya" da bir sıra əsas istiqamətlərin qeyri-neft sektorunun, o

cümlədən sənayenin inkişafı ilə bağlılığı diqqəti cəlb edir [6, s. 365]:

İqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun, regionların, kiçik və orta sahibkar-

lığın inkişafı;

İqtisadiyyatın intellektual və texnologiya bazasının səviyyəsinin yüksəl-

dilməsinin stimullaşdırılması və s. Bu baxımdan ölkədə sənaye sahələ-

rinin potensialının artırılması perspektivlərindən yararlanmaqda inten-

sivləşmə çatışmır və şübhəsiz, bu səbəbdən ölkə sənayesinin potensialı

müasir dövrümüzün reallıqları baxımından adekvat səviyyədə deyildir.

Azərbaycanın dünya iqtisadi sisteminə sürətli inteqrasiyası və bir çox

inkişaf etmiş və ya inkişaf etməkdə olan ölkələrlə sıx iqtisadi əlaqələri, dünya

maliyyə böhranının ölkə iqtisadiyyatına müəyyən mənada təsirinə gətirib çıxar-

mışdır. Neft istehsalçısı olan ölkələr kimi Azərbaycan dünya bazarında neftin

qiymətinin ucuzlaşması ilə çox əhəmiyyətli zərərə məruz qalmışdır. Neftin

ucuzlaşması dövlət büdcəsinin 75 %-nin neft sektoru hesabına formalaşdığı,

ixracatının 97 %-dən çoxunu neft və neft məhsullarının hesabına təşkil edilməsi

ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün bir çox problemləri də öz yanında gətirmək-

dədir. Belə ki, neft gəlirlərindən asılılığın azaldılması və qloballaşmanın

təsirinə immuniteti artırmaq üçün qeyri-neft sektorunun inkişafını təmin etmək-

lə, iqtisadiyyatın istehsal sahələrinin yüksək artım templərinə hazırlanmasını və

qeyri-neft sektoru üzrə ixracın stimullaşdırılmasını vacib hesab etmişlər.

Biz Azərbaycanda qeyri-neft sektorun ixrac potensialının təhlili və tən-

zimlənməsini araşdırarkən ölkə iqtisadiyyatının qlobal təsirlərdən etibarlı qo-

runmasının təşkili üçün ilk növbədə ixrac yönümlü istehsal sahələrinin geniş-

ləndirilməsini, ixracın stimullaşdırılmasına sistemli yanaşmanın təmin olunma-

sını, bu sahədə sahibkarlıq subyektlərinin fəallığının artırılmasını, ayrı-ayrı qey-

ri-neft sektoru sahələrinin investisiya cəlbediciliyinin yüksəldilməsini vacib

meyarlar kimi qeyd etmişdik.


12

Yüksək nəticələrin əldə edilməsi qeyri-neft iqtisadiyyat sahələrinin rəqa-

bət qabiliyyətinin artırılması yüksək və davamlı iqtisadi artımın təmin edilməsi

ilə bağlıdır. Bizə görə, Azərbaycan iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətinin qlo-

bal təsirlər şəraitində arta bilməsi imkanları və yolları mövcuddur, bir şərtlə ki,

ölkədə ixrac yönümlü qeyri-neft sektoru məhsullarının çeşidinin əhəmiyyətli

səviyyədə davamlı artım təmin olunmalıdır. Azərbaycan ixracı əmtəələrin müs-

təvisinin kənar periferiyasında yerləşir və hazırkı ixrac səbətində ən yaxın

əmtəələrə məsafə çox böyükdür. Bu səbəbdən də Azərbaycan iqtisadiyyatının

təbii, yaxud "üzvi" diversifikasiyası çox çətindir. Lakin fikrimizcə, bu müla-

hizələrdə obyektivliyin mövcudluğuna şübhə etmədən, qeyd etmək olar ki,

Azərbaycanda “İqtisadiyyatın təbii diversifikasiyası” və yaxud “üzvi diversi-

fikasiyası” anlayışları altında ixracın potensialının heç də az olmayan səmərəli

yollarını tapmaq perspektivləri qalmaqdadır:

əvvəla, ölkənin təbii resursları, zəngin yeraltı və yerüstü ehtiyatları,

əmək və intellekt resursları və sair amilləri kifayət qədərdir;

ikincisi, qeyd olunduğu kimi, bir sıra güclü potensiala malik qeyri-neft

sektoru sahələrinin potensialından səmərəli istifadə olunmalı və onların

ixrac yönümlüyü daha dərindən müəyyənləşdirilməlidir (kimya və neft

kimya, metallurgiya, neft və qaz maqşınqayırması, kənd təsərrüfatı və

aqrar sektor və s.)

üçüncüsü ölkənin ixrac sektorunun diversifikasiyalaşdırılma strate-

giyası optimallaşdırılmalı, rəqabət qlobal meyarlar nəzərə alınmalı,

adekvat tədbirlər müəyyənləşdirilməlidir və s.

Qloballaşma şəraitində qeyri-neft sektorunun ixrac potensialından istifa-

dənin daha səmərəli təşkili və yüksəldilməsi yollarından mühümlüyü ilə seçilən

prioritetlərdən biri də Azərbaycanın valyuta ehtiyatlarından effektivli istifadə-

nin təmin olunması, xarici kapitalın [7, s. 268] ölkəyə gətirilməsi və inves-

tisiyaların cəlbi proseslərində müasir iqtisadi tendensiyalara adekvat iqtisadi

siyasət mexanizmlərinin dövriyyəyə buraxılması, ölkənin xaricə kapital ixrac

etmək imkanlarının uzaq perspektivlər nəzərə alınmaqla və milli iqtisadi maraq-

lar qorunmaqla optimal modelləşdirilməsidir.

“Azərbaycan-2020: gələcəyə baxış” inkişaf Konsepsiyasında 2020-ci ildə

adambaşına düşən qeyri-neft ixracının həcminin min dollara çatdırılması hədəf

kimi götürülmüşdür. Bu baxımından yaxın perspektivdə qeyri-neft sektorunun

ixrac potensialının yüksəldilməsi yollarının modelləşdirilməsinin intensivləşdi-

rilməsi qənaətindəyik. Bizə görə, bu məqsədlərə çatmaq üçün Azərbaycanla

oxşar iqtisadi sistemlərə və inkişaf tendensiyalara malik ölkələrin inkişaf xüsu-

siyyətləri də nəzərə alınmalıdır.

Müasir dövrdə Azərbaycanda dövlətin özəl sektora, qeyri-neft sektoruna,

həmçinin bank sektoruna sistemli dövlət dəstəyi mexanizmləri ilə yanaşması,

nisbətən dayanıqlı iqtisadi siyasət formalaşdırılması bu qənaətə gəlməyə imkan


13

verir ki, növbəti illərdə ölkənin kommersiya banklarının kreditləri hesabına

müxtəlif real iqtisadi sektorların inkişafının sürətləndirilməsi, onların ixrac po-

tensiallarının artırılması yollarının şaxələndirilməsi intensivləşəcəkdir. Təssüf

ki, hələlik, bu istiqamətdəki effektivli imkanlar dərindən öyrənilməmişdir və

sahibkarlıq, biznes subyektlərinin maarifləndirilməsi prosesləri, bu fəaliyyət

sxeminin, o cümlədən, bank sektorunun fəaliyyəti üçün əhəmiyyətliliyi geniş

təbliğ edilməmişdir. Belə ki, nəqliyyat və rabitə sektoruna yatırılan hər bir

manat kredit 4,5 manatlıq əlavə ÜDM yaradır. Tikinti sektoruna yatırılan hər bir

manat kredit əlavə 4,7 manatlıq ÜDM əmələ gətirir. Kənd təsərrüfatına yönəl-

dilən 1 manat kreditin artım “multiplikasiya əmsalı” təqribən 4-dür və s. Bir

sözlə, qeyri-neft sektorunun kreditləşdirmə və maliyyələşdirmə mənbələrinin

şaxələndirilməsi, bu sahənin ixrac potensialının yüksəldilməsi yollarından əhə-

miyyətlisi kimi xarakterizə olunur.

Son illərdə qloballaşmanın təsir dairəsinin genişləndirilməsi və maliyyə,

iqtisadi böhranların fəsadlarının artması prosesləri dünya iqtisadiyyatında yeni

meyarların və tendensiyaların formalaşmasına rəvac vermişdir. Milli iqtisa-

diyyatın qapalı inkişaf etdirilməsi tendensiyasının sona çatdığını da iddia etmək

olar. Bu baxımdan hər bir ölkənin çoxşaxəli ixrac potensialının olması mühüm

və strateji şərt kimi çıxış edir. Əgər hər hansı bir ölkənin təbii ehtiyatları azdırsa

və ya milli resurslar baxımından çətinliyi varsa, bu proseslərdə qlobal rəqabətə

davam gətirmək üçün çox mürəkkəb vəzifələrin öhdəsindən gəlməlidir. Milli

resurslarla və nisbətən təbii ehtiyatlarla zəngin ölkələr isə bu nemətləri obyektiv

və dəyərincə qiymətləndirməli, onlardan səmərəli istifadə üçün milli maraqlar

çərçivəsində istehsalın təşkili və məhsulların ixracı ilə sistemli yanaşma təmin

edilməlidir. Qlobal rəqabət şəraitində dayanıqlılıq meyarlarını özündə əks

etdirməyən mal və məhsulların dünya əmtəə bazarlarında ixracının sabitliyi

qeyri–mümkündür. Bu meyarlardan çıxış etsək, Azərbaycan qloballaşma şərai-

tində qeyri-neft sektorunun ixrac potensialından istifadənin yüksəldilməsi

yolunda hələlik dayanıqlı mövqeyə malik olmadığı qənaətindəyik. Bu yolda

xeyli pozitiv strateji tədbirlərin görülməsi, dövlət proqramlarının icrası və bir

çoxlarının hazırda icra prosesində olması isə bu qənaətə gəlməyə imkan verir

ki, yaxın perspektivdə Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun ixrac potensialından

istifadənin daha səmərəli, məhsuldar və effektivli yollarının formalaşdırılması

tədbirləri intensivləşəcəkdir.

Ədəbiyyat:

1. Şəkərəliyev A.Ş., “Dövlətin iqtisadi siyasəti: Reallıqlar və perspektivlər”,

Bakı, Elm, 2009, 416 s.

2. Şəkərəliyev A.Ş. “Dövlətin iqtisadi siyasəti: Dayanıqlı və davamlı

inkişafın təntənəsi B., İqtisad, 2011, 254 s.


14

3. Vəliyev D., Beynəlxalq iqtisadiyyat. Bakı, Biznes nəşr. 1998, 158 s.

4. Vavilova Y.V. L.P.Borodulina Beynəlxalq ticarət Bakı, İqtisad, 2009,

365 s.

5. Ахвердова С.Х. Експортный потенциал Азербайджана в условиях

перехода к рынку. Коллективная монография Института Економи-

ки АН. «Основные тенденции социально-демократического разви-

тия Азербайджана на современном этапе», Баку, Елм, 1999., 288 c.

1. Авдокушин Е.Ф.Международные экономические отношения. М.:

Экономист, 2004., 365 c.

2. Баффетт У. Эссе об инвестициях, корпоративных финансах и уп-

равлении компаниями/Уоррен Баффетт; сост., авт. Предисл. Лоренс

Каннингем; пер. с англ. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2005. – 268 с.

Ариф Шакарали оглу Шакаралиев

Направление расширение за счет ненефтяного

продукции структуре экспорта

Резюме

В статье рассматривается основные направление расширение за счет

ненефтяного продукции структуре экспорта. Следует отметить, что темпы

роста национального производства в ближайшем будущем и устойчивости

развития национальной экономики в условиях глобализации и адекватных

механизмов для определения оптимальных позиций для формирования

будет выступать в качестве одного из важных стратегических целей. Что-

бы стимулировать экспорт и увеличить экспортный потенциал и эффек-

тивность этих процессов может обеспечить дополнительную активность

Ключевые слова: экспорт, импорт, инвестиции, международные

отношения, национальная экономика, предпринимательство, глобализа-

ция, интеграция, государственное регулирование


15

Arif Shakarali Shakaraliyev

The expension directions of export structure by non-oil products

Summary

The article expansion of non-oil exports and main export trends are

considered. Noted that the growth rate of national production in the near future

are very actual. Development of the national economy in the context of

globalization for the determination of the optimum positions as an important

strategic targets. To promote and increase export capacity and effectiveness of

these processes can provide development of national export.

Keywords: export, import, investment, international relations, national

economics, entrepreneurship, globalization, integration, state regulation


16

UOT 338.43

АНАЛИЗ ДЕЙСТВУЮЩИХ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ПРОГРАММ

ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ

В СУБЪЕКТАХ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ1

Марина Игоревна АБРАМОВА

кандидат экономических наук, доцент

Саратовского социально-экономического

института (филиала) Российского экономического

университета им. Г.В. Плеханова

Статья посвящена анализу действующих государственных прог-

рамм инновационного развития в регионах России. Автор осуществляет

идентификацию их количественно-качественного состава, сравнение с

федеральными аналогами, оценку с точки зрения продолжительности их

действия, содержательной направленности, территориальному охвату в

рамках федеральных округов.

Ключевые слова: инновация, конкурентоспособность, крупная про-

мышленность, предпринимательство, рыночная экономика, монополия,

национальная экономика, экономическое развитие, экономическое регули-

рование, экономические реформы

Первая в новейшей истории России государственная программа ин-

новационного развития была принята Распоряжением Верховного Совета

Российской Федерации в 1992 г. Государственная инновационная прог-

рамма «Новое поколение технологий и комплектов оборудования для ре-

конструкции подземных инженерных сетей» имела своей целью разра-

ботку, «создание и внедрение в коммунальном хозяйстве и при рекон-

струкции промышленных предприятий Российской Федерации нового

поколения технологий и комплектов оборудования на основе использо-

вания пневматических ударных машин для реконструкции подземных ин-

женерных сетей бестраншейными способами», была рассчитана на период

1992-1996 гг. и объем финансирования 150 млн. руб. за счет кредитов ком-

мерческих банков [3 с.5].

1Публикация подготовлена в рамках поддержанного РГНФ научного проекта №15-32-

01327.


17

Особенностью последующих программ инновационного развития в

пореформенной России явилось отсутствие комплексного и системного

подходов, поскольку в федеральных целевых программах и их подпрог-

раммах инновационная деятельность затрагивалась лишь в рамках отдель-

ных отраслей и видов экономической деятельности. Наибольшее развитие

инновационной деятельности посредством программно-целевого подхода

наблюдалось в сфере образования в рамках внедрения инновационных

образовательных программ в общеобразовательных учреждениях и подго-

товки научных и научно-педагогических кадров для инновационной Рос-

сии [2, с.4].

Современная государственная программа Российской Федерации «Э

кономическое развитие и инновационная экономика»имеет своей целью в

сфере инноваций повышение инновационной активности бизнеса, рассчит

ана на период 2013-2020 гг. и объем финансирования суммарно по трем по

дпрограммам «Стимулирование инноваций», «Кадры для инновационной

экономики» и «Создание и развитие инновационного центра «Сколково» 1

94 210, 4 млн. руб. за счет федерального бюджета [1, с. 11].

Вместе с тем в современной России государственная программа

инновационного развития дополнена аналогичными региональными прог-

раммами. Далее рассмотрим их подробнее.

Изучение государственных программ субъектов Российской Федера-

ции, направленных на инновационное развитие, позволило получить сле-

дующие результаты.

Во-первых, государственные программы или подпрограммы, направ-

ленные на инновационное развитие, действовали в 60 субъектах Российс-

кой Федерации. Причем в 8 из 25 оставшихся регионов подобные прог-

раммы действовали ранее: предыдущие программы инновационного раз-

вития закончили свое действие в 2015 г. в Республике Алтай, Республике

Башкортостан и Ульяновской области, в 2014 г. – Республике Тыва и

Саратовской области, в 2013 г. – Камчатском крае, в 2012 г. – Кировской

области, в 2010 г. – Орловской области. Вместе с тем, необходимо отме-

тить, что 17 регионов (Республика Адыгея, Республика Алтай, Республика

Башкортостан, Республика Калмыкия, Карачаево-Черкесская Республика,

Республика Северная Осетия – Алания, Республика Тыва, Камчатский

край, Архангельская область, Владимирская область, Калининградская об-

ласть, Кировская область, Костромская область, Курская область, Мос-

ковская область, Омская область, Орловская область, Псковская область,

Саратовская область, Смоленская область, Ульяновская область, Ненец-

кий автономный округ, Чукотский автономный округ, Еврейская автоном-

ная область, г. Севастополь) никогда не разрабатывали программы инно-

вационного развития, которые охватывали бы своим действием всю тер-


18

риторию субъекта Российской Федерации, а реализация мероприятий по

инновационному развитию осуществлялась либо в рамках некоторых му-

ниципальных образований либо отдельных отраслей (сельское хозяйство,

транспорт, здравоохранение, образование и пр.), что, с нашей точки зре-

ния, не позволяет применить комплексный и системный подходы к раз-

витию рассматриваемой сферы и достичь тем самым значимых резуль-

татов в реализации программно-целевого подхода в регионе.

Во-вторых, отдельные государственные программы, направленные

на инновационное развитие, действовали в 48 субъектах Российской Фе-

дерации, а подпрограммы инновационного характера в рамках государ-

ственных программ субъектов РФ реализовывались в 12 регионах: под-

программа «Москва - город для бизнеса и инноваций» государственной

программы города Москвы «Экономическое развитие и инвестиционная

привлекательность города Москвы» на 2012-2018 годы»; подпрограмма

«Развитие и реализация научного и инновационного потенциала Респуб-

лики Коми» государственной программы Республики Коми «Развитие

экономики»; подпрограмма «Развитие инновационной деятельности»

государственной программы Республики Марий Эл «Развитие промыш-

ленности и повышение ее конкурентоспособности (2013 - 2020 годы)»;

подпрограмма «Разработка и реализация инновационной государственной

политики» государственной программы Удмуртской Республики «Созда-

ние условий для устойчивого экономического развития Удмуртской Рес-

публики»; подпрограмма «Стимулирование инновационного развития»

государственной программы Забайкальского края «Экономическое разви-

тие»; подпрограмма «Содействие развитию инновационного предпри-

нимательства в Астраханской области»государственной программы «Эко-

номическое развитие Астраханской области»; подпрограмма «Улучшение

инвестиционного климата и стимулирование инновационной деятельнос-

ти» государственной программы Белгородской области «Развитие эконо-

мического потенциала и формирование благоприятного предприниматель-

ского климата в Белгородской области на 2014 - 2020 годы»; подпрог-

рамма «Наука и инновации в Вологодской области» государственной

программы «Экономическое развитие Вологодской области на 2014 - 2020

годы»; подпрограмма «Развитие промышленности и инноваций в Ленин-

градской области» государственной программы Ленинградской области

«Стимулирование экономической активности Ленинградской области»;

подпрограмма «Развитие промышленности, инновационной и научно-тех-

нической деятельности» государственной программы Мурманской облас-

ти «Развитие экономического потенциала и формирование благоприят-

ного предпринимательского климата»; подпрограмма «Развитие инвести-

ционной и инновационной деятельности в Оренбургской области» госу-


19

дарственной программы «Экономическое развитие Оренбургской об-

ласти» на 2014 - 2015 годы и на перспективу до 2020 года»; подпрограмма

«Развитие науки и инфраструктуры инноваций» государственной прог-

раммы Свердловской области «Развитие промышленности и науки на тер-

ритории Свердловской области до 2020 года».

В-третьих, период реализации государственных программ или под-

программ, направленных на инновационное развитие регионов, преиму-

щественно (43 программы или подпрограммы) был предусмотрен до 2020

года, что соответствует федеральным временным приоритетам развития.

Вместе с тем, 13 программ закончат свое действие раньше указанного

периода: до 2016 года – 1 программа, до 2017 года – 1, до 2018 года – 7, до

2019 года – 3, а 4 программы имеют более длительный период реализации:

до 2021 года – 3 программы (Новосибирская область, Краснодарский край,

Ставропольский край), до 2043 года – 1 программа (Республика Ингуше-

тия). Последнее значительно затрудняет координацию данных программ

или подпрограмм с аналогичными государственными программами с пе-

риодом действия до 2020 года, а также выводит их за пределы кон-

цептуального понимания современного состояния социально-экономичес-

кой системы России и перспектив ее развития, рассчитанных также на

период до 2020 года [4, c. 365-367].

В-четвертых, продолжительность государственных программ или

подпрограмм, направленных на инновационное развитие регионов, варьи-

ровалась от 3 (Республика Дагестан, Волгоградская область, Республика

Крым) до 30 лет (Республика Ингушетия), притом что средней продолжи-

тельностью действия программ являлся период 7 лет. Построенная нами

гистограмма (рис. 1) показывает распределение государственных прог-

рамм и подпрограмм по продолжительности действия: 3 года (5%), 5 лет

(8,3%), 6 лет (18,3%), 7 лет (51,7%), 8 лет (11,7%), 9 лет (3,3%), 30 лет

(1,7%). С нашей точки зрения, разработка программ продолжительностью

3 года и 30 лет одинаково нецелесообразна, поскольку в первом случае не-

возможно достигнуть за столь короткий период существенных резуль-

татов в рассматриваемой сфере вследствие ее технической и органи-

зационной сложности, а также трудности взаимодействия многочислен-

ных субъектов региональной инновационной системы, а во втором случае

невозможно заблаговременно предусмотреть возникновение новых техно-

логий, техники новых поколений, организационных инноваций в условиях

высоких темпов научно-технического прогресса, а также предсказать дей-

ствие всех возможных внутренних факторов [5, c. 266-271] и учесть влия-

ние «слабых» сигналов внешней среды в рамках сверхдолгосрочного

периода действия программы.


20

Рис. 1. Распределение государственных программ или подпрограмм

инновационного развития субъектов РФ по продолжительности их действия.

В-пятых, государственные программы или подпрограммы, направлен-

ные на инновационное развитие регионов, преимущественно сопряжены с

экономикой в целом: 25 государственных программ субъектов РФ по назва-

нию аналогичны государственной программе Российской Федерации «Эко-

номическое развитие и инновационная экономика», 4 государственных прог-

раммы имеют схожие названия («Модернизация и инновационное развитие

экономики Липецкой области», «Социально-экономическое и инновации-

онное развитие Краснодарского края», «Инновационное развитие и модерни-

зация экономики Хабаровского края», «Экономическое развитие и иннова-

ционная политика Сахалинской области на 2014 - 2020 годы»), 7 под-

программ инновационного развития реализуются в рамках государственных

программ общеэкономического характера («Развитие экономики» Респуб-

лики Коми, «Экономическое развитие» Забайкальского края», «Создание ус-

ловий для устойчивого экономического развития Удмуртской Республики»,

«Экономическое развитие Астраханской области», «Стимулирование эконо-

мической активности Ленинградской области», «Экономическое развитие

Вологодской области на 2014 - 2020 годы», «Экономическое развитие Орен-

бургской области» на 2014 - 2015 годы и на перспективу до 2020 года»).

Подобным следованием федеральному программно-целевому курсу, с нашей

0

5

10

15

20

25

30

35

30 9 3 5 8 67

Коли

чест

во

про

грам

м, ш

т.

Продолжительность действия программ, лет


21

точки зрения, объясняется тот факт, что 25 государственных программ,

направленных на инновационное развитие регионов, рассчитаны на период

2014-2020 гг., а 9 – на 2015-2020 гг. Вместе с тем, государственные прог-

раммы или подпрограммы, направленные на инновационное развитие неко-

торых регионов, в ряде случаев сопряжены с отдельными отраслями, сфера-

ми или видами деятельности: промышленностью (г. Санкт-Петербург, Рес-

публика Марий Эл, Тульская область, Нижегородская область), научной

и/или научно-технической деятельностью (Республика Мордовия, Респуб-

лика Саха (Якутия), Республика Хакасия, Курганская область, Томская

область, Тюменская область, Ямало-Ненецкий автономный округ), инвес-

тиционной деятельностью (Новосибирская область, Самарская область),

предпринимательством (Калужская область, ) или с различными вариациями

сочетаний перечисленного выше (рис. 2).

Рис. 2. Распределение государственных программ или подпрограмм инновационного развития субъектов РФ по сферам.

В-шестых, территориально государственные программы или под-

программы, направленные на инновационное развитие регионов, скон-центрированы неравномерно: в Сибирском федеральном округе прог-раммы реализовывались в 55,9% субъектах РФ, в Южном федеральном округе – в 62,5%, в Северо-Западном федеральном округе – в 63,6%, в Центральном и Дальневосточном федеральном округах – в 66,7%, в Севе-ро-Кавказском и Приволжском федеральных округах - 71,4%, в Уральском федеральном округе – в 100%. Причем, зависимость (прямая или обрат-ная) между долей охвата регионов государственными программами инно-

0 5 10 15 20 25 30 35

Предпринимательство и инновации

Экономика и инвестиции

Соц.-эконом. разв-е, инвестиции и …

Информац.общество, инновации и …

Промышленность

Инвестиции и инновации

Экономика и предпринимательство

Экономика


22

вационного развития в федеральных округах и долей инновационных товаров, работ и услуг в общем объеме отгруженных товаров, выпол-ненных работ и услуг в федеральных округах в 2015 году не прослежи-вается (табл. 1).

Итак, исследование результатов государственного программирова-ния инновационного развития в субъектах Российской Федерации поз-волило прийти к нескольким выводам: обнаруживается достаточно

Таблица 1

Объем инновационных товаров, работ и услуг по федеральным округам РФ

Федеральный округ Отгружено

товаров собственного производства,

выполнено работ и услуг собственными

силами

Отгружено инновационных

товаров, выполнено

инновационных работ и услуг

Доля инновационных товаров, работ, услуг в общем

объеме отгруженных

товаров, выполненных работ и услуг

Центральный

11 664 733,5

1 491 536,1 12,8

Северо-Западный

6 008 215,7

375 614,4 6,3

Южный

2 548 637,5

149 175,7 5,9

Северо-Кавказский

465 494,4

41 437,3 8,9

Приволжский

9 251 559,2

1 198 881,4 13,0

Уральский

7 969 608,0

216 378,0 2,7

Сибирский

5 592 168,6

229 866,4 4,1

Дальневосточный

2 024 716,9

140 539,4 6,9

Источник: рассчитано по данным Федеральной службы госу-

дарственной статистики [6].

широкий, но в тоже время неравномерный охват регионов государствен-

ными программами, направленными на инновационное развитие террито-

рии; наблюдается одновременная реализация в регионах совокупности

программам, направленных [6] на инновационное развитие территории,

комплексного и отраслевого характера; прослеживается общая согласо-


23

ванность региональных и федеральной государственной программы инно-

вационного развития по содержанию и по срокам реализации; отмечается

сложившаяся на практике оптимальная продолжительность действия [7]

рассматриваемых программ в 7-8 лет.

Литература:

1. Постановление Правительства РФ от 15.04.2014 N 316 «Об

утверждении государственной программы Российской Федерации

«Экономическое развитие и инновационная экономика».

2. Постановление Правительства РФ от 28.07.2008 N 568 «О феде-

ральной целевой программе «Научные и научно-педагогические

кадры инновационной России» на 2009 - 2013 годы».

3. Распоряжение Верховного Совета Российской Федерации от 30

апреля 1992 г. №2.3-Р-4 «Об утверждении инновационной прог-

раммы».

4. Козлова О.Ю.Правовые основы разработки документов госу-

дарственного стратегического планирования РФ // Право и об-

щество в условиях глобализации: перспективы развития. Сборник

научных трудов. Под редакцией кандидата юридических наук

В.В. Бехер, кандидата юридических наук Н.Н. Лайченковой. 2016.

С. 365-367.

5. Терещенко А.А., Лоскутов Н.В.Проблемы организации и направ-

ления реформирования государственного контроля // Современ-

ные тенденции развития экономики и управления: проблемы и ре-

шения. Материалы международной научно-практической конфе-

ренции. 2016. С. 266-271.

6. Раздел «Инновации» сайта федеральной службы государственной

статистики http://www.gks.ru

7. Справочно-правовая система КонсультантПлюс «Региональное

законодательство» http://www.consultant.ru/regbase/

http://www.gks.ru/

http://www.consultant.ru/regbase/


24

Marina Igorevna Abramova

Analysis state programme of innovative developmnt in subjets of Russian

Federation

Summary

Article is devoted to the analysis of the existing state programs of inno-

vative development in regions of Russia. The author performs identification of

their quantitative and high-quality structure, comparison with federal analogs,

assessment from the point of view of duration of their action, a substantial

orientation, to a territorial scope within federal districts.

Keywords: innovation, competitiveness, major industry, entrepreneur-

ship, market economy, monopoly, national economy, economic development,

economic regulation, economic reforms

Marina İqorevna Abramova

Rusiya Federasiyasının subyektləri üzrə innovasiyalı inkişaf

istiqamətlərində mövcud dövlət proqramlarının tədqiqi

Xülasə

Məqalə Rusiyanın regionlarında mövcud dövlət innovasiya proqramları-

nın tədqiqinə həsr olunmuşdur. Müəllif innovasiya layihələrinin mərkəz və

regionlar üzrə müqayisəsini aparmaqla, federal dairələr üzrə onların əsas

davamlılığını, istiqamətlərini müəyyənləşdirmişdir.

Açar sözlər: innovasiya, rəqabətqabiliyyəti, iri sənaye, sahibkarlıq, bazar

iqtisadiyyatı, inhisar, milli iqtisadiyyat, iqtisadi inkişaf, iqtisadi tənzimləmə,

iqtisadi islahatlar


25

UOT 338.61

AZƏRBAYCANDA TURİZMİN SƏMƏRƏLİ İNKİŞAFININ

KONSEPTUAL MODELİ

Firuz Əhməd oğlu Qurbanov

Qərb Universiteti, baş müəllimi

[email protected]

Turizm sektoru dünyada xüsusi yerə malik olmaqla beynəlxalq xidmətlər

ticarətinin dinamik inkişaf edən sahələrindəndir. Turizm əhalinin istirahətə,

onun həyat səviyyəsinin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə və tələbatının ödənil-

məsinə yönəldilən xidmət sahələrindən biridir. Son 20 ildə gələn xarici

turistlərin orta illik artım sürəti dünyada 5,1% artaraq, ildə 43 milyon nəfər

təşkil etmişdir. Dünyada 75 ölkə turizmdən 1 milyard ABŞ dolları gəlir əldə

etmiş, valyuta daxilolmaları isə 14% təşkil etmişdir. Müasir şəraitdə qlobal-

laşma və resursların məhdudluğu, qlobal sosial-iqtisadi hadisə kimi, turizmin

intensiv inkişaf meyllərini qoruyub saxlamaq, turistlərin artan və dəyişən

tələbatlarını ödəmək məqsədilə müxtəlif yanaşma və üsulların axtarılması

zəruridir. Bu yollardan biri kimi, müxtəlif amillərin təsir dərəcəsini müəyyən

etməklə turizmin inkişaf prosesinə innovasiyalı yanaşmadan istifadə edərək

turizm sektorunda təkrar istehsal prosesinin fasiləsiz, davamlı inkişafını təmin

etməkdir.

Açar sözlər: Turizm, infrastruktur obyektlər, tələb, təklif, innovasiya,

SWOT təhlil, keyfiyyət, modelləşdirmə.

Modelləşdirmə, sosial-iqtisadi sistemin dərk etmə metodu kimi, XX əsrdə

geniş yayılmışdır. Hazırda modelləşdirmə müasir elmin bütün sahələrində

tətbiq edilir və modellərin qurulması, öyrənilməsi və tətbiqinə əsaslanır. Model

- tədqiqat obyektinin şərti sxemi və ya təsviridir. Belə ki, obyektin vacib və

əsaslı cəhətlərini özündə əks etdirir [3]. V.Leontyevin fikrincə, model yanaşma

müasir iqtisadi fəaliyətin və ya fəaliyyətin pozulma vəziyyətinin sistemli

öyrənilməsində, potensial və faktiki mənbələrin axtarılmasında, eyni zamanda

aşkar edilən uyğunsuzluqların aradan qaldırılması yolları və vasitələrinin

müəyyən edilməsində əvəzedilməz vasitədir [6].

Regionda turizmin səmərəli inkişaf modelinin formalaşması turizmin

fəaliyyəti və inkişaf səmərəliliyinə təsir edən amilləri aşkar etməyə, turist

sisteminin ayrı-ayrı elementləri arasında əlaqəni təhlil etməyə imkan verər. Bu


26

isə problemi aşkar etməyə, onları qruplaşdırmağa və istiqamətlərini müəyyən-

ləşdirməyə, məqsəd və vəzifələri müəyyən etməyə imkan verər.

Regionda turizmin səmərəli inkişafının konseptual modeli aşağıdakı

sxemdə verilir (sxem 1). Birinci blokda turizmin inkişaf səviyyəsinin təhlil

həyata keçirilir.

Burada mövcud şəraitdə turizmin inkişafı üçün turizm sisteminin cari

vəziyyəti müəyyənləşdirilir. Bu mərhələdə zəruri informasiya bazası toplan-

malıdır ki, bu məlumat əsasında alternativ seçim həyata keçirilsin. Bu baxım-

dan, regionda turizmin inkişaf səviyyəsinin təhlili müxtəlif istiqamətlərdə

həyata keçirilir və turist sahəsinin vəziyyəti kompleks qiymətləndirilir. Təhlilin

əhəmiyyətli istiqamətlər üzrə həyata keçirilməsinə aşağıdakılar aiddir:

- turizm resurs potensialının təhlili;

- turizm infrastrukturunun təhlili;

- yerli əhalinin tələbatının təhlili;

- turist tələbatının təhlili;

- turizmin xarici mühitinin təhlili;

- turizmin inkişafının statistik göstəricilərinin təhlili.

Azərbaycan turist resursları üzrə böyük potensiaa malikdir. Bu potensial-

dan düşünülmüş və rasional istifadə xarici vətəndaşlar üçün ölkənin

cəlbediciliyini yüksəltməyə imkan verər ki, buna da müxtəlif yeni və maraqlı

turist proqramlarının və turlarının formalaşması hesabına nail olmaq olar.

Turist resursları turizm sənayesinin müvəffəqiyyətli inkişafının mənbə-

yini, turist müəssisələri və digər infrastruktur obyektlərinin tikintisi, yenidən

qurulması və istismara verilməsinin əsasını təşkil edirlər.

Ümumilikdə, turizmin maddi-texniki bazasının inkişaf səviyyəsini

(infrastruktur obyektləri, o cümlədən yerləşdirmə vasitələri, nəqliyyat, mu-

zeylər, qoruqlar, ətraf zonalar) tam qənaətbəxş hesab etmək olmaz.

Yerli əhalinin tələbatının təhlil edilməsinin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki,

mövcud ərazidə turizmin davamlı inkişafının formalaşması prosesində yerli

əhali həlledici amil kimi (pozitiv və ya neqativ) çıxış edə bilərlər. Belə ki,

turizm yerli əhalinin ənənəvi həyat tərzinə birbaşa təsir göstərir. Qeyd etmək

lazımdır ki, turizmin xaotik inkişafı mədəniyyət abidələrimizə, bəzi hallarda isə

yerli əhalinin ənənəvi həyat tərzində məcburi dəyişikliklərə səbəb ola və

nəticədə, milli adət-ənənələrin itkisinə gətirib çıxara bilər. Turist tələbatının

təhlili onların maraq və imkanlarının öyrənilməsi üzərində qurulmalıdır ki, bu

da hansı xidmət, proqramlar və turların turistlər tərəfindən daha çox qəbul

edilməsinin müəyyənləşdirilməsinə imkan verəcək. Bundan başqa, turist

tələbatının təhlili satışın hansı həcmini və potensial turistlərin nə qədər

artırılması imkanını müəyyənləşdirməyə imkan verir.


27

Sxem 1. Turizmin səmərəli inkişaf modeli

Yerli əhalinin və turistlərin tələbatı qarşılıqlı əlaqədə təhlil edilməlidir.

Belə ki, yerli əhalini təkcə bu ərazidə yaşayan insanlar kimi deyil, həm də daxili

və gediş turizmi istiqamətində potensial turistlər kimi nəzərdən keçirmək lazım-


28

dır. Bu məqsədlə, turizmin müxtəlif forma və növlərinin həyata keçirilmə dərə-

cəsinə görə region əhalisini seqmentləşdirmək lazımdır. Turist xidmətlərinə tə-

ləb, əsasən, gəlirin səviyyəsi amilinə görə xarakterizə edilir. Bu meyar üzrə seq-

mentləşdirmənin həyata keçirilməsi əhali üçün daha optimal turizm növünün

hər bir seqmentin maliyyə vəziyyətindən asılı olaraq seçilməsinə imkan verər.

Eyni zamanda, aztəminatlı istehlakçılar seqmenti üzrə xüsusi dəstək proq-

ramının işlənməsinə kömək edər.

Qloballaşma şəraitində xarici mühitin təhlili turizm sisteminin inkişafında

yeni istiqamətlərin axtarılması və formalaşmasında danılmaz bir amil kimi çıxış

edir. Dünya maliyyə böhranı və onun nəticələri şəraitində xarici mühitin iqtisa-

di və siyasi amillərinə daha çox nəzər yetirmək lazımdır. Belə ki, onların təsiri

demoqrafik, sosial-mədəni və elmi-texniki mühitdə əsaslı dəyişikliklərə gətirir.

Belə bir vəziyyət ölkə iqtisadiyyatının bütün sahələrində, o cümlədən turizmdə

səmərəli inkişafda öz əksini tapır.

Turizmin inkişafının ümumi təhlilinin ayrılmaz tərkib hissəsi statistik

göstəricilərin təhlilidir. Belə ki, bu təhlil ölkə iqtisadiyyatında turizmin rolunun

qiymətləndirilməsi, regionun sosial-iqtisadi vəziyyətinə turizmin təsirinin aşkar

edilməsinə imkan verir. Bu da turizmdə idarəetmə orqanlarının və turist baza-

rında müəssisələrin fəaliyyətinin planlaşdırılmasına imkan verir.

Regionda turizmin inkişaf səviyyəsinin təhlilinin həyata keçirilməsində

bir metod kimi SWOT təhlilindən istifadə edilir. Belə ki, bu metod turizm

sistemində fəaliyyət göstərən güclü və zəif tərəfləri aşkar etməyə və qruplaş-

dırmağa imkan verir. Eyni zamanda, xarici mühitdə baş verən dəyişikliklər

əsasında potensial təhlükəni və regionda turizmin gələcək inkişaf imkanlarını

müəyyən etməyə şərait yaradır. Ölkədə turizmin fəaliyyəti və inkişafının

SWOT təhlili aşağıdakı cədvəldə verilir.

Aparılan təhlil əsasında turizmin fəaliyyət və inkişaf problemlərini (blok

2) aşkar etmək, eyni zamanda onların həlli istiqamətində məqsəd və vəzifələri

müəyyənləşdirmək (blok 3) imkanları yaranır.

Problemin mahiyyəti dedikdə, baş verən uyğunsuzluqlar, məqsədlə

mövcud vəziyyət arasında ziddiyyətlər başa düşülür. [3]


29

Cədvəl 1

Azərbaycanda turizmin inkişafının SWOT təhlili

Güclü tərəflər İmkanlar

- zəngin mədəni-tarixi və təbii

irs;

- regionlarda yeni turist

məhsulunun yaranması;

- turist bazarında rəqabət yara-

dan özəl turist firmalarının

sayının artması yeni və

maraqlı turist proqramlarının

artmasına gətirir;

- turizm sektoru üçün ali və

orta təhsil ocaqlarında hazır-

lanan kadrlar.

- ümumi emosional vəziyyətin yük-

səlməsində cəmiyyətin tələbatının

yaranması baxımından dar ixtisas-

laşma imkanı;

- daxili və gəlmə turizmi inkişaf

etdirməklə turist firmalarının re-

gionların sosial-iqtisadi inkişafına

yatırımlarının artırılması;

- beynəlxalq turizm sərgilərində

Azərbaycanın milli ekspozisiya-

larının təşkili

- hər il beynəlxalq turist sərgilərinin

keçirilməsi.

Zəif tərəfləri Təhlükələr

- yeni tip proqramların işlə-

nməməsi, ixtisaslaşdırılmış

turizmin inkişafı (məsələn,

kənd turizmi) istiqamətində

turist potensialının yararsız-

lığı;

- turizm bazarının monitorinqi

ilə əlaqədar statistik göstə-

ricilərin hesablanmasının, tu-

rizmin iqtisadi rolunun qiy-

mətləndirilməsinin vahid me-

todunun olmaması;

- turizm infrastrukturunun kifa-

yət qədər inkişaf etməməsi;

- turist xidmətlərinin qiymətlə-

rinin yüksək olması (otellərdə

yerləşmə, qidalanma, nəqliy-

yat və s.);

- turist sənayesinin bütün sahə-

lərində göstərilən xidmətlərin

keyfiyyətinin aşağı olması.

- peşə ixtisas təhsili sistemində kadr

hazırlığının olmaması;

- praktik biliklərin kifayət qədər

olmaması;

- turizm sahəsində qanunvericilik

bazasının mükəmməl olmaması;

- miqrasiya təhlükəsi olan ölkələrlə

viza siyasətinin təkmil olmaması;

- ölkə daxilində avia və dəmiryol

daşımalarının təkmil olmaması;

- qeyri-kommersiya dövlət reklamı-

nın xarici və daxili bazarda qənaət-

bəxş olmaması;

- turistlərin şəxsi təhlükəsizlik səviy-

yəsinin yüksək olmaması;

- dünya maliyyə-iqtisadi böhranı;

- əhalinin həyat səviyyəsinin qeyri-

stabil olması;

- dünya valyutalarının qeyri stabil

olması.


30

Beləliklə, regionda turizmin fəaliyyət və inkişaf problemi dedikdə, onun

turizmin davamlı inkişafının qlobal məqsədi ilə ziddiyyətin olmasıdır ki, bu da

turist xidmətlərində insanların artan tələbatının təmin edilməsində özünü büruzə

verir.

Cədvəlin materiallarına əsaslanaraq regionda turizmin səmərəli inkişafına

mane olan problemləri qruplaşdıraq. Onlardan əhəmiyyətlisi aşağıdakılardan

ibarətdir:

- turist resurslarından səmərəli istifadə;

- infrastrukturun inkişafı (xidmətin keyfiyyətinin yüksəldilməsi);

- normativ hüquqi bazanın formalaşdırılması;

- turizm sahəsində kadr hazırlığı;

- turizm haqqında tam və əlverişli informasiyanın formalaşması;

- turistlərin təhlükəsizliyinin təminatı.

Qoyulan problemlərin səmərəli həlli istiqamətində əlverişli şəraitin

yaradılması məqsədilə onların həll edilmə səviyyələrini (blok 3) müəyyən

etmək lazımdır. Regional və yerli problemləri, müəssisə səviyyəsində prob-

lemləri fərqləndirmək lazımdır. Ekspertlərin təhlili göstərir ki, problemlərin

80%-i regional və yerli problemlər, yalnız 20%-i turist biznesi ilə bağlı prob-

lemlərdir. Lakin problemlərin yuxarıdakı kimi fərqləndirilməsinə baxmayaraq,

mövcud şəraitdə yaranan problemlər öz həllini tələb edirlər. Belə ki, yaranan

problemlərin aradan qaldırılması istiqamətində qoyulan məqsədin reallaşdırıl-

ması prosesinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün müasir innovasiya metod-

larından istifadə etmək lazımdır ki, bu da az xərclə yüksək nəticələr əldə etməyə

imkan verir (cədvəl 2).


31

Cədvəl 2

İnnovasiya yanaşması əsasında turizmin inkişaf problemlərinin həlli istiqamətləri

Problem

Problemin standart həlli

İnnovasiya yanaşması əsasında

problemin həlli

Turist resurslarının istifadəsi

Turist marşrutlarının formalaşması Turist marşrutlarının turistlərə məlum olmayan yerlər üzrə və ya attraktiv tədbirlərdən istifadə

etməklə formalaşması (hadisələrin yenidən

qurul-ması, folklor konsertlərinin təşkil edilməsi və s.)

İnfrastrukturun inkişafı (xidmətin

keyfiyyətinin təmin

edilməsi)

Otellərin timsalında:

Otellərdə mənəvi cəhətdən köhnəlmiş avadanlıqların olması (televizor,

kompüter, bronlaşdırma sistemi və s.);

işçilərin idarə edilməsində müasir

metodlardan istifadə edilməməsi

Otellərin ETT-nin nailiyyətlərindən müştərilərin sorğusuna əsasən istifadə edilməsi, eyni za-

manda xidmətlərin erqonomik və rahat

xidmətlərdən istifadə edilməsi; yeni və müxtəlif

xidmətlərin işlənməsi və təklif edilməsi

Normativ-hüquqi bazanın formalaşması

Normativ-hüquqi sənədlərin formalaş-masında köhnə informasiyalardan isti-

fadə; yerli xüsusiyyətləri nəzərə alma-

dan inkişaf proqramlarının işlənməsi

Konkret regionda turizmin inkişafının detallar üzrə təhlil edilməsi; ictimai təşkilatların, maraqlı

kommersiya təşkilatlarının normativ hüquqi

sənədlərinin hazırlanmasına cəlb edilməsi; biznes layihələrin normativ sənədlərə daxil

edilməsi

Turizm sferasında

kadrların hazırlanması

Tədris prosesində köhnə proqramlardan

istifadə edilməsi

Nəzəri və praktiki biliklərin vizual vasitələrdən

istifadə etməklə birləşməsi; distant təhsildən istifadə

Q

ərb U

niversiteti №

1, 2

01

7 E

lmi xəb

ərlər

38


32

Ümumiləşdirilmiş problem və onların həlli innovasiyanın formalaşma

mənbəyi kimi çıxış edir (blok 4). P.Druker düzgün olaraq qeyd edir ki,

problemin dərk edilməsi elə sosial impulsdur ki, hər hansı bir innovasiya

prosesinin başlanğıc mərhələsində təşəbbüs göstərir [4].

İlk dəfə innovasiya prosesi 1986-cı ildə “İnnovasiya lüğəti”ndə əks

etdirilmişdir. Burada qeyd edilirdi ki, innovasiya prosesi ideyaların konkret

məhsuldar nəticəyə mərhələlərlə keçirilməsinin ardıcıllığını əks etdirir. Bu

ardıcıllıq ilkin olaraq problemin dərk edilməsi; orijinal ideya; tədqiqat və

işləmə; istehsala və bazara ilkin çıxış; tədqiq və tətbiq; gəlir gətirən dəyişik-

liklər və təkmilləşdirmələri əks etdirir [5]. Hazırda innovasiya müxtəlif məna-

larda dövriyyədə işlənilir. Lakin əksər iqtisadçı alimlərin fikrincə, innovasiya

prosesi - elmi biliklərin innovasiyaya çevrilməsi prosesidir. Bu zaman o yeni

məhsulun hazırlanması, yaradılması və bazarda kommersiya faydasına gətirən

yeniliklərin praktiki reallaşdırılması ilə bağlı mərhələ, addımlar, tədbirlər

məcmusunu əks etdirir. Bundan başqa, innovasiya prosesi nəticəsində əldə

edilən yenilik həm yeni istehlak xüsusiyyətlərinə, həm də bazarda tələbata

malik olmalıdır. Başqa sözlə, o elmi-texniki yeniliyə malik olmalı və yeni

ictimai tələbatı ödəməlidir. Başqa bir müəllifin qeyd etdiyi kimi, innovasiya

prosesi elə bir prosesdir ki, özündə elm, texnika, iqtisadiyyat, idarəetmə və

sahibkarlığı birləşdirir [7]. Onun məqsədi yeniliyi əldə etmək və onun

yaranmasından gəlir əldə edilənədək bütün kompleks (istehsal, mübadilə, isteh-

lak) münasibətləri özündə birləşdirməkdir. İstehsal müəssisələrində innovasiya

prosesi aşağıdakı quruluşa malikdir: fundamental tədqiqatlar – tətbiqi

tədqiqatlar-işlənmə-layihələndirmə-tikinti-tətbiq-istehsal-marketinq – satış.

Lakin qeyd edildiyi kimi, turizm xidmət sektoruna aiddir. Bu sahənin fərqli

xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada məqsədyönlü fundamental, elmi-texniki,

təcrübi-konstruktor işləmələri ilə məşğul olan ixtisaslaşdırılmış müəssisə və

təşkilat yoxdur. Bu baxımdan, turizmdə innovasiya prosesi aşağıda göstərilən

ardıcıl mərhələlərdən ibarətdir:

İY- İM – İİ – İS – İT – İQ – İD

Burada İY – ideyanın yaranması; İM – innovasiya marketinqi; İİ –

innovasiyanın istehsalı (işlənməsi); İS - innovasiyanın reallaşması; İT- innova-

siyanın təşviqi; İQ – innovasiyanın qiymətləndirilməsi; İD – innovasiyanın

yayılması (diffuziyası).

