Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which Are Contrary to Law Moral and Customs in Comparative Law

8/3/2019 Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which

1/103

TCANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSZEL HUKUK (KARILATIRMALI HUKUK)

ANABLM DALI

KARILATIRMALI HUKUKTA SZLEMELERN

KANUNA, AHLAKA VE ADABA AYKIRILII SORUNU

Yksek Lisans Tezi

Pelin Takn

Ankara 2008


2/103

TC

ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

ZEL HUKUK (KARILATIRMALI HUKUK)

ANABLM DALI

KARILATIRMALI HUKUKTA SZLEMELERN

KANUNA, AHLAKA VE ADABA AYKIRILII SORUNU

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman

Prof. Dr. Arzu OUZ

HazrlayanPelin TAKIN

05911929

Ankara 2008


3/103

I

NDEKLER

NDEKLER....................................................................................................... I

KISALTMALAR CETVEL ............................................................................... IV

BBLYOGRAFYA ...............................................................................................V

GR - KONUNUN SUNULMASI .......................................................................1

I. SZLEME ZGRL VE SINIRLARI ..................................................3

A. GENEL OLARAK ZGRLK KAVRAMI ve SZLEME

ZGRL LE LKS .............................................................................3

B. SZLEME ZGRLNN HUKUK DZENLERNDEK

GRNMLER VE SINIRLARI.....................................................................6

1) SZLEME YAPMA ZGRL ....................................................62) SZLEMENN TARAFINI SEME ZGRL............................83) EKL ZGRL ............................................................................84) SZLEME TRN BELRLEME ZGRL............................95) SZLEMENN ERN DZENLEME ZGRL.................9

BLM I

SZLEME ZGRLNN SINIRI OLARAK KANUNA, AHLAKA VE

ADABA AYKIRILIK

I. HUKUKA AYKIRILIK....................................................................................11

A. GENEL OLARAK .......................................................................................11

B. EMREDC HKMLERE AYKIRILIK ....................................................14


4/103

II

C. YASAKLAYICI HKMLERE AYKIRILIK.............................................16

D. KLK HAKLARINA AYKIRILIK..........................................................17

E. KAMU DZENNE AYKIRILIK ................................................................18

F. COMMON LAWA AYKIRILIK.................................................................21

II. AHLAKA (ADABA) AYKIRILIK..................................................................22

A. GENEL OLARAK .......................................................................................22

B. AHLAKA (ADABA) AYKIRILIIN HUKUK SSTEMLERNE

YANSIMASI ....................................................................................................23

BLM II

SZLEMELERDE GRLEN HUKUKA VE AHLAKA AYKIRILIK

TRLER

I. SZLEMENN YAPILMASININ YA DA SZLEMEDE YER ALAN

TAAHHDN HUKUK DZENNCE YASAKLANDII VEYA AHLAKA

AYKIRI OLDUU DURUMLAR .......................................................................27

A) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA AIKA YASAKLANDII

DURUMLAR ...................................................................................................28

B) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA ZIMNEN YASAKLANDII

DURUMLAR ...................................................................................................29

C) SZLEMEDE YER ALAN TAAHHTLERN HUKUKA YA DA

AHLAKA AYKIRI OLMASI ...........................................................................37


5/103

III

II. SZLEME EDMNN HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI OLDUU

DURUMLAR ........................................................................................................45

A) GENEL OLARAK.......................................................................................45

B) ZEL OLARAK: TAIYICI ANNELK SZLEMELER ........................51

III. SZLEMENN AMACININ HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI

OLDUU DURUMLAR ......................................................................................57

A) GENEL OLARAK SZLEMENN AMACI KAVRAMI..........................57

B) ZEL OLARAK SZLEMENN AMACININ HUKUKA YA DA

AHLAKA AYKIRI OLDUU DURUMLAR ........................................................58

III. BLM

HUKUKA VE AHLAKA AYKIRI SZLEMELERN YAPTIRIMLARI

I. SZLEMELERN UNSURLARINDA EKSKLK VE SAKATLIK

OLMASI HALNDE YAPTIRIMLAR................................................................64

A) GENEL OLARAK.......................................................................................64

B) SZLEMELERN HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI OLMASININ

YAPTIRIMLARI..............................................................................................65

C) HUKUKA VEYA AHLAKA AYKIRI SZLEMELERDE

VERLENLERN ADES ................................................................................74

SONU..................................................................................................................86ZET ....................................................................................................................89

SUMMARY...........................................................................................................91


6/103

IV

KISALTMALAR

Am. J. Comp. L.: American Journal of Comparative Law

AHFD: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi

ASBFD: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi

BGB: Alman Medeni Kanunu

BK: Borlar Kanunu

bkz: Baknz

c: Cmle

C: Cilt

E: Esas

F: Fkra

Hasting L. J.: Hasting Law Journal

HD: Hukuk Dairesi

K: Karar

md: Madde

MHAD: Mukayeseli Hukuk Aratrmalar Dergisi

ERCL: European Review of Contract Law

Eur. L. J. Reform: European Journal of Law Reform

K: Karar

PECL: Avrupa Szlemeler Hukuku lkeleri

s:Say

sh: Sahife

Sask. L. Rev.: Saskatchewan Law Review

Sing. J. Legal Stud.: Singapore Journal of Legal Studies


7/103

V

TKHK: Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun

TMK: Trk Medeni Kanunu

Y: Yargtay

YKD: Yargtay Kararlar Dergisi

yy: Yzyl


8/103

VI

KAYNAKA

Ate, D.: Borlar Hukuku Szlemelerinde Genel Ahlaka Aykrlk, Mart 2007,

Ankara.

Anson W.R.:Principles of the English Law of Contract and the agency in its relation

to contract, A.G.Guest tarafndan, 22nci Bas.

Ayitah P. S./Smith S.A.: Ayitahs introduction to the law of contract, Sixth edition,

Claredon Press, Oxford, 2005.

Bapnar V.: Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits, Adalet Matbaas,

Ankara 1998.

Beale H./Ktz H./ Hartkamp A./Tallon D.(Genel Editr.): Contract Law, 2002.

Beltrama M./Lango G.E./Merryman J.H.(evirmenler): The Italian Civil Code,

Oceana Publican, Inc., Dobbs Ferry, N.Y., 1969.

Birks P.: English Private Law, Cilt II.

Bowman C.G.: Legal Treatment of Cohabitation in the United States, Law&Policy,

2004, C. 26, s.1, sh. 119-151.

Brownsword R.: Contract Law, Themes for the Twenty-First Century, 2000.

Bush B./Hondius E.H./van Kooten H.J./Schelhaas H. N./Schrama W.M.: The

Principles of European Contract Law and Dutch Law, Kluwer Law International,

2002.

Calamari J. D.:Perillo J.M.:The Law of Contracts, 1970,West Publishing Co.,

sh.577.

Cherednychenko O.: Fundamental Rights and Contract Law, ERCL, C. 4, 2006, sh.

489-505.


9/103

VII

Cheshire G.C./Fifoot C.H.: Cases on the law of Contract, 5. Bas, 1969.

Collins H.: The Law of Contract, 4th Edition, 2003.

Cruz P.: Comparative Law in a Changing World, 2. Bas, 1999.

Elliot C./Quinn F.: Contract Law, Third Edition, 2001.

Enonchong N.: Illegality in French and English Law, Int. & Comp. L. Q., C.44,

Ocak, 1995, sh. 205.

Errante E.: The Anglo-American Law of Contracts, 2. Bas, 2001.

Eren F.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 9. Bas, Ankara 2006.

Hatemi H.: Hukuka ve Ahlaka Aykrlk Kavram ve Sonular (zellikle BK 65

Kural, Gzden Geirilmi Doentlik Tezi), stanbul, 1976.

Hesselink M. W.: Non-Mandatory Rules in European Contract Law, ERCL, 2005,

C.1, s. 1.

Hurst, J. W.: Law and the Conditions of Freedom in the Nineteenth Century United

States, 1956.

Ince S.: Inside the Surrogacy Industry in Arditti R., Klein R. & Minden S., eds,

Test-Tube Women: What Future for Motherhood?, London, Pandora Press, 1984.

Kapani, M.: Kamu hrriyetleri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar

No.453, Ankara 1981.

Keenan D.: Smith&Keenans English Law, 14. Bas, New York, Pearson/Longman,

2004.

Klolu A.M.:

Borlar Hukuku Genel Hkmler, 2. Bas, Ankara 2002.

Kiernan K.: Unmaried Cohabitation and Parenthood in Britain and Europe,

Law&Policy, 2004, C.26, s.1.

Koptagel . G.: Ahlak m Etik mi?, Gndz Aybaya Armaan, stanbul 2004.


10/103

VIII

Kramer E. A.: Contractual Validity According to the UNIDROIT Principles, Eur. L.

J. Reform, C.1, 1996, s.3, sh. 269-287.

Kkyaln A.: Karlatrmal Hukukta Szleme zgrlnn Snrlandrlmas,

AHFD, 2004, C. 53, s. 4, sh. 101-124.

Lurger B.: The Future of European Contract Law between Freedom of Contract,

Social Justice, and Market Rationality, ERCL, 2005, C. 1, s.1, sh. 442-468.

McKendrick E.: Contract Law, McMillan, London 1990.

Markesinis B.S./Unberath H./Johnson A.: The German Law of Contract: A

Comparative Treatise, Hart Publishing, 2. Bas, 2006.

Marshall D.: The Enforcement of Contracts Involving Corruption or Illegality in

Other Countries, Sing. J. Legal Stud., 1997, sh. 371-395.

Merryman J.H./Clark D.S.: Comparative Law: Western European and Latin

American Legal Systems, Cases and Materials.

Morris J.(Genel Editr)/Bingham T.H./Guest A.G./Haris D.R./Lever J./Smart

A.(Editr): Chitty on Contracts, 22. Bas, 1961.

Mumcu A.: nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri, 2. Bas, Sava Yaynlar, Ankara

1994.

Nolan J.R./Nolan-Haley J.M.(coauthors), Connally M.J./Hicks S.J./Alibrandi

M.N.(Contributing authors): Black Law Dictionary, 6. Bas.

Ouz A.: Karlatrmal Hukuk, Ankara, 2003.

O

uzman K./Barlas N.:Medeni Hukuk, Giri-Kaynaklar-Temel Kavramlar, 8. bas,

stanbul 2000.

zdemir E.: Hukukunda Mutlak Emredici Hkmlerin Yeri, AHFD, 2005, C.

54, s. 3, sh. 95-120.


11/103

IX

zn M. N.: Osmanlca-Trke Szlk, 6. basm, stanbul 1979.

zsunay E.: Nordik Hukukta, Sosyalist Hukukta ve Anglo/Amerikan Hukukunda

Evlilik Olmakszn Birlikte Yaamann Gncel Sorunlar, MHAD, C.13, No. 16.

sh. 57-75 (Birlikte Yaama).

zsunay E.: Borlar Hukuku I: Hukuki Muamelelerden Doan Borlar: Nedensiz

Zenginlemeler, 2. Bas, stanbul 1983, sh. 52 (Borlar).

Rousseau, J.J.: The Social Contract, Book I, Chapter I, London, 1941.

Schwarz A. B.: Borlar Hukuku Dersleri,(ev. Do. Dr. Blent Davran) I. Cilt,

stanbul, 1948.

Sevi V.R.: Ahlakn Umumiyetle Hukuk ve Mukaveleler zerinde Tesiri, Arsebk

Arman, Ankara, 1958.

Skolnic A.: The Social Context of Cohabitation, Am. J. Comp. L., C.29, s. 2, Bahar

1981, sh. 339- 358.

Smith J.: The Law of Contract, Fourth Edition, 2002.

Strong G.A.: The Enforceability of Illegal Contracts, Hasting Law Journal, C.12,

1960-1961, sh. 347-376.

Treitel G.: The Law of Contract, Tenth Edition, 1999.

Tunoma K.: Borlar Hukuku Dersleri Genel Hkmler, I. Cild, 2. Bask, stanbul

1965.

Ylmaz E.: Hukuk Szl, Geniletilmi 5. bask, Ankara 1996.

Youngs R.:English, French and German Comparative Law, London, 1998.

Yksel M.: Modernleme Balamnda Hukuk ve Etik likisine Sosyolojik Bak,

ASBFD, C.57, s.1.


12/103

X

Von Tuhr, A.: Borlar Hukukunun Umumi Ksm, (eviren Av. Cevat Edege), I.

Cilt, stanbul 1952.

Zweigert K./Ktz H.: An Introduction to Comparative Law, eviren Tony Weir,

Gzden geirilmi 3. Bas, Clarendon Press, Oxford.


