Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
i
H$Zm©Q>H$ gaH$ma
J{UVMATHEMATICS
(Revised)
7B¶Îmm gmVdr
Seventh Standard‘amR>r ‘mܶ‘
Marathi Medium
^mJ - 1PART - 1
KARNATAKA TEXT BOOK SOCIETY (R).,
100 Feet Ring Road, Banashankari 3rd Stage,Bengaluru - 560 085
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
ii
PrefaceThe Textbook Society, Karnataka, has been engaged in producing
new textbooks according to the new syllabi which in turn are designed on NCF - 2005 since June 2010. Textbooks are prepared in 12 languages; seven of them serve as the media of instruction. From Standard 1 to 4 there is the EVS, mathematics and 5th to 10th there are three core subjects, namely, mathematics, science and social science.
NCF - 2005 has a number of special features and they are: connecting knowledge to life activities. learning to shift from rote methods. enriching the curriculum beyond textbooks. learning experiences for the construction of knowledge. making examinations flexible and integrating them with
classroom experiences. caring concerns within the democratic policy of the country. making education relevant to the present and future needs. softening the subject boundaries-integrated knowledge and the
joy of learning. the child is the constructor of knowledge.The new books are produced based on three fundamental approaches
namely, Constructive approach, Spiral approach and Intergrated approach.
The learner is encouraged to think, engage in activities, master skills and competencies. The materials presented in these books are integrated with values. The new books are not examination oriented in their nature. On the other hand they help the learner in the all round development of his/her personality, thus help him/her become a healthy member of a healthy society and a productive citizen of this great country, India.
Mathematics is essential in the study of various subjects and in real life. NCF 2005 proposes moving away from complete calculations, construction of a framework of concepts, relate mathematics to real life experiences and cooperative learning. Many students have a maths phobia and in order to help them overcome this phobia, jokes, puzzles,
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
iii
riddles, stories and games have been included in textbooks. Each concept is intoduced through an activity or an interesting story at the primary level. The contributions of great Indian mathematicians are mentioned at appropriate places.
We live in an age of science and technology. During the past five decades man has achieved great things and realized his dreams and reached pinnacle of glory. He has produced everything to make life comfortable. In the same way he has given himself to pleasures and reached the stage in which he seems to have forgotten basic sciences. We hope that at least a good number of young learners take to science in higher studies and become leading scientists and contribute their share to the existing stock of knowledge in order to make life prosperous. Ample opportunity has been given to learners to think, read, discuss and learn on their own with very little help from teachers. Learning is expected to be activity centered with the learners doing experiments, assignments and projects.
In Social Science especially in Standard 5 the first chapter deals with the historical, geographical, cultural and local study of the division in which learners live. Chapters on sociology, business studies and commerce are introduced in Standard VIII as per the guidelines of NCF-2005. A lot of additional information is given through box items. Learners are encouraged to work towards construction of knowledge through assignments and projects. Learning load of memorizing dates has been reduced to the minimum. Life values have been integrated with content of each chapter. The Textbook Society expresses grateful thanks to the Chairpersons, writers, Scrutinisers, artists, staff of DIETs and CTEs and the Members of the Editorial Board and printers in helping the Textbook Society in producing these textbooks.
Prof. G.S. MudambadithayaCoordinator
Curriculum Revision and TextbookPreparation
Karnataka Textbook Society®Bengaluru, Karnataka
NagendrakumarManaging Director
Karnataka Textbook Society®Bengaluru, Karnataka
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
iv
Chairperson's Letter
Dear All,NCF 2005 intends that the aim of learning Mathematics to be of higher value
rather than mere learning algorithms and this is stated as learning of Mathematics is 'Mathemetisation. To achieve this objective our educational system, that is administration, class, school, society and persons in these agencies has to provide opportunities to the child to gain excellence experiences and fecilitate to construct knowledge himself.
The logical thinking adopted to solve a problem is to be of higher signifi cance rather than knowing the solution to the problem. This develops rational and logical thinking among learners and enables them to explore their own method or approach of finding the solution and keeps them to be active participants. To make it possible, teachers have to become friendly facilitators to provide learning opportunities to the learners; as well as encourage pupils to learn with co - operation, in peer groups.
'Mathematics' is a challenge at 7th standard because it has to be nearer to the experiences and environment of learner and the learner has to comprehend the logical process and the abstract idea/concept.
Scope for exploration and creation is required in Mathematics instead of the rote problems and complicated calculations. Students have to be encouraged to solve the problems in different ways. To achieve this, previous learning is linked with present topics of learning Model activities, activities that can be done by the students and activities that have to be performed by the students are given to the possible extent Illustration, fi gures, laws/ principles and worked (model) problems are given to facilitate better comprehension of the subject. Additional information / issues are included here and there to enrich learning. To make learning easier and meaningful simple language along with wider scope and social situations are used. For reinforcement of each unit exercises, based on knowledge, understanding, skills and application- are given as far as possible. Our Committee is grateful to the chief co-ordinator, the managing director, the joint director and programme co-ordinator of karnataka textbooks society for providing an opportunity and responsibility of producing this textbook through which we have the pleasure to reach and serve larger educational community. We thank the editorial board and the scrutinize for the valuable guidance and suggestions the members and DIETS involved in 'Try - out' for the feedback. All of this is attended to improve the text.
I am thankful to the members, translators, artists of this committee, technical assistants and other departmental, non departmental personel who have assisted me in this service.
It is tried to make this text to be free from doubts, confusions, ambiguity and printing mistakes. In spite of it, I request you kindly to communicate with me for any such things. Any suggestions for the improvement will be acknowledged whole heartedly. Please, share your opinion regarding the quality of the textbook with us and the department.