İnnovasiya prosesinin reallaşdırılmasını turist firmasında nəzərdən

keçirək. Müəyyən amillərin təsiri altında yeni turist məhsulunun yaradılması

ideyası formalaşır. Sonra müəyyən istehlakçı qrupuna istiqamətlənmiş turist

məhsulu müəyyənləşdirilir və işlənilir. Eyni zamanda, təcrübədə ideyanın

reallaşma imkanları öyrənilir, tərəfdaş və sifarişçilərin seçimi, əsas və köməkçi,

daşınma xidmətlərinin planlaşdırılması həyata keçirilir. Daha sonra qiymət


33

siyasəti işlənilir. Bundan sonra turist məhsulunun hazırlanmasına başlanılır:

müqavilə bağlanır, iş sənədləri, informasiya materialları hazırlanır, qiymət

siyahısı formalaşır, məhsulun eksperimental yoxlanması və sınaq satışı həyata

keçirilir.

İnnovasiya prosesinin sonrakı mərhələsi geniş istehlakçı kütləsinə turist

məhsulunun təklifindən ibarətdir. Eyni zamanda, turist məhsulunun irəliləyişi

və bazara daxil olması üzrə kompleks tədbirlər işlənməlidir. Sonra məhsulun

reallaşdırılmasının idarəedilməsi sistemi formalaşır. Müəyyən müddət

keçdikdən sonra və müəyyən miqdar turist göndərişləri satıldıqdan sonra

iqtisadi səmərəlilik qiymətləndirilir, eyni zamanda rəqabətqabiliyyətlilik və

tələb müəyyən edilir. İnnovasiya prosesi o zaman bitir ki, turist məhsuluna

böyük tələb formalaşır, turist bazarının digər iştirakçıları isə öz fəaliyyətlərində

bu innovasiyanı fəal şəkildə tətbiq edirlər, yəni analoji məhsul işləyir və

satırlar.

Ədəbiyyat:

1. “Azərbaycan Respublikasında 2010-2014-cü illərdə turizmin inkişafına

dair Dövlət Proqramı”nın qəbul edilməsi haqqında Azərbaycan

respublikası Prezidentinin Sərəncamı. 2010-cu il, № 838. –

“Azərbaycan” qəzeti, 07 aprel 2010 – cu il.

2. Azərbaycan Respublikasının “Turizm haqqında” Qanunu. – Bakı: 04

iyun 1999 – cu il

3. Qurbanov F.Ə. turizm fəaliyyətinin iqtisadi mexanizmi. – AMEA – nın

İqtisadiyyat İnstitutu. Elmi əsərlər. – Bakı: 2012, № 4.

4. Друкер П. Менеджмент. Вызови XXI века. – М.: 2012.

5. Зайченнко С.А. Развитие инноваций в сфере услуг. – М.:Форсайт,

2007.

6. Леонтьев В.В. Экономика “затраты – выпуск”. – М.:1966.

7. Семенова Т.Ю., Чекалин В.С. Социально – экономическое

развитие регионов на основе инновационной деятельности. –

СПб.: Инфода,2008


34

Фируз Ахмед оглы Курбанов

Концептуальная модель эффективного развития туризма

в Азербайджане

Резюме

Туристический сектор занимает особое место в мире. Эта дина-

мично развивающаяся отрасль международной торговли услуг.

Туризм – отрасль экономики, направленная на удовлетворение пот-

ребностей населения в отдыхе и повышение их уровня жизни. За

последние 20 лет поток туристов в мире в среднем увеличился на 5.1%,

что составило 43 млн. человек. 75 стран мира получили доход от туризма

в размере 1 млрд. долларов США, а валютные поступления достигли 14%.

В современных условиях глобализации и ограниченности ресурсов

как глобального социально-экономического события становится необхо-

димым поиск различных подходов и новых способов сохранения тенден-

ций интенсивного развития туризма с целью обеспечения растущих и

меняющихся потребностей туристов.

Ключевые слова: Туризм, объекты инфраструктуры, спрос, предло-

жение, инновация, SWOT анализ, качество, моделирование

Firuz Ahmed Gurbanov

The conceptual model of rational development of tourism in Azerbaijan

Summary

Having an important place in the world tourism sector is one of the

developed fields international trade by services. Tourism is one of the service

fields directed to the increasing of living standarts of population. The last 20

years annual average growth rate what in turn is 43.000 tourists. 75 countries

over the world have earned income about 1 billion US dollars from tourism

sector. That is 14% of foreign currency inflows. Nowadays globalization and

scarsity of resource as global socio economic problem has to meet the

increasing needs of the tourists. On that way it is stricty required to search

different methods to satisfy and support the dynamic development of this

economic sphere. One of these methods is providing sustainable development

of production process in tourism sector involving innovative technics.

Key words: Tourism, infrastructure objects, demand, supply, innovation,

SWOT analysis, quality, modeling.


35

UOT 338.61

QLOBALİZASİYA ŞƏRAİTİNDƏ DÜNYA TURİZM SƏNAYESİNİN

İNKİŞAF TENDENSİYALARI

Liya Vladimir qızı BAYRAMOVA

Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyinin

mətbuat xidmətinin rəhbəri

Qərb Universitetinin dissertantı

[email protected]

Məqalədə turizm sənayesinin əsas inkişaf trendləri nəzərdən keçirilib,

həmçinin turizmin inkişafının mühüm göstəricilərinin yaranma meyarları təhlil

olunub. Bununla yanaşı, məqalədə dünyanın sənaye ölkələrində turizmin inki-

şafını şərtləndirən sistemli amillər göstərilib. Həmçinin, məqalədə turizm sahə-

sinin dinamik inkişafına təsir göstərən əsas amillər tədqiq olunub.

Açar sözlər: turizm, turizm xərcləri, turizm məhsulu, inteqrasiya, qlobal-

laşma

Qlobalizasiyanın inkişafı ilə turizm dünya iqtisadiyyatının ən tez inkişaf

edən sahələrindən biri oldu. Buna görə turizm hətta yüzilliyin iqtisadi fenomeni

olaraq tanınıb [2, s.15]. Bir çox ölkədə turizm ÜDM-in formalaşmasında, məş-

ğulluğun təmin olunmasında, beynəlxalq əlaqələrin genişləndirilməsində mü-

hüm rol oynayır, ölkənin valyuta gəlirlərinin vacib mənbəyi kimi çıxış edir. Tu-

rizmin inkişafı yalnız nəqliyyat və mehmanxana biznesinə deyil, həmçinin

əlaqə, tikinti və kənd təsərrüfatına təsir göstərir. BMT-nin Baş Assambleyası-

nın, İqtisadi və Sosial Şurasının və ÜTT-nin qiymətləndirməsinə əsasən “tu-

rizm.... dünya iqtisadiyyatının aparıcı sahəsinə çevriləcək. Bir çox ölkənin,

xüsusilə inkişaf edən ölkələrin iqtisadi və sosial vəziyyətinin yaxşılaş35afı35-

masında xüsusi əhəmiyyət kəsb edən turizm dövlətlərin milli iqtisadiyyatının

vacib inkişaf amilidir” [3, s.11].

Turizm biznesinin hal-hazırda mövcud olan problemlərini araşdırmağa

başlamazdan əvvəl “turizm” anlayışını nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur.

Qeyd edək ki, turizm sözünün bir çox mənası var. Turizm sözünün mövcud

olan mənaları iki qrupda birləşdirilə bilər. Birinci qrupdakı mənalar turizmin

ayrı-ayrı iqtisadi, sosial, hüquqi və digər aspektlərini özündə birləşdirərək dar

çərçivəni əhatə edir. Digər mənalar isə konseptual xarakter daşıyır və turizmin


36

predmetini ümumilikdə əhatə edərək, onun daxili məzmunu açır [1, s.5].

Turizmin statistikada mənası – Statistikada turizm dedikdə, əhalinin yaşayış

yeri və iş yerinin dəyişdirilməsi ilə əlaqəli olmayan miqrasiya formalarından

biri başa düşülür. Turizmin statistikada mənası XX əsrin birinci yarısında

yaranıb və onun yaranması səyahət edən şəxslərin statistik uçot aparmaq

cəhdlərindən irəli gəlirdi. Beynəlxalq praktikada hal-hazırda Səyahət və turizm

statistikası üzrə Beynəlxalq konfransın (Ottava, 1991-ci il) yaratdığı və ÜTT və

BMT-nin Statistika komissiyası tərəfindən təsdiq olunmuş anlayış geniş istifadə

olunur. Bu anlayışa əsasən turist – ziyarətçi, yəni “səyahət edən və ziyarət

etdiyi yerdə mənbələrdən ödənilən fəaliyyətdən başqa istənilən fəaliyyət

məqsədilə öz adi mühitindən kənarda 12 aydan artıq olmayan müddət ərzində

qalan şəxsdir” (1). Bu anlayışı ətraflı şəkildə nəzərdən keçirək.

Bu anlayışda turist ziyarətçi kimi müəyyən olunur. Bu anlayışı turizm

statistikasında əsas anlayış kimi istifadə etmək tövsiyə olunur. Bu anlayışda

turizmin digər xüsusiyyətlərinə adi mühitdən kənara gedərək yerdəyişmə, get-

diyi yerdə qaldığı müddət və səyahətin məqsədi aiddir. “Adi mühit” termini hər

gün evdən işə və ya dərsə və əksinə gedən insanları turist siyahısından çı-

xartmaq üçün istifadə edilməyə başladı. Hesab olunur ki, insanların mütəmadi

olaraq ziyarət etdiyi yerlər, hətta həmin yerlər onların yaşayış yerindən xeyli

uzaq məsafədə yerləşsə belə onun adi mühitinə aiddir, buna görə də həmin in-

sanlar turist hesab edilmir. Bu anlayışa əsasən, məsələn, qonşu ölkədə işləyən

və dəfələrlə xaricə səyahət edən sərhədlərə yaxın bölgələrin sakinləri turist sa-

yılmır.

Həmçinin, yaxınlıqda yerləşən ərazilərin ziyarət olunması turizm hesab

edilmir. Bu, onunla bağlıdır ki, insanın yaşayış yerinin yaxınlığında yerləşən

ərazilər psixoloji baxımdan adi mühit kimi qəbul edilir.

Həmçinin, qeyd etmək lazımdır ki, mütəxəssislər arasında adi mühit an-

layışı haqqında vahid bir fikir mövcud deyil. Bu anlayışın öz təsviri, insanın

turist hesab edilməsi üçün qət etməli olduğu məsafə və obyektin ziyarət edilmə

tezliyi mübahisəli məsələlər olaraq qalmağa davam edir. Turizmin növbəti me-

yarı insanın yaşayış yerindən uzaqda qaldığı müddətdir. Yaşayış yerindən uzaq-

da qalma müddəti 12 ay təşkil edir, bu müddət 12 ayı keçirsə, ziyarətçi rezident

hesab edilir və turizm statistikasında nəzərə alınmır.

Turizmin növbəti meyarı səyahətin məqsədidir (meyil). Səyyahlardan

fərqli olaraq turistləri yönəldən ədəbiyyatda geniş şəkildə şərh edilən turizm

məqsədləridir. ÜTT tövsiyələrinə əsasən turizmin aşağıdakı məqsədləri var:

asudə vaxt, istirahət; qohum və tanışların ziyarət edilməsi; işgüzar və peşəkar

məqsədlər (işgüzar görüşlərdə, konfranslarda, konqreslərdə və s. iştirak); müa-

licə; müqəddəs yerlərin ziyarət edilməsi (zəvvarlıq ziyarəti); digər turizm

məqsədləri. Beləliklə, turist birincisi, adi mühitin hüdudlarından kənara səfər


37

edən şəxs, ikincisi, ziyarət etdiyi yerdə müvəqqəti qalan şəxs, üçüncüsü turizm

məqsədlərilə səyahət edən şəxsdir.

Turizmin əsas anlamı. Turizmin iqtisadi, sosial, hüquqi və digər aspekt-

lərinə aid olan dar çərçivəli mənaları onun mahiyyətini əks etdirmir. Turizmin

statistikada anlayışından fərqli olaraq, onun konseptual və ya əsas anlayışı

turizm haqqında kompleks şəkildə təsəvvür yaradır, bu isə turizmdə fasiləsiz

istehsal prosesləri və turizm məhsulları istehlak olunan iqtisadi bir sistem kimi

baş verən prosesləri anlamağa imkan yaradır.

“Turizm”in əsas anlayışına turizm tələbatları və motivasiyaları, turistlərin

davranış xüsusiyyətləri, onların daimi yaşayış yerindən uzaqda qalması, turistlər

mal və xidmətlərin istehsalçıları arasında yaranan iqtisadi münasibətləri, turiz-

min ətraf siyasi, iqtisadi, sosial, texnoloji və ekoloji makromühitlə qarşılıqlı

əlaqəsi daxildir. Turizm üzrə Beynəlxalq elmi ekspertlər cəmiyyətinin təklif

etdiyi anlayışa əsasən turizm “insanların yerdəyişməsi və onların daimi yaşayış

və iş yerindən fərqli yerlərdə olması zamanı yaranan münasibətlər və hadisələr

məcmusudur” Turizmin inkişafını aşağıdakı göstəricilər əks etdirir. 1950-ci ildə

dünyada beynəlxalq turistlərin sayı 25 mln. insan təşkil edirdi, 2016-cı ildə isə

BMT-nin Ümumdünya Turist Təşkilatının məlumatlarına əsasən turistlərin sayı

1,2 mlrd.-dan artıq təşkil edib (4). BMT-nin Ümumdünya Turist Təşkila37afı37

press-relizində qeyd olunduğu kimi dünya iqtisadiyyatının inkişaf sürətinin

azalmasına baxmayaraq turistlərin sayı artır. Beynəlxalq turistlərin sayı 2009-cu

il qlobal maliyyə-iqtisadi böhranından sonra yeddinci ildir ki, artır.

Turizmin geniş yayılmasını, həmçinin Böyük Britaniyada ingilislərin illik

ailə büdcələrinin 19%-ni təşkil edən turizm xərcləri göstərir. Bu xərclərdən

daha çoxunu yalnız qidalanma və yaşayış yeri xəcrləri təşkil edir. Almaniyada

bir ailə səyahətlərə orta hesabla 16% xərcləyir, Fransa və ABŞ-da isə - 12%.

Orta gəlirli amerikan ailəsinin səyahət xərcləri (ildə təxmini 4 min dollar) tibb

və ya qida, içkilər və tütünə birlikdə xərclənən vəsaitə bərabərdir və geyim üzrə

xərclərdən iki dəfə artıqdır.

Yüksək gəlirli və əyləncə və istirahət sahəsi inkişaf etmiş ölkələrdə

turizm kütlə arasında geniş yayılıb. Sankt-Peterburqun (Florida, ABŞ) 250 min

sakinindən 60 mini turizm sahəsində işləyir və hər il 5 mln. turistə xidmət edir.

80 min əhalisi olan Andorranı hər il təxminən 9 mln. turist ziyarət edir, ölkənin

ÜDM-nun 80%-ni turizm sahəsi təşkil edir.

Turizmin inkişafı ölkənin iqtisadi, texniki və sosial inkişafı ilə sıx bağ-

lıdır. Dünyanın sənaye ölkələrində turizmin inkişafı əhalinin yaşayış səviy-

yəsinin artması ilə bağlıdır, bu isə aşağıdakılarla əlaqədardır:

Əhalinin gəlirlərinin artması ailə büdcəsindən istirahət üçün vəsait

ayırmağa imkan yaradır: yerdəyişmə, başqa yerdə yaşama, qidalanma

və əyləncə. Turizmin rus klassikləri Mixail Mixayloviç Marinin və


38

C.Bleyle Avropada müharibədən sonrakı illərdə turizmin intensiv

şəkildə inkişafına imkan yaradan iqtisadiyyatın və cəmiyyətin inki-

şafının aşağıdakı mərhələlərini qeyd edirlər: İkinci dünya müharibəsin-

dən sonra iqtisadi oyanış dövründə avropalılar ilk öncə “Doyunca

yemək”, daha sonra “Yaxşı geyinmək”, sonra isə “Öz evim və avto-

mobilim” və nəhayət “Turizm dalğası” mərhələlərini keçdilər [2,s.17].

Əhalinin gəlirlərinin artması ezamiyyət müddətinin daha uzun olma-

sına, həmçinin, pensiya təminatının yüksək səviyyədə olmasına gətirib

çıxarır, bu da həmçinin turizmin inkişafına mühüm təsir göstərir.

Turizmin inkişafı insanların onlar üçün maraqlı olan yerlərə səyahəti

və ya səfərini əks etdirən turizm məhsulunun istehsalı və istehlakı ilə

bağlıdır. Turizm məhsulu əsasən istirahət üçün nəzərdə tutulan, kəmiyyət

və keyfiyyət müəyyənliyi olan və bu məhsulun istehlakçısı olan turistlərə

satış üçün hazırlanan mal və xidmətlər toplusudur. Turizm məhsulunun

istehsalında bu məhsulun hazırlanma prosesində bir-biri ilə bağlı olan bir

çox firma və təşkilatlar iştirak edir.

Turizm yalnız iqtisadi proses deyil. İqtisadi təsirindən başqa turizm,

həmçinin:

sağlamlığın bərpa olunmasını təmin edir;

şəxsiyyətin inkişafına, insanların mənəvi-mədəni inkişafına və onların

intellektual səviyyəsinin artmasına imkan yaradır;

müxtəlif təəssüratlar bağışlayaraq, mühit və fəaliyyət növlərini tama-

milə dəyişərək effektiv şəkildə əsəbi gərginliyin azalmasına imkan

yaradır.

Turizmin inkişafına təsir edən amilləri ekstensiv və intensiv amillərə

bölmək olar. Turizmin inkişafına təsir edən ekstensiv amillərə aşağı-

dakılar aiddir:

işçilərin sayının artması;

təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilən maddi mənbələrin sayının artırıl-

ması;

turizmin yeni obyektlərinin tikintisi.

İntensiv amillərə aiddir:

heyətin ixtisasının artırılması;

işçilərin peşəkar ixtisas strukturunun inkişafı;

elmi-texniki irəliləyişin nailiyyətləri və nəticələrinin tətbiqi, o cümlə-

dən turizmin sənayeləşdirilməsi, kompüterləşdirilməsi və turizmdə tex-

nologiyaların tətbiqi əsasında turizmin maddi bazasının texniki cəhət-

dən təkmilləşdirilməsi;

mədəniyyətin və xidmət keyfiyyətinin inkişafı;


39

mövcud maddi mənbələrin, obyektlərin və marşrutların və s. səmərəli

istifadəsi.

Turizmə mənfi təsir göstərən amillər: müharibə halları, siyasi qeyri-

sabitlik, iqtisadiyyatın hərbiləşdirilməsi, kriminal şərait, xarici borcların artma-

sı, istehlak əşyalarına qiymətlərin artması, işsizlik, işə çıxmama, maliyyə qeyri-

sabitliyi, fərdi istehlak həcminin azalması, əlverişsiz ekoloji vəziyyət, turizm

firmalarının müflis olması, turizm sahəsində rəsmiyyətlərin sərtləşdirilməsi,

turizm firmalarının öz öhdəliklərini yerinə yetirməməsi və s. [4,s.21].

Ədəbiyyat:

1. Александрова А.Ю. Международный туризм. Учебник. – М.:

Аспект Пресс, 2002. – 470 с. ,

http://tourlib.net/books_tourism/aleks.htm

2. Артёмова Е.Н., Козлова В.А. Основы гостеприимства и туризма

Учебное пособие. – Орёл: ОрёлГТУ, 2005. – 104 с.,

http://tourlib.net/books_tourism/artemova.htm

3. Кекушев В.П., Сергеев B.П., Степаницкий В.Б. Основы

менеджмента экологического туризма. Учебное пособие. – М.:

Издательство МНЭПУ, 2001. – 60 с.,

http://tourlib.net/books_green/kekushev.htm

4. UNWTO,http://www2.unwto.org/press-release/2017-01-17/sustained-

growth-international-tourism-despite-challenges

Лия Владимировна Байрамова

Тенденции развития мировой туристической индустрии в условиях

глобализации

Резюме

В статье рассматриваются основные тренды развития туристической

индустрии, а также проанализированы критерии формирования актуаль-

ных показателей развития туризма. Вместе с тем, в статье указаны сис-

темообразующие факторы, обусловившие развитие туризма в индустри-

альных странах мира. В статье также исследованы основные факторы,

влияющие на динамичное развитие туристической сферы.

Ключевые слова: туризм, расходы на туризм, туристский продукт,

интеграция, глобализация

http://tourlib.net/books_tourism/aleks.htm

http://tourlib.net/books_tourism/artemova.htm

http://tourlib.net/books_green/kekushev.htm

http://www2.unwto.org/press-release/2017-01-17/sustained-growth-international-tourism-despite-challenges

http://www2.unwto.org/press-release/2017-01-17/sustained-growth-international-tourism-despite-challenges


40

Liya Vladimir Bayramova

Trends in the development of the global tourism industry in the context of

globalization

Summary

The main trends in the development of the tourism industry are consi-

dered in the article, and the criteria for the formation of actual indicators of the

development of tourism are analyzed. At the same time, the article points out

the system-forming factors that conditioned the development of tourism in the

industrial countries of the world. The article also explores the main factors

affecting the dynamic development of the tourism sector. Tourism and the fac-

tors influencing it.

Keywords: tourism, tourism expenditure, tourism product, integration,

globalization


41

UOT 338.431

DÜNYA İQTİSADİYYATININ YENİ İQTİSADİ TƏFƏKKÜRLƏ İDARƏ

OLUNMASININ ZƏRURİLİYİ HAQQINDA

İsa Hüseyn oğlu ALIYEV


İqtisadiyyat İnstitutu, AMEA

alı[email protected]

Məqalədə dünya iqtisadiyyatının yeni iqtisadi təfəkkürlə idarə olunması-

nın zəruriliyi məsələlərinə toxunulmuş, bu sahədə mövcud problemlər araşdırıl-

mış, onların həll istiqamətləri göstərilmişdir. Qlobal müstəvi mühitində ölkə-

lərin sərbəst iqtisadi qərarlar qəbul edə bilməsi prosesi bir qədər çətinləşmək-

dədir. Belə ki, transmilli korporasiyaların fəaliyyəti, dünyada baş verən qlobal

iqtisadi problemlərin gərginliyi (işsizliyin artması, ərzaq məhsullarının sürətlə

bahalaşması, yoxsulluğun artması və s. kimi amillər) bu proseslərə ciddi təsir

göstərir.

Açar sözlər: rəqabətqabiliyyəti, iri sənaye, sahibkarlıq, bazar iqtisadiy-

yatı, iqtisadi islahatlar

İqtisad elmi inkişaf edib indiki sistem halını alana kimi özünəməxsus zid-

diyyətli birmənalı olmayan uzun tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Onun mahiy-

yətini təşkil edən əsas müddəalar, fikirlər, nəzəriyyələr və konsepsiyalar dərin

tarixi köklərə malikdir və onlar çox qədimlərə gedib çıxır. İqtisad elminin ana

xəttini sərvət, onun mənşəyi, bölgüsü və istehlakı üzrə, xüsusilə də dəyər

(qiymət) haqqında mülahizələr təşkil edir. Bir sözlə, iqtisad elmi dəyər, qiymət,

pul, sərvəy haqqında mülahizələr əsasından formalaşmışdır. Ona görə də,

dəyəri, qiyməti iqtisad elminin oxu adlandırmışlar. Lakin indiki halda bu fun-

damental müddəalar sanki əsil reallığı ifadə etmir. Qloballaşdırma posesləri bu

gerçəkliyi sürətlə rədd etməkdədir. Artıq milli iqtisadiyyatlar vahid ümumdün-

ya sisteminə sürətlə qoşulmaq məcburiyyətindədirlər. Bu mənada fikrimcə,

qloballaşma gözə görünməyən “mədəni zorakılıqdır”. Bəşər cəmiyyəti inkişafı

dövründə bu kimi hal dəyişkənliyi baş verməmişdir. Dünya iqtisadiyyatı tex-

noloji inqilab ərəfəsindədir. Əmtəə və kapitalın hərəkətinin liberallaşması

sürətlənməkdədir və s. Bir sözlə qloballaşma elə vəzifə və öhdəçiliklər meydana

qoyur ki, ölkələr ona qeyri şərhsiz əməl etməlidirlər. Görkəmli iqtisadçı L.Abal-

kinin dediyi kimi indiki dövrdə dünyada dərin keyfiyyət dəyişkənlikləri baş


42

verir ki, bu özünün ciddi elmi dərk olunmasını tələb edir. Bütün bu proseslər

mövcud iqtisadi nəzəriyyələrdə köklü modifikasiyalara səbəb olmaqla iqtisadi

idarəetmənin fundamental əsası olan ümumbəşəri prinsiplərdə məntiqi dəyişik-

liklərə səbəb olmaqla yeni-yeni suallar ortaya qoyaraq iqtisadi təfəkkür haq-

qında yenidən fikirləşməyi tələb edir. Bir sözlə demək istəyirik ki, qlobal dəyi-

şikliklər fonunda yeni iqtisadi təfəkkürün formalaşması prosesi baş verməlidir.

Yeni iqtisadi təfəkkür dünyada baş verən yeni dəyişiklikləri yeni prinsip və

metodologiyalardan istifadə etməklə idarə olunmalıdır. “Adəm Peyğəmbərdən

tutmuş müasir dövrə qədər dünyanın rasional idarəedilməsi problem olaraq qal-

maqdadır”.

Qloballaşan dünya bütün elmlərin o cümlədən də iqtisad elmində nəzəriy-

yələrin təşəkkülündə ümumvəhdət kontekstindən metodoloji yanaşmanı tələb

edir. Başqa sözlə, hesab edirik ki, bu cür metodoloji yanaşma olmadan hər han-

sı bir elm təsvirçi elmdən başqa heç bir məzmun daşımır. İqtisad elmi yarandığı

andan heç də həmişə bu vəhdətliyi elmi şəkildə ifadə edə bilməmişdir. O, XVII

əsrin əvvəllərindən formalaşmağa başladığı bir zamandan müəyyən nəzəriyyə-

lər əsasında uzun müddət öz predmetinin axtarışında olmuşdur. İqtisadi hadisə

və proseslərə, cəmiyyətdə gedən sosial-iqtisadi dəyişikliklər kontekstindən de-

yil, dövrün qabartdığı, ortaya atdığı adi görsənə bilən və adi təfəkkür tərzinə sı-

ğa bilən, buna baxmayaraq olduqca mürəkkəb və düşündükcə düşündürə bilən

fikirlər ortaya atılmışdır. Məsələn, iqtisad elminin ilk elmi məktəbi olan (mer-

kantilistlər) elmin çıxış nöqtəsini qızıl və gümüş alverində, obyektini isə tica-

rətdə görürdülər. Onların sələfləri olan (fiziokratlar) elmin cışıx nöqtəsini xalis

gəlirin tədqiqində, obyektini isə torpaqda görürdülər. Az sonra ortaya çıxan

klassik siyasi iqtisad məktəbi bu boşluqları dolduraraq elmin çıxış problemini

və ya predmetini əmək və dəyərin yaranmasında, obyektini isə ictimai istehsalın

bütün sahələrində duyurdular. Bu dövrlərdə belə nəzəriyyələrin təşəkkülü

prosesində ümumvəhdət metodologiyasının yeri sanki hiss olunmurdu. Lakin

ümumvəhdət metodologiyasının tətbiqi üçün zəmin hazırlanırdı. Bu zəmindən

ətraflı bəhrələnən marksistlər ilk dəfə olaraq iqtisad elminin təşəkkülündə

ümumvəhdət metodologiyasının tətbiqini əsas görürdülər və bunun əsasında

iqtisadi hadisə və proseslərin cəmiyyətdə bir bazis təşkil etməsini vurğulayaraq,

bu bazisin özünün formalaşmasında üst qurum elementlərinin də zəruri hal

olduqlarını təsdiqlədilər. Bir sözlə elmin predmetinə ictimai kontekstdən müna-

sibətlər sözünü gətirdilər. Marksistlər öz əsərlərində bütövlükdə cəmiyyətin inki-

42afı prosesində cəmiyyətdə maddiliklə (burada bazislə) məhdudlaşdırdığını

qeyd etmir, məhz şüurla bağlı (burada üstqurum elementləri) zəruri vəhdətlik-

lərini ifadə edirdi [1, s.36].

Lakin fikrimcə onlar bu ümumvəhdətlik metodologiyalarına axıra qədər

sadiq qala bilmədilər. Beləliklə maddiliyi qabartmaqla sanki bu ümumvəhdətlik

metodologiyasını tədricən unutmalı oldular. Bu hal sonrakı iqtisadi məktəblərdə


43

də, hətta müasir hallarda da özünü büruzə verir dünya əhalisi sürətlə artır, xəstə-

liklər, müxtəlif cür epidemiyalı qriplər baş alıb getməkdədir. Enerji, xammal

çatışmazlığı mövcuddur. Ərzaq təhlükəsizliyi günü-gündən kəskin problem

kimi qarşıda durur. Dünya okeanlarından istifadə aşağı səviyyədədir. Kosmos-

dan sülh məqsədi üçün istifadə olunması üçün görülən işlər tələblərə cavab ver-

mir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin geriliklərinin aradan qaldırılması üçün fun-

damental tədbirlər görülmür. Belə halda araşdırmalar göstərir ki, bu gün dünya

iqtisadiyyatı özünün ən çətin və ziddiyyətli məqamlarından birini yaşayır. Belə

ki, onu təcəssüm etdirən real nəzəriyyələr, qanunlar yox səviyyəsindədir.

Qloballaşma dünya iqtisadiyyatında sürətlə qütbləşmə prosesini gərginləşdirə-

rək bu dövrdə qarşıya çıxan problemlərin həlli üçün ölkədə iqtisadi inkişaf

səviyyəsinə uyğun iqtisadi təhlükəsizliyin təmin olunmasını tələb edir. Hər bir

ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olunması ölkə iqtisadiyyatının səmərəli

strukturunun formalaşdırılması, ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunması və

mövcud olan sosial-iqtisadi problemlərin həll olunması ilə birbaşa əlaqədardır.

Müasir dövrdə əksər ölkələrin inkişaf imkanlarının məhdudluğu və çox zaman

xarici amillərdən asılılığı onların iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olunmasına

ciddi şəkildə təsir göstərir. Onların həm iqtisadi, həm də siyasi-iqtisadi müs-

təqilliyi üçün təhlükə törədir. İqtisadi sərbəstlik dövlətin bütün milli ehtiyatlar

və istehsala tam nəzarəti, sərbəst iqtisadi qərar qəbul edə bilməsi, milli iqtisadi

dayanıqlığı və sabitliyinin təmin olunması, iqtisadiyyatın özünü inkişaf etdirmə

qabiliyyətinin olması və s. mühüm prinsipləri özündə əhatə edir. İqtisadi təhlü-

kəsizliyin təmin edilməsi bugünkü anlamda qlobal müstəvidə sanki ardıcıl

deyil, həmçinin bir-birini təmin edə bilmir. Belə ki, qlobal müstəvi mühitində

ölkələrin iqtisadi sərbəstliyi azalmağa doğru gedir.

Bu iqtisadi proseslərin qlobal xarakter almasında, bir sıra ölkələrin regi-

onal (bölgə) iqtisadi inteqrasiyası mühüm rol oynamış və hazırda da oynamaq-

dadır”.

Qlobal müstəvi mühitində ölkələrin sərbəst iqtisadi qərarlar qəbul edə bil-

məsi çətinləşir, ağırlaşır. Belə ki, transmilli korporasiyaların fəaliyyəti, dünyada

baş verən qlobal iqtisadi problemlərin gərginliyi (işsizliyin artması, ərzaq məh-

sullarının sürətlə bahalaşması, yoxsulluğun artması və s. kimi amillər) buna tə-

sir göstərir. Milli iqtisadiyyatın dayanıqlılığı və sabitliyinin təmin olunması da-

ha çox xarici amillərdən, siyasi qərarlardan, təbii və ekoloji problemlərdən,

dünyaya xas ola bilən bu kimi ciddi problemlərdən asılı vəziyyətdə qalır ki, be-

lə bir halda ayrı-ayrı ölkələr üçün iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi öz mil-

li maraqların ifadə etmir. Nəticədə milli sərhədlər pozularaq beynəlxalq səviy-

yədə səmərəli şəkildə qorunma və idarəetməyə təminat yaranır. Beynəlxalq sə-

viyyədə formalaşan qanun və prinsiplər isə heç də ayrı-ayrılıqda ölkələrin milli

maraqlarını ifadə etmir. Belə ki, keyfiyyətcə bu yeni hal kimi imkan vermir ki,


44

milli dövlətçiliyin inkişafı, həmçinin millətlərin öz maraqlarını dərk etməsi lazı-

mi qaydada həll oluna bilsin [1, s.36].

Bütün bu köklü dəyişikliklər kəmiyyət və keyfiyyət qeyri müəyyənlikləri

müasir cəmiyyəti, onun iqtisadi mühitini izah etmək üçün yeni iqtisadi təfəkkü-

rün zəruriliyini diktə edir. Məhz bunun üçün də iqtisadi nəzəriyyə dilematik

olaraq onun fundamentallığı üçün aşağıdakı bəzi zəruri suallara cavab vermək

məcburiyyətindədir. O özü üçün zaman problemini götür-qoy etməli iqtisadi

nəzəriyyənin əvvəl və müasir fəlsəfəsini araşdırmalı, iqtisadi nəzəriyyələrin ma-

hiyyəti və məzmununun modifikasiyasını hal dəyişkənliklərini öyrənməli, iqti-

sad elminin keçmiş və indiki funksiyalarını müqayisələşdirməlidir. Həmçinin

yeni iqtisadi nəzəriyyələrə fəlsəfi müstəvidən baxaraq sistem dəyişibsə sistemli

yanaşma metodologiyası işləyib hazırlanmalıdır. Formalaşacaq yeni iqtisadi nə-

zəriyyələr metodoloji xüsusiyyətləri götür-qoy edilərək dünya iqtisadiyyatında

vəhdətlik problemi milliliyin silinmə ardıcıllığı, onu doğuran səbəblər və mühit

elmli təhlil edilməlidir. Bu halda yeni iqtisadi nəzəriyyələr qloballaşan cə-

miyyətdə iqtisadi proseslərlə yanaşı humanitar problemləri də diqqətdə saxla-

malıdırlar. Belə ki, çağırışda qeyd edilir ki, müasir dövrdə elmin və texnikanın

tərəqqisinin insanı, cəmiyyəti və bütövlükdə sivilizasiyanı dərin dəyişikliklərə

məruz qoymuşdur. Bu baxımdan əvvəlkilərdən fərqli olaraq iqtisadi inkişaf

humanitar aspekləri tədqiq olunmalı, araşdırılmalı, komvengent texnologiyalar

və gələcəyin konturları strateji baxımdan araşdırılmalı, postmodernist mədə-

niyyətində ənənəvi dəyərlər sistemi araşdırılaraq müasir kütləvi informasiya

vasitələrinin rolu da aydınlaşdırılmalıdır.

Demokratik ölkələrdə baş verən dərin maliyyə-iqtisadi böhranlar, təbii

resurs və sərvətin hasilatının artmasının məhdudlaşması, İKT-nin, modernləş-

mənin inkişafı, insan amilinin sosial-iqtisadi inkişafda rolunun artması inkişafın

ümumi sürətinə, fasiləsizliyinə, dayanıqlılığına təsir göstərir. İKT-nin, modern-

ləşmənin sürətli inkişafı, iqtisadiyyata qoyulan investisiyanın tərkibində sabit

kapitalın (c) xüsusi çəkisini artırır ki, bu da istehsala cəlb olunan təbii resursla-

rın, işçi qüvvəsinin məhdudluğu şəraitində mənfəət normasının aşağı düşməsinə

şərait yaradır. Baş verən dərin maliyyə-iqtisadi böhranlar, dövlət idarəetmə və

tənzimləmə sisteminin köhnəliyi (əsasən XX əsrin 30-40-cı illərində formalaş-

mışdır) ÜDM istehsalının artımında fasilələr yaradır, ümumi inkişafın tempini

aşağı salır. Yeni davamlı, dayanıqlı inkişaf amillərini tapmağı ön plana çəkir.

Geniş mənada “bəşər cəmiyyətinin maddi həyat nemətlərinin istehsalı,

bölgüsü, mübadiləsi, istehlakını idarə edən qanunları öyrənən” (K.Marks) iqti-

sad elmi öz tarixi təkamülündə “təhlil və fikir iki hissəyə ayrılaraq [2,s.435]

(J.Şumpeter), həmişə “insan cəmiyyətinin normal həyat fəaliyyətinin öyrənil-

məsi” (A.Marşal) istiqamətində, “nə, necə, kim üçün istehsal etməli” prinsipləri

təməlində, daha səmərəli son iqtisadi-sosial nəticələrə nail olmağa doğru irəlilə-

miş, habelə “tələbatların sonsuzluğu və resursların məhdudluğu şəraitində in-


45

sanların qarşılarına qoyduqları iqtisadi məqsədlərə çatmaq səylərini” (L.Rob-

binson) araşdırmışdır.

Bəşəriyyətin keçdiyi mürəkkəb və ziddiyyətli yüksəliş yolunun, müxtəlif

ictimai-iqtisadi quruluşların, fərqli təsərrüfat sistemlərinin ümumi inkişaf qanu-

nauyğunluqlarının, onların özünəməxsus cəhətlərinin tənqidi surətdə təhlil

olunub öyrənilməsində, ən başlıcası isə bu zəngin təcrübədən yaradıcılıqla fay-

dalanmaqda, ictimai elmlərin tərkib hissəsi sayılan iqtisadi nəzəriyyənin müs-

təsna əhəmiyyəti vardır.

İnsanlar yaşadıqları cəmiyyəti, onun enişli-yoxuşlu inkişaf mərhələlərini

və hazırda gəlib çatdığı sosial-iqtisadi səviyyənin konkret göstəricilərini, eyni

zamanda gələcək yüksəliş istiqamətlərini elmi biliklər əsasında öyrənib müəy-

yənləşdirirlər.

Geniş əhatəli iqtisad elminin nəzəri və metodoloji əsası olan iqtisadi nəzə-

riyyənin müxtəlif problemlərini bilmək, qarşıya çıxan gündəlik, habelə gələcək

qayğıları səriştəli həll etmək yolunda dövlət xadimlərinə, siyasətçilərə, dip-

lomatlara, işgüzar bizneslə məşğul olanlara, gələcək mütəxəssislərə sadə peşə

sahibi insanlara da, şübhəsiz faydalıdır. Tanınmış iqtisadçı Q.Mənkyü (ABŞ)

qeyd edir ki, sadə işlərdən başlamış ən yüksək məsuliyyətli vəzifələri yerinə

yetirərkən “iqtisad elminin sərt qayda-qanunlarına bələd olmaq” həmişə yar-

dımçı və köməkçi rolunu oynayacaqdır.

Mütəxəssislərin fikrincə, iqtisad elmi mütləq hökmlər vermək və uzun-

ömürlülüyü ilə öyünə bilməz. Çünki, həyat inkişaf edib irəlilədikcə, iqtisadi sis-

temlər dəyişdikcə, elm-texnika sahəsində yeni nailiyyətlər qazanıldıqca, daha

mükəmməl materiallar və resurslar meydana çıxdıqca, istehsalın və insanların

tələbatları, zövqləri dəyişdikcə, şübhəsiz iqtisad elminin (nəzəriyyənin) qarşı-

sında duran problemlər də yeniləşir. Lakin iqtisadiyyatın əsas vəzifəsi – insan-

ların müxtəlif təyinatlı tələbatlarını ödəmək üçün maddi (mənəvi) nemətlər is-

tehsal etmək və müxtəlif təyinatlı xidmətlər (servis dairəsi) göstərməkdir [3,

s.158].

Dünya iqtisadiyyatının inkişaf təmayülləri istifadə edilən modelin meto-

doloji xarakteristikasından asılı olaraq müxtəlif variantlarda qiymətləndirilə bi-

lər. Aydındır ki, dünya iqtisadiyyatı hansısa bir əlahiddələşmiş, mütləq mahiy-

yət daşıyan konsept deyildir. O, coğrafiyadan, ekologiyadan, sosial-etik mü-

nasibətlər sistemindən, geosiyasi mühitin xarakteristikasından və s. funksional

asılılıqdadır. Eyni zamanda, o da aydındır ki, qeyd edilən çoxluğun olduğu kimi

tədqiqat prosesinə cəlb edilməsi, ifrat konkretləşdirmə mövqeyindən çıxış edil-

məsi, yəni elmi abstraksiyanın prosesdən sərf-nəzər edilməsi bu gün dövriyyədə

olan metodoloji arsenalın kasadlığı ucbatından mümkünsüz görünür. Buna görə

də, qiymətləndirmənin ən geniş yayılmış forması proses və hadisələrin dəyər

terminlərindən yararlanmaqla – pul ifadəsində həyata keçirilməsi variantıdır. Bu

aspektdən qiymətləndirmənin əsas göstəriciləri kimi Qlobal Məcmu Məhsul,


46

sənaye istehsalı, dünya ticarəti, həyat səviyyəsi göstəriciləri, eləcə də digər so-

sial-iqtisadi indikatorlar çıxış edirlər.

Adəm peyğəmbərdən tutmuş müasir dövrə qədər dünyanın rasional idarə

edilməsi problem olaraq qalmaqdadır.

Bütövlükdə qlobal səviyyəni əhatə edə biləcək universumun yoxluğu

hadisə və proseslərin inteqrasiyasında ifrat müxtəliflik doğurmaqla, onsuz da

kifayət qədər problematik olan qlobal situasiyanı daha da mürəkkəbləşdirir.

Sanki, dünya keçmişini unudub və gələcəyinin necə olacağını bilmir, yaxud

qlobal səviyyədə klassik xaos situasiyası formalaşmışdır [4, s.254].

Ədəbiyyat:

1. Абалкин Л.»Вызовы нового века». Москва.; Наука, 2001, с.36

2. Hacıyev Ş., Bayramov Ə.”Dünya iqtisadiyyatının tarixi”, Bakı.; Elm,

2011. səh. 435.

3. Əbdülsəlimzadə Q.Y., Əlibəyov İ.V.”İqtisadi tarix”. Bakı, İqtisad, 2008.

səh. 158

4. Аllаhvеrdiyеv H.B., Qаfаrоv K.S., Əhmədоv Ə.M., Milli iqtisаdiyyаtın

dövlət tənzimlənməsi., Bаkı, АDIU-nun nəşriyyаtı, 2007., 254 s.

Иса Гусейн оглу Алыев

Необходимость регулирования мировой экономике с новом

экономическом мышлением

Резюме

В статье затронуты вопросы мировой экономики, необходимость уп-

равления нового экономического мышления, проблемы в области исследо-

ваний, они являются аспектами решения. Свободное принятие экономи-

ческих решений в странах глобального плоскостности posesi довольно

трудно. Таким образом, деятельность транснациональных корпораций,

глобальные экономические проблемы, напряженность (растущая безра-

ботица, быстрый рост пищевых продуктов, увеличение бедности и т.д.,

как факторов) серьезно влияет на эти процессы.

Ключевые слова: конкурентоспособность, крупная промышлен-

ность, предпринимательство, рыночная экономика, экономические

реформы


47

Isa Huseyn oglu Aliyev

The need of manage of the world economy by the new economic

thinking

Summary

The article touched the issues of the world economy, the need to manage

the new economic thinking, problems in the field of investigations. Free

economic decision-making in the countries are very difficult. Thus, the active-

ties of transnational corporations, the global economic problems, tension (rising

unemployment, rapid increase of food products, increasing poverty etc. as

factors) seriously affects these processes.

Keywords: competitiveness, large-scale industry, entrepreneurship, mar-

ket economy, economic reforms


48

UOT 331.4

ВЛИЯНИЕ СОЦИАЛЬНЫХ СЕТЕЙ НА

ПОКУПАТЕЛЬСКИЙ СПРОС

Кенюль Фахраддин кызы ХИЛАЛ

Западный Университет,

учительница кафедры

«Экономика, маркетинг и менеджмент»

кандидат экономических наук

В статье раскрывается актуальность вопроса влияния социаль-

ных сетей на покупательский спрос людей. Было проанализировано клюю-

чевые результаты исследования ведущих агентств мира, которые проде-

монстрировали наличие постоянного роста рекламного рынка в социаль-

ных сетях, что говорит о наличие эффективности маркетинга через дан-

ный инструмент.

Ключевые слова: маркетинг; социальные сети; рекламная компа-

ния; покупательский спрос; клиент; производитель; SMM-маркетинг;

SMO.

Достаточно долгое количество времени, маркетологи различных от-

раслей экономики и предприятия спорят о том: влияет ли политика

компании в социальных сетях на формирование покупательского спроса

клиентов или нет? Имеет ли значение формирование рекламного бюджета

в социальных сетях? И какие инструменты стоит использовать для прод-

вижения своего бренда и своих продуктов?

Ранее, социальные сети считались продуктом Интернета, который

приспособлен лишь для общения, игр, развлечений и других инструмен-

тов отдыха. Но, сейчас социальные сети становятся ключевыми площад-

ками для общения между «производителем» и «потребителем». В этом

общении очень важную роль играют психологические факторы и многие

«продавцы» стараются использовать данные факторы для продвижения

своего бизнеса и увеличения продажи. Доказательством такого выступают

практические цифры со стороны ведущих социальных сетей.

Например, крупнейшая компания и одноименная социальная сеть

Facebook на сегодняшний день имеет рыночную капитализацию в размере


49

402,83 млрд. долларов. Общая выручка за 2016 год составила 27,638 млрд.

долларов, из которых, процентов 90% - это плата производителей и

сектора бизнеса за рекламную кампанию и продвижение своих продуктов

в их социальных сетях, что говорит о росте роли влияния социальных се-

тей на общий покупательский спрос клиентов [1]. Кроме того, как пока-

зывают исследования в области экономической психологии, социальные

сети формируют и предпочтения клиентов, вызываю у них чувство

потребностей к определенным благам и продуктам.

Учитывая этот факт, предпринимателям стоит учитывать, что для

продвижения своей продукции игнорирование социальных сетей чревато.

Более того, с учетом современных тенденций, положительный бренд в

социальных сетях – это один из элементов формирования уровня конку-

рентоспособности бизнеса компании.

Ключевым инструментом для реализации маркетингового плана с

учетом социальных сетей является SMO. Social media optimization (SMO) –

это процесс продвижения личного сайта в социальных медиа. К данному

процессу относится комплекс мер, направленных на привлечение посети-

телей на сайт со стороны социальных медиа, включая и социальные сети.

В данный момент SMO можно разделить на три ключевых направ-

ления, каждый из которых формирует свои собственные инструменты

формирования деловой репутации компании через социальные медиа [2]:

Таблица 1.

Структура SMO.

Элемент

SMO

Определение, функции, цели

SMO Комплекс мер, направленных на преобразование контента сайта таким образом, чтобы его можно было максимально просто

использовать в социальных сетях.

(SMM) Комплекс мер, целью которых являются прямые продажи продуктов через официальные сообщества в социальных сетях.

Брендинг и

PR в

социальных сетях

Комплекс мер, где происходит налаживание связи с обществен-

ностью, а также воздействие на сознание социальных масс с

целью восприятия ими товара или услуги особо значимыми и уникальными.

Главная ошибка, которую допускают компании в работе с социаль-

ными сетями – это их понимание исключительно как канала доставки

своих коммерческих предложений. Сообщество – это не только канал

продаж, а и средство для поддержания отношений и формирования


50

мнения у самой активной и влиятельной части потребительской ауди-

тории.

Основной проблемой SMM, брендинга и пиара в социальных сетях

является именно вызов интереса пользователей к сообществу, с последую-

щим периодическим возвратом туда аудитории. Если удаётся вызвать

интерес и создать определённую атмосферу, пользователи социальной

сети с большой вероятностью превращаются в «рекламных агентов» и

бесплатно распространяют информацию в сети Интернет о компании и

предоставляемых ей продуктах (услугах) под видом приглашения в сооб-

щество (группу по интересам, портал, ветку форума, блог). Подобная

ситуация очень ценна и потому, что лучшей рекламы, чем отзывы

реальных людей, пока ещё не придумано. Не удивительно что именно в

период господства социальных сетей в Маркетинге появилось понятие

«Grassroots Marketing». «Grassroots Marketing», иногда известный как

«Партизанский маркетинг», начинается с нуля. Вместо того, чтобы

отправлять сообщение, которое, как вы надеетесь, понравится многим, вы

направляете свои усилия на небольшую группу, очень часто даже одному

физическому лицу и надеетесь, что данная группа/лицо распространит

ваше сообщение на гораздо более широкую аудиторию. «Grassroots

Marketing» часто использует нетрадиционные методы и самое главное

маркетинговые расходы обычно стоят меньше, чем в традиционных маар-

кетинговых стратегиях, но может дать более эффективные результаты.

