John Dewey in Pragmatik Politik Dusuncesi Ve Politikada Pratik Mesruiyet Sorunu Pragmatic Political Thought of John Dewey and Practical Legitimization Problem in Politics

8/7/2019 John Dewey in Pragmatik Politik Dusuncesi Ve Politikada Pratik Mesruiyet Sorunu Pragmatic Political Thought of Joh

1/244

T.C.ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM ANABLM DALISYASET VE SOSYAL BLM DALI

JOHN DEWEYN PRAGMATK POLTK DNCES VE POLTKADAPRATK MERUYET SORUNU

(DOKTORA TEZ)

SEMH EKER

BURSA-2007


2/244

2

T.C.ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM ANABLM DALISYASET VE SOSYAL BLM DALI

JOHN DEWEYN PRAGMATK POLTK DNCES VE POLTKADAPRATK MERUYET SORUNU

(DOKTORA TEZ)

SEMH EKER

DANIMAN: PROF. DR. HASAN ERTRK

BURSA-2007


3/244

3

TC.

ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

........................................ ................................... ait ..........................................

......................................................................................... adl alma, jrimiz tarafndan

.................................................................................................. Anabilim / Anasanat Dal,

......................................................................................... Bilim Dalnda Yksek Lisans/

Doktora/ Sanatta Yeterlik tezi olarak kabul edilmitir.

mza

Bakan .............................................Akademik nvan, Ad Soyad

mza mza

ye (Danman)...................................... ye............................................. Akademik nvan, Ad Soyad Akademik nvan, Ad Soyad

mza mza

ye............................................. ye................................................ Akademik nvan, Ad Soyad Akademik nvan, Ad Soyad


4/244

4

ZETYazar : Semih Eker

niversite : Uluda niversitesiAnabilim Dal : Kamu YnetimiBilim Dal : Siyaset ve Sosyal BilimlerTezin Nitelii : Doktora TeziSayfa Says : 235Mezuniyet Tarihi : . /. / 2007TezDanman(lar)

: Prof. Dr. Hasan Ertrk

John Deweyin Pragmatik Politik Dncesi ve Politikada Pratik Meruiyet Sorunu

Politikann modern biimiyle bir bilim haline gelmesine bal olarak gerek pratikgerekse de epistemik-teorik adan toplumsal pratik yaamn dna kmas sz konusuolmutur. Modern politikann pratik meruiyet sorunu olarak tecrbe edilen bu sorunbilimsel olanla toplumsal pratik yaam yada kltrel olan arasnda kopmamas gerekenilikinin altn izer. Oysa modern politika bilimsel olana dier bir ifadeyle teorik olanapratik zerinde ciddi bir ayrcalkl konum vererek politik bilimsel olann pratik ilgi veihtiyalardan soyutlanmasna sebep olmutur. bylece politika pratik bir katlmetkinlii olmaktan te bilimsel teorinin topluma uygulanmas gibi teknik bir i halinegelmitir. Politikann yeniden pratik bir bilgi haline getirilmesi ise onun Aristonundncesinde ahlak ile sk bir ilikisi olan pratik ve tecrbi bir bilgi halinedndrlmesi demektir. Ancak bu bilimin modern yaamda yadsnamaz nemini terketmek anlamna gelmemelidir. Bu nedenle modern dnemde politikaya klasik ve

modern olan arasnda dengeli bir bak asna ihtiya vardr. Bir Amerikan felsefegelenei olan pragmatizmin en nemli figrlerinden biri olan John Deweyin pragmatikpolitik dncesi bilimsel olan ile toplumsal pratik yaam arasnda sreklilik ilikisineyapt vurgu ve yine teori ile pratii btnlkl ele alan bak asyla bu ihtiyaca yantolarak dnlebilecek bir imkandr. Politikada teknokratik elitizmin karsndaeitilmi bireylerin kamusal katlmn nemsemesi, okulu bilimsel rasyonaliteyle pratikilgi ve deerlerin etkileimli birlikteliini simgeleyen bir toplum modeli olarak grmesive en nemlisi politikay bir kolektif aratrma (inquiry) etkinlii olarak demokratik birbiimde tanmlamas Deweyin politik dncesinin ayrt edici ynlerini meydanagetirmektedir.

Anahtar Szckler

Klasik ve ModernPolitika

Pragmatizm John Dewey Pragmatik PolitikTeori


5/244

5

ABSTRACTYazar : Semih Ekerniversite : Uluda niversitesiAnabilim Dal : Kamu YnetimiBilim Dal : Siyaset ve Sosyal BilimlerTezin Nitelii : Doktora TeziSayfa Says : 235Mezuniyet Tarihi : . /. / 2007Tez

Danman(lar)

: Prof. Dr. Hasan Ertrk

Pragmatic Political Thought of John Dewey and Practical Legitimization Problem inPolitics

Because of becoming a science, modern politics is out of social practical life in theoryas well as practically. This problem experiencing as practical legitimization problem ofmodern politics underly linkage which must not be break off between scientific andcultural or social practical life. But modern politics by giving privileged status toscientific above practical cause to separation of political scientific from practicalinterests and necessities. Thus, politics becomes technical issue as an application ofscientific theories to society instead of being practical participation activity. Today,

making politics practical knowledge again means making it practical and experimentalknowledge like in Aristotle thought identifying politics with ethics. But this does notmeans denying importance of science in modern life. So today there is a need for aperspective that balance classical and modern understanding of politics. One of mostimportant figures of American philosophical tradition pragmatizm John Deweyspragmatic political thought can be considered as a thinking possibility because ofemphasizing continuity linkage between scientific and social practical life and holisticparadigm on theoy and practice. In politics, considering important educated individualspublic participation versus technocratic elitism, evaluating school as a model of societythat represents interactive togetherness of scientific rationality and practical interest andvalues, and importantly identifying politics democratically as a collective inquiry aredistinctive characteristics of Deweys political thought.

Key WordsClassical and

Modern PoliticsPragmatism John Dewey Pragmatic

PoliticTheory


6/244

6

NDEKLER

GR 1

BRNC BLMPRAGMATZM

1.1. PRAGMA-TZM: ETMOLOJK ARKAPLAN 5

1.2. PRAGMATZMN TARHSEL TEMELLER 11

1.3. PRAGMATZM 17

1.3.1. Pragmatizmin Temel Kavramlar 281.3.1.1. Tecrbe (Deneyim) 29

1.3.1.2. Hakikat (Truth) 35

1.3.1.3. Gereklik (Reality) 40

1.3.2. Klasik ve Modern Pragmatizm 45

1.3.2.1. Charles Sanders Peirce 47

1.3.2.2. William James 53

1.3.2.3. John Dewey 60

1.3.2.4. Pragmatizm erisinde Modern Eilimler 69

KNC BLMJOHN DEWEYN PRAGMATK DNCES

2.1. DEWEYN DNSEL GELMNE GENEL BR BAKI 79

2.2. DEWEYN PRAGMATZMN TANIMLAYAN TEMEL KAVRAMLAR 84

2.2.1. Aratrma (Inquiry) 84

2.2.2. Zeka (Intelligence) 89

2.2.3. Tecrbe (Experience) 95

2.2.4. Deer (Value) 101


7/244

7

2.3. DEWEYN POLTK DNCES 108

2.3.1. Deweyin Liberalizme Bak 115

2.3.2. Deweyin Sosyal Eylem Kavray ve Politik Aktivizmi 1232.3.3. Deweyin Demokrasi Dncesi : Yaratc Demokrasi 132

2.3.4. Demokrasi ve Eitim 143

2.3.5. Dewey ve Sosyal Reform 148

NC BLMJOHN DEWEYN PRAGMATK POLTK DNCES VE

POLTKADA PRATK MERUYET SORUNU

3.1. KLASK VE MODERN POLTKA ARASINDAK AYRIM 155

3.2. MODERN POLTKANIN TEOR-PRATK SORUNU 176

3.3. DEWEYN PRAGMATK POLTK DNCES AISINDAN

MODERN POLTKADA PRATK MERUYET SORUNU

196

3.3.1. Politikada Pratik Meruiyet Sorununa Bir zm Olarak Deweyin

Pragmatik Politik Teorisi

196

3.3.2. Deweyin Pragmatik Politik Teorisi Asndan Modern PolitikadaTeori ve Pratik likisi

209

SONU 222

YARARLANILAN KAYNAKLAR 225


8/244

8

GR

Bilgilerin ve dncelerin doruluunu hayattaki pratik sonular asndan

deerlendiren pragmatizm, yirminci yzyln banda Amerikada ortaya kan

felsefenin addr. Modern felsefede bilginin kkenine ilikin sregelen rasyonalizm ve

emprizm arasnda bir ortayol bulma abas olarak da grlen pragmatizm, bu ynyle

bir dnme yntemi olarak ilkadan bu yana pek ok dnr tarafndan da

kullanlmtr.

Teoriyi pratikten, dnceyi eylemden ayran ve bylece evreni dikotomik bir

biimde kavrayan klasik felsefenin aksine evrene dair pratik ve btncl bir bak

asn ne karan pragmatizm nceleri naif bir liberalizm, dnmeyi sevmeyen bir

toplumun felsefe yapma biimi, Amerikan yaylmac kltr ve politikasnn

merulatrma zemini gibi ciddi ifadelerle eletirilmi olsa da zellikle ikinci dnya

sava sonras dnemde felsefenin pek ok alannda zmler ve almlar neren bir

dnce olarak itibar kazanmtr.

1980lerden bu yana pragmatizm sosyal teori, politik teori, hukuk, edebiyat

kuram ve genel olarak felsefe ierisinde adeta bir referans kayna olarak yeniden

gndeme gelmitir. Bunun en dorudan sebebi, pragmatizmin kurucu isimleri olanCharles Sanders Peirce, William James ve John Deweyin dnce geleneini sz

konusu alanlarda srdren Richard Rorty, Susan Haack, Hilary Putnam, Stanley Fish,

Richard Bernstein ve Nancy Fraser gibi kendi alanlarnda nemli isimlerin varl

olarak gsterilebilecektir, ancak bu meselenin bir yndr. Pragmatizmin yeniden

gndeme gelmesini salayan asl sebep, mutlak ve evrenselci bilgi anlayna dayal

bilim ve felsefenin yaratt olumsuz sonularn yeniden tartlmasna duyulan ihtiya

olmutur.

Postmodernizm ve Eletirel Teori ierisinde modernizm eletirisi olarak

yrtlen tartmalarda pragmatizm anti-temelci, tarihselci ve oulcu bilgi anlayyla

modernitenin dnce, kurum ve kavramlarn yeniden dnmekte nemli bir imkan

alan olarak grlmtr. Bu zellii ile pragmatizm sadece Amerikaya hapsolan bir


9/244

9

dnce olmaktan km Kta Avrupasnda da ilgi gren, zellikle sosyal ve politik

teori zerinden nemli katklarda bulunulan bir platform haline gelmitir.

Bugn pragmatizmi yeniden gndeme getiren dier, bir ifadeyle onu popler

hale getiren drt etkenden sz edilebilir. Birinci etken, Eletirel teorinin gnmzdeki

en nemli temsilcisi olan Jrgen Habermasn modernitenin kurumlarn eletiriye tabi

tutarken ortaya att iletiimsel rasyonellik ve iletiimsel eylem ve kamu alan gibi

kavramlar byk lde Charles Sanders Peirce ve John Deweyin pragmatik

dncelerine dayandrmasdr. kinci nemli etken ise sosyal teori ierisinde ismi

zikredilen George Herbert Meadin yeniden hatrlanmasdr. Tpk John Dewey gibi

Chicago Okulu pragmatistlerinden olan Mead, sembolik etkileimciliin ncs olmas

ve sosyal teoride yaratc eylem (Creative Action) kavramna yapt vurgu ile

pragmatizmin sosyal teoride yntemsel sorunlar balamnda yeniden dikkate alnmasna

sebep olmutur. Eletirel teorinin sosyal teori ierisinde bir dier nemli ismi olan Hans

Joasn Mead ve yaratc eylem zerine almalar bu noktada nem arz etmektedir.

ncs, politikay dlayan bir liberal demokrasi teorisi ile hem dikkatleri hem de

tepkileri ayn anda eken ve zellikle anti-temelci dncesiyle kendinden sz ettiren

Richard Rortydir.