13/103

1

GR

KONUNUN SUNULMASI

Fransz devriminin tetikledii zgrlk dncesi szlemeler hukukuna

liberalizmin de etkisiyle szleme zgrl eklinde yansmtr. Ne var ki, hibir

zgrlk snrsz olamayacandan, szleme zgrl de snrsz deildir. Her ne

kadar szleme zgrlnn mutlak olduu kabul edilse de szlemenin taraflarnn

ve kamunun korunmas maksadyla szleme zgrlne snrlamalar

getirilebilmektedir. Sz konusu snrlardan biri almamzn da konusunu olu

turan

szlemelerin hukuka veya ahlaka (adaba) aykr olmamasdr. Szleme

zgrlnn snrlarndan birini tekil eden bu unsur ayn zamanda szlemenin

hkm ve sonu dier bir deyile hukuki etki dourabilmesi iin tamas gereken

geerlilik koullarndan birini de tekil etmektedir.

Hukuka veya ahlaka uygun olmayan szlemelerin geersiz olmas

durumunda ortaya kan sorunlar gerek Roma Hukuku gerekse Common Lawn

erken dnemlerinden beri, zellikle Roma Hukukunda szleme zgrlnn

tannmam olmasna ramen, gndemdedir. Bununla birlikte, sz konusu

kavramlarn olduka kapsaml olmas ve yer ve zamana gre deiebilmesi nedeniyle

szlemenin geerliliini ancak belirli snrlar dahilinde etkilemesine izin

verilmesinin gerekmesi ve bu snrlarn neler olabileceinin belirlenmesi de nem arz

etmektedir.


14/103

2

Bu balamda, almamzn konusunu tekil eden szlemelerin hukuka,

ahlaka, adaba aykrl sorunu ilk olarak szleme zgrl asndan ele

alnmtr. Szleme zgrlnn ierii ve kapsamna deinildikten sonra,

almann birinci blmnde hukuka ve ahlaka aykrlk kavramlarnn anlamlarna

ve kapsamlarna deinilmitir. Karlatrmal hukukun dnyadaki eitli hukuk

dzenlerini karlatran bir metot olmas sebebiyle konuya ilikin byk hukuk

evrelerinin mevzuatlarnda yer alan dzenlemelerden bahsedilmekle birlikte, olay

hukukunun geerli olduu Anglo-Amerikan hukukunda sz konusu kavramlarn nasl

deerlendirildiine de deinilmitir. Bu yaplrken de karlatrmal hukukun

yntemlerinden biri olan mikro karlatrma ynteminden faydalanlmtr. Bir

hukuk dzeninin karakteristik zellikleri zerinde durulduu ve hukuk evrelerini

birbirinden ayran unsurlarn belirlendii makro karlatrmadan farkl olarak mikro

karlatrmada eitli hukuk kurumlar ya da hukuk sorunlar incelenmekte dier bir

deyile mikro karlatrma ile somut bir hukuki soruna farkl hukuk dzenlerindeki

yaklamlar incelenme konusu yaplmaktadr.1

almann ikinci blmnde szlemede grlen hukuka veya ahlaka

aykrlk trleri farkl hukuk evrelerinin mahkemelerinin vermi olduu kararlar

esas alnarak incelenmeye allmtr.

nc blmde ise, szlemelerin hukuka ve ahlaka aykrlnn sonucu

olarak ngrlen yaptrmlar ve hukuka veya ahlaka aykr szlemeler uyarnca

verilenlerin iade edilip edilmeyecei sorununa deinilmitir.

1 Ouz A.: Karlatrmal Hukuk, Ankara 2003, sh. 34.


15/103

3

Sonu blmnde ise, szlemelerin hukuka veya ahlaka aykrl ile ilgili

varlan sonulara ve bu sonulara ilikin deerlendirmelere yer verilmitir.

Trk Borlar Kanunundan esinlenerek belirlenen alma konusunun, dier

hukuk sistemleri incelendiinde konuda belirtilen balktan daha kapsaml olduunun

grlmesi neticesinde konuda belirtilen snrlar dahilinde kalmakla beraber

karlatrmal hukuk metodolojisine uygun olarak konuyla ilgili olmak kaydyla

balkta belirtilen kavramlarla ilgili dier kavramlara da deinilmesine gerek

duyulmutur.

I. SZLEME ZGRL VE SINIRLARI

A. GENEL OLARAK ZGRLK KAVRAMI ve SZLEME

ZGRL LE LKS

Szleme kavramn aklamaya balamadan nce zgrlk kavramna ksaca

deinmekte yarar olduunu dnyoruz. Tabi hukukulara gre zgrlk, eitlikle

beraber tabiatn temel zelliklerinden biridir ve urunda savalmas gereken somut

bir deerdir. zgrlk, stoaclarda olduu gibi isel veya ahlaki bir zgrlk deil

bamsz biimde, kendisine benzeyen baka birinin ya da iktidarn egemenlii altna

girmeksizin yaama hakkdr.2 Ancak Montesquieunun hibir kelime yoktur ki,

zgrlk kelimesi kadar kendisine deiik anlamlar verilmi ve dncelere eitli

2 Ate, D.: Borlar Hukuku Szlemelerinde Genel Ahlaka Aykrlk, Ankara, Mart 2007, sh. 31,dipnot 82.


16/103

4

biimlerde yansm olsun.3eklinde ifade ettii zere, bu kavramn ak ve kesin

bir tanmn vermek olduka zor4 olmakla birlikte genel olarak bir buyruk, bask,

zorlama veyahut da yasaklayc bir kural bulunmadan kiinin kendi iradesiyle kendi

davranlarn belirleyebilmesi eklinde ifade edilebilir.5

Fransz devrimiyle alevlenen zgrlk dncesinin, hukuki ve tarihi

temellerini Roma Hukukunda bulan ve tm ada hukuk dzenlerinde toplumsal

ilikileri dzenleme ilevine sahip szleme kavramna6 sramas liberalizmin

temelini oluturan braknz yapsnlar, braknz gesinler gr ile olmutur ve

bylelikle bireylere szleme zgrl geni lde tannmtr.7 Hatta bu nedenle

19. yy szleme yllar olarak anlmaktadr.8

Braknz yapsnlar, braknz gesinler grnden etkilenen szleme

zgrlnn temelini irade zerklii tekil etmektedir. Bylelikle bireyler irade

zgrlne sahiptirler ve hukuki ilikilerini, zellikle de bor ilikilerini diledikleri

gibi dzenlerler. Dier bir deyile, bireyler kendi zgr iradeleriyle isteyerek bir

3 Kapani, M.: Kamu hrriyetleri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No.453, Ankara1981, sh. 3 (naklen). Abraham Lincolnn dedii gibi dnya hibir zaman hrriyet kelimesinin iyi birtarifine kavuamamtr. Kapani, sh. 4.4 Bu noktada, zgrlk tanmnn iki nl rneine de deinmenin gerektiini dnmekteyiz. 1789nsan ve Vatanda Haklar Bildirisine gre, hrriyet bakasna zarar vermeyen her eyi yapabilmektir.Montesquieuya gre, hrriyet kanunlarn msaade ettii her eyi yapabilmek hakkdr. Kapani, sh.5.5

Ate, sh. 31, 32. zgrln kii asndan somutlamas toplum dzeniyle ilgili olmas nedeniylezgrlk hukuksal ve siyasal bir kavramdr. zgrlk kiinin i dnyasnda kald srece hukukunkapsam dndadr. Zira hukuk dzeni insann i dnyas eylem biiminde da yansd zamanharekete geer. Mumcu, A.: nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri, 2. Bas, Ankara 1994, sh. 16.6 Kkyaln A.: Karlatrmal Hukukta Szleme zgrlnn Snrlandrlmas, AHFD, 2004,C. 53, s. 4, sh. 121.7 Schwarz A. B.: Borlar Hukuku Dersleri, (ev. Do. Dr. Blent Davran) I. Cilt, stanbul 1948, sh.327.8Hurst, J. W.:Law and the Conditions of Freedom in the Nineteenth Century United States, 1956, sh.18. (Kkyaln, sh.105den naklen)


17/103

5

ykmllk (bor) altna girip, hukuki ilikilerinde kendi kuraln kendi koyma,

kendi kanunu bizzat yapma yetkisine sahiptirler.9

Ancak insanlarn tek bana deil toplum iinde yaamalar ve hem toplumla

hem de dier bireylerle iliki iinde olmalarnn yan sra sanayinin geliimi ile

liberal ekonomik sistemde, ekonomik adan gsz olanlarn, ekonomik gce sahip

olanlar tarafndan ezilmeye balamas nedeniyle liberal bir szleme serbestisi eitli

tehlike ve sakncalar meydana getirmitir.10 Bu nedenle, bireylerin snrsz olmayan

dier zgrlkleri gibi szleme zgrlnn de snrsz olmad kabul edilmitir.

Zira 19. yyn liberalizmi ile ekillenen Avrupada geleneksel szleme hukuku fikri,

temel ve hakim bir deere sahip olan szleme zgrl ile birlikte, ntr ve apolitik

olarak alglanmaktayd. 19. yyn liberal szleme hukuku kavram, ii, kirac,

tketici, mteri gibi szlemenin gsz taraf lehine sosyal nitelikteki koruyucu

kurallarn geliimiyle, 20. yyda liberal yapsn kaybetme tehlikesiyle

karlamtr.11

te zgrln snrlar da tpk zgrlkler gibi hukuk dzeni ve dolaysyla

kanunlar tarafndan belirlenecektir. Her lkenin pozitif hukuk dzeni irade

zgrlnn snrlarn belirleyecektir. Bundan yola karak kanun koyucunun irade

zerkliini snrlayabilmesi hatta ortadan kaldrabilmesi mmkn olmakla beraber

9 Eren F.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 9.Bas, Ankara 2006, sh.267, 268.10 Schwartz, sh. 327.11 Lurger B.: The Future of European Contract Law between Freedom of Contract, Social Justice, andMarket Rationality, ERCL, C. 4, 2005, sh. 447.


18/103

6

insann hr bir varlk olmas12 sebebiyle, kendi kaderini bizzat kendisi tayin

etmelidir. Bu nedenle, irade zgrl kural, snrlar ise istisnadr.13

Sz konusu snrlamalara deinmeden nce genel olarak szleme

zgrlnn eitli grnmlerine deinmemiz gerekmektedir.

B. SZLEME ZGRLNN HUKUK DZENLERNDEK

GRNMLER ve SINIRLARI

Szleme zgrl, bireylerin zgr iradesiyle hukuk dzeninin snrlar

ierisinde, szlemenin kurulmas ve koullarnn belirleyebilmeleridir.14

Szleme zgrl kavram, szlemenin tarafn seme, szlemenin

ieriini dzenleme, szlemenin eklini seme, ve szlemenin trn belirleme

zgrln iermektedir.

1) SZLEME YAPMA ZGRL

Szleme yapma zgrl, bireyin hibir bask olmadan istedii herhangi

bir szlemeyi yapmas ya da byle bir szleme akdedilmesi iin kendisine

yneltilen icab reddedebilmesidir. Dier bir deyile, kural olarak, bir kimse, istei

dnda bir szleme ilikisine girmeye mecbur olmad gibi, bir szlemenin

12 nsan hr doar, oysa her yerde zincire vurulmutur. Rousseau, J.J. The Social Contract, Book I,Chapter I, London, 1941.(Griz A.: Hukuk felsefesi, Ankara 1999, 5. Bask, sh. 210dan naklen.)13 Eren, sh. 269.14 Eren, sh. 270.; Klolu A.M.: Borlar Hukuku Genel Hkmler, 2. Bas, Ankara 2002, sh. 149.


19/103

7

kurulmas iin bir icapta bulunmaya ya da kendisine yneltilmi bir icab kabul

etmeye de zorlanamaz. Ksaca szlemeyi yapp yapmama zgrldr. Borlar

hukukunda genel ilke szleme yapma zgrldr. Ancak szleme yapmann

zorunlu olduu durumlar da mevcuttur.15

Buna gre szleme yapma zgrlnn ilk istisnas, szleme yapabilmek

iin belirli kii16 ya da kurumlardan17 izin alnmasnn zorunlu olduu ve szleme

ilikisinin oluturulmasnn kanun tarafndan yasakland18 durumlardr.