Yours truly,N. Kaleshwara Rao
Chair Person
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
v
Text Book Committee
Chair Person : Sri Kaleshwar Rao Bagoor 3 Santhasa, 1st Cross, Aravinda Marga, J.P. Nagar, IInd
Phase, Bengaluru.Members :Smt B. Keerthi Principal, Siliconcity, P. U.College, Konanakunte, Bengaluru
-62.Sri Subramanya Bhatt Assistant Teacher, K.V.S.M High school, Kanchana, Puttur (T)Sri Sadananda Kumar Government Girls P. U. College, Hampi Road, Hospet Ballari
District- 583218.Sri Pramod G. Kulkarni V. B. Darbar P. B. College, Vijayapura.Sri C. L. Bhaskar Assistant Proffessor Vijaya Teachers College, Jayanagar 4th
Block Bengaluru - 56001.Smt Renuka Assistant Teacher, Goverment P. U. College composite
Kamalapur Taluk Hospet. Ballary District.Sri Jangi Art Teacher. DSERT Bengaluru.Scrutinizers :
Prof. Prabhakar R. V. Deen Vijaya College Jayanagar and Assistant Secretary B. H. S. H. E. S. Jayanagar 4th Block. Bengaluru
Dr R. Latha Kumari Principal, Sanjaya Gandhi Education, cholanagar, Hebbal Bengaluru.
Editorial Committee :Dr Ravindra Former NCERT Director Arehalli BSK 3rd stage Bengaluru - 61. Dr Upadya B. S. Lecturer and Head of Department Maths, Education RIE
Mysuru.Dr Prasad S. V. Lecturer RIE Mysuru.Dr Sharad Sure Assistant Proffessor Azim Premji university Bengalure -10 PES
School of Engineering Campus Komappa Agra Hasa.Translation Committee :Sri P. C. Halgekar Assistant Teacher, Rangubai Bhosale High School, Belagavi
Sri R. G. Kulkarni Assistant Teacher, Govt. M.H.P.S. Gunji, Tq: Khanapur, Dist: Belagavi.
Sri B. G. Vaghamare Assistant Teacher, Govt. M.H.P.S. Nilawade, Tq: Khanapur, Dist: Belagavi.
Chief - Coordinators :Sri G. S. Mudambaditaya Co-ordinator, Curriculum revision and Text Book Preparation.
Guidance :Sri Nagendra Kumar Managing Director, Karanataka, Text Book Society.Sri Panduranga DDPI (incharge), Karnataka, Text Book Society.Programme Coordinators :
Smt Uma Devi Assistant Director, Karanataka Text Book Society.Smt Vijaya Kulkarni Assistant Director, Karanataka Text Book Society.Smt Prema B. R. Technical Assistant, Karanataka Text Book Society.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
vi
About the Review of Textbooks
Honourable Chief Minister Sri Siddaramaiah who is also the Finance Minister of Karnataka, in his response to the public opinion about the New Textbooks from standard one to ten, announced, in his 2014-15 budget speech of constituting an expert-committee, to look into the matter. He also spoke of the basic expectations there in, which the Textbook experts should follow: “ The Textbooks should aim at inculcating social equality, moral values, development of personality, scientific temper, critical acumen, secularism and the sense of national commitment”, he said.
Later, for the production of the Textbooks from class one to tenth, the Department of Education constituted twenty seven committees and passed an order on 24-11-2014. The committees so constituted were subject and class-wise and were in accordance with the standards prescribed. Teachers who are experts in matters of subjects and syllabi were in the committees.
There were already many complaints, and analyses about the Textbooks. So, a freehand was given in the order dated 24-11-2014 to the responsible committees to examine and review text and even to prepare new text and review if necessary. Afterwards, a new order was passed on 19-9-2015 which also give freedom even to re-write the Textbooks if necessary. In the same order, it was said that the completely reviewed Textbooks could be put to force from 2017-18 instead of 2016-17.
Many self inspired individuals and institutions, listing out the wrong information and mistakes there in the text, had send them to the Education Minister and to the ‘Textbook Society’. They were rectified. Before rectification we had exchanged ideas by arranging debates.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
vii
Discussions had taken place with Primary and Secondary Education ‘Teacher Associations’. Questionnaires were administered among teachers to pool up opinions. Separate meeting were held with teachers, subject inspectors and DIET Principals. Analytical opinions had been collected. To the subject experts of science, social science, mathematics and languages, textbooks were sent in advance and later meeting were held for discussions. Women associations and science related organistation were also invited for discussions. Thus, on the basis of all inputs received from various sources, the textbooks have been reviewed where ever necessary.
Another very important thing has to be shared here. We constituted three expert committees. They were constituted to make suggestions after making a critical study of the text of science, mathematics and social science subjects of central schools (N.C.E.R.T), along with state textbooks. Thus, the state text books have been enriched basing on the critical analysis and suggestions made by the experts. The state textbooks have been guarded not to go lower in standards than the textbooks of central school. Besides, these textbooks have been examined along side with the textbooks of Andhra, Kerala, Tamil Nadu and Maharashtra states.
Another clarification has to be given here. Whatever we have done in the committees is only review, it is not the total preparation of the textbooks. Therefore, the structure of already prepared textbooks have in no way been affected or distorted. They have only been reviewed in the background of gender equality, regional representation, national integrity, equality and social harmony. While doing so, the curriculum frames of both central and state have not been transgressed. Besides, the aspirations of the constitution are incorporated carefully. Further, the reviews of the committees were once given to higher expert committees for examination and their opinions have been effected into the textbooks.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
viii
Finally, we express our grateful thanks to those who strived in all those 27 committees with complete dedication and also to those who served in higher committees. At the same time, we thank all the supervising officers of the ‘Textbook Society’ who sincerely worked hard in forming the committees and managed to see the task reach it’s logical completion. We thank all the members of the staff who co-operated in this venture. Our thanks are also due to the subject experts and to the associations who gave valuable suggestions.
Narasimhaiah
Mangaging Director Karnataka Textbook Society
Bengaluru.