Trkeye Olumsallk, roni ve Dayanma (1995) (Contingency, Irony andSolidarity 1989) olarak evrilen kitabnda politikay dlayan bir liberal demokrasi

teorisi erevesinde liberal toplum ve liberal zne kavray gelitiren Rorty, kltrel ve

geleneksel bir bilgi tr olarak tanmlad demokrasiyi ingilizce konuan lkelere has

bir gelime olarak yorumlam, ve bu dorultuda gnmz ileri demokrasileri iin

postmodern burjuva liberalizmi kavramn kullanmtr. Bu dnceleriyle kimilerine

gre yeni bir demokrasi teorisinin mimar olan Rorty, kimilerine gre de etnosentrik bir

pragmatizm anlayyla hem kendisinin anti-temelci izgisiyle tutarsz hem de anti-

politik bir demokrasi kavrayyla hatal bir dnr olarak deerlendirilmitir. RichardRorty, pragmatik dncenin ve John Deweyin yeniden hatrlanmasnda zellikle

Habermas ile evrenselcilik zerine girdii tartmalar zerinden ciddi bir etkiye

sahiptir.


10/244

10

Pragmatizmin yeniden gndemde olmasna bir dier etki eden faktr ise Chantal

Mouffe ve Ernesto Laclau gibi post marksist dnce ierisinde yer alan radikal

demokrasi teorisyenlerinin, pragmatizmin anti-temelci ve anti-zc yaklamn tam birdemokrasi iin nemli bir dnsel kaynak olarak grmeleridir. Pragmatik dncenin

hibir demokratik ortak iyiyi zselletirmeyen yaklamn, liberal demokrasinin

radikalletirilmesinde nemli bir frsat olarak gren Mouffe ve Laclau, pragmatizmin

yeniden gndeme gelmesinde nemli bir etkiye sahiptir.

Pragmatizmi yeniden gndeme getiren bu drt aktel gelimenin her biri

ayrntl inceleme konusudur ve dolaysyla bu almann boyutlarn amaktadr. Bu

almann snrlarn izen en temel amac; lkemizde Cumhuriyet dnemi

modernleme hareketine hazrlad eitim raporu ile dorudan katkda bulunmasyla

tannan, ancak belirtildii zere, pragmatik dncenin yeniden gndeme gelmesiyle

birlikte dncelerine en fazla gndermede bulunulan John Deweyin pragmatizmini ve

daha zelde de onun pragmatik politik dncesini ve bu dncenin modern politik

dnce/teori ierisindeki nemini ortaya koymaktr.

Bu temel ama erevesinde ne srdmz dnce; John Deweyin

pragmatik politik dncesinin, gnmzde etkilerini pozitivist politik teori ve

teknokratik ynetim gibi bir olgu zerinden hissettiimiz, bilimselleen ve bylecetoplumun pratik ihtiyalarndan ve saduyusundan kopan modern politikann

karlat pratik meruiyet sorununun stesinden gelme abas olarak

okunabileceidir. Modern politikada teorinin pratikten kopmas biiminde tarihsel

olarak tecrbe edilen bu olgunun teori ile pratii btnlkl bir bak ierisinde ele alan

pragmatik dnce balamnda, zellikle Deweyin pragmatizmi asndan irdelenmesi

almann temel dorultusunu oluturmaktadr.

Trkiyede bir felsefe gelenei olmad, bu nedenle modernleme srecine de

sirayet eden, dnceden ok eyleme ncelik veren bir anlayn hakim olduu

dolaysyla ad konmam bir pragmatik kltrn sosyal ve politik yaama hakim olduu

eklindeki yaygn kanya ramen ve yine zellikle 1980 sonrasnda ideolojilerin

geerliliini yitirdii bu bakmdan sonuca ynelik faydac bir anlayn toplumsal

gelimeye daha yararl olaca dncesinin yaygn olarak benimsenmesine karn,


11/244

11

pragmatizmin bir felsefe biimi olarak yeterince irdelenmedii, dolaysyla tannmad

grlmektedir. Bu nedenle alma, pragmatizm kelimesinin armlarnn gnlk

dildeki pejoratif anlamlaryla snrl kald Trkiyede pragmatik dncenin ve onunen nemli temsilcilerinden olan John Deweyin tantlmasna bir katk amacn da

tamaktadr.

John Deweyin pragmatik ve politik dncesini eksen alan bu alma,

pragmatizme ilikin Trkiyedeki yazn dikkate alndnda elden geldiince birincil

kaynaklara yer verilerek hazrlanm betimleyici bir atlye almas olarak

deerlendirilebilir. Bu erevede blmden oluan almann birinci blmnde

pragmatik dncenin klasik ve modern dnem temsilcileriyle birlikte ana tema ve

kavramlarna yer verilmi ve pragmatik dnce gelenei ierisinde John Deweyin yeri

belirtilmeye allmtr. kinci blmde ise John Deweyin pragmatik dncesinin

dayand kavramlarla birlikte, dnrn politik dncesi ortaya konulmutur. Son

blm olan nc blmde ise John Deweyin politik dncesinin modern politik

dn zerindeki etkisi, modern politikadaki pratik meruiyet sorunu ekseninde

belirtilmeye allmtr.


12/244

12

1. BLM

PRAGMATZM

1.1. PRAGMA-TZM: ETMOLOJK ARKAPLAN

Gnlk dilde pragmatizm, nceden belirlenmi herhangi bir ahlaki yada evrensel

ilkenin snrlamas olmadan, doru olann ie yarar olduunu ileri sren bir davran ve

eylem biimini tanmlar. Bu haliyle pejoratif bir anlama sahip olan pragmatizm ou

zaman frsatlk, karclk veya faydaclk gibi nitelemelerle zde biimde kullanlr.

Btn bu nitelemeler erevesinde olumsuzlanan ey, iinde bulunulan ann gerektirdii

ekilde davranan dolaysyla kar neyi gerektiriyorsa bu yolda ego merkezli hareket

eden insan davrandr.

Oysa meseleye bir baka adan bakldnda, yaamn aslnda pragmatikdavranlarn bir sonucu olduu yargsna da kolaylkla ulalabilir, zira yaam, insann

iinde bulunduu evrene zaman ierisinde verdii yantlar toplam olarak grldnde,

yaam ierisinde dnce, eylem ve davranlarmza yn veren evrensel ilke ve

kurallarn, bir zamanlar pragmatik olarak ortaya km olduklarn ileri srmek buna

gre pek mantksz olmayacaktr. O halde pratik yaammzda bu lde bir yeri olan

pragmatizmin olumsuzlanmasnn sebebi nedir?

Bunun sebebi dnce ile eylemi, teori ile pratii birbirinden tamamen ayr iki

alan eklinde alglayan ve bu dorultuda birincilere ikincilerin zerinde mutlak stnlk

tanyan bir alkanln yaygn olarak varolmasdr. Buna gre dnce eylemi

belirliyorsa bir problem yoktur. nk dncenin kayna akl, belli mantk ve ahlak

ilkeleri zerine hareket ederek kabul edilebilir neden-sonu ilikileri ortaya koyarak


13/244

13

eylemlerimizi ynlendirmekte ve dolaysyla makul sonularn kmasna neden

olmaktadr.

Oysa eylemlerin dnceleri belirlemesi ve anlamlandrmas problemlidir.

Eylemler sonulardr ve bu sonularn dnceyi ynlendirmesi, var olan durumun

merulatrlmas olarak deerlendirilir. Pragmatik eylem ve davranlar bu

merulatrmalara dayanan ve dolaysyla ilkeli olmayan eylem ve davranlar olarak

kabul edilir. Pragmatizm ise dnce ile eylemin keiim noktasna yani insann

doayla etkileiminin dnsel ve eylemsel birikiminin yansmas olan tecrbeye

dikkat eker.

Szcklere ve kavramlara yklenilen anlamlar, tarihsel sre ierisinde

toplumsal balamlara gre deiir. Pragmatizmin semantik olarak geirdii deiim

bundan bamsz deildir. Grekede pragma ve onun oulu olan pragmata

szcklerinden treyen pragmatizm eylem anlamna gelir.1 Pragmatik sfat iin

kullanlan pragmatikoi ise yaplan ie uygun, aktif ve nitelikli eylem adam (men of

action) anlamndadr.2 Grekede insann yaamdaki nitelikli eylem ve tecrbesine vurgu

yapan pragmata, bu anlamyla szcn gnmzdeki kullanmndan olduka

farkldr, zira olumlu bir anlama sahiptir.

Pragmata ve bu kkden treyen szckler tarihin farkl dnemlerinde farkl

dnrler tarafndan farkl anlamlarda kullanlmtr. rnein Sokrates, kamusal

meselelere katlmadndan dolay kendisini sulayanlara kar, hayatnn hi bir

dneminde iinde olmad bir eylem biimini iaret etmek zere ta politika

pragmata3 ifadesini kullanr. Bununla politik eylemi kasteden Sokrates, bu eylem

biimine olan kaytszlnn kendisini kamusal hayattan uzak tuttuunu, fakat bu

durumun kendisini ok daha nceleri karlaabilecei lm gibi vahim bir sonutan

kurtardn dnr. Sokrates iin politika pragmata dier bir ifadeyle politik eylem,

1 Maines, David R., Pragmatism, Encyclopedia of Sociology, Edgar F. Borgatta & Rhonda J. V.Montgomery, Macmillan Reference USA, New York, Vol 3., 2000, s. 2217.2 Liddell, Henry George & Scott, Robert, Grek-English Lexicon, Clarendon Press., Oxford, 1940.3 Fowler, Harold, Plato, Harvard University Press., Cambridge, 1982, s. 115.


14/244

14

aslnda kendisini hem kendisine hem de dier insanlara yararl olmaktan alkoyan bir

eylemdir.4

Marksist terminolojide, iinde bulunulan koullarn rn olan, ancak bu

koullar deitirmeyi hedef alan teoriye/dnceye gre belli trde bir eylem biimine

iaret eden praxis kavramna yakn olan anlamyla pragma, Antik Yunanda

Demosten tarafndan kullanlmtr.5 Buna gre pragma, zellikli yani bir takm

gereklilikleri iinde barndrmasyla aktrleri kendisiyle birlikte nceden tahmin

edilemeyen sonulara srkleyen koullar ve bu koullar iindeki eylem biimini

vurgular.

Tukididesde tpk Demosten gibi belirli koullara ve bu koullarda

gerekletirilmesi gereken eylem biimine iaret etmek zere tanmlamak zere

pragmay kullanr. Tukididese gre, Atinallarn Peleponnes savanda kaybolmaya

balayan zgvenlerini yeniden kazanma amal olarak Pericles veba salgnndan

yaknarak iinde bulunulan durumu yle ifade eder; bamza gelen tek ey (pragma)

bizim ngrlerimizi amtr.6 Tukididesin kullanmyla pragma nn niteledii

durum, bir topluluun gemiteki beklentileri, u an iinde bulunduu kt durum ve

gelecee dnk planlar asndan ne anlama geldii henz belirlenemeyen bir

durumdur. Tamamen olumsal olan insanlk durumlarna anlam kazandran, pragmatayani iinde bulunulan koullardaki insan eylemleridir. Bu eylemlerin sonular

mutlulua ve iyilie alabilecei gibi ac ve kedere de gebe olabilecektir.

Sokrates, Plato ve Aristo sofistleri pragmatik olarak nitelerken, onlar

eletirmek ve belki de onlarn yaptklar ileri kmsemek ister gibidirler. Sokrates

Protagorasda kmseyici bir tavrla Hipokrata sofistin ne tip bir ey (pragmati)

4 Politika ile ahlak bir btn olarak gren Sokrates, iinde yaad polisin inan ve kurallar bu genelahlaki dorularn dnda bir eyleri telkin etmesi durumunda ciddi bir eletirel tutum taknr. Bu

anlamyla poliste yani devlette ortaya kan bir takm haksz ve kanunsuz ilere katlmay ifade edenpolitika pragmatadan uzak olduunu belirtir. Sokrates savunmasnda bunu yle dile getirir; cannzsklmasn ama, hakikat udur ki, devlette grlen birok kanunsuz, haksz ilere kar doruluklasavaarak size ya da herhangi bir kurala kar kan kimse lmden kurtulamyor Bkz. Eflatun,Sokratesin Savunmas, ev. T. Akturel, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 1971, s. 31.5 Pragma esti moi kiisel mesele ifadesi iinde kullanlan szck deiken bir nitelie sahip olan vebu zelliiyle ilgili kiileri zenli bir eyleme davet eden duruma iaret eder. Bkz. Liddell, HenryGeorge & Scott, Robert, a.g.m.6 Kaufman-Osborn, Timothy V., Politics/Sense/Experience, a Pragmatic Inquiry into the Promise of

Democracy, Cornell University Press, London, 1991, s. 9.