Например, некоторые компании призывают группу людей, чтобы

они рассказывали о их продукте или же услуге более широкой публике. В

свою очередь, члены этих групп получают бесплатные не получают

денежные вознаграждения. Они могут раздавать купоны, оставлять

отзывы на веб-сайтах и публиковать комментарии в социальных сетях.

Задача этих групп – рассказать как можно больше о продукте или идее. А

как же они мотивируются? Мотивацией за такую «работу» может служить

взаимная подписка страниц, бесплатное размещение информационной

рекламы, бесплатные образцы рекламируемого продукта, бесплатное

использование предлагаемой услуги и т.д. Очень важную роль в стратегии

“Grassroots Marketing” играют блогеры.

Блогеры – это люди которые публикуют свои идеи, вкусы, мнения в

разных направлениях и позволяют пользователям наблюдать за их

страницей (блогом) и оставлять свои отзывы. Блоги были разработаны

Pyra Labs, который был куплен компанией Google в 2003 году. Обычно

блоги размещаются Google на субдомене blogspot.com. Блоги также могут

размещаться в зарегистрированном домене блогера (например,

www.example.com).

http://www.example.com/


51

В зависимости от сферы проявления интереса, блогеры делятся на

такие виды как – fashion bloggers, travel bloggers, food bloggers, fitness

bloggers и т.д.

Многие организации с целью внедрения стратегии “Grassroots

Marketing” часто обращаются к услугам блогеров. Образцом могут слу-

жить владельцы ресторанов которые с помощью “food blogger” планируют

поднять рейтинг своего помещения.

Все вышеуказанные стратегии помогают «продавцам» анализиро-

вать рынок в режиме онлайн и установив целевую аудиторию получать

реальные доходы.

Например, согласно исследованиям маркетингового агентства

Fleishman-Hillard, были получены результаты, которые говорят о том, что

70% людей в социальных сетях читают реальные отзывы клиентов,

прежде, чем совершить покупку определенного продукта [4]. Кроме этого:

- 65% людей ищут информацию о товарах и компании в социальных

сетях;

- 53% клиентов оставляют положительные отзывы;

- 50% клиентов оставляют жалобы или отрицательные отзывы на

товар, который им не понравился;

- 47% посетителей социальных сетей делятся на своей страничке

специальными предложениями, акциями, купонами на определенные

товары, бренды и услуги;

- 42% опрошенных людей следят как минимум за одним брендом с

помощью своих личных социальных страничек.

Согласно исследованиям Forbes, 78% покупателей заявляют о том,

что социальные сети влияют на их потребительские предпочтения, прежде

чем купить определенный товар или заказать определенную услугу. 81%

заявили о том, что рекомендовали определенные продукты, после их

приобретения своим друзьям и знакомым с помощью социальных страни-

чек [3].

Результаты исследования информационного агентства PR Newswire

продемонстрировали, что 89% посетителей социальных сетей ищут изна-

чально информацию о бренде и его товарах в просторах Интернета, и

лишь потом совершают покупки. Данный опрос происходил по сегменту

продукции, не включая дешевые продукты питания и одежды [4].

Немного иные результаты предоставляет The Wall Street Journal,

который провел опрос 18 000 американцев, который показал, что 62%

посетителей социальных сетей не чувствуют влияние с их стороны на

потребительские предпочтения [5]. Но, стоит учесть тот факт, что не все

потребители могут сказать то, что происходит с их желания. Нельзя

исключать вероятность влияния подсознательного мышления, которое и


52

может быть основным инструментом влияния рекламных кампаний

компаний в просторах социальных сетей.

Анализируя динамику рекламного рынка в социальных сетях, а

также то, как потребители проверяют продукты через свои странички,

стоит сделать вывод о том, что влияние социальных сетей на покупа-

тельский спрос существует в большом размере. Более того, мы наблюдаем

за постоянным непрерывным его ростом, что порождает новую площадку

рыночной конкуренции – просторы социальных сетей, где компании вкла-

дывают миллиарды долларов для продвижения своего бренда и про-

дуктов. Такая тенденция подтверждает дальнейшую интеграцию инфор-

мационных технологий во все бизнес-процессы компаний.

Учитывая это, производителям стоит заняться решением вопроса по

предоставлению и позиционирования своего бренда/имени путем созда-

ния официальных страничек в социальных сетях: Facebook, Twitter,

YouTube, Vkontakte, Snapchat, Instagram. В случае если компания это

проигнорирует, она рискует потерять долю рынка из-за снижения роста

эффективности маркетинговой стратегии, которая не будет включать один

из основных элементов современного маркетинга: интернет-рекламы и по-

зиционирование бренда путем SMO и SMM. Лишь сочетание стандартной

модели маркетинговой стратегии, совместно с инновационными подхо-

дами по рекламе продукции, компания может «выжить» при современной

тенденции роста рыночной конкуренции.


1. Investing. Facebook Inc. URL: https://ru.investing.com/equities/facebook-inc (дата обращения 17.04.2017).

2. Ph. Kotler, K. L. Keller, “Marketing Management” 14th edition, 2012,

Pearson (стр. 83)

3. Forbes. Влияние брендов и социальных сетей на потребителей.

URL: http://www.forbes.com/sites/marketshare/2012/05/07/are-brands-

wielding-more-influence-in-social-media-than-we-thought/ (дата

обращения 17.04.2017). 4. ПРО СММ. Влияние социальных сетей на покупателей и их

предпочтения. URL: http://www.pro-smm.com/vlijanie-socialnyh-

setej-na-pokupatelej/ (дата обращения 17.04.2017). 5. New Media and Marketing. Social media has no influence in buying

decisions. URL: http://www.newmediaandmarketing.com/social-media-

influence-buying-decisions/ (дата обращения 17.04.2017).

https://ru/

http://www/

http://www/

http://www/


53

Könül Fəxrəddin qızı Hilal

Sosial şəbəkələrin istehlakçi qərarlarına göstərdiyi təsir

Xülasə

Məqalədə sosial şəbəkələrin əhalinin alıcılıq qabiliyyətinə göstərdiyi təsi-

rin aktuallığına toxunulur. Dünyanın qabaqcıl agentiklərinin apardıqları araşdır-

maların nəticələri təhlil edilmiş və sosial şəbəkələrdə reklam payının sürətlə

artma dinamikası qeyd edilmişdir. Aparılan araşdırmalar və təhlillər marketin-

qin məhz bu istiqamətdə effektiv şəkildə inkişaf etdiyini bir daha sübut edir.

Açar sözlər: marketinq; sosial şəbəkələr; reklam kampaniyası; alıcı

tələbatı; müştəri; istehsalçı; SMM-marketinq; SMO.

Konul Fakhraddin Hilal

Influence of social networks on the buyer demand

Summary

The article reveals the urgency of the issue of the influence of social

networks on the consumer demand of people. The key results of the survey of

leading agencies of the world were analyzed, which demonstrated the constant

growth of the advertising market in social networks, which indicates the

availability of marketing effectiveness through this tool.

Keywords: marketing; social networks; advertising campaign; customer

demand; client; manufacturer; SMM-marketing; SMO.


54

UOT 339.13

РАЗВИТИЕ СИСТЕМЫ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКУПОК

В РОССИИ

Светлана Николаевна ДАНИЛОВА

кандидат экономических наук, доцент

Саратовского Социально-Экономического Института

(филиала) Российского Экономического Университета

им. Г.В. Плеханова

В статье рассматриваются направления реформирования законо-

дательства о государственных и муниципальных закупках. Обосновыва-

ется, что одним из наиболее важных итогов развития системы госза-

купок стало внедрение Федеральной контрактной системы, в рамках

которой устранена большая часть «пробелов» и «узких мест» правового

и процедурного поля системы государственных закупок.

Ключевые слова: конкурентоспособность, крупная промышлен-

ность, предпринимательство, экономические реформы

Значительные объемы государственных закупок, масштабы которых

в разных странах достигают до 50 процентов ВВП, делают объективно

необходимым постоянно адаптировать механизм организации и проведе-

ния госзакупок к изменяющимся рыночным условиям, появляющимся ин-

формационно-коммуникационным технологиям.

В настоящее время совершенствование системы госзакупок осу-

ществляется и за рубежом и в России.

Так, одним из основных международных документов в этой области,

является принятый в 1994 году типовой закон ЮНСИТРАЛ (комиссии

ООН по праву международной торговли). Типовой закон о государствен-

ных закупках товаров, работ и услуг предусматривает процедуры и прин-

ципы, призванные обеспечить экономическую эффективность процесса

закупок и не допустить злоупотреблений. Кроме того, в качестве прин-

ципов закупок определены: расширение и стимулирование участия в про-

цедурах закупок поставщиков и подрядчиков независимо от их госу-

дарственной принадлежности, содействие тем самым международной тор-

говле; развитие конкуренции между поставщиками и подрядчиками в


55

отношении поставки объектов закупок; обеспечение справедливого, рав-

ного и беспристрастного отношения ко всем поставщикам и подрядчикам

и др. [1, с.5]

Хотя текст 1994 года был признан важным международным ориенти-

ром в работе по реформированию правового регулирования закупок

(например, в текст Указа Президента РФ №305 «О первоочередных мерах

по предотвращению коррупции….» легли рекомендации именно типового

закона) в 2004 году Комиссия согласилась с тем, что Типовой закон 1994

должен быть обновлен для учета новых видов практики, особенно тех из

них, которые обусловлены использованием электронных способов разме-

щения заказа.

В частности в типовом законе 2011 года, предусмотрено, что под его

положения попадают все без исключения государственные закупки, тогда

как в ранее действовавшей редакции документа имелись исключения (за-

купки для нужд обороны и безопасности, и другие всевозможные исклю-

чения, которые могут предусматриваться в национальном законода-

тельстве). Существенно был расширен перечень способов размещения

заказа. Помимо традиционных открытых торгов, торгов с ограниченным

участием, запроса котировок, двухэтапных торгов, закупок из одного

источника и конкурентных переговоров появились запрос предложений с

проведением диалога, запрос предложений с проведением последователь-

ных переговоров и, наконец, электронный реверсивный аукцион [2,с.4]

Красной строкой в тексте типового закона проходит понимание того,

что государственные закупки по своей природе неизбежно связаны с

риском злоупотреблений, причем объемы рыночных операций свидетель-

ствуют о том, что потенциальные убытки могут быть весьма значитель-

ными; но с другой стороны закупки необходимы для осуществления важ-

ных преобразований (в социальной сфере, научных исследованиях, соз-

дания объектов инфраструктуры и др.), которые будут оказывать серьез-

ное воздействие на результаты экономической деятельности и развитие

государства. С учетом этих ключевых факторов Типовой закон предос-

тавляет принимающему его государству реальную возможность создать

систему закупок, которая позволит как обеспечивать эффективность

расходов, так и не допускать злоупотреблений.

Если говорить о совершенствовании отечественной системы госзаку-

пок, то в этой работе Россия продвинулась очень далеко. Начиная с 1991

года, когда был принят Указ Президента РСФСР от 15 октября 1991 г. «О

хозяйственных связях и поставках продукции и товаров в 1992 году», в

соответствии с которыми были упразднены централизованное распреде-

ление материальных ресурсов, обязательный государственный заказ и

принудительное сохранение сложившихся хозяйственных связей, до се-


56

годняшнего дня принимались необходимые правовые акты, позволяющие

упорядочить процедуры и правила проведения госзакупок. Однако,

говорить о том, что система госзакупок не нуждается в дальнейшей

трансформации, к сожалению нельзя.

В настоящее время основным документом в сфере госзакупок, явля-

ется федеральный закон № 44-ФЗ от 05.04.2014 «О контрактной системе в

сфере закупок товаров, работ, услуг для государственных и муниципаль-

ных нужд», который пришел на смену закону 94-ФЗ «О размещении

заказов на поставку товаров, выполнении работ и оказании услуг для

государственных и муниципальных нужд», от 21.07.2005 года. В свое

время считалось, что закон 94-ФЗ позволит если не полностью справиться

с коррупцией при размещении государственных и муниципальных зака-

зов, то хотя бы уменьшит количество всевозможных нарушений в этой

сфере. Надеяться на подобный эффект были все основания, ведь в

документе устанавливались достаточно жесткие требования к участникам

размещения заказа, при этом претендовать на получения контракта могли

и физические и юридические лица любой организационно-правовой фор-

мы, формы собственности, принадлежности производимой продукции и

капитала. Закон установил правила и периодичность контрольных прове-

рок, ввел инструмент борьбы с недобросовестными фирмами – реестр

недобросовестных поставщиков, детально регламентировал способы,

процедуры и временные параметры размещения заказа [3,c.17].

Однако, на практике достаточно быстро выяснилось, что документ

зачастую, устанавливая запреты и ограничения, практически ничего не

говорил о мерах наказания за них. Кроме того, закон охватывал лишь не-

большую часть процесса государственных закупок – поиск контрагентов и

заключение с ними контракта, оставляя без внимания планирование

потребностей и все вопросы по исполнению государственных контрактов.

Наличие большого количества огрехов и правовых пробелов привели к

тому, что объемы откатов по закупкам стали еще больше, чем до принятия

закона.

Все это привело к тому, что Президент РФ неоднократно в своих

посланиях Федеральному собранию критиковал нецелевое расходование

бюджетных средств и обращал внимание на необходимость реформиро-

вания системы госзакупок. Недовольство действующей системой гос-

закупок выражало и население, протестуя против произвола чиновников,

покупающих для себя дорогие автомобили и другие предметы роскоши за

счет средств налогоплательщиков.

Достаточно долго бытовало мнение, что ситуацию можно изменить,

внеся поправки в закон. И поправки вносились (с 2005 по 2012 гг. 28 раз в

документ вносились поправки и изменения, причем из них 15 раз за


57

последние 2 года).

Однако проводимые различными органами власти и обществен-

ностью проверки, наглядно свидетельствовали о том, что ситуация к луч-

шему не изменялась. Недопустимое положение в сфере госзакупок, зас-

тавило законодателей правительство начать полномасштабную реформу

системы государственных заказов.

Детальное изучение закона 44-ФЗ о ФКС позволяет достаточно

точно увидеть будущее системы госзакупок. Вместе с тем, нельзя утвер-

ждать, документ в сегодняшней его редакции полностью решает все проб-

лемы в этой сфере.

Во-первых, закон практически полностью измил терминологию,

ставшую уже привычной за время реализации 94 закона. Например

«размещение заказа» теперь называется закупка, участники размещения

заказа – участники процедур закупок, поставщики или исполнители,

способы размещения заказа – способы определения поставщиков и т.д.

Таким образом, специалистам, участвовавшим в размещении госзаказа

пришлось помимо всего прочего и осваивать новые термины. На наш

взгляд – это не совсем целесообразно, поскольку необходимо не изменять

термины, а корректировать саму систему госзакупок.

Во-вторых, закон ввел систему широкомасштабного контроля за

закупками. Так, контрольными функциями теперь обладают не только

специальные органы власти, но и заказчик, а кроме того появился об-

щественный контроль. На первый взгляд, это очень хорошо, ведь об-

щественность не допустит нецелевого или неэффективного расходования

бюджетных средств. Однако при детальном изучении закона выясняется,

что общественный контроль – это прерогатива, прежде всего, общес-

твенных объединений и объединений юридических лиц (возможность

осуществлять общественный контроль отдельными гражданами в законе

предусмотрена, но никак не регламентирована).

В-третьих, многие нормы закона не имеют однозначного толкова-

ния, а, следовательно, судебные органы в одних и тех же ситуациях могут

принимать разные решения.

Несмотря на наличие вышеперечисленных и иных недостатков, расс-

матриваемый закон позволяет устранить большинство проблем и право-

вых пробелов существующих ранее.

Начнем с того, что действующий документ по сравнению с законом

94-ФЗ имеет более широкое поле действия. Если 94 закон регулировал

лишь процедуры размещения заказа (то есть по большому счету отвечал

на вопрос: как найти исполнителя контракта?), то в законе 44-ФЗ обес-

печена регламентация всего закупочного цикла: планирование госу-

дарственных и муниципальных нужд, организация и проведение госзакуп-


58

ки, исполнение контрактов и приемка контрактных результатов, мони-

торинг, контроль и аудит за соблюдением устанавливаемых требований.

Впервые в отечественной правотворческой практике по государ-

ственным закупкам в законе устанавливаются основные принципы,

которые должны быть реализованы в федеральной контрактной системе:

открытость (прозрачность) ФКС, конкуренция, профессионализм заказ-

чика, ответственность за результативность обеспечения государственных

и муниципальных нужд и эффективность расходования бюджетных

средств, инновационности закупаемой продукции.

Отметим, что эти принципы во многом соответствуют таким между-

народным документам, как типовой закон ЮНСИТРАЛ, и принципам

закупок установленным Европейским банком реконструкции и развития1.

Одним из недостатков 94-ФЗ, по мнению экспертов, являлось

отсутствие четкой и структурированной системы планирования закупок.

Считаем, что основную массу проблем, связанных с планированием заку-

пок с помощью ФКС удалось решить. Глава 2 закона посвящена планиро-

ванию закупок, которые осуществляются посредством разработки и реа-

лизации планов и планов-графиков закупок. Планы закупок формируются

заказчиками сроком на три года исходя из мероприятий государственных

программ РФ, целевых программ, планов и программ развития субъектов

РФ. Планы-графики должны разрабатываются заказчиками ежегодно

сроком на один год, и утверждаются после принятия закона бюджета, но

до начала очередного финансового года.

Законом четко определено, что заказчики будут проводить закупки в

строгом соответствии со сведениями, включенными в планы-графики.

Также регламентированы и случаи, в соответствии с которыми планы и

планы-графики закупок подлежат изменению. Указанная норма закона

затрудняет возможность недобросовестным заказчикам допускать к закуп-

кам лишь отдельных поставщиков, ведь та продукция, которая не попала в

график, закупаться не будет.

Отрадно, что в рамках планирования заказчику необходимо обосно-

вывать свои потребности. Так, статья 18 закона устанавливает, что обос-

нованию подлежат объект закупки, способ определения поставщиков и

начальная цена контракта. Нововведением закона стало то, что он уста-

навливает единые критерии описания объекта госзакупок. Закупаемая

продукция должна соответствовать минимально достаточным требовани-

ям. Это означает, что она должна полностью удовлетворять потребность

заказчика, но при этом не обладать излишними свойствами, не являться

предметом роскоши и не относиться к категории «люкс» [4,c.27].

Таким образом, система планирования в ФКС имеет четкую взаимо-

связанную структуру, позволяющую повысить прозрачность процедуры


59

закупок, а также ограничить возможные злоупотребления со стороны за-

казчиков.

Закон о ФКС представляет свое видение решения проблемы по уста-

новлению начальной цены контракта путем применения разнообразных

способов ее расчета в зависимости от вида и особенностей закупаемой

продукции. В частности речь идет о таких методах, как: нормативный,

метод сопоставимых рыночных цен (анализа рынка), тарифный метод,

затратный и проектно-сметный.

Огромные убытки государства в системе госзакупок связаны не

только с нецелевым расходованием бюджетных средств и закупкой

продукции по завышенным ценам, но и с закупкой некачественных това-

ров, работ и услуг, ненадлежащим исполнение или неисполнением госу-

дарственных и муниципальных контрактов. Основной причиной является

то, что при использовании большинства способов закупки наиболее важ-

ным является критерий «цена контракта». Соответственно пообеждают те

поставщики, которые предложили наименьшую цену контракта. Однако в

случае, когда предметом контракта выступают не типовые товары,

использование только ценового критерия, без оценки квалификации

участников торгов, считаем нецелесообразным.

Кроме того, законодательно никак не ограничиваются пределы

снижения цены. В электронном аукционе она вообще может достигать

нуля. Следовательно, у «заигравшегося» на аукционе поставщика или у

поставщика, желающего, во что бы то ни стало получить контракт, есть

единственный выход – чтобы не работать себе в ущерб, поставлять нека-

чественную продукцию.

Решение выше обозначенной проблемы в законе предусматривается

в двух направлениях. Во-первых, увеличился спектр способов определе-

ния поставщика: появились конкурс с ограниченным участием, двух-

этапный конкурс, запрос предложений. Эти варианты закупок позволяют

эффективнее выбирать поставщиков при закупке специфической продук-

ции. Так, конкурс с ограниченным участием может быть проведен, когда

предметом контракта выступает специализированная продукция, которую

имеет возможность поставить ограниченное число поставщиков. Двух-

этапный конкурс применяется в случае закупки научно-исследовательских

и опытно-конструкторских, проектных работ, создания произведения

литературы и др. Запрос предложений применяется при когда ранее

проведенные процедуры закупок признаны несостоявшимися. Во-вторых,

закон содержит статью 37 «Антидемпинговые меры при проведении

конкурса и аукциона». Теперь в том случае, если предложение участника

содержит цену на 25 и более процентов ниже начальной цены контракта, в

составе своей заявки такой участник должен представить либо обеспе-


60

чение исполнения контракта в 1,5 раза больше, чем это предусмотрено до-

кументацией о закупке, либо документы, подтверждающие добросовес-

тность поставщика. При отсутствии такого обоснования участник закупки

автоматически должен быть отклонен комиссией от участия в закупке.

По-новому в законе решаются все вопросы, связанные с обеспече-

нием, исполнением, и расторжением контрактов. Так, закон 94-ФЗ преду-

сматривал обязательное использование такого инструмента «страховки»

заказчика, как обеспечение исполнения контракта, только в том случае,

когда стоимость контракта превышала 50 миллионов рублей. Закон о ФКС

ввел обязательное использование обеспечения.

Принципиально важное значение для заказчика имеет появившаяся

возможность расторжения контракта с поставщиком в одностороннем

порядке в случае поставок продукции ненадлежащего качества ассорти-

мента, при нарушении сроков исполнения контракта, а также при сущес-

твенном нарушении условий исполнения контракта. Отметим, что такая

же возможность предоставлена и поставщику при неоднократном нару-

шении заказчиком сроков оплаты по контракту либо если заказчик не

предоставил исходные материалы или не выполнил иные обязательства,

которые привели к невозможности поставщика исполнить свое обязатель-

ство по контракту. Важным условием для расторжения контракта в одно-

стороннем порядке является наличие такой возможности в документации

об осуществлении закупки. Контракт будет считаться расторгнутым с мо-

мента получения одной стороной уведомления от другой стороны об

одностороннем отказе от исполнения договора.

Положительным, по нашему мнению является также требование

закона о профессионализме заказчиков. Ранее только при формировании

комиссии по размещению заказа устанавливалось требование, согласно

которому в ее состав должен входить как минимум один специалист,

имеющий соответствующее образование по госзакупкам. Статья 9 закона

44-ФЗ прямо устанавливает, что заказчики обязаны принимать меры для

поддержания и повышения уровня квалификации и профессионализма

должностных лиц, осуществляющих госзакупки, в том числе путем прове-

дения профессионального обучения (повышения квалификации или про-

фессиональной переподготовки). Теперь все работники контрактной служ-

бы и не менее 50% членов комиссии по закупкам должны иметь соотвеет-

ствующее образование в сфере закупок.

Наряду с новыми полномочиями заказчика, усиливается и его ответ-

ственность. То есть, должностные лица заказчиков будут нести дисцип-

линарную, гражданско-правовую, административную и уголовную ответ-

ственность за результативность осуществления закупок и эффективность

расходования бюджетных средств.


61

Большое внимание в документе отводится аудиту, контролю и над-

зору в сфере государственных закупок. Так, в соответствии со статьей 98

закона аудит осуществляют счетная палата РФ, контрольно-счетные орга-

ны субъектов РФ, муниципальных образований и иные органы. Они будут

анализировать обоснованность планирования, эффективность осущест-

вления закупок, влияние результатов закупок на достижение целей госу-

дарственных программ.

В целях информационного обеспечения контрактной системы в сфе-

ре закупок с 1 января 2016 г. введена в эксплуатацию ЕИС. Создано «еди-

ное окно» для работы заказчиков и поставщиков, контрольных и кон-

трольно-счетных органов, общественных контролеров. В ЕИС размеща-

ется юридически значимая информация обо всех планируемых и осу-

ществляемых закупках, реестры контрактов, банковских гарантий, библи-

отека типовых контрактов, отчеты об исполнении контрактов, норма-

тивная документация, проводятся процедуры общественного обсуждения

крупных закупок. Более 60% информации размещается в структурирован-

ном машиночитаемом формате. Обеспечен поиск информации по задан-

ным параметрам. Таким образом, ЕИС обеспечивает прозрачность закупок

на всех этапах их планирования и осуществления. ЕИС содержит ряд

встроенных контроллеров, которые автоматически выявляют и предот-

вращают наиболее типичные ошибки или нарушения, совершаемые заказ-

чиками. Например, нарушения сроков размещения информации, непра-

вильные расчеты размеров обеспечения заявок и др.

Несмотря на огромное количество нововведений и усовершенство-

ваний в системе госзакупок останавливаться на достигнутом нельзя. Поэ-

тому и в дальнейшем работа по адаптации механизма госзакупок к скла-

дывающимся условиям развития экономики государства будет продол-

жена. Так, в рамках совершенствования законодательства РФ о контракт-

ной системе в сфере закупок, повышения открытости и прозрачности ин-

формации о результатах осуществления закупок, повышения эффектив-

ности и результативности осуществления закупок на 2017 год запланиро-

ван ряд мероприятий, в том числе [5,c.255]:

- введение каталога товаров, работ, услуг, закупаемых для обеспечения

государственных и муниципальных нужд;

- введение системы референтных цен на товары, работы, услуги, заку-

паемые для обеспечения государственных и муниципальных нужд, а

также для нужд отдельных видов юридических лиц;

- введение электронного магазина для упрощения закупок «простых»

товаров (работ, услуг) в небольшом объеме;

- введение обязанности заказчика прилагать фото- и видеоотчет к

отчету об исполнении контракта;


62

- введение механизма подачи жалоб в форме электронного документа;

- установление обязанности заказчика о публичном уведомлении об

осуществлении закупки у единственного поставщика в режиме чрез-

вычайной ситуации.

Литературa:

1. Типовой закон ЮНСИТРАЛ о закупках товаров (работ) и услуг

(принят ЮНСИТРАЛ 15 июня 1994 г.).

2. Указ Президента РФ от 8 апреля 1997г. №305 «О первоочередных

мерах по предотвращению коррупции и сокращению расхода

бюджетных средств при организации закупки продукции для госу-

дарственных нужд»

3. Федеральный закон № 94-ФЗ от 21.07.05. «О размещение заказов на

поставку товаров, выполнение работ, оказание услуг для госу-

дарственных и муниципальных нужд».

4. Федеральный закон от 5 апреля 2013 г. № 44-ФЗ «О контрактной

системе в сфере закупок товаров, работ, услуг для обеспечения

государственных и муниципальных нужд».

5. Совершенствование государственного и муниципального управ-

ления в России: проблемы, поиски, решения. Масленникова Е.В.,

Абрамова М.И., Данилова С.Н., Козельская И.Н., Козельский А.В.,

Козлова Е.В., Козлова О.Ю., Петров А.М., Тэйслина О.Г., Умерова

С.А. Известия Российского экономического университета им. Г.В.

Плеханова. 2015. № 4 (22)., c. 255 .

Svetlana Nikolaevna Danilova

The development state system of purchase in Russia

Summary

The article examines directions of reforming legislation on state and

municipal procurement. It is proved that one of the most important outcomes of

the development of the public procurement system was the introduction of

Federal contract system, which eliminated most of the "gaps" and "bottlenecks"

legal and procedural field of the public procurement system.

Keywords: innovation, competitiveness, major industry, entrepreneur-

ship, economic reforms


63


Rusiyada dövlət satınalma sisteminin inkişafı

Xülasə

Məqalədə satınalmalar sahəsində dövlət və bələdiyyə qanunvericiliyinin

formalaşmasının əsas istiqamətlərinə baxılmışdır. Bundan başqa məqalədə döv-

lət satınalma sisteminin inkişafında federal müqavilə sisteminin əhəmiyyəti

əsaslandırılır. Tədqiqat əsnasında mövcud problemlər ətraflı müəyyənləşdiril-

miş, onların həlli istiqamətində təklif və tövsiyələr irəli sürülmüşdür.

Açar sözlər: innovasiya, rəqabətqabiliyyəti, iri sənaye, sahibkarlıq,

iqtisadi islahatlar


64

UOT 339.1

MÜASİR İQTİSADİ ŞƏRAİTDƏ MİLLİ İNNOVASİYA

SİSTEMİNİN ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ

İlham Alıcı oğlu ASLANZADƏ


Azərbaycan Texniki Universiteti

[email protected]

Məqalədə müasir şəraitdə milli innovasiya sisteminin əsas xüsusiyyətlə-

rinə baxılmışdır. Milli iqtisadiyyatın səmərəli inkişafı üçün ənənəvi inkişaf mo-

delindən innovasiyalı modelə keçidi təmin etmək vacibdir. Yalnız innovasiyalı

inkişaf modeli xammalın ixracında ixtisaslaşdırılmış iqtisadiyyatdan postin-

dustrial iqtisadiyyata, elm tutumlu sahələrin inkişafına keçidi təmin edə bilər və

ölkə qloballaşan dünyada özünə daha layiqli yer tuta bilər. Müasir dövrdə yal-

nız innovasiya tipli inkişafa nail olan ölkələr iqtisadi və hərbi-siyasi təhlükə-

sizliyini təmin edə bilər.

Açar sözlər: innovasiyalı inkişaf, rəqabətqabiliyyəti, iri sənaye, sahibkar-

lıq, iqtisadi islahatlar

Dövlətin sosial-iqtisadi strategiyasının işlənib-hazırlanması və həyata

keçirilməsi sosial-iqtisadi, innovasiya-texnoloji, ekoloji və ərazi inkişafın uzun-

müddətli meyllərinin qabaqcadan görülməsinə, strateji prioritetlərin seçiminə və

onların strateji və indikativ planlar, milli layihə və məqsədli proqramlar vasi-

təsilə yerinə yetirilməsinə istinad edir.

90-cı illərin bazar islahatları nəticəsində, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı-

nın dövlət proqnozlaşdırma və perspektiv planlaşdırma sistemi tamamilə dağı-

dıldı. Bazar sisteminə uyğunlaşdırılmış yeni sistemin konturları, yuxarıda gös-

tərildiyi kimi, «Regionların sosial-iqtisadi inkişafının dövlət proqramları» ilə

müəyyən edilir. Ancaq bu proqramlarda strateji və indikativ planlama barədə

müddəa yoxdur. Uzunmüddətli dövlət proqnozuna Elmlər Akademiyası və di-

gər elmi təşkilatlar, praktiki olaraq, cəlb olunmamışlar, iqtisadiyyatın və sosial

sferanın ayrı-ayrı sahələrinin perspektiv inkişafına dair sənədlər ümumi stra-

tegiya ilə uzlaşdırılmamışlar. Makrosəviyyədə strateji və indikativ planlama


65

praktiki olaraq mövcud deyil, nəticədə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı strate-

giyasinın hazırlanması və həyata keçirilməsinə cavabdeh olan dövlət orqanla-

rının məsuliyyəti zəifləyir, ağır səhvlərə yol verilir.

Proqnoz, strateji və indikativ planlama və proqramlaşdırma metodologi-

yasına yeni yanaşma aşağıdakıları özündə ehtiva edir:

- uzunmüddətli proqnoz əsasında iqtisadiyyatın, sosial sferanın inkişafının,

innovasiya-texnoloji inkişafın, ərazilərin inkişafının, xarici iqtisadi əlaqələ-

rin dövri dinamikasının meyllərinin aşkara çıxarılması;

- strateji planlar, milli layihə və proqram, federal məqsədli proqramlar əsa-

sında strateji prioritetlərin seçimi və onların reallaşdırılması;

- dövlətin və biznesin maraqlarını uzlaşdıran indikativ plan və büdcələr,

əsaslandırılmış dövlət və korporativ strategiyaları əsasında strateji planın

çevik qaydada həyata keçirilməsi; qloballaşma şəraitində milli iqtisadiy-

yatın sosial istiqamətini, onun innovasiya xarakterini və rəqabətədavam-

lığını təmin edən strateji plan və proqramların işlənib-hazırlanmasında el-

min və təhsilin, dövlət strukturlarının və sahibkarlığın tərəfdaşlığı prinsipi

[1,s.255].

Belə yanaşma, dövlətin əsas funksiyalarından olan strateji-innovasiya

funksiyasının reallaşdırılmasına imkan verir. Dövlətin vətəndaş cəmiyyəti

tərəfindən formalaşdırılması və saxlanması, ilk növbədə, mürəkkəb və dəyişkən

sosial demoqrafik, elmi-texnoloji, iqtisadi, ərazi və ekoloji inkişaf şəraitində,

milli maraqları ardıcıl şəkildə qoruyaraq, vaxtı yetişmiş innovasiyaları həyata

keçirərək və öz iqtisadiyyatının rəqabətədavamlığını artıraraq, dünya iqtisadi

konyunkturasının fırtınalı dənizində strateji oriyentirləri düzgün müəyyənləşdır-

mək zərurətindən irəli gəlir(6). Dünyada postsənaye cəmiyyətinə keçidin, növ-

bəti elmi-texnoloji çevrilişin baş verdiyi, ziddiyyətli qloballaşma proseslərinin

sürət aldığı bir zamanda, bu funksiyanın əhəmiyyəti müasir dövrdə ciddi dərə-

cədə artır [2, s.320].

Bazar iqtisadiyyatının ümumi strateji idarəetmə sisteminin qurulmasının

başlıca prinsipləri sırasında aşağıdakıları xüsusilə göstərmək olar (sistem tam

həcmdə hələ formalaşmayıb).

- Dövlətin perspektiv strategiyasının hazırlanmasının çıxış nöqtəsində dün-

ya meylləri nəzərə alınmaqla ölkənin sosiodemoqrafik, iqtisadi, inno-

vasiya-texnoloji, ekoloji, ərazi və xarici-iqtisadi inkişafının uzunmüd-

dətli və daha uzun müddətli proqnozlaşdırılması durur.

- Uzunmüddətli proqnoz, perspektiv milli maraqlara, indiki və gələcək

nəsillərin ehtiyaclarına daha artıq dərəcədə cavab verən optimal dina-

mikaya daha yaxın olan trayektoriyanı təmin edən strateji prioritetlərin

seçimi üçün təməl kimi çıxış edir

- Seçilmiş prioritetlər, sanballı dövlət dəstəyi alan və ölkənin ali rəhbər-

liyinin bilavasitə nəzarəti altında olan milli proqram və layihələr


66

əsasında həyata keçirilir.

- Dövlət strateji tənzimlənməsində növbəti yanaşma– 15-20 illik üfüqə

malik strateji planın işlənib-hazırlanmasıdır (dövri olaraq korreksiya

edərək uzadılmaqla).

- Strateji plan çərçivəsində strateji prioritetlərin reallaşdırılmasının konkret

mexanizmi kimi – ortamüddətli perspektiv üçün hökumətin təsdiqlədiyi

federal məqsədli proqramlar çıxış edir.

- Strateji planın və proqramların həyata keçirilməsi və onların qarşılıqlı

şəkildə uzlaşdırılması ortamüddətli (3-5 illik) və qısa müddətli (bir illik)

indikativ planlar vasitəsi ilə aprılır.

- Strateji və indikativ plan və proqramların icrası ortamüddətli və illik ma-

liyyə planları və büdcələr vasitəsilə aparılır.Uzunmüddətli və ortamüd-

dətli proqnozlar, strateji və indikativ planlar əsaslandırılarkən, nəzərdə

tutulan struktur dəyişmələrini tarazlaşdırmağa və onların iqtisadi nəticə-

lərini nəzərə almağa kömək edən makromodellərdən istifadə olunur

[3,s.1].

Bütün bu əsaslandırılmış və təcrübədə sınaqdan çıxarılmış alətlər arsenalı

uzunmüddətli proqnozun və dövlətin sosial-iqtisadi strategiyasının hazırlanması

və reallaşdırılması zamanı istifadə olunmalıdır.

Sosial-iqtisadi inkişafın dövlət tənzimlənməsi sisteminin sadalanmış

elementlərinin səmərəli fəaliyyəti üçün, dövlət, regional, bələdiyyə səviyyə-

lərində strateji və taktiki qərarları qəbul edən şəxslərin dərin peşə biliklərinə

malik olması gərəkdir. Uzunmüddətli və ortamüddətli proqnozların, strateji və

indikativ proqramların hazırlanması metodologiya və texnologiyalarına kadr-

ların yiyələnməsi -dövlət və bələdiyyə idarəçiliyi kadrlarının hazırlanması və

təkrar hazırlanması sisteminin başlıca vəzifəsinə çevrilir.

İqtisadiyyatın səmərəli inkişafı üçün ənənəvi inkişaf modelindən innova-

siyalı modelə keçidi təmin etmək vacibdir. Yalnız innovasiyalı inkişaf modeli

xammalın ixracında ixtisaslaşdırılmış iqtisadiyyatdan postindustrial iqtisadiy-

yata, elm tutumlu sahələrin inkişafına keçidi təmin edə bilər və ölkə qloballaşan

dünyada özünə daha layiqli yer tuta bilər. Müasir dövrdə yalnız innovasiya tipli

inkişafa nail olan ölkələr iqtisadi və hərbi-siyasi təhlükəsizliyini təmin edə

bilər, əhalisinin həyat səviyyəsinin müasir sivilizasiyaya uyğun olmasına şərait

yaradar. Xarici bazarda sərt rəqabətə davam gətirmək üçün innovasiyalı inkişaf

ölkənin beynəlxalq münasibətlər subyekti kimi fəaliyyətinin əsas şərtlərindən

biridir. İnnovasiyaların tək sayını artırmaq kifayət deyil, onlar bütün iqtisadi

proseslərin tərkib hissəsinə çevrilməlidir və informasiya, maliyyə, sosial və d.

proseslərdə istifadə olunmalıdırlar. Beləliklə, innovasiyalar tək texnika-texno-

loji proseslərdə yox, hətta təşkilatı, idarə etmə, maliyyə, təhsil, ekoloji və digər

sahələrdə də tətbiq olunmalıdır. İnnovasiyalı inkişaf elmi tədqiqatların aktivləş-

dirilməsini tələb edir. İnnovasiya anlayışının yeganə elmi və hüquqi tərifi olma-


67

dığına görə bəzi hallarda innovasiya fəaliyyətinin meyarlarını müəyyən etmək

və bu fəaliyyəti stimullaşdırmaq çətin olur [4,s.1].

Azərbaycan üçün digər postsovet ölkələri kimi təkcə elmi tədqiqatların

intensivləşdirilməsi deyil, həm də bu tədqiqatların tətbiqi mexanizminin işlənib

hazırlanması, müxtəlif kommersiya layihələrinin həyata keçirilməsi önəmlidir.

Postsovet ölkələrinin çoxunda fundamental elmlərin yaxşı inkişaf etməsinə bax-

mayaraq, onların nəticələri hərbi-kosmik sahə istisna olmaqla iqtisadiyyatda az

tətbiq olunurdu. Bu səbəbdən ölkədə istehsal olunan məhsullar inkişaf etmiş

ölkələrdə istehsal olunmuş əmtəələrdən geri qalırdılar, istehlakçıların dəyişən

tələblərini ödəyə bilmirdilər.

İnnovasiya yönümlü investisiyaların asas istiqamətləri.

İnnovasiyaların işlənib hazırlanması və tətbiqinin əsas məqsədi rəqabət

strategiyasında üstünlüyün əldə olunmasıdır.

İnnovasiyalı fəaliyyət nəticəsində innovasiya potensialı yaradılır. İnnova-

siya potensialına aşağıda adı çəkilənlər daxildir:

- yeni məhsulun yaradılması, yəni onun istehsalı və ya təkmilləşdirilməsi.

Bunun üçün maliyyə, texnoloji, elmi-texniki imkanları, texnoloji prosesin

müxtəlif mərhələlərində olması və mütəxəssislərin vacibdir;

- yeni, rəqiblərin məhsulundan keyfiyyətcə üstün, istehlakçıların dəyişən

tələblərinə cavab verən məhsulların işlənib hazırlanmasını, istehsalını və

satışının təşkil etmək imkanı olmalıdır.

Başqa sözlə, innovasiya potensialı innovasiya prosesinin həyata

keçirilməsi üçün tələb olunan amillərin və şəraitin məcmusudur.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, investisiyaların innovasiyaya yönəlməsi iqti-

sadiyyatın sürətli inkişafına, həyat səviyyəsinin artırılmasına gətirir. Eyni za-

manda innovasiyalı sahələrin inkişafı bəzi hallarda itkilərlə müşahidə olunur.

Məsələn, fundamental elmə qoyulan vəsait geri qaytarılmaya da bilər. Hazırda

nanotexnologiyalara qoyulan vəsait gözlənilən səmərə verməyib. Bu səbəbdən

innovasiya yönümlü investisiyaların səmərəliyi mütləq nəzərə alınmalıdır. Bun-

dan başqa, investisiyaları innovasiyaya qoyarkən ölkə iqtisadiyyatının xüsu-

siyyəti də nəzərə alınmalıdır. Məsələn, resurs təminatı məhdud olan ölkələrdə

resursa qənaət edən, əmək resursu çox olan ölkədə əməktutumlu, əmək resursu

məhdud olan ölkələrdə isə əksinə əməyə qənaət edən sahələrə investisiyalar

yönəlməlidir. Bəzi ölkələrdə resurs təminatında regionlar üzrə böyük fərqlərin

mövcudluğu ölkə daxilində innovasiya yönümlü investisiyaların istiqamətləndi-

rilməsində fərqlər yaradır. Beləliklə, ölkə iqtisadiyyatının regional, sahə və

struktur xüsusiyyətlərinə müvafiq əmək, material, fonda qənaət edən inves-

tisiyaları seçmək tələb olunur. Məsələn, əmək resursları ilə yaxşı təmin olun-

muş Azərbaycan üçün əmək tutumlu sahələrə investisiya yönəltmək önəmli-

dirsə, Rusiya üçün əksinə əməyə qənaət edən sahələrin inkişafına üstünlük

vermək məqsədə uyğun olardı, Yaponiyada materiallara qənaət edən sahələrin


68

inkişafı prioritetdirsə, cənub ölkələrində suya qənaət edən sahələrin inkişafı

önəmlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrə bir çox ölkə üçün enerjiyə

qənaət edən sahələrə investisiya yönəltmək zəruridir.

Bəzi hallarda iqtisadi səmərəlilik baxımından bir ölkə daxilində müxtəlif

regionlarda investisiyaların müxtəlif növlərini, məsələn, bir regionda əməyə,

digərində isə materiala qənaət edən investisiyalar tətbiq etmək tələb olunur

[5,s.304].

Ölkə iqtisadiyyatının səmərəliliyini artırmaq üçün investisiyaların innova-

siyalı inkişafını təmin etməlidirlər. Qloballaşan iqtisadi münasibətlər şəraitində

belə model əsasında səmərəsiz iqtisadi strukturdan rəqabət qabiliyyətini təmin

edən yüksək elm tutumlu postindustrial iqtisadi quruluşa keçmək mümkündür.

İnnovasiyalı inkişaf tipi ölkənin iqtisadi və hərbisiyasi təhlükəsizliyinin təmin

edə bilər. Mikrosəviyyədə innovasiyaların tətbiqi müəssisə üçün kəskin rəqabət

şəraitində üstünlük verir, makrosəviyyədə isə ölkənin rəqabət qabiliyyətinin art-

masına, beynəlxalq aləmdə onun nüfuzunun möhkəmlənməsinə şərait yaradır.

Müasir dövrdə ənənəvi innovasiyaların sırf iqtisadi səmərəsindən başqa

meyarları da önəmlidir. Bura elmi-texniki, sosial-mədəni, praktiki tətbiq və

kommersiya meyarı daxildir. Bu meyarlar bazar tərəfindən bu yeniliyin qəbul

olunması, müəyyən sosial tələblərə cavab verməsini əks etdirir.

İnnovasiya siyasətinin həyata keçirilməsi ölkənin davamlı inkişafı, isteh-

sal və elmin vəhdəti üçün zəruridir. Dövlət bütövlükdə innovasiya siyasətini bir

neçə istiqamətdə reallaşdırır:

- elmin inkişafını, onun maliyyələşdirilməsini, kadr hazırlığını təmin edir;

- biznesin innovasiya aktivliyinin artırılması üçün proqramların işlənib

hazırlanmasını təmin edir;

- yeniliklərin sifarişçisi olaraq, dövlət elmin inkişafına kömək edir;

- yeniliklərə ilkin tələbin dəstəklənməsi ilə dövlət gələcəkdə istehlak tələ-

binin artmasını təmin edir.

Eyni zamanda dövlət innovasiyaları stimullaşdıraraq, fundamental elm və

istehsal arasında sıx əlaqə yaradır. Dövlət iqtisadi şəraitə müvafiq olaraq bir-

başa və dolayı təsir edə bilər. İqtisadiyyatın enmə mərhələsində dövlət Keynsin

nəzəriyyəsinin tövsiyələrindən istifadə edə bilər.

Dövlət innovasiya siyasətinin maliyyə-kredit mexanizmi vasitəsi ilə həya-

ta keçirir.

Rеspublikаdа milli iqtisadiyyatın sоsiаl yönümlü inkişaf prоblеmlərinin

və еləcə də оnun pеrspеktivdə təkmilləşdirilməsi imkаnlаrının аrаşdırılmаsı

аşаğıdаkı nəticələrə gəlməyə imkаn vеrmişdir.

Tохunulаn məsələlərin еlmi аrаşdırılmаsı sоsiаl sahə prоblеmlərinin həlli-

nin hаl-hаzırki səviyyəsini müəyyən еtməyə və sоn оn bеş ildə islаhаtlаr zаmаnı

yеrinə yеtirilmiş sоsiаl tədbir və prоqrаmlаrın səmərəliliyinin qiymətləndiril-

məsinə imkаn vеrir. Аpаrılmış аrаşdırmаlаr rеspublikаnın inkişаfının hаzırki


69

mərhələsində sоsiаl sahənin tənzimləmə mехаnizminin təkmilləşdirilməsinin

оbyеktiv zərurətini təsdiqlədi. Bu mехаnizm, özünün tərkib еlеmеntlərinin

kоmplеksliliyi və qаrşılıqlı əlаqələri ilə sеçilməli, kеçid mərhələsinin şərtləri

nəzərə аlınmаqlа, yеrli və хаrici təcrübə üzərində qurulmаlıdır. Rеspublikаdа

аpаrılmış islаhаtlаrın səmərəliliyi bаzаr iqtisаdiyyаtının qаnunlаrınа sоsiаl in-

frаstrukturun nə dərəcədə sürətlə аdаptаsiyа оlunmаsındаn, оnlаrın tətbiqi

zаmаnı hаnsı оbyеktiv və subyеktiv аmillərin nəzərə аlınmаsındаn аsılıdır.

Sosial siyasətin işlənib hazırlanmasında və tətbiq edilməsində daha çətin

məsələ – təxirəsalınmaz həllini tələb edən sosial prioritetlər haqqında məsələnin

həll edilməsidir. Sosial siyasətin seçilən strategiyası, problemlərin həqiqi miq-

yasının nəzərə alınması ilə reallaşdırılır.

Müаsir dövrdə sosial sahəda innovasiyadan səmərəli istifadə üçün onun

daxilində yaranmış problemlərin həllinə dair yeni yanaşmalar hazırlamaq lazım-

dır.

Praktik planda yanaşmalardan biri kimi, sosial sahəda bütövlükdə

islahatlar prosesinin indikasiyası çıxış edə bilər:

- inzibati-аmirlik sistemi üçün xarakterik olmаyan və bazar şəraitində mey-

dana çıxan yeni sosial proseslərin miqyasının monitorinqi;

- sosial göstəricilər üzrə minimal hədd rəqəmlərinin statistik hesablama

metodikalarının işlənib hazırlanması.