Prof. Baraguru Ramachandrappa Chairman-in-Chief
Textbook Revision Committee Bengaluru.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
ix
Text Books Revision CommitteeChairman-in-chief.Prof. Barguru Ramchandrappa, State Review Committee, Karnataka
textbooks Society®, Bengaluru. Revision Committee
ChairpersonDr. Narasimhamurthy S.K. Professor and Chairman, Department
of Mathematics , Kuvempu University, Shankaraghatta-577 451. Shivamogga
MembersDr. B . Chaluvaraju, Professor, Department of Mathematics,
Bengaluru University, Bengaluru.Sri. B. K. VishwanathRao, Rtd., Principal, No.94, ''Prashanthi'', 30th
Cross, BSK 2nd Stage, Bengaluru.Sri Narasimha murthy G. N., ‘Beladingalu’ No.23/1,5th cross, Hosalli,
Bengaluru.Sri Shankarmurthy M.V. Rtd Headmaster, Sarvodaya High-school,
BengaluruSri H.N.Subbarao, Headmaster, Sadvidya Highschool,
N.S.Road, Mysuru.Smt S.S. Thara, Headmistress, Govt. High School,
Mavattur, K.R. Nagar taluk, Mysuru Dist,Smt Sushma NagarajRao, High School Teacher, Govt. Model Higher
Primary School, RamnagarSri Shrinath Shastri, Kannada Ganak Parishat, Chamrajpete,
Bengaluru.High Power CommitteeDr.Kashinath Biradar, Plot No.7, Gangasiri, Jayanagar,
Kalburgi - 585 105.Smt. L. Padmavati, Vice-principal, Empress Girls
High-school, Tumkur.Sri T Gangadharaiah, Associate Professor, Department of
Mathematics, Govt. women’s college, Kolar TranslatorsSri. R.G. Kulkarni, Rtd. Teacher, Khanapur, Belagavi.Sri. P.C. Halgekar, A.M. Rangubai Bhosale, H.S. Belagavi.Chief Advisors Sri Narasimaiah, Managing Director, Karnataka Textbooks
Society®, Banashankari 3rd stage, Bengaluru-85.
Smt Nagamani C. Karnataka Textbooks Society®, Banashankari 3rd stage, Bengaluru-85.
Programme co-ordinator:Smt. Vijaya Kulkarni, Asst.Director, Karnataka Textbooks
Society®, Banashankari 3rd stage, Bengaluru-85.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
x
^mJ - 1
AZwH«$‘{UH$m
H«$‘ g§»¶m
àH$aU n¥ð> H«$‘m§H$
1 nyUmªH$ 1 - 24
2 AnyUmªH$ 25 - 48
3 n[a‘o¶ g§»¶m 49 - 75
4 ~¡{OH$ amer 76 - 106
5 H$moZm§Mr OmoS>r 107 - 130
6 aofr¶ OmoS>çm 131 - 153
7 {ÌH$moU 154 - 174
8 g‘{‘Vr 175 - 196
CÎmao 197 - 206
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
1
àH$aU - 1
nyUmªH$ [INTEGERS]
`m àH$aUmÀ`m AÜ``ZmZ§Va Vwåhr :
YZ nyUmªH$mbm YZ nyUmªH$mZo VgoM G$U nyUmªH$mZo JwUmb.
G$U nyUmªH$mbm G$U nyUmªH$mZo JwUmb.
{Xboë`m nyUmªH$m§Mr VwbZm H$ê$Z gdm©V _moR>m, gdm©V bhmZ nyUmªH$ AmoiIy eH$mb.
g§»`m§Mm JwUmH$ma H$aÊ`mMr `mo½` nÕV Adb§~mb, VgoM JwUmH$ma d ^mJmH$ma ‘Yrb g§~§Y AmoiImb.
EH$m nyUmªH$mbm Xþgè`m nyUmªH$mZo ^mJmb.
N>oX qH$dm mOH$Mr qH$_V H$_r H$ê$Z nyUmªH$mbm mJmH$mamMr nÜXV dmnê$Z eyÝ`Zo ^mJmb.
nyUmªH$m§À`m ~m~VrV H«$_{Zanoj, gmhM`© Am{U {dVaU JwUY_© VnmgyZ nhmb.
gwhm{gZrZo 5 Jwbm~ \w$bo AgUmao EH$ Jwbm~mMo amon> nm{hbo. {VZo Ë`mVrb 3 Jwbm~ \w$bo VmoSy>Z KoVbr. Va {e„H$ amonmda {H$Vr \w$bo am{hbr?
CH$b : amonmdarb Jwbm~m§Mr g§»`m = 5 VmoS>boë`m Jwbm~m§Mr g§»`m = 3
amonmda {e„H$ am{hbobo Jwbm~ = ?
{e„H$ Jwbm~ 5-3 = 2
∴{e„H am{hbobo Jwbm~ = 2
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
2
Amåhmbm g§»¶m aofm YZ nyUmªH$, G$U nyUmªH$ d eyÝ` _mhrV AmhoV. YZ nyUmªH$, G$U nyUmªH$ d eyÝ` ho gd© nyUmªH$ AmhoV. nyUmªH$m§Mr ~oarO Am{U dOm~mH$s H$er H$aVmV ho Amåhmbm _mhrV Amho.CXmhaU 1 : gwgmZ Ioi Ioiy BpÀN>Vo. {VZo Amnë`m COdrH$S>o 3 g_mZ CS>çm _maë`m Am{U VoWyZ S>mdrH$S>o 5 g_mZ CS>çm _maÊ`mMo R>a{dbo. {VZ ^maboë¶m CS>çm g§»¶m aofmda H$em Xe©dmb ? g_Om n{hë`m§Xm gwgmZ eyÝ` ñWmZr Amho; Va {VZo _maboë`m CS>çm g§»`maofoda Xe©dy eH$Vmo. Vr H$moR>o nmohMbr Amho?