15/244

15

olduunu sorar.7 Sofistleri pragmati szc ile niteleyen Sokrates, ayn ekilde

Gorgiasta da halkn kt huylarn kendisinde barndranlar olarak niteledii sofist ve

demogoglardan holanmadn belirtir. Benzer biimde Platon, Devlette filozofunfarklln belirtmek adna, onu insanlarn gndelik basit meselelerine yani

pragmateiasa vakti olmayan kii olarak betimler.8

Hannah Arendt ise, Antik Yunanda filozofun sonsuzluu toplumun dna

karak tefekkr etmek yani lmeyi gze almak suretiyle yakaladn, bu nedenle

sradan insanlarn da kendileri dnda her eyin lmsz olduu bu dnyada,

lmllerin yaam hak ettiklerinin bir gstergesi olarak bir takm iler, edimler ve

szler ortaya koyabilme yeteneklerinin, i, edim anlamlarna gelen pragmata

kelimesinin kullanldn belirtir.9 Aristo ise sofistleri ve demogoglar

pragmateuontai yani onursuz iler yapanlar olarak deerlendirir. 10

Politik olann yerini daha ok hukuki olana brakt Roma da pragma

szc de anlam olarak bu deiimi yanstr. Burada pragmatikos ya da latince

pragmaticus avukatlar ve dier hukuk adamlarn yani hukuk konusunda yetenekli

kiileri tanmlar dolaysyla pragma bunlarn yapt ilerdir.11 Szcn Antik

Yunandan Romaya ifade ettii anlamn, kendisinden treyen szcklerle birlikte

edindii yan anlamlarla ilikili olarak kazand itibar ani deildir. Zira CiceronunRetorik adl eserinde alayc bir ekilde her ie burnunu sokan, densiz kii anlamnda

pragmatokoposu kulland grlr.12

Pragma nn Yunandan Romaya kazand itibar byk lde Sokratesin

politika pragmatasndan res publicaya geile, dier bir deyile politikann

nesnellemi bir kamusal mesele karakteri kazanmasna ikin bir durumdur. Politik

meselelerin kamusal hale gelmesi ve bu meselelerin iktidarn tek yanl tasarruflar

olarak tanmlanmas Romada Justinyenin Code Civilinde imparatorluk buyruklarnn

7 Kaufman-Osborn, Timothy V., a.g.e., s. 10.8 Platon, Devlet, ev: Sabahattin Eybolu-M. Ali Cimcoz, Remzi Kitabevi, stanbul, 1992, s.1879 Arendt, Hannah, nsanlk Durumu, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s.52.10Aristo, Politika, Remzi Kitabevi, stanbul, 1993, s. 32.11Cicero, pragmatici homines yani meselelerin adamlar ifadesiyle onlardan vg ile bahseder. Bkz.Kaufman-Osborn, Timothy V., a.g.e., s.11.12 Kaufman-Osborn, Timothy V., a.g.e., s.11.


16/244

16

gcn iaret etme anlamnda kulland pragmatica sanctio ifadesinde grlr.13

ehir devletlerinde katlan yurttalarn ibirliinin oluturduu kltr zerine oturan

politik iktidar, Romada imparatorluun tebaalar zerinde bir yaptrm gc olarakortaya kmakta ve eylemleri de pragmatik kelimesiyle karlanmaktadr. Politik

iktidarn eylemlerinin pragmatik nitelii yaptrm gc tamasndan gelmektedir.

Eylemi ne karan tavr anlamnda pragmatik eyleme ve pragmatizme atfedilen

olumsuzluk, byk lde modernitenin rasyonalist felsefesinin eyleme bak ve onu

anlamlandrmasyla ilikilidir. Tamamen akl ve onun ilevselliini vurgulayan bu

dnce, eylem alann yani pratii akl d bir alan olarak alglamtr. Bu sebeple

eylemin akl ynlendirmesi kabul edilmemekte ve dolaysyla pragmatik davran ve

eylem, akln ilkelerinin dnda istenilmeyen bir alan olarak deerlendirilmektedir. Akl

bizler iin bu anlamda en iyi ve en doru eylemleri gerekletirmemize imkan salayan

yegane aratr.

Yirminci yzyln ikinci yarsnda, modernitenin ve klasik felsefenin, eylem

alann yani tecrbeyi hafife alan rasyonalizminin etkisiyle pragmatizm artk, bu felsefi

eilime bir yant olarak Amerikada doan felsefe geleneinin addr. Bu dorultuda tek

bir hakikat, tek bir yntem ve tek bir gereklik anlaynn karsnda yer alan

pragmatizm, dnyay dikotomik bir biimde kavrayan ve buna gre dnce ile eylemi,teori ile pratii birbirinden ayran klasik felsefe geleneine, evrene ynelik btncl bir

kavrayla yant verme giriimidir. Tecrbe/deneyim (experience) kavram dnce ve

eylemin refleksif bir ekilde yansd alan olarak, pragmatizmin en nem verdii

kavram olarak dikkat eker.

John Dewey pragmatizmin, dnyaya ilikin tm bilgiyi snflandran ve bunlar

belli bir dzen iinde dosyalayan rasyonalizmin, bu mzmin alkanlna kar bir eit

bakaldr olduunu belirtse de14 kapitalist ve egoist birey ve toplumun, politik kar

merkeze alan ve bu yolda her tr dnceyi kendi yararna olduu iin kullanan bir

kltrn merulatrma zemini olmas gibi sert eletirilerden payn almtr.

Pragmatizmi Amerikan modernlemesinin fikri altyaps olarak gren ve bu dorultuda

13 Kaufman-Osborn, Timothy V., a.g.e., s. 11.14 Kaufman-Osborn, Timothy V., a.g.e., s.12.


17/244

17

ona kltrel ve politik bir anlam ykleyen Dewey eletirilerin odak noktasn

oluturmutur, zira pragmatik felsefenin kurucusu dier iki isim, William James ve

Charles Sanders Peirce pragmatizmi felsefi sorunlara zme ynelik bir dnceyntemi olarak ne karmlardr. Bu durum pragmatizmin ve pragmatistin ne

olduuna dair yrtlen kadim tartmann da temelini oluturur.

Bazlarnca, Amerikan toplumunun dnyaya ilikin kar ve beklentilerini dile

getiren bir eit Amerikanizm olan pragmatizm15, bazlarna gre klasik felsefenin yol

at sorunlar zen ve nemi ge modern dnemde daha da anlalan ve bu haliyle

Amerikaya hapsedilemeyecek kadar nemli olan bir dnme yntemidir.16 ster bir

yntem isterse de belli bir topluma zg felsefe yapma biimi olarak kabul edilsin

pragmatizm bugn itibaryla, szcn gndelik kullanmyla dile getirilen pejoratif

anlamnn ok tesinde ciddi bir dnme alann ifade eder. Bu alanda pek ok dnr

pragmatizmin sunduu imkanlardan faydalanm ve bu anlamda ona dolayl olarak katk

salamtr.

15 Pragmatizme bu ynde hem Amerikadan hem de Amerika dndan ciddi eletiriler sz konusudur.George Santayana ve Louis Hartz gibi isimler pragmatizmin Amerikan tipi liberalizmi meulatran birideoloji olduunu ileri srerken, Frankfurt Okulunun kurucularndan Max Horkheimer, pragmatizmidnmeyi sevmeyen ve her eyi nesneletiren bir toplumun ideolojisi olarak eletirir. Ayrntlar iin Bkz.Santayana, George, Deweys Naturalistic Metaphysics, The Philosophy of John Dewey, Ed: P. Schilpp,Northwestern University Press., Chicago, 1939., Hartz, Louis, The Liberal Tradition in America,

Hartcourt Brace, New York, 1955. ve Horkheimer, Max, Akl Tutulmas, ev: Orhan Koak, MetisYaynlar, stanbul, 1994.16 Deweyin bu tr eletiriler nedeniyle pragmatizm yerine experimentalizmi tercih ettiini belirten BryanTurner, Richard Rorty nedeniyle bir kez daha Amerikaya hapsedilen pragmatizmin aslnda Kta Avrupadnrlerince de katkda bulunulmu bir genel dnme yntemi olduunu ileri srer. Daha fazlas iinBkz. Baert, Patrick and Turner, Bryan, New Pragmatism and Old Europe Introduction to the Debatebetween Pragmatist Philosophy and European Social and Political Theory, European Journal of SocialTheory 7(3), Sage Publications, London, 2004, s. 267-269 ve Turner, Bryan, Democracy in OneCountry? Refections on Patriotism, Politics and Pragmatism, European Journal of Social Theory 7(3),Sage Publications, London, 2004, s.275-279.


18/244

18

1.2. PRAGMATZMN TARHSEL TEMELLER

Dncenin yzn pratie evirme amacn tayan pragmatizmin bu

dorultuda ana hatlarn; insan eylemi ve dncesinin varolusal olarak problem

zmeye ynelmesi17, insann doada gerekletirdii amal eylem18 ve iinde

yaadmz evrenin geliimini tamamlam bir evren olmadna dair beslenen inan

oluturmaktadr. Bu nedenle hibir zaman elimizde, yaadmz dnyay toptan

aklama ve anlamlandrma kapasitesine sahip bir teori yada felsefe olmayacaktr, zira

byle bir iddia tayan dncenin, pratiin insan artan balamlarnda

anlamszlamas, dolaysyla bir speklasyon haline gelmesi kanlmazdr. Pragmatizm,

elimizde halihazrda bulundurduumuz dnce ve teorilerin sadece mmkn olanlar

ierisinde en iyi olanlar olduklarnn kabul edilmesini salk verir.19

Pragmatizmin bu genel zellikleri balamnda William Jamesin onu eski

dnme biimlerinin yeni bir ad20 olarak tanmlamas ilgin bir hususu iaret eder.

Zira pragmatizm yirminci yzylda ad konan bir dnce olmasna karn, bu tarihten

nce pek ok dnr ve felsefi ekol tarafndan, ad konmasa da kullanlmtr. Bu

balamda verilecek en yakn rnek, Karl Marxn diyalektik materyalizm teorisidir.

Dnceyi, dnyay yorumlamaktansa onu deitirmeye aran Marx, bu teziyle

pragmatizmin arasalclyla paralel bir grnt izer. Bunun gibi pragmatizmin izini

tayan gerek ilk ada gerekse gnmzde baka dnr ve okullardan sz etmek

mmkndr.

Buna gre Antik Yunanda septikler, ilk pragmatistler olarak nitelenebilecektir.

Her trl bilgiye pheyle yaklaan septikler, doruluu ve kesinlii kendinden menkul

olan nesne yada bilginin varolduu dncesinin karsndadr. Septiklere gre insann

nesnelerden ald izlenimler toplam olan bilgi sadece nesneye bal deil ayn

17 Hook, Sidney, The Metaphysics of Pragmatism, UMI, 1927, s.45-46.18 Dewey, John, The Quest for Certainty, Intelligence in the Modern World, Ed: Joseph Ratner, TheModern Library, New York, s. 289-290.19 Dewey, John, The Development of American Pragmatism, The Essential Dewey, Ed: L. Hickman-T.Alexander, Indiana University Press, Bloomington, 1998, s. 4.20 James, William, What Pragmatism Means, Pragmatism A Contemporary Reader, Ed: Russel B.Goodman, Routledge, New York, 1995, s.54


19/244

19

zamanda kiinin iinde bulunduu duruma da baldr.21 Septikler nesnelerin gerek

doruluk deerlerinin olduu eklindeki n kabulnden yola karak sabit bir

epistemeye ulama baarsn reddetmektedirler. Biz sadece bulunduumuz artlarierisinde ihtiyacmz olan makul inanlarla (o balamda bizim iin aklc olan inanlar)

birlikte eylemde bulunabiliriz. Daha sonra gerekletireceimiz, bir anlamda rasyonel

eylemlerimize temel oluturan ve yn veren, bu aklc diyebileceimiz inanlarmz,

deneyimlerimiz sonucu oluan eilim ve izlenimlerimizin bir yansmasdr. Etkin

eylemlerimizin temelinde pratik tecrbelerimizden beslenen bu inanlar vardr. Evrensel

iddialar veya n kabuller ile d dnyaya ait bilgilerimizin kesin eyler olmadklarn

savunan septikler bu dnceleriyle pragmatizme paralel bir konumdadrlar.