Sosial sahəda yaranan problemlərin həllinə dair növbəti yanaşma –müasir-

ləşdirmə – innovasiya strategiyasının tətbiqidir, bu dа аşаğıdаkılаrı tələb edir:

- Аzərbaycan cəmiyyətinin sosial birliyində dövlətin rolunun güclənməsi, bu,

mahiyyət еtibаrı ilə bütün sosial qrupların maraqlarının nəzərə alınması

deməkdir;

- dövlət və sosial sahə subyektlərinin məsuliyyət bölgüsü – bu, sosial sahənin

islahatı prosesində yükün icra hakimiyyətinin müxtəlif səviyyələri arasında,

həmçinin, dövlət və əhali arasında səmərəli bölgüsü deməkdir [6, s.440].

Real iqtisadi-siyasi vəziyyəti, sosial sahəda mühüm struktur islahatlarının

həyata keçirilməsi üçün ayrılan maliyyə vəsaitlərinin məhdudluğunu nəzərə

alаraq, təkаmülləşən prioritetlər sistemi gərəkdir. Bu sistem bаrədə çoxpilləli

inkişaf strategiyası kimi danışmaq olar.

İlk növbədə səhiyyə, təhsil, mədəniyyət, mənzil-kоmmunаl təsərrüfаtı,

idman və s. sahələrin sərbəst inkişafının səmərəli və sosial cəhətdən qoruyucu

mexanizmlərini tapmaq və təməlini qoymaq, müvаfiq icrа hаkimiyyəti

оrqаnlаrının yüksək idаrəetmə qаbiliyyətinə nаil оlmаq gərəkdir.

Növbəti mərhələdə büdcə vəsaitlərinin xərclənməsinin optimаllаşdırıl-

ması, büdcədənkənar maliyyə mənbələrinin cəlb edilməsi, mülkiyyət hüquqları-

nın tənzimlənməsi və s. hesabına sosial sаhələrin iqtisadi cəhətdən təmin edil-

məsinə dair yeni yanaşmaların reallaşdırılması əsasında sosial sahənin inkişafını

təmin etmək gərəkdir.


70

Uzunmüddətli perspektivdə dаvаmlı inkişafa nail olmaq məqsədilə sosial

sahənin mоdеrnləşdirilməsi təmin edilməlidir.

Sosial sahədə proqram-məqsədli yanaşmaya əsаslanmaq lazımdır. Bu,

konkret nəticəyə yönəldilmiş sosial məqsədli dövlət proqramlarının reallаşdırıl-

ması ilə bağlı respublikanın İqtisadiyyat Nazirliyinin fəaliyyəti ilə üst-üstə

düşür.

Dövlət məqsədli proqramlar dəqiqləşdirilməlidir və artıq təyin оlunmuş

maliyyələşdirmə çərçivəsində prioritetlər müəyyən edilməlidir. Proqramlar di-

namik olmalı və оnlаrın reallаşdırılması zаmаnı səmərəliliyini ilbəil qiymətlən-

dirəndən sоnrа, konkret nəticələrə nail olma dərəcəsi nəzərə alınmaqlа, müvafıq

düzəlişlər daxil edilməlidir.

Fəaliyyət məntiqi aşağıdakı əsas parametrləri daxil etməlidir:

- konkret (ölçülən) və nаil оlunmаlı məqsədlərin müəyyən edilməsi;

- məqsədlərə nail olma dərəcəsini qiymətləndirmək imkanı verən meyar və

indikatorlаr sisteminin işlənib hazırlanması;

- sosial sahə xidmətlərinin minimal standartlarının və хidmət nоrmаtivlərinin

hazırlanması və təsdiq edilməsi;

- vəziyyətin monitorinqinin təşkil edilməsi zаmаnı məqsədli göstəricilərə

nail olma dərəcəsinin qiymətləndirilməsi;

- qoyulmuş məqsədlərə nail olma dərəcəsinə nəzarət.

Dövlətin innovasiya siyasətinin rolu bütün ölkə ərazisində təhsil, sağlam-

lığın mühafızəsi, mədəniyyət, rekreasiya, mənzil-kommunal təsərrüfatı, nəqliy-

yat və rabitə sahəsində əsas sоsial zəmanətlərin həqiqətən reallaşması üçün real

vahid sosial məkanın formalaşmasından irəli gəlir. Başqa sözlə, dövlətin ölkə

ərazisində fəaliyyət göstərən sosial standart və normalar tоplusu işlənir və

onların icrа edilməsinə dövlət tərəfındən zəmanət verilir.

Bura həmçinin bütün ölkə əhalisi üçün sosial nemətlərin əlçаtаnlığını

təmin edən hüquqi bazanın yaradılması, məqsədli proqramların işlənib hazır-

lanması da aiddir. Dövlət səmərəli nəzarət və sosial monitorinq sistemini yarat-

malıdır. Bununla belə nəinki tədris və tibb müəssisələri, hətta sağlamlıq, təhsil

potensialının vəziyyətinə də nəzarət olunmalıdır. Onların tələbatlara müvafıq

olmamasından cəmiyyətin itkilərinə, risk аmillərinə nəzarət edilməlidir.

Sоsiаl infrаstruktur sаhələrində yığılıb qаlmış prоblеmlərin həlli bu sfеrа-

dа tənzimlənmə mеtоdоlоgiyаsının təkmilləşdirilməsini tələb еdir və sоsiаl

infrаstruktur göstəricilərinin pеrspеktiv qiymətlərinin təyin еdilməsi prоblеminə

bilаvаsitə tохunur [5]. Sоsiаl fəаliyyət təcrübəsində, о cümlədən sоsiаl infrа-

strukturun tənzimlənməsində, еtibаrlı prоqnоzlаr оlmаdığı hаldа, hər hаnsı

strаtеji qərаrı qəbul еtmək mümkün dеyildir [6]. Məhz buna görə də bu sahədə

dövlət səviyyəsində davamlı olaraq tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir.


71

Ədəbiyyat:

1. Аllаhvеrdiyеv H.B., Qаfаrоv K.S., Əhmədоv Ə.M., Milli iqtisаdiyyаtın

dövlət tənzimlənməsi., Bаkı, АDIU-nun nəşriyyаtı, 2007, 255 s.

2. Аbbаsоv А.F. Sоsiаl bаzаr iqtisаdiyyаtı. Bаkı: Еlm, 1998, 320 s.

3. «Dövlət əmlаkının özəlləşdirilməsi hаqqındа» Аzərbаycаn Rеspublikаsı

Qаnunu, 16.05.2000

4. «Əhаlinin sаğlаmlığının qоrunmаsı hаqqındа» Аzərbаycаn Rеspublikаsının

Qаnunu, 26.07.1997

5. Əliyеv А., Quliyеv А. Sоsiаl sfеrаnın iqtisаdiyyаtının və mеtоdоlоgiyаsının

əsаslаrı. Bаkı: «Аdilоğlu» nəşriyyаtı, 2005, 304 s.

6. Əliyеv А., Şəkərəliyеv А. Bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçid: dövlətin iqtisаdi

siyаsəti. Bаkı: АDIU-nun nəşriyyаtı, 2002, 440 s.

Ильхам Алыджы оглу Асланзаде

Основные особенности инновацционного система в современных

экономических условиях

Резюме

В статье рассмотрены основные особенности национальной иннова-

ционной системе. Важно обеспечить переход от традиционная модель к

инновационных модел для развития национальной экономики. Развитие

наукоемких отраслей и переход страны инновационной системе может

обеспечить более достойное место страны в глобализированном мире. В

современных условиях в развитиых странах инновационного развития

могут обеспечить экономическую и военно-политической-безопасности.

Ключевые слова: инновационное развитие, конкурентоспособ-

ность, крупная промышленность, предпринимательство, экономические

реформы


72

İlham Alici Aslanzade

The main peculiarities of innovation system under the modern economic

condition

Summary

The article reviewed the main features of the national innovation system.

The traditional model of development of innovative models for the develop-

ment of the national economy, it is important to ensure the transition. Our

country specialized in the export of raw materials and it is very important

transition to new based innovation economy. In modern times, the only type of

innovation development in the countries which can provide economic and

military-political security.

Keywords: innovative development, competitiveness, industry, entrepre-

neurship, economic reforms


73

UOT 330

NEYROMARKETİNQ TƏDQİQATLARININ AKTUAL

PROBLEMLƏRİ

Məhərrəm Qənbər oglu ƏKBƏROV

İqtisad elmləri namizədi, dosent

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

[email protected]

Malların bazarda tanınmaları, satışların həcmləri, müəssisənin nüfuzu və rə-

qabət qabiliyyətliliyi, çox zaman məhsulun təqdim olunmasının sisteminin effektiv-

liyindən asılıdır. Hazırda istehlakçılarla daha dərin əməkdaşlığın təşkil olunması -

məhsulun görünən keyfiyyətinin və yaxud onun funksional xassələrinin sadəcə elan

olunması ilə müqayisədə çox çətin bir məsələyə çevrilmişdir. Bu, xüsusilə aktual

olaraq istehlakçıların davranışının əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi, məhsula olan

tələbkarlığın artdığı, real təklifin elan olunmuş üstünlüklərə uyğunsuzluğu zəminin-

də şirkətlərə qarşı loyallığın zəifləməsi zamanı özünü büruzə verir.

Hazırda küçə-çöl reklamının ümumi axını o qədər böyükdür ki, istehlak audi-

toriyasında görmə və eşitmə yorğunluğu müşahidə olunur, reklamın effektivliyi əhə-

miyyətli dərəcədə azalır və reklamverənlər, lazımi səmərə əldə etmək üçün istehlak-

çıların rəylərinin və davranışlı reaksiyasıının öyrənilməsi üçün qeyri-ənənəvi yanaş-

malar axtarmağa çalışırlar ki, bunlardan biri də - neyromarketinqdir.

Açar sözlər: neyromarketinq, vizual marketinq, aromamarketinq, treyd-

marketinq, merçandayzinq.

Neyromarketinq - marketinqdə tamamilə yeni bir istiqamət kimi üçüncü

minilliyin astanasında yaranmışdır və bunun vasitəsilə beyinin tədqiq edilməsi

nəticəsində alıcıların davranışının öyrənilməsi prosesinin həyata keçirilməsi nə-

zərdə tutulur. Dünyanın ən məşhur və tanınmış firmaları (Procter&Gamble,

General Motors, McDonald’s, Nestlé, PepsiCo, American Express, Microsoft,

The Walt Disney Company, Unilever, Nokia, Coca-Cola, Bank of America və

200-dən artıq digər firmalar) neyromarketinq tədqiqatlarının nəticələrindən isti-

fadə etməklə özlərinin reklam çarxlarını yaradırlar; bu sahənin dövriyyəsi 2015-

ci ilin nəticələrinə görə 26 milyard dollardan artıq olmuşdur.

Bəs neyromarketinq nə deməkdir və marketinq sahəsində ondan istifadə

olunmasının əsas səbəbləri nə ilə bağlıdır?

Qeyd olunduğu kimi, neyromarketinq - aparılan marketinq tədqiqatlarının

mailto:[email protected]


74

elə bir yeni sahəsidir ki, burada əsasən, beyni öyrənən elmin metodlarından və

texnologiyasından istifadə olunur və bunun vasitəsilə, məsələn, brendin məqsəd-

li auditoriyasının kimlərdən ibarət olması müəyyən edilə bilir.

Hazırda tədricən tanınan bir texnologiyaya çevrilən neyromarketinq texno-

logiyasından məhz marketinqdə istifadə olunması keçən əsrin 90-cı illərinin

axırlarında Harvard Biznes məktəbinin professoru Gerald Zaltman tərəfindən

təklif olunmuşdur və bunun əsaslarını 1995-ci ildə özünün «Zaltmanın metafora-

larının müəyyən olunması metodu» (Zaltman Metaphor Elicitation Technique -

ZMET) əsərində işləyib hazırlamışdır. «Neyromarketinq» ifadəsi isə 2002-ci ildə

professor Smids tərəfindən təklif olunmuşdur və bütövlükdə neyromarketinq

tədqiqatlarına həsr olunmuş ilk konfrans ancaq 2004-cü ildə ABŞ-da keçiril-

mişdir. Beləliklə, formal olaraq neyromarketinq çox cavan bir fənndir, lakin

buna baxmayarq onun dərin kökləri vardır və həmin köklər də hissiyatların ney-

robiologiyasına, seçilmə sahəsinə, motivləşdirməyə və düşüncəyə doğru ge-

dirlər. Neyromarketinqin konseptual platforması hazırki gündə Gerald Zaltma-

nın, Arndt Trayndlın, Bart Oyemanın, Martin Lindstromun, Devid Lüisin, Rocer

Dulinin və digərlərin əsərlərinə söykənir.

Bu işləmələrin əsasında insanın təhtəlşüuruna, yəni hələ lazımınca öz ifa-

dəsini tapmayan törəmə şüura qrafiki təsvirlər vasitəsilə təsir olunması ideyası

durur. Müəyyən olunmuşdur ki, düzgün seçilmiş təsvir, şəkil gizli düşünülmə-

dən yaranan təsvirləri-metaforaları (məcazları) aktivləşdirir və bunlar pozitiv

hisslər yaradır ki, onlar da öz növbəsində insanı alıcı etməyə sövq edir. Hazırda

dünyanın tanınmış aparıcı firmaları özlərinə lazımlı olan surətləri müəyyən edə-

rək, bunun əsasında özlərinin reklam çarxları (klipləri) qrafiklərini qururlar [1,

s.65].

Neyromarketinqin ardıcıllarından və onu yayanlardan biri olan danimar-

kalı Martin Lindstrom insan qavranışının xüsusiyyətləri ilə ən iri dünya brend-

lərinin strategiyalarını müqayisə edərkən onlar arasında təəccüb doğuran belə bir

uyğunsuzluğun şahidi olmuşdur. Onun fikrincə, hər bir insan üçün əsas infor-

masiya kanalı eşitmə, qavrama olmasına baxmayaraq, brend yaradıcıları əsas

diqqəti istehlakçının gözlə görünən və hiss edilən qavranışa yönəldirlər. Buna

görə də, M.Lindstrom «hiss etmə balansının» axtarışında olarkən belə bir fər-

ziyyə irəli sürür ki, real həyatda brend sahiblərinin istehlakçılarla ünsiyyətlərini

daha çox vizual surətlərdə qurmaqlarına baxmayaraq, daha vacibi və birinci yer-

də olanı - eşitmə, qavrama, daha sonra - iybilmə duyğusu və ən sonuncu isə -

ğörmə qabiliyyətidir. Onun rəhbərliyi altında 2004-2009-cu illər ərzində apa-

rılan bütün dünya üzrə brendlərlə olan milyondan çox əlaqələrin (kontaktların)

tədqiqatı göstərmişdir ki, insanların brendlərlə bütün kontaktlarının 74%-i «göz

vasitəsilə» baş vermişdir, hazırda bu göstərici 73%-dək azalmış, Lindstromun

fikrincə 10 ildən sonra isə 70%-dək enəcəkdir.

Neyromarketinqə yanaşma akademik elmi sahədə müxtəlifdir. Metodun

https://en.wikipedia.org/wiki/Zaltman_Metaphor_Elicitation_Technique


75

əleyhdarları belə hesab edirlər ki, bu, insanları manipulyasiya etmək üçün güclü

alətdir, bunun vasitəsilə insanların təhtəlşüuruna təsir olunur və buna görə də o,

qeyri-qanunidir. Digərləri isə bunun əksinə olaraq qeyd edirlər ki, hazırda məi-

şət səviyyəsində insanlara müxtəlif təsir vasitələrindən istifadə olunur; reklam

vasitəsilə insanın hisslərinə (məhəbbət, borc və s.) uyğunlaşma və təzyiq baş

verir və bu da heç də manipulyasiya adlandırılmır.

Neyromarketinq - psixofiziki tədqiqatlar nəticəsində əldə olunan məlumat-

ların statistik emalın köməyi ilə yaradılan alətlər, metodlar dəstindən ibarətdir.

Bəzən «neyromarketinq» hissedici (sensor) marketinqi ilə eyniləşdirilir və bu da

onunla izah olunur ki, neyromarketinqin bütün prosesləri, məhsulun hissedici

(sensor) qavranılmasını, onun rəngini, təsvirini, qoxusunu və səslə tərtib olun-

masını təmin edirlər.

Son illərdə qoxuların, ətirlərin müştərilərin davranışına təsiri, onlarda po-

zitiv təkliflərin yaratması mühüm rol oynamağa başlamışdır və bu da aroma-

marketinqin tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, ticarət sahə-

lərinin xoş qoxularla ətirlənməsi satışın dinamikasını orta hesabla 15% artıra bi-

lər, çünki istehlakçıların 70%-i məhsulun təravət və zərifliyini, incəliyini qiy-

mətləndirirlər. Təbiətdə 400 000-dən artıq dəqiq müəyyən oluna bilən qoxular

vardır ki, onların hər biri keyfiyyətcə müxtəlif subyektiv təəssürat yaradırlar.

Ticarət sahələrinin, ofislərin zonalara ayrılması üçün ətirlərdən, qoxulardan

istifadə edilməsi effekt gətirən amildir. Son vaxtlar şirkətlər özlərinin «firma»

qoxularını yaratmaqla çox maraqlıdırlar və bunun nəticəsində də «brendin iyi»

kimi ifadə yaranmışdır ki, bu da brendə əlavə olaraq kommunikativlik, əhval-

ruhiyyə, hisslər səviyyəsini gətirir.

Hissedici (sensor) marketinqinin digər tərkib hissələrindən biri də - rəng-

lərdir. Düzgün seçilmiş rənglər palitrası və bu zaman milli-etnik, tarixi və ya-

xud region üçün xarakterik olan dini xüsusiyyətlərin nəzərə alınması, yüksək

təsirə malik olan reklam məhsulunu yaratmağa imkan verir. Qərbdə rənglərin

təsirinin xüsusiyyətlərini çoxdan öyrənməyə başlamışlar; rənglər assosiasiyası

ABŞ-da 1915-ci ildən fəaliyyət göstərir. Hazırda onun əsas işi modada, inter-

yerlərdə rənglərin uyğunluğunun, ahəngliyinin müəyyən olunması, onların təh-

lili və tövsiyələrin verilməsi ilə bağlıdır.

Vizual merçandayzinqdən istifadə olunması zamanı buraxılan tipik səhv,

firmanın rəng palitrasının onun qiymətlər oyuğuna uyğun gəlməməsindən iba-

rətdir. Rənglərlə oynamalar rebrendinqdə də istifadə olunur, yeni korporativ

rənglər nəinki brendi təzədən canlandırır, həmçinin istehsalçı ilə şirkət arasın-

dakı münasibətləri də dəyişdirir.

Neyromarketinqin tərkib hissələrindən biri də - səs dizaynıdır. Musiqi -

alıcıların əhval-ruhiyyəsinə rəngdən heç də az təsir göstərmir. Buna görə də, bir

çox mağazalarda musiqi fonu yaradılır və hətta belə bir musiqinin üslubu da

müəyyən olunmuşdur, bu, «muzak» adlanır. Amerika mütəxəssislərinin fikrin-


76

cə, musiqi fonu (şəraiti) mal dövriyyəsinin artımına gətirib çıxarır; ahəng ritmli

musiqinin (dəqiqədə 60 takta yaxın) təsiri altında insan nəzərdə tutulduğundan

35-40% artıq pul xərcləməyə hazır olur və belə musiqi orta və yüksək qiymət

kateqoriyasından olan mağazalar üçün tövsiyə olunur - onların müştəriləri plan-

laşdırmadıqları artıq xərcləri etməyi özlərinə rəva görə bilirlər. Bahalı olmayan

mağazalarda yaxşı olar ki, cəld musiqidən (dəqiqədə 90-110 taktlı) istifadə

olunsun, çünki bu cür musiqi altında insanlar alveri tez etməyə çalışırlar; axşam

vaxtlarında alıcıların az olduğu zaman yaxşı olar ki, onların mağazada ilişib

qalması üçün sakit melodiyadan istifadə olunsun. Alıcıların lap çox olduğu vaxt

- dinamik musiqinin verilməsi yüksək tempi formalaşdırır və alış etməyə sövq

edir. Hər bir halda ticarət zalında musiqi ümumi fona uyğun olmalıdır və sözlü

musiqini verməyə ehtiyac da yoxdur, çünki bu zaman alıcılar həmin sözlərə qu-

laq asmağa çalışacaq və onların fikirləri alış etməkdən yayınacaqdır.

Neyromarketinq hazırda daha fəal surətdə reklamın testləşdirilməsi ilə

məşğuldur. Digər şirkətlər isə (əsasən də, dövlət) neyromarketinq tədqiqatları

əsasında sosial reklamın səmərəliliyini qiymətləndirməyə çalışırlar: əhali tərə-

findən bu və ya digər mövzuya münasibət necədir, islahatların məzmununu la-

zımi əhali qrupuna necə çatdırmalı kimi suallara cavabın əsası neyromarketinq

tədqiqtalarının əzəlini təşkil edir [2, s.47].

Tədqiqatçılar da öz növbəsində şirkətlərə elə bir texnologiya təklif edirlər

ki, bunun vasitəsilə yaxşı qavranılan bir surəti tapmaq və bunun vasitəsilə isteh-

lakçıları cəlb etmək mümkün olsun. İnsan hər hansı bir brendin loqotipini gö-

rərkən onu təhlil etməyə heç bir imkanı olmur, lakin, beyin çox qısa vaxt

ərzində həmin görünən informasiyanı emal edə bilir. Əgər insan yenidən bu

loqotiplə rastlaşacaqsa, o, bunu tanış bir şey kimi qəbul edəcək, firmaya qarşı

inamı artacaq və nəhayət, alış zamanı ona daha çox üstünlük verəcəkdir. Ney-

romarketoloqların fikrincə, 50% endirimli malları görərkən «istəyirəm-istəmi-

rəm» fikri insanların beynində cəmisi 13 millisaniyə yaşayır, daha sonra isə

qana adrenalin püskürməsi baş verir, nəfəs və ürək döyüntüsü artır. Marketoloq-

lar, hansı sinir sisteminin iyə (qoxuya), rəngə və mətndəki intonasiyaya müna-

sibətini bilməklə, hədəfi dəqiq vuran reklam səhifələrini yarada bilər və yaxud

satışların həcmlərini artıra bilərlər.

Beləliklə, neyromarketinqin klassik marketinqdən əsas fərqli cəhəti

özünün məqsədli auditoriyasını öyrənmək qabiliyyətindən və istehlakçının

ehtiyaclarını daha yaxşı başa düşməkdən ibarətdir. Neyromarketinq tamamilə

yeni elmi istiqamət olmaqla - iqtisadiyyatın, ənənəvi marketinqin, davranış

psixologiyasının və neyrobiologiyanın qovuşduğu yerdə yaranmış və özünün

məqsədi kimi müasir postindustrial cəmiyyətdə yaşayan insanın fəaliyyətinin

vacib bir sahəsinin öyrənilməsini və anlanmasını qarşıya qoyur. Neyromarke-

tinq tədqiqatları vasitəsilə əldə olunan yeni biliklər insan davranışını yaxşı başa

düşməyə, ona müasir dünyada təsir göstərən mövcud neqativ təsirləri və riskləri


77

aşağı salmağa imkan verir. Ümumi halda neyromarketinq - hisslərin (emosiya-

ların) satışa təsirini öyrənən bir elmdir. Neyromarketinqin mövcud olan növlə-

rindən - vizual marketinqi, səs-səda marketinqini, aromamarketinqi, treyd-mar-

ketini göstərmək olar.

Neyromarketinqi öyrənənlərdən bir neçəsi onun beş sadə prinsipini qeyd

edirlər ki, bu prinsiplər də özlərinin qeyri-adiliyi ilə fərqlənirlər.

Birinci prinsip - «İncitmə və yardım etmə» bəzən müştərini elə bil ki,

əvvəl suya itələmək, sonra isə ona xilasedici kəndir tullamaq kimi izah olunur.

Məsələn, b2b sferasında mühasibatlıq üzrə onlayn xidmətlərindən biri, ştatda

maliyyəçi saxlamaqla nə qədər çoxlu pullarını itirmələri haqqında sahibkarlarda

qəm-qüssə yaratmaqla yanaşı, o dəqiqə də onlara bu problemin həlli yolunu -

distant (məsafədən) autsorsinqi təklif edirlər.

İkinci prinsip - «Borclu qalma hissi»ndən istifadə olunması o zaman sər-

fəli olur ki, firmalar özlərinin potensial alıcılarına lazımlı kontent, dadma, iylə-

mə üçün sınaq forması və yaxud pulsuz test müddəti, «Kasperski laboratoriya-

sı» kimi müştəriyə 30 gün ərzində antivirusdan pulsuz istifadə etmə imkanını və

s. təklif edirlər və bu zaman əvəzində heç bir şey (hətta Facebookda repost da)

tələb etmirlər. Bu yanaşma insanın elə psixoloji xüsusiyyətinə əsaslanır ki, hər

bir kəs onunla manipulyasiya etməyə, hər hansı bir hərəkət etməyə razı olmur

və buna görə də ona qarşı edilən hər hansı bir «yaxşılıq» həmin insanda «həmin

borclu olma hissini» yaradır.

Üçüncü prinsip - «Bir ayağınla qapıda« (foot at the door) metoduna əsas-

lanır və bu zaman hər hansı bir xırda xahişdən başlayaraq sonradan daha miq-

yaslı işlərin görülməsinə razılıq alınması həyata keçirilir.

Dördüncü prinsip - mal qıtlığına əsaslanır. Tədqiqatçılar Deniel Kaneman

və Amos Tverski belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, bu prinsip, məhsulun heç lazım

olmadığı adamları da özünə cəlb edir və istənilən hər hansı bir məhdudiyyət,

itirilmə zərərçəkmə qorxusunun yaranması ilə bağlı olur.

Beşinci prinsip «stereotip»lərə əsaslanır, kütləvi şüurda bunlar çox geniş

yayılmışlar. Stereotipdən hər hansı bir kənarlaşma istifadəçidə «müqavimət

effekti» yaradır, çünki, bu zaman beyin yeni informasiyanı o dəqiqə qavramır:

əvvəl müqavimət göstərir, sonra isə - onu işləyib emal edir. Ona görə də həd-

dindən artıq kreativ yanaşma satışları sıfra endirə bilər. Özünü müştərinin

yerində hiss etməyənə və onun nə görməsini və hiss etməsini başa düşməyənə

kimi innovasiyalardan istifadə etmək məqsədəuyğun deyildir [3, s.158].

Bu prinsiplərdən müasir marketinqdə istifadə olunması müxtəlif nəticə-

lərə gətirib çıxarmışdır ki, onların bəziləri öz qeyri-adiliyi ilə fərqlənirlər. Mə-

sələn, müəyyən olunmuşdur ki, yapon qadınlarının 78%-i məhz Paris şəhərinə

ərə getmək arzusundadırlar və yaponların şüurun brendləşdirilməsinə asanlıqla

razılaşmasından Louis Vuitton firması uğurla istifadə edir. Unilever firması

2007-ci ildə qalmaqallı Axe reklamından istifadə etməklə 186 milyon dollar


78

qazana bilmişdi. Stenford Universitetinin tələbələrinin 34%-i mobil telefon-

lardan asılılıqlarını etiraf etmişlər və yaxud ABŞ-da 40000 -dən çox 8 yaşından

15 yaşınadək qızlar «partizan marketinqi» sahəsində işləyirlər və onların əsas

vəzifəsi - malları öz rəfiqələrinə reklam etməkdən ibarətdir. Bütün bu metodlar

müasir marketinq metodları kimi istehlakçıları dəyişdirir.

Qeyd eləmək lazımdır ki, neyromarketinq hər bir ölkədə özünün fərqliliyi

ilə seçilir ki, bu da din, ənənələr, milli mətbəxin xüsusiyyətləri ilə şərtlənir.

Məsələn, yaponlar informasiyanı daha çox əl ilə yoxlamaqla qavrayırlar, çinlilər

üçün iy, qoxu daha vacib rol oynayır, hindlilər - «qulaq asmaqla» qavrayırlar.

Bəzi ölkələrdə brendlər əsasən görmə vasitəsilə təsir göstərirlər, lakin bu zaman

eşitmə də mühüm rol oynayır. Müəyyən brendlər ancaq bir hissiyyat orqanı va-

sitəsilə də tanına bilir. Məsələn, 1915-ci ildə Coca-Cola firması dizayner fir-

masına elə bir şüşə qabın formasını sifariş etmişdi ki, onu hətta şüşə qırıntıları

vasitəsilə tanımaq mümkün olsun, yəni hətta loqotipi görmədən belə brendi

tanımaq mümkündür.

Hazırki dövrdə neyromarketinq tədqiqatları vasitəsilə artıq beynin elə zo-

naları müəyyən olunmuşdur ki, onlar aşağıdakı hallarda aktivləşirlər:

- insan daha çox üstünlük verdiyi malı (yeyinti məhsulları da daxil edil-

məklə) və yaxud brendi görəndə;

- inam vəziyyəti yarananda (alıcının satıcıya və yaxud mala, sevimli ada-

ma, dosta və yaxud ailə üzvünə qarşı);

- dərhal alınan məmnunluqla (malın/məhsulun alınması) və dərhal əldə

olunan məyusluq (pulun xərclənməsi) arasındakı balansın qiymətlən-

dirməsi əsasında qərar qəbul edilən zaman;

- insan altruizm hisslərini keçirən zaman;

- zövq, ləzzət alanda və yaxud gözəlliyi dərk edəndə;

- danışıq iştirakçıları hissiyyatlara daha çox yer verəndə və yaxud emo-

siyaları sakitləşdirməklə rasional təmkinlilik göstərəndə.

Bütün bunları ümumiləşdirərək, neyromarketinq vasitəsilə işlərin tam ol-

mayan aşağıdakı siyahısını göstərmək olar:

insan beyninin bu və ya digər kommersiya məlumatına və yaxud

kommersiya informasiyasına olan koqnitiv və emosional cavabının

(şüursuz olaraq yaranan) müəyyən edilməsi;

qablaşırmanın, reklamın və yaxud brendin bir neçə variantından

hansının daha çox yadda qalmasının və yaxud müsbət hisslər yarat-

masının qiymətləndirilməsi;

informasiyanın qavranılmasının dərəcəsinin (güclü-zəif) və üslubu-

nun (məntiqi-analitik - emosional-xəyalpərəst) müəyyən edilməsi;

reklam olunan bu və ya digər materialın təqdim olunması zamanı

ona qarşı göstərilən diqqətin dərəcəsinin və dinamikasının qiymət-

ləndirilməsi;


79

səthi reklamın (qablaşdırma, çap məhsulları, bilbordlar) hansı mə-

qamlarının daha güclü və müddətli olaraq diqqəti özündə saxlama-

sının, hansının isə əksinə olaraq saxlamamasının müəyyən edilməsi;

reklam olunan malın/məhsulun qavranılmasına musiqi müşayiətinin

hansı dərəcədə köməklik göstərməsinin və yaxud onu qavramaqda

mane olmasının qiymətləndirilməsi;

mövcud konkret mal/məhsul ilə uzlaşan rənglərin və yaxud rəng

palitralarının patternlərinin (nümunələrinin, modellərinin) müəyyən

olunması;

bu və ya digər ətirin və qoxunun hansı bir şüuraltı təsir doğurması-

nın öyrənilməsi;

qablaşdırmanın, reklamın və yaxud brendin bir neçə variantından

hansının daha çox «impulsiv-instiktiv alış» tipində qərar qəbul et-

məsinin qiymətləndirilməsi;


hansının daha çox beyin sisteminin şəxsi sima üzrə cavabdeh olan

hissəsinin aktivləşməsi ilə xarakterizə olunmasının müəyyən edil-

məsi;


hansının daha çox beyin sisteminin malın alınmasına görə düşüncə-

lərə cavabdeh olan hissəsinin aktivləşməsi ilə xarakterizə olunması-

nın müəyyən edilməsi.

Tədqiqatların klassik kəmiyyət və keyfiyyət metodlarının (fokus qrupları

üzrə diskussiyalar, dərindən aparılan intervyu, müxtəlif formalarda aparılan sor-

ğular və s.) tətbiq olunması çox vaxt istehlakçılar tərəfindən özlərinin əsl əməl-

lərinin və hissiyyatlarının aşağıdakı psixoloji ekranlar vasitəsilə gizlədilməsi ilə

bağlı olur [4 s. 138]:

1. Şüur ekranı - istehlakçılar özlərinin əsl motivlərini və məqsədlərini

dərk etmirlər.

2. İrrasionallıq ekranı - istehlakçının öz seçimini məntiqi olaraq əsaslan-

dırmasına baxmayaraq, o, rasional izahata sığışa bilmir.

3. Tolerantlıq ekranı - müəyyən normalara və qaydalara mənfi münasibət

göstərmək istehlakçıya xas olan haldır və bu da onda şüuraltı günah hissini

yaradır, ondan yaxa qutarmağa can atır.

4. Nəzakət-ədəb ekranı - istehlakçı öz xarakterindən və tərbiyəsindən asılı

olaraq xoşa gəlməyən hallar barəsində danışmağa meylli olmur və belə hesab

edir ki, bununla da o, müsahibinin xətrinə dəyə bilər.

5. Konformizm ekranı - istehlakçı hər hansı bir qrupa məxsus olmasını

hiss etmək istəyindədir və cəmiyyətin normalarından kənarlaşmayan tədqiqatın

predmetinə olan mövcud münasibəti qəbul edir.


80

6. Verballaşma ekranı - istehlakçı perseptiv olaraq (yəni, qavrayaraq)

dərk edir (rəngləri, səsləri, qoxunu, taktil, yəni toxunulmaqla duyulan hissləri)

və bu subyektiv qiymətləndirmə tədqiqat obyektinə münasibət haqqındakı biliyi

əhəmiyyətli olaraq azaldır və asanlaşdırır.

Neyromarketinq tədqiqatlarının aparılması prosesi məsələnin dürüst ifadə

olunmasından, (məsələn, brendin yeridilişi və yaxud bazardakı mövqelərin

möhkəmləndirilmnəsi) başlayır. Bundan sonra neyromarketinq şirkəti rekrutinq

agentliyinə məqsədli auditoriyanın təsvirini verir və tədqiqat üçün adamları se-

çib ayırır.

Sonrakı mərhələdə, müvafiq qaydada seçilmiş adamları tədqiqatlar üçün

ayrılmış və xüsusi avadanlıqla təchiz olunmuş laboratoriyaya dəvət edirlər. Ci-

hazlar vasitəsilə adamların neyrofizioloji ölçülərini (parametrlərini) qeydiyyata

alırlar.

Ay-trekerlər və yaxud video-trekerlər («gözlərin müşayiət olunması»)

gözün hərəkətlərini qeydə alırlar və baxışın koordinatlarını (məhz

hara baxılırsa, oranı) izləyirlər. Bunlardan respondentlərin diqqətinin

və marağının tədqiq olunması üçün istifadə edirlər.

Yüksək həllə malik olan kameralar vasitəsilə bəzi hisslərin (emosi-

yaların) müəyyən olunması (təəcüb, qorxu, qıcıqlanma, əsəbiləşmə,

sevinc, fərəh və digər hisslər) üçün mikromimikanın təhlil olunması.

Poliqraf («yalanı müəyyənləşdirən detektor») nəfəsin, ürək-damar

fəallığının göstəricilərinin, dərinin elektrik müqavimətinin aparılması

üçün tətbiq olunur. Poliqraf emosional cəlb olunmanın qeydiyyatının

qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunur.

Elektro-ensefaloqraf beynin bioelektrik fəallığını qeydə alır.

Adətən, tədqiqatlar zamanı bütün cihazlardan eyni vaxtda istifadə olunur.

Adamlara şirkətin video-çarxını nümayiş etdirirlər və lazımi göstəriciləri: diq-

qəti, marağı, yadda saxlamanı, cəlb olunmanı və koqnitiv yüklənməni çəkib

qeydə alırlar.

Neyromarketinqdə əsas məsələ: məlumatların düzgün çəkilişini aparmaq-

dan və onları izah etməkdən ibarətdir. Məlumatların təhlilindən sonra tədqiqat-

çılar sifarişçiyə tövsiyələrlə birlikdə hesabat verirlər.

Son illərdə smartfonlardan bütün dünya üzrə fəal istifadə edilməsi onu,

neyromarketinq tədqiqatlarının obyektinə çevirmişdir. SalesBrain neyromarke-

tinq agentliyinin tədqiqatlarına əsasən smartfonun fəal istifadəçiləri televizora

baxanlardan fərqli olaraq reklamın təsirinə daha çox məruz qalırlar. İnsan öz

mobil telefonunun ekranında reklam görəndə daha çox müsbət hisslər keçirir.

Bu cür tədqiqatların aparılması ilə məşğul olanı Nielsen (Nielsen Holdings

PLC (əvvəllər Nielsen Holdings N.V. adlanırdı) şirkətidir. Bu şirkət marketinq

məlumatları və informasiyası üzrə qlobal ölçüləri həyata keçirən şirkətdir. Onun

dünyanın 100 ölkəsindən çoxunda ofisləri mövcuddur, bu ölkələrdə Yer kürə-


81

sinin əhalisinin 90%-i yaşayır və qlobal ÜDM-un 90%-i istehsal olunur, əmək-

daşlarının sayı 44000 nəfər, 2016-cı ildə qlobal satışın həcmi $6,3 milyard təş-

kil etmişdir. 2016-cı ildə Amerika marketinq assosiasiyası Nielsen şirkətinə

ABŞ-ın top-50 marketinq şirkətləri arasında birinci yeri vermişdir. Nielsen –

müstəqil qlobal şirkət kimi gündəlik tələbat malları sənayesində, mediaölçmələr

və istehlakçıların tədqiq olunması sahəsində marketinq tədqiqatlarını həyata ke-

çirir o, müştərilərə, «istehlakçılar nəyə baxırlar» (kontent, reklam çarxı) və «is-

tehlakçılar nə alırlar» (kateqoriyalar, brendlər, məhsullar) haqqında tam mü-

kəmməl görüntünü verir və bunlardan birinin o birisinə qarşı etdiyi təsiri aşkar

etməyə köməklik göstərir. Google və Nielsen məlumatlarına görə telefon və ya-

xud planşetin köməyilə bir saat ərzində İnternetdə axtarış edən insanların 28%-i

alış və 55%-i isə mağazaya gəliş edirlər.

Neyromarketinqin effektivliyi hazırda akademik tədqiqatlar vasitəsilə qis-

mən sübuta yetirilmişdir, o, intuitiv olaraq başa düşüləndir, lakin bu tədqiqatlar

hələ ki, ciddi statistik göstəricilərlə lazımi qədər əsaslandırılmamışdır.

Neyromarketinqin tətbiqi bir sıra problemlərlə bağlıdır. Onun əsas birinci

problemi - aparılan tədqiqatların və onların işlənilməsi (emalı) metodlarının qa-

palı xarakter daşımasından ibarətdir. Neyromarketinq tədqiqatları aparıcı uni-

versitetlər tərəfindən deyil, əsasən, özəl şirkətlər tərəfindən aparılır və bu şir-

kətlər çox vaxt müəyyən səbəblərdən öz məlumatlarının işlənib emal olunması

metodları barəsində susurlar. Buna görə də bəzi alimlərdə bu nəticələrə qarşı

şübhəli münasibətlər yaranır, çünki bu zaman onların statistik göstəricilərini

yoxlamaq mümkün deyildi [5, s.128].

İkinci problem - elmi jurnallarda nəşr olunmuş azsaylı materialların

olması ilə bağlıdır və bu maddə birinci maddənin davamı kimi çıxış edir.

Üçüncü problem onunla bağlıdır ki, insanların çox bir hissəsi neyromar-

ketinqlə elmi məqalələr vasitəsilə deyil, xəbərlər vasitəsilə tanış olurlar. Aydın-

dır ki, bir çox qəzet və jurnallar neyromarketinqin məlumatlarını tanıtmaq üçün

bəzən aparılan tədqiqatların nəticələrinə çox da diqqət yetirmirlər və onları təh-

lil etmirlər. Bunları da başa düşmək olar, çünki jurnallara daha çox sensasiya

xarakterli materiallar lazımdır və insanların çox hissəsi bu cür materialları daha

çox xoşlayırlar.

Dördüncü problem - subyektivizmin dəf olunması ilə bağlıdır. Bir çox

neyromarketinq şirkətləri qeyd edirlər ki, yeni metodlar subyektivizmi dəf et-

məyə imkan verir və konkret olaraq bir insanın nə hiss elədiyini başa düşmə-

yə imkan verirlər. Lakin, bu, həqiqətən də belədirmi? Aparılan tədqiqatlar

(MRT, EEQ və s.) uzunmüddətli analiz və emal olunma prosesindən keçir və

buna görə də tək bir adamın məlumatı əsasında ümumi fikir yürütmək çox çə-

tindir. Buna görə də tədqiqatlar üçün insanlar qrupu lazımdır ki, məlumatlar sta-

tistik cəhətdən dürüst olsunlar.


82

Beşinci problem - neyromarketinq tədqiqatlarının dəyəri ilə bağlıdır, onlar

çox baha başa gəlirlər. Buna görə də bu tədqiqatların effektivliyi məsələsi daim

gündəmdə olur [6, s. 99].

Sonuncu problem daha tez gəlir qazanılması ilə bağlıdır. Bir çoxları həqi-

qətən bu sahədə əsaslı tədqiqatlar aparmağa can atırlar, lakin bəziləri də bu cür

«qaynar» mövzulardan tezliklə qazanmaq istəyində olurlar. Digər suallar da hə-

lə də açıq haldadır: alıcının beyninə müdaxilə olunması etik normalara hansı də-

rəcədə uyğun gəlir?

Bütün bu problemlərə baxmayaraq, neyromarketinqin potensialı mövcud-

dur və biznesin bu sferası intensiv inkişafdadır [7,s.158].

Ədəbiyyat:

1. Берд К. Неосознанный брендинг // Компьютерра. - 2006. - № 46.

2. Линдстром М. Buyology: увлекательное путешествие в мозг сов-

ременного потребителя (пер. с англ. Фалюк Е.). М.: Альпина Бизнес

Букс. 2012

3. Маркетинг: большой толковый словарь. - М.: Омега-Л. Под ред.

А.П.Панкрухина. 2010

4. Основы маркетинга [Текст] / Ф. Котлер, Г. Армстронг, Д. Сондерс,

В. Вонг: Пер. с англ. – 2-е европ. изд. – М.: Издательский дом «Виль-

ямс», 2006

5. Петренко, Г. Рассудок и эмоции / Галина Петренко, Ирина Титенс-

кая. // Новый маркетинг. – 2006. – № 4

6. Поведение потребителя. Искусство и наука побеждать на рынке: Пер.

с англ. / Майкл Р. Соломон -СПб.: ООО «ДиаСофтЮП», 2003

7. Чернова М.А., Клепиков О.Е. Демистификация нейромаркетинга.

2010

Maharram Qanbar Akbarov Q

aarram

Main problems of neuromarketing researches

Summary

Popularity of goods in the market, the sales volume, image and business

competitiveness in many respects depend on system effectiveness of repre-

sentation of products. Today deeper cooperation with consumers - a task is

much more difficult, than just the declaration of visible product qualities or its

functional properties. Especially urgent it is in the conditions of considerable

changes in a consumer behavior, increase in insistence to products, easing of

loyalty to the companies against the background of discrepancy of the declared


83

benefits real offers.

The general flow of outdoor advertizing is so big that in consumer

audience there is a visual and acoustical fatigue, the advertizing efficiency is

considerably reduced, and advertisers for receipt of necessary effect need search

of nonconventional approaches to studying of opinion and behavioural reactions

of consumers, one of whom is neuromarketing.

Keywords: neuromarketing, visual marketing, aromamarketing, trade

marketing, merchandising.

Магеррам Канбар оглу Акбаров

Основные проблемы нейромаркетинговых исследований

Резюме

Популярность товаров на рынке, объем продаж, имидж и конку-

рентоспособность бизнеса во многом зависят от эффективности системы

представления продуктов. Сегодня более глубокое сотрудничество с пот-

ребителями - задача намного сложнее, чем просто декларация видимых

свойств продукта или его функциональных свойств. Особенно срочно это

в условиях значительных изменений в поведении потребителей, усилении

настойчивости к продуктам, ослаблении лояльности к компаниям на фоне

несоответствия заявленных преимуществ реальным предложениям.

Общий поток наружной рекламы настолько велик, что в потре-

бительской аудитории наблюдается визуальная и акустическая усталость,

эффективность рекламы значительно снижается, а рекламодателям для

получения необходимого эффекта необходим поиск нетрадиционных под-

ходов к изучению мнений и поведенческих реакций потребителей, Один из

которых - нейромаркетинг.

Ключевые слова: нейромаркетинг, визуальный маркетинг, арома-

маркетинг, торговый маркетинг, мерчандайзинг.


84

UOT 330.8

KİÇİK VƏ ORTA SAHİBKARLIQ FƏALİYYƏTİNDƏ VERGİ

SAHƏSİNDƏ TƏNZİMLƏNMƏNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ

İlqar Elman oğlu QASIMOV

AMEA İqtisadiyyat İnstitutu, elmi işçi

i.qası[email protected]

Məqalədə kiçik və orta sahibkarlıq fəaliyyətində vergi sahəsində tənzim-

lənmənin əsas istiqamətlərinə baxılmışdır. Sahibkarlığın inkişaf sahələrində qə-

bul edilmiş normativ-hüquqi sənədlər, sahibkarlığa dövlət maliyyə mexanizmi-

nin daha da təkmilləşdirilməsi iş adamlarında özünəinam hissini artırmış, sa-

hibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsinə, xüsusilə də regionlarda yeni sahib-

karlıq subyektlərinin fəaliyyətə başlamasına təkan vermişdir.

Açar sözlər: vergi siyasəti, vergi sistemi, iqtisadi metod, vergi siyasəti

prinsipləri, vergi yükü, sahibkarlıq.

Ölkədə sahibkarlığın inkişafı məqsədilə biznes mühitinin daim yaxşılaş-

dırılması, bu sahədə qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi, yerli və xarici

investisiyaların, müasir texnologiyaların, idarəetmə təcrübəsinin cəlb edilməsi

və bu yolla yüksək keyfiyyətli, rəqabət qabiliyyətli məhsulların istehsal olun-

ması Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müəyyən etdiyi iqtisadi inkişaf

strategiyasının prioritetlərindəndir.

Ümumiyyətlə, sahibkarlığa dövlət himayəsinin sistemli şəkildə həyata

keçirilməsi, sahibkarlarla dövlət dəstəyi tədbirlərinin səmərəsinin yüksəldilməsi

bu sahədə mühüm nailiyyətlərin əldə edilməsinə şərait yaratmışdır. Dövlət-sa-

hibkar münasibətləri inkişaf etdirilmiş, sahibkarlığın dövlət tənzimlənməsi sis-

teminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılmışdır. Sahib-

karların hüquqlarının müdafiəsinin işlək mexanizmləri yaradılmış, onların tətbi-

qi nəticəsində müdaxilə halları azalmışdır. Sahibkarlığın məsləhət, informasiya

təminatının gücləndirilməsi və işgüzar əlaqələrinin inkişafı istiqamətində mütə-

madi tədbirlər həyata keçirilməkdədir. Bununla yanaşı, sahibkarlığa dövlət ma-

liyyə köməkliyi mexanizmi yaradılmış və bu mənbə kiçik və orta sahibkarların

maliyyə vəsaitlərinə ödənilməsinin real mənbəyi kimi çıxış edir.

Sahibkarlığın inkişafı sahələrində qəbul edilmiş normativ-hüquqi sənəd-

lər, sahibkarlığa dövlət maliyyə mexanizminin daha da təkmilləşdirilməsi iş

adamlarında özünəinam hissini artırmış, sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndiril-


85

məsinə, xüsusilə də regionlarda yeni sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyətə başla-

masına təkan vermişdir.

Sahibkarlığın inkişafı davamlı inkişaf strategiyasının məqsədlərinin real-

laşması baxımından həyata keçirilən dövlət siyasətinin aparıcı istiqamətlərindən

biri təşkil etməkdədir ki, bu siyasət iqtisadiyyatın bütün sahələrində, xüsusilə

prioritet inkişaf sahələrində işgüzar fəaliyyət üçün normativ-hüquqi, təşkilati və

maliyyə təminatı səviyyəsinin yüksəldilməsinə yönəlmişdir.

Son illər ölkəmizdə biznes mühitin əlverişliyinin daha da artırılması isti-

qamətində mütəmadi işlər həyata keçirilmişdir. Belə ki, bu istiqamətdə sahib-

karların yerli ictimai strukturları, tənzimlənmə funksiyalarının həyata keçirən

dövlət təşkilatları, həmçinin beynəlxalq təşkilatlarla, o cümlədən Dünya Bankı,

Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası ilə sıx əməkdaşlıq edilmişdir [1, S. 416].