Szleme yapma zgrlnn ikinci istisnas ise, szleme yapma

mecburiyetidir. Piyasada hakim durumda ya da tekel konumunda bulunan aktrlerin

haksz kazanlarn ya da bu glerini ktye kullanmalarn nlemek maksadyla,

kendilerinden mal veya hizmet talebinde bulunan fertlerle szleme yapma

zorunluluunun olduu kabul edilmitir.19 Burada drstlk kurallarndan

kaynaklanan bir szleme yapma zorunluluunun olduu kabul edilmektedir.20

Szleme yapma zorunluluu bulunduu halde szleme yapmaktan kanlmas,

hukuka aykr bir durum oluturacak ve szlemeyi yapmaktan kanan kii ya da

kuruma kar aynen ifa veya tazminat davas ama hakk gndeme gelebilecektir.21

15

Ate, sh. 41; zsunay E.: Borlar Hukuku I: Hukuki Muamelelerden Doan Borlar: NedensizZenginlemeler, 2. Bas, stanbul, 1983, sh. 52 (borlar); Eren, sh.270; Klolu sh. 150.16 Bu duruma rnek olarak Trk Medeni Kanununun 194., 199. ve 229uncu maddeleri verilebilir.Klolu, sh. 151, 152; Ate, dipnot 136.17 3213 sayl Maden Kanunu bu duruma rnek olarak verilebilir. Ate, dipnot 136.18 Bu ikinci duruma rnek olarak, Gayrimenkul Kiralar Hakkndaki Kanun md. 15; AvukatlkKanunu md. 38, Kanunu md. 67, md. 68, md. 78 verilebilir. Bkz. Ate, dipnot 135.19 Eren, sh. 271.20 Klolu, sh. 150.21 Eren, sh. 272.


20/103

8

Szleme yapma mecburiyeti zel hukuk kapsamndaki kanunlardan22 veya

kamu hukuku kapsamndaki kanunlardan23 kaynaklanabilecei gibi hukuki ilemden

(szlemeden)24 de kaynaklanabilir.

2) SZLEMENN TARAFINI SEME ZGRL

Szleme zgrl ile taraflara szlemenin dier tarafn seme zgrl

salanmakla birlikte25, szleme yapma zorunluluu bulunan tarafn seme

zgrl bulunmamaktadr.26

3) EKL ZGRL

Taraflarn szlemelerini diledikleri ekilde yapma zgrlkleri vardr. Ancak

kanunda szleme iin bir geerlilik art ngrlmse, szlemeyi o ekle uygun

olarak yapmakla ykmldrler. Aksi takdirde, szleme ekle aykrlk nedeniyle

geersiz olacaktr.27

22 TMK md. 642 ve md. 698 uyarnca miraslarn szleme yapmak mecburiyetinde olmas veTKHKnn 5. maddesi, komu malik lehine irtifak hakk tesis etme ykmllnn dzenelendiisvire Medeni Kanununun 731inci maddesi buna rnek olarak verilebilir. Eren, sh.272, Ate sh.49.23 Doktrinde buna rnek olarak u haller verilmektedir. Kamu hizmetlerini ve baz hayati maddelerisalamak iin ngrlen szleme yapma mecburiyeti; Gdml ekonominin getirdii szlemeyapma mecburiyeti ve Fiili tekel nedeniyle szleme yapma mecburiyeti veya tazminat demeborcu Eren, sh. 274 vd. (naklen). Ayrca bkz. zsunay (Borlar), sh. 52 vd.24

Buna rnek olarak, tanmaz satm vaadi, kefalet vaadi ve szlemeden doan nalm, alm ve gerialm haklar verilebilir. Szleme vaadinin szleme zgrln kstlayp kstlamad hususudoktrinde tartmaldr. Bkz. Ate, dipnot 139.25 Kii, belirli bir kii ya da kii grubu ile szleme akdetmekten szleme zgrl neticesindeherhangi bir gereke gstermeksizin imtina edebilecektir. Brownsword R.: Contract Law, Themes forthe Twenty-First Century, 2000, sh. 43.26 Klolu, sh. 153.27 Klolu, sh. 153; Eren, sh. 284. rnein, 1989 tarihli ngiliz Hukuk Reformu Kanunu Blm 2de,satm ya da tanmaz zerindeki herhangi bir menfaatle ilgili bir szlemenin yazl olarak yaplmasve taraflarca veya temsilcilerince imzalanmas gerektii belirtilmektedir. Yine, Fransz hukukunda bir


21/103

9

4) SZLEME TRN BELRLEME ZGRL

Taraflar szleme trlerinden dilediklerini seme ve yapma zgrlne

sahiptir ancak bu zgrlkleri kanunda dzenlenen szleme trleri ile snrl

deildir; kanunda dzenlenmemi yeni szleme trleri yaratabilirler.28 Ancak bu

serbesti, sadece szlemeler hukukunda geerli olup, ahsn hukuku, aile hukuku,

miras hukuku ve eya hukukunda geerli deildir. Zira bu hukuk dallarnda, numerus

clausus (snrl say) ilkesi geerlidir.29

5) SZLEMENN ERN DZENLEME ZGRL

Taraflar edimin kapsamn, niteliini, sresini, miktarn hukukun snrlar

dahilinde serbeste belirleyebileceklerdir.30Printing and Numerical Registering Co.

v. Sampson davasnda Sir George Jessel Mrnin de belirttii zere taraflar szleme

hkmlerini oluturma konusunda serbestlie sahiptirler.31 Dzenleme serbestisi

hukuki ilemin geerlilii iin yazl olma art ngrlm olabilir. Byle bir geerlilik artngrlmse sz konusu artn yerine getirilmemesi durumunda szlemenin geersiz olaca kabuledilmitir. Bununla birlikte szlemenin kant olarak da yazllk artnn ngrlebilecei kabuledilmitir. Baz szlemeler iinse, rnein evlilikle ilgili szlemeler, hediyeler, mortgage,gayrimenkul satm szlemesi gibi, noterce dzenlenme art getirilmi olabilir. Alman MedeniKanunu 125de ise, kanunda ngrlm ekil artn tamayan szlemenin geersiz olduunuifade etmitir. Yine 126(1) uyarnca yazllk artnn ngrlmesi durumunda, taraflarn sz konusubelgeyi kendisinin imzalamas veya noter tarafndan onaylanmas gerektii ifade edilmektedir.

Bununla birlikte 126ada elektronik imza kanunu uyarnca elektronik szlemenin elektronik imzatamas gerektii belirtilmektedir. Ayrca 126bde szleme metninin kanunda ngrlmesidurumunda, irade beyannn bir evrak zerinde ya da kalc olmasn salayacak baka bir yollayaplmas gerekmektedir. Ayrca 128 ve 129da da ekle ilikin hkmler yer almaktadr. YoungsR.: English, French and German Comparative Law, London 1998, sh. 366-368.28 Klolu, sh. 15329 Eren, sh. 285. talyan Medeni Kanunu md. 1132/f.2de aka szlemenin tipini belirlemeserbestisi yer almtr. Ate, dipnot 121.30 Eren, sh. 285.31 Brownsword, sh. 38.


22/103

10

kural olmakla beraber mutlak deildir. Bu nedenle modern hukuk sistemlerinde

dzenleme serbestisine baz snrlamalar getirilmi olabilir.32 Ancak Modern borlar

hukukundan farkl olarak, Roma borlar hukukunda, yzyllar ierisinde says

gittike artan belirli szleme tipleri kabul edildii iin dzenleme zgrlne yer

verilmemi ve bunun doal sonucu olarak bu konuda zel snrlamalar

ngrlmemitir.33

Modern hukuk sistemlerinde szleme zgrl ilkesi hakim olsa da her

hukuk sistemi, eer szleme hukuka, ahlaka veya kamu dzenine aykr ise

szlemeyi geersiz klma hakkna sahiptir.34 Ayrca szlemenin ieriinin imkansz

olmas da szlemeyi geersiz klmaktadr. Ancak buradaki imkaszlk, edimin

balangtan itibaren objektif olarak imkansz olmas durumudur.

32 Eren, sh. 285. rnein Brownsword, szleme zgrlnn nc kiiler, kamu dzeni,szlemenin taraflarndan birinin menfaati ya da szlemenin her iki tarafnn menfaatinin aleyhinehkm iermesi durumunda snrlanmas gerektiini ifade etmektedir. Brownsword, sh. 38.33 Schwarz, sh. 330. Bununla birlikte Roma Hukukunda, bor ilikisinin konusu yani edim

bakmndan birtakm zellikler aranmaktadr. Buna gre, edimin ifas mmkn olmaldr. ZiraRomallara gre imkansz bir ey zerinden bir bor domaz. ( Impossibilium nulla obligatioest.D.50,17,185) Edimin belirlenmi veya belirlenebilir bir karakter tamas da gerekmektedir. Ayrcaedimin parayla llebilir olmas, yani maddi bir deer tamas gerekmektedir. Btn bunlara ekolarak, edimin meru olmas, yani kanunlara, ahlaka ve adaba aykr (contra leges,contra bonosmores) olmamas gerekmektedir. Rado T.: Roma Hukuku Dersleri Borlar Hukuku, stanbul, 1997,sh.20, 21. Ayrca, bkz. Hatemi H.: Hukuka ve Ahlaka Aykrlk Kavram ve Sonular (zellikle BK65 Kural, Gzden Geirilmi Doentlik Tezi), stanbul 1976, sh. 59, 60.34 Zweigert K/Ktz H.: An Introduction to Comparative Law, eviren Tony Weir, Gzden geirilmi3. Bas, Clarendon Press, Oxford, sh. 380.


23/103

11

BLM I

SZLEME ZGRLNN SINIRI OLARAK KANUNA, AHLAKA VE

ADABA AYKIRILIK

Szleme zgrl, ehliyet, hata, hile, tehdit, hukuka, emredici hkmlere,

ahlaka, kamu dzenine aykrlk, gabin gibi genel nedenlerle kstlanabilecei gibi,

standart ya da adil olmayan szleme hkmleri gibi gncel nedenlerle de

kstlanabilir.35

I. HUKUKA AYKIRILIK

A. GENEL OLARAK

Gerek Kta Avrupas hukuk sisteminde, gerekse Anglo-Amerikan hukuk

sisteminde, hukuk genel olarak kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen uyulmas

zorunlu olan kurallar btn olarak tanmlanabilir. Sz konusu hukuk sistemlerinde,

hukuka uygun olmayan szlemelerin geerli olmayacann kabul edildii

grlmektedir. 36 Bununla birlikte genel olarak hukuka aykrlk kavramnn ne

olduu ve kapsamna nelerin dahil olduu aka kanunlarda dzenlenmemektedir.

Ancak, szlemelerin geerliliine ilikin olarak yaplan dzenlemelerde hukuka

35 Markesinis B.S/Unberath H./Johnson A.: The German Law of Contract: A Comparative Treatise,Hart Publishing, 2. Bas, 2006, sh. 43 vd.36 Hukuken geerli olmayan szlemeler (illegal contracts) Anglo-American hukuk sistemlerindehukuka aykr szlemeler ve Common Lawa aykr szlemeler eklinde ele alnd ve KtaAvrupas hukuk sistemlerinde de ekli anlamda kanuna aykrlkla da snrl olmad iin hukukaaykrlk teriminin kullanlmasnn daha yerinde olduunu dnmekteyiz.


24/103

12

aykrlk kavramndan bahsedildii grlmektedir.37 rnein, Fransz Medeni

Kanununun 1133nc maddesinde kanunca yasaklanan hususlara ilikin bor

ilikilerinin hukuka aykr olaca ifade edilmitir.38 Yunan Medeni Kanununun 174.

maddesinde de hukuka aykrla deinilmi ve baka bir yerde aksi kabul

edilmedike kanunlar tarafndan yasak konan hkmlere aykr szlemelerin

geersiz olaca belirtilmitir.39 Almanya ve Avusturya Medeni Kanunlarnda ise

hukuka aykrlk iin aka yasak koyan normun ihlali art aranmaktadr. Avusturya

Medeni Kanunu 879/Ie gre, kanuni bir yasaa veya ahlaka aykr szleme

geersizdir. Ayn ekilde Alman Medeni Kanunu 134de kanundan aksi

anlalmadka, kanuni yasaa aykr hukuki ilemlerin geersiz olaca

dzenlenmitir. Ancak Alman ve Avusturya hukukundan farkl olarak, Trk

hukukunda szlemenin hukuka aykrl iin mutlaka kanuni bir yasa ihlal etmesi

gerekmeyip, hukuk dzeninde yer alan emredici bir kurala aykr olmas yeterlidir.40

Hollanda Medeni Kanunu 3:40/2de ise emredici hkmlere aykrln hukuki ilemi

geersiz klaca ifade edilmitir.41 Bununla birlikte hukuka ve ahlaka aykrlk

kavramnn uluslararas dzenlemelere de girdii grlmektedir. rnein,

UNIDTROIT ilkelerinin 3.1inci maddesinde hukuka veya ahlaka aykrlk

kavramna deinilmi, ancak maddede, sz konusu ilkelerin ehliyetsizlik ya da

37 Mevzuatlarda ak bir tanmn yer almamas nedeniyle doacak boluklar, hakimin takdir yetkisi iledoldurulacaktr. Zaten Zweigert/Ktzn de ifade ettii gibi, hukuk sistemlerinin tamamnda, kidtaraflarn szleme zgrlnn snrlarn ap amadklarnn denetlenmesi hususunda asl grevyarglara dmektedir. Zweigert/Ktz, sh. 380.38

Fransada ve talyada szlemelerin geersizlii cause ve causa doktrini ile ilgili olarak elealnmaktadr. Fransz Medeni Kanunu md. 1131 uyarnca szlemeden doan bir bor eer hukukaaykr bir sebebe dayanyorsa geersiz olacaktr; md. 1133 uyarnca ise kanunca yasaklanan ya da iyiahlaka veya kamu dzenine aykr cause hukuka aykr olacaktr. talyan Medeni Kanununda da aynkurallar yer almaktadr (md.1343, 1418).39 Bapnar V.: Bor Szlemelerinin Ksmi Butlan, Banka ve Ticaret Aratrma Enstits, AdaletMatbaas, Ankara, 1998, dipnot 106.40 Bapnar, sh. 125.41 Bush B./Hondius E.H./van Kooten H.J./Schelhaas H. N./Schrama W.M.: The Principles ofEuropean Contract Law and Dutch Law, sh. 191.