Antik Yunanda pragmatizme yakn olan bir dier okul septiklerin bir kolu olan

empiriklerdir. Zihinsel hayatmzla tecrbelerimiz arasnda daha rijit bir ayrma giden

okul, zihnimizin ynlendirdii biliselliimizin bize bir grngler dnyas saladn,

bunun da nesnelerin aktel doasna dair kesin bir yargda bulunmak iin bize gvenli

bir zemin vermediini ileri srmektedir. Empriklere gre d dnyaya ait bilgilerimiz

ancak ve ancak deneyimlerimiz yoluyla elde edilebilecektir. nk deneyimlerimiz

hayata dair en gvenilir ve dorudan bilgilerimizdir.

Empriklere gre pratik yeterlilikler, gerek dn gerekse de pratikyaammzda byk bir role sahiptir. Ancak bu rol, nesnelerin gerek doasna ilikin

kesin bir bilgi sunma biiminde deil bilakis onlara ynelik bilisel ve duygusal

eilimlerimizi etkilemek yada ynlendirmek biiminde gereklemektedir. Emprikler,

dnya hakkndaki hemen hemen tm bilgimizi deneyimlerimizle elde ettiimizi ve bu

bakmdan pratik deneyimlerimizin hayatmzdaki biricik rehberler olduunu

dnmlerdir. Genel olarak ifade etmek gerekirse; Antik Yunan dncesinde nemli

yeri olan septikler ve emprikler pratik deneyim ve yeterlilik kavramlarn vurgulamak

suretiyle, bilgi teorisi asndan pragmatizmin temellerini atmlardr.

Pragmatizmin Antik Yunan dncesinde temsilcisi olarak grlebilecek bir

dier isimde hi phesiz Aristodur. Dnceleriyle hem Peirce hem de Deweyi

21 Skirbekk, Gunnar - Gilje, Nils, Felsefe Tarihi, ev: Emrullah Akba, niversite Kitabevi, stanbul,1971, s.136-137.


20/244

20

etkileyen Aristo22, gerekliin dinamik ve deiimine ynelen yann esas alan

teleolojik ve organik dnya gr, ortayolcu felsefesi ve tecrbe ve pratie vurgu

yapan bilgi teorisi ile pragmatizmin bir anlamda temel kaynadr.23

Bilimleri teorik ve pratik bilimler olarak ikiye ayran Aristo, bilginin insann ve

toplumun pratik yaamna olumlu ynde pratik bir katk salamas gerektiini

dnm ve bu bakmdan pratik bilimler olarak grd ahlak ve politika ile

ilgilenmitir. Ona gre bilgi sradan insann karakterini olumlu ynde etkileyen

dolaysyla onu olgunlatran bir ilev grmelidir. nsanlk durumlar ok eitlilik

arzettiinden ona tpk bir matematiki gibi kesin yasalar bulmak amacyla yaklamann

yanl olacan dnen Aristo, bilimsel faaliyetin pratik ve saduyudan beslenen bir

bilme etkinlii olduunu ileri srer.24 Pratie ve saduyuya vurgu yapan Aristonun,

hem ontolojisi hem de epistemolojisiyle pragmatik dncenin adeta temellerini att

sylenilebilir.

Modern dnemde pragmatik felsefeye bir ncl olarak nitelendirilebilecek

isimlerin banda belki de G. W. Leibniz gelir. Leibniz evren ve evrendeki nesnelerin

gerek doas hakknda kapsayc ve derinlikli bir bilgi sahibi olabilmenin eksikliini

duyan biz insanlarn, bu problemine zm yolu olarak konjonktrel metod olarak

niteledii apriori yntemi kullanmay nerir.25

Yntem konjonktreldir nk bellinedenler belli sonular douracak yargsyla tespit edilmekte ve gerekleen durumun

22 almalarnda Antik Yunan felsefesine ve zellikle Aristoya atflarda bulunan John Dewey byleliklemodern bilimin ve felsefenin yntem ve varsaymlarnn yaratt sorunlardan kama imkan bulduunukaydeder. 1925 ylnda yaynlad Deneyim ve Doa (Experience and Nature) adl kitab bunun somutrneini tekil eder. Kitap Deweyin Aristodan mlhem olan deneysel naturalizm teorisi zerinetemellenmitir.23 Metafizik adl eserinde Aristo, yapt alma iin pragmateia szcn kullanr. Szck burada,gndelik meselelere kar uzak duran ve bunu politik radikalizminde gsteren Platonun idealarfelsefesini, duyusal nesnelerin dnyasyla ilikili hale getirme abasnn ad durumundadr. Bu giriim biranlamda akademik ve felsefi bir dnce ve yntem olarak pragmatizmin bir biimi saylmaktadr. Yine

ayn biimde kitabn 6. blmnde Aristo Sokratesin doal dnya ile deil ahlakla ilgilendiini ve bunedenle onun dnceyi tanmlara odaklayan ilk kii olduunu syler. rencisi Platonun duyusal veakn gereklik ayrmna dayandrd dealar Kuramnn hocasndan edindii ilk izlenimlerinin rnolduunu ileri srer. Oysa Aristoya gre idealar vardr fakat onlar nesnelere akn deil ikin formlardr.Bu erevede Aristotelesin Platonun ikili blme (diairesis) yntemini eletirdii ve Sokratescitmevarm yeniden canlandrma giriimi ierisinde olduu sonucu karlmaktadr. Bkz. Aristoteles,Metafizik, ev: Ahmet Arslan, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1996, s. 108-109.24 Lord, Carnes, Aristotle, History of Political Philosophy, Ed: Leo Strauss and Joseph Cropsey, TheUniversity of Chicago Press, Chicago, 1987, s.120.25 Rescher, Nicholas, Realistic Pragmatism, State University of New York Press, Albany, 2000, s.5.


21/244

21

bu belirlenen nedenler dorultusunda vuku bulaca nceden tahmin edilmektedir. Bu

tahminler n kabuller olup herhangi bir deneysel abann sonucunda elde edilmi ak

deliller deildirler. Karlalan durumlar ve olgularn doas hakknda bir nevi zihinseltasarruf imkan salarlar. Buna gre apriori yarglarmz yada hipotezlerimiz, belli bir

durumun doasna ilikin yeterli aklayclktan yoksun olduunda bir dier doruluu

benimsenecek olan apriori hipotezle deitirilecektir.

Leibniz bunun ilevselliini yle aklar: Ortaya kan bir etki pek ok farkl

nedenden domu olabilir. Bu sebeple hipotezlerin baarlar hibir kesinliin gstergesi

deildir. Fakat buna karn veri hipotezimizle pek ok sayda fenomeni tatmin edici bir

ekilde akla kavuturabilmek olduka byk bir baardr ki bu baar moral kesinlik

olarak alnmaldr. Aslnda bu tr hipotezler gnlk hayattaki kullanm iin yeterlidir.

Ve yine yeni bir doru ortaya kana kadar daha az iyi olan hipotezlerin yrrlkte

tutulmas ve bunlarn fenomenleri aklama yeterliliklerine gre deitirilmeleri

yntemin kullanlln gstermektedir. ayet muhtemel olandan kesin olan dikkatli

bir ekilde ayrt edersek bunda hibir mahsur yoktur. Leibnizin du dnceleri onun

dnce tarihine bakyla da pekiir. O dnce tarihinde kendisiyle gemi dnrler

arasnda bir kopu deil bir btnlk olduunu ve bu btnlk ierisinde her filozofun

felsefi hakikat denen btnn bir ksmnn aa kmasna nemli katklar saladn

dnr.26 Leibnizin bu dncesi pragmatik hakikat teorisiyle paralellik tar.

Leibnize gre pratikte olduka iyi test edilmi olan hipotezlerimizden elde

ettiimiz bilgilerimiz metafiziksel kesinlik arz etmez, fakat zaten ihtiyacmz olan ey

moral kesinliin pratik alannda bulunmaktadr. Konjoktrel metot kullanlarak snanan

hipotezlerimizden elde edilecek bilgilerimizin balayc olma seviyesi bu

hipotezlerimizin yapsna gre deiecektir. ok daha fazla sayda olguyu

aklayabilme kapasitesine sahip olan hipotezler bizim daha fazla varsaymda bulunma

gibi bir zahmete girmemizi engelleyecektir. Dolaysyla Leibnize gre bu tip bykhipotezler bir sralama sz konusu olsa en st dereceyi hak etmektedirler. Zira bunlar,

yeni karlalan olgulara ve yaplan gzlemlere ait bir dizi n tahminler yapmamza

26 Ross, George MacDonald and Francks, Richard, Descartes, Spinoza and Leibniz, The BlackwellCompanion to Philosophy, Ed: Nicholas Bunnin and E. P. Tsui-James, Blackwell Refence, Cambridge,1996, s. 521.


22/244

22

yardmc olmakta ve bu zellikleriyle pratiin ve hakikatin zeminine

uygulanabilmektedirler.

Leibnizin ortaya koyduu konjoktrel apriori metodu daha sonralar

hipotetik-tmdengelim metodu olarak adlandrlacak bilimsel metodun habercisi

olmutur. Onun bu yntemi bilimsel bilgi edinmede kullanmaya ve ilevselliine

verdii nem asndan ifade etmek gerekirse, Leibnizin yntemin hakllatrc

mantn, pragmatik ve pratik akl balamnda stn bir geerlilii olmas ve pragmatik

olmas olarak aklar. Buna gre hipotezlerimizin test edilmesi fenomenlere dair tatmin

edici bir aklama sunup sunmadnn tespitinden baka bir ey deildir. Aklayc

olma asndan yetkin olan hipotezler, gemite ortaya atlan ve fakat etkin olan

tahminleri ve gelecekteki olas durumlar hesaba katan zellikleriyle dierlerinden

ayrlmaktadr. Ksacas hipotezlerimizle elde ettiimiz tecrbi bilgilerimiz bize

nesnelerin aktel yani u andaki halihazr doruluklaryla pratik olarak almamz

salamaktadr.

Pragmatizmin bir dier tarihsel ncl de faydac dnce ierisinde yer alan

Jeremy Bentham ve John Stuart Milldir. Faydac dnce, ahlak bakmndan doru

eylem ya da politikann toplumun yelerine en byk mutluluu getiren eylem yada

politika olduu tezine dayanr.27

Burada faydaya ilikin vurgulanan iki temel zellikgze arpar. Bunlardan ilki, faydann pratik bir olgu olduu ve u an toplumda varolan

btn yeler asndan yararl olann vurgulanmasdr. kinci husus ise eylemin

sonularna yaplan vurgudur. Her iki husus da faydac dnceyi afaki deil gereki

kld iin ahlaken ne kadar eletirilse de benimsenebilir klmtr.

Normatif bir politika ve ahlak felsefesi olan faydaclk, pragmatizmi bilgi kuram

asndan etkilemitir. Doru ve yararl olan pratikteki olumlu ilevi ile zdeletiren

faydaclar, pragmatistlerin doru bilgiyi kullanl olmakla tanmlayan bilgi kuramna

nemli katklarda bulunmulardr. nsan eyleminin ve zihninin ontolojik olarak faydaya

yneldiini ileri sren faydac dnce zihnin ve eylemin pragmatik doasn savunan

pragmatistlerin bir bakma yol gstericisi olmutur. William Jamesin nl eseri

27 Kymlicka, Will, ada Siyaset Felsefesine Giri, ev: Ebru Kl, stanbul Bilgi niversitesiYaynlar, stanbul, 2004, s. 13.


23/244

23

Pragmatizmi hayatta olsayd hocalar olacan syledii J. S. Mille atfen yazmas bu

iliki ve etkileimin somut rneidir.

Yine ayn ekilde Millin etik ilkelerin bireyler zerindeki balayclklarn,

saladklar sosyal fayda zerinden deerlendiren ve bu nitelikleriyle onlara en ok

sayda insana yarar salayan etkin koullar oluturma grevi ykleyen bak as C. S.