0 1 2 3
-2 2-1 13 30
0
3 + (-5) = -2
bjmV R>odm :
_moO g§»`m / Z¡g{J©H g§»`m `m YZ nyUmªH$ AmhoV.
eyÝ` hr Z¡g{J©H$ g§»`m Zmhr.
Z¡g{J©H$ g§»¶m Am{U "0' {_iyZ "nyU© g§»`m" ~ZVmV. nyUmªH$m_Ü`o nyU©g§»`m VgoM G$U nyUmªH$m§Mm g_mdoe hmoVmo.
ñdmܶm¶ 1.1
I. Imbrb CXmhaUo g§»`maofoda Xe©dm.
1) 8 + 5 2) 2 + (-7)
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
3
3) (- 3) + (4) 4) (– 7) + (- 2)
nyUmªH$m§Mm JwUmH$ma :
YZ nyUmª©H$mbm YZ nyUmªH$mZo JwUUo :
Á`m g§»`og_moa {MÝh {Xbobo ZgVo. Vr g§»`m YZg§»`m g_Omdr.
JwUmH$ma åhUOo H$m`?
JwUmH$ma åhUOo nwZamdVu ~oarO ho Amåhmg _mhrV Amho.
AmVm AmnU Imbrb CXmhaUo nmhÿ.
CXmhaU 1 :
^aVZo EH$m XþH$mZmVyZ nopÝgbMo 3 ~m°Šg {dH$V AmUbo. àË`oH$ ~m°Šg_Ü`o 6 nopÝgbr AmhoV. Va ^aVH$S>o EHy$U {H$Vr nopÝgbr AmhoV?
6 + 6 + 6 = 18 (~oarO)
ho g§»`maofoda H$go Xe©dmb?
0 6 12 18
g§»`maofodarb ~mUmÀ`m IwUm nhm. àË`oH$s 6 g§»`m XmI{dUmao VoWo 3 ~mU AmhoV. {Vgam ~mU 18 bm nmohMbm Amho.
åhUyZ, 6 × 3 = 18. ho g§»`maofoda Xe©{dbo Amho.
CXmhaU 2 :
5 {_Ìm§Zr EH$m XþH$mZmVyZ àË oH$s 12 Am§~o {dH$V KoVbo. OmUyZ ¿`m :
nyUmªH$ 'Z' AjamZo Xe©{dVmV. PoboZ
(Zahlen) hm O_©Z eãX AgyZ Ë`mMm AW©
nyUmªH$.
Va Ë`m§Zr EHy$U {H$Vr Am§~o {dH$V KoVbo?
CH$b : × =
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
4
YZ nyUmªH$mbm G$U nyUmªH$mZo JwUUo :
{ZYr gwH$boë`m \$im§À`m emoYmV hmoVr. {VÀ`m AmB©Zo H$mhr ~Xm_ EH$m S>ã`mV R>odyZ Vr 3 {XdgmgmR>r ~mhoa Jmdr Jobr hmoVr. {ZYrbm S>~m {_imbm Am{U {VZo à˶oH$ {Xder 2 ~Xm_ Im„o. àË`oH$ {Xder ~Xm_m§Mr g§»`m 2 Zo H$_r Pmbr. {VMr AmB© Ooìhm naV Ambr Voìhm S>~m [aH$m‘m hmoVm. Va S>ã`mV EHy$U {H$Vr ~Xm_ hmoVo?
AmVm, AmnU à˶oH$ {Xder H$‘r Pmbobo ~Xm‘ -2 G$U nyUmªH$mZo Xe©dy.
-2, -2, -2. `m§Mr ~oarO Ho$ë`mg
(-2)+(-2)+(-2) = -6∴ 3 × (-2) = -6 {ZYrZo 3 {XdgmV 6 ~Xm_ Im„o.
åhUyZ, S>ã`mV 6 ~Xm_ hmoVo.
ho AmnU g§»`maofoda Xe©dy.
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0-7
-2 × 3 = -6
CXmhaU 1 : JwUmH$ma H$am 5 × (-4) Amåhr (−4) Mo 5, ^mJ Ago KoD$ eH$Vmo.
-20 -16 -12 -8 -4 0 4 8
1×-4=-4 2×-4=-8 3×-4=-12 4×-4=-16 5×-4=-20
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
5
CXmhaU 2 : à`ËZ H$am.
4 × -5 = ?
-20 -15 -10 -5 0 5 104 × (-5) = (-20)
YZ nyUmªH$mbm G$U nyUmªH$m§Zo JwUë`mg Amåhmbm G$U nyUmªH$ {_iVmo.
CXmhaU 3 : (+5) × (-6) =?+ 5 × (-6) = -30 5 doim -6
5 ×(-6) = (-6) + (-6) + (-6) + (-6) + (-6) = -30
Z E R _bm H$moUVo {MÝh Amho?
hm hm hm ...
{MÝh Zmhr
_bm YZ {MÝh Zmhr, G$U {MÝh Zmhr. _r {MÝh _wº$ Amho.
G$U nyUmªH$mbm YZ nyUmªH$mZo JwUUo :
G$U nyUmªH$mbm YZ nyUmªH$mZo JwUë`mg H$m` hmoVo?Imbrb CXmhaUo nhm. 5 × 4 = 20 4 × 4 = 16 = 20 - 4 3 × 4 = 12 = 16 - 42 × 4 = 8 = 12 – 41 × 4 = 4 = 8 – 40 × 4 = 0 = 4 – 4-1 × 4 = 0 – 4 = - 4-2 × 4 = -4 – 4 = -8-3 × 4 = -8 – 4 = -12 -4 × 4 = -12 – 4 = -16 -5 × 4 = -16 - 4 = -20
åhUyZ (- 5) × 4 = - 20
{_Ìm, Vwbm _mhrV Amho H$m gdm©V _moR>m G$U
nyUmªH$ H$moUVm?
hmo` _m¶m {_Ìm, Vmo Amho - 1
OmUyZ ¿`m :
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
6
Ooìhm Amåhr G$U nyUmªH$ Am{U YZ nyUmªH$mMm JwUmH$ma H$aVmo, Voìhm nyU© g§»`m g_OyZ JwUmH$ma H$amdm Am{U JwUmH$mambm dOm {MÝh R>odmdo. åhUOo Amåhmg G$U nyUmªH$ {_iob.