İnkişaf etmiş ölkələrdə kiçik və orta biznesin səmərəli fəaliyyətinin tə-

min edildiyi şəraitdə istehsal olunan məhsul və xidmətlərin yarıdan çoxu, elmi

texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin istehsala tətbiqinin 80%-i, hər yeni açılan 3

iş yerindən 2-si həmin sahənin payına düşür. Eyni zamanda kiçik və orta biznes

subyektləri əhalinin tələbatına daha həssas olduğundan, bazar konyukturunun

dəyişikliklərinə çevik reaksiya verib, istehsal və istehlak sferalarındakı müvafiq

boşluqları daha dolğun və səmərəli şəkildə doldura bilirlər. Bundan əlavə kiçik

və orta sahibkarlıq cəmiyyətdə orta təbəqənin formalaşmasının əsas mənbəyi

kimi zəruri sabitliyi təmin edərək, ölkədə həyata keçirilən demokratik yönlü,

mütərəqqi iqtisadi, hüquqi və siyasi islahatların dəstəklənməsinin sosial baza-

sını genişləndirir. Məlumdur ki, səmərəli fəaliyyət göstərən güclü sahibkarlıq

institutunun formalaşması və inkişafı uzunmüddətli proses olaraq, dövlət tərə-

findən müəyyən edilən siyasi, hüquqi və iqtisadi mühitin əlverişli olmasından,

həm də dövlətin biznes və cəmiyyətlə əməkdaşlığının səmərəli olmasından ası-

lıdır.

Ölkəmiz bazar iqtisadiyyatına keçid dövründən başlayaraq sahibkarlıq

mühitinin yaxşılaşdırılması istiqamətində məqsədyönlü tədbirlər həyata keçir-

mişdir. Davamlı tədbirlərdən həlledicisi bu sahədə qanunvericilik bazasının for

malaşdırılması və zamanın tələbinə uyğun olaraq təkmilləşdirilməsi olmuşdur.

Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığa dövlət yardımının zəru-

riliyi kiçik və orta sahibkarlığın cəmiyyətin sosial-iqtisadi problemlərinin həl-

linin vacib alətlərindən birinə çevrilməsindən irəli gəlmişdir. 1999-cu ildə qə-

bul edilmiş “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında” Azərbaycan Respub-

likasının Qanununda kiçik sahibkarlıq subyektlərinə dövlət köməyinin isti-

qamətləri müəyyən edilmişdir:

- kiçik sahibkarlığın dəstəklənməsinin və inkişafının infrastrukturunun for-

malaşdırılması;

- kiçik sahibkarlığa kömək proqramlarının hazırlanması və həmin

proqramların həyata keçirilməsinin təşkili;


86

- kiçik sahibkarlıq subyektlərinə maliyyə, maddi, elmi-texniki və

informasiya resurslarının əldə etmələri üçün güzəştli şəraitin yaradılması;

- kadrların hazırlanması, yenidən hazırlanması və ixtisaslarının artırılması

sahəsində kiçik sahibkarlıq subyektlərinə kömək göstərilməsi;

- kiçik sahibkarlıq subyektlərinin xarici-iqtisadi fəaliyyətinə, o cümlədən

xarici tərəfmüqabilləri ilə istehsalat, maliyyə-kredit, ticarət, elmi-texniki

və informasiya əlaqələrinin inkişafına kömək göstərilməsi;

- kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün dövlət qeydiyyatının (uçotunun),

statistik və mühasibat hesabatlarının təqdim edilməsinin, onların istehsal

etdikləri məhsulun (işin, xidmətin) sertifikatlaşdırılmasının

sadələşdirilmiş sisteminin tətbiqi;

- kiçik sahibkarlığın inkişafı üzrə tədqiqatların təşkili

Son dövrlər Azərbaycan Respublikasında bazar iqtisadiyyatının inkişafı,

onun dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası istiqamətində aparılan effektiv iqtisadi

siyasət çərçivəsində çevik vergi siyasəti həyata keçirilməkdədir. Davamlı olaraq

respublikamızda aparılan vergi siyasəti vergi dərəcələrinin aşağı salınması və

vergi güzəştlərinin azaldılması hesabına vergi tutma bazasının genişləndirilmə-

sinə, milli iqtisadiyyata investisiya qoyuluşunun stimullaşdırılmasına, hüquqi

şəxslərlə fərdisahibkarlar arasında, rezident və qeyri-rezident vergi ödəyiciləri

arasında vergi yükünün bərabərləşdirilməsinə, kiçik və orta sahibkarlıq, biznes

fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına və son nəticədə mövcud iqtisadi

potensialın artırılmasına və vətəndaşların maddi rifahının yüksəldilməsinə yö-

nəldilmişdir. Azərbaycan Respublikasında vergi siyasəti əsasən aşağıdakı prin-

siplər nəzərə alınmaqla həyata keçirilir: vergi sisteminin normativ-hüquqi baza-

sının yaradılması, vergi mədəniyyətinin formalaşdırılması, vergi ödəyicilərinin

fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması və onların hüquqlarının maksimum

qorunması; vergi yükünün optimal səviyyədə saxlanılması; vergi sisteminin ida-

rəetmə orqanlarının digər dövlət orqanları ilə əlaqələndirilməsi; sahibkarlıq və

investisiya fəallığını stimullaşdıran, sadə və vergi ödəyici tərəfindən başa düşü-

lən vergi sisteminin yaradılması və s.

Son illər vergi islahatları aşağıdakılar nəzərə alınmaqla reallaşdırıl-

maqdadır: fiskal səmərəlilik, dövlətin vergi ödəyicilərinin, vergilərin yığılması

ilə bağlı xərclərin vergi daxilolmalarından dəfələrlə az olması; vergilərin ödə-

mədən yayınma hallarının qarşısının alınması; vergilərin tədqiqi və yığılması

qaydalarının alınması üçün əlverişli normativ hüquqi bazanın yaradılması və

tətbiqi; vergi dərəcələrinin və gəlirlərinin bölüşdürülməsi normativlərinin əlve-

rişliyinin təmin olunması; vergi ödəyicilərinə, sahələrə və fəaliyyət növlərinə

vergitutma məqsədilə müxtəlif yanaşmaların tətbiqi. Milli vergi sistemində son

illər əldə olunmuş nailiyyətlərdən biri də onun beynəlxalq vergi sisteminə inte-

qrasiya etməsi nəticəsində vergi sahəsində ölkələr qrupuna daxil olmasıdır.


87

Bunlar ilk növbədə həyata keçirilən vergi islahatları və bu islahatlardan əldə

olunan nailiyyətlərlə bağlıdır [2, s. 17-34]

Son illər ölkədə kiçik və orta sahibkarlığın dəstəklənməsinin təşkilati-

iqtisadi modellərinin yaradılması, sahibkarlıq fəaliyyətinin hüquqi təminatının

yaxşılaşdırılmasına dair qanunvericiliyin və inzibati prosedurların təkmilləşdi-

rilməsi istiqamətində də əhəmiyyətli işlər görülmüşdür. Azərbaycan Respubl-

ikasının Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasında xüsusi iqtisadi zonaların

yaradılması haqqında” 2007-ci il 6 mart tarixli Fərman ilə Xüsusi İqtisadi

Zonalarla bağlı təkliflərin hazırlanmsı İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə tapşırılmışdır.

Məlumdur ki davamlı inkişafın təmin edilməsi kiçik və orta sahibkarlığın

inkişafına yeni tələblər irəli sürür. Bu tələblər biznes mühitin əlverişliliyinin

artırılması yolu ilə özəl sektorun inkişafı sahəsində müvcud potensialın tam

reallaşdırılmasına nail olmağa yönəlmişdir. Bu məqsədin reallaşdırılması növ-

bəti illərdə sahibkarlığın inkişafı sahəsində dövlət siyasəti və onun reallaşması

tədbirlərini bir sistem halında əhatə edən yeni Dövlət Proqramının qəbulunu

zəruri etmişdir.

Qeyd edilən istiqamətlərdə sahibkarlığın davamlı inkişafının təmin etmək

məqsədilə İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən “Azərbaycan Respublikasında

sahibkarlığın inkişafı Dövlət Proqramı”nın layihəsi hazırlanmışdır. Proqramın

məqsədi Azərbaycan Respublkasında sahibkarlığın, xüsusilə kiçik və orta sahib-

karlığın inkişafına dövlət dəstəyi tədbirlərinin artırılması, bu sahədə dövlət

tənzimlənməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi, insan potensialının gücləndirilmə-

si və bu kimi digər istiqamətlərdə məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirilməklə

sahibkarlığın davamlı inkişafına nail olmaqdır.

Proqram üzrə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan əsas istiqamətlər aşağı-

dakılardır:

- Sahibkarlığın dövlət tənzimlənməsi (hüquqi-normativ, institusional və iq-

tisadi) mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi;

- Sahibkarlığın infranstruktur təminatı sisteminin təkmilləşdirilməsi və dəs-

təklənməsinin mütərəqqi təşkilati modellərinin tətbiqi;

- Sahibkarlığın informasiya, məsləhət təminatı və kadr hazırlığı sisteminin

təkmilləşdirilməsi;

- Sahibkarlığın maliyyə təminatının yaxşılaşdırılması

- Dövlət-sahibkar münasibətlərinin, korporativ idarəetmənin inkişafı və sa-

hibkarların hüquqlarının müdafiəsi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi;

Sahibkarlığın istehsalı, investisiya, innovasiya və xarici iqtisadi fəaliyyə-

tinin təşviqinin gücləndirilməsi.

Son illər sahibkarlığın, informasiya təminatının gücləndirilməsi və işgü-

zar əlaqələrinin inkişafı istiqamətində işlər davam etdirilmişdir. Son iki ildə

dövlətin və beynəlxalq təşkilatların dəstəyi ilə 5 şəhərdə (Gəncə, Şəki, Lənkə-

ran, Qazax və Mingəçevir) regional biznes mərkəzlər yaradılmışdır. Hazırda bu


88

qurumlar tərəfindən göstərilən biznes xidmətlərin təşkili səviyyəsinin yaxşılaş-

dırılması istiqamətində işlər davam etdirilir.

Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında Azərbaycan Respublikasının

Qanununa əsasən kiçik sahibkarlığın inkişafi üçün kiçik sahibkarlıq subyekt-

lərinə informasiya, hüquqi və iqtisadi məsləhət xidmətləri göstərmək və sahib-

karların dövlət təşkilatları və xarici tərəfdaşlara səmərəli əməkdaşlıq əlaqələri

yaratmalarına yardımçı olmaq məqsədilə istənilən mülkiyyət forması əsasında

hər hansı təşkilati-hüquqi formada müəssisə və təşkilatların yaradılması, yeni

fəaliyyətə başlayan kiçik sahibkarlıq subyektlərinə fəaliyyətin təşkilinə və

maliyyə müstəqilliyi əldə etmələrinə kömək məqsədilə mülkiyyət formasından

asılı olmayaraq onları müəyyən şərtlər əsasında və müəyyən müddətə lazımi

avadanlıqla təchiz edilmiş ofis və ya iş yerləri ilə təmin etmək üçün, habelə

kiçik sahibkarlıq subyektlərinə gələcəkdə öz fəaliyyətlərini inkişaf etdirməyə

imkan verə biləcək yeni texnologiyaların və digər yeniliklərin hazırlanmasına

şərait yaratmaq məqsədilə istənilən təskilati-hüquqi formada qurumlar yaradıl-

ması nəzərdə tutulub.

Vergi siyasəti dedikdə, maliyyə resurslarının yenidən bölüşdürülməsi he-

sabına dövlətin və cəmiyyətin ayrı-ayrı sosial qruplarının maliyyə təlabatlarının

təmin olunmasının və həmçinin ölkə iqtisadiyyatının normal inkişaf etdirilməsi

məqsədilə ölkənin vergi sisteminin formalaşdırılması üzrə dövlətin həyata ke-

çirdiyi iqtisadi, maliyyə və hüquqi tədbirlərin məcmusu başa düşülür. Dövlət

vergi siyasətini həyata keçirərkən vergilərə məxsus funksiyalara söykənir və

aktiv vergi siyasətinin həyata keçirilməsi üçün bu funksiyalardan istifadə edir.

Ölkənin iqtisadi vəziyyətindən və iqtisadi inkişafın müəyyən mərhələsində döv-

lətin prioritet hesab etdiyi məqsədlərdən aslı olaraq vergi siyasətinin həyata ke-

çirilməsi üçün müxtəlif metodlardan istifadə olunur. Vergi siyasəti dövlətin iq-

tisadi siyasətinin tərkib hissəsi olmaqla onun həyata keçirilməsinin forma və

metodlarından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır [3 s.298].

Vergi siyasətinin iqtisadi inkişafa təsirini daha da artırmaq üçün onu elmi

cəhətdən əsaslandırmaq tələb olunur və ancaq elmi yanaşma vergi siyasətinin

nisbi müstəqilliyini möhkəmlədə bilər. Təsərrüfat təcrübəsi sübut edir ki, vergi

siyasətinin iqtisadiyyatdan ayrılması ciddi çətinliklərə səbəb olur. Vergi siyasə-

tinin təşkilinə elmi yanaşma, onun bütün faktorlarının öyrənilməsi həmin siya-

sətin qanunauyğunluğunu təmin edir. Bu qanunauyğunluqlara məhəl qoymamaq

iqtisadiyyatda böyük itkilərə səbəb olur.

Maliyyə ehtiyatlarının effektli istifadəsinin uçotunu aparmamaq vəsaitinin

dağılmasına səbəb ola bilər. Məsələn, son onilliklərdə külli miqdarda vəsait

kənd təsərrüfatına və tikintiyə sərf olunurdu. Amma kənd təsərrüfatı malları is-

tehsalı ləng gedir, kapital qoyuluşların effektliyi isə aşağı düşürdü. Belə faktlar,

vergi siyasətinin formalaşması zamanı inkar edilirdi, bu da nəticədə bütün ölkə-

nin maliyyə vəziyyətini pisləşdirmişdi.


89

Vergi siyasətinin formalaşması mütləq konkret tarixi şərait, o cümlədən

sosial-iqtisadi inkişafın hər mərhələsini, daxili və xarici şəraitin xüsusiyyətləri-

ni, dövlətin real iqtisadi və maliyyə imkanlarını nəzərə almalıdır. Nəzərdə tutul-

muş xərclərin və maliyyə ehtiyatlarının həcminin bir-birindən asılı olması sadə-

cə olaraq maliyyə ehtiyatlığının, normallığın sübutu olmalı və təsərrüfatın bütün

mərhələlərində eyni dərəcədə saxlanılmalıdır. Əks halda dövlət büdcəsinin kəsi-

ri və dövlət borcları artar, inflyasiya baş verə bilər.

Vergi siyasətinin formalaşdırılması üçün keçmişin təcrübəsini öyrənmək,

dünya təcrübəsi ilə tanış olmaq və araşdırmaq çox vacibdir. Qəbul olunmuş

praktikaya görə Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi vergi siyasəti-

nin əsaslarını hazırlayaraq onun bir neçə variantını təqdim edir. Təqdim olun-

muş təkliflər ekspertlər tərəfindən qiymətləndirilir və ən əlverişli variant höku-

mətin müzakirəsinə verilir. Hesablamaların çoxvariantlığı, çoxlu amillərin nəzə-

rə alınması, vergi tədbirlərinin ölkədəki konkret vəziyyətə bağlanması, nəticə-

lərin proqnozlaşdırılması əlbəttə ki, riyazi modelləşdirilmənin, elektron hesabla-

ma texnikasının geniş istifadəsini tələb edir. Aydındır ki, burada iqtisadi və so-

sial sahələrdə olan vəziyyət haqqında real informasiyanın rolu böyükdür və ver-

gi siyasəti cəmiyyətin həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasına şərait yaratmalı, sahib-

karlıq fəaliyyətinin inkişafına kömək etməlidir.

Elmi cəhətdən əsaslanmış vergi siyasəti onu düzgün həyata keçirdikdə

yüksək nəticələr verir. Maliyyə ehtiyatları artdıqca sosial-sfera sahələrinə də

ayırmalar artır, xalq istehlakı malları istehsalı çoxalır.

Dövlət vergi siyasəti istehsaledici qüvvələrin inkişafına və onun ölkədə

səmərəli yerləşdirilməsinə kömək edir. Dövlətin vergi siyasəti başqa ölkələrlə

xarici-iqtisadi əlaqələrin möhkəmkənməsinə, birgə tədbirlərin keçirilməsinə

şərait yaradır, çünki elmi-texniki tərəqqinin inkişafı bəzi tədbirlərin təklikdə

həyata keçirməyə imkan vermir, bu tək dövlətin işi deyil.

Vergi siyasətini həyata keçirmək üçün maliyyə mexanizmindən istifadə

olunur. Bu mexanizm maliyyə münasibətlərinin, üsulların cəmindən ibarətdir və

həmin üsullar cəmiyyət tərəfindən müsbət iqtisadi və sosial inkişafına şərait

yaratmaq üçün istifadə olunur. Maliyyə mexanizminə ayrı-ayrı forma və üsullar

daxildir və onun strukturu çox mürəkkəbdir. Maliyyə qarşılıqlı əlaqələrin çox-

luğu mexanizminin forma və üsullarını qabaqcadan müəyyən edir. Dövlət, onun

icraedici və qanunverici orqanlarının iqtisadi qanunlarını, maliyyə vəsaitinin

inkişafını, qarşıda duran məsələləri öyrənərkən milli gəlirin, köçürmələrin miq-

darını, dövlət vəsaitinin xərclənməsini təyin edir. Maliyyə vəsaitindən düzgün

istifadə edilməsi üçün vacib amillərdən biri planlaşdırma və proqnozlaşdır-

manın, maliyyə münasibətlərinin (vergilər, xərclər) düzgün rəsmiləşdirilməsi-

dir. Vergi siyasətinin yerinə yetirilməsində onun hüquqi bazasının yaradılması

müstəsna rol oynayır. Dövlət maliyyə münasibətlərinin qaydalarını müəyyən

edərək onları qanunlar, normativ aktlar şəklində rəsmiləşdirir. Ayrı-ayrı region-


90

lar bu sənədlər əsasında özlərinə uyğun olaraq sənədlər və təlimatlar qəbul edir-

lər. Hüquqi qanunların tətbiq edilməsi ictimaiyyətin maraqlarını müdafiə edir

və hüquqi normalara riayət etmək maliyyə intizamını möhkəmlətmək deməkdir

Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin bu qərarla müəyyən edilən illik dövriyyə

meyarı ilə Vergi Məcəlləsində sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququ

üçün müəyyən edilmiş meyar arasında ciddi fərqlərin mövcudluğu kiçik sahib-

karlıq fəaliyyətinin vergi tənzimlənməsi ilə dövlətin digər tənzimləmə alətləri

arasında əlaqənin zəif olması barədə fikir söyləməyə əsas verir. Kiçik və orta

sahibkarlığın dövlət tənzimləməsinin sistemliliyinin təmin olunması üçün vergi

tənzimlənməsi ilə digər tənzimləmə alətlərinin uzlaşdırılması zəruridir

Ümumiyyətlə, kiçik və orta sahibkarlığın regional strukturunun optimal-

laşdırılması üçün regionlarda fəaliyyət göstərən kiçik və orta sahibkarlıq sub-

yektlərinə dövlət dəstəyinin sistemliliyi daha sanballı nəticələrin əldə edilməsi-

nə imkan verə bilər.

Statistik təhlillər göstərir ki, Dövlət Neft Fondundan dövlət büdcəsinə

transfertlərin həyata keçirilməsi nəticəsində büdcə gəlirlərində vergi daxilolma-

larının xüsusi payı aşağı düşmüşdür. 2003-cü illə müqayisədə 2016-cı ildə vergi

daxilolmaların büdcə daxilolmalarındakı xüsusi payı 32,53 faiz azalaraq 34,87

faiz təşkil etmişdir. Bundan başqa dövlət büdcəsi üzrə gəlirlərin həcmi 2012-ci

ildə 17281,5 mln. manat olmuşdursa, 2013-cü ildə bu göstərici artaraq 19496,3

mln. manat təşkil etmişdir. 2012-ci il ilə müqayisədə 2013-cü ildə dövlət büdcə-

si üzrə gəlirlərin strukturunda fiziki şəxslərin gəlir vergisi 19496,3 mln. manat,

hüquqi şəxslərin mənfəət (gəlir) vergisi 2374, 8 mln. manat, torpaq vergisi 33,1

mln. manat əmlak vergisi 125,1 mln. manat, əlavə dəyər vergisi 2710,0 mln.

manat, aksiz vergisi, xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı vergilər 675,2 digər vergi-

lər 161,5 mln. manat, sair daxilolmalar 11842,1 mln. manat təşkil etmişdir [4]. 2016-cı ilin yekununa görə tədiyyələr üzrə vergi daxilolmalarında ən çox

artım mənfəət vergisi və əlavə dəyər vergisi üzrə müşayiət olunmuşdur. Son il

ərzində investisiyaları təşviq etmək, müəssisələrin istifadəsində qalan maliyyə

vasitələrini artırmaq məqsədilə mənfəət vergisinin dərəcəsi də aşağı salınmışdır.

Aparılmış təhlilin nəticəsi onu göstərir ki, vergi ödəyicilərinin vergi or-

qanları ilə əlaqələrinin tam elektronlaşdırılması işlərinin davam etdirilməsi

prosesi vergi sisteminin daha da təkmilləşdirilməsinə və inkişafına səbəb ola bi-

lər. Nəticədə davamlı olaraq bu sahədə aparılan işlər dövlət büdcəsinin vergi

daxilolmaları hesabına artmasına gətirib çıxaracaqdır. Məhz bu və ya digər

tədbirlər nəticəsində vergi sistemində elektron xidmətlərin təkmilləşdirilməsi

əsasında vergidən yayınma hallarının sayını azaltmaq mümkündür. Bundan baş-

qa vergi ödənişləri, nəzarət və s. müxtəlif xidmətlərin müasir elektron texnolo-

giyalardan istifadə olunmaqla reallaşdırılması, vergi ödəyicilərinə təqdim olu-

nan xidmətlərin səviyyəsinin artmasına, inzibatçılıq xərclərinin ciddi şəkildə

azalmasına, inzibati idarəetmənin keyfiyyətcə yüksəlməsinə səbəb olacaqdır.


91

Nəticədə vergilər sahəsində aparılan məqsədyönlü islahatlar Azərbaycan Res-

publikasının beynəlxalq təşkilatların hesabatlarında mövqeyinin daha da yük-

səlməsinə səbəb olacaqdır.

Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarıq fəaliyyətinin geniş-

ləndirilməsi məqsədilə vergi siyasətinin daha da təkmilləşdirilməsi üçün vergi

dərəcələrinin aşağı salınması, vergi güzəştlərinin azaldılması hesabına vergi-

tutma bazası genişləndirilməli, iqtisadi sahələr üzrə investisiya qoyuluşları təş-

viqləndirilməli, hüquqi şəxsləri fərdi sahibkarlar arasında, rezident və qeyri-

rezident vergi ödəyiciləri arasında, vergi yükünün bərabərləşdirilməsinə, qeyri-

neft sektoru üzrə kiçik və orta sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsinə da-

ha çox diqqət ayrılması zəruridir

Ümumiyyətlə, aparılmış təhlilin nəticəsi onu göstərir ki, vergi ödəyici-

lərinin vergi orqanları ilə əlaqələrinin tam elektronlaşdırılması işlərinin davam

etdirilməsi prosesi vergi sisteminin daha da təkmilləşdirilməsinə və inkişafına

səbəb ola bilər. Nəticədə, davamlı olaraq bu sahədə aparılan işlər dövlət büd-

cəsinin vergi daxilolmaları hesabına artmasına gətirib çıxaracaqdır. Məhz bu və

ya digər tədbirlər nəticəsində vergi sistemində elektron xidmətlərin təkmilləşdi-

rilməsi əsasında vergidən yayınma hallarının sayını azaltmaq mümkündür. Bun-

dan başqa vergi ödənişləri, nəzarət və s. müxtəlif xidmətlərin müasir elektron

texnologiyalardan istifadə olunmaqla reallaşdırılması, vergi ödəyicilərinə təq-

dim olunan xidmətlərin səviyyəsinin artmasına, inzibatçılıq xərclərinin ciddi

şəkildə azalmasına, inzibati idarəetmənin keyfiyyətcə yüksəlməsinə səbəb ola-

caqdır. Nəticədə vergilər sahəsində aparılan məqsədyönlü islahatlar Azərbaycan

Respublikasının beynəlxalq təşkilatların hesabatlarında mövqeyinin daha da

yüksəlməsinə səbəb olacaqdır.

Ədəbiyyat: 1. Məmmədov F.Ə. və b. Vergilər və vergitutma (Dərslik). Bakı: 2013,

Ozan, 416 s. 2. Kəlbiyev Y.A. Vergi yükünün hesablanmasının metodoloji aspektləri

"Azərbaycanın vergi xəbərləri", №9 (85), 2012, s.17-34. 3. Musayev A.F. Vergi siyasətinin iqtisadi problemləri. Baki: Elm, 2013,

298 s. 4. www.azstat.gov.az - AR DSK saytı.


92

Ильгар Эльман оглу Касимов

Основные направления регулирования налогового регулирования в сфере малых и средних предпринимательство

Резюме

В статье рассмотрена основные направления регулирования налого-

вого регулирования в области деятельности малых и средних предприни-мательство. Последные годы правовые документы были приняты в об-ласти развития бизнеса, предпринимательства и дальнейшего совершен-ствования механизма финансирования. Расширение предпринимательской деятельности, особенно в регионах, стимулировало создание новых хо-зяйствующих субъектов.

Ключевые слова: налоговая политика, налогова ясистема, экономи-ческий метод, принципы налоговой политики, налоговое бремя, предпри-нимательство.

Ilqar Elman Gasimov

The main directions of regulation of taxes in the activity of small and

medium enterprises

Summary The article main directions of regulation of taxes in the activity of small and medium enterprises are considered. Legal documents have been adopted in the areas of business development. Last years entrepreneurship and its activity of the financial mechanism increased. Expanding business activities, especially in the regions, also stimulated the establishment of new business entities.

Keywords: tax policy, tax system, economic method, tax policy princip-les, tax load, entrepreneur.


93

UOT 339.13

XARİCİ-İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRDƏ TURİZM FƏALİYYƏTİNİN

TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ

Gülnar Xanlar qızı SƏMƏDOVA

İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru

AMEA İqtisadiyyat İnstitutu

Vəfa Xanlar qızı RÜSTƏMOVA

Elmi işçi, AMEA İqtisadiyyat İnstitutu

[email protected]

Son illər dünya iqtisadi sistemində müasir turizmin rolu sürətlə artır. Sivil

cəmiyyətin inkişafı xalqlar arasındakı qarşılıqlı sıx ilişkilərin yaradılması ilə

əlaqədar olmuşdur.

Elmi biliklərin mənimsənilməsi və müalicəvi xarakterli səyahətlər, su-də-

niz, quru, atlı, piyada kimi turizm növlərinin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur.

Dünya iqtisadiyyatında mühüm rol oynayan turizm ölkənin iqtisadiyyatında xü-

susi yer tutur.

Azərbaycanda müasir dövrdə turizmin sürətlə inkişafı bir çox xarici ölkə-

lərdə insanların marağına səbəb olmuş və ölkəmizdə turist axını güclənmişdir

ki, buda öz növbəsində iqtisadiyyata müsbət təsir göstərməklə yanaşı onun ren-

tabelliyini təmin edir.

Açar sözlər: turizm, turizm kompleksi, uşaq turizmi, daxili turizm, xarici

turizm.

Müasir şəraitdə ölkəmizdə bir çox problemlərin, o cümlədən sosial, iqti-

sadi, maliyyə və s. həllində turizmin inkişafı mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Müasir inteqrasiya şəraitində turizm mühüm amil və fəaliyyət sahəsi kimi, xeyli

sayda kompleks problemlərin və idarəetmə mexanizmlərinin məcmusu və

qarşılıqlı əlaqəsi kimi formalaşır, inkişaf edir və dəyişir. Onun sosial-iqtisadi

ictimai, mədəni, iqtisadi və s. rolu qlobal xarakter daşımaqla spesifik meyarlara

əsasən qiymətləndirilir. Çünki, mövcud təbii resursların iqtisadi dövriyyəyə,

istehsal və istehlak prosesinə cəlb edilməsi, onların istifadəsi üçün infrastruk-

turların formalaşması, son nəticədə turizmin ümumi sosial - iqtisadi yüksəlişin

mühüm tərkib elementinə çevrilməsi, müəyyən nəzəri-metodoloji prinsiplər və

mexanizmlər əsasında formalaşdırılmış sistemli yanaşmanın nəticəsi kimi

təzahür edir.


94

Turizm kompleksi, öz xüsusi sosial-iqtisadi mahiyyətini, inkişaf prosesin-

də rolunu, həmçinin təşkilinin bazar modelinin spesifik xüsusiyyətlərini yaradır.

Turizm kompleks və sistemli yanaşma metodologiyası baxımından bir sıra

amillərin və mexanizmlərin ərazi, coğrafi və siyasi motivini formalaşdırır, ona

təşkilati-iqtisadi idarəetmə sistemi və çevik idarəetmə obyekti kimi baxılmasını

tələb edir.

Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, dünyada istehsal edilən ümumi

məhsulun 9%-i, hər 11 iş yerindən biri, investisiyaların 12,0%-i, dünya məhsul

və xidmət ixracatının 7%-i (1,4 trln dollar), ümumi xidmət ixracının 30%-i, ver-

gi daxilolmalarının 10,7%-i turizm fəaliyyəti nəticəsində yaranır. ÜTT-nin mə-

lumatlarına əsasən, 2015-ci ildə dünyada turist axınlarında 1,184 milyon

nəfərdən çox turist iştirak edib. Bu göstərici 2014-cü illə müqayisədə 50 milyon

nəfər çoxdur və illik artım 4,4% olmuşdur. 2015-ci ildə turizm sənayesində əldə

edilmiş gəlir 2014-cü ilə nisbətən 3,6% artaraq 1,232 trilyon dollar təşkil etmiş,

turizm məhsullarının dünya ticarətində payı 2,8%-ə çatmışdır [1].

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda turizm fəaliyyəti 4 iyun 1999-cu

ildə ölkə prezidenti, H.Ə.Əliyev tərəfindən “Turizm” haqqında qanun təsdiq

edildikdən sonra daha da genişlənmişdir. Həmin qanunda ölkədə turizm fəaliy-

yətinin dövlət tənzimlənməsinin prinsipləri, turizm sahəsində lisenziyalaşdırma,

sertifikatlaşdırma və standartlaşdırmada dövlətin rolu, turistlərin hüquq və vəzi-

fələri və turizmdə təhlükəsizlik məsələləri öz əksini tapmışdır. “Turizm” haq-

qında qanunun tələb və prinsiplərinə uyğun olaraq Nazirlər Kabineti yanında

xarici turizm şurası və digər departamentlər formalaşdırılmışdır. Azərbaycanda

ardıcıl olaraq turizmin hərtərəfli inkişafına dair Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi

tərəfindən 27 avqust 2002-ci ildə, 2002-2005-ci illərdə, 6 aprel 2010-cu ildə

2010-2014-cü illərdə ölkədə turizm sənayesinin inkişafına dair Dövlət Proq-

ramları qəbul olunmuşdur. Son dövrlər ölkə prezidenti İ.H.Əliyev tərəfindən re-

gionların sosial-iqtisadi inkişafına, turizm sahəsində fəaliyyətin daha da ge-

nişləndirilməsinə və mövcud problemlərin vaxtında həll olunmasına xüsusi diq-

qət yetirilir. Belə ki, 01 sentyabr 2016-cı ildə ölkə prezidenti İ.H.Əliyev tərə-

findən “Azərbaycan Respublikasında Turizmin inkişafı ilə bağlı əlavə tədbirlər

haqqında” sərəncam verilmişdir. Sərəncamda bir daha vurğulanır ki, qeyri - neft

sektorunun sürətli inkişafına nail olmaq üçün turizm fəaliyyətinin genişləndiril-

məsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Ötən dövr ərzində qeyri - neft sektorunun

prioritet sahəsi kimi turizm sənayesində həyata keçirilmiş məqsədyönlü təd-

birlər nəticəsində turizm sahəsində fəaliyyətə münbit şərait yaradılmış və milli

turizm komplekslərinin rəqabətə davamlılığı yüksəldilmişdir. Azərbaycan Res-

publikası Prezidentinin 16 mart 2016-cı il tarixli 1897 nömrəli sərəncamı ilə

təsdiq edilmiş “Milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji

“yol xəritəsi” nin başlıca istiqamətlərindən biri kimi ixtisaslaşmış turizm və

əyləncə fəaliyyəti müəyyən edilmiş və bu sahədə dünya təcrübəsindən istifadə


95

modelləri göstərilmişdir. Göstərilən strateji istiqamətlər Azərbaycanda mövcud

turizm potensialından istifadə imkanlarının genişləndirilməsini, regionlarda tu-

rizm fəaliyyətinin stimullaşdırılmasını, yeni turizm marşrutlarının yaradılması-

nı, həmçinin rəqabət qabiliyyətli qiymət təklifinin təmin edilməsini zəruri edir.

Ölkədə turizmin səmərəli təşkili, idarə olunması və koordinasiyası məqsədilə

ölkə prezidentinin 01 sentyabr 2016-cı il tarixli sərəncamı əsasında Azərbaycan

Respublikasında Turizm Şurasının yaradılması haqqında qərar qəbul olunmuş-

dur [2, s.36].

Ölkədə turizm sahəsinin mövcud olan çatışmazlıqları aradan qaldırmaq

üçün müxtəlif növ qanun və qərarlar qəbul olunur. 16.12.16 tarixində ASAN

Viza` portalı təqdim olundu. 2015-ci ildə qəbul edilmiş turistlərin sayı 2 006,2 min nəfər, göndərilmiş

turistlərin sayı isə 4095,8 min nəfər olmuşdur. Öncəki illərə nisbətən artan meyl

ilə müşahidə olunsa da, 2014-cü illə müqayisədə (qəbul edilmiş 2 297 min

nəfər, göndərilmiş 4244,3 min nəfər) turizm sektorunda qəbul edilmiş turistlərin

sayı azalmışdır. Buna səbəb dünyanı bürüyən qlobal maliyyə böhranın dərinləş-

məsi ilə manatın dollara nisbətən dəyərinin aşağı düşməsidir.

2014-cü ildən başlayaraq xaricə göndərilmiş turistlərin sayında artım ol-

muşdur. Bunun əsas səbəbi turizm xidmətlərinin keyfiyyət və qiymət baxımın-

dan əlverişli olmasıdır. Lakin, Azərbaycan daxilində bölgələrə, eləcə də paytaxt

Bakıda dincəlmək üçün bir turistin xərclədiyi maddi vəsaitə, dünyanın bir çox

ölkələrində (Gürcüstan, Türkiyə, İspaniya və s.) daha keyfiyyətli və sərfəli tur-

xidmətin əldə edilməsi mümkündür. Təklif olunan mal və xidmətlərin keyfiy-

yətinin yüksəldilməsi, turizm məhsullarının çeşidlərinin artırılması, ölkədə qiy-

mət siyasətinin düzgün aparılması və bölgələrdə infrastrukturun səviyyəsinin

yüksəldilməsi tövsiyə olunur [3, s. 65].

Turizmin mühüm funksiyalarından biri istehsal olunmuş xidmət və məh-

sulların ixracına nail olmaqdan ibarətdir. Bu məqsədlə ölkəyə turist axınları təş-

viq edilməli, müxtəlif tədbirlər həyata keçirilməlidir. Qəbul edilən və göndəri-

lən turistlərin sayında artım (təxminən 10%) müşahidə edilir, lakin bu artım öl-

kəmizin turizm potensialına adekvat hesab edilə bilməz. 2012-ci ildə bu göstəri-

ci Avroviziya mahnı yarışmasına görə nisbətən artıq olmuşdur-12%. Deməli bu

tip tədbirlərin mütəmadi təşkili əlavə turist axınına stimul verə bilər [4, s. 814].

Ölkəmizə gələn əcnəbi ziyarətçilərin arasında qonşu ölkələrin vətəndaşları

(Rusiya Federasiyası 36,7 %, Gürcüstan 29,6 %, Türkiyə 14,1 % və İran 5,9 %)

daha çox olmuşdur.

Mövcud vəziyyətin təhlili göstərir ki, turizm xidmətlərindən istifadə et-

mək arzusunda olan orta gəlirli Azərbaycan vətəndaşları, əsasən, müalicəvi

turizm xidmətlərindən yararlanmaq üçün Rusiya, istirahət və əyləncə üçün

Türkiyə turizm bazarını seçirlər. Digər alternativlər də mövcuddur ki, buraya

Gürcüstan, Qazaxıstan, Birləşmiş Ərəb Əmirliyi və İranı aid etmək olar. Belə


96

bir şəraitdə Azərbaycanın kütləvi turist cəlb etməsi üçün bir tərəfdən daxili tu-

ristləri, digər tərəfdən Rusiya və digər şimal ölkələrinin (əsasən MDB döv-

lətləri) vətəndaşlarının potensial bazar seqmenti qismində nəzərdə tutulması ar-

zu olunandır [5, s. 11].

2016-ci ildə turistlərin 52,9%-i hava, 46,4%-i quru, su 0,7%-i su nəqliy-

yatı ilə daşınmışdır. Ümumi xərclərin: 43,9 %-i nəqliyyat, 28,2 %-i yerləşmə,

27,9 %-i qidalanma və digər xərcləri təşkil etmişdir. Göründüyü kimi, turist

xərclərinin əsas hissəsin nəqliyyat xərcləri təşkil edir. Turizmin inkişafı üçün

ilk növbədə dünyanın istifadə etdiyi ucuz uçuşların ölkədə fəaliyyət göstər-

məsinə şərait yaradılmalıdır. Bütün dünyada aviabiletlərin qiymətində ucuzlaş-

ma getdiyi bir vaxtda Azərbaycanda AZAL inhisarçı mövqe tutaraq qiymətləri

tənzimləmək istəmir, həm də bazara daha ucuz xidmət göstərən şirkətləri burax-

mır: “Bazarda AZAL-ın ciddi rəqibləri olmadıqca, bu proses davam edəcək.

Qiymətlərin aşağı düşməsi üçün mütləq rəqabət mühiti yaradılmalıdır. (Müqa-

yisə üçün, AZAL-dan heç nə ilə fərqlənməyən Polşanın LOT aviaşirkəti ilə bir

nəfər, Tbilisidən Frankfurta 280 manata, AZAL isə Bakıdan 766 manata uçur.

Gediş-gəliş biletində birdən-birə 500 manata yaxın fərq yaranır. Halbuki məsafə

təxminən eynidir, eyni xidmət səviyyəsi var [6, s. 11].

ASAN Viza portalı 2017-ci ildə tam istifadəyə veriləcək. Artıq əcnəbilər

evlərindən çıxmadan, növbə gözləmədən, sənədlər toplamadan onlayn müraciət

edərək viza əldə edə biləcəklər. “ASAN Viza” sisteminin yaradılması ilə ele-

ktron vizanın alınması vahid sistemdən həyata keçiriləcək. Bu proses 3 addım-

dan ibarət olacaq. Elektron vizalar 3 iş günü ərzində təqdim ediləcək" ölkədə

qalma müddəti 30 günədək müəyyən edilən birdəfəlik elektron viza almaq üçün

portala müraciət edən şəxs ödəniş etdikdən sonra onun vizası 3 iş günü

müddətində elektron poçt ünvanına göndəriləcək. Viza üçün dövlət rüsumu 20

ABŞ dolları təşkil edir. Bu rüsum vizaya baxılması üçün tələb olunur və heç bir

halda geri qaytarılmır. Elektron viza müraciətlərinin bir nəfərlik, ailə (ən azı 2,

ən çox 10 nəfər) və qrup (ən azı 10, ən çoxu 300 nəfər) şəklində edilməsi

nəzərdə tutulur. Elektron xidmətlərə keçidin təmin olunması dövlət üçün

prioritet sahədir [7, s. 25].

“ASAN Viza” sistemi Azərbaycana gələn turistlərə turizm agentliklərinin

iştirakı olmadan birbaşa viza almağa şərait yaradacaqdır. Həmçinin aidiyyəti

dövlət qurumlarının birgə fəaliyyəti nəticəsində turist vizalarının verilməsi

prosesi sadələşdiriləcəkdir.

İmzalı və möhürlü mehmanxana təsdiqinə, istirahət məqsədilə səfər edən

turistlər üçün aidiyyəti dəvət məktubunun və bəyannamənin doldurulmasına

qoyulan tələblərə yenidən baxılacaq, sənədlərin elektron versiyasının təqdim

edilməsi və tam səhifəlik vizalar əvəzinə möhürlənmiş vizaların verilməsi pro-

seduralarının icrasına başlanılacaqdır. Yaradılmış işçi qrup elektron viza sis-

teminin asanlığını və çevikliyini artırmaq üçün Azərbaycan Respublikasının


97

Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət

Agentliyi ilə birgə işləyəcəkdir.

Sərhəd buraxılış məntəqələrində yaranmış sıxlığın öncədən müəyyənləş-

dirilməsi üçün dövlət sərhəd məntəqələrinə yaxın ərazilərdə və Bakı şəhərindən

rayonlara gedən yol qovşaqlarında sərhəddə sıxlıq dərəcəsini nümayiş etdirən

elektron məlumat lövhələrinin quraşdırılması, onların mütəmadi fəaliyyətinin

təmin edilməsi və məlumatların müntəzəm yenilənməsi istiqamətində müvafiq

işlər görüləcəkdir. Gözləmə hallarının və bunun nəticəsində yaranan vaxt it-

kisinin minimuma endirilməsi, sıxlığın aradan qaldırılması, turist məmnunlu-

ğunun artırılması və turistlərin ölkəmizə axınının sürətləndirilməsi məqsədilə

əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin sərhəd buraxılış məntəqələrindən

əlavə sürətli keçidlə buraxılması məqsədilə müvafiq işlər görülməsi nəzərdə

tutulur. Viza işləmlərinin sadələşdirilməsi nəticəsində turist sayının çoxalması-

nın 2020-ci ildə real ÜDM-in 20 milyon manat birbaşa və 10 milyon manat

dolayı olmaqla, ümumilikdə 30 milyon manat artmasına gətirib çıxaracağı

proqnozlaşdırılır. Əsas icra göstəricisi sadələşdirilmiş viza işləmləri nəticəsində

gələn turistlərin sayında artımın yaranmasıdır.

Bu prioritetin iş yerlərinin yaradılması baxımından yalnız dolayı təsirləri

olacaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, viza işləmlərinin sadələşdirilməsi hədəf ölkə

qruplarından turist axınını artırmaqla yanaşı, digər prioritetlərin reallaşdırılması

üçün də mühüm rol oynayacaqdır. ASAN Viza ölkəmizə 30 milyon xeyir

verəcəkdir [8, s.25].

Azərbaycan Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnova-

siyalar üzrə Dövlət Agentliyinin sədri İnam Kərimov mətbuata müsahibəsində

qeyd edib ki, səfirlikləri və konsulluqların qərarından asılı olacaq gələcəkdə

xarici səfirliklərlə, konsulluqlara əməkdaşlıq çərçivəsində Azərbaycan vətən-

daşları da “ASAN Viza” portalından istifadə edə bilərlər. Agentlik sədri, həm-

çinin vurğulayıb ki, “ASAN Viza” portalının təhlükəsizliyi təkcə dövlət agentli-

yi ilə deyil, aidiyyatı dövlət orqanları, təhlükəsizlik orqanları ilə sıx əməkdaşlıq

çərçivəsində təmin olunur: “Bu əməkdaşlıq çərçivəsində həm portalın, həm də

ölkəmizə gələn turistlər barədə məlumatların yoxlanılması və onlara viza veril-

məsi barədə qərar müvafiq təhlükəsizlik orqanları tərəfindən təmin edilir”. Mü-

vafiq dövlət orqanları tərəfindən ölkəmizə girişi qadağan olunan şəxslərə portal

vasitəsilə viza verilməyəcək: “Müvafiq dövlət orqanlarının arzuolunmaz şəxslər

siyahısı var. Bu siyahılar sistemə daxil edilir. Sistem avtomatik olaraq bu

siyahını yoxlayır və hər hansı bir şəxs dövlətin “arzuolunmaz şəxslər” siyahı-

sında daxildirsə, onlara viza verilməyəcək. Ümumilikdə isə hər bir dövlətin hər

hansı bir şəxsə viza verib-verməməsi onun müstəsna səlahiyyətində olan

məsələdir” [6, s.15].


98

Gələn və gedənlərin səfərlərinin məqsədlərinə görə bölgüsü

Gələn turistlərin (qəbul edilmiş) Gedən (Göndərilmiş)

1. istirahət və əyləncə 32,9% 1. işgüzar 38,5%

2. işgüzar 31,1% 2. istirahət 30,6%

3. qohum və dostları ziyarət 31,1% 3. qohum və dostları ziyarət 17,1%

4. müalicə 2% 4. müalicə 5,1%

5. digər 2,9% 5. digərləri 8,7%

Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, biznes mühitin stabilliyi ilə müşa-

hidə olunan, turizm resurslarının istifadəsi üçün ölkə istirahət turizmi cəhətdən

ildən ilə daha cazibəli görsənməkdədir.

Müalicə məqsədi ilə gələn turistlərin sayında artma müşahidə olunsa da,

sanatoriya və müalicə obyektlərinin keyfiyyətlərində xidmətin səviyyəsi aşağı

olduğundan onların sayında azalma müşahidə olunmuşdur.

Gecələmələrin 49,8%-i Bakı şəhərinin, 14,6 %-i Gəncə-Qazax, 9,6 %-i

Quba-Xaçmaz, 26,0%-i isə digər iqtisadi rayonların payına düşmüşdür.

Hazırda turizm müəssisələrinin 87%-i Bakı şəhərində yerləşmişdir. Bunun

səbəbi Bakının bütün proseslərdə mərkəzi şəhər kimi koordinator rolunda çıxış

etməsidir. Ən böyük ticarət mərkəzlərinin, konfrans zallarının, mədəniyyət

abidələrinin bu şəhərdə yerləşməsi, habelə beynəlxalq reysləri qəbul etdiyi üçün

turist axını birbaşa bu şəhərə yönəlməkdədir [9, s. 25].

Azərbaycanın müstəqilliyi, yeni sosial, iqtisadi və siyasi şərait, Azərbay-

canın Avropa Şurasına daxil olması və onun beynəlxalq əlaqələrinin genişlən-

məsi başqa sahələrdə olduğu kimi, statistika elminin, statistik məlumatların

keyfiyyətinin yüksəldilməsinə tələbat yaratmışdır.

Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində turizm üzrə köməkçi (satellit) hesa-

batdan istifadə olunur. Azərbaycan da daxil olmaqla 75 ölkə bu hesablama

sistemindən istifadə etməklə turizm sahəsində yol verilən yayınmaları aradan

qaldırmağa çalışır. Bu ölkələrə Hindistan, İspaniya, Kanada, ABŞ, Fransa və s.

aiddir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 26 dekabr tarixli sərən-

camı ilə “2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəsmi statistikanın

təkmilləşdirilməsinə dair Dövlət Proqramı” təsdiq edilmişdir. Qanunda nəzərdə

tutulan vəzifələrin həyata keçirilməsi, ölkə miqyasında bütün statistik məlumat

ehtiyatlarının inteqrasiyası əsasında dövlət hakimiyyəti orqanlarının vahid sta-

tistik məlumat sisteminin yaradılması ilə nəticələnəcəkdir.

Bu sahədə kompleks işlərin görülməsi nəzərdə tutulsa da, işlərin ləng get-

məsi bu sahədə hər hansı bir konkret fikir söyləməyə və ya müqayisə aparmağa

əngəl yaradır. Azərbaycan Respublikası Statistika Komitəsinin işçilərinə dövlət

tərəfindən müəyyən səlahiyyətlər verilməsi məqsədəuyğun olardı. Vergilər Na-


99

zirliyinin əməkdaşlarından fərqli olaraq, Statistika Komitəsinin əməkdaşlarının

səlahiyyətləri olmadığı üçün, statistik məlumatların toplanması zamanı yanlış

məlumatlar təqdim edən təşkilatlara inzibati xətalar məcəlləsinə əsasən 300-700

manat həcmində cərimə tətbiq olunur. Bu səbəbdən də Vergilər Nazirliyinin

əməkdaşlarının səlahiyyətləri müqayisədə üstünlük təşkil edir. Nəticədə hər iki

dövlət qurumu fərqli statistik məlumatlar təqdim etmiş olur ki, bu da istifadəçi-

lərdə çaşqınlıq yaradır.