Peircein ahlak ilkelerine d dnya hakkndaki bilgilerimizi gvenilir klacak olan

ilkeler olarak bakmas ve bu ilkelerin amalarmz dorultusundaki pragmatik

etkinliini nemsemesiyle paralellik gsterir.28 Faydaclar ve pragmatistler arasndaki

bu benzerlii Durkheimda belirtir.29

Genellikle birbirine kartrlan faydaclk ile pragmatizmi ayran iki temel nokta

belirlenebilecektir. Faydaclk normatif bir politika ve ahlak felsefesi olmasna karn

pragmatizm daha ok bir dnme yntemi ve felsefe yapma biimi olarak ortaya kar.

kinci farkllk ise bilgi kuram asndan sz konusudur. Bu erevede John Dewey

aradaki fark yle belirtir; faydaclar doruyu (right) toplulua fayda salayan ey

diye nitelerken (en ok sayda insann mutluluu), pragmatistler ise doruyu (true) birey

iin kullanl olan (amalarn gerekletirirken ona etkin bir ekilde yardmc olan ey)

olarak snflandrmaktadrlar.30

Bunun dnda modern dnemde pragmatizme nclk ve de kaynaklk etmi

farkl dnrlerden sz etmek mmkndr. rnein, 15. yzylda bilimsel bilginin

deerini pratikteki yararll ile tanmlayan ve bu dorultuda teoriden ok eylemi ne

karan Niccolo Machiavelli; bilginin kkeninin deneyimlerimiz olduunu syleyen

ngiliz grgcln nemli ismi John Locke; aklclk ve deney arasnda bilginin

kayna olarak ikisinin pratikteki sentezini ifade eden izlenimlerimizi ne karan ve

yine toplumsal dzeninin temelini gelenekler ile doal duygulara olan gven ekseninde

ina ettii siyaset teorisinde gren David Hume; biyoloji, tarih ve politika gibi pratik

alanlarda bize dnyann mutlak ve kesin bilgisini vermemesine karn dnce ve

eylemlerimizi nasl ynlendireceimize dair nemli ipular veren pragmatik kavram ve

28 Rescher, Nicholas, a.g.e., s. 7.29 E. Durkheim, pragmatizme doruluk teorisi nedeniyle ciddi derecede kardr. Bkz. Durkheim, Emile,Pragmatism and Sociology, Cambridge University Press, Cambridge, 1983.30 Dewey, John, Philosophys Search for the Immutable, The Essential Dewey, Ed: L. Hickman-T.Alexander, Indiana University Press, Bloomington, 1998, s. 4-5.


24/244

24

fikirlerin yaammzdaki nemini vurgulayan Aydnlanma filozofu Kant; felsefi

dnmenin temel amacnn dorunun ne olduuna dair aktel bir kavray sunmak

olduunu belirten ve bu dorultuda akncln yerine tarihsellii ve kltrelgrecelilii vurgulayan Hegel; toplumsal deimeyi salayc teori ve eylemi praksis

kavramnda btnletiren Marx; pozitif bilimsel yntem ve aratrma eylemini

vurgulayan Auguste Comte ve nihayet ilerlemeye olan iyimser bak ve evrim

teorisiyle Charles Darwin dolayl ya da dorudan pragmatizmin nclleri olmu

dnr ve okullardr.

1.3. PRAGMATZM

Pragmatizm, dnyay dikotomik bir bak asyla kavrayan epistemoloji temelli

klasik felsefenin sorunlarna ynelik zm esas alan bir dnme yntemidir. Bu

zellii ile pragmatizm tek bir felsefe yada dnya grnden ziyade, farkl disiplinler

ve alanlar ierisinde yrtlen yntem tartmalarnda taknlan ortayolcu bir tutumu

ifade eder. William Jamesin talyan pragmatist Giovanni Pappiniye atfen kulland

otel koridoru metaforu bu anlamyla pragmatizmin ne olduunu ok veciz bir ekilde

zetler. Buna gre pragmatizm, tek bir felsefe deil ierisinde pek ok deiik

felsefenin yaamasna imkan tanyan bir dnce geleneidir.

Buradan karlacak sonu, pragmatizmin zgn bir felsefeden ziyade deiik

felsefelerin birayaya getirilmesinden oluan eklektik bir eyi ifade ettii olmamaldr,

nk pragmatizm, felsefenin temel sorunlar olan anlam, hakikat ve gerekliin

doasna ilikin ciddi bir dnme geleneini temsil eder. Dolaysyla pragmatizm, ne

herhangi bir koulda ie yarar olan ey ne ise o dorudur gibi basitletirilecek bir

politikaya, ne bu tr bir ahlak temel alan tek bir dnce, dnr veya kltreindirgenemez.

Pragmatizm William Jamesin de zerinde nemle durduu gibi, basitmi gibi

grnen ancak insanln dnce tarihi ve eilimi dikkate alndnda son derece

nemli ve zerinde dikkatle durulmas gereken bir dnme yntemidir. Bu erevede


25/244

25

pragmatizm tek bir doru, tek bir evrensel hakikat yada tek bir genel geer ahlak ve

yntem bulma derdinde deildir. Pragmatizm pratik hayatmza yn veren evrensel ilke

ve hakikatlerin nasl o hale geldiklerini bize gstermeye ve bu dorultuda zihnimizi heran unuttuumuz bu geree kar ak tutmaya alr.31

Ancak kabul etmek gerekir ki pragmatizm doru olan ie yarar olandr ifadesi

erevesinde dile getirilen eletirilerden kurtulamamtr. Bu balamda zgn bir felsefe

olmaktan te bir dnce olarak bile grlemeyecei ileri srlen pragmatizm, bir

yandan bireysel ekonomik kar fetiletiren kapitalizmden temellenen bir dnce

olarak dier yandan Amerikan kltrnden beslenen Amerikan emperyalizminin politik

merulatrma zemini olarak deerlendirilmitir. 32

Bu eletiriler pragmatik dnce ierisinde etkili olmutur. Pragmatizmin zgn

bir felsefe olmad ve bu bakmdan normatif bir temele sahip olmad ve olmayaca

eklindeki eletiriler karsnda pragmatistler, ilgilendikleri felsefe ve dier disiplinlere

bal olarak kendi dncelerini pragmatizmin dnda baka kavramlarla ifade etme

gerei duymulardr. rnein Peirce, kendi dncesini bakalarnn alamayaca

kadar irkin olduunu syledii pragmatisizm ile tanmlarken, Dewey aletilik

(Instrumentalizm) olarak tanmlamtr.

Pragmatizmin Amerikan tipi bir kapitalizmin merulatrcs olduu ynndeki

eletiri ise byk oranda tartmaldr. Zira pragmatizmin ortaya kmasnda ve

ekillenmesinde nemli etkisi olan Chicago Okulunun kapitalizmin yaratt ar

atomize bireycilie bal olarak Amerikan toplum yapsnda birey-toplum gerilimi

zerinden yaratt sorunlara sosyoloji disiplini ierisinde dikkat ekmesi bu ervede

nemli bir rnektir.

31 William Jamesin pragmatizmi, bir zihin hali ya da bir dnsel tavr olarak dncelerin ve hakikatindoasna ilikin gelitirilmi bir teori olarak tanmlarken, John Dewey Jamesin pragmatik dnsel tavrolarak adlandrd eyi ilk ilkelerin, ilk kategorilerin, ilk nesnelerin ve varsaylan zorunlu ilkelerintesine bakmak yani sonulara, nihai gerekliklere dikkati evirmek olarak tanmlar. Bkz. James,William, What Pragmatism Means, Pragmatism A Contemporary Reader, Ed: Russel B. Goodman,Routledge, New York, 1995, s. 54 ve Dewey, John, What Does Pragmatism Mean By Practical, TheJournal of Philosophy, Psychology and Scientific Methods, Volume 5, Issue 4, 1908, s. 85.32 Pragmatizmin Ortodoks Marksizmin gzyle eletirisi iin Bkz. Wells, Harry K., EmperyalizminFelsefesi Pragmatizm, Sorun Yaynlar, stanbul, 2003.


26/244

26

Pragmatizmin Amerikan politik karlarna kaynaklk eden bir dnce olarak

nitelenmesi ise bir bakma dolayl olarak karlabilecek bir sonutur. Zira Amerikann

Kta Avrupas karsnda yeni dnyay temsil etmesi ve bu bakmdan zaten bir felsefegeleneine sahip olmamas, burada her eyi faydac bir anlayla deerlendiren bir

kltrn toplumsal yaamn her alannda hakim olduu tezini glendirmektedir. Bu

teze kar, pragmatik davrann evrensel bir davran modeli olmas ve bu bakmdan

belli bir kltr ve topluma mal olmaktansa her zaman ve toplumda grlebilmesi

dorudan bir yant olacaktr.

Ancak pragmatizmin Amerikan toplumunun hayata bakn yanstt ve bu

ynyle Amerikan kltrnn felsefi bir yansmas olduunu reddetmek mmkn

deildir. Bu kltr ve felsefenin oluumunda phesiz ki Amerikann yeni bir corafya

ve yeni bir toplum olmasnn etkisi byktr, zira bu anlamda pragmatizm, Amerikan

toplumunun geliminde dier bir ifadeyle modernlemesinde yol gsterici olan duygu

ve dncelerin bir toplamn ifade etmektedir. Amerikan modernlemesi pragmatizmin

ortaya knda etkili olduu gibi pragmatizmin de Amerikan modernlemesini

ynlendiren bir dnce olmutur. Pragmatizm bir ynyle ortaya k itibaryla

geleneksel felsefe ierisinde anlam, hakikat ve gereklie ilikin temel sorunlara

ynelen evrensel bir dnce, bir ynyle bir toplum olmak isteyen Amerikann sanatta

ve felsefede rettii ortak bir dil ve nihayet bir ynyle de Amerikan modernlemesinin

ilerlemeci (progressivist) politik dili ve dncesidir.

Pragmatizm Amerikada ortaya kan ve bu kltrle beslenen felsefe geleneinin

addr. Cornel West, pragmatizmi Amerikan edebiyatnn nemli bir ismi olan air ve

dnr Ralph Waldo Emersonun epistemoloji merkezli felsefeden kanma abasyla

balayan Massachusetts Cambridgedeki Metafizik Kulb evresince srdrlen bir

Amerikan felsefesi olarak tanmlar.33 Kulbn yelerinin bir ksm pozitivizm

tarafndan yceltilen bilimi demistifize etmekle ilgilenirken, bir dier ksm da dinimodernize etme almalaryla ilgilenmitir.

Bilimin demistifikasyonu erevesinde zellikle bilimin ve bilimsel yntemin

fetiletirilmesini eletiren kulp, bir yandan bilimin ve bilimsel olann toplumun pratik

33 West, Cornel, The American Evasion of Philosophy, Macmillan, London, 1989, s. 42.


27/244

27

yaamndan ve pratik tecrbelerinden, dolaysyla kltrnden bamsz olmadn

gstermeye alm, dier yandan da din ile bilim arasnda bir kopukluk deil bir

devamllk olduunu ileri srmtr. Emersonun zerinde durmad fakat Metafizikkulbnn zerinde alt bilim ve bilimsel yntem zerine dnceleri, temel olarak

Emersonun izlerini tar. Bu nedenle pragmatizm Emersonun bakyla bilimi,

felsefeyi ve sanat toplumun pratik yaam ve balamnn dnda grmeyen ve bu

erevede sz konusu alanlar bir btnlk iinde deerlendiren felsefeyi

tanmlamaktadr.

Bir baka ynden bakldnda da pragmatizmin esasnda Emersonun

Amerikada akademik kltr, kapitalist endstriyelleme ve ulusal btnleme

balamnda dile getirdii iktidar, tahrik ve kiilik kavramlarnn yaratc yorumlarndan

oluan bir eitleme olduu sylenilebilecektir. zellikle Amerikan Savandan

sonra toplumsal yapda tarma dayal sanayiden kentli sanayilemeye, mesleki

eitimden daha profesyonel eitime, rekabeti kapitalizmden tekelci kapitalizme gei

gibi olgularn yaratt deiime bal olarak oluan yeni koullarda pragmatizmin

Emersonun kavramlarndan daha farkl ynlere doru gelitii grlr. Pragmatizm iki

nemli kurucu ismi Charles Sanders Peirce ve William James, Emersonun epistemoloji

merkezli felsefeden ka dncesini, oluan bu yeni koullarda yeniden yorumlayp,

bir anlamda revize etmilerdir.

Amerikan pragmatizminin dnce tarihi ierisindeki zgn konumunu

belirleyen bir dier nemli nokta, onun bir ynyle Aydnlanmann bilim, insan doas

ve toplumsal dzen kavray ve varsaymlarna kar bir tepki hareketi olmasdr. Bu

erevede pragmatizmin yapmak istedii ey, klasik felsefe ierisinde bilginin kkenine

ilikin varolan iki ayr eilimi, idealizm ile realizmi birletirmektir. Gerein ya insan

eylemine baml olarak yada onun dnda bir kendilik olarak grlmesi gerektiini

ileri sren bu alkanlk pragmatizme gre doay kavramamz yetersiz brakmaktadr.rneklerini en u biimde ngiliz grgclnde ve Fransz pozitivizminde

grdmz bu dnme alkanlklarna bir anlamda yant olarak treyen pragmatizm

btnlkl bir felsefi sistem deildir. Bunun yerine pragmatik yntemin teorik

problemlere ve aratrma sorunlarna uygulanmasnn bir anlamda toplamdr.