CXmhaU 1 : (- 6) × 7 =?
Ho$di qH$_VrMm JwUmH$ma H$am6 × 7 = 42
OmUyZ ¿`m : Ag_mZ {MÝhm§À`m XmoZ nyUmªH$m§Mm JwUmH$ma Zoh_r G$U nyUmªH$ `oVmo.
5 × 7 = 35 = 42 – 7
4 × 7 = 28 = 35 – 73 × 7 = 21 = 28 – 72 × 7 = 14 = 21 – 71 × 7 = 7 = 14 – 70 × 7 = 0 = 7 – 7 -1 × 7 = 0 -7 = -7-2 × 7 = -7 – 7 = -14-3 ×7 = -14 – 7 = -21-4 × 7 = -21 – 7 = -28-5 × 7 = -28 – 7 = -35-6 × 7 = -35 -7 = -42 ∴ (-6) × 7 = (-42)
XmoZ nyUmªH$m§Mr {MÝho Ag‘mZ AgVm§Zm Ambobm JwUmH$ma G$U AgVmo.
CXmhaU 2 : -8 × +2 = -16darb à_mUo Z_wZm {bhm.
CXmhaU 3 :
EH$ nmU~wS>m g_wÐmV EH$m {_{ZQ>mbm 9 _rQ>a doJmZo ~wS>Vmo. Ë`mMm ~wS>Ê`mMm doJ EH$ g_mZ Agob Va 6 {_{ZQ>mV Vmo {H$Vr A§Va nmÊ`mV Jobm Agob?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
7
g‘wÐmVrb nmʶmV Imobda OmD$Z emoY KoUmè¶m ì¶{º$bm nmU~wS>m (SCUBA DIVER) åhUVmV.
Oa AmnU nmÊ`mMr nmVir eyÝ` (0) _mZbr Va, nmU~wS>çmMo nmÊ`mVrb ñWmZ G$Ug§»`m Yabr nm{hOo.
VoWo 9 hr G$U g§»`m Amho.
åhUyZ 6 {_{ZQ>mV nmU~wS>m Jobobo A§Va = -9 × 6 = -54
nmU~wS>m nmÊ`mÀ`m nmVirnmgyZ 54 _rQ>a Imob Amho qH$dm Vmo -54 _rQ>a A§Vamda Amho.
nyUmªH$mbm 0 (eyݶ) Zo JwUUo :
6 × 2 = 12 ;12 = 12 - 0
5 × 2 = 10 ; 10 = 12 - 2
4 × 2 = 8 ; 8 = 10 - 2
3 × 2 = 6 = 8 - 2
2 × 2 = 4 = 6 - 2
1 × 2 = 2 = 4 - 2
0 × 2 = ?
¶m Z‘wݶmZwgma
0 × 2 ho 2 - 2 Ago hr {b{hVmV.
∴ 0 × 2 = 0
EH$m nyUmªH$mbm "0' Zo JwUë¶mg JwUmH$ma "0' ¶oVmo.
CXmhaU :
1) 5 × 0 = 0
2) - 10 × 0 = 0
3) 0 × 0 = 0
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
8
G$U nyUmª©H$mbm G$U nyUmªH$mZo JwUUo :
ho dmMm :
dmMboë`m n{hë`m d eodQ>À`m dmŠ`m§Mm AW© EH$M Amho.
Am{U Xþgè`m d {Vgè`m dmŠ`m§Mm AW© EH$M Amho.
_r åhUmbmo "_bm Vo A_mÝ` Zmhr' `mMm AW© "Vo _bm _mÝ` Amho'.
`mdê$Z AmnU Ago åhUy eH$Vmo H$s H$moUË`mhr dmŠ`mMm ZH$mamMm ZH$ma åhUOo "hmoH$ma' hmo`.
x = 3 × 5 ¶m‘ܶo y = 3 × (-5) Mm ~oarOì¶ñV -3 × (-5) x + 0 = 3 × 5 + 0
x + y - y = 3 × 5 + [3 × (-5)] + [(-3) × (-5)]
= 3 [5 + (-5)] - [(3) × (-5)] (x + y bm gai ê$n XoD$Z)
= [3 × 0] - [(3) × (-5)]
= 0- [(3) × (-5)]
= - 3 × -5
∴ 3 × 5 = - 3 × -5
15 = - 3 × -5
‘r Imëb Amho.
‘r Imëb Zmhr.
‘r Cnmer Amho.
‘r Cnmer Zmhr.
H$moU˶mhr G$U g§»¶onojm gdm©V ‘moR>r g§»¶m H$moUVr? Am{U H$moU˶mhr YZg§»¶onojm gdm©V
bhmZ g§»¶m H$moUVr?
ho ‘m¶m {‘Ìm.... Vr Amho eyݶ !!
OmUyZ ¿`m :
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
9
gm‘mݶnUo a × b = a × b + 0
= a × b + a (-b) - a (-b)
= a ( b + -b) - a (-b)
= a (0) - a (-b)
= 0 - a (-b)
∴ ab = (- a) (- b)
- a × - b = a × b
∴ XmoZ G$U nyUmªH$m§Mm JwUmH$ma Zoh‘r YZ nyUmªH$ ¶oVmo.
`m g§»`mMm JwUmH$ma Z_yÝ`mMm Cn`moJ H$ê$Z H$am
-3 × - 6 = ?