25/103

13

ahlakszlk veya hukuka aykrlktan kaynaklanan geersizlik hallerini kapsamad

aka belirtilmitir.42 Yine, PECL (Avrupa Szlemeler Hukuku lkeleri) de hukuka

veya ahlaka aykr szlemeleri kapsam dnda brakmtr.43

Belirtilenlere ek olarak, taraflar arasnda akdedilen, bir yabanc lke

hukukunun ihlal edilmesine ynelik bir szlemenin mahkemelerce hukuken himaye

edilmeyecei de kabul edilmitir.44

Yasal dzenlemelerde aka tanm verilmese de hukuka aykrlk, ksaca

hukuk dzeninin ilkelerine aykrlk olarak ifade edilebilir.45 Buna gre, szlemenin

emredici hkmlere, yasaklayc hkmlere, kiilik haklarna, kamu dzenine ve

common lawa aykr olmas hukuka aykrlk tekil edecektir.

42 Kramer E. A.: Contractual Validity According to the UNIDROIT Principles, Eur. L. J. Reform, C.1,1996, s. 3, sh. 288. UNIDROIT ilkelerinin ngilizce metni iin bkz. 43 Bush/Hondius/Kooten/Schelhaas/Schrama, sh. 191.44 Marshall D.: The Enforcement of Contracts Involving Corruption or Illegality in Other Countries,Sing. J. Legal Stud., 1997, sh. 372. Ayrca bkz. Mann F. A.: Illegality and the Conflict of Laws, The

Modern Law Review, C. 21, s. 2, Mart 1958, sh. 130-137. Belirtilen doktrin ilk olarak ngilizMahkemelerince, Foster v. Driscoll davasnda kabul edilmitir. Bununla birlikte, SingapurMahkemelerinde grlen, Patriot Pte Ltd v. Lam Hong Commercial Co., Singapore Finance Ltd. v.Soetanto ve Shaikh Faisal v. Swan Hunter Singapore Pte Ltd. davalarnda da sz konusu doktrininbenimsendii grlmektedir. Marshall, sh. 373.45 Tunoma K.: Borlar Hukuku Dersleri Genel Hkmler, I. Cild, 2. Bask, stanbul 1965, sh. 166.Her ne kadar Trk Borlar Kanununda, kanuna aykrlk terimi kullanlsa da, kastedilen ekli anlamdakanun deil maddi anlamda kanundur. Bu dorultuda bir tzk kurallarna aykrlk da hukukaaykrla ilikin dzenlemedeki snrlar ayorsa kanuna aykrlk sz konusu olacaktr. Hatemi, sh.56.


26/103

14

B. EMREDC HKMLERE AYKIRILIK

Hukuka aykrlk kavram ierisine ilk olarak hukuk dzeninin emredici bir

normuna aykrlk durumu girmektedir.

Emredici hukuk kurallar (ius cogens), herkese devler ykleyen, herkesin

mutlaka uymas gereken ve taraflarn aksine anlama yapmak suretiyle bertaraf

edemeyecekleri kurallardr.46 Sz konusu kurallar szlemenin taraflarn

szlemelerine uygulanacak hkmleri belirleme zgrlnden mahrum

brakmaktadr.47 Emredici hukuk kurallarnn sz konusu olduu alanlarda, taraflarn

aksine dzenleme yapabildikleri tamamlayc (yedek) hukuk veya yorumlayc hukuk

kurallarnn tersine taraflar, kendi iradeleriyle bu kurallar bertaraf eden

dzenlemeler yapamayacaklardr.48 Bunun neticesinde, bir hukuk kural emredici

deil, yorumlayc ya da tamamlayc nitelik tayorsa, buna aykr szleme hukuka

aykr saylmayacaktr. Bunlarn, taraflarn szleme ilikisi neticesinde belirledikleri

ve szlemeye dahil ettikleri hususlar olmas nedeniyle, bu hkmlerin ihlal edilmesi

46 Eren, sh. 286; Tunoma, sh. 166; nan sh. 189.47 Collins H.: The Law of Contract, 4th Edition, 2003, sh. 252. Bununla birlikte koruyucu niteliktekiemredici hkmlerin, zellikle bilgilendirme ykmllklerinin, szlemenin gsz tarafnaszleme zgrln geri kazandrd gr ileri srlmektedir. Lurger, sh. 449.48 Farkl hukuk evreleri incelendiinde, emredici hkmler ve emredici nitelikte olmayan hkmlerinalglan biimlerinde farkllklar olduu grlmektedir. rnein Fransz hukukunda emrediciolmayan hkmlerin gc zayftr. Alman hukukunda ise, emredici hkmler ve emredici olmayan

hkmlere ek olarak, yar emredici hukuk kurallar bulunmaktadr. Alman Medeni Kanununda birkuraln emredici olup olmad kuraln amacndan karlmak zorundadr, nk her zaman kanundaaka belirtilmi olmayabilir. talyan Medeni Kanunu md. 1374 uyarnca szleme, sadece taraflarcabelirlenen hukuki etkiye deil; hukukun, rf ve adetin ve hakkaniyetin ngrd etkiye de sahiptir.Yeni Hollanda Medeni Kanununda bir hkmn emredici olup olmad taraflar aksinikararlatrmadka ifadesi kullanlmak suretiyle genellikle aka belirtilmitir. ngiliz hukukunda ise,hem kanun koyucu hem de mahkemeler saysz tamamlayc hukuk kurallar oluturmaktadr. 1979tarihli Mal Satm Hakkndaki Kanun ve 1982 tarihli Mal ve Hizmet Arz Hakkndaki Kanun bunarnek olarak verilebilir. Hesselink M. W.: Non-Mandatory Rules in European Contract Law, ERCL,2005, C.1, s. 1, sh. 56-62.


27/103

15

butlan yaptrmna tabi olmamakla beraber borca aykrlk nedeniyle sorumluluk

domas gndeme gelebilir.49

Bir kuraln emredici nitelii, kanun maddesinin metninden, yazleklinden

veya yorumundan anlalacaktr.50 Bir kuraln emredici nitelikte olduu madde

metninden anlalmazsa, bu kurala aykr davranlmas durumunda, ortaya kacak

neticeye bakmak gerekecektir. Eer bu kurala aykr davranlmas kamu dzenini

bozmaktaysa, o kural emredici hukuk kuraldr.51

Son dnemde emredici kurallarn saysnda bir art grlmektedir. Bu artn

ounu tketici, ii gibi savunmasz kabul edilen szlemenin gsz tarafn

korumak iin oluturulan dzenlemeler tekil etmektedir. Common Law sisteminde

yer alan ngiliz hukukunda da bu durum ayn ekilde gzlenmekle beraber, ngiliz

hukuku tm szleme trleri iin baka bir ifadeyle herkesi ilgilendiren emredici ve

yasaklayc hkmler koyma eiliminde deildir. rnein, iyiniyetli davranma

ykmll Kta Avrupas hukukular tarafndan btn szleme trlerinde

gzetilirken, ngiliz hukukunda rnein sigorta szlemesi gibi sadece belirli

szleme trlerinde gzetilmektedir.52

49 Tunoma sh. 166; Klolu, sh. 55; Ate, sh. 147, 148.50 Von Tuhr, A.: Borlar Hukukunun Umumi Ksm, (eviren Av. Cevat Edege), I. Cilt, stanbul1952, sh. 250; Eren, sh. 287; Tunoma sh. 166.51 Tunoma, sh. 167; nan, sh. 190.52 Ayitah P. S./Smith S.A.: Ayitahs Introduction to the Law of Contract, Sixth edition, ClaredonPress, Oxford 2005, sh.7.


28/103

16

C. YASAKLAYICI HKMLERE AYKIRILIK

Hukuk dzeni bazen emredici bir hukuk kural koymak yerine belli

szlemelerin veya belli szleme hkmlerinin kararlatrlmasn yasaklama yoluna

gidebilir. Bu durumda, yasak koyan hkme aykr szleme yapmak hukuka aykr

bir fiil tekil edecek ve cezai bir yaptrmn uygulanmas da gndeme gelecektir. Bu

gibi durumlara rnek olarak, bir kiinin bir bakasnn vcuduna zarar vermeyi, bir

eye zarar vermeyi, hrszlk yapmay vs. ieren szlemeler verilebilir.53

Bir faaliyetin yaplmasnn bir kanunla yasaklanmasna ek olarak, sz konusu

faaliyet iin kanunda bir izin (lisans) ngrlebilir ya da faaliyetin nasl

yrtlmesinin gerektii kanunda belirtilmi olabilir. Bu halde de kanunda ngrlen

iznin bulunmamas54 ya da edimin kanunda belirtildii ekilde ifa edilmemesi

hukuka aykrlk tekil edecektir. Bu durumda da yine cezai sorumluluk gndeme

gelebilecektir.55

Trk/svire hukuku ile Alman ve Avusturya hukuku arasnda szlemelerin

emredici hkmlere aykrlnn hukuka aykrlk tekil etmesi konusunda farkllk

bulunmaktadr. Alman ve Avusturya Medeni Kanunlarnda, szlemelerin hukuka

aykrlnn sz konusu olabilmesi iin aka yasak koyan bir normun ihlali art

aranmasna ramen Trk hukukunda, szlemenin hukuka aykrl iin mutlaka bir

kanuni yasa ihlal etmesi gerekmeyip emredici bir kuraln ihlal edilmi olmas

53 Tunoma, sh. 167.54 Bir szleme akdedebilmek iin izin alnmasnn zorunlu olmasna ramen gerekli izninbulunmamas ile ilgili olarakRe Mahmoud v. Ispahani davas olduka nldr.55 Beale H./Ktz H./ Hartkamp A./Tallon D.(Genel Editr.): Contract Law, 2002, sh. 316, 317.