28/244

28

Pragmatizmi felsefe olarak temel izgisini ilk ortaya koyan Charles Sanders

Peircedr. Ancak Peircen anahatlaryla ortaya koyduu dnme biimini

pragmatizm olarak ilk adlandran ise William Jamesdir.34

Metafizik Kulbnn1870 ylnda Harvardda gerekletirdii ve William Jamesin de katld toplantlardan

birinde pragmatist anlam kavray zerine konuan Peirce, fikirlerimizi netletirmek

zere yaptmz eyin kavram ve dncelerimize etki edebilecek olan pratik davran

ve durumlar dikkate almak olduunu ileri srer.35 Bununla dncelerimizin anlamn

ve geerliliini hayatmzdaki pratik sonularyla birlikte deerlendirmemiz gerektiini

ima eden Peirce byle bir felseye dier bir ifadeyle, bilimle felsefe arasnda pratik

tecrbeyi bir buluma noktas yapacak olan felsefeye ihtiyacmz olduunu dnr.

Peircen pragmatizm kavram ierisinde pragmatik olan eye ilikin anlay

Kantn dncesinin devamdr. Buna gre baz bilimsel alanlarda, zellikle pratik

hayatmzla i ie olan bilimlerde, dnce ve davranlarmz iimize yarayan fakat

kesinliini mekanik olarak garanti edemeyeceimiz kavram ve dnceleri doruymu

gibi varsayarak yada kabul ederek ynlendirebiliriz. Bylece baz olgularn baz

sonulara neden olmalarn pratik olarak gzlemleyebildiimiz ve bu anlamda

dnmede iimize yarar olduklar iin doru ve gerek muamalesi yapmakta herhangi

bir saknca olmayacaktr.

Bilim ile felsefeyi btnletirmeye alan Peirce pragmatizmi, pragmatik eylem

ve davran genel olarak merkeze alan bir dnce sistemi olarak deil, aksine varolan

yada elde edilen kavram, dnce ve teorilerimizin doruluk ve kesinliini

netletirmeye yarayan, bunun iin de onlarn pratik sonularna dikkat kesimlmemizi

salk veren bir anlam teorisi olarak grr. Jamesin pragmatizmi szcn ifade ettii

pragmatik davran merkeze alan bir dnce olarak grmesine kar, Peirce kendi

dncesini pragmatisizm olarak adlandrr.36

34 William James 1898de yaynlad Philosophical Conceptions and Practical Results adlmakalesinde Peircen ortaya koyduu dnceyi pragmatizm olarak ifade ederken, ortaya kan bu yenifelsefenin kurucusu olarak Peirce gsterir.35 Depew, David, Pragmatism From Progressivism to Postmodernism, Ed: Robert Hollinger-DavidDepew, Praeger, London, 1995, s. 5.36 Bu ayrmn nemi pragmatizm ierisinde szcn dorudan anlamnn yaratt endienin ilk andaa kn temsil etmesinden gelmektedir. Nitekim bu riske kar Dewey dncesini enstrumentalizmolarak tanmlarken Ferdinand C. S. Schiller humanizm ya da personalizm olarak tanmlama gerei


29/244

29

Pragmatizmin genel olarak temel varsaymlar yle sralabilir;37

1.nsan evresindeki uyaranlara kar pasif bir alc deil aksine aktif ve yaratc

bir znedir.

2.nsan yaam sreklilik ve sreksizlik arasnda salnan diyalektik bir sretir.

Bu nedenle yaam yeni ve artc gelimelere her an gebedir.

3.nsan yaad dnyay kendisi ekillendirebilir. Bu nedenle insan zgrl

de basknn da koullarn retebilir.

4.znellik toplumsal davrana nazaran bir ncelie sahip deildir, aksine

toplumsal eylemden treyen bir olgudur. Zihin ve bilin, eylemden treyen ve gerek

sosyal gerekse de fiziksel srelerde diyalektik biimde varolan ve bu nedenle sadece

psiik sreler olarak grlemeyecek kavramlardr.

5.Zeka ve bilin insann yaam kalitesine ve hayatnn devamllna ilikin

pratik problemlere potansiyel zmlerdir.

6.Bilim, dzeltici bir zihin ve eylem formudur. Bu nedenle topluma yararl bir

rehberdir.

7.Doru ve deer hem uygulamaya konulan teori de hem de eylemin yani

uygulamann sonularnda ayn anda bulunur.

8.nsan doas ve toplum sembolik iletiim ve dil araclyla varln

srdrmektedir.

Pragmatizmin deiik felsefi ve bilimsel alanlardaki yansmasnn yada

uygulanmasnn sonucu olan bu fikirler farkl dnrler tarafndan dile getirilmitir.

Ralph Waldo Emerson, Percy Bridgman, Metafizik Kulb yeleri olan C. I. Lewis,

Morris Cohen, Sidney Hook, Charles Morris, Charles Peirce, William James ve Charles

duymutur. Yine bu erevede belirtilecek bir dier husus da Arthur Lovejoyun pragmatizmin tek birdnce sistemi olarak deerlendirilemeceine dair nemli almasnda tam on eit pragmatizmolduunu ileri srmesidir. Bkz. Lovejoy, Arthur, The Thirteen Pragmatisms, Journal of Philosophy 5(8) (1908)37 Maines, David R., a.g.m., s. 2217-2218.


30/244

30

Horton Cooley, James Tufts, Heath Bawden, John Dewey ve George Herbert Mead

bunlardan en nemlileridir.38

Pragmatik dncenin tarihsel geliim seyrine ilikin bir dnemletirme yapmak

gerekirse ayr dnem tespit edilebilir. Pragmatizmin birinci dnemi kurulu

dnemidir. Bu dnemde pragmatizm ilerlemeci (progressivist) olarak nitelenebilecek

farkl sosyal ve politik hareketlerle balantl haldedir. John Dewey sz konusu

balantnn epistemolojik yansmasn nemli eserlerinden biri olan Darwinizmin

Felsefeye Etkisinde dile getirmitir. Buna gre Darwinin evrim teorisi zihnin doaya

adapte olmaya ynelik abalarn bir toplam olduunu ve bylece insann dnyada

yaamasnn imkanl olduunu gstermitir.

Darwinizmin etkisiyle Dewey, Mead ve hatta James, kiisel geliimi bir kltrel

evreye adapte olmay salayan davranlarn ortaya kmasyla tanmlamlardr. Bu

erevede gerekletirilen sosyal, ekonomik ve politik reformlar insann ekolojisini

daha iyi hale getirmeye ynelik giriimler olarak deerlendirilmitir. Srekli deiim ve

belirsizliin karakterize ettii evrende bilimsel yntem temelinde yrtlmesi gereken

aratrma (Inquiry) ve buradan elde edilen bilgi39 ile insann deiim iradesine

kar duyarl sosyal ve fiziksel dnyann varl bu dnemin zerinde durulan en

nemli kavramlardr.40

Darwinizm, pozitivizm ve ilerlemeci dncenin etkisindeki

38 Burada James Tufts, Heath Bawden, John Dewey ve George Herbert Mead pragatik dnce ierisindeChicago Okulu pragmatistleri olarak da adlandrlmaktadr. Amerikada zellikle 1800lerin sonuyla1900lerin banda Chicago niversitesinde felsefe, sosyoloji, sosyal psikoloji krslerinde ortaya kanbu ekol, dini deerlerin toplumsal ilevi, felsefede realizm-idealizm ayrm, toplum psikolojisi, ilerlemecieitim teorisi, yurtta haklar, ekonomi, istihdam sorunlar ve liberal politikalar konularnda Amerikantoplumunun karlat sorunlara zm nerileri ortaya koymu ve bu zelliiyle pragmatizmingeliiminde temel bir rol oynamtr. Daha ayrntl bilgi iin Bkz. The Chicago School of Pragmatism,Ed: John R. Shook, Thoemmes Press, Bristol, 2000.39 lk dnem pragmatistlere gre bilgilerin ve de yarglarn balamlarndan ve insann ama ve

deerlerinden bamsz olmas mmkn deildir. u halde objektif bilgiden dolaysyla objektifsonulardan sz etmek imkanszdr, zira deerlerden bamsz bir dnya sz konusu deildir. Buna greblimsel yntemle elde edilen bilginin genel zellikleri; kesin olmama, yanlabilirlik ve eksikliktir. Bkz.Dewey, John, Philosophy and Civilization, The Essential Dewey, Ed: L. Hickman-T. Alexander,Indiana University Press, Bloomington, 1998, s.79 ve Dewey, John, Pure Experience and Reality: ADisclaimer, The Essential Dewey, Ed: L. Hickman-T. Alexander, Indiana University Press,Bloomington, 1998, s.121.40 Hollinger, David A., The Problem of Pragmatism In American History: A look Back and a LookAhead, Pragmatism From Progressivism to Postmodernism, Ed: Robert Hollinger-David Depew,Praeger, London, s. 20-23.


31/244

31

pragmatizm, ilk dnem itibaryla, Amerikan toplumunun dzensiz kapitalizmden daha

dzenli kapitalizme geiine yardmc bir ileve sahiptir.

Pragmatizmin ikinci dnemi mantksal pozitivizmin, mantksal emprizmin ve

toplum mhendisliinin benimsendii 1930lu ve 40l yllardr. zellikle iki isim

Rudolf Carnap ve Charles Morris Nazi Almanyasndan Amerikaya gelen bu

dncelerle ayn zemini paylamlardr. Pragmatizmin anlama ilikin pein deer

(cash value) kavram ile pozitivizmin ak bir anlam olmayan nermelerin doru ya da

yanllnn ileri srlemeyeceini belirten dorulama (verificationist) teorisi

arasnda balant kurulan bu dnemde, hibir kavram ve teorimizin ama ve

problemlerimizden bamsz olarak daha iyi ya da daha kt biiminde bir

deerlendirmeye tabi tutulamaca gr yaygndr. Pragmatizm bu dnemde

modernleme ihtiyac iindeki Amerikann gerekli reformlar yapmas amac

erevesinde, teorik olarak ya da bilimsel olarak netletirilmi dncelerin pratik

hayata bir an nce geirilmesi ve sonular gzlemlenerek pratik bir bilgi haline

getirilmesinde ciddi bir felsefi zemindir.

Her iki dnemin ortak zellii, pragmatistlerin her iki dnemde de pasif bir

dnme srecinden ziyade deneyci bir dnme srecini nemseyen doa bilimlerini

tavsiye eden bir tutum sergilemeleridir. Tamamen deneyci bir kltr ierisinde yer alanpragmatistlerin, bilimsel yntemin yararlarna ilikin takndklar pozitif tutum ve yine

buna bal olarak teknokratik nitelikli toplum mhendisliine ynelik yaknlklar,

onlarn demokratlklar konusunda ciddi bir tartma yaratmtr.

Yine ayn dorultuda benzer bir tartma da pragmatistlerin elitist mi yoksa

poplist bir politik dnceye sahip olduklar konusunda kmtr. rnein, Deweyin

rencilerinden olan Randolph Bourne ve Lewis Mumford gibi isimler kapitalist

demokrasiye kar eletirel bir tutum taknrken ayn zamanda daha estetik bir anlama

sahip olan yaam anlayn benimsemilerdir.

Pozitivizmin pragmatizmin iine dahil olmas, politik olarak daha teknokratik

eilimlerin arlk kazanmasna neden olurken, pragmatik dncenin geleneinde var

olan toplumcu ve estetik boyutlarn azalmasna yol amtr. zellikle kinci Dnya

Sava ve Souk Sava gibi nemli politik gelimeler Amerikada gvenlik devleti


32/244

32

konseptinin ortaya kmas, rgtl kapitalizmin ykselii, tketim kltrnn

yaygnlamas ve insann igdlerine kar davran bir yaklamn benimsenmesi

gibi olgular ortaya karmtr.

Tm bu olgular erevesinde cevab aranan soru, erken dnem pragmatistlerin

kamusal katlm esas alan demokrasisinin yerine, halk ve ekonomiyi ynetmeleri

istenen uzmanlarn kuraca bireysel zgrlk ve kar vurgulayan bir tr liberalizmi

getiren kapitalist ekonominin nasl rasyonalize edilebileceidir? Pozitivistleen ve bu

anlamda bilimselleen pragmatizm 1950lili yllarda ideolojilerin bittiini ilan ederken

tm politik ve bilimsel seferberlii bu temel sorunun zmne yneltmitir. Bu ayn

zamanda pragmatizmin Amerikan kapitalizmini merulatran bir ideoloji olarak

grlmesinin de sebebini tekil etmitir.