XmoZ F$U² nyUmªH$m§Mm JwUmH$ma hm YZnyUmªH$ Wobo àW‘ Amåhr Ho$db g§»¶m§Mm JwUmH$ma
H$aVmo Am{U JwUmH$mambm YZ {MÝh XoVmo.ho Z_yÝ`mà_mUo {b{hë`mg -3 × 6 = -18 (6 ì`m B`ÎmoV {eH$boë`m ~oarO ì`ñVMr
AmR>dU H$am.)-3 × 5 =-15 =-18 –(-3) -3 × 4 = - 12 = -15 – (-3) -3 × -1 = 0-(- 3) = 0 +3 = 3 -3 × 3 = -9 = - 12 – (- 3) -3 × -2 = 3 - (-3) = 3 + 3 = 6
-3 × 2 = - 6 = - 9 - (- 3) -3 × -4 = 9 - (-3) = 9 + 9 = 12
-3 × 1 = - 3 = -6 - (- 3) -3 × -5 = 12 - (-3)= 12 + 3 =15
-3 × 0 = 0 = - 3 - (- 3) -3 × -6 = 15 - (-3)= 15 + 3 =18
-3 × 1= ?
∴ H$moU˶mhr g§»¶obm 0 Zo JwUë¶mg ˶m§Mm JwUmH$ma Zo‘r 0 ¶oVmo. -3 ×0 = 0
XmoZ g_mZ {MÝhmÀ`m nyUmªH$m§Mm JwUmH$ma Zoh_r YZ `oVmo.
CXmhaU 1 : -4 × -3 = ?nyU© qH$_VrMm JwUmH$ma H$am. 4 ×3 = 12
na§Vy XmoZ G$U nyUmªH$m§Mm JwUmH$ma YZ AgVmo. åhUyZ -4 × -3 =12
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
10
XmoZ nojm OmñV nyUmªH$m§Mm JwUmH$ma :
CXmhaU 1 : +3 × +5 × +6 = ? +3 × +5 × +6 = +15 × +6 = +90
CXmhaU 2 : +3 × +5 × -6 =? +3 × +5 × -6 =+15 × -6 = -90
CXmhaU 3 : +2 × +3 × +5 × +6 = ? +2 × +3 × +5 × +6 = +6 × +30 = +180
CXmhaU 4 : +2 × +3 × -5 × -6 =? +2 × +3 × -5 × -6 =+6 × +30 = +180
CXmhaU 5 : -2 × -3 × +5 × -6 = ? -2 × -3 × +5 × -6 = +6 × -30 =-180
CXmhaU 6 : -2 × -3 × -5 × -6 = ? -2 × -3 × -5 × -6 = +6 × +30 =+180
OmUyZ ¿¶m.
nm`ar 1 : {Xboë`m g§»`m§À`m g§»`mË_H$ qH$_VrMm JwUmH$ma emoYm.
nm`ar 2 : {Xboë`m g§»`m§À`m JwUmH$mamVrb G$U nyUmªH$ _moOm.
nm`ar 3 : nm`ar 2 _Yrb _moObobr g§»`m g_ Agob Va Ambobm JwUmH$ma YZ ¶oVmo
d _moObobr g§»`m {df_ Agob Va JwUmH$ma G$U `oVmo.
eãX g_ñ`m :
CXmhaU 1 :
Z_ZZo EH$m \$imÀ`m XþH$mZmVrb EH$ S>PZ Ho$ir IaoXr
Ho$br. Oa EH$m Ho$ù`mMr {H$_V ` 3 Agob Va Ë`mZo {H$Vr
én`o {Xbo nm{hOoV?
‘mhrV Amho H$m?
EH$ S>PZ = ~mam
1 J«mog = ~mam S>PZ
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
11
CH$b : EH$ S>PZ = 12EH$m Ho$ù`mMr qH$_V = ` 3 EHy$U Úmd`mMr a¸$_ H$mT>Ê`mg 12 bm 3 Zo Jw{Ubo nm{hOo. Z_ZZo Úmd`mMr EHy$U a¸$_ = 12 × 3 = ` 36.åhUyZ, Z_ZZo XþH$mZXmambm ` 36 {Xbo nm{hOoV.
CXmhaU 2 : EH$ nmU~yS>r g_wÐmVrb nmÊ`mÀ`m nmVirnmgyZ 15 _r/{_{ZQ> doJmZo Imbr OmVo. Va
5 {_{ZQ>mV nmU~wS>r Jobobr Imobr {H$Vr?CH$b : g_wÐ gnmQ>rnmgyZ Imbr OmUo åhUOo G$U. EH$m {_{ZQ>mV nmU~wS>rMo ñWmZ = -15 _rQ>a 5 {_{ZQ>mZ§Va nmU~wS>rMo ñWmZ = -15 × 5 = -75 _rQ>a
åhUyZ 5 {_{ZQ>mV nmU~wS>r 75 _rQ>a A§Va g_wÐ nmVirnmgyZ Imob Jobobr Amho.
ñdmÜ`m` 1.2
I. g§»`m§er Ioim Am{U _‚mm H$am.
1) n§º$sVrb àË`oH$ g§»`obm ñV§^mVrb g§»`oZo JwUm Am{U Ambobm JwUmH$ma H$moï>H$mV Xe©{dë`mà_mUo {bhm.
× -3 6 11 -5
7 -21
4 44
-8
-2
12
-9
-14
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
12
2) dV©wimVrb g§» oZo Ë`mÀ`m ~mhoarb dV©wimVrb g§»`m§Zm JwUm Am{U Ambobm JwUmH$ma dV©wimÀ`m ~mhoarb Mm¡H$moZm§V {bhm.
AmVrb dV©wimV doJdoJir g§»`m KoD$Z JwUmH$ma H$am d _‚mm H$am.