Turizminin populyar növlərindən biri uşaq turizmidir. Uşaq turizminə 7-

17 yaşa qədər uşaqlar aid olunur. Bu gün əhalinin 35% - i uşaqlar təşkil edir.

Uşaq turizminin inkişaf etdirilməsi aktual problemlərdən biridir. Uşaq turizmi-

nin inkişafı üçün ilk növbədə xarici və ya birgə fəaliyyət göstərən sahibkarların

maraqlarını bu sahəyə yönəltməklə istirahət evləri, düşərgələr, uşaq turbazaları,

sağlamlıq düşərgələri, sanatoriyaları və s. tikintisinə start verilməlidir.

Lakin hazırda Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə

uşaqlarla bağlı çox az layihələr həyata keçirilir. Nazirlik yalnız müxtəlif

festivallarda çox az sayda uşaqların iştirakı və buna bənzər tədbirlərin

keçirilməsi ilə kifayətlənir. Bu gün uşaqların diqqətdən kənarda qalması

Azərbaycanın 20 illik vaxt itkisinə səbəb ola bilər.

Uşaqlar sosial xidmət istifadəçiləri olmaqla daxili və xarici istirahət

biletlərindəki güzəştlərlə yanaşı, onların yerləşdirilməsi, bilet və nəqliyyatdan

güzəştli istifadə etmə hüquqları olmalıdır. Bütün dünyada gənclər üçün nəzərdə

tutulmuş hostellər mövcuddur.

Uşaq turizminin inkişaf etdirilməsində mövcud problemləri sadaladığımız

zaman uşaqlar üçün uşaq turizm infrastrukturunun, uşaqlar üçün turizm ilə

məşğul olan ixtisaslaşdırılmış şirkətlərin, uşaqlar üçün təklif olunan maariflən-

dirmə turizm məhsullarının olmamağını, uşaq istirahət və turizm sahəsində çalı-

şan mütəxəssislərin yetərsizliyini qeyd etmək olar. Uşaq turizmin inkişafı bu

gün çox aktualdır. Turizmin bu növü əsasən mövsümi xarakter daşıyır, yəni tətil

vaxtları (yaz, qış, bahar-8-12, yay 3 aylıq).

Uşaq turizmin daxili turizm (şagirdlər üçün ekskursiyalar, turistik idman

yarışları, idrak və istirahət turları), xarici turizm (istedadlı uşaqların yaradıcılıq

müsabiqələrinin, təhsil, kommersiya əsasında idrak və istirahət turları, beynəl-

xalq səfərlər və uşaq mərkəzləri təmsil edir:

• Beynəlxalq qiymətləndirmələrə görə, Azərbaycana gələn hər bir turist

həftə ərzində min dollar xərcləyirdisə, Avropa oyunları keçirilən müd-

dətdə turistlər təxminən iki min dollar pul xərcləmişdir. Buda turizm

sektorunun inkişafına imkan verir. Hotellər, fərqli xidmət sektorları-

restoranlar, kafelər, çay evləri praktiki olaraq Avropa oyunlarının Azər-

baycanda keçirilməsindən faydalanmaq imkanı əldə edib”.

• Avropa Oyunlarının Azərbaycanda keçirilməsi manata olan tələbin artma-

sına da səbəb olub: “Nəzərə alaq ki, ölkəyə gələn turistlər özü ilə Azər-


100

baycana xarici valyuta gətirirlər. Bu da manata tələbin artmasına səbəb

olur. Praktiki olaraq xarici valyuta təklifi artır və manata isə tələbat yük-

səlir. Bu da imkan verəcək ki, həmin müddətdə Mərkəzi Bank interven-

siya xərclərini azaltsın. Bu manatın stabilliyi və manata olan tələbin art-

ması baxımından olduqca vacibdir. Amma eyni zamanda Avropa oyunla-

rına həm də strateji aspektdən yanaşmaq lazımdır. Avropa Oyunlarına çə-

kilən vəsaitlərin 75 %-dən çoxu infrastruktur xərcləridir. Bu da o demək-

dir ki, indi formalaşdırılan infrastruktur təbii ki, qalacaq. Növbəti oyunlar

təşkil edilən zaman həmin infrastrukturdan istifadə etməklə Azərbaycan

yenidən gəlir əldə etmək imkanına malik olacaq.

Ədəbiyyat:

1. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistik Komitəsi - www.stat.gov.az

2. “Azərbaycan Respublikasında 2010-2014-cü illərdə turizmin inkişafına

dair dövlət proqramı”

3. Həsənov A.N. “Azərbaycanda regional turizmin inkişafı: problemlər və

perspektivlər”, Bakı., Elm, 2012, 255 s..

4. Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri 2015, Bakı, Səda, 814 səh.

5. Turizm haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 21 noyabr 2014.

6. http://az.azvision.az/Sinaq_%3Cb%3Eimtahani%3C/Bu-shexslere-viza-

verilmeyecek--107074-xeber.html

7. http://femida.az/news.php?id=44060

8. http://femida.az/news.php?id=44155

9. WTTC. Travel & Tourism economic impact 2014. s.7 Azerbaijan, 18 p

Гюльнар Ханлар кызы Самедова

Вафа Ханлар кызы Рустамова

Совершенствование деятельности туризма

в внешнеэкономических связях

Резюме

В последние годы роль туризма в мировой экономической системе

быстро растет. Развитие цивильного общества непосредственно связанно с

тесным общением между народами.

Обладание научными знаниями, а также путешествие приключенско-

го и оздоровительного характера привело к созданию водно-морского,

коннопешего вида туризма.

http://www.stat.gov.az/

http://az.azvision.az/Sinaq_%3Cb%3Eimtahani%3C/Bu-shexslere-viza-verilmeyecek--107074-xeber.html

http://az.azvision.az/Sinaq_%3Cb%3Eimtahani%3C/Bu-shexslere-viza-verilmeyecek--107074-xeber.html

http://femida.az/news.php?id=44060

http://femida.az/news.php?id=44155


101

В Азербайджане в настоящее время туризм развивается высокими

темпами, что у людей многих иностранных государств вызывает огром-

ный интерес и этим самым увеличивается поток туристов в нашу страну,

что положительно влияет на экономику и паралельно обеспечивает рэнта-

бельность.

Ключевые слова: туризм, туристический комплекс, детский туризм,

внутренний туризм, выездной туризм.

Gulnar Xanlar Samedova

Vafa Xanlar Rustamova

Improvement activity of tourizm in foreign-economic relations

Summary

Development of scientific knowledge has been cause of entertainment and

medical nature travel, water, sea, land, on foot and horseback travel.

Tourism plays an important role in the global economy of the country

which has a special place in the world economy.

The rapid development of tourism in Azerbaijan in modern period has

became in the field of interest of people in a number of foreign countries.

Keywords: tourism, tourist complex, children's tourism, domestic

tourism, outbound tourism.


102

RİYAZİYYAT

UOT 338

ГИДРОДИНАМИЧЕСКИЙ МЕТОД ОПРЕДЕЛЕНИЯ ДАВЛЕНИЯ

И РАСПРЕДЕЛЕНИЯ СКОРОСТЕЙ В ВЯЗКОЙ ПРОСЛОЙКЕ,

ВОЗНИКАЮЩЕЙ ПРИ ПРИБЛИЖЕНИИ ЧАСТИЦЫ К

ПОВЕРХНОСТИ ПРЕПЯТСТВИЯ

Ольга Васильевна МУХТАРОВА

Кандидат физико-математических наук, доцент,

Западный Университет, кафедра математики и информационных

технологий

[email protected]

Елена Курбангусейновна РАГИМОВА

Кандидат технических наук, доцент,

Азербайджанский Государственный Университет

Нефти и Промышленности,

Кафедра «Инженерия приборостроения»

В работе поставлена задача получения основного дифференциаль-

ного уравнения для определения давления внутри вязкой прослойки,

возникающей при сближении тел и распределения скоростей жидкости

внутри вязкой прослойки.

Ключевые слова: частица, жидкость, давление, скорость,

вязкость.

Приближению тел, движущихся в жидкости или газе, к плоской или

иной границе, оказывает сопротивление тонкая прослойка жидкости или

газа, образующаяся между сближающимися поверхностями. Это обстоя-

тельство играет существенную роль в процессе осаждения частиц из

потока на поверхностях обтекаемых препятствий. Аналогичные эффекты

возникают и при сближении двух движущихся в жидкости тел. В случае

жидкой или газовой прослойки при малых, сравнительно с единицей



103

чисел Кнудсена, определяемых по толщине прослойки, расчет сил,

действующих на тела при их сближении, может быть осуществлен гидро-

динамическим методом путем привлечения уравнения Стокса для

медленных движений жидкости в области прослойки и применения усло-

вий прилипания или скольжения на границах. В случае газовой

прослойки, при достаточных сближениях тел, число Кнудсена может стать

порядка или больше единицы, и поэтому для расчета сил необходимо

применять уравнения кинетической теории газа.

В работе поставлена задача получения основного дифференциаль-

ного уравнения для определения давления внутри вязкой прослойки и

распределения скоростей жидкости внутри вязкой прослойки.

Известно, что выражение Стокса для силы, действующей на сфери-

ческую частицу со стороны набегающего на нее однородного установив-

шегося вязкого потока, хорошо аппроксимирует реальное воздействие

свободного потока на изолированную частицу при достаточно малых

числах Рейнольдса и Кнудсена. Присутствие стенок или твердых границ,

стесняющих движение потока, влечет за собой изменение стоксовой

силы, величина которого зависит от степени приближения частицы к

поверхности препятствия. С другой стороны, если частица движется отно-

сительно препятствия и близко подходит к его поверхности, то наличие

нормальных или тангенциальных скоростей точек поверхности частицы

сильно влияет на гидродинамику тонкого слоя несущей среды между

поверхностями частицы и препятствия. В окрестности точки наибольшего

сближения тел возникают большие давления и градиенты скоростей. Это

влечет за собой появление сосредоточенных силовых эффектов, приво-

дящих к значительным силам и моментам, действующим на частицу,

движущуюся вблизи препятствия. Величина этих сил и моментов резко

зависит от характера граничных условий, которым подчиняется несущая

среда на поверхностях тел. При обычных граничных условиях прилипания

вязкой среды к границам тел получаются более сильные зависимости сил

и моментов от толщины вязкой прослойки между телами по сравнению со

случаем скольжения среды относительно границ тел.

Аналогичные сосредоточенные эффекты известны в теории смазки, а

также при изучении задачи о качении колеса по жидкому слою. Они могут

играть важную роль при подсчете коэффициентов захвата частиц из по-

тока поверхностями обтекаемых препятствий, анализе механизма осажде-

ния частиц, определением эффективной вязкости суспензий с высокой

объемной концентрацией дисперсной фазы. Эти же эффекты существенны

при анализе столкновений частиц, движущихся в вязкой среде, в част-

ности при изучении динамики процесса коалесценции капель.


104

Одним из первых обратил внимание на важную роль таких сил из-

вестный английский гидродинамик Тейлор при анализе процессов седи-

ментации частиц в жидкости под действием силы тяжести. Он отметил

резкую разницу во временах осаждения дискообразных и сферических

частиц, объяснимую существенным различием асимптотических законо-

мерностей для гидродинамических сил, препятствующих осаждению, в

случаях дисков и сфер. Еще ранее Рейнольдсом была выявлена формула

для сил, действующих на диск, приближающийся к плоской поверхности.

Простую возможность подсчета величины таких сил при нормальном

сближении сферической частицы с плоской стенкой указал Дерягин при

рассмотрении явлений адгезии. Аналогичный расчет легко сделать при

сравнимых размерах частицы и препятствия, то есть для случая сбли-

жения двух сфер различных или одинаковых радиусов.

Все эти результаты были получены на основе предположения о

прилипании несущей среды к поверхностям сближающихся тел. Приведем

формулы для сил в случаях поступательного сближения диска с плос-

костью, параллельной диску, поступательного сближения сферы с плос-

костью и такого же сближения сферы со сферой. Скорость поступатель-

ного движения тел направлена по нормали к плоскости или по прямой,

соединяющей центры сфер. Сила F направлена в сторону, противопо-

ложную скорости и противодействует сближению тел.

В случае сближения диска с плоскостью

𝐹 =3

2𝜋𝑐4

𝑣

ℎ3

В случае сближения сферы с плоскостью

𝐹 = 6𝜋𝑅2𝑣

ℎ

В случае сближения сферы со сферой

𝐹 = 6𝜋𝑅1

2𝑅22

(𝑅1 + 𝑅2)2

𝑣

ℎ

Здесь c - радиус диска, 𝑅, 𝑅1, 𝑅2- радиусы сфер, η - коэффициент

вязкости, V – скорость сближения, h - кратчайшее расстояние между

поверхностями тел.

Все эти формулы имеют асимптотический характер, то есть они

дают главную часть сил, действующих на частицу при достаточном близ-


105

ком ее подходе к препятствию. Они пригодны при выполнении условий,

когда расстояние между сближающимися телами много меньше их раз-

меров. Формулы показывают, что величина сил будет стремиться к

бесконечности при расстоянии между телами стремящимся к нулю, если

поддерживается конечная скорость сближения. При действии на частицу

конечных внешних сил скорость сближения должна стремиться к нулю

при ℎ → 0. В случае диска возрастание силы, по мере уменьшения расс-

тояния h, оказывается гораздо более резким сравнительно со случаем

сферы.

Приведем некоторые результаты, которые можно получить доста-

точно общим путем для сил и моментов, действующих на частицу,

движущуюся относительно препятствия в его близкой окрестности. Счи-

таем для простоты, что частица весьма мала по сравнению с препят-

ствием, ограничимся рассмотрением частицы относительно неподвижной

бесконечной плоскости. Пусть движение частицы характеризуется произ-

вольным вектором поступательной скорости и произвольным вектором

угловой скорости вращения относительно ее центра. На границах тел вы-

полняются либо условия прилипания, либо условия скольжения несущей

среды относительно твердых поверхностей. Основную роль в возни-

кающих силах и моментах, действующих на частицу играют те напря-

жения в вязкой среде, которые появляются за счет непосредственного

влияния кинематических особенностей движения границ сближающихся

тел на характер движения вязкой жидкости в узкой области между

поверхностями тел.

Задача нахождения поля скоростей и напряжений внутри этой вязкой

прослойки сводится к решению в некоторой двумерной области эллипти-

ческого уравнения в частных производных для давления. Первая часть

уравнения, обуславливающая его неоднородность, определяется кине-

матическими граничными условиями на поверхностях сближающихся тел.

Любое частное решение неоднородного уравнения, при некоторых огра-

ничениях на форму частицы и достаточно общих и естественных предпо-

ложениях о характере краевых условий на границе рассматриваемой

двумерной области, полностью определяет асимптотику распределения

давлений внутри узкой прослойки при достаточном сближении частицы с

другим твердым телом и дает главную часть действующих на частицу сил

и моментов.

Основное эллиптическое уравнение для давления и получаемые в

результате расчетов формулы для сил и моментов устанавливаются при

двух разных типов граничных условий, которым подчиняется жидкость,

находящаяся в непосредственном контакте с поверхностями тел: при ус-

ловиях прилипания и при учете возможности скольжения жидкости отно-


106

сительно поверхностей тел. Рассмотрение условий скольжения существен-

но при движении весьма малых , твердых или жидких частиц в газе, когда

размеры вязкого слоя между телами становятся малыми, что течение газа

в этом слое будет происходить при достаточно больших числах Кнудсена,

приближающихся к единице.

Рассмотрим систему уравнений Навье - Стокса для вязкой несжи-

маемой жидкости в узкой прослойке, образующейся при сближении двух

произвольных гладких твердых поверхностей, одна из которых является

неподвижной. Обозначим эталонную скорость жидкости внутри вязкой

прослойки в направлениях x и z через U, а эталонную скорость в направ-

лении y через V. Тогда полная система нестационарных уравнений Навье

- Стокса, после отбрасывания несущественных членов, примет линейный

вид

𝜕𝑝

𝜕𝑥=

𝜕2𝑢

𝜕2𝑦

𝜕𝑝

𝜕𝑦= 0

𝜕𝑝

𝜕𝑧=

𝜕2𝑤

𝜕2𝑦 (1)

𝜕𝑢

𝜕𝑥+

𝜕𝑣

𝜕𝑦+

𝜕𝑤

𝜕𝑧= 0

Где p – давление, а u, v, w - компоненты скорости жидкости

соответственно по осям x, y, z .

Интегрирование данной системы должно осуществляться при гра-

ничных условиях двух типов – при условии прилипания жидкости на по-

верхностях тел и при условии скольжении газа на поверхностях сближаю-

щихся тел.

Рассмотрим случай прилипания жидкости на поверхностях тел. Гра-

ничные условия применительно к случаю сближения частицы с непо-

движной твердой плоскостью записывается в следующем виде:

При y=0 u=v=w=0.

При y=h( ,z) то есть на поверхности движущейся частицы

𝑢 = 𝑣1 + 𝑤2𝑧 − 𝑤3(ℎ − ℎ0)

𝑣 = 𝑣2 + 𝑤3𝑥 − 𝑤1𝑧 (2)

𝑤 = 𝑣3 − 𝑤2𝑥 + 𝑤1(ℎ − ℎ0)

Здесь 𝑣1, 𝑣2, 𝑣3 компоненты поступательно скорости частицы,

𝑤1, 𝑤2, 𝑤3 - компоненты угловой скорости частицы, ℎ0 расстояние от точ-

ки до плоскости y=0.

Интегрирование системы уравнений Навье-Стокса по переменной y

вводит пять произвольных функций от x и z , которые определяются из


107

граничных условий. Что дает возможность получить основное дифферен-

циальное уравнение для определения давления внутри вязкой прослойки.

1

12{

𝜕

𝜕𝑥[(ℎ3 + 6æℎ2)

𝜕𝑝

𝜕𝑥] +

𝜕

𝜕𝑧[(ℎ3 + 6æℎ2)

𝜕𝑝

𝜕𝑧]} =

= 𝑣2 + 𝑤3𝑥 − 𝑤1𝑧 −1

2[(𝑣1 + 𝑤2𝑧 + 𝑤3ℎ0)

𝜕ℎ

𝜕𝑥+ (𝑣3 − 𝑤2𝑥 − 𝑤1ℎ0)

𝜕ℎ

𝜕𝑧] (3)

Правая часть которого записана для случая частицы произвольной

формы.

Найдя решение полученного уравнения, получим распределение ско-

ростей жидкости внутри вязкой прослойки из формул:

𝑢 =1

2

𝜕𝑝

𝜕𝑥(𝑦2 − ℎ𝑦 − ℎæ) +

𝑦 + æ

ℎ + 2æ[𝑣1 + 𝑤2𝑧 − 𝑤3(ℎ − ℎ0)]

𝑤 =1

2

𝜕𝑝

𝜕𝑧(𝑦2 − ℎ𝑦 − ℎæ) +

𝑦 + æ

ℎ + 2æ[𝑣3 − 𝑤2𝑥 + 𝑤1(ℎ − ℎ0)]

𝑣 = −1

6𝑝𝑦3 +

𝑦(𝑦 + 2æ)

4(𝑝ℎ +

𝜕𝑝

𝜕𝑥

𝜕ℎ

𝜕𝑥+

𝜕𝑝

𝜕𝑧

𝜕ℎ

𝜕𝑧) +

+𝑦(𝑦 + 2æ)

2(ℎ + 2æ)2{[𝑣1 + 𝑤2𝑧 + 𝑤3(ℎ0 + 2æ)]

𝜕ℎ

𝜕𝑥

+ [𝑣3 − 𝑤2𝑥 − 𝑤1(ℎ0 + 2æ)]𝜕ℎ

𝜕𝑧}

Где =𝜕2

𝜕𝑥2 +𝜕2

𝜕𝑧2 - двумерный оператор Лапласа.

При этом удовлетворяются все граничные условия.

Полученные уравнения используются для определения вязких сил и

моментов, действующих на частицу при ее близком подходе к поверхнос-

ти препятствия.


1. Смирнов Л.П. Определение вязких сил и моментов, действующих

на частицу при ее близком подходе к поверхности препятствия.

Материалы 7-й межвузовской конференции по вопросам испа-

рения, горения и газовой динамике дисперсных систем. Одесса,

1967.

2. Смирнов Л.П., Чекалов В.В. Гидродинамические и газокине-

тические методы определения сил, действующих на тела, движу-


108

щихся в газе вблизи границ. 5-й Всесоюзный съезд по теоре-

тической и прикладной механике. Алма-Ата, 1981.

3. Мухтарова О.В., Смирнов Л.П. Влияние градиента поверхностного

натяжения на движение сферической и деформированной капли.//

Прикладная математика и механика. 1992,т.56,вып.3.

Olqa Vasili qızı Muxtarova

Yelena Qurbanhüseyn qızı Rəhimova

Maneənin səthinə hissəciyin yaxınlaşması vaxtı yaranan qatı qatda təzyiqin

təyininin və sürətlərin bölgüsünün hidrodinamik metodu.

Xülasə

İşdə bədənlərin yaxınlaşması və sürətlərinin bölgüsü vaxtı yaranan qatı

qatın daxilində mayenin təzyiqin təyini üçün əsas diferensial tənliyin

alınmasının məsələsi qoyulmuşdur.

Açar sözlər: hissəcik, maye, təzyiq, sürət, güc.

Olqa Vasili Mukhtarova

Yelena Kurbankuseyn Rahimova

The hydrodynamic method for determining the pressure and velocity

distribution in a viscous interlayer that occurs when a particle approaches

the obstacle surface

Summary

The problem of obtaining of the basic differential equation for

determining the pressure inside a viscous interlayer that occurs when the bodies

approach and the velocity distribution of the liquid inside a viscous interlayer

has been solved out.

Key words: particle, liquid, pressure, velocity, viscosity.


109

UOT 338.43

SİNQULYAR İNTEQRALLARIN BƏZİ LOKAL XASSƏLƏRİ

Lalə Rəhman qızı ƏLİYEVA

Riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru

AMEA Riyaziyyat və Mexanika İnstitutu

[email protected]

Məqalədə orta ossilyasiya terminlərində və ossilyasiya terminlərində

lokal cəmlənən funksiyaların və çoxölçülü sinqulyar inteqralların bəzi lokal

xassələri öyrənilmişdir. Müasir dövrdə riyazi məsələlərin geniş şəkildə araş-

dırılması çox mühüm aktuallıq kəsb edir. Məhz buna görə də sinqulyar inte-

qralların bəzi lokal xassələrinin geniş araşdırılması zəruri hesab olunur. Tədqi-

qat nəticəsində əldə olunmuş nəticələr öz elmiliyi ilə seçilir.

Açar sözlər: sinqulyar inteqral operatorlar, orta ossilyasiya, fossilyasiya,

riyaziyyat, mexanika

rx-aRxraB n ::,nR Evklid fəzasında radiusu 0r , mərkəz nöqtəsi

nRa olan qapalı şar olsun. x , k qüvvət funksiyaları sisteminə

1,0

11,0:,

B

dttgtfBgf

skalyar hasilinə nəzərən ortoqonallaşdırma prosesini tətbiq edək, harada ki, E

ilə nRE çoxluğunun lebeq ölçüsü işarə olunur,

nn xxxx ,...,, ,,...,, 2121 , n

nxxxx

...21

21 , n ...21 ,

burada n ,...,, 21 və k − mənfi olmayan tam ədədlərdir. Ortoqonallaşdırma

prosesi nəticəsində alınan ortoqonal və normallaşdırılmış sistemi , k

ilə işarə edək.

pRL np

loc 1 ilə bütün p -dərəcəli lokal cəmlənən funksiyalar sin-

fini, n

loc RL − ilə isə nR -də bütün lokal məhdud funksiyalar sinfini işarə

edək.


110

n

loc RLf 1 , 0Nk ( N −natural ədədlər çoxluğudur) olsun.

Aşağıdakı çoxhədlini qeyd edək:

r

axdt

r

attf

raBxfP

k raB

raBk

,

,,,

1:

fP raBk ,, –dərəcəsi k -nı aşmayan çoxhədlidir. nR -də dərəcəsi k -nı

aşmayan bütün çoxhədlilər külliyatını kP ilə işarə edək. Beləliklə,

kraBk PfP ,, .

pRLf np

loc 1, funksiyası üçün aşağıdakını işarə edək:

. ,, :supess

,1 ,,

1

:,,

,,1

/1

,

,,1

praBttfPtf

pdttfPtfraBraBf

raBk

p

raB

p

raBk

pk

pk raBf ,, f funksiyasının

pL metrikasında raB , şarında k -

tərtibdən orta ossilyasiyası adlanır.

,np

loc RLf p1 funksiyası üçün növbəti metrik xarakteristikaya

baxaq:

0 :;,sup:; 00 rrxBfxmpkp

k

f ,

harada ki, nRx 0 qeyd olunmuş nöqtədir, Nk .

... ,2 ,1 ,0 ,1 , kpRLf np

loc olsun.

Əgər:

0 ,o;0

1 k

p

k

f xm .

olarsa, onda nRx 0 nöqtəsi xf funksiyasının k

pm nöqtəsi adlanır.

f funksiyasının bütün k

pm nöqtələr çoxluğunu fM k

p ilə işarə edək.

k şərtini ödəyən hər bir n ,...,, 21 üçün 0xfD varsa, hansı ki,

0 ,ο00,, 0

rrxfDxfPD

k

rxBk

şərtini ödəyir, onda nRx 0 nöqtəsi n

loc RLf 1 funksiyasının kd -nöqtəsi

adlanır.

f funksiyasının bütün kd -nöqtələr çoxluğunu fD k ilə işarə edək.


111

Fərz edək ki, dərəcəsi k -nı aşmayan elə xfPx ;0

çoxhədlisi var ki,

p halında uyğun modifikasiya ilə

0 ,ο;,

1/1

,00

0

rrdttfPtf

rxB

k

p

rxB

p

x

,

şərtini ödəyir, onda deyirlər ki, f funksiyası nRx 0 nöqtəsində

pL mənada

k tərtibli törəmələrə malikdir [1, p. 9-16].

f funksiyasının pL mənada k tərtibli törəmələrinin olduğu nöqtələri fk

pL

ilə işarə edəcəyik. fk

pL -dən olan hər bir nöqtəni f funksiyasının k

pl nöqtəsi

adlandıracağıq.

Əgər ,1, pRLf np

loc 0Nk olarsa, onda

fDfMfL kk

p

k

p .

f funksiyasının nRx 0 nöqtəsində

kd nöqtələrinin p

k

f xm ;0 metrik

xarakteristikası terminlərində kifayət qədər şərtləri tapılır. Bunun üçün aşağıda-

kı teorem isbat olunmuşdur:

Teorem 1. n

loc RLf 1 olsun. Əgər 0Nk və

1

0

10

11 ; dttxmt k

f

k ,

onda istənilən n ,...,, 21 üçün k şərtini ödəyən

0,,0

0 0lim: xfPDxfD rxBkr

limiti var və

νk-

νrxk,B

ν rοxfDxfPD 00,0, 0 r

münasibəti doğrudur, onda 0x nöqtəsi f funksiyasının kd –nöqtəsidir.

pRLf np

loc 1 , , nRx 0 olsun və 1 k şərtini ödəyən istənilən

üçün

00,,10

:lim0

xfDxfPD rxBkr


112

limiti var. Aşağıdakıları işarələmələri daxil edək:

1

00,1

!:

0

k

xk

xtxfDtfP

,

p

rxB

p

xkr

p

k

f dttfPtfrxB

xn

/1

,,1

000

0

0,

1sup:;

, p1 ,

rxBL

xkr

k

f fPfxn,

,10

00

0sup:;

.

f funksiyasının nRx 0 nöqtəsində k tərtibli

pL mənada törəməyə

malik olması üçün p

k

f xn ;0 xarakteristika terminlərində zəruri və kafi şərt-

lər tapılmışdır [2, p.9-26].

Teorem 2. np

loc RLf p1 olsun. Onda aşağıdakı şərtlər ekvivalent-

dirlər:

1) fLx k

p0 ;

2) 1 k şərtini ödəyən istənilən üçün

00,,10

:lim0

xfDxfPD rxBkr

limiti var və

0 ,;0

1 k

p

k

f δoxn .

Aşağıdakı sinqulyar inteqral operatora baxaq:

nR

tk

vv

k dyyfyXyKDv

xyxKxfA )()()(

!)(lim)(

11

0

,

harada ki,

,)()(n

xxxK

1

,0)(nS

dsx )()()( xXxKxKt

,

)(x 0 dərəcədən bircins funksiyadir, tX −funksiyası } :{ tRt n

çoxluğunun xarakteristik funksiyasıdır, 1nS isə

nR evklid fəzasında vahid ra-

diuslu sferadır. Fərz edək ki, 1k olduqda xK funksiyası differensiallanandır

və birinci tərtib məhdud xüsusi törəmələrə malikdir, 1k olduqda isə xK

funksiyası 1nS sferası üzərində k dəfə kəsilməz differensiallanan funksiyadır;

),,...,( 21 nvvvv nvvv ,...,, 21 − tam mənfi olmayan ədədlərdir,

,...21 nvvvv !!...!! 21 nvvvv ,Nk


113

....

:121

21 nv

n

vv

v

v

xxx

ffD

Qeyd edək ki, əgər )( np RLf ),1( p onda fAk sinqulyar inteqralı

nR

dyyfyxKxTf )()(lim:)(0

inteqralından dərəcəsi 1k -i aşmayan çoxhədli ilə fərqlənir, hər iki inteqral nR -də sanki

hər yerdə yığılandır.

Teorem 3. )( , ,1 ,1 0

np

loc

n RLfRxp olsun.

,:~

fAf k ;Nk )(x ),0( -da mənfi olmayan monoton artan funksiya olsun,

))(()(

1Odt

t

tk

k ).0(

Onda əgər halında uyğun modifikasiya ilə

1

0

0

,,, )(

);(:

t

dt

t

txmf

p

k

f

pk

şərti ödənirsə

1

0

0~

,,, )(

);(:

~

t

dt

t

txmf

p

k

f

pk

şərti ödənir. Bundan başqa,

pkpkfcf

,,,,,,f :

0c həmişə vardır.

Xüsusi halda aşağıdakı teorem isbat olunmuşdur.


114

Teorem 4. np

loc RLf , p1 , Nk , nRx 0 ,

1

0

0 ;dt

t

txn

k

p

k

f,

1

1

0 ;dt

t

txn

k

p

k

f

olsun. Onda

p

k

fxn ;0~

dtt

txndt

t

txnc

k

p

k

fk

k

p

k

fk

1

0

0

01;;

, 0 ,

bərabərsizliyi doğrudur, harada ki, 0c f , və 0x -dan asılı deyil.

np

loc RLf p1 , 0Nk , nRx 0 və

1

0

0

1 ;

t

dt

t

txn

k

p

k

f,

1

2

0

1 ;

t

dt

t

txn

k

p

k

f

olsun.

Onda

k

p

k

foxn ;0

1~ , 0 ,

şərti ödənir, beləliklə nRx 0 nöqtəsi fAf k

~ funksiyasının

k

pl -nöqtəsidir.

Qeyd edək ki, teorem 4-ün birinci inteqral şərtlərindən nRx 0 nöqtəsinin

f funksiyasının k

pl nöqtəsi olduğu alınır [3, p. 111-118].

p

k

f xn ;0 xarakteristikasının köməyi ilə 0

,

, xNO pk

fəzası daxil edək.

Əgər p1 , 1 , nRx 0 , Nk , )(x funksiyası ),0( -da mənfi

olmayan monoton artan funksiyadır,

Odtt

t

0

)0( ,

))(()(

2Odt

t

t)0( ,

şərtləri ödənərsə, onda ffAk

~ sinqulyar inteqral operatoru 0

,

, xNO pk

fəzasına məhdud təsir edir.


115

Teorem 5. n

loc RLf 1 , 0 , Nk , 1k , nRx 0 olsun. Onda

istənilən 0r üçün

nR

nn

rxBkdx

xxr

xfPxf

0

,,1 0

r

n

k

fdt

t

txc

1

10 ;

,

bərabərsizliyi doğrudur, harada ki, 0c f , 0x və r -dən asılı deyil.

Buradan p

k

f xm ;0 xarakteristika terminlərində növbəti nəticələr alınır:

Nəticə 1. np

loc RLf p1 , 0 , Nk , 1k , nRx 0

olsun. Onda

nR

rxkn

n dxxfPxf

r

xxr ,,1

0

0

1

1

dt

t

txmrc

r

p

k

f

1

0 ;

, 0r ,

bərabərsizliyi doğrudur , harada ki, 0c f , 0x və r -dən asılı deyil.

x nRxnR -də cəmlənən funksiya olsun,

0 x nRx , nR

dxx 1;

r

xrx n

r : nRxr ,0 ;

nR

rxkrk dttfPtftxrxΒf ,,1, :;, ,

harada ki, n

loc RLf 1 , k .

rxΒfk ;,, f funksiyasının rxΒ , şarında k -tərtibli -

ossilyasiyası adlanır.

Bundan başqa

rrxΒfxh k

k

f 0 : ;,sup:; ,

,, 0 ,

nRx ,

nk

f RxxhΗ : ;sup: k,

f

, , 0 .


116

olsun. Aydındır ki, ;, xhk

f

və ,k

fΗ funksiyaları ;0 arqumentinə

görə monoton artandır.

nx

ncxx1

1;: , 0 olsun, harada ki, ,nc sabitdir,

nR

dxx 1 .

Növbəti işarələmələri daxil edək:

rxΒfrxΒfkk ,,:;,

,, ,

;:; ,, xhxh k

f

k

f

,

,, : k

f

k

f ΗΗ .

Yoxlamaq olar ki, əgər xΧ

Βx 1,0

1,0

1 , harada ki, ΕΧ funksiyası

nRΕ çoxluğunun xarakteristik funksiyasıdır, onda

rxΒfk ;,, 1

,, rxΒfk

harada ki, 1

;, rxΒfk f funksiyasının rxΒ , şarında 1L metrik fəzasında

k tərtibli orta ossilyasiyasıdır.

Daha sonra biz növbəti işarələməni daxil edək:

:p

k

fM nk

f Rxxm : ;sup p ( 0 ),

p1 , k .

Xüsusi halda aşağıdakı təkliflər isbat olunmuşdur [4, p.595-609].

Təklif 1. np

loc RLf p1 , 0 , Nk , 1<k , nRx 0

olsun. Onda

dtt

txmcxh

p

k

fk

f

1

0

0

,;

; , 0 ,

bərabərsizliyi doğrudur, harada ki, 0c f , 0x və -dan asılı deyil.


117

Təklif 2. np

loc RLf p1 , 0 , Nk , 1<k olsun.

Onda

dtt

tΜcΗ

p

k

fk

f

1

, , 0 ,

bərabərsizliyi doğrudur, harada ki, 0c f və -dan asılı deyil.

Təklif 3. n

loc RLf 1 , 0 , k olsun. Onda

;; ,

1 xhcxm k

f

k

f 0 , nRx ,

,1

k

f

k

f ΗcΜ 0 ,

bərabərsizliyi doğrudur, harada ki, 0c f , x və -dan asılı deyil.

xP nR -də Puasson nüvəsi, həmçinin

2

12

1

n

n xcxP , 2

1

2

1

n

n

nc ,

r

xPrxP n

r : 0r və n

loc RLf 1 olsun,

nR

rrr dttxPtfxfPxfP : .

nR

rr dttxPxfPtf

f funksiyasının harmonik ossilyasiyası adlandıracağıq. Növbəti işarələməni

daxil edək:

nR

rrr

f dttxPxfPtfxh

0

sup:;

0 , nRx ,

n

ff RxxhΗ :;sup: , 0 .

Qeyd edək ki, harmonik ossilyasiya birinci tərtib -ossilyasiya ilə

ekvivalentdir. Buradan çıxır ki,

;; 1,1 xhxh ff 0 , nRx ,

1,1

ff ΗΗ 0 .


118

(Əgər f və g funksiyaları mRX çoxluğuna daxildirsə, onda

xgxf , Xx , onu göstərir ki, xgOxf Xx və xfOxg

, Xx şərti ödənir.)

Teorem 6. n

loc RLf 1 olsun. Onda

dtt

txmcxhcxm

f

ff

2

1

1

211

1;

;; , 0 , nRx ;

dtt

tΜcΗcΜ

f

ff

2

1

1

211

1 , 0 ,

bərabərsizlikləri doğrudur, harada ki, 01 c və 02 c f , x və -dan asılı

deyil.

Aşağıdakını xatırlayaq:

0sup:11

n

k

k

f

k

f Rδ, x r : x,rf,ΒΩM:δΜ ( 0 ).

ilə ),0( -də bütün müsbət monoton artan t funksiyalar sinfini

işarə edək, hansı ki, 00 . 1t funksiyasını sinfindən olduğunu

hesab edəcəyik. k ilə bütün funksiyalar sinfini işarə edəcəyik, hansı

ki, kt

t sanki yox olur.

k , Nk , 1 olsun. kBMO , ilə bütün n

loc RLf

funksiyalar sinfini işarə edək, hansı ki, kBMOf

,

, harada ki,

1

0

: ,

t

dt

t

tf

k

f

BMOk, 1 ,

0 t:sup: , t

tf

k

f

BMOk

.

n

loc RLf , 0 , Nk , k olsun. Aşağıdakı işarələmələrdən istifadə

edəcəyik:


119

1

0

,

,

, :

t

dt

t

tf

k

fk 1 ,

0 t:sup:

,

,

,t

tf

k

fk

.

Teorem 2.4.1. n

loc RLf , 1 , 0 , Nk , k olsun.

Onda əgər fk

,

, , kBMOf , və

fcf k

BMOk

,

,,

,

bərabərsizliyi doğrudur, harada ki, 0c f -dən asılı deyil.

Teorem 7. n

loc RLf , 0 , 1 k , k olsun və

Odtt

t

1, 0

şərti ödənir. Onda əgər kBMOf , , o zaman

a)

nR

αndx

x

xf

1 ,

b) fk

,

,.

Bunun üçün

kBMO

k fcf

,

,

, ,

bərabərsizliyi doğrudur, harada ki, 0c f -dən asılı deyil.

k , Nk , 1 , 0 , 1k olsun. ,

,

kHO ilə bütün

n

loc RLf funksiyalar külliyatını işarə edək, hansı ki, ,

,

kA . Bu sinifin

normasını daxil edək:

:,,

kHOf

,

,

kA .

0 , 1 k , 1 , k olsun və

Odtt

t

1, 0


120

şərti ödənir. Onda kk BMOHO ,

,

, və onların normaları ekvivalentdirlər.

0 , Nk , 1k , 1 , k,min , Z olsun. Onda kA

operatoru ,

,

kHO fəzasında məhdud təsir edir [5, p.167-176].

Ədəbiyyat:

1. Aliyeva L.R. Some local properties of singular integral in terms of mean

oscillation. Trans. Natl. Acad. Sci. Azerb. Ser. Phys.-Tech. Math. Sci.,

2006, v.26, №7, p.9-16.

2. Aliyeva L.R. Equivalent norms in spaces of mean oscillation. Trans. Natl.

Acad. Sci. Azerb. Ser. Phys.-Tech. Math. Sci., 2011, v.31, №4, p.19-26.

3. Rzaev R.M., Aliyeva L.R. On some local properties of functions. Trans.

Natl. Acad. Sci. Azerb. Ser. Phys.-Tech. Math. Sci., 2005, v.25, №4,

p.111-118.

4. Rzaev R.M., Aliyeva L.R. On local properties of functions and singular

integrals in terms of the mean oscillation. Cent. Eur. J. Math., 2008, v.6,

№4, p.595-609.

5. Rzaev R.M., Aliyeva L.R. Mean oscillation, -oscillation and harmonic

oscillation. Trans. Natl. Acad. Sci. Azerb. Ser. Phys.-Tech. Math. Sci.,

2010, v.30, №1, p.167-176.

Лала Рахман кызы Алиева

Исследование структурных свойств сингулярных интегралов в

терминах средней осцилляции

Резюме

В статье рассматриваются местных терминах средней осцилляции и

осцилляции с точки зрения некоторых локальных свойств функций и

многомерных сингулярных интегралов изученных. Исследование широ-

кий спектр математических задач в современной эпохе имеет решающее

значение. Поэтому необходимо изучить широкий спектр сингулярных

интегралов. Также в статье рассмотрены некоторые локальных свойств. В

результате проведенного исследования, полученных результатов отли-

чаются с научного стороны.

Ключевые слова: сингулярные интегральные операторы, среднее

колебание, колебание, математика, механика


121

Lala Rahman Aliyeva

Research of the structural properties of sinqular integrals in terms of the

mean oscillation

Summary

The article focuses on local terms of mean oscillation and oscillation in

terms of some of the local properties of functions and multidimensional

singular integrals studied. The study of a wide range of mathematical problems

in the modern era is important.. Therefore, it is necessary to study a wide range

of singular integrals. Also in the article some local properties are considered. As

a result of the study, the results analyzed from the scientific side.

Keywords: singular integral operators, the average oscillation, oscilla-

tion, mathematical, mechanical


122

SƏNƏTŞÜNASLIQ. DİZAYN

UOT 721

DİZAYNIN SOSİAL ASPEKTLƏRİ

Pərvanə Şəmistan qızı ƏLİYEVA

Qərb Universiteti

“Dizayn” kafedrasının müdiri

[email protected]

Dizayn – yaradıcılıq metodudur, məmulatlar komplekslərinin və sistem-

lərinin bədii texniki layihələndirilməsi prosesidir və nəticə etibarı ilə bunlar

insanın utilitar, estetik tələbatlarına cavab verir. Dizayn əşyaların və mühitin

funksional və estetik xüsusiyyətlərinin formalaşmasında iştirak edərək cəmiy-

yətin mədəni və sosial həyatında mühüm rol oynayır. Əşyalar insanların sosial

və mədəni baxımdan həyata adaptasiyasına kömək edir, ümumi sosial mühitə

təsir edərək estetik zövqü formalaşdırır və gündəlik həyat, səmərəli əmək üçün

əlverişli şərait yaradır. Dizayn mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi insanı əhatə

edən əşyalar aləmini layihələndirərək sosiomədəni aləmdə əsas istiqamətləri

müəyyən edir.

Açar sözlər: dizayn, mühit, əşya, sosiomədəni mühit, maddi mədəniyyət,

istehlakçının obrazı.

İctimai elmlərdən biri sayılan sosiologiya ictimai institutların fəaliyyətini,

insanların həyatını, davranışını öyrənir. XX əsrin sosioloqlarından biri olan

Robert Mertonun sözləri ilə desək, “Sosiologiya qədim tədqiqat obyektləri

haqqında olan gənc elmdir”. Sosiologiyanın obyekti cəmiyyətdir və insan, onun

maraqları ictimai təzahürlərin və proseslərin tədqiqi prosesində əsas yer tutur.

Dizayn – yaradıcılıq metodudur, məmulatlar komplekslərinin və sistem-

lərinin bədii texniki layihələndirilməsi prosesidir və nəticə etibarı ilə bunlar

insanın utilitar, estetik tələbatlarına cavab verir [2, s.10]. Dizaynın obyekti

insanın həyat fəaliyyəti ilə əlaqəli olan istənilən məmulat, mühit ola bilər və

goründüyü kimi burda da cəmiyyətin üzvlərinin sosial mədəni cəhətdən maraq-


123

larının təmin edilməsi əsas şərtlərdən biridir. Dizayn da sosiologiya kimi gənc

elmdir, insanı əhatə edən əşya mühitini layihələndirir və bu istiqamətdə

mədəniyyətin əsas tərkib hissəsi kimi onları nizama salır.

Burada sosiologiya və dizayn arasında paralellərin aparılması təsadüfi de-

yildir, çünki cəmiyyətin hər bir üzvü gün ərzində müxtəlif sosial rollarda olur

və bunların hər biri bu və ya digər hallarda istehlakçıya çevrilir, həmçinin ümu-

mi sosial rollardan savayı bizim hər birimizin sabit tələbləri, üstünlükləri də

var. Gündəlik həyatda sosial rolların müxtəlifliyi və gələcəyə istiqamətlənən

cəmiyyətdə dizayn, sanki obyektivlik və subyektivlik arasında balans rolunu

oynamağa çalışır. Dinamik, daim dəyişən həyat tərzi və bəzən də bu səbəbdən

mental, mənəvi dəyərlərin itirilməsinin qarşısını almaq üçün dizayn mədəni va-

sitəçi rolunu oynaya bilər. İnsan, onun zövqü, arzusu, tələbi istehlak mədə-

niyyətinin formalaşmasında əsas faktordur və dizayn burada bir icra mexaniz-

midir.

Əşya insanın yaradıcı əməyinin məhsuludur və əşya təbii, həm də mədəni

aləmə aiddir, çünki təbii materialdan hazırlanan əşya sonralar insanın həyat

mədəniyyətinin bir hissəsinə çevrilir. Həm də əşya sosial individ olan insanın

adaptasiyasına yardım edən vasitələrdən biridir. Qədim insanların həyat tərzini

və psixologiyasını tədqiq edən alimlər belə qənaətə gəlmişlər ki, əşyalar gün-

dəlik həyatda utilitar rol oynamaqla yanaşı simvolik bir rolu da yerinə yetiriblər

və əşyalar sosial dəyərlərlə zəngin məlumatların daşıyıcısıdır. Əşya həm də

insanın yaşadığı dövrü, onun mədəniyyətini, sosial durumunu əks etdirir.

Sosial institutlar da insan fəaliyyətinin nəticəsidir və onu da maddi mədə-

niyyətə aid etmək olar, çünki mədəniyyət sosial strukturlarla birgə inkişaf et-

mişdir. Texnikanın və texnologiyaların inkişafı, urbanizasiya prosesi sosial təş-

kilatların yaranmasına zəmin yaratdı. Bu təşkilatlar vasitəsilə insanlar idarə-

etməni həyata keçirirlər, mövcud təcrübəni qoruyub saxlayaraq gələcək nəsil-

lərə ötürürlər, nəticədə əşyalar və sosial təşkilatlar maddi mədəniyyətin mürək-

kəb strukturuna çevrilirlər. Bunlara misal kimi bina və tikililəri, nəqliyyatı,

kommunikasiyaları və s. göstərmək olar. İnsanların yaşayış, iş idarəetmə,

əyləncə, səhiyyə və s. məkanları öz funksiyalarını yerinə yetirmək üçün hər

zaman yenilənməlidir, nəqliyyat sistemləri, kommunikasiyalar maddi mədəniy-

yətin bir hissəsi olaraq mükəmməlləşdirilərək müasir texnologiyalara uyğun

təşkil edilməlidirlər [3, s.97]. Müasir texnologiyalar vasitəsilə biliklərin, məlu-

matların ötürülməsi də maddi və mənəvi mədəniyyətin təzahürüdür. Mənəvi

mədəniyyətlə maddi mədəniyyəti əlaqələndirən vasitələrdən biri də dizayndır.

Cəmiyyətin üzvlərinin istəklərini təmin edərək dizayn bir çox dəyərləri qoru-

yub saxlayır, məmulatla istehlakçı arasında ahəng yaradır. Dizayn məmulat-

əşya sosial mühitə müsbət təsir göstərərək insanların həyat şəraitini yaxşılaş-

dırır, onların iş və yaradıcılıq fəaliyyətlərini məhsuldar edir, estetik zövqü

formalaşdırır. Müasir cəmiyyətdə əşya və mühitin layihələndirilməsi insanları


124

estetik və mədəni cəhətdən zənginləşdirir, həm də cəmiyyətdə tərbiyəvi funk-

siya daşıyır.

Sivilizasiyanın inkişafı insanı əhatə edən əşya-fəza mühitinin, onun də-

yərlərinin dəyişilməsinə gətirib çıxartmışdır. Ətraf mühitlə əlaqədar bir çöx

problemlər-ekoloji krizislər, təbii landşaftın getdikcə pozulması, texnogen

faciələr insanların psixoloji komfortuna təsir edərək, mühit təşkilində bir çox

parametrlərə yenidən baxılmasını aktual edir. Bu səbəbdən həyat fəaliyyətinin

yeni parametrlərlə təşkili ilə əlaqədar məsələləri həyata keçirən vasitə-dizayn

həm proses kimi, həm də nəticə kimi qəbul olunur. Son illər nəinki dizay-

nerlərin, həm də kulturoloqların, mühəndislərin, sosioloqların dizaynın müasir

cəmiyyətdə rolu haqqında araşdırmaları geniş vüsət almışdır. Müasir dövrü-

müzdə istehsal, istehlak, “insan-əşya-mühit” sistemi ilə yanaşı dizaynda sosio-

mədəni aspektlər aktuallıq təşkil edir [1, s.101]. Dizayn rasional əşya mühitini

formalaşdıraraq insan və əşya arasında bir vasitəçidir və bu səbəbdən əşyalar

aləmi cəmiyyətin əksidir. Estetik dəyəri olan əşyalar mədəni məlumatın daşı-

yıcısıdır və sürətlə gedən dəyişikliklərin müəyyən kəsiyinin bir nümunəsidirlər.