29/103

17

szlemenin hukuka aykrl iin yeterlidir.56 Bu bakmdan Trk hukukunda

emredici hkmlere aykrlkla, baz szlemelerin yaplmasn yasaklayan

hkmlere aykrlk arasnda hukuki sonu asndan fark olmamakla birlikte teorik

olarak, emredici hkmlerin taraflarn yapabilme gcn, yasak koyan hkmlerin

ise, taraflarn yapabilme iznini snrlamas bakmndan fark bulunmaktadr.57

D. KLK HAKLARINA AYKIRILIK

Kiinin yaamn, bedenini, ruh btnln, erefini, onurunu ve

zgrln, isim ve resim gibi haklarn ksaca kiilik haklarn ihlal eden

szlemeler de hukuka aykrlk oluturmaktadr. Zira kiilik haklar, herhangi bir

ekilde snrlandrlamayacaklar, devredilemeyecekleri, feragat edilemeyecekleri

iin ve de nakdi veya ekonomik deerleri olmamas nedeniyle kazandrc ileme

konu olamayacaklar veya miras yoluyla intikal edemeyecekleri ksaca mutlak bir

nitelie sahip olduklar iin szleme taahhdne veya szlemeye konu

olamayacaklardr. Kiilik haklarnn bu zellikleri gereince, sadece nc kiilere

kar deil, bireyin kendi tasarruflarna kar da bu haklarn korunmas yoluna

gidilmitir. Ancak kiilik haklar, stn yarar ya da bilimsel amalarla bir

szlemenin konusunu oluturabilir.58 Bu tr durumlarda, hukuka aykrlk sz

konusu deildir. Bu durumda bile, szlemenin ekonomik ve sosyal ynden zayf

tarafnn ahs varln ciddi lde tehlikeye sokmas ya da zgrln ar

derecede kstlamas halinde szlemelerin hukuka aykrl gndeme gelecektir.59

56 Bapnar, sh. 125.57 Tunoma, sh. 167.58 rnein, organ nakli.59 Eren, sh. 289; Ate, sh. 164.


30/103

18

Fransa, svire ve Trk Borlar Kanunlarnda kiilik haklarna aykr

szlemelerin geerli olmayaca aka ifade edilmitir. Ancak kiilik haklarna

aykrlk kavramn metne almayan Alman hukukunda, bu haklar Alman Medeni

Kanununun 138 hkmndeki genel ahlaka ilikin dzenleme ile korumaktadr.60

E. KAMU DZENNE AYKIRILIK

Yer ve zamana61 gre deien dier bir deyile greceli bir kavram olan kamu

dzeni, toplumun yarar iin konulmu, uyulmasnda ve korunmasnda toplumun ve

devletin genel menfaatinin bulunduu kurallar ifade etmektedir.62 Bu menfaatler gz

nnde bulundurularak, kamu dzenine aykrlklarn da hukuka aykrlk tekil

edecei kabul edilmektedir. Ancak kamu dzeninin, ekonomik, sosyal, kltrel ve

toplumsal geliim ve deiimlerle birlikte deimesi63 dier bir deyile yer ve

zamana64 gre deien bir kavram olmas nedeniyle, kamu dzenine aykrlk tekil

eden hususlar da hukuk evrelerine gre deiiklik sergilemektedirler. Burada

60 Ate, sh. 167.61Evanturel v. Evanturel davasnda da ifade edildii zere, bir nceki nesil tarafndan kamu dzenigerekesiyle hukuka aykr bulunmu birok ilem gnmzde hukuka uygun bulunabilecektir.Kurallar aynen muhafaza edilirken, uygulamas kamu dzeni kavram ile eitlenecektir. MorrisJ.(Genel Editr)/Bingham T.H./Guest A.G./Haris D.R./Lever J./Smart A. (Editr): Chitty onContracts, 22. Bas, 1961, sh. 771.62nan, sh. 190; Eren sh. 288. Kamu dzeni kavram Anglo-Sakson hukukunda kamu politikas olarakevrilebilecek public policy kelimesi ile ifade edilmektedir. Ancak, her ne kadar politika kavramnbnyesinde barndrsa da tpk Kta Avrupas hukuk sistemlerinde olduu gibi belirli bir hkmetin yada siyasi bir partinin politikas anlamnda kullanlmamakta, tersine toplum tarafndan paylalan,

toplumun iyi ynetilmesi iin gereken unsurlar salamak ve toplumu korumak gibi genel menfaatleriifade etmektedir. Bu nedenle, farkl ifadeler kullanlyor olunsa da her iki hukuk evresinde aynkavramsal ieriklerin mevcut olduu sylenebilecektir. Elliot C./Quinn F.: Contract Law, ThirdEdition, 2001, sh. 168.63 zdemir E.: Hukukunda Mutlak Emredici Hkmlerin Yeri, AHFD, 2005, C.54, s.3, sh.106.64 Kamu dzeni zaman iinde gr ve inanlara gre deimektedir. rnein, 1867 tarihli Cowan v.Milbourn davasnda, bir ateist toplants iin yaplan salon kiralama szlemesinin geersizliinehkmedilirken 50 yl sonra Bowman v. Secular Society davasnda ise byle bir szlemeningeersizliine hkmedilemeyecei, bunun akla gelmesinin dahi insanlar tarafndan sama bulunacaifade edilmitir. Eliot/Quinn, sh. 169.


31/103

19

incelenen kamu dzenine ilikin dzenlemelerin irade zgrln kstlayc

etkisidir.65

Doktrinde, kamu dzeninin tad anlam hakknda iki temel gr

bulunmaktadr. Bu grlerden ilki kamu dzeni kavramn dar anlamyla ele alarak

kamu dzenine aykrl emredici ve pozitif hukuk kurallarna aykrlk olarak ifade

etmekte emredici nitelii kanundan aka anlalmayan hkmlerin kamu dzeni

kavram ile tespit edilebileceini ileri srmektedir. kinci gr ise kamu dzeni

kavramn geni anlamda yorumlayarak, kamu dzeninin sadece emredici nitelikteki

kurallar tespit etmeye yarayan bir kavram olmadn ayrca yedek hukuk kurallar

ve deer yarglarn da ierdiini kabul etmektedir. kinci grn benimsenmesi ile

Alman ve Fransz Medeni Kanunlarnda ve de svire ve Trk Borlar Kanunlarnda

emredici kurallardan bahsedilmesine ramen ayrca kamu dzeni kavramna

deinilmesine neden ihtiya duyulduu daha net anlalabilecektir.66

Bu anlamda olmak zere, serbestliin bir snr olarak Fransz Medeni

Kanununda da kamu dzenine zel nem verilmi ve 6. maddesinde, zel

anlamalarla kamu dzeni ve ahlaka ilikin konularn bertaraf edilemeyecei

ngrlmtr.67 Bylece, bir szleme devletin politik, sosyal ve ekonomik

dzenini koruyan yazl ya da yarglarn oluturduu herhangi bir kural ihlal ederse,

kamu dzenine aykr olacaktr.68

65 Hatemi, sh 38.66 Ate, sh. 154-156.67 Merryman J.H./Clark D.S.: Comparative Law: Western European and Latin American LegalSystems, Cases and Materials, sh. 890; Hatemi, sh. 38.68 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 296.


32/103

20

Hatemiye gre, yazl bir kural haline gelmemi, kanunda ifadesini bulmam

kamu dzeni kurallar yoktur. Zira yazara gre, gerek Fransz Medeni Kanunu md.

6da gerekse Trk ve Borlar Kanunu md. 19da yazl hukuk kural haline gelmemi

kamu dzeni kurallarndan deil, kamu dzenine ilikin ve ihlali durumunda kamu

dzenine aykrln ortaya kaca kanun kurallarndan bahsedilmektedir.69

Bu dorultuda Alman hukukundaki kamu dzeni kavramnn anlam ve

rolnn, Trk ve svire hukuklarndakinden farkl olduu grlmektedir. Kamu

dzeni kavram Alman hukukunda ayr bir butlan sebebi olarak dzenlenmemi70 ve

genel ahlaka aykrlk ve gabini dzenleyen BGB 138in, kiilik haklarnda olduu

gibi, kamu dzenini kapsayacak ekilde yorumlanmas yoluna gidilmitir.71

Anglo-Amerikan hukuk sistemlerinde, kamu dzeni szlemenin hukuka

aykrlk nedeniyle geersiz klnmasnda sklkla bavurulan bir kavramdr. 72 Ancak

bir hayli muhafazakar bir kavram olan kamu dzeni kavram, olduka kat snrlar

dahilinde kullanlmaktadr. Mahkemeler bir szlemenin kamu dzenine aykr olup

olmadna karar verirken parlamentonun amacna ak bir etki vermek iddiasnn

arkasna saklanamamaktadrlar, zira mahkemelerin kendi kamu dzeni kavramlarn

yava yava gelitirmeleri gerekmektedir. Keza, mahkemeler daha nce hi

69 Hatemi, sh. 39.70 Kamu dzeni kavramnn belirsiz bir kavram olmas nedeniyle mahkemelerde ok fazla yasal

tartmaya sebebiyet verebilecei dncesiyle, Alman Medeni Kanunun hazrlk almalarndasosyalist parlamenterlerin nerisine ramen, metne alnmamtr. Ate, dipnot 432.71 Ate, sh. 158. Cruz P.: Comparative Law in a Changing World, 2. Bas, 1999, sh. 261. AlmanMedeni Kanununun ngilizce tercmesi iin bkz. 72 Yarg Burroughs Richardson v. Mellish davasnda kamu dzenini, zerine binildiinde nereyegtrecei bilinmeyen hrn bir at olarak tanmlamtr. te yandan, Lord Denning ise TownFootball Club Ltd. v. The Football Association Ltd. davasnda eerindeki iyi bir adam bu hrn atkontrol altnda tutulabilir ve o hrn at engelleri aabilir demitir. McKendrick E.: Contract Law,Macmillan, London 1990, sh. 202.


33/103

21

uygulanmam bir szleme trn kapsayacak ekilde kamu dzeni doktrinin

geniletilmesi konusunda olduka isteksiz olsalar da, deien sosyal ve ahlaki

deerleri yava yava mevcut kategorilere uyarlamaya balamaktadrlar.

Mahkemeler, geleneksel biimde uygulanm olan kamu dzeni doktrinini

szlemeleri kapsayacak ekilde geniletilmesinde isteksizken, ngiliz hukukunda

kamu dzeni doktrinin geliimi daha ok nfuzun ktye kullanlmas ya da pazarlk

glerindeki eitsizlikle ilgili davalarda gzlenebilmektedir.73

F. COMMON LAWA AYKIRILIK

ngilterede ortaya km Common Law Hukuku, Kta Avrupas

hukukularna, sistemi itibariyle Kta Avrupas hukuk dzeninden farkl olmas

sebebiyle olduka deiik gelmektedir. Bunun nedeni, Common Lawun mahkemeler

tarafndan yaratlm olay hukukuna dier bir deyile hukuk tekniinin kanunlara

deil, mahkeme kararlarna ve olay gruplarna dayanmasdr.74

Common Law terimi farkl anlamlara gelebilmektedir. Ancak burada

kastedilen, Common law ve equity mahkemelerince oluturulan ve gelitirilen

ilkeleri ieren Common Lawun etkili olduu lkelerdeki davalar ve kanunlar

kapsayan modern anlamdr.75

73 McKendrick, sh. 202.74 Ouz, sh. 253, 254; Zweigert/Ktz, sh. 181.75 Cruz, sh. 101.


34/103

22

Anglo-Amerikan Hukukunda, hukuka uygun olmayan szlemeler (illegal

contracts) hukuka aykr szlemeler ve Common Lawa aykr szlemeler olarak

incelenmektedir. Pek ok szleme herhangi bir pozitif hukuk dzenlemesine aykr

olmasa bile Common Lawa aykr olmas nedeniyle uygulanamayacaktr. Genel

olarak, bir su ilemeye ynelik ya da sahtekarlk maksadyla yaplan szlemeler,

devletin dier devletlerle olan ilikilerini bozmaya, kamu hizmetlerine zarar

vermeye, adaletin ileyiini saptrmaya, evlenme zgrln etkilemeye ve ticareti

kstlamaya ynelik szlemeler common lawa aykr szlemelerdir. Dolaysyla

hukuka da aykrdrlar.76

II. AHLAKA (ADABA) AYKIRILIK

A. GENEL OLARAK

Mustafa Nihat znn Osmanlca-Trke szlnde ahlak, Arapa

Hulktan77 tremi, insann yaradltan veya sonradan eitimle kazand ruh ve kalp

halleri, huylar olarak tanmlanmaktadr.78 Ahlak, bireylerin toplumla iliki iinde

olmas neticesinde ortaya kan deer yarglar uyarnca yaplmas ve yaplmamas

gerekenleri belirleyen, insandan ayr dnlemeyen, yer ve zamana gre

76 Anson W.R.: Principles of the English Law of Contract and the Agency in its Relation to Contract,A.G.Guest tarafndan, 22nci Bas, sh. 298 vd.77 Hulk:1) Yaratltan olan huy; 2) Manevi nitelik, iyi veya kt huy; 3) Yaratltan olan tabiat veyakarater. Koptagel . G.: Ahlak m Etik mi?, Gndz Aybaya Armaan, stanbul, 2004, dipnot 2 (znM. N.: Osmanlca-Trke Szlk, 6. basm, stanbul, 1979dan naklen.)78 Koptagel, sh.269 (znden naklen)


35/103

23

deimesine ramen toplum yelerinin ounluu tarafndan benimsenen sosyal

dzen kurallar eklinde tanmlanabilir.79

Aada incelendii zere hukuk sistemlerinde ahlakn ele aln biimi, tpk

ahlakn toplumdan topluma farkllk arz etmesinde olduu gibi eitlidir.

B. AHLAKA (ADABA) AYKIRILIIN HUKUK SSTEMLERNE

YANSIMASI

Roma Hukukunda pactumlarla gelien ekilci ve kat szleme teorisi

ierisinde, ekle bal ilemler dnda keyfi ve denetim d pactumlarn yaplmasn

nlemek maksadyla dolo malo (kt niyetle) pactumlarn yaplamayaca ve

ieriklerinin kanununa aykr olamayaca ynnde bir edictum yaynlanmtr.