3. hm Ioi Ioim.
i) {MÌmV Xe©{dë`mà_mUo (– 50) Vo 50 g§»`m {b{hbobm EH$ ~moS>© ¿`m
-50 -49 -48 -47 -46 -45 -44 -43 -42 -41
-31 -32 -33 -34 -35 -36 -37 -38 -39 -40
-30 -29 -28 -27 -26 -25 -24 -23 -22 -21
-11 -12 -13 -14 -15 -16 -17 -18 -19 -20
-10 -9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1
9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
29 28 27 26 25 24 23 22 21 20
30 31 32 33 34 35 36 37 38 39
50 49 47 46 45 44 43 42 41 40
85
-5-67
-2
1
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
13
ii) XmoZ {Zio Am{U XmoZ bmb a§JmMo Ago EHy$U Mma \$mgo EH$m {nedrV ¿`m. {Zù`m \$memdarb {R>nHo$ YZ nyUmªH$ d bmb \$memdarb {R>nHo$ G$U nyUmªH$ g_Om.
IoimMo {Z`_ :
àË oH$ IoimSy>Zo Amnbo ß`mXo eyÝ` {R>H$mUr R>odmdo.
àË`oH$ IoimSy>Zo EH$m doir Z ~KVm XmoZ \$mgo KoD$Z WmoS>o da \o$H$mdoV.
\$mgo Imbr nS>ë`mZ§Va {R>nHo$ nmhÿZ Ë`m§Mm JwUmH$ma H$amdm.
JwUmH$mamZwgma Amnbo ß`mXo ~moS>©darb Mm¡H$moZmV R>odV Omdo.
15 {_{ZQ>mÀ`m H$mbmdYrV Á`m IoimSy>Mo ß`mXo _moR>çm g§»`oÀ`m Mm¡H$moZmV nmohMbo Agob
Vmo IoimSy> {dO`r Pmbm Ago g_Omdo.
ñdmÜ`m` 1.3
I. Imbrb nyUmªH$m§Mm JwUmH$ma H$am :
1) 5, (- 3) 2) (– 3), 8
3) 7, (- 34) 4) (- 23), (- 12)
5) (- 21), 6 6) (-2), (3), (-4)
7) (-3), 4, (-5), (-1)
II. _moH$ù`m OmJm ^am :
1) 4 × + 7 = + 28
2) - 3 × 5 = - ….
3) + 9 × - 7 = ….
4) 6 × - 8 = + ….
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
14
III) Imbrb boIr J{UVmdê$Z `mo½` CÎmambm ~amo~a {MÝhmZo IyU H$am :
1) EH$m B_maVrda EH$ nmÊ`mZo abobr Q>mH$s Amho. ~mînr^dZmZo Xa {Xder nmÊ`mMr nmVir 2 cm Zo H$_r hmoVo. Oa n{hë`m {Xder nmÊ`mMr nmVir A cm Yaë`mg, 6 {XdgmZ§Va nmÊ`mMr nmVir
1) A cm + (2 × 6) cm 2) A cm – (2 × 6) cm3) A cm – (2 × -6) cm4) 6 ×(A cm - 2) cm
2) {Jare Amnë`m ~±H$ ImË`m_Ü`o Xa AmR>dS>¶mbm ` 7500 à_mUo ‘mJrb 8 AmR>dS>o a¸$_ O_m H$aV Amho. AmVm Ë`mÀ`m ImË`mVrb {e„H$ ` 62,000 Amho. `m H$mbmdYrV ImË`mda H$moUVrhr ì`mOmMr a¸$_ O_m Pmbobr Zmhr. Va 8 AmR>dmS>¶m Ë`mÀ`m ImË`mV Agbobr a¸$_ -
1) ` (62000 – 8 × 7 × 7500) 2) ` (62000 – 8 × 7500) 3) ` (62000 + 8 × 7500) 4) ` (8 × 7500 – 62000)
{dMma H$am : i) gdm©V _moR>m YZ nyUmªH$ Am{U gdm©V bhmZ G$U nyUmªH$ H$moUVm?
ii) gdm©V _moR>m G$U nyUmªH$ Am{U gdm©V bhmZ YZ nyUmªH$ H$moUVm?
nyUmªH$m§Mm ^mJmH$ma
bVm Am{U {VÀ`m _¡qÌUr : C_m, Vwbm dmT>{XdgmÀ`m hmXuH$ ew^oÀN>m.
C_m : Am^mar Amho. ho _¡{ÌUrZm|, `oWo noT>çmMm EH$ ~m°Šg Amho. Amnë`mV Vmo g_mZ dmQy>Z KoD$`m.
a{~`m : R>rH$ Amho, _r _XV H$aVo. (_moOVo Am{U gm§JVo) `m ~m°Šg_Ü`o 20 noT>o AmhoV Am{U C_m Yê$Z nmM OUr AmhmoV.
lr{ZYr : N>mZ! H$mhr haH$V Zmhr. 20 ^m{Jbo 5 åhUOo 20 ÷ 5 = 4
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
15
bVm : àË`oH$sZo 4 noT>o ¿`m.
Om°Wgr : bVm Vwbm _mhrV Amho H$m? 5 × 4 = 20 gwÜXm.
lr{ZYr : JwUmH$ma Am{U ^mJmH$ma `m§Mm g§~§Y AgVmo. bVm, Om°Wgr, lr{ZYr, a{~`m : Agy Xo C_m, VwPo Amåhr Am^mar AmhmoV.
C_m : _o¡{ÌUrZm|§, Oa Vw_À`m ~amo~a _r noT>o KoVbo ZgVo Va, Vwåhmbm OmñV noT>o {_imbo AgVo.
bVm : hmo`, 20 ÷ 4 = 5.