Cəmiyyətin müxtəlif dövrləri üçün insan və əşya münasibəti qədim filosofların

əsərlərində öz əksini tapmışdır. Məsələn, Sokrat əşyanın təyinatından asılı

olaraq gözəl və eybəcər olması ideyası ilə çıxış etmiş gözəlliyi bir əşyada yox,

əşyalar kompleksində axtarmaq nəticəsinə gəlmişdir, Aristotel isə forma və

materiya haqqında fikirlərini əşya estetikası ilə bağlamışdır.

Müasir dünyada əşya cəmiyyətin üzvlərini identifikasıya edən bir vasi-

təyə çevrilmişdir. Gündəlik istifadə edilən əşyalar insanın həyat mühitinin ay-

rılmaz hissəsinə çevrilərək individuallıq və sosium arasında bir körpü yaradır.

Əşyalar bolluğu və funksional baxımdan müxtəliflik insan və əşya arasında

münasibətin müxtəlif növlərini formalaşdırmışdır. Müasir insan üçün əşya

istehlak elementindən çıxaraq identifikasiya, totem, fetiş və s. elementə çevril-

mişdir. İnsanlar əşyaya özlərinə xas olan xüsusiyyətləri verərək onları antropo-

morf etmişlər. Dizayn bu sahədə də müəyyən balans rolunu oynayaraq gözə-

llik, təhlükəsizlik, funksionallıqla birgə tarixə, ənənəyə, cəmiyyətin mədəniy-

yətinə əsaslanan əşya və əşya mühitini layihələndirir və deməli, dizayn əşya

mühitini estetik cəhətdən formalaşdıraraq mədəniyyətin tərkib hissəsi olan

mənəvi və bədii aspektlərlə bağlılıq yaradır.

Dizayn yaradıcı fəaliyyət növüdür və özündə incəsənəti, kütləvi istehsalı

və istehlakçı mədəniyyətini birləşdirir, həmçinin əşya fəza mühitini formalaş-

dıraraq və nizamlayaraq funksional və estetik aspektlərin vəhdətini mümkün

edir. Cəmiyyətin sosial-mədəni inkişafı, onun estetik ideallarının və normaları-

nın formalaşması dizaynın əsas məsələlərindən biridir.

Dizayn müasir dövrümüzdə insanların sosial və individual həyatlarında

dəyişikliklər yaradan bir vasitəyə çevrilmişdir və bu səbəbdən həyat şəraitinin


125

yaxşılaşdırılması, əməyin səmərəliliyinin artırılması ilə bağlı layihələrin işlən-

məsinin aktuallığı daha da artır.

Dizayn dünyanı və insanı onun varlığının təzahürlərinin bütün müxtə-

lifliyində təsvir etmir, insana münasibəti və onun tərəfindən layihələndirilən

bütün obyektlərin insan üçün əhəmiyyətini, mənasını ifadə edir.

Antik dövrün ən maraqlı əsərlərindən biri, romalı memar Vitruvinin “Me-

marlıq haqqında on kitab” traktatında memarlıq əsərinin üç-fayda, möhkəmlik

və gözəllik kriteriyalarına uyğun olması haqqında danışılır. Vitruvi əsərinin

bütün bölmələrində estetikanın və utilitarlığın vəhdətindən yazır və bu, onun

nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edir. Bu vəhdət bu gun də aktuallığını qoruyub

saxlayaraq dizayn məmulatı erqonomik, polifunksional, sistemli, estetik edir.

Ədəbiyyat:

1. Коськов М.А. Предметный мир культуры.СПб ГУ. 2004., К-341 с.

2. Медведев В.Ю. Сущность дизайна: Учеб. пособие. – 2-е изд., испр.

и доп. – СПб.: СПГУТД, 2007. – 91 с.

3. Шимко В.Т. Архитектурное-дизайнеское проектирование. Основы

теории. М., Архитектура-С.2004.

Parvana Shamistan Aliyeva

Social aspects of design

Summary

Design-is an artistic and figurative modeling of an object by means of

composite modeling. Giving to things and environment certain functional and

esthetic properties, the design plays significant role in cultural and social life of

society. The things are social and cultural adapters in life of people, and im-

pacting on the general social atmosphere, form esthetic taste, create conditions

for effective creative activity and for everyday life. As the main part of culture,

projecting surrounding the person’s subject environment, the design defines the

main tendencies of interaction in sociocultural space.

Keywords: Keywords: design, environment, thing, sociocultural environ-

ment, material culture, image of the consumer


126

Парвана Шамистан кызы Алиева

Социальные аспекты дизайна

Резюме

Дизайн - художественно-образное моделирование объекта посред-

ством композиционного моделирования. Придавая вещам и среде опреде-

ленные функциональные и эстетические свойства дизайн играет значимую

роль в культурной и социальной жизни общества. В жизни людей вещи

являются являются социальными и культурными адаптерами и влияя на

общую социальную атмосферу формирует эстетический вкус, создает ус-

ловия для эффективной творческой деятельности и для повседневной жиз-

ни. В качестве основной части культуры проектируя окружающую челове-

ка предметную среду дизайн определяет основные тенденции взаимо-

действия в социокультурном пространстве.

Ключевые слова: дизайн, среда, вещь, социально-культурная среда,

материальная культура, образ потребителя.


127

UOT 721

СТАНКОВАЯ СКУЛЬПТУРА В ТВОРЧЕСТВЕ ХАНЛАРА

АХМЕДОВА

Егана Ибрагим кызы ЮНУСОВА


диссертант Азербайджанского Государственного

Университета Культуры и Искусства

[email protected]

Статья посвящена творчеству азербайджанского народного худож-

ника, в скульптуре которого нашли свое особое место станковые скульп-

туры. Объектом настоящего исследования являются станковая скульпту-

ра, которая активно развивает вид современной пластики в искусстве.

Она последовательно разрабатывает современный ей изобразительный

язык, обогащая своими тематическими и пластическими находками как

скульптуру в целом, так и другие виды изобразительного искусства, с ко-

торыми она, прямо или косвенно, вступает во взаимодействие.

Ключевые слова: скульптура, станковая, образ, фигура, силуэт, ком-

позиция, пластика.

Станковая скульптура отличается от других видов скульптур, она как

вид изобразительного искусства, является одной из важнейшей области

станкового искусства. Характерно небольшие размеры станковых скульп-

тур, рассчитаны на созерцание с близкого расстояния, скульптура предус-

матривает продолжительный контакт со зрителем. Состоит из различных

видов скульптурной композиции (портрет, сюжетная, аллегорическая ком-

позиция или абстрактной). В станковой скульптуре используются все воз-

можные технические методы: лепка, резьба, ковка, сварка, высекание,

литье, чеканка, выколотка, а также применяются различные материалы –

камень, металл, дерево, гипс, стекло, пластилин и синтетические полимер-

ные составы.

Словосочетание «станковая скульптура» происходит от названия ус-

тройства – станка, на котором создаются произведения станковой скульпту-

ры. Это название распространено лишь в советском искусствознании, а в

интернациональном искусствознание высказывание имеет свое определе-



128

ние «скульптура малого размера» (small scale sculpture). В наше время стан-

ковая скульптура, уже не привязана только к выставкам, а становится мо-

бильной. Она зачастую предназначена для продажи и для участия в выс-

тавочных проектах за границей [2, Стр 36.].

Тема станковой скульптуры в обзоре литературы выявляет широкое

поле проблем и нуждается в изучении и обобщении. Как один из значимых

видов скульптуры она может рассматриваться в общем проблемном поле

системы пространственных искусств. В силу своего определения станковая

скульптура отличается большим разнообразием жанров, техники испол-

нений, направлений. Богатство направлений и тенденций обусловлено тем,

что станковая пластика представляет собой возможность проверки смелых,

часто решительных пластических, тематических решений. Особенно велико

её значение в контексте развития скульптуры в творчестве Азербайджана.

Станковая скульптура представляет собой важный элемент в творчес-

тве народного художника Ханлар Ахмедова.

Ханлар Ахмедов – видный азербайджанский скульптора, творческий

диапазон которого необычайно широк. Он работает в различных видах и

жанрах пластики. Одно из ведущих мест в его деятельности заняла станко-

вая скульптура, воплощенная в камне и металле. Его станковые скульптуры

включают различные виды скульптурных композиций (бюст, голова, фигу-

ры, группа), различные жанры (сюжетная, символическая или аллегори-

ческая композиция), а также беспредметной и абстрактной. Наиболее важ-

ное место в станковых скульптурах занимает тема, связанная с Ходжа-

линской трагедией, которая красной нитью проходит в его творчестве.

В разные периоды творчества Х. Ахмедов испытывал влияние различ-

ных направлений и течений в искусстве, но основой его творчества оставал-

ся реализм.

Формы и приёмы отражения действительности в реалистическом ис-

кусстве различны и определяются соответствующими жанровыми канона-

ми. Глубокое проникновение в сущность жизненных явлений составляет

основу данного творческого метода. Ханлар Ахмедов придерживался тра-

диций реализма: предметом изображения в искусстве была не реальность, а

действительность – это то, что включает в себя не только реальный мир, но

и духовный – мир человеческих чувств и веры.

В его станковых произведениях с наибольшей силой отразились

внутренний мир художника, его эстетические, нравственные и духовные

ценности Творчество скульптора можно отнести к реализму т.к. оно ориен-

тировано на «классические» представления о красоте. Исследуя такие про-

изведения мастера, как «Знаки зодиака», «Воин» и «Воин на страже»,

приходишь к заключению, что в творчестве мастера проявляются некото-

рые особенности, присущие всему реалистическому искусству: стремление


129

к неоднозначности образного решения, соблюдение принципа художест-

венной индивидуализации, конкретизации как национальных, историичес-

ких, так и физических, интеллектуальных и духовных особенностей изобра-

жённых моделей. Скульптур Х. Ахмедов воссоздает в своем творчестве вы-

тянутые и утонченные пропорции фигур своих образов, которым свойст-

венна изысканность форм.

С 1992 года он много и упорно работает над своей серией станковых

работ «Знаки Зодиака». Скульптура «Овна», исполненная в 1993 году, во-

площает образ прирожденного лидера, неизбывной уверенности в себе.

Овен – первый знак всего зодиакального круга, символизирующий зарожде-

ние жизни. Скульптура изображает мужчину, за спиной овна драпированн-

ная ткань. Ткань легко спадает, создавая динамику, крупными объемными

складками, которые подчеркивают спокойствие образа. Лицо овна напряже-

но, взгляд слегка заметных глаз сосредоточен и суров, губы крепко сжаты,

четко очерченные скулы и подбородок, говорят о волевой собранности. На

голове массивный головной убор с двумя парами спирально завитыми рога-

ми барана, создающий впечатление полнокровности образа овна. В скульп-

туре чувствуется внутренняя уверенность, читающаяся в его пластической

выразительности, достигнутой оттенками и переходами, обработкой брон-

зы.

В 1994 году мастером была выполнена станковая скульптура, посвя-

щенная второму знаку зодиака «Телец». Его образ раскрыт с огромной си-

лой. Четкий контур головы, напряженность силуэта, светотень, усиливают

конкретность образа. Головной убор с цельными рогами быка, воплощает

аллегорический образ человека и «Тельца». Остановившийся взор Тельца

выражает независимость характера. Мало, что может нарушить его внут-

реннее спокойствие. Бросается в глаза развитая верхняя часть торса, мыш-

цы груди и живота. Наполненные изнутри бездействующие мускулистые

плечи, подчеркивают мощные объемы тела. В руках у Тельца мы видим

меч, правой рукой он достает длинный меч из ножен. Крепкие ноги тельца

легко стоят на двух, связанных между собой тетраэдрах. На одном из них

изображен астрологический знак зодиака и год исполнения скульптуры.

Скульптура «Близнецы», исполнена скульптором в 1999 году, отлича-

ется от остальных работ своей оригинальностью, в ней нет статичности или

скованности. Она легко передает естественность позы, выражая в них скры-

тое движение души. Многофигурная сцена в скульптуре «Близнецы» реше-

на с легкостью. Силуэт всего произведения продуман в целом. Фигуры не

заслоняют друг друга, их слитность не мешает выявлению четкого силуэта.

Замысел круглой скульптуры подчеркнуть и показать характер близнецов.

В статуе присутствует два силуэта, экспрессивные по лепке. Динамич-

ные, вытянутые по пропорциям фигуры, грациозно стоят друг к другу спи-


130

ной. Один с высоко поднятой головой, руки раскрыты ладонями вверх, буд-

то идет навстречу. Поднятый подбородок близнеца, его глубокий взгляд

стремится к идеалу. Идеалом может быть все, воображение близнецов не

знает границ. Второй наклонился всем телом вперед, опустив голову, пол-

ная противоположность первого, что напоминает главную особенность

близнецов, их переменчивую натуру. Фигуры соединяются и над каждым

свой символ солнце и луна, аллегория дня и ночи, единство и борьба про-

тивоположностей.

Станковая скульптура «Дева» символизирует ангела, душевную чис-

тоту. Скульптор не изменяет своей творческой манере. В его работе изоб-

ражен вытянутый силуэт женщины-ангела, символизирующий знак зодиака

«дева». Через условное изображение ангела, женский силуэт превращается

в знак, стремящийся к совершенству, воплощая разнообразные чувства, с

первого взгляда располагающие к себе зрителя. Её ноги утоплены глубоко в

объемную основу, напоминающую абстрактную консоль. Фигура не столь-

ко опирается на консоль, сколько вырастает из нее, словно распустившийся

цветок. Бронзовая статуя девы, представляет собой обнажённую фигуру,

совсем юной и стройной женщины, она стоит прямо, слегка откинув голову

в бок, изящным движением правой руки прикрывая грудь.

Бронзовая скульптура изображает только что выпустившего стрелу из

лука мужчину – так представлен один из огненных знаков гороскопа

«Стрелец». Выпуская стрелу в цель, безукоризненный стрелец сохраняет

равновесие. Он стоит на драпированном полумесяце, красиво вырисовывая

свой силуэт. Стрелец отважен, смел, могуч, его тело безупречное, крепкое,

сильное – напряжено после выстрела. Всё в стрельце всегда устремлено

вверх, в будущее, в новую реальность. Он горяч и откровенен, всегда

достигает целей, а его действия импульсивны.

В творчестве Ханлара Ахмедова проявляется новое стилевое направ-

ление – суровый стиль. Произошла некоторая деидеологизация скульптуры,

она становится интереснее своим пластическими достоинствами, а не внут-

ренним содержанием. В наиболее разработанных, художник добивается

выразительности материала и глубины их содержания. Особое внимание

мастер уделяет материалу, зачастую используя бронзу и лишь изредка дере-

во и камень. Его работы отличаются от тщательно детализированных про-

изведений других скульпторов.

Характерная работа этого стиля – станковая скульптура «Рак». Плас-

тика этой работы огрублена. Замысел мастера воплощается в напряженном

выражении объёма, наполненным изнутри движением мышц скульптуры.

Ханлар Ахмедов раскрыл динамичность формы, отдав предпочтение в сво-

ем образе обрывистому, как бы «рваному» силуэту, что является особеннос-

тью и своеобразием скульптуры. Но сухостью и жесткостью лепки скульп-


131

тор снизил выразительность статуи. Как и раки, скульптура старается про-

демонстрировать окружающим спокойность и уравновешенность, однако

сильный силуэт, прячет под самым толстым панцирем свои переживания.

«Скорпион» – восьмой знак зодиака, в ней развивается пластическое

решение сурового стиля. Энергично вылеплена фигура скорпиона. Стро-

гость и минимализм деталей в станковой скульптуре характеризует как

тематическое, так и композиционное разнообразие. Работе присуща некото-

рая пластическая строгость, что свидетельствует о творческом темперамен-

те скульптора. В целостной композиции раскрываются определенные мета-

физические свойства, играющие роль при анализе зодиака. Скульптура

представляет собой, изображение начертаний, точно соответствующее си-

луэту скорпиона. На первый взгляд этот образ очень необычный. Ханлар

Ахмедов создает метафорическое изображение Скорпиона в мужском обли-

ке. Он не стремится точно воплотить силуэт человека, здесь доминирует

образ скорпиона, туловище покрыто панцирем, к нему прилепляются шесть

пар конечностей, из которых две передние клешни.

Ярким примером этого стиля стала следующая станковая работа

скульптора – «Лев» (2000). Скульптура изображает царя зверей, человека-

Льва, который царит над всеми людьми. Вид станковой статуи благороден

и величествен. Энергичный силуэт скульптуры, построенный динамично.

Целеустремлённый лев идёт против ветра, наперекор судьбе. Руководящий

стиль знака выражается во всем: в особенности строения форм и объёмов

складок. Система разнонаправленных складок подчеркивает образ, который

драпируясь, образует мелкие и прихотливо изогнутые складки. В правой

руке клинок. Художник добился оригинальности в скульптуре и формально

стилизует мужественного льва, который защищает свои права, своё ДОС-

тоинство.

Каждая скульптура Х. Ахмедова индивидуальна, каждый образ не

просто отображает основные черты знака, но и обладает неким символико-

мифологическим смыслом и собственной ценностью, и, будучи вписан в

астрологическую среду, несёт свою историю.

Ханлар Ахмедов, как скульптор-станковист не ограничен в своем

творчестве каким-либо одним стилистическим направлением. Так, помимо

серии «Знаков зодиака», в творчестве скульптора развиваются и много дру-

гих тем. Скульптор использует однажды найденные образы, вытянутые си-

луэты и отсутствие четких лиц и собственные творческие манеры, разви-

вает их, добавляя игру складок и комбинируя, их друг с другом. Его произ-

ведения приобрели определенную декоративность. Этот ряд статуй необы-

чайно красивый и интересный. Таковы станковые статуи: «Факелоносец» и

две работы, в которых создан образ женщин, символизирующий правосу-


132

дие. Бронзовые работы скульптора, находятся в интерьере Верховного суда

Азербайджанской Республики.

Статуя «Факелоносец» скульптура изображает образ мужчины-ангела,

устремившийся взглядом вверх. Он держит в левой руке ярко горящий фа-

кел, правая рука вытянута в сторону. Он стоит на шаре, поддерживая хруп-

кий баланс между добром и злом. Х. Ахмедов показывает складки ткани,

тщательно моделирует руки.

Два других произведения мастера резца отличаются динамикой ли-

ний, движением рук и тел. Мудрые женщины правосудия, изображены одна

с колосом в руках, другая с восьмиконечной звездой, высоко поднятыми

над головами женщин.

Колос определяет опорную точку в «светлое будущее», нерушимость

которого охраняет и направляет божественный образ женщины, возвышаю-

щая над собой «сплела венок из жертвенных колосьев и лентой всех пере-

плела… в чертог Двух Правд, где прошлое в грядущем обретает суть, вой-

дет Судом она, а выйдет Правдой, – той, что стоит у гирь весовщика и ко-

лос жизни славной бросает смело против легкого пера» (Мифы Красной

Земли. Пядь 12-я. Вер.).

Образ второй женщины схож с художественным образом первой

скульптуры. Образ женщины олицетворяет силу и веру в правду. Скульп-

тор изобразил на вид хрупкую, нежную, но с сильным духом женщину. Она

стоит на одной ноге в языке пламени, высоко вознося крепкими руками над

собой восьмиконечную звезду правды. Взгляд воительницы устремлен впе-

ред, лицо спокойно и маловыразительно. Складки платья развиваются за ее

спиной и создают впечатление, будто она идет против ветра, сопротивляясь

его порывам – к победе.

Среди станковых произведений художника определенный интерес

представляют работы исторических личностей, таких как «Мехмандаров»,

«Томирис» и статуи неизвестным воинам «Воин» и «Воин на страже».

Станковая работа «Мехмандаров» посвящена представителю знатно-

го карабахского бекского рода Самедбеку Мехмандарову. Он был генера-

лом артиллерии Российской Императорской Армии, военным деятелем

Азербайджанской Демократической Республики и Советского государства

[7].

Выполненная в бронзе станковая работа представляет собой фигуру

военного деятеля, сидящего на стуле. Скульптура очень динамична, кА-

жется, что он собирается встать. Генерал артиллерии одет в традиционное

военное одеяние. Акцент сделан на необычайный облик деятеля: это муж-

чина в теле с могучими плечами, строгий, на голове высокая папаха с ко-

кардой, в парадной форме генерала с эполетами, а на груди орден Св. Вла-

димира IV степени, которым был награждён 24 сентября 1899 года.


133

Портрет проработан почти тщательно, без обобщений – серьезное,

сосредоточенное выражение лица, решительный взгляд. Властные, сильные

руки Мехмандарова поставлены с волевым и величаво-утверждающим ха-

рактером. Ханлар Ахмедов прекрасно передал эмоции генерала – строгость,

храбрость, горячий темперамент.

Станковая работа, посвященная Томирис – царице массагетов, скифс-

кого кочевого скотоводческого народа, выполнена в бронзе. Композиция

представляет собой изображение царицы верхом на лошади. Ведь это лю-

бимый вороной конь Томирис [9]. Станковая работа содержит динамичные

мазки, обобщения и упрощения изображаемой фигуры. Грани и обобщения

случайны, которые определяют экспрессивность произведения.

Автор изобразил царицу Томирис во время атаки на персов. Вели-

чественная женщина Томирис с царственной осанкой держит в руках знамя,

она и ее семь тысяч амазонок неслись на врага. Она вышла победитель-

ницей, убившей царя Кира и тем самым отомстив ему за уничтожение

большого количества массагетов и пленения ее сына.

Станковая скульптура, посвященная царице массагетов «Томирис»

исполнена с почти такой же доскональной обработкой. Так как отсутствуют

реальные её портреты, многие художники по всему миру создали свои

собственные ее образы. Её образ всегда вдохновляет писателей, художни-

ков и т.д. Бесстрашная воительница Томирис изображена сидящей на пресс-

толе в царской одежде, подобной скифской, на голове головной убор виде

полумесяца – условное обозначение Востока. В её руки помещены скифс-

кий акинак и раскрытая книга, словно открывшая новую страницу для сво-

его народа после победы над Киром.

В скульптуре «Воин на страже» фигура воина поставлена на колонну,

декорированную геометрическими элементами. Завершенная простой пря-

моугольной капителью, колонна делится визуально на два яруса, второй из

которых украшен скульптурой воина, стоящего на страже, в полностью

закрытом шлеме, украшенным полумесяцем. Воин в полной боевой аму-

ниции, напоминает гоплита (древнегреческого тяжеловооруженного пешего

воина). В правой руке воин держит щит, а в левой боевой топор, НАСАжен-

ный на длинную рукоять или секира. Лук со стрелами воин носит в футляре

на левом боку. Стрелы – под правой рукой.

Ханлар Ахмедов предпочитает не идеализировать результаты своего

творческого поиска. Он не полирует, не обрабатывает станковые компо-

зиции, что является характерным для большинства его работ, довольствуясь

тем, что в скульптуре прочитывается идея. Работа «Воин» одна из немногих

работ, подвергнутая наиболее доскональной обработке. Скульптор показы-

вает свое мастерство владения материалом и пластической выразитель-

ностью. Скульптор отображает сильного мужественного воина, отдыхаю-


134

щего после очередного сражения. Воин сидит, его плечи и мощный выпук-

лый рельеф мышц на крепком костяке, сильные руки и ноги напряжены

после сражения. У него хмурый взгляд, выразительное с резкими чертами

лицо продолговатой формы.

К плечам кирасы прикреплены ременные полоски с металлическими

бляхами, которые должны были защищать плечи и в то же время не

стеснять свободы движения. На ногах у воина кожаные сапоги с металли-

ческими бляхами. За спиной воина в мешке лук и острые стрелы, в правой

руке копис, в левой – металлический, фракийский шлем.

В скульптуре «Раздумье» особое содержание отсутствует, эта сделан-

ная в бронзе работа решает только формальную и эстетическую задачу. Она

– отражение действительности. Можно сказать, что в этом произведение

скульптор осваивает материал, взаимодействует с ним. Обобщенный образ

скульптуры для художника является признаком творческой манеры, кото-

рая диктуется именно материалом, а не замыслом. Скульптура представляет

собой фигуру чем-то подавленного, погруженного в раздумья человека.

Мужчина изображен сидящим, опираясь руками на костыль и склонив

голову. Драпировка пальто и брюк придаёт скульптуре экспрессивность,

взволнованность, напряженность. А у его ног расположился его любимый

пёс.

Стилистика автора не меняется и в работах последующих лет, среди

которых следует отметить «Спортивный огонь», «Внуки в зоопарке»,

«Гезелхан Вахид», «Низами» и премия «Алтун-нар».

Кубок «Спортивный огонь» украшена сплетением нескольких, услов-

но трактованных фигур спортсменов. Эта композиция несет выраженный

характер биоморфной пластики. Работа сложная в композиционном отно-

шении, она насыщенна деталями, кроме фигур она включает в себя изо-

бражение лошади и предметов различных видов спорта. Здесь Ханлар Ах-

медов обращает внимание зрителя на самое главное – настроение, состоя-

ние изображаемых спортсменов. Таким образом, в этой композиции скуль-

птор, используя минимум средств, передает необходимое количество тща-

тельно отобранной, «главной» информации. Большую нагрузку несет фак-

тура, состоящая из небольших фигур, равномерно распределенных мазков-

точек и тонированная таким образом, что между мазками остается черная

глубина.

В скульптуре «Внуки в зоопарке» Ханлар Ахмедов изобразил своих

собственных внуков во время прогулки по зоопарку. Композиция состоит

из двух фигур и пони, укрепленных на одной подставке вплотную друг к

другу.

Один внук, сидит на пони, а второй стоит рядом с животным. Эта

композиция веет большой теплотой и дружбой между внуками.


135

Фигура в работе «Алтун-нар» представлена в виде вытянутого силуэта

с немного длинными руками. Юноша стоит на гребне волны в форме буты,

руками придерживает большой гранат, который держит над своей головой.

В этой работе наблюдается минимум реальности – по сути, это бездушный

объект, в котором больше символизма. Скульптурная композиция «Алтун-

нар» (Золотой гранат) осмысленно фигуративная, то есть присутствует

человеческое тело, что позволяет зрителю вполне внятно понять, что хочет

сказать автор. Простота стиля никак не сказывается на композиции,

наблюдается спокойное равновесие объемов.

В целом, автором было создано 55 бронзовых призов.

Интересна скульптура поэта Алиаги Вахида, являющегося продол-

жателем традиций Физули. Он был выдающимся представителем жанра

газели в литературе Азербайджана, которые были так популярны среди

народа, что его прозвали «Газелханом». Патриотизм, гражданственность,

героизм, любовь – все это описывал и воспевал в своих произведениях

выдающийся представитель азербайджанской литературы, основоположник

современного жанра газели – мейханы, великий поэт Алиага Вахид.

Фигура поэта представлена в виде вытянутого стройного силуэта. С

заложенными в кармины длинного пальто руками. Его узкое лицо устало

сосредоточено, томно выглядывает из-под полей шляпы. Над фигурой

возвышается маленькое, молодое деревце. Сама фигура стоит на подставке.

Другой станковой скульптурой мастера является работа «Низами».

Низами Гянджеви – выдающийся азербайджанский поэт и мыслитель, один

из крупнейших классиков персидской поэзии средневекового Востока,

автор таких знаменитых произведений, как «Лейли и Маджнун», «Семь

красавиц» и «Искандер-наме». В Баку, Гяндже и других городах Азербайд-

жана есть многочисленные памятники Низами, его именем названы улицы

и районы.

Идеей Ханлар Ахмедова было создать образ известного поэта-роман-

тика, мыслителя, философа. Для своей скульптуры художник использовал в

качестве материала гипс. Низами изображен стоя, кажется будто он, взяв

книгу в руки, собирается читать свое произведение. Он облачен в тради-

ционное в то время одеяние. Акцент сделан на голову и необычайную дра-

пировку, которая придает динамику всей фигуре. Фигура наполнена дви-

жением, в левой руке которой показана книгу «Хамса», а правая рука

вытянута в сторону. Это динамичная работа находится в Гяндже.


136


1. Новрузова Дж. Г. Монументальная скульптура Советского Азер-

байджана – Баку: АН АзССР, 1960. – 91с.\

2. Елатомцева И.М. Станковая скульптура. Минск, «Вышэйшая шко-

ла», 1975. – 22с.\

3. Шмидт И.М. Беседы о скульптуре. М., Искусство, 1963.

4. История зарубежного искусства. М., Изобразительное искусство,

1984

5. Виппер Б.Р. Введение в историческое изучение искусства. М., Изо-

бразительноеискусство, 1985.

6. История мирового искусства. БММ АО, М., 1998

7. Алексей Лихотворик. Мехмандаров, Самед-бек Садых-бек ог-

лы на сайте «Русская армия в Великой войне» // URL:

www.grwar.ru/persons/persons.html?id=185, 2003г.

8. Нина Байор. Скульптура. [Электронный ресурс], Энциклопедия

Кругосвет // Универсальная научно-популярная онлайн-энциклопе-

дия // URL:

www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/izobrazitelnoe_iskusstvo/

SKULPTURA.html?page=0,2

9. Advantour. Легенда о Томирис, Узбекистан. // URL:

www.advantour.com/rus/uzbekistan/legends/tomyris.htm

Yeganə İbrahim qızı Yunusova

Xanlar Əhmədovun yaradıcılığında dəzgah heykəllər

Xülasə

Məqalə Azərbaycan xalq rəssamı – Xanlar Əhmədovun yaradıcılığına

həsr olunub və onun yaradıcılığında dəzgah kompozisiyalar mühüm yer tutur.

Məqalənin əsas tədqiqatının obyekti dəzgah heykəllər, heykəllərin incəsənətdə

müasir növ plastikasını inkişaf etdirilməsidir. Xanlar Əhmədov yaratdığı dəz-

gah heykəllərdə bədii incəsənətin digər növləri ilə birbaşa və ya dolayı əlaqədar

olaraq heykəltaraşlığın tematik və plastik tapıntıları istifadə edərkən zəngin-

ləşdirmiş bədii incəsənətin müasir növlərini işləyib hazırlamışdır.

Açar sözlər: heykəltaraşlıq, obraz, dəzgah, fiqura, siluet, kompozisiya,

plastika.

http://www.grwar.ru/persons/persons.html?id=185

http://www.grwar.ru/persons/persons.html?id=185

http://www.grwar.ru/


137

Yegana İbragim Yunusova

Indoor sculpture in work of folk artist Khanlar Akhmedov

Summary

The article is devoted to creativity of Azerbaijani folk painter, sculptor that

a sculpture found its own special place indoor sculpture. The objects of this

research are the indoor sculpture, which is actively developing the kind of

modern plastic in the art. It consistently devises its pictorial modern language,

enriching its thematic and plastic findings as the sculpture as a whole, and other

pictorial art forms, with which it is directly or indirectly interacts.

Keywords: sculpture, indoor, image, shape, silhouette, contexture, plastic.


138

TEXNİKA ELMLƏRİ

UOT 002

КЛАССИФИКАЦИЯ МЕТОДОВ ПРОВЕДЕНИЯ КОНТРОЛЯ

И МОДЕЛЕЙ ОЦЕНКИ ЗНАНИЙ

Рена Джавадхан кызы ГАДЖИЕВА

доктор философии по педагогическим наукам, доцент


Кафедра математики и компьютерных технологий

[email protected]

Рассматривая предлагаемые в настоящее время методы компью-

терного контроля знаний (КЗ) и учитывая современные требования индии-

видуализации процесса обучения, отметим, что важным фактором, опре-

деляющим достоинство и преимущество того или иного метода КЗ, являя-

ется степень (уровень) адаптации к индивидуальным характеристикам

студентов и возможность применения оптимальных параметров прове-

дения контроля знаний (например, количества и типа контрольных зада-

ний,времени контроля, видов помощи и т.п.).

Процесс контроля знаний состоит из трех этапов:

1) формирование вопросов для КЗ на основе контрольных заданий, хра-

нящихся в БД;

2) выдача их студентам и получение ответов, возможно с обратной свя-

зью;

3) выставление оценок.

Первые два этапа относятся к организации процесса компьютерного

контроля, а на третьем этапе, на основе используемого алгоритма, вычис-

ляется непосредственно оценка за контроль.

Таким образом, для управления контролем знаний необходимо нали-

чие:

- методов и моделей организации (проведения) контроля;

- моделей определения и оценки знаний, умений и навыков студента

по результатам выполнения контрольных заданий.

Методы проведения контроля знаний можно разделить на три класса:

- неадаптивные методы


139

o строгая последовательность;

o случайная выборка;

o комбинированный метод;

- частично адаптивные методы

o случайная выборка с учетом отдельных параметров модели студента

(МС);

o контроль на основе ответов студента;

o контроль на основе модели учебного материала (УМ);

o модульно-рейтинговый метод;

- полностью адаптивные методы

o контроль по модели студента;

o контроль по моделям студента и учебного материала.

Методы оценки знаний можно разделить на три основных класса,

каждый из которых включает ряд моделей:

- на основе количественных критериев

o простейшая модель;

o модели, учитывающие типы заданий;

o модели, учитывающие характеристики заданий;

o модели, учитывающие характеристики заданий и параметры КЗ;

- на основе вероятностных критериев

o модели, учитывающие вероятность правильного ответа;

o модели, учитывающие неопределенность ответа;

- на основе классификационных критериев

o модели на основе АВО;

o модели на основе нечетких множеств.

Более подробно указанные методы проведения (организации) кон-

троля и модели оценки знаний описаны в работах [2,3].

Следует отметить, что лишь 9% компьютерных систем учебного

назначения реализуют действительно адаптивный подход при органи-

зации контроля и оценки знаний [5]. Общим для всех неадаптив-

ных методов является то, что в процессе контроля все студенты проходят

одну и ту же, заранее определенную автором, последовательность кадров

(проверочных заданий). Эта последовательность не зависит от действий

обучаемого во время контроля, в результате, всем студентам выдаются

контрольные вопросы одинаковой трудности либо в виде фиксированного

набора, либо случайным образом. Число заданий является постоянным

для всех студентов, не зависимо от их уровня подготовленности.

В частично адаптивных методах проведения КЗ последователь-

ность и число контрольных заданий различны для сильных, средних и сла-

бых студентов. Количество проверочных вопросов зависит от уровня под-

готовленности студентов и всегда будет переменным числом. В данном


140

случае формирование контрольных заданий различной трудности проис-

ходит с учетом ответов обучаемого и/или на основе подготовленного авто-

ром (преподавателем) сценария проведения контроля знаний (например, с

использованием информации из модели студента или учебного матери-

ала).

Адаптивные методы максимально используют данные из модели

студента (например, уровнь подготовленности студента, уровень беспо-

койства-тревоги, правильность ответа и др.) и/или модели учебного мате-

риала (например, взаимосвязи между проверяемыми понятиями) и позво-

ляют организовать контроль индивидуально для каждого студента, под-

держивая, например, оптимальный для студента уровень трудности

выдаваемых контрольных заданий или формируя индивидуальные страте-

гии контроля по отдельной теме, разделу или курсу в целом [4].

Проверка знаний студентов может быть осуществлена с учетом

различных критериев формирования оценки. В зависимости от этого

методы оценки знаний можно разделить на три основных класса:

• на основе количественных критериев:

простейшая модель; модели, учитывающие типы заданий;

модели, учитывающие характеристики заданий;

модели, учитывающие характеристики заданий и параметры КЗ.

• на основе вероятностных критериев:

модели, учитывающие вероятность правильного ответа;

модели, учитывающие неопределенность ответа.

• на основе классификационных критериев:

модели на основе алгоритма вычисления оценок (АВО);

модели на основе нечетких множеств.

В моделях на основе количественных критериев в качестве изме-

рения обычно выступает числовое множество, то есть количественная

шкала, предназначенная для представления оценки числом. В данном

случае предусматривается вычисление некоторой величины, которая

затем, как правило, сравнивается с предварительно заданными гранич-

ными значениями, определяющими интервалы оценивания в принятой

шкале измерения. Рассчитываемая величина может представлять собой,

например, сумму баллов, полученных студентом за правильные ответы на

контрольные задания. При этом начисление баллов может происходить

как с учетом типа предлагамых студенту контрольных заданий, их дидак-

тических характеристик, так и с учетом параметров КЗ, используемых при

формировании данной оценки [1, c.2].

В моделях на основе вероятностных критериев главным являются

утверждения о зависимости вероятности правильного ответа студента от

уровня его подготовленности и от параметров задания. Модели данного


141

типа также позволяют решать задачи диагностики (контроля), которые

характеризуются необходимостью учета неопределенности ответов

обучаемых [4, c.5].

Модели на основе классификационных критериев, то есть на

основе определения класса принадлежности предусматривают отнесение

студента к одному из устойчивых классов с учетом совокупности приз-

наков, определяющих данного студента. При этом используется специаль-

ная процедура вычисления степени похожести (оценки) распознаваемой

строки (совокупности признаков обучаемого) на строки, принадлежность

которых к классам заранее известна. Таким образом, для проверки знаний

студентов применяются разннообразные модели и алгоритмы оценивания,

а также большое количество методов проведения компьютерного кон-

троля знаний, часть из которых в той или иной мере можно считать адап-

тивными. Однако, только 9% компьютерных систем учебного назначения

реализуют действительно адаптивный подход при организации контроля и

оценки знаний студентов [8].

Методы проведения контроля знаний и виды КЗ

В таблице 1 приведены основные характеристики упомянутных

методов проведения контроля.

Строгая последовательность. Набор заданий для контроля подго-

тавливается заранее и помещается в БД системы. Как правило, это

одинаковая последовательность вопросов для всех студентов.

Случайная выборка. Набор заданий формируется непосредственно

перед контролем на основе заданий, хранящихся в БД, т.е. вариант

контрольной работы – это n случайно выбранных заданий.

Комбинированный метод, в основе которого – ”Случайная выборка”,

дополненная ”Строгой последовательностью”. В этом случае препода-

ватель задает один или несколько вопросов, которые непременно должны

быть включены в каждый вариант контрольной работы. Остальные

задания генерируются случайным образом..

Случайная выборка с учетом отдельных параметров модели сту-

дента. Набор заданий также формируется непосредственно перед контро-

лем, но при генерации используются параметры из модели студента

(например, уровень подготовленности и др.).


142

Таблица 1

Методы проведения контроля и используемые модели

Метод проведения

контроля Тип метода

Используемые модели

и параметры

1 Строгая

последовательность Неадаптивный нет

2 Случайная выборка Неадаптивный нет

3 Комбинированный

метод Неадаптивный нет

4

Случайная выборка с

учетом отдельных

параметров МС

Частично

адаптивный

Модель студента:

уровень

подготовленности

5 Контроль на основе

ответов студента

Частично



текущие ответы

6 Контроль на основе

модели УМ

Частично


Модели УМ, МС:

уровень

подготовленности

7 Модульно-

рейтинговый метод

Частично



рейтинг студента

8 Контроль по МС Адаптивный Модель студента

9 Контроль по МС и

УМ Адаптивный

Модель студента,

модель УМ

Контроль на основе ответов студента. В этом методе контроль

осуществляется по заранее составленному сценарию, где как параметр

проведения КЗ, используются ответы студента.

Контроль на основе модели учебного материала. В данном методе

формирование набора заданий для КЗ происходит на основе модели

учебного материала (курса, темы, раздела темы), т.е. последовательность

выдачи заданий аналогична последовательности изучения учебного

материала по модели УМ.

Модульно-рейтинговый метод. Учебный материал разделяется на

отдельные составляющие – модули, для каждого из которых заранее

подготавливается комплект контрольных заданий. В процессе КЗ студенту

предлагаются вопросы из первого модуля, второго и т.д. При этом после

каждого ответа студента вычисляется его рейтинг. Переход к вопросам

следующего модуля осуществляется при достижении определенного, зара-

нее установленного рейтинга.


143

Контроль по модели студента. В этом методе учитываются многие

параметры модели студента. Сценарий контроля формируется динами-

чески в процессе КЗ.

Контроль по моделям студента и учебного материала. В данном

методе при формировании контрольных заданий используются параметры

модели студента, но процесс КЗ строится на базе модели учебного мате-

риала, учитывая взаимосвязи между проверяемыми понятиями.

Выбор метода проведения КЗ может быть обусловлен в зависимости

от: а) от полноты информации о студенте и его работе (модель студента),

используемой в системе; б) от планируемого вида контроля знаний (ис-

ходный, текущий, рубежный, итоговый).

В заключении можно сказать, что одной из наиболее важных задач

при создании компьютерных средств учебного назначения является орга-

низация контроля знаний. При этом, анализируя сложившуюся ситуацию,

можно сделать вывод, что на данный момент решение проблемы качес-

твенной оценки знаний, умений и навыков студентов при компьютерном

обучении в большой степени связано с правильным выбором метода (или

методов) организации и проведения контроля знаний, позволяющих полу-

чить достоверную оценку знаний учащихся, учитывая их индивидуальные

способности.

Методы проведения контроля и методы оценивания тесно взаимо-

связаны. Применение того или иного способа формирования набора зада-

ний для контроля и алгоритма оценивания зависит от цели и вида кон-

троля знаний, используемых параметров КЗ, требуемого уровня подго-

товленности студентов. Поэтому, выбор метода и модели организации КЗ

зависит от того, насколько полную информацию о студенте и его работе

предполагается использовать в компьютерной системе контроля знаний, а

также - от планируемого вида КЗ.

В процессе дальнейшей работы планируется продолжить иссле-

дование моделей проведения контроля и оценки знаний с целью выработ-

ки рекомендаций по их применению для организации различных видов

контроля знаний.


1. Андреев А.Б., Акимов А.В., Усачев Ю.Е. Экспертная система

анализа знаний ”Эксперт-ТС” // Proceedings. IEEE International

Conference on Advanced Learning Technologies (ICALT 2002). 9-12

September 2002. Kazan, Tatrstan, Russia, 2002, – p. 97 – 101.

2. Белоус Н.В., Войтович И.В., Пархоменко С.А. Модель обучения на

основе тестовых заданий произвольных форм // Образование и


144

виртуальность - 2003. Сборник научных трудов 6-й Международной

конференции. - Харьков - Ялта: УАДО, 2003. – с.71.-74.

3. Беспалько В. П. Слагаемые педагогической технологии. – М.:

Педагогика, 1989. – 192 с.

4. Грушецкий С.В., Рудинский И.Д. Построение модели адаптивного

тестирования с использованием элементов теории графов // Труды

XIV Международной конференции-выставки ИТО-2004 / Интернет.

5. Зайцева Л.В. Модели и методы адаптации к учащимся в системах

компьютерного обучения // Educational Technology & Society. - Nr.

6(3), 2003. – с.204 – 212.

6. Зайцева Л.В., Прокофьева Н.О. Модели и методы адаптивного

контроля знаний // Educational Technology & Society. - Nr.7(4), 2004

ISSN 1436-4522 (Международный электронный журнал). / Интернет.

- http://ifets.ieee.org/russian/depository/v7_i4/html/1.html

7. Компьютерная интегрированная обучающая система (КИОС): Там-

бов, ТГТУ/ Интернет. -http://mdcorpsoft.chat.ru/pss/pss27.html

8. Прокофьева Н.О. Mодели и методы компьютерной оценки знаний

обучамых // Материалы Международной научно-практической кон-

ференции “Информационные технологии в многоуровневой системе

образования”. - Казань: ЗАО «Новое знание», 2005. – с.139 – 143.

Rəna Cavadxan qızı Hacıyeva

Biliyin qiymətləndirilmə modellərinin

və biliyə nəzarətin təsnifat üsulları

Xülasə

Məqalədə təlim prosesinin fərdiləşdirilməsini nəzərə alaraq hal-hazırda

biliyin kompüter nəzarəti üsulu ilə qiymətləndirilməsi tələbələrin fərdi və

adaptasiya olunma səviyyəsindən və biliyə nəzarətin optimal parametrlərinin

tətbiq imkanlarından asılıdır (məsələn, biliyə nəzarət tapşırıqlarının tipi və sayı,

nəzarətə ayrılan müddət, köməyin növləri və s.).

Mövcud olan imkanları nəzərə alaraq bir daha təsdiq etmək olar ki,

qazanılan biliklərin keyfiyyətlə qiymətləndirilməsi kompüter təlimində tələbə-

lərin bilik, bacarıq və vərdişlərinin hansı səviyyədə və biliyə kompüter nəza-

rətinin yerinə yetirilməsi çox vacib komponentlərdən biridir.

Açar sözlər: təlim prosesi, biliyin qiymətləndirilməsi, biliyin kompüter

nəzarəti, adaptiv metodlar, optimal parametrlər.

http://ifets.ieee.org/russian/depository/v7_i4/html/1.html

http://mdcorpsoft.chat.ru/pss/pss27.html


145

Rena Javadkhan Hajiyeva

Classification of methods of monitoring procedure

and models of the assessment of knowledge

Summary

Considering the methods of the computer control of knowledge (CK)

offered now and considering modern requirements of individualization of

process of training, we will note that the important factor determining the

advantage and advantage of this or that KZ method is extent (level) of

adaptation to individual characteristics of students and a possibility of use of

optimum parameters of monitoring procedure of knowledge (for example,

quantity and type of control tasks, time of control, types of the help, etc.).

At the same time, analyzing current situation, it is possible to draw a

conclusion that at the moment the solution of the problem of quality standard of

knowledge, skills of students at computer training is to a large extent connected

with a right choice of a method (or methods) the organizations and monitoring

procedures of knowledge allowing to receive a reliable assessment of

knowledge of pupils, considering their individual abilities.

Keywords: Learning process, evaluation of knowledge, knowledge of

computer control, adaptive methods, optimal parameters.


146

UOT 002

GEOİNFORMASİYA MODELLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ MÖVCUD

PROBLEMLƏR VƏ ONLARIN HƏLLİ

Elvin Məhəmməd oğlu ALIYEV

Qərb Universiteti, Yüksək Texnologiyalar

və İnnovativ Mühəndislik Məktəbi

texnika üzrə fəlsəfə doktoru

[email protected]

Geoinformasiya modelinin yaradılmasında qarşıya çıxan əsas problem-

lərdən biri verilənlərin georeferensiya və interpolyasiya olunması məsələlə-

ridir. Məqalədə bu istiqamətdə müxtəlif miqyaslı rastr xəritələrinin transforma-

siyası məsələlərinə baxılmış, georeferensiyanın mövcud üsullar şərh olunmuş,

interpolyasiyanın bəzi üsulları öz əksini tapmışdır.

Açar sözlər: İnterpolyasiya, polinom, transformasiya, georeferensiya,

multispektral.

Geoinformasiya modelləşdirilməsində yaranan əsas problemlərdən biri

georeferensiya əməliyyatıdır, digəri isə obyekt və hadisələrin interpolyasiyası

nəticəsində yaranır ki, bu da geoinformasiya modelinin dəqiqliyinə birbaşa təsir

göstərir.

Kompleks yanaşmalar əsasında dəqiq geoinformasiya modellərinin yara-

dılması bir çox sahələrdə xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Belə modellərin kənd

təsərrüfatı təyinatlı torpaqlarının idarə olunmasında, ekoloji məsələlərdə və

ətraf mühitlə bağlı işlənən layihələrdə, şəhər və regionların planlaşdırılmasında,

idarəetmə sistemlərinin qurulmasında, proqnozlaşdırmada və s. sahələrdə tətbiqi

öz həllini gözləyən aktual məsələlərdəndir. Obyekt və hadisələrin geoinfor-

masiya modelləşdirilməsi bir sıra mərhələləri özündə əks etdirir. Xüsusi təq-

dimetmə forması olan geoinformasiya modellərinin yaradılmasında maraq kəsb

edən məsələ tədqiq edilən obyekt və hadisənin hansı zaman intervalına aid

olması deyil, onun xassələrinin, obrazının naturada daha dəqiq təsvirinin təmin

edilməsidir. Belə ki, bizi əhatə edən aləm, obyekt və hadisələr mürəkkəb siste-

mi təşkil edir. Bəzən bu mürəkkəb və unikal sistemdə gedən hər hansı prosesin,

həmçinin baş verən hadisənin bütün hissələri ilə öyrənilməsi mümkün olmur.