1960lardan sonra ise oluan bu bilimsel ve teknokratik eilime ciddi bir kltrel

tepki sz konusudur. Katlmc demokrasi ve daha estetik bir yaam gibi dnceler bu

dnemin hakim temalar haline gelmeye balamtr. Bilimin ve teknokratik ynetimin

sorunlara deva olmaktan ok toplumlar iin bir bask ortam oluturmas bilimciliin ve

dolaysyla pozitivizmin ciddi bir eletirisini gndeme getirmitir. Thoman Kuhn sz

konusu eletiri dalgasnn sembol ismi olmutur.41

Bilimcilie ve teknokratik ynetim anlayna kar gelien bu muhalif tavr

pragmatizmin kendisini pozitivizmin ve teknolojizmin balarndan kurtarmasna sebep

olmutur. Bu dorultuda pragmatizm ynn sosyal bilimlere doru evirmitir.

Richard Rortynin 1979da yazd Felsefe ve Doann Aynas (Philosophy and the

Mirror of Nature), 1982de yazd Pragmatizmin Sonular (Consequences of

Pragmatism) ve 1989da yazd Olumsallk, roni ve Dayanma (Contingency, Irony

and Solidarity) adl eser pragmatizmin nc ve son dneminin habercisi olmutur.

Felsefecileri Platondan beri sregelen alkanlklar nedeniyle dier bir ifadeyle

bir doru dil yaratma abas iinde olmalar nedeniyle eletiren Rorty, bu dnrlerin

sanki doann nceden yazlm ve onunla birebir rten ve onu tamamyla aklayan

41 Pozitivizmin bilim anlaynda bilimin rasyonalitesinin aslnda herhangi bir ideoloji yada dinden farkszolmayabileceini bize gsterdiini dnen Kuhn, yazd Bilimsel Devrimlerin Yaps (The Structureof Scientific Revolutions) (1962) adl almasyla bilmcilie kar ykselen muhalefetin ciddi birkilometre ta olmutur.


33/244

33

bir dil olduu varsaymndan yola ktklarn ileri srer. Rortye gre bu dillerden birini

tercih eden felsefeci kendisinden sonra gelen dnr ve aratrmaclara tercih ettii bu

dili empoze etmektedir. Oysa hakikat, insan pratiklerinin ve eylemlerin dnda duran veonlar anlamlandran ve felsefe araclyla dile gelen bir kendilik deildir.42

Bu dnceleriyle Rorty bir nceki dnemin pragmatistlerine kendilerinin

dnyay yegane aklayc olarak grdkleri bilimin dier aklama biimleri olan sanat,

edebiyat ve felsefeden sadece birisi olabilecei mesajn verir. Ne felsefe ne de bilim

tm zaman ve mekanlar aan bir gereklik kavrayn bizlere veremez, zira gereklik

ve hakikat hali hazrda ina edilmekte olan kavramlardr43

Post deneyci ve post felsefi olmas nedeniyle postmodern olarak nitelenebilecek

olan yeni toplum pragmatizme gre zaten doal olarak liberal demokrat bir toplumdur.

Bu toplumda her birey kendi kendisini yeniden tanmlamakta ve kefetmekte zgrdr.

Yeni pragmatizmin normatif bir politik felsefesi olmasa da ska vurgulad temel

politik kavramlar kendi kendini yaratma (self-creation), kendi kendini yorumlama

(self-interpretation) ve kendi kendini ifade etme (self-expression) dir.

Buradan doal olarak, yeni pragmatizmin liberalizme baknn klasik

pragmatistlerinkinden ok farkl olduu sonucu karlabilecektir. Klasik pragmatistler

liberalizmi daha zc bir ekilde, insan doas ve doal haklar gibi zsel kavramlarla

birlikte ele alrlarken, yeni pragmatizmin bu tip bir normatif tavrdan uzak bir ekilde

liberalizmi, daha zel alanda ve bireyin kendisini yeniden yaratma zgrl ekseninde

kltrel bir olgu olarak yorumlad grlmektedir. Yeni pragmatizmin normatif bir

politik dnceden kanmasnn sebebi Rortynin evrenselci ve zc fikirlerin her

zaman zihni doann bir eit aynas olarak gren anlayn dt hataya decei

tezinde aa kar. Buna gre sz konusu byk anlatlar her zaman iin ara trma

srecinin nne dikilmi bir duvar niteliindedir.

Anti-temelci, anti-zc ve anti-temsilci tavryla beliren yeni pragmatizmin

temsilcileri analitik felsefe geleneinin ierisinde yer alan dnrlerdir. Bu erevede

42 Rorty, Richard, Olumsallk roni ve Dayanma, ev: Mehmet Kk-Alev Trker, Ayrnt Yaynlar,stanbul, 1995, s. 2643 Dewey, John, a.g.m., s. 86.


34/244

34

Nelson Goodman, Hilary Putnam, Richard Bernstein, Donald Davidson ve Joseph

Margolis, gnmzde Richard Rortynin dndaki dier pragmatistlerdir. Ancak burada

bir ayrm yapmak gerekirse, sz konusu isimler Rorty ile ayn felsefi ekol ierisindedeerlendirilseler de pragmatizme ynelik kavraylar asndan ciddi bir perspektif

fark vardr. Rorty pragmatizmi kendi geleneinde varolan bilime ynelik kltrel bir

nem atfetme alkanlndan kurtarmak ister ve bu dorultuda pragmatizmi edebiyata

yakn olan bir izgide grr. Ona gre pragmatizmin geliimini bundan sonra

salayacak tek ey onu pozitivist gemiinden kurtarmaktr. Oysa dierleri iin

pragmatizmi bilimden ayr dnmek imkanszdr.

te yandan Rortynin pragmatizme ynelik bu dnceleri yeni pragmatizmin

ierisinde yer alan, Richard Pourier, Stanley Fish, Giles Gunn ve Cornel West gibi

edebiyat ve toplum eletirmenleri tarafndan paylalmaktadr. William James ve John

Dewey gibi klasiklerin dncelerini modern dnemde yeniden yorumlayan bu isimler,

onlara ilikin yeni ve yaratc okumalarn ortaya kmasn salamlardr. Onlara gre

klasik pragmatistler; bilimsel teorilerin dier teorilerden herhangi biri gibi muamele

grecei, metinlerin yazarn tembel okuyuculara empoze ettii szmona deimez,

zc niyetlerinden ok, aktif yorumcularn perspektifleri tarafndan zgrce kurulup

bozulabilecei bir kltrn nemli habercileri olmulardr.44

Dncenin ve teorinin ynn pratie yada dier bir ifadeyle insan eylemine ve

onun sonularna yneltme amacn tayan ve bu dorultuda evrene ilikin dalist bir

bak yerine btncl bir bak benimseyen pragmatizm, ayn zamanda Amerikan

toplumunun dnyaya bakn temsil etmektedir. Tarihsel dnemi itibaryla 1960lara

kadar olan dnemde daha ok Amerikada gelien pragmatizm, bu tarihten sonra Kta

Avrupasnda da ilgi gren bir felsefe olmutur. Postmodernizm ad altnda hem

bilimciliin hem de modernitenin rasyonalist ve inac felsefesinin eletirilmesi,

hakikate ynelik anti-temelci ve anti-zc yaklamyla pragmatizmi yeniden gndemegetirmitir. Bu erevede gnmzde bir yandan Richard Rorty, Hilary Putnam,

Richard Bernstein ve Susan Haack gibi pragmatizmin kurucu isimleri olan Charles

Sanders Peirce, William James ve John Deweyin dnsel izgilerini dorudan takip

44 Hollinger A., David A. a.g.m., s. 26.


35/244

35

edenler olduu gibi bu dnrlerin anahatlarn oluturduu pragmatik dncenin

imkanlarn, sosyal teori, politik teori, politik felsefe, edebiyat kuram ve felsefe

ierisinde kullanan Cornel West, Stanley Fish, Giles Gunn, Jrgen Habermas ve HansJoas gibi isimler de sz konusudur.

Genel olarak pragmatizmin eski ve yeni versiyonu arasndaki fark belirleyen

ey bilime ynelik yaklamdr. 1800lerin son ereinden 1950lere kadar olan

dnemde pragmatizm kltrel olarak bilime ve teknolojiye umutla bakan bir

dncedir. Darwinizmin ve pozitivizmin evrimci ve ilerlemeci tezlerinin ciddi biimde

etkin olduu bu dnemde, bir yandan bilimsel ve teknik bilginin toplumsal gelimeyi ve

ilerlemeyi salayan zelliini nemsenirken, dier yandan bilimsel bilgi ile toplusal

deerler ve kltrle arasnda olmas gereken sreklilik ilikisi vurgulanmtr.45

Felsefe ile bilim, bilimle toplumsal deerler ve pratik yaam arasnda bir

btnln varl bu dnemde dikkat ekilen bir dier nemli husustur. 1960lardan

sonras ise pragmatizmin bilimcilie kar bir dnce olarak gelitii dnemdir. Bu

erevede klasikler epistemik olarak mutlak ve kesinliki klasik felsefi anlaya kar

olumsall ve yeniden betimlemeyi esas alan bir dncenin kurucular olarak

okunmutur. Pragmatizm bu dnemde anti-temelci yaklamyla Aydnlanmann

rasyonalizmine yneltilen postmodern eletiri akmnn bir kolu durumdadr.

Pragmatizmin genel olarak dnce tarihi ierisinde neyi ifade ettii, nerede

durduu, Amerika tarihi ierisindeki yeri ve temsilcilerinin kimler olduu anlamaya dair

gerekletirmeye altmz bu panoromik baktan sonra, onun felsefi olarak ne

sylediini, vurgulad temel kavramlar balamnda belirtmeye alacaz.

1.3.1. PRAGMATZMN TEMEL KAVRAMLARI

Burada pragmatizmin temel kavramlar olarak, klasik pragmatizmin anahatlarn

anlayabilmemizde yardmc olacak temel kavramdan sz edilebilecektir. Tecrbe,

hakikat ve gereklik olmak zere sralayabileceimiz bu kavramlar, pragmatistlerin bir

45 Hollinger A., David, a.g.m., s. 27-33.


36/244

36

anlamda temel ilkeleri olarak da kabul edilebilecektir. Dnceyi pratikten ayran ve

bylece bilgiyi de gereklikten ayran ve bu dalist kavrayla dnyay aklamaya

alan klasik felsefe geleneine kar pragmatizmin verdii yant bu kavramnnemine yapt vurguda ortaya kmaktadr.

1.3.1.1. Tecrbe (Deneyim)

Pragmatizmin, insann yaam pratiklerinden edindii bilgileriyle birlikte karar

vermesi ya da eylemde bulunmas olarak anlad tecrbe/deneyim, teorik olanla pratik

olann, speklatif olanla gerek olann, akl ile eylemin bulutuu ve bu nedenle

nemsenmesi gereken bir kavramdr. Tecrbenin, pragmatistler iin hem felsefe hem

bilim hem de toplumsal adan byk nemi vardr.

Pragmatizme gre felsefi dnme deneyimin yani pratik yaantnn

teoriletirilmesi giriimidir. ncelikli grevi hayatn anlamn aklamak olan felsefe,

ie pratik faaliyet ve eylemlerimizden balamal ve yine bunlar bir takm soyut bilimsel

ilke ve metafiziklerin test alan olarak kullanmaldr.46 Deneyim (experience) yaanm

(experienced) eyler anlamna gelir ve tm felsefi karmlar yaanm eylerdenmeydana getirilir.47 nk olay ve olgular (things) ya yaantlanm olarak ya da

yaantlanmas beklenen ekilleriyle vardrlar.48

Deneyimlerimiz, bildiimiz ve bylece kavramlatrdmz nesneleri yaratan

eylemlerimizdir. Yaratc eylemlerimizden ortaya kan bilgilerimiz dncenin pratii

anlamlandrma hususunda salamlamasn salamaktadr. Bylece dorudan deneyime

endeksli felsefe speklatif deil aktel bir dnme etkinlii olup, gelecekteki

deneyimlerimiz iin yararl olacaktr. Bu anlamda dnme dnyay seyreden deil bir

deneyim olarak dnyann ierisinde ona aktif bir ekilde katlma edimini tanmlar.

46 Bawden, H. Heath, The Principles of Pragmatism, UMI, Michigan, 1998, s.51.47 Dewey, John, Pure Experience and Reality: A Disclaimer, Philosophical Review, Vol.XVI, 1907, s.266.48 Dewey, John, a.g..m., s. 266.