Bylelikle, szlemenin ieriini dzenleme zgrlne snrlama getirilmesine

balanm ve stipulatiolarn kanuna ve boni morese80 aykr olamayaca kabul

edilmitir. Ancak bu dnemde, contra bonos mores terimi, ahlak kavramn deil,

hukukun kurduu dzenin genel ilkelerine aykrln ifade etmekteydi.81 Sonralar

ahlak kurallar, sadece ehirdekilere deil btn insanlara uygulanacak ekilde

79 Ate, sh. 82; Eren, sh. 291; Yksel M.: Modernleme Balamnda Hukuk ve Etik likisineSosyolojik Bak, ASBFD, C. 57, s. 1, sh. 179.80 Sevie gre, bu dnemde Roma Hukukunda boni moresin iki tr grevi vard: 1) Kanununyasaklayamad hususlar snrlyordu. Bylelikle, velayet hakknn zalimce ve gereksiz kullanmnlenebiliyordu. 2) Bazen kn bye itaat etmesi ve saygl davranmas, iffete ve verilmi szesadk davranlmas ve vefal olma gibi kanunun yaptrm altna almad grevlerin yaplmasnsalamakta idi. Sevi V.R.: Ahlakn Umumiyetle Hukuk ve Mukaveleler zerinde Tesiri, ArsebkArman, Ankara 1958, sh. 610.81 Hatemi sh. 59-62.


36/103

24

geniletilmi ve erefe aykr her eyi kapsayan bir genel hukuk ilkesi haline

dnmtr.82

Fransz Hukukunda, toplumun ihtiyalarna ve pozitif hukukun mantna

uygun olan sosyal davranlardan korunmaya deer olanlar korumak ve toplumsal

dzeni temin etmek iin gereken kurallarn ahlak kurallar olduu kabul edilmi83 ve

Fransz Medeni Kanununun 6nc maddesinde, ahlaka aykr (bonnes moeurs)

szlemelerin hukuka aykr olaca ifade edilmitir. Bununa ilaveten, 1108nci

maddede, bir szlemenin geerlilii iin gereken artlar arasnda, bor ilikisinin

meru olmas (une cause licite de lobligation) da aranmtr.84 Sebebin meru

olmamas durumunda ise yaptrm 1131inci maddede ngrlm ve byle bir bor

ilikisinin hibir hukuki etkiye sahip olmad belirtilmitir. 1133nc maddede ise,

meru olmayan sebep aklanm ve kanun tarafndan yasaklanm ya da ahlaka ya

da kamu dzenine aykr sebebin gayrimeru olduuna hkmedilmitir.85 1172nci

maddesinde ahlaka aykr art ieren szlemelerin hkmsz olduu belirtilmi;

1387nci maddesinde, eler arasndaki mal szlemelerinin ahlaka aykr86 (contraire

aux bonnes moeurs) olmad srece serbeste dzenlenebilecei kabul edilmi;

900nc maddesinde ise, salararas veya lme bal tasarruflarda, kanuna veya

82 Ate, sh. 8.83 Ate, sh. 11.84 Bu durum, Fransz Hukukunda mahkeme itihatlaryla ahlaka uygunluun geni ldedenetlenmesine sebep olmutur. Hatemi, sh. 63.85 Hatemi, sh. 63. Fransz Medeni Kanununun ngilizce ksmi evirisi iin bkz. von Mehren A.T.: TheCivil Law System Cases and Materials for the Comparative Study of Law, 1957,Ek. A, sh. 855-874.86 Profesr Georges Rouhette tarafndan yaplan ve internet adresinde yer alan, FranszMedeni Kanunun ngilizce evirisinde bu terim,public moralseklinde gemektedir.


37/103

25

geleneklere aykr artlarn (contraire aux moeurs) hkmsz olaca belirtilmitir.87

Grld gibi Fransz Medeni Kanununda terim birlii yoktur.

Alman Medeni Kanununda Roma Hukukundaki boni mores ve Fransz

Hukukundaki bonnes moeurs teriminin karl olarak die Guten Sitten terimine yer

verilmi ve 138inci maddesinde88 ahlaka aykr szlemelerin hkmsz olduu

belirtilmitir. 319., 817. ve 826nc maddelerinde de yine bu kavrama yer

verilmitir.89

Ahlak kurallar ile ilgili olarak svire Borlar Kanunu ile Medeni Kanunu

arasnda terim birlii bulunmamaktadr. Baz maddelerinde gute Sitten ve bonnes

moeurs, baz maddelerinde ise, unsittlich ve immoral ifadeleri kullanlmaktadr. Bu

durum, kanunlarn Almanca ve Franszca metinleri arasndaki farkllktan

kaynaklanmaktadr.90

Trk Borlar Kanunda da terim birlii bulunamamasnn nedeni, sviredeki

bu farklln, ne ekilde tercme edilecei hususunda gr birliinin

bulunmamasdr. Kanun almalar srasnda, umumi ahlaka mugayir ve adaba

mugayir terimlerinin hangisinin kullanlaca belirlenememi, tercih yasama

87 Hatemi, sh. 63, 64.88 Markesinis/Unberath/Johnsona gre, iyiniyet ilkesinin dzenlendii 242 ve ahlaka ve kamudzenine aykr szlemenin geersiz olduunun belirtildii 138 I, szlemeler hukukunu etkileyenen nemli genel hkmlerdir. Markesinis /Unberath/Johnson, sh. 23.89 Hatemi, sh. 64, 65.90 Ate, sh. 22.


38/103

26

organna braklmtr. Ancak Meclis tasary btn olarak oylam, madde zerinde

tartma yapmamtr. Bu nedenle yasada iki kavram da yer almtr.91

Anglo-Amerikan hukuk sistemlerinde ise szlemelerin ahlakla ilikisinin

olduka snrl olduu grlmektedir. Bir szlemenin ahlaka aykr olmas (contra

bonos mores) genellikle cinsel ahlakszlkla snrldr.92 Bununla birlikte, iyi ahlak

terimi Almanya ve dier lkelere gre Fransada daha snrl bir anlama gelmektedir.

nk bir szleme sadece cinsel ahlakszla ya da aile hayatnn temel ilkeleriyle

uyumsuz olduu durumlarda bonnes moeursa aykrlk nedeniyle geersiz

olacaktr.93

91 Ate, sh.27.92rnein, Walker v. Perkins davasnda nikahsz birlikte yaama (cohabitation) maksatlconsideration ahlaka aykrlk gerekesiyle geersiz bulunmutu. Pearce v. Brooks davasnda ise,davac otobs iletmecisi, fuhu amacyla kullanlacan bildii bir otobs bu amaca uygun birdizayn ile bir fahieye taksitle satm, ancak fahienin taksitleri demede temerrde dmesineticesinde, kira bedelini temin edebilmek iin dava amtr. Ancak davas ahlaka aykrlk nedeniylereddedilmitir. Anson, sh. 320, 321; McKendrick, sh. 202; Eliot/Quinn, sh. 169.93 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 297.


39/103

27

BLM II

SZLEMELERDE GRLEN HUKUKA ve AHLAKA AYKIRILIK

TRLER

I. SZLEMENN YAPILMASININ YA DA SZLEMEDE YER ALAN

TAAHHDN HUKUK DZENNCE YASAKLANDII VEYA AHLAKA

AYKIRI OLDUU DURUMLAR

Hukuk dzeni baz szlemelerin yaplmasn yasaklam olabilir. Ancak bu

durumda yasaklanan szlemenin edimi deil, ieriidir. Szlemenin ierii,

taraflarn zerinde aka veya zmnen anlatklar tm hususlar kapsayan,

szlemenin konusu kavramndan daha geni bir kavramdr.94 Bu tr szlemelerde,

taraflar arasndaki szleme ilikisine konu edim ya da taraflarn dorudan ya da

dolayl amalarna baklmaya gerek duyulmakszn sadece szleme ilikisinin

kurulmu olmas hukuk ve ahlak kurallarna aykrlk tekil edebilmektedir.95

94 Trk Borlar Kanununda, szlemenin mevzuu ifadesi kullanlmaktadr. Yukarda deinildii gibiierik kavram daha geni bir kavramdr. Trk hukukunda ierik kavram yerine daha dar kapsamlkonu kavramnn kullanlm olmasnn nedeni, mehaz svire Borlar Kanununun Almanca veFranszca metinleri arasndaki farkllktr. svire Borlar Kanunun Franszca ve talyanca metnindekonu anlamna gelen, object ve loggetto kelimeleri kullanlmtr. Ayn kelimelerin FranszMedeni Kanunu (md. 1108 vd.) ve talyan Medeni Kanununda (md. 1325 vd.) kullanldgrlmektedir. Buna karlk gerek svire Borlar Kanununun Almanca metninde ierik anlamna

gelen inhalt kelimesi kullanlmaktadr. Ancak farkl kelimeler kullanlm olsa da buradaanlalmas gereken, taraflarn aka ya da zmnen kararlatrdklar btn hususlardr ve bunlarnhem hukuk kurallarnn hem de ahlak kurallarnn denetimine tabi olacadr. Ate, sh. 198.95 Eren, sh. 289; Ate, sh. 197, 238. Bapnara gre ise, dar anlamda szlemenin ierii taraflarnszleme ile ulamak istedikleri amalarn ve hak ve borlardan oluan edimlerin btndr. Genianlamda szlemenin ierii ise, taraflarn szlemede istedikleri ve aralarnda anlatklar hususlarkapsamaktadr. Bu balamda taraflarn szleme ile ulamalarnn mmkn olduu ve taraflarcaistenilen ve peinden gidilen ama olarak tanmlanabilecek dolayl ama da geni anlamdaszlemenin kapsamnda yer alacak ve hukuka veya ahlaka aykrln sz konusu olmas durumundaszlemenin geersizlii sz konusu olabilecektir. Bapnar, sh. 58, 59.


40/103

28

Hangi ierikteki szlemelerin yasaklandnn96 belirlenmesi kolay deildir.

Zira konuyla ilgili kanuni yasaklar ak olabilecei gibi zmni de olabilir.

A) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA AIKA YASAKLANDII

DURUMLAR

Kanun, belirli szleme trlerini herhangi bir pheye yer vermeyecek ekilde

aka yasaklam olabilir. Buna rnek olarak, 1998 tarihli ngiliz Rekabet

Kanununun 2(2)(a) maddesi verilebilir. Sz konusu maddede, dorudan veya dolayl

olarak alm ya da satm fiyatlarnn belirlenmesi (perakende fiyatn belirli bir dzeyin

stne kartlmamas ya da drlmemesi iin reticilerle perakendeciler arasnda

yaplan anlamalar da dahildir) maksadn gden anlamalar, kararlar ya da

uygulamalar yasaklanmtr.97 1845 tarihli Kumar Kanununda da szl ya da yazl

kumar ya da bahis szlemesinin geersiz olduu belirtilmi ve kumar ve bahse

dayanan alacaklarn tahsilinin mahkemelerce temin edilmesinin talep edilemeyecei

belirtilmitir.98 Alman Medeni Kanunu 276 III hkm uyarnca da borlunun kastl

eylemlerinden doan sorumluluunun nceden kaldrlamayaca dzenlenmitir.

Sz konusu hkme aykr dzenleme yaplmas durumunda dzenleme geersiz

96 Sz konusu yasaklanma durumu elbette ki kanunlarla snrl deildir. Ahlak ve kamu dzeni deszlemenin geerliliinin belirlenmesi konusunda balayc bir etkiye sahiptir. Errante E.: TheAnglo-American Law of Contracts, 2001, 2.Bas, sh. 143.97 Keenan D.: Smith&Keenans English Law, sh. 367; Birks P.: English Private Law, Cilt II, sh. 91.Benzer hkm 4054 sayl Rekabetin Korunmas Hakkndaki Kanunun 4. maddesinde de yeralmaktadr.98 Dier bir deyile, kumar ve bahisten doan borlarn eksik bor olduu belirtilmitir. Eliot/Quinn,sh. 167.


41/103

29

olacaktr.99 Fransz hukukunda da toplu i szlemeleri ile getirilen cret zamlarnn,

fiyat endekslerine bal tutulmas yasaklanmtr.100

B) SZLEME YAPILMASININ KANUNDA ZIMNEN YASAKLANDII

DURUMLAR

Kanunlar her zaman, kanunun bahetmek istedii haklar ortadan kaldrmaya

ynelik szleme hkmlerine kar ak bir yasaklama iermeyebilir.101 Dier bir

deyile szlemelerin, kanun hkmlerini ihlal etmesi nedeniyle hukuka aykr

olduu kanunda aka ifade edilmemi olabilir. Bu durumda zmni bir kanuni yasak

sz konusudur.102 Bu tr yasaklara aykrlk, her olayn kendine zg artlar

ierisinde deerlendirilir ve her durumda, szlemenin geersiz klnmas yoluna

gidilmeyebilir.