Belə modellər həm mövcud vəziyyəti, həm də proqnozlaşdırma kimi xassələri

özündə əks etdirir. Bunun üçün müxtəlif müasir yanaşmalar mövcuddur və belə

modellərin xüsusi özəlliyi ondan ibarətdir ki, o obyekt və hadisə haqqında geniş


147

məlumat vermək imkanına malikdir. Geoinformasiya modelinin qurulmasında

iştirak edən faktorlar arasında məkan verilənlərinin georeferensiyası və inter-

polyasiyası vacib məsələlərdəndir.

Georeferensiya üsullarının öyrənilməsinin mühəndisi sahələrdə xüsusi

əhəmiyyəti var. Mühəndis bu metodları bilməklə köhnə kağız xəritələrin ele-

ktron şəkilə gətirilməsini sifarişçinin bütün tələblərinə cavab verməklə yerinə

yetirə bilər. Geoinformasiya sistemində obyekt və hadisələrin modelləşdirilməsi

müxtəlif riyazi metodların tətbiqi ilə öz həllini tapır. Adətən qurulan modellərdə

müxtəlifliklər və ya oxşarlıqlar müşahidə olunur ki, bu da həmin məsələlərdə

bir çox yanaşmaların olmasını göstərir.

Məqalədə rastr verilənləri üzərində bir sıra transformasiya üsulları şərh

olunmuş, həm ümumi təsvir üzrə, həm də hər bir nöqtənin koordinatlarına

əsasən orta kvadratik xətaların hesablanması metodlarına baxılmış, geostatistik

və deterministik üsullar və bundan irəli gələn bir sıra məsələlər öz əksini

tapmışdır.

Geoinformasiya modelləşdirilməsinin dəqiqliyi rastr verilənlərinin geore-

ferensindən xeyli asılıdır. Buna səbəb georeferens əməliyyatı zamanı təsvirin

coğrafi koordinat sisteminə və kartoqrafik proyeksiyaya bağlanmasıdır ki, bu da

onun üzərində dəqiq hesablamaların aparılmasına imkan verir, həmçinin yaradı-

lacaq modelin daha dəqiq alınmasına şərait yaradır.

Adətən rastr təsvirlər kağız xəritələrin skaner olunmasından, aerokosmik

məlumatların emalından və digər əməliyyatların aparılması nəticəsində alınırlar.

Skaner olunmuş təsvirlərin məkan bağlantısı olmadığından, onların georeferens

əməliyyatına cəlb edilməsi üçün bir çox hallarda koordinat sisteminə bağlanmış

məkan informasiyalarından istifadə olunur. Bağlantı məqsədi ilə istifadə edilən

məkan informasiyaları nöqtəvi və sahəvi, həmçinin xətti xassələrə malik ola

bilər. Belə informasiyalara həm də istinad obyektləri deyilir. İstinad obyektləri

müxtəlif çevrilmələrin qurulması üçün istifadə olunur ki, bu da rastr təsvirlərin

məkanca dəqiqləşdirilməsi işlərini yerinə yetirir. Qeyd edək ki, təsvirin geore-

ferensiyasında koordinat bağlantıları bərabər səviyyədə aparılmalıdır. Belə ki,

miqyasın kiçilməsindən asılı olaraq təsvirin bağlanma üsulları müxtəlif olur.

Təcrübələr göstərir ki, georeferens əməliyyatı zamanı dəqiqliyin təminatı üçün

transformasiyanın təsvir üzərində həm künc, həm də mərkəz hissələrində aparıl-

ması vacibdir. Belə əməliyyatlarda xətaların minimum həddə çatdırılması üçün

deformasiya olunmamış və ayırdetməsi kiçik olmayan təsvirlərdən istifadə

olunması mütləqdir. Lakin, bu zaman rastr təsvirlərin formalaşdırılmasında isti-

fadə olunan dpi (dots per inch) göstəricilərinə də xüsusi nəzər yetirilməlidir.

Belə ki, skanetmə prosesinin keyfiyyəti 1 düymdə olan nöqtələrin sayından ası-

lıdır. Baxılan məsələlərdə yüksək dpi tələb olunur və təsvirin emalı üçün yük-

sək göstəricilərə malik kompyuterlərin istifadəsi lazım gəlir.


148

Xəritə tərtibi zamanı təsvirlərin elektronlaşdırılmasını yerinə yetirmək

üçün iri formatlı skanerlərdən istifadə olunur. Bu əməliyyatların daha dəqiq

aparılmasını təmin etmək məqsədi ilə qoyulan minimum tələb 600 dpi göstəri-

cisidir [1]. Təsvirin yüksək göstərici əsasında skan olunması onun çap zamanı

natural rənglərinin saxlanılmasına imkan verir. Lakin bu da qeyd olunmalıdır

ki, təsvirin ayırdetmə qabiliyyəti nə qədər yüksək olarsa, bir o qədər də onun

həcmi böyük olar [2]. Məhz bu səbəbdən, təsvirin keyfiyyətli alınması üçün ki-

çik miqyaslı xəritələrin (kağız xəritələr) yüksək dpi göstəriciləri altında skan

olunması məqsədəuyğundur.

İstinad obyektləri təyin olunduqdan sonra rastr verilənləri koordinat siste-

minə bağlana bilər və bu prosesi aparmaq üçün polinomal və ya splayn üsulları

istifadə olunur. Qeyri-xətti üsullarda isə polinom-2 və onun daha üst metodla-

rından istifadə edilir. Polinom-3 metodu skan zamanı deformasiya olunmuş

xəritələrin bağlantısında tətbiq olunur. Polinom-4 isə çox az hallarda tətbiq

olunur və yüksək təhrifli aerofotoşəkillərlə işlədikdə lazım gəlir [3]. Transfor-

masiyada əmsalların qiymətləndirilməsi üçün yerüstü nəzarət nöqtələrinin

seçimi mühüm rol oynayır. Bu halda, transformasiyanın nəticələrinin dəqiqliyi

nəzarət nöqtələrinin seçilmə dəqiqliyi ilə sıx bağlı olur.

Qeyd olunmalıdır ki, xətti transformasiyalar polinomal çevirmələrin ən

sadə üsulu hesab olunur və polinom-1 (Affin üsulu) metodu adlandırılır. Belə

transformasiyalar zamanı emal olunmamış rastr təsvirin kartoqrafik proyeksiya

müstəvisinə gətirilməsi lazım gəlir. Bu metod əsasən böyük miqyaslı xəritələrin

çevrilməsində istifadə olunur. Qeyd edək ki, xətti transformasiya matrisi 6

əmsalın təyin olunmasını nəzərdə tutur [4]. Polinomların dərəcəsi nə qədər

yüksək olarsa, bir o qədər də təsvir üzərindəki çətin təhriflər düzəliş edilə bilər.

Belə ki, polinomun üst formalarının tətbiq olunması zərurəti istinad nöqtələrinin

çoxluğundan irəli gələn məsələlərdir [5] və kiçik miqyaslı xəritələrin tərtib

olunması zamanı lazım gəlir.

Adətən müxtəlif miqyaslı təsvirlərin çevrilməsində onların sıxılma xüsu-

siyyətləri nəzərə alınmır. Miqyasından asılı olmayaraq müxtəlif xəritələrin tərti-

bi zamanı və geoinformasiya analizlərinin aparılmasında istənilən özək üzrə

məlumat itgisinə yol vermək olmaz.

Sıxılma zamanı təsvirlər elə şəkildə saxlanılır ki, onların ilkin vəziyyətini

bərpa etmək mümkün olmur və məlumat öz ilkin vəziyyətini tamamilə itirir [6].

Bu səbəbdən, rastr verilənləri ilə işlədikdə sıxılma əməliyyatlarının istifadəsi

tövsiyə olunmur.

Təsvirlərin saxlanılması üçün müxtəlif növ rastr formatları mövcuddur və

onlar informasiya itkisi olmayan (TIFF, BMP), həm də informasiya itkisinə yol

verən (JPEG, GIF) formatlardan ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, aerokosmik

təsvirlərin saxlanılması üçün vahid format mövcud deyildir. Lakin yerüstü

qəbul məntəqələri və ilkin emal mərkəzləri tərəfindən təqdim edilən çoxzonallı


149

(multispektral) kosmik təsvirlərin formatlarının ümumi struktur elementləri

vardır. Buna misal olaraq təsvir haqqında xidməti məlumatları (məsələn, çəki-

lişin tarixi və vaxtı, çəkiliş aparatının növü, hündürlüyü, kalibrləmə verilənləri,

ilkin emal haqqında informasiya və s.) göstərmək olar. Rəqəmsal təsvirlərin sı-

xılması - bitlərlə və ya baytlarla ifadə edilən qrafiki informasiyanın sıxlaş-

dırılmasından və həcm baxımından azaldılmasından ibarətdir. Bu əməliyyat

məlumatların kiçik ötürmə qabiliyyətli kanallar vasitəsilə peyklərdən Yerə ve-

rilməsi zamanı təsvirlərin yazılması və saxlanılması üçün tələb edilən yaddaş

həcminə qənaət üçün lazımdır. Sıxılma əməliyyatını iki halda məlumatın itki ilə

və ya itki olmadan həyata keçirilməsi mümkündür. Əgər hər hansı bir təsvirdə

eynitonlu obyektlər (təmiz su hövzələri və s.) öz əksini taparsa, bu zaman

sıxılma informasiyanı itirmir və parlaqlıq qiymətləri vahid qiymətlə əvəz edilir.

Metodiki olaraq sıxılmanın bu növündə aerokosmik təsvirlərin informasiya

həcmi orta hesabla iki dəfə azalır, lakin bu zaman təsvir tamamilə bərpa olunur

və bu məsələ dekompressiya üsulundan istifadə etməklə öz həllini tapır.

Dekompressiya zamanı da təsvirin detalları tam təfsilatı ilə bərpa edilmir [7].

Polinom üsullarının tətbiqi zamanı əldə olunmuş yekun qiymətlərinin nə-

ticələri istinad obyektlərinin çoxluğundan asılı olur və bu zaman həm ümumi

rastr üzrə, həm də hər bir istinad nöqtəsi üçün orta kvadratik xətaların hesab-

lanması mütləqdir.

Aparılan araşdırmalar onu deməyə əsas verir ki, miqyasından asılı olma-

yaraq istənilən deformasiya olunmuş təsvirin georeferens olunması səmərəli

nəticə vermir. Müxtəlif layihə işlərində və mühəndisi məsələlərdə deformasiya

olunmuş təsvirlərin ümumiyyətlə istifadəsi tövsiyə olunmur. Bəzi hallarda

kağız xəritələrin və planların georeferensiyası lazım gəlir. Qeyd olunmalıdır ki,

georeferensiya zamanı yaranan xətalar müxtəlif qiymətlərə malik olur. Bu qiy-

mətlər istinad obyektlərinin sayından asılı olaraq üst polinomların tətbiqini

tələb edir.

Aparılan araşdırmalar onu göstərir ki, baxılan məsələlərin daha dəqiq

yerinə yetirilməsi üçün koordinatları məlum olan istinad nöqtələrindən və rel-

yefin rəqəmsal modellərindən istifadə olunmalıdır [9]. Təsvirin transformaşı-

yası zamanı onun miqyası, bucağı və digər faktorların əmsalları müəyyən

olunur. Lakin, dağlıq ərazilər üçün ortotransformasiyadan istifadə olunur [10].

Ortotransformasiya əməliyyatı təsvirin ortoqonal proyeksiya müstəvisinə trans-

formasiyasıdır və relyefdən alınmış təhrifləri aradan qaldırır.

Qeyd etmək lazımdır ki, istənilən halda polinomal modelin bütün dərəcə-

lərini kağız xəritələrinin məkan bağlantısında tətbiq etmək olar. Lakin bu zaman

qalıq (residual) və orta kvadratik xətalara (RMSE - root mean square error)

mütləq baxılmalıdır [11]. Nöqtələrə fərdi şəkildə yanaşmaqla onların qalıq

xətalarına əsasən hər bir nöqtə üzrə orta kvadratik xətalar


150

n

i iXRn

Rx1

21 (5);

n

i iYRn

Ry1

21 (6); 22

ii YRXRT (7).

kimi təyin edilir.

Burada RyRx, - x və y oxları üzrə ümumi orta kvadratik xəta; T -ümumi

orta kvadratik xəta; n -istinad obyektlərinin ümumi sayı; iXR və iYR - x və y

oxları üzrə i indeksli qalıq xətaların qiymətləridir [12].

Müxtəlif riyazi məsələlərin həll üsullarının öyrənilməsi və onlar əsasında

alqoritmlərin qurulması obyekt və hadisələrin modelləşdirilməsində mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

Ümumiyyətlə, hər hansı bir prosesin hesablama riyaziyyatı əsasında

tədqiqi zamanı bir neçə mərhələni qeyd etmək lazımdır. İlkin mərhələdə riyazi

model seçilir, yəni prosesin təsviri üçün cəbri, diferensial, yaxud inteqral

tənliklərdən istifadə olunur. Daha dəqiq desək, prosesin təsviri üçün onun

müəyyən riyazi struktur şəklində ifadə olunması tələb olunur. Daha sonra

məsələnin həlli təqribi ədədi üsulla qurulur, yəni, hesablama alqoritmi seçilir.

Sonrakı mərhələlər hesablama alqoritminin proqramlaşdırılması və proqram

əsasında hesablamaların aparılması məsələlərindən ibarət olur [13].

Qeyd edək ki, modelləşdirmə üçün müxtəlif proqram təminatları vardır və

onların üstün tərəfi bu işlərdə istifadə edilən qiymətlərin koordinat sistem-

lərində aparılmasıdır. Modelləşdirmədə qarşıya çıxan əsas problemlərdən biri

interpolyasiyanın qeyri-səlis təsvir olunmasıdır. Yəni TIN modelin qurulması

zamanı düyünlərin iti bucaq altında təsvir edilməsidir. Bunu vizualizasiya

əsasında da korrektə etmək mümkündür. Səlis əyri xətlərin yaradılmasında daha

geniş istifadə olunan üsul Splayn interpolyasiya metodudur. Belə üsulların

kompleks araşdırılması modelləşdirmədə mühüm əhəmiyyət kəsb edir [14].

Geoinformasiya sistemlərində interpolyasiya olunacaq nöqtələr müəyyən

koordinat sistemində yerləşir, hər bir nöqtənin ünvanı məlum olur və konkret

sorğular əsasında vahid qiymətə malik nöqtələrdən istənilən xəttin keçirilməsi

mümkün olur. Rastr interpolyasiyası da bu prinsipə əsaslanır. Yüksək həssaslı

modellər də interpolyasiya olunarkən bu prinsipdən istifadə edilir. Bu prinsip

geostatistik analiz üsullarına da aiddir. Amma burada nöqtənin identifikasiya

qiyməti, nöqtələr arasındakı məsafələr və digər faktorlar nəzərə alınır.

Coğrafi informasiya sistemində qurulmuş model informativ olur. Modelin

informativliyi də onun coğrafi əsasından və hansı dəqiqlikdə interpolyasiya

olunmasından xeyli asılıdır. Bu əməliyyatların dəqiq aparılmasını təmin etmək

üçün müxtəlif metodlar mövcuddur ki, bu üsulların da tətbiqi baxımdan qarşıya

qoyulan konkret şərtlərə görə öyrənilməsi vacibdir. Məhz bu səbəbdən, məqa-

lədə həmin modellərin yaradılması ilə bağlı transformasiya üsullarının və inter-

polyasiya metodlarının tətbiqi məsələləri öz əksini tapmışdır.


151

Beləliklə, məqalədə modelləşdirmə zamanı təsvirlərin georeferensiyası

üsullarına və orta kvadratik xətaların qiymətləndirilməsi metodlarına baxılmış-

dır. Rastr üzrə nöqtənin orta kvadratik xətasının hesablanması metodları da şərh

olunmuşdur.

Ədəbiyyat:

1. www.graphtec.ru/application/cartography/

2. skanworld.ru/razreshenie-skanera-kakoe-znachenie-optimalnoe.html

3. Токарева О. С. Обработка и интерпретация данных дистанционного

зондирования Земли. Томск: Изд-во Томский политехнического

университета, 2010, 148 с.

4. Методические указания к выполнению курсовой работы по фото-

грамметрии и дистанционному зондированию. Сост. Лисицин В.Э.

Харьков: ХНАГХ, 2006. 90 с.

5. gis-lab.info/qa/polynom.html

6. www.ukrprint.com/prepress/theory/img_compress.php

7. Alıyev E.M. MZ verilənlərinin müxtəlif genişlənmələrdə saxlanılması,

emal edilməsi və kompressiyası məsələləri / “Azərbaycanda geodeziya və

kartoqrafiyanın inkişaf perspektivləri” III elmi-praktik konfransın

materialları, Bakı: Ulu, 2011, s.191-199.

8. Капралов Е.Г., Кошкарев А.В., Тикунов В. С. и др. Основы геоин-

форматики: В 2 книгах. Книга 1: М.: Издательский центр

«Академия», 2004, 352 с.

9. www.scanex.ru/ru/publications/pdf/publication21.pdf

10. Лабутина И.А., Балдина Е.А. Использование ДДЗ для мониторинга

экосистем ООПТ. Методическое пособие. Москва: 2011, 88 с.

11. Maria A. Brovelli, Marco Minghini. Georeferencing old maps: a

polynomial-based approach for Como historical cadasters // e-

Perimetron, 2012, vol. 7, no. 3, pp.97-110.

12. www.gis.usu.edu/~doug/rs5750/lectures/L7_Geometriccorr.pdf

13. Z.Q. Hüseynov, Hesablama üsulları və praktikumu. Ali məktəblər üçün

dərs vəsaiti, Bakı, “Adiloğlu” nəşriyyatı, 2003, 456 s.

14. Alıyev E.M. Yüksək ayırdetməli aerokosmik məlumatlar əsasında

daşınmaz əmlakın geoinformasiya analizi // İnformasiya Texnologiyaları

Problemləri, 2015, №2, s.76-87.

http://www.graphtec.ru/application/cartography/

http://skanworld.ru/razreshenie-skanera-kakoe-znachenie-optimalnoe.html

http://gis-lab.info/qa/polynom.html

http://www.ukrprint.com/prepress/theory/img_compress.php

http://www.scanex.ru/ru/publications/pdf/publication21.pdf

http://www.gis.usu.edu/~doug/rs5750/lectures/L7_Geometriccorr.pdf


152

Эльвин Мухаммед оглы Алыев

Существующие проблемы в геоинформационном

моделировании и пути их решения

Резюме

Один из основных проблем встречающихся в создании геоинфор-

мационной модели, являются вопросы геореференция и интерполяция

данных. В статье в этом направлении рассмотрены вопросы трансформА-

ции растровой карты различного масштаба, в рамках геореференции про-

комментированы существующие методы, отражены некоторые детерми-

нистские и геостатистические методы интерполяции.

Ключевые слова: Интерполяция, полином, трансформация, геопри-

вязка, мультиспектрал.

Elvin Muhammad Aliyev

Existing problems in geoinformation modeling

and ways of their solution

Summary

Data georeference and the interpolation issues are the main problems

which is facing when creating geoinformation model. İn this article has

considered the transformation of the different scale raster maps, commented on

the existing methods within georeferens operations and are reflected in a

number of deterministic and geostatistic methods of interpolation.

Key words: Interpolation, polynomial, transformation, georeference,

multispectral.


153

UOT 002

AZƏRBAYCANDA VƏ DÜNYADA SEÇKİ TEXNOLOGİYALARININ

ÖYRƏNİLMƏSİNİN VƏZİYYƏTİ

Vəli Nemət oğlu ƏLİBƏYOV

Qərb Universiteti, müəllim

[email protected]

Seçki institutu demokratik cəmiyyətin əsas atributlarından biri sayılır.

Lakin seçkilər keçmiş SSRİ-də də keçirilirdi və bu o demək deyildi ki, orada

demokratiya vardı. Deməli, seçkilər bəzi şərtlərə cavab verməlidir, bunlardan

da əsası, namizədlərə rəqabət üçün bərabər şəraitin və seçicilərə azad seçim

etmək imkanların yaradılmasıdır. Harada ki rəqabət var, orada seçicilərin

səsləri uğrunda mübarizə mövcuddur. 20-ci əsrin ortalarından etibarən Qərbdə

tədqiqat institutları seçki texnologiyalarının öyrənilməsinə başladılar. Bu sə-

bəbdən, qərb təcrübəsinin öyrənilməsi və Azərbaycanda tətbiqinə ehtiyac var.

Açar sözlər: Seçki sistemi, seçki texnologiyaları, siyasi marketinq, seçki

praktikası, legitim seçkilər, “qara PR”, elektorat

Seçki institutunun demokratiyanın əsas və vacib sütunu olmasını heç kəs-

də şübhə yaratmır. Bununla belə, süquta uğramış SSRİ-də də seçkilər keçirilir-

di, lakin bu gün heç kəs üzərinə məsuliyyət götürüb o ölkədəki demokratiya

barədə danışmağa cəhd etməz. Deməli, seçki institutunun mövcudluğu de-

mokratiya üçün nə qədər vacib olsa da, başqa şərtlərin də gözlənilməsi əhə-

miyyətlidir. Bu şərtlərdən biri sözsüz ki, hər bir namizədə seçkilərdə sağlam

rəqabət, yarış şəraitinin, seçicilərə isə azad seçim imkanlarının yaradılmasıdır.

Azərbaycan Respublikasının seçki qanunvericiliyi qeyd etdiyimiz şərait

və imkanların yaradılması baxımından demokratik standartlara tam cavab verir.

Namizədlər öz seçki kampaniyalarını tam sərbəst həyata keçirir, elektorata öz

proqram və platformasını müxtəlif yollarla çatdırır. Lakin, ölkəmiz inkişaf

etdikcə, seçki prosesində istifadə olunan seçki texnologiyalarına qarşı olan

tələblər də artır. Bu da, ölkə politoloqlarının qarşısına seçki texnologiyalarıının

araşdırılması sahəsində yeni vəzifələr qoyur.

Ölkəmizdə keçirilən seçkilərdə istifadə olunan seçki texnologiyalarının

öyrənilməsinin vacibliyi və aktuallığı aşağıdakı amillərlə şərtləndirilir:


154

• Azərbaycan hakimiyyətinin siyasi sistemin və seçki praktikasının

təkmilləşdirilməsi istiqamətində apardığı ardıcıl siyasət;

• Seçki texnologiyalarının demokratik proseslərin inkişafına həm nəzəri,

həm də praktiki baxımdan təsir imkanlarının olması;

• Azərbaycanda siyasi sistem təkmilləşdikcə siyasi mübarizənin yeni,

keyfiyyət baxımdan daha yüksək mərhələyə yüksəlməsi;

• Azərbaycanda açıq cəmiyyət bərqərar olunduqca vətəndaşların siyasi

proseslərə, müxtəlif səviyyəli seçkilərə cəlb edilməsi, bununla da

vətəndaş cəmiyyəti ilə siyasi institutlar arasında siyasi kommunika-

siyalar vasitəsilə əks-əlaqənin qurulmasının vacibliyi;

• Seçkilər hakimiyyətin legitimləşdirilməsi vasitəsi, seçki kampaniyaları

isə müxtəlif siyasi qüvvələrin hakimiyyət uğrunda apardıqları rəqa-

bətdir. Seçki texnologiyaları siyasi qüvvələrə özlərini və platforma-

larını elektorata yaxşı tanıtmağa, bununla da elektoratın daha düzgün

seçiminə yardım edir. Müasir seçki texnologiyalarının elmi baxımdan

öyrənilməsi demokratik təşkil edilmiş seçki prosesində bu texnologiya-

lardan istifadə etməklə yüksək səviyyədə təşkil olunmuş keyfiyyətli

seçki kampaniyalarının ortaya qoyulmasına, vətəndaşlara cəmiyyətdəki

siyasi qüvvələr nisbətinin real qiymətləndirməyə şərait yaradır və s.

Müstəqillik əldə edilən 1991-ci ildən bu yana Azərbaycanda 19 müxtəlif

səviyyəli seçkilər keçirilib. Bu seçkilərin müşahidəsi onu deməyə əsas verir ki,

Azərbaycanda seçki texnologiyalarından istifadə nəinki Avropa və ABŞ, hətta

keçmiş sovet ölkələrinin bir çoxuyla müqayisədə çox zəifdir. Bu zəiflik həm

keyfiyyət, həm də kəmiyyət nöqteyi nəzərdən tənqidə dözmür. Bundan əlavə o

da qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycanda istifadə olunan seçki texnologiyalarının

böyük əksəriyyətini “qara PR” və “çirkin texnologiyalar”a aid etmək olar. Seçki

kampaniyasına ayrılmış qısa müddət ərzində siyasət aktorların rəqiblərilə bağlı

yaydıqları qeyri-etik, yalan və iftira dolu məlumatlar elektoratı seçki prosesin-

dən uzaqlaşdırır, seçkilərə apatiya yaradır. Müşahidələr göstərir ki, seçki kam-

paniyaları zamanı tətbiq edilən qeyri-etik və alçaldıcı informasiyalar təkcə

elektoratı deyil, həmçinin bir çox siyasətə meylli insanları namizədliyini irəli

sürməkdən çəkindirir. Azərbaycanın siyasi arenasında qadın siyasətçilərin azlı-

ğını şərtləndirən amillərdən birinin bu olmasını istisna etmək olmaz. Bu faktlar

da mövzunun araşdırılmasının aktuallığına dəlalət edir.

Mövzu ətrafında tədqiqatın elmi baxımdan səmərəliliyi, alınan nəticələrin

dolğunluğunu təmin edən şərtlərdən biri də, tədqiqat zamanı müqayisəli

metoddan istifadə olunmasıdır. Məhz bu səbəbdən tədqiqat predmeti seçki

texnologiyalarının istifadəsinə 1991-ci ildən başlayan, və bu illər ərzində daim

dinamik inkişafda olan, Avropa və ABŞ-ın qabaqcıl təcrübəsi ilə zənginləşən

Rusiya Federasiyasının təcrübəsi prizmasından araşdırılması daha düzgün olar.

Onu da qeyd etmək vacibdir ki, son illər elə Rusiyanın elmi dairələrinin özündə


155

də vətəndaşların siyasi proseslərə cəlb olunması, əhalinin dövlət qurumları ilə

qarşılıqlı əlaqələrinin gücləndirilməsinin zəruriliyi, dövlət orqanlarına hörmətin

və vətəndaşların məsuliyyətinin artırılmasının vacibliyi ətrafında mübahisələr

geniş yer alıb.

Qərb siyasi elmi seçki prosesiylə 20-ci əsrin ikinci yarısından etibarən

məşğul olmağa başladı. ABŞ-ın Kolumbiya universitetində P.Lazarsfeldin rəh-

bərliyi ilə bir qrup gənc sosioloqlar ilk dəfə olaraq seçki proseslərinin elmi

araşdırmalarını həyata keçirməyə başlamışdılar. Miçiqan Universiteti nəzdində-

ki tədqiqat mərkəzinin əməkdaşları olan A.Kempbel, V.Miller, D.Stouks və baş-

qaları isə ABŞ seçicilərinin müxtəlif qrup və təbəqələrinin elektoral davranışı-

nın xüsusiyyətlərini, seçim anında onların seçiminə təsir edən faktorlar mövzu-

sunda tədqiqatlar həyata keçirirdilər. Seçki texnologiyalarının elmi araşdırmaşı-

na siyasi kommunikasiyalar üzrə mütəxəssislər olan R.Bauer, D.Greber, E.Kats,

K.Lenq, Q.Lenq, R.MakKlüer, T.Patterson, M.Rey, M.Rotsçayld və başqaları-

nın politologiya, psixologiya, sosiologiya, jurnalistika sahəsində ortaya qoyduq-

ları tədqiqatların təsiri böyük olub. Sahələrin müxtəlifliyinə baxmayaraq, onla-

rın gəldiyi yeganə nəticə o idi ki, seçki kampaniyasının özəlliyi seçicilərin ov-

qatı, rəyləri və, nəhayət, davranışlarına kütləvi informasiya vasitələrindən isti-

fadə etməklə təsir göstərmək mümkündür. Seçki prosesinin tədqiqatına Şumpe-

terin bazar demokratiyası nəzəriyyəsi də ciddi təsir göstərmişdi. C.Byukenen,

E.Daune, G.Tallok və başqaları rasional seçim nəzəriyyəsinin əsasında hazırla-

dıqları seçki prosesinin yeni konsepsiyasında siyasət və seçki prosesinin tədqiqi

üçün iqtisadi yanaşmadan istifadəni təklif etdilər. Bu yanaşmaya görə, seçki

kampaniyası - bazar, seçkilərdə rəqabət aparan və seçicilərə onların səsləri mü-

qabilində müxtəlif xidmətlər söz verən siyasət aktorları – sahibkarlar, bu xid-

mətləri alan seçicilər isə - istehlakçılar kimi çıxış edirdilər. Bu konsepsiyasının

müəllifləri hesab edirdilər ki, seçicilərin səsvermə zamanı seçimlərinə təsir edən

əsas motiv vətəndaşların maksimal iqtisadi xeyirlərinə yönəlmiş eqoizmdir.

Tədqiqatlar dərinləşdikcə seçki kampaniyalarına yanaşmalar daha kon-

kretləşməyə başladı. 1960-1970-ci illərdə tədqiqatçıların araşdırmaları tətbiqi

istiqamət almaqla səmərəli seçki texnologiyalarının işlənib hazırlanmasına yö-

nəldi. Seçki kampaniyalarının təşkil edilməsi, planlaşdırılması, həyata keçiril-

məsi texnologiyaları siyasi marketinq adı altında tanınmağa başlandı. Siyasi

marketinq araşdırmaları əsasən professional jurnalistlər və seçki kampaniya-

larının təşkilatçıları tərəfindən həyata keçirildiyindən seçki fenomeni dərin nə-

zəri araşdırmalara məruz qalmırdı. Bu da tədqiqat nəticələrini tənqidə qarşı

dözümsüz edirdi. Dərin elmi araşdırmalara tələbat nəticəsində siyasi marketinq

mütəxəssisləri olan D.Lindon, G.Mauzer, B.Krief, L.Sabato, A.Steyberq və

başqalarının marketinq, menecment, sosial və siyasi kommunikasiya nəzəriyyə-

ləri əsasında hazırladıqları tədqiqatlar işıq üzü gördü.

Müqayisə etdiyimiz Rusiyada seçki texnologiyalarına elmi maraq 1980-ci


156

illərin sonlarından yaranmağa başladı. 1989-cu ildə SSRİ xalq deputatlarının

seçkiləri zamanı ilk dəfə olaraq seçicilərin bir neçə namizəd arasından seçim

etmək imkanı yarandı. Məhz bu seçkilərdən sonra elmi dairələrdə elektoral

davranış problemləri barədə müzakirələr başlamış, seçicilərin seçiminə təsir

edən amillər, seçkidə istifadə olunan texnologiyalara aid elmi məqalələr və

monoqrafiyalar yazıldı. Elmin bu istiqamətinin pionerləri kimi G.Qolosov,

V.Kolosov, B.Kapustin, Y.Levada, A.Straxov və başqalarını qeyd etmək olar.

O dövrdə seçki texnologiyalarına həsr olunan elmi məqalələrin təhlili onu

deməyə əsas verir ki, əsrin ortalarında Qərbdə olduğu kimi, Rusiyada da

müəlliflərin əksəriyyəti seçki kampaniyalarının təşkilatçıları kimi daha çox

məsələnin praktiki tərəfinə üstünlük verirdilər. Onların məqalələri şəxsi təcrübə

əsasında hazırlandığından elmi təhlil deyil, daha çox seçki kampaniyalarının

təşkili üzrə metodik vəsait xarakteri daşıyırdı.

V.Amelin, M.Anoxin, İ.Qomerov, F.İlyasov, A.Kovler, V.Komarovskiy,

Y.Konoplin, O.Kudinov, V.Lobanov, Y.Morozova, S.Ustimenko, G.Şipilov və

başqalarının nəzəri araşdırmaları Rusiya politologiyasında siyasi və seçki mar-

ketinqinin öyrənilməsini keyfiyyətcə yeni səviyyəyə qaldırdı.

Ümumilikdə götürdükdə, seçki texnologiyaları, siyasi marketinq, siyasi

PR texnologiyaları, siyasi reklam, siyasi imic, siyasi təşviqat və s. bu kimi möv-

zular D.Oqilvi, A.Deyan, İ.Rotsoll, K.Bove, U.Arene, E.Starobinski, İ.Vikent-

yev, İ.Alyoşin, M.Şişkin, E.Poçeptsov, A.Çumikov və başqalarının əsərlərində

daha sistemli şəkildə araşdırılıb. Seçki prosesinin idarəolunması ilə bağlı əvəze-

dilməz ədəbiyyat kimi PR-ın atası adlandırılan Edvard Berneyz, Sem Blek və

Filip Kotlerin əsərlərini nümunə gətirmək olar.

Azərbaycanın siyasi elmində seçki texnologiyaları, siyasi PR mövzuları

az işlənilən mövzular sırasındadır. Bu mövzuya bilavasitə müraciət edənlərdən

S.Novruzovu [1] və A.Usubəliyevi [2] qeyd etmək olar. Bunlardan savayı,

Azərbaycanda keçirilən seçkilərdə istifadə edilmiş seçki texnologiyalarını

öyrənmək üçün müxtəlif müəlliflərin maraqlı araşdırmaları mövcuddur. Onlar-

dan, R.Mehtiyev [3], Ə.Həsənov[4], M.Məmmədov [5], E.Nəsibov [6], T.Allah-

yarova, F.Məmmədov [7] və başqalarını qeyd etmək olar. Azərbaycan Respub-

likasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin 2010-cu il parla-

ment seçkilərinə dair hazırladığı təhlillər də[8], seçki texnologiyaları sahəsində

araşdırmalar üçün olduğca gərəklidir.


157

Ədəbiyyat:

1. Novruzov S. D. Seçki kampaniyasının planlaşdırılması və idarə olun-

ması : dərs vəsaiti. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 2003

2. Усубалиев А.А. Роль и место политических технологий в западной

политологии. Автореферат. Баку, 2008

3. Мехтиев Р. Парламентские выборы 2005-го года: предварительный

анализ (итоги и выводы). Баку:2006, 246с.; Azərbaycan: qloballaşma

dövrünün tələbləri. Bakı:2005, 230s.

4. Həsənov Ə. Müasir beynəlxalq münaasibətlər və Azərbaycanın xarici

siyasəti. Bakı: Azərbaycan, 2005, 751s.

5. Məmmədov M. III Respublika: Milli inkişaf modeli və strategiyası.

Bakı: 2003, 192s.

6. Nəsibov E. Siyasət zirvəsində. Bakı: Azərnəşr, 2004, 180s.

7. Allahyarova T., Məmmədov F. Azərbaycanda siyasi partiyalar: seçkidən

seçkiyə. Bakı:2010, 146s.

8. "Seçki 2010. Təbliğat-təşviqat kampaniyası: Əsas xüsusiyyətlər, ilkin

nəticələr” http://sam.gov.az/publications/samcomments/490.html

Вели Немат оглы Алибеков

Изучение избирательных технологий в Азербайджане и мире

Резюме

Институт выборов является одним их основных атрибутов демокра-

тического общества. Однако выборы проводились так же и в бывшем

СССР, однако это не означает, что там была демократия. Значит, выборы

должны соответствовать некоторым условиям, а именно, создание равных

возможностей для конкуренции для кандидатов, и, возможность свобод-

ного выбора для избирателей. Там где конкуренция, там и борьба за голо-

са избирателей. На Западе с середины 20-го века исследовательские инс-

титуты начали заниматься изучением избирательных технологий. Поэто-

му, есть необходимость изучения западного опыта и использования его в

Азербайджане.

Ключевые слова: Избирательная система, избирательные техноло-

гии, политический маркетинг, избирательная практика, легитимные выбо-

ры, «черный ПР», электорат

http://sam.gov.az/publications/samcomments/490.html


158

Veli Nemat ALIBEYOV

The study of electoral technologies in Azerbaijan and in the world

Summary

Election Institute is one of the basic attributes of a democratic society.

However, the elections were conducted also in the former Soviet Union, but this

does not mean that there was a democracy. So, the election must comply with

certain conditions, namely, the creation of equal opportunities for competition

for the candidates, and the possibility of free choice for voters. Where there is

competition, there is a struggle for votes. In the West research institutes began

to study electoral technologies from the middle of the 20th century. Therefore,

there is a need to explore the Western experience and use it in Azerbaijan.

Key words: Election system, election technologies, political marketing,

election practice, legitimate elections, “Black PR”, electorate


159

MÜNDƏRİCAT

İQTİSADİYYAT

Arif Şəkərəli oğlu Şəkərəliyev

İxracın strukturunun qeyri-neft məhsulları hesabına genişləndirilməsi

istiqamətləri.............................................................................................

5

Marina İqorevna Abramova

Rusiya Federasiyasının subyektləri üzrə innovasiyalı inkişaf

istiqamətlərində mövcud dövlət proqramlarının tədqiqi..........................

16

Firuz Əhməd oğlu Qurbanov

Azərbaycanda turizmin səmərəli inkişafının konseptual modeli.............

25

Liya Vladimir qızı Bayramova

Qlobalizasiya şəraitində dünya turizm sənayesinin inkişaf

tendensiyaları...........................................................................................

35

İsa Hüseyn oğlu Alıyev

Dünya iqtisadiyyatının yeni iqtisadi təfəkkürlə idarə ovunmasının

zəruriliyi haqqında...................................................................................

41

Könül Fəxrəddin qızı Hilal

Sosial şəbəkələrin istehlakçı qərarlarına göstərdiyi təsir ........................

48


Rusiyada dövlət satınalma sisteminin inkişafı.........................................

54

İlham Alıcı oğlu Aslanzadə

Müasir iqtisadi şəraitdə milli innovasiya sisteminin əsas

xüsusiyyətləri...........................................................................................

64

Məhərrəm Qənbər oğlu Əkbərov

Neyromarketinq tədqiqatlarının aktual problemləri.................................

73

İlqar Elman oğlu Qasımov Kiçik və orta sahibkarlıq fəaliyyətində vergi sahəsində tənzim-

lənmənin əsas istiqamətləri..................................................................

84


160

Gülnar Xanlar qızı Səmədova, Vəfa Xanlar qızı Rüstəmova

Xarici-iqtisadi əlaqələrdə turizm fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi

istiqamətləri..............................................................................................

93

RİYAZİYYAT

Olqa Vasili qızı Muxtarova, Yelena Qurbanhüseyn qızı Rəhimova

Maneənin səthinə hissəciyin yaxınlaşması vaxtı yaranan qatı qatda

təzyiqin təyininin və sürətlərin bölgüsünün hidrodinamik metodu.........

102

Lalə Rəhman qızı Əliyeva

Sinqulyar inteqralların bəzi lokal xassələri..............................................

109

SƏNƏTŞÜNASLIQ, DİZAYN

Pərvanə Şəmistan qızı Əliyeva

Dizaynın sosial aspektləri....................................................................... 122

Yeganə İbrahim qızı Yunusova

Xanlar Əhmədovun yaradıcılığında dəzgah heykəllər.............................

TEXNİKA ELMLƏRİ

127

Rəna Cavadxan qızı Hacıyeva

Biliyin qiymətləndirilmə modellərinin və biliyə nəzarətin təsnifat

üsulları.....................................................................................................

138

Elvin Məhəmməd oğlu Alıyev

Geoinformasiya modelləşdirilməsində mövcud problemlər və onların

həlli..........................................................................................................

146

Vəli Nemət oğlu Əlibəyov

Azərbaycanda və dünyada seçki texnologiyalarının öyrənilməsinin

vəziyyəti...................................................................................................

153


161

CONTENTS

ECONOMİCS

Arif Shakarali Shakaraliyev

The expension directions of export structure by non-oil products .......

5

Marina Igorevna Abramova Analysis state programme of innovative developmnt in subjets of Russian Federation...................................................................................

16

Firuz Ahmed Gurbanov

The conceptual model of rational development of tourism in

Azerbaijan...............................................................................................

25

Liya Vladimir Bayramova Trends in the development of the global tourism industry in the context of globalization........................................................................................

35

Isa Huseyn Aliyev The need of manage of the world economy by the new economic thinking....................................................................................................

41

Konul Fakhraddin Hilal

Influence of social networks on the buyer demand..................................

48

Svetlana Nikolaevna Danilova The development state system of purchase in Russia..............................

54

İlham Alici Aslanzade The main peculiarities of innovation system under the modern economic condition..................................................................................

64

Maharram Qanbar Akbarov Q Main problems of neuromarketing researches.........................................

73

Ilqar Elman Gasimov The main directions of regulation of taxes in the activity of small and medium enterprises....................................................................................

84

Gulnar Xanlar Samedova, Vafa Xanlar Rustamova

Improvement activity of tourizm in foreign-economic relations.............

93


162

MATHEMATICS

Olqa Vasili Mukhtarova, Yelena Kurbankuseyn Rahimova

The hydrodynamic method for determining the pressure and velocity

distribution in a viscous interlayer that occurs when a particle

approaches the obstacle surface...............................................................

102

Lala Rahman Aliyeva

Research of the structural properties of sinqular integrals in terms of

the mean oscillation.................................................................................

109

ART. DESIGN

Parvana Shamistan Aliyeva

Social aspects of design...........................................................................

122

Yegana İbragim Yunusova

Indoor sculpture in work of folk artist Khanlar

Akhmedov...............................................................................................

TECHNICAL SCIENCES

127

Rena Javadkhan Hajiyeva

Classification of methods of monitoring procedure and models of the

assessment of knowledge........................................................................

138

Elvin Muhammad Aliyev

Existing problems in geoinformation modeling and ways of their

solution....................................................................................................

146

Veli Nemat Alibeyov

The study of electoral technologies in Azerbaijan and in the world.......

153


163

СОДЕРЖАНИЕ

ЭКОНОМИКА

Ариф Шакарали оглу Шакаралиев

Направление расширение за счет ненефтяногопродукции структуре

экспорта..................................................................................................

5

Марина Игоревна Абрамова Анализ действующих государственных программ инновацион-ного развития в субъектах российской федерации............................

16

Фируз Ахмед оглы Курбанов

Концептуальная модель эффективного развития туризма в

Азербайджане .......................................................................................

25

Лия Владимир кызы Байрамова Тенденции развития мировой туристической индустрии в условиях глобализации.........................................................................

35

Иса Гусейн оглу Алыев Необходимость регулирования мировой экономике с новом экономическом мышлением.................................................................

41

Кенюль Фахраддин кызы Хилал

Влияние социальных сетей на покупательский спрос.......................

48

Светлана Николаевна Данилова Развитие системы государственных закупок в России......................

54

Ильхам Алыджы оглу Асланзаде Основные особенности инновацционного система в современных экономических условиях.......................................................................

64

Магеррам Канбар оглу Акбаров Основные проблемы нейромаркетинговых исследований................

73

Ильгар Эльман оглу Касимов Основные направления регулирования налогового регулирования в сфере малых и средних предпринимательство................................

84


164

Гюльнар Ханлар кызы Самедова, Вафа Ханлар кызы Рустамова

Совершенствование деятельности туризма в внешнеэкономи-ческих связях..........................................................................................

93

МАТЕМАТИКА

Ольга Васильевна Мухтарова, Елена Курбангусейновна Рагимова

Гидродинамический метод определения давления и распреде-

ления скоростей в вязкой прослойке, возникающей при приб-

лижении частицы к поверхности препятствия...................................

102

Лала Рахман кызы Алиева

Исследование структурных свойств сингулярных интегралов в

терминах средней осцилляции.............................................................

109

ИСКУССТВОВЕДЕНИЕ. ДИЗАЙН

Парвана Шамистан кызы Алиева

Социальные аспекты дизайна...............................................................

122

Егана Ибрагим кызы Юнусова

Станковая скульптура в творчестве Ханлара Ахмедова...................

127

ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

Рена Джавадхан кызы Гаджиева Классификация методов проведения контроля и моделей оценки

знаний....................................................................................................

138

Эльвин Мухаммед оглы Алыев

Существующие проблемы в геоинформационном моделировании

и пути их решения.................................................................................

Вели Немат оглы Алибеков

Изучение избирательных технологий в Азербайджане и мире.........

146 153


165

MÜƏLLİFLƏRİN NƏZƏRİNƏ! «Elmi xəbərlər» jurnalının redaksiya heyəti bildirir ki, nəşr etdirmək üçün təqdim edilən məqalələr aşağıdakı qaydalar əsasında tərtib edilməlidir:

mətnlər (Azərbaycan, rus, ingilis dillərində) – Times New Roman şrifti (ölçüsü – 12) ilə yığılmalı;

məqalələr (boşluqları nəzərə almaq şərti ilə həcmi 40 min işarə) və xülasələr kompüterdə çap olunmuş şəkildə elektron variantla birlikdə təqdim olunmalı;

məqalənin UOT-u, ədəbiyyatı, istinadı, üç dildə xülasəsi (15 sətrdən artıq olmamaq şərti ilə), açar sözləri (ən çoxu 10) və məqalələrin başlıqları verilməli;

ədəbiyyat siyahısı ya istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla ya da əlifba sırası ilə verilməli;

сədvəllərin, sxemlərin, qrafiklərin və şəkillərin adı göstərilməlidir. Müəllif haqqında məlumat: soyadı, adı, atasının adı, telefon nömrələri, elektron poçt ünvanı, işlədiyi təşkilatın tam adı. Əlyazmaların nəşri haqqında qərar qeydiyyatdan sonra bir ay ərzində qəbul edilir. Məqalələrin çapı üçün pul ödənilmir. К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ! Редколлегия журнала «Сборник научных статей» доводит до вашего сведения, что направляемые в журнал статьи следует оформлять в соответствии со следующими правилами:

рукописи принимаются на азербайджанском, русском и английском языках, шрифтом Times New Roman (12п);

к тексту обязательно прилагается электронная версия текста;

объем рукописи не должен превышать 40 тыс. знаков (включая пробелы);

пронумерованный список использованной литературы (либо в алфавитном порядке, либо в порядке упоминания в тексте) дается в конце статьи;

К рукописи прилагаются; УДК, аннотация (не более 15 строк), ключевые слова, название статьи (на трех языках), имена и фамилии авторов;

таблицы, графики, схемы, рисунки должны быть озаглавлены; Авторская справка: фамилия, имя, отчество (полностью), официальное наименование места работы, должность, ученая степень, а также данные для связи с автором; адрес, номера телефонов сл., дом., моб., электронный адрес. Статьи принимаются в течение одного месяца со дня регистрации рукописи в редакции. Плата за публикацию рукописей не взимается. TO THE ATTENTION OF AUTHORS! The editorial staff of the «Collection of Scientific Publications» journal brings to your notice that articles submitted for publication must meet the following requirements:

texts (Azerbaijani, Russian and English) must be typed with Times New Roman font (size 12 p);

articles (no more than 40 thousand characters including spaces), list of references, abstracts (no more than 15 lines, in Azerbaijani, Russian and English) and keywords (maximum 10, in Azerbaijani, Russian and English) must be presented in typed form together with the diskette;

list of references should be enumerated lither alphabetically or in the order of reference in the text and be presented at the end of the article;

tables, graphs, diagrams, figures should be titled; Information about authors: surname, name, last name, position, academic degree, e-mail address, telephone number, name of the organization. Articles are accepted within one month since the date of their registration in the publishing house. Payment for article publication is not required.


166

Kompyuter yığımı və korrektoru: A.R.Qəmbərova

Məqalələr aşağıdakı ünvana göndərilir: Azərbaycan, Bakı şəh., AZ 1001 İstiqlaliyyət küçəsi 31,

Qərb Universiteti, tel: 492-61-63;

E-mail: [email protected]

Статьи направляются по адресу:

Азербайджан, Баку, AZ 1001 ул. Истиглалийят 31, Западный Университет, тел: 492-61- 63;

E-mail: elmijurnal @wu.edu.az

The articles should be sending to the following address:

31, Istiglaliyyat Str. Baku, AZ 1001 Azerbaijan

Western University, tel: 492-61-63;

E-mail: [email protected]

Formatı 70×100 1/16

Həcmi F.ç.v. 10,37

Sayı 500

Qərb Universitetinin nəşriyyat-poliqrafiya mərkəzində yığılmış və çap

olunmuşdur.




Documents

MergedFile - wcu.edu.azwcu.edu.az/upload/Image/elmi bulleten/2017 Elmi jurnal 1.pdf · Açar sözlər: ixrac, idxal, investisiya, beynəlxalq əlaqələr, milli iqtisadiy-yat, sahibkarlıq,