37/244

37

Pragmatistlere gre tamamen olumsalln niteledii iinde yaadmz dnyada

deneyimlerimiz birbiriyle tutarsz ve de uyumsuz olarak nitelenemeyecektir. Yeni

deneyimlerimiz nceki deneyimlerimizle balantldr, zira yeni deneyim eskideneyimin yaratt sorun zerine balamaktadr.49 Bize ayn anda hem nesneleri ve

olgular tantan hem de onlar arasndaki ilikileri gsteren gerekletirdiimiz

eylemlerimiz araclyla yaptmz deneyler ve bunlardan elde ettiimiz

deneyimimizdir. Deneylerimiz arasndaki ilikiler olduka deikendir ve ayn

deikenlik deneyimlerimizin konusu olan nesnelerin doas iin de geerlidir.

D dnyaya ynelik iki tip deneyimden sz edilebilir, bunlar bilimsel bilgi

edinme amal bilimsel deneyimler ve deerlere ynelik bilgi edinme amal olan

sanatsal deneyimlerdir.50 Her iki alandaki deneyimlerimizle d dnya arasnda birbirini

dntren ve gelitiren bir iliki sz konusudur. Dolaysyla evrenin tmn bir

dzenlilik iinde grmek ve bu yolda genel karakteristikler belirlemek anlamszdr,

nk bu kavramlatrma ve dnme biimleri gerekliin deikenlii ile insan

yanltabilen doasnn duvarna arpacak ve anlamszlaacaktr. Pragmatistlere gre en

salkl olan deneyimlerimizin sonularna bakmaktr. nk ancak o, bize deiken

evreni anlamaya yarayan salkl ve gerek bilgiler sunabilecektir.

Pragmatizme gre kavramlar deneyimlerimizin sonulardrlar, bu nedenleonlara zihni srelerimiz ve eylemlerimiz dnda birer kendilik yklemek anlamszdr.

Kavramlar, bilgiler ve teoriler, kendisini evreni aklamak ihtiyac ierisinde hisseden

aklmzn ortaya koyduu soyutlamalardr ve dolaysyla evrenin nihai ve deimez

aklaycs olma gibi bir iddia asla tayamazlar. Pragmatizme gre kavramlar birer

teleolojik enstrumandr.51

Her kavram ya da soyutlama evreni belli bir ihtiya dorultusunda sadece bir

ksmn aklama iddiasnda bulunabilir. inde yaadmz dnyada onu aklayan

hakikat ve dorunun ne olduunu tanmlayarak sabitlemeye almak ya da hakikati tam

tersine sonu olmayan, greceli bir gereklik olarak deerlendirmek, pragmatistlere gre

49 Shook, John, Deweys Emprical Theory of Knowledge and Reality, Vanderbilt University Press.,Nashville, 2000, s. 95.50 Kuspit, Donald B., Deweys Critique of Art for Arts Sake, The Journal of Aesthetics and ArtCriticism, Vol 27, No.1, Autumn 1968, s. 93.51 Schefler, Israel, Four Pragmatists, Humanities Press, New York, 1974, s. 8.


38/244

38

birer tercih meselesidir. Bu tercih epistemolojik olarak rasyonalizm ile empirizm

arasndaki tartmaya denk dmektedir.52

Tek ve deimez bir gereklik fikrine dayanan hakikat anlayn reddeden

pragmatistler, her iki bak asnn ortasnda bir nc duru ortaya koymaya

alrlar. Pragmatistlere gre gereklik ne sonu belirli olan ne de belirlenebilecek olan

bir eydir. Gerekliin kendisine dair ne rasyonalistler gibi belli bir ynde seyir ettiini

ne de empirik olarak deiik blmlerinde gzlemlediimiz sonulardan yola karak

her yerde benzer bir biimde sre gittiini sylemek mmkndr.53

Deneyim kavramn byle bir gereklik ve hakikat dncesi ierisine oturtan

pragmatik dnce, gereklii kavray problemini zmede akl kavramna deil byle

bir evren ile ayn doay paylaan zeka54 kavramna vurgu yapar. Pragmatistlere gre

aklmz, dorudan doruya gereklie dair bir takm genellemelere gitme eilimdedir ve

bu nedenle dnce ve buna bal olarak gereklik akln bu soyutlamalarnn bir

yansmas gibi alglanmaktadr. Oysa pragmatistler dnceyi zekaya bal olarak

gerekleen dinamik ve aktel bir etkinlik olarak gren anlaylaryla dnceyi

pratikle, olmas gerektii gibi, ilikilendirdikleri iddiasn tarlar. Pragmatizme gre

zeka, insann yaamn srdrmesinde ve evresini kontrol etme alkanln

gelitirmesinde anlamlarn kullanlmas ve ynlendirmesi anlamna gelir.55

Deneyimlerimiz bize yaamamzn kolaylamas iin bilgi ve alkanlklar

kazandrr. Bu anlamda deneyim hem somut hem de tasavvura dayal dnmeyi de

ierisine alan bir kavramdr.56 Bu sayede tecrbe ettiimiz nesnel gerekliin bilgisine

sahip olabildiimiz gibi bu bilgiyi kullanarak evrene ilikin bilgimizi tamamlayc

mahiyette bilgiler de elde edebiliriz. rnein tasavvurlarmz, birer somut gereklik

olmasa da bizim iin yararl olduklarndan tpk fiziki deneyimlerimiz gibi nemli ve

52

Kloppenberg, James T., Pragmatism : An Old Name for Some New Ways of Thinking?, The Journalof American History, Vol. 83, No.1 (Jun, 1996), s.102.53 Pragmatistlere gre gereklie dair kavraymz illa ki birinden biri olmak zorunda deildir, zira hereyi ile verili bir kendilik olmayan bu dnyada pragmatik gereklikler de birer gerektir. Bkz. Putnam,Hillary, Pragmatism, Blackwell, Cambridge, 1995.54 Dewey, John, The Development Of American Pragmatism, a.g.k., s.1255 Shook, ,John R., Amerikan Pragmatizminin ncleri, ev: Celal Trer, niversite Kitabevi, stanbul,s.116.56 Dewey, John, Nature In Experience, The Essential Dewey, Ed: L. Hickman-T. Alexander, IndianaUniversity Press, Bloomington, 1998, s.160.


39/244

39

deerli olan deneyimlerimiz olarak kabul edilmelidir, zira bazen sorgulamakszn elde

ettiimiz dnce yada inanlarmz bize kullanl ve hatta daha sonra gerek haline

gelebilecek bilgiler de sunabilmektedir. Sanatsal estetik bilgi bu tr bilgilere rnekverilebilecektir. Hayatn estetize edildii alan olan sanat ierisinde hayal edilen nesneler

de bizim iin bir gerekliktir, nk deneyimimizin bir parasdr.57

Pragmatizm asndan bir eyin varolmas ile deneyimlenmi olmas ayn eydir.

Bu anlamda yaamda her ey tecrbe edilmektedir ve bu bakmdan her ey eit derecede

gerektir. Aktel gereklikle zt olsalar da, idealize edilen eyler de olsalar, hayallerimiz

de birer gerektir. Pragmatizmin bu gereklik kavrayn Dewey, vastasz

empirisizm58 (immediate empiricism) olarak adlandrr. Buna gre deneyimden

kastedilen ey aslnda btn bir yaammzdr. Yaammzda evrendeki soyut ve somut

her eyi deneyimlemekteyizdir. Bu nedenle her ey deneyimimiz ierisinde anlamn

kazanmaktadr. Deneyim anlam ile gerekliin bulutuu zemindir.

Gemi deneyimlerimiz yeni deneyimlerimiz iin bir birikim oluturur. Yeni

gereklikleri ve durumlar anlamlandrmamzda gemi deneyimlerimizin bizde

yaratt alkanlklar (dnsel ya da eylemsel) etkili rol oynar.59 Deneyim sadece bir

bilgi deil insann evresiyle etkileimidir; deneyim kiiye zel ve bu adan znel bir

ey deil, kendi iinde akn bir nitelie sahiptir nk zne ve nesne anlamn deneyimiinde kazanmaktadr; deneyim sadece gemi ve u anki davranlarla snrl deil ayn

zamanda gelecei de iine alan bir kavramdr; deneyim rasyonel hesaplamalardan ayr

57 Dewey, John, The Live Creature, The Essential Dewey, Ed: L. Hickman-T. Alexander, IndianaUniversity Press, Bloomington, 1998, s. 391-392.58 J. Dewey, tm isimlendirmelerin (labelled) iaret ettii eyin pratikteki farkl anlamlarn rtt iin

doal olarak yanl anlamaya yol aan irkin eyler olduunu belirterek, kavramdan hemen yani aracszolan anlamnn karlmasn ister. Bu empirisizm duyusal empirisizmin karsnda yer almaktadr. Buempirisizm dorudan deneyimlenmi olann sonularn hakllatrma yntemini tercih etmektedir. Deweybu empirisizmi, temelde mutlak bir karakter tadn ileri srerek eletirir. nk bu empirisizm,deneyimi yntemsel kontrol ve kesinlii elde etmek ynnde kurma giriimidir. Vastasz empirisizmgnlk anlamyla herhangi bir ey ya da her eyin ne olarak tecrbe ediliyorsa o olduklarn varsayar.Bkz. Dewey, John, The Postulate of Immediate Empiricism, The Influence of Darwin on Philosophy,Prometheus, New York, 1997, s. 226-227.59 Bourke, Paul F., Philosophy And Social Criticism: John Dewey 1910-1920 History Of EducationQuarterly Vol. 15, No.1, Spring 1975, s. 6.


40/244

40

tutulamaz fakat sorunlara ilikin gerekli tm mantksal ve yorumsal balantlar ieren

bir eydir.60

Pragmatizm nesnelerin doada bulunduklar halleriyle dncelerimizi ve

dnce yntemimizi belirlediini, dolaysyla doaya ikin olan deiimin dnme ve

bilme biimlerimize olan etkisinin gz ard edilemeyeceini ileri srer. Bu anlamda her

trl dalizme kar olan pragmatizm bilen zne ve bilinen nesne arasndaki bilme

deneyimini doalc bir anlay ile deerlendirir.61 Dolaysyla bilgilerimizin ve bilimsel

etkinliklerimizin temeli olan deneyimin kendisi, ayn zamanda doann kendisi

durumundadr. Bir bilme ve dnme etkinlii olarak bilim ise doal bir sre olan

deneyimimizi ve onun ierisindeki nesneleri anlama ve aklama hususunda nemli bir

ileve sahiptir. Gerek bilim gerekse de felsefe deneyimimiz yada yaammzn aktel

koullar zerine bize srekli rapor sunmaktadr.62 Sz konusu raporlar deneyimlerimiz

arasnda balantlar kurarak, deneyimlerimizin bilgi nitelii zerine dnmemizi

olanakl klar.

Bilim sayesinde gerekliin bilincimiz asndan anlamn ve onun temel

ilkelerinin hayat asndan ne demek olduunu bilmek mmkn olabilecektir.

Dolaysyla evrenin zihinsel ve toplumsal olgularn bilimsel eylem ile aklamak nihai

olarak mmkndr. Pragmatizme gre gereklik, deneyimlerimizin dnda deildir vedolaysyla onun zerine, onu temsil etmek zere gerekletirilen bilimsel

kavramlatrmalar birer kendilik ifade eden soyutlamalar olarak grlemeyecektir. Zira

eylem var oluun zdr ve buna kaytsz kalacak bilim, deneyime kaytsz olacak ve

pratikte karln bulamayan soyutlamalar btn olarak duracaktr. Pragmatizm

asndan bilim insann/insanolunun kendi tecrbelerini anlamaya ve aklamaya

dnk en kapsaml ve en iilikli giriimidir.63

60 Dewey, John, The Need For a Recovery Of Philosophy, The Essential Dewey, Ed: L. Hickman-T.Alexander, Indiana University Press, Bloomington, 1998, s. 47-48.61 Dewey, John, The Need For a Recovery of Philosophy, The Essential Dewey, Ed: L. Hickman-T.Alexander, Indiana University Press, Bloomington, 1998, s. 66.62 Wilson, Daniel J., Pragmatism, Science And Logical Positivism, Pragmatism From Progressivism toPostmodernism, Ed: Robert Hollinger-David Depew, Praeger, London, 1995, s. 127.63 Bawden, H. Heath, a.g.e., s. 57.


41/244

41

Nitekim doa bilimleriyle balayan bu deiim, sosyal ve psikolojik bilimlere de

siraye

Documents

John Dewey in Pragmatik Politik Dusuncesi Ve Politikada Pratik Mesruiyet Sorunu Pragmatic Political Thought of John Dewey and Practical Legitimization Problem in Politics