Bir sava dnemi kanun hkmnde kararnamesi uyarnca, Yiyecek

Kontrolrlnn izni olmadan keten tohumu yann alm satm yasak olmasna

ramen davacnn, davalya bir miktar keten tohumu yan satmas ve datmasyla

ilgili 1921 tarihli Re Mahmoud and Ispahani davasna konu olayda, szleme

yaplmadan nce davac davalya gerekli izinlerinin olup olmadn sormu, daval

ise izni olmad halde izninin olduuna davacy ikna etmitir. Ancak, akabinde

daval borca konu keten tohumu yan kabul etmemitir. Sz konusu davada ilk

99Markesinis/Unberath/Johnson, sh. 241.100 Fransz hukukunda hayat pahallna kar cretlerin endeksleme yntemi yerine, revizyonkoullar ile korunmas amalanmaktadr. zdemir, sh. 100.101 Collins, sh. 252.102 Byle zmni yasaklar szlemenin her iki tarafnn, szleme yapmasnn ya da szlemeyi ifaetmesinin yasakland durumlarda ortaya kabilecei gibi kanuni yasan taraflardan biri iinynelik olduu durumlarda da sz konusu olabilir. Treitel G.: The Law of Contract, 10. Bas, 1999,sh. 397.


42/103

30

derece mahkemesinin karar, bir szlemenin taraflardan birinin gerekli izine sahip

olmadan akdedilmesi durumunda, sz konusu taraf yle olmad halde szleme iin

gerekli izine sahip olduunu belirtse bile szlemenin geersiz olduu gerekesiyle,

ngiliz Temyiz Mahkemesi tarafndan bozulmutur.103

Mohamed v. Alaga &Co. davas ise Somalili Muhammet ile avukat Alaga

arasnda Muhammetin, Somalili mltecileri avukatn brosuna ynlendireceine,

eviri gibi iler yaparak avukatn davalarna hazrlanmasna yardm edeceine ve

karlk olarak avukatn vekalet cretinin yarsn alacana ilikin imzalanan

szleme ile ilgiliydi. Ancak byle bir cret paylam szlemesi ngiliz Avukatlar

Birlii ( Law Society) kurallarna aykryd ve fakat Muhammed bu kural

bilmemekteydi. Sz konusu hkme aykrlk nedeniyle szlemenin hukuka

aykrlna hkmedilmi olmasna ramen yine de mahkeme, Muhammedin,

anlamann hukuka aykr olduunu bilen ya da bilmesi gereken Alagadan daha az

kusurlu olmasndan etkilenerek bu hizmetlerin karl olan demenin hukuka aykr

szleme uyarnca denecek cretin bir paras olmadna hkmetmitir.104

103 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh.317; Guest, sh. 299; Ktz/Zweigert, sh.386; McKendrick, sh. 201.Bu davann karar ksmnda, Yarg Atkin, belirli bir szlemenin ya da szleme trnn kanundayasaklanp yasaklanmadnn tespiti hususunda mahkemenin yapmas gerekenin kanunda ak biryasan bulunup bulunmadn belirlemek ya da byle bir szleme akdeden kiiye kanunda bir ceza

ngrlmesinden yola karak szlemenin yaplmasnn da kanunda yasakland sonucuna ulamakolduunu belirtmitir. Ancak, kanunda bir cezann ngrld fakat taraflardan birinin kanundayasaklanan durumun olayda sz konusu olduunu bilmedii bir durumda mahkeme szlemeninhukuka aykr olduuna hkmetmeyecektir. Ayn davada, Yarg Bankes, kanun hkmndekararnamede kamu yararnn ak ve mphem olmayan bir ekilde ifade edildiini ve byle birszlemenin geerli olmayacan belirtmitir. Yargca gre ayrca, kendi fiili durumunu szlemeakdedilmeden nce gizleyen tarafn yani davalnn kendi hukuka aykr fiiline dayanarak savunmagelitirmesi haksz bir durumdur.Ancak szlemenin geerli kabul edilmesi de kanunun amacna yanikamu yararna da ters decektir. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 318.104 Smith J.: The Law of Contract, 4. Bas, 2002, sh. 257.


43/103

31

Alman Temyiz Mahkemesinin 23 Eyll 1982 tarihli bir karar, bir kanunun,

taraflar szleme yapmaktan men etmesi ve cezai yaptrmlardan sorumlu tutmas

durumunda szlemenin zmnen yasakland ve hkmsz klnd eklinde

mtalaa edilmesine rnek tekil etmektedir. Bu karara konu olay zetle yledir: 16

Ocak 1978 tarihli bir szleme ile davacnn daval iin 146.949,50 DM karlnda

bir ev ina etmesi kararlatrlmtr. 143.000 DMyi deyen daval evin

tamamlanmasndan sonra ilaveten 45.000 DMden daha sorumlu tutulmutur. Sz

konusu mebla, davacnn daval adna sipari ettii inaat malzemelerinden

kaynaklanmtr. Daval, 16 Ocak 1978 tarihli szlemenin geersizliine dayanarak

davann reddini talep etmitir. Ayrca, daval savunmasnda, ina edilen evin

yapmnda kaak iilerin altrldn ve bunun da kanunen yasak olduunu ileri

srmtr. Alman Temyiz Mahkemesine gre buradaki sorun, kanunda ngrlen

bir yasan konusuna ya da amacna aykrln sz konusu olmasnn szlemeyi

geersiz klp klmayacadr. Bu balamda, Kaak ilikle Mcadele Kanununda

kaakln aka yasakland bir hkm mevcut olmamakla birlikte bu kanunun

amac ve konusu, ngrlen yaptrmlarla beraber, kanunun yasaklayc hkmler

ierdiine ve bu kanuna aykr ilemlerin BGBnin 134. hkmne uygun olarak

geersiz klnacana iaret etmektedir. Bununla birlikte, mahkemeye gre istisnai

olarak, bu davada BGB 134 uyarnca szlemenin geersizlii, davacnn davaldan,

tedariki firmalardan mal temin etmesi nedeniyle belirlenen meblan almasndan

doan zararlarn talep etmesine engel deildir. Mahkeme szleme bedeli olan

146.949,50 DMnin davalnn davacy ekstra masraflardan korumak iin verdii

zmni bir garanti olduunu vurgulamtr. Nihayet, mahkeme davalnn, szlemenin

geersizliine dayanarak davacnn iddiasn bertaraf edemeyeceine ve tedariki ya


44/103

32

da dier firmalar tarafndan kesilen faturalar davalnn demek zorunda olduuna

hkmetmitir.105

Kanunun amacnn, arsa sahiplerini ve mteahhitlerini byle szlemeler

akdetmekten caydrmak olduu durumlarda, mahkemenin davacnn ekstra

masraflarn tazmini talebini reddetmesinin daha caydrc olacan ileri srerek sz

konusu karar eletirilmektedir.106

Kanun, taraflardan sadece birinin szleme akdetmesini yasaklayabilecei

gibi bazen de, taraflardan birinin gerekli yetki ve izin belgelerine sahip olmas

durumunda szleme yapabileceini ya da szlemenin ifasnn kanunda belirtilen

ekilde yaplmasn ngrm olabilir. Kanunun tek tarafa yasaklama getirip

getirmediinin tespiti kamu dzeni mlahazalarna baklarak yaplacaktr.107

Taraflardan birini korumak maksadyla dier tarafa ynelik kanuni yasaklar sz

konusu ise, szleme geersiz klnacaktr. Ancak bu da artlara bal olarak

deiebilmektedir. rnein, Shaw v. Groom davasnda, kiralayana kiracya gerekli

bilgileri temin etme ykmlln ykleyen emredici hkmlere kiralayan aykr

105 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 318-321.106 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 320.107 Phoenix General Insurance Co. of Greece SA v. Adas davasnda Yarg Kerr Kanunun,

taraflardan sadece birini izin/onay almadan szlemeye girmekten men ettii ya daszlemeye girdiitakdirde cezaya tabi tuttuu durumlarda, kanun szlemeyi hukuka aykr ve geersiz klmak amacylaszlemeyi kendiliinden zmni olarak yasaklam olmamaktadr. Kanunun byle bir etki dourupdourmad kanunun nlemek istedii zarar, kanunun lafz, uygulama alan, amac, menfaatikorunmak istenen taraf asndan doan sonular ve dier deerlendirmeler altnda kamudzenine ilikin mlahazalara baldr. eklinde gr bildirmitir. Bununla birlikte ngiliz TemyizMahkemesi yetkisiz yaplan szlemelerin uygulanamayacana hkmetmitir. Bu durum, tazminedilememe neticesiyle karlaabilecek sigorta edilen iin sakncaldr. Bu sorun, 1986 tarihli FinansalHizmetler Kanunun 132. md.sinde deiiklik yaplarak giderilmitir. Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh.320.


45/103

33

davrand halde, kendisine denmeyen kira alacana ynelik talebi kabul

edilmitir.108

Taraflardan birine ynelik kanuni bir yasan sz konusu olmas durumu ile

ilgili olarak, Fransz Temyiz Mahkemesi 15 ubat 1961 tarihli bir kararnda, bir tellal

iin satta cret kabul etmek disiplin suu olmasna ramen, cret deme

szlemesini hukuka aykr bulmamtr. Buna gereke olarak da kararda, tellaln

satta cret kabul etmesinin bir ticari faaliyet saylaca ve ticari faaliyetlere

giriilmesinin kanunda yasakland ancak yasaklanann sadece tellaln

ykmllklerine uygun dmeyen ticari faaliyetler olduu ve bunlar iin de disiplin

cezas ngrld ifade edilmitir.109 Dier bir deyile taraflardan birini korumaya

ynelik bir yasan sz konusu olmamas nedeniyle mahkeme cret deme

szlemesinin hukuka aykrlna hkmetmemitir.

Benzer bir dava da Alman Temyiz Mahkemesinde grlmtr. 29 Kasm

1980 tarihli davada mzayedeci tarafndan dolandrcln nlenmesi maksadyla

yaplan ve alc tarafndan imzalanan yazl fiyat teklifleri hari, mzayedecilerin

mzayede balamadan nce fiyat teklifi almalar Alman Ticaret Kanununda (34 VI

No.3) yasaklanm olmasna ramen, bir resim, davac mzayedeci tarafndan

davalya mzayede ncesi, yasal koullar tamayan, sadece telgrafla gnderilmi bir

fiyat teklifine dayanarak braklmtr. Daval fiyat teklifinin kanuna aykr olduunu

geerli bir szlemenin bulunmadn ileri srmtr. Ancak davalnn bu iddias

reddedilmi ve satm szlemesinin geerliliine hkmedilmitir. Mahkemeye gre,

108 Zweigert/Ktz, sh. 387; Smith, sh. 261.109 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh. 321, 322.


46/103

34

BGB 134 uyarnca, kanunda aksi ngrlmedike bir hukuki ilemin kanuna aykr

olmas szlemeyi geersiz klar. Yerleik itihatlara gre ise, ihlalin yasaklanm

hukuki ilemi geersiz klp klmayaca sorunu yasaklayc dzenlemenin konusu ve

amacna baldr. Eer yasak sadece taraflardan biri iin sz konusu ise, genel kural

olarak, hukuki ilem geersiz kabul edilmeyecektir. Bununla birlikte, baz davalarda,

tek tarafl bir yasan ihlali hukuki ilemin geersizlii sonucunu douracaktr.

zellikle bu durum sz konusu kanunun taraflardan birini korumay amalamas

halinde ve amalad korumann salanabilmesinin baka trl mmkn olmad

durumlarda sz konusudur.110

Konu ile ilgili olarak, St. John Shipping Corp. v. Josep RankLtd. davas da

nem arz eder. Bu davada, gemi sahibinin, szleme yapld srada gemiye ar

yk yklemek gibi111 bir niyeti yokken, sonradan ar yk yklemesinin, tanan

eyann malikine navlun demeyi reddetme yetkisi vermediine ve szlemenin

geerliliine hkmedilmitir.112 Zira burada yarg Devline gre, gemi sahibinin

110 Beale/Hartkamp/Ktz/Tallon, sh.322.111 Ar yk yklenmesiMerchant Shipping (Safety and Load Line Conventions)Acte aykr idi.112 Sz konusu davada hkm veren, Yarg Devline gre, 2 genel prensip sz konusudur. 1) Suilemek maksadyla yaplan szlemeler geersizdir. Bu ilkenin uygulanmas szlemenin yapldanda hukuku ihlal etme niyetinin bulunup bulunmamasna baldr. Eer bu ihlal niyeti karlklysayani szlemenin iki taraf da hukuka aykr davranma niyetindeyse, szlemenin geersizlii szkonusudur. Ancak bu ihlal niyeti tek tarafl ise, hukuka aykr davranma niyetinin olduu kantlanan

tarafn at davada szleme uygulanmayacaktr. 2) Kanun tarafndan aka ya da zmnenyasaklanm bir szleme mahkemece uygulanamaz. Eer byle bir szleme sz konusu ise,taraflarn niyetlerinin ne olduu nem tamaz. Dier bir deyile, kanun szlemeyi yasaklamsa,taraflarn hukuku ihlal etme amalar bulunmasa bile, szleme uygulanmayacaktr. Bu iki trszleme arasndaki nemli fark budur. lk trde, kanunun hangi eylemleri yasakladna baklacaktr.Eer szleme, kasten yasaklanm bir eylemin yaplmas iin akdedilmise, kanunun szlemeyiyasaklayp yasaklamadna baklmakszn szleme geersiz klnacaktr. Dier trde ise, hangieylemlerin yasakland gz nnde bulundurulmayacak, hangi szlemelerin yasakland birszleme yapmlarsa, szleme uygulanamayacaktr. McKendrick E.: Contract Law, sh. 199. Ayrcabkz. Cheshire G.C./Fifoot C.H.: Cases on the Law of Contract, 5. Bas, 1969, sh. 233-248.


47/103

35

navlun almaya hakk vardr, nk sz konusu hukuka aykrlk szlemenin ifas

srasnda ortaya kmtr.113

Yarg Devlinin bu grlerine atfta bulunanArchbolds (Freightage) Ltd. v.

S. Spanglett Ltd. davasnda ise, tad maln alnmasna sebep olan karayolu

nakliyecisinin sz konusu mal gerekli lisans bulunmayan bir kamyon ile tam

olmasnn, mal sahibinin zararnn tazmin edilmesine engel tekil etmeyeceine ve

szlemenin geerli olduuna hkmedilmitir. Bu davay gren, Yarg Pearcea

gre, sz konusu kanun, tamaclarn hangi aralarla eya tayacaklarn

dzenlediinden szleme aka yasaklanmamtr. 1933 tarihli Kara ve Demiryolu

Kanununun konusu, bu balamda mal sahibine ya da nakliye faaliyetlerine

mdahale etmek deil, etkinliini arttrmak iin nakliye faaliyetlerinde bulunanlar

kontrol etmektir. Kanunda dzenlenen yasaklar mal sahipleri iin deil, bu tr

nakliye aralarn kullananlar iindir. Bu nedenle nakliye szlemesi Yarg

Devlinin John Shipping Co. v. Joseph Rank Ltd. davasnda da belirttii gibi iki

tarafl bir szlemedir ve kanunda zmnen yasaklanmamtr. Bu grn saduyu

ve uygunluk ile desteklenmesi gerekmektedir. Aksi durumda bir taksi ofr

tarafndan tenha bir yerde indirilen bir yolcunun, ofrn ehliyetinin ya da

sigortasnn olmamas nedeniyle, zararnn tazmin edilmemesi, kanunun anlamnn

istenilmeyen lde geniletilmesi neticesini douracaktr.114 Kald ki, burada

davaclar davallarn gerekli izin belgesine sahip olmadn bilmemektedir; eer

biliyor olsaydlar, sua itirak etmi olacaklard ve talepleri reddedilecekti.115

113 Smith, sh. 261.114 McKendrick, sh. 200.115 Smith, sh. 259.


48/103

36

Baz szlemelerin yaplmasnn kanunda aka yasaklanmas durumunda,

grld zere szlemenin hukuka aykrlna hkmedilecektir. Ancak

szlemenin akdedilmesinin kanunda aka yasaklanmad durumlarda

szlemenin geersizliine hkmedilmesi konusunda farkl yaklamlar sz

konusudur. rnein, taraflardan birini korumak ya da gzetmek maksadyla

oluturulan emredici hkmlere aykr olacak ekilde szlemenin yaplm olmas

szlemenin geersiz klnmas neticesini dourmamtr. Zira bu tr szlemelerin

geersiz klnmas, hakkaniyete uygun olmayan sonular meydana getirebilecektir.

Bununla birlikte belirli bir meslek grubunun faaliyetlerine ynelik dzenlemelere

aykr biimde szleme yaplmas durumunda, Anglo-Amerikan hukuk

sistemlerinde sz konusu szlemelerin geersiz klnd grlrken, Kta Avrupas

hukuk sistemlerinde aksi ynde hkm verilebildii grlmektedir. Ancak bu tr

durumlarda, sz konusu dzenlemelerin belirli bir mesleki faaliyetin yrtlmesine

ynelik olduklar gerekesiyle bunlara aykr szlemenin geerliliine

hkmedilmesi yerinde deildir. Zira bu tr kurallarla szlemeye taraf olmayan dier

meslek erbaplar ve kamu menfaatinin korumas amalanmaktadr. Ayrca kid

taraflardan birine ynelik yasaklayc bir hkm sz konusu ise ve bu hkmn amac

taraflardan birini korumaksa bu yasaklayc hkme aykr biimde akdedilen

szlemenin hukuka aykrlna hkmedilmesi yerinde olacaktr. Dier yandan

Anglo Amerikan hukuk sisteminde kabul edildii zere hukuka uygun bir

szlemenin ifasnn yasaklayc ya da emredici bir dzenlemeye aykr olmasnn,

szlemenin hukuka aykrl neticesini dourmamas yerindedir.


49/103

37

C) SZLEMEDE YER ALAN TAAHHTLERN HUKUKA YA DA

AHLAKA AYKIRI OLMASI

Kanunlarda aka ya da zmnen yasaklanm alanlarda yaplan szlemelerin

haricinde, bireyin zgrlklerini haksz olarak kstlayan szlemeleri geerli klmak

temel hukuk prensipleriyle badamayacaktr. Ancak elbette burada kastedilen

kstlama kanuni bir zorunluluktan ya da ykmllkten kaynaklanmamaktadr.

Aksine, byle bir durum sz konusu olmamasna ramen bireyin zgrlkleri hukuka

veya ahlaka aykr olarak snrlanmaktadr. Burada bireyin zgrlklerinden

kastedilen, bireyin hareket etme, karar verme ve ekonomik zgrldr. Bunlar

hukuka veya ahlaka aykr biimde kstlayan szlemeler geersiz kabul

edilecektir.116

Buna gre, zgrlklerini kstlayarak, bireyi yar kle durumuna getiren

szlemeler geersiz klnacaktr.117 dn alann, dn verenin yazl rzas

olmakszn iinden ayrlmayaca, dn para almayaca, mlkn satmayaca ya

da evden tanmayaca ynnde hkmler ieren karz akdi, bireyin zgrlklerini

ahlaka aykr (unduly) kstlamas nedeniyle Horwood v. Millars Timber and

Trading Co. davasnda geersiz klnmtr. Ayn ekilde, bir yazar ya da ark sz

yazarnn bir yayncya btn eserlerini yaynlamas iin bahettii haktan

dnlemeyecei ynnde yapt anlama da Schroeder Music Publishing Co. v.

116 svire Medeni Kanununun 27/II hkmnde hi kimsenin zgrln tamamen ortadankaldramayaca ya da hukuka ya da ahlaka aykr olacak ekilde snrlayamayaca ynnde birhkm yer almaktadr. Benzer hkm Trk Medeni Kanunun 23/II hkmnde yer almaktadr. Ate,sh. 238, 239. Zweigert/Ktz, sh. 383.117 Kiisel zgrlkler zerine konulan snrlamalarn ahlaka aykrl ile ilgili Fransz davalarincelendiinde belirtilen kstaslardan faydalanld grlmektedir. rnein, bir hava hostesininevlenmesi zerine i akdinin sona erecei ynndeki taahhd hkmsz klnmtr.


50/103

38

Macaulay davasnda geersiz bulunmutur. Bununla birlikte, bir babann olunun

msrif olmamas, kendini gelitirmesi, dolandrclarla arkadalk etmemesi,

kendisinden nceden izin almadan Piccadilly Circusta 80 mil hzla gitmemesi,

dn para almamas, iddiaya girmemesi, dorudan ya da dolayl olarak tefeci, at

yarlar ya da bunlarn muhasebecileri ya da dier alanlar ile i ilikisi ya da

kiisel ilikiye girmemesi artyla, olunun borlarn deyecei ynnde yapt ve

Denny v. Denny davasna konu olan taahht geersiz klnmamtr. Drst bir tefeci

olabilecei olaslna ramen bir tefeci ile kiisel iliki kurmasnn engellenmesinin

geerli kabul edilmesinin nedeni, Horwood davasndaki tefecinin bencil amalarla

davranmasnn tersine babann olu yararna kstlama ngrmesidir.118

Denny v. Denny davas her ne kadar u bir rnek olsa da her taahhdn

geersiz klnmayabileceine bir rnek tekil eder. Zira mahkeme kararlar

incelendiinde her taahhdn geersiz klnmad grlmektedir. Geersizliine

hkmedilen taahhtler veya szlemeler, yukarda da baz rneklerinin sunulduu

zere, bireyin zgrlklerinin ar derecede kstland taahhtler veya

szlemelerdir. Bununla birlikte bir szlemede yer alan kstlayc hkmlerin ne

zaman arlk tekil edeceini tespit etmek iin szlemede yer alan baz unsurlara

bakmak gerekecektir. Bu unsurlar, szlemede yer alan taahhdn younluu veya

iddeti dier bir deyile borlunun zgrlnn ne lde kstland, taahhdn

sresi, kstlanan kiisel deerlerin kiinin hangi zgrl ile ilgili olduu ve bu

kstlamadan rcu imkann ierip iermedii, karlkl taahhtlerdeki edim dengesi,

118 Treitel, sh. 415; Zweigert/Ktz, sh. 383.


51/103

39

borlunun ya, meslei, hayat tecrbesi gibi kiisel durumu, taahhdn ieriindeki

belirsizlik eklinde zetlenebilir.119

Ekonomik zgrlklerin daha sert biimde kstland szlemelerde, az

evvel belirtildii zere srenin uzun ya da belirsiz olmas szlemelerin geerlilii

zerinde belirleyici rol oynamaktadr. 1968 tarihli Esso Petroleum Co. v. Harpers

Garage Ltd. davasnda taraflar arasnda akdedilmi 21 yllk bir akaryakt szlemesi

ok uzun bulunmu ve be yllk ksm geerli kabul edilmitir. Alman Temyiz

Mahkemesine gre de, be yllk sre makuldr ancak muhtemelen daha uzun bir

zaman da kabul edilebilecektir.120 Fransz hukukunda da belirli bir yerde ya da belirli

bir kiiyle ikamet etme borcu belirsiz bir sreliine yaplmam olmas kouluyla

geerli kabul edilmitir.121

Bireyin ekonomik zerkliklerini haksz olarak kstlayan dier bir rnek ise,

iinin iten ayrldktan sonra ivereni ile rekabet etmeyeceine dair akdettii

szlemede olduu gibi ortandan ayrlan kiinin stlendii benzer

ykmllklerdir.122 Burada da zlmesi gereken bir menfaatler atmas vardr.

119 Ate, sh.243-251.120 Zweigert/Ktz, sh. 383,384. Eliot/Quinn, sh.165.121 Merryman/Clark, sh. 893. Bununla birlikte, Fransz mahkemeleri farkl bir yol izlemektedirler.Code Civilin 1591nci maddesine gre bir satm szlemesindeki bedel dtermin (belirlenebilir)olmaldr. 1129uncu maddesine gre ise, szlemeden doan borcun konusu chose dterminolmaldr. Fransz Temyiz Mahkemesinin son dnemdeki kararlarna yansyan bak asna gre,

uzun dnem mal teminine ilikin szlemelerde fiyat deiebilir ancak bir tarafn dierinebavurmadan yeni bir fiyat koymas dier bir deyile cari fiyat listesinin satc tarafndan kar tarafaykletilmesi durumunda szlemeler yokluk yaptrmna tabi tutulacaktr. Zweigert/Ktze gre bubak asyla konuya yaklamak zor grnmektedir. Eer ilgili pazardaki rekabet geni ise, satc yada salayclarn fiyat listelerini iirmelerinde ok byk bir risk bulunmamaktadr. Ancak asl sorun,satc ya da salayclarn merhametine kalm tketicinin ekonomik zgrlnn kstlanddurumlardr. Zweigert/Ktz, sh. 384.122 Bu tr szlemeler balangta geersiz kabul edilmekte idi. Ancak zaman ierisinde, bir ustann,eer raklk ilikisinin sonunda kendisi ile rekabet etmesini kstla

Documents

Karsilastirmali Hukukta Sozlesmelerin Kanuna Ahlaka Ve Adaba Aykiriligi Sorunu the Problem of the Contracts Which Are Contrary to Law Moral and Customs in Comparative Law