AmVm AmnU EH$ Ioi Ioiy. O°H$ Am{U {O„ ho XmoKo _¡XmZmda IoiV hmoVo. H$mhr doimZ§Va Ë`m§Zm VhmZ bmJbr. Ë`m§Zm {nÊ`mg nmUr hdo hmoVo åhUyZ Vo ~mOyÀ`m {d{harda Jobo. VoWo Ë`m§Zm EH$ ~mXbr d Xmoa nU {_imbm. Ë`mZr {d{harVyZ nmUr H$mT>Ê`mMo R>a{dbo. nmUr H$mTy>Z {nD$Z Pmë`mZ§Va Ë`m§À`mVrb MMm© Aer -
O°H$ : {Ob², `m {d{harMr Imobr {H$Vr Agob?
{Ob² : AmnU Ë`m ~mOyÀ`m H$mH$m§Zm {dMmê$. H$mH$m `m {d{harMr Imobr {H$Vr Amho?
am_y H$mH$m : _wbm§Zmo, O{_ZrnmgyZ {d{ha 35 \y$Q> Imob Amho.
O°H$ : AmVm nmÊ`mMr nmVir {H$Vr Amho?
am_y H$mH$m : 28 \y$Q>
{Ob² : H$mH$m Amåhr Vw_Mo Am^mar AmhmoV ho O°H$, AmnU O_rZ nmVir eyÝ` g_Oy.
O°H$ : hmo`, {d{harV 28 \y$Q> nmUr Amho åhUOo O_rZ nmVirnmgyZ 35-28= 7 \y$Q>mda nmUr Amho.
{Ob² : Vo -7 Zo Xe©{dVmV.
O°H$ : nmUr gwÜXm O_rZ nmVirÀ`m Imbr Amho åhUyZ Amåhr nmÊ`mMr Imobr -28 \y$Q> Ago Xe©{dVmo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
16
{Ob² : Oa ~mXbr {d{harV nS>br Am{U 4 {_{ZQ>mV nmÊ`mÀ`m nmVirnmgyZ Vimer Jobr Va ~mXbrMm nmÊ`mVrb doJ {H$Vr?
O°H$ : {Ob² Vy EH$ Mm§Jbm àý {dMmabmg. Amåhr {dkmZm_Ü`o doJ ~Ôb Aä`mg Ho$bobm Amho.
{Ob² : hmo`, doJ = AmH«${_bobo A§Va ^m{Jbo doi.
O°H$ : doJ = 28 ÷ 4 = 7 \y$Q> / {_{ZQ>.
{Ob² : na§Vy Amåhr nmÊ`mMr Imobr - 28 \y$Q> g_Obr Amho.
O°H$ : _J 4 × ? = -28
{Ob² : -7. åhUOo -28 ÷ 4 = -7 ~mXbrMm nmÊ`mVrb doJ -7 \y$Q> / {_{ZQ.> dOm {MÝh ho ~mXbrMr Imbrb {XeoZo OmÊ`mMr {Xem Xe©{dVo.
O°H$ : {Ob² AmVm nwao. AmVm AmnU nwÝhm Ioiy`m Mb.
CXmhaU 2 : i) 6 × 2 = 12 = 2 × 6
åhUyZ 12 ÷ 6 = 2
Am{U 12 ÷ 2 = 6
ii) (- 4) × 5 = - 20 darb (i) _Yrb nÜXV dmnê$Z
– 20 ÷ 5 = - 4
Am{U – 20 ÷ - 4 = 5.
m nÜXVrZo CXmhaUo gmoS>{dÊ`mMm gamd H$am. àË oH$ JwUmH$mamÀ`m {dYmZmbm mJmH$mamMr
XmoZ {dYmZo AgVmV. Imbrb Vº$m nyU© H$am.
JwUmH$mamMo {dYmZ g§~§YrV ^mJmH$mamMo {dYmZ
( - 8) × 2 = - 16 -16 ÷ 2 = - 8, -16 ÷ - 8 = 2
(- 5 ) × (- 4 ) = 20 20 ÷ - 4 = - 5, ----------------
9 × (- 4) = - 36 -36 ÷ - 4 = 9, - 36 ÷ 9 = - 4
( - 7)× (- 6) = 42 ---------------, 42 ÷ - 7= - 6
3 × (- 10) = - 30 - 30 ÷ - 10 = 3, ---------------
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
17
`m VŠË`mdê$Z Ago AZw_mZ H$mT>Vm `oVo H$s,
• XmoZ g_mZ {MÝhm§À`m g§»`m§Mm ^mJmH$ma Zoh_r YZg§»`m `oVo.
• XmoZ {^Þ qH$dm Ag_mZ {MÝhm§À`m g§»`m§Mm ^mJmH$ma G$U g§»`m `oVo.
nyUmªH$mbm eyÝ`Zo ^mJë`mg H$m` hmoB©b?
à{gÜX ^maVr` J{UVk lr{Zdmg am_mZwOZ `m§Zr darb àý Vo {dÚmWuXeoV AgVm§Zm dJm©V {dMmabm hmoVm.
ho AmnU H¥$VrÛmao nmhÿ : gma»`m AmH$mamMo 8 H$mJX ¿`m
8 Ë`mMo Ago 8, 1 doim = 8gd© H$mJXmMo g_mZ 2 JQ> H$am. 4 + 4 Ë`mMo Ago 4, 2 doim = 8`m àË`oH$ JQ>mMo AmUIr g_mZ 2 JQ> 2 + 2 + 2 + 2 Ë`mMo Ago 2, 4 doim = 8nwÝhm `m àË`oH$ JQ>mMo AmUIr g_mZ 2 JQ>1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 Ë`mMo Ago 1, 8 doim = 8
8 H$mJXmMo àË`oH$s 2 g_mZ VwH$S>o H$am12 + 1
2 + 12 + 1
2 + 12 + 1
2 + 12 + 1
2 + 12 + 1
2 + 12 + 1
2 + 12 + 1
2 + 12 + 1
2 Ë mMo Ago 12 , 16 doim = 8
`m gmoim VwH$S>çm§Mo à˶oH$s naV 2 g_mZ VwH$S>o H$am
14 + 1
4 + 14 + 1
4 + 14 + 1
4 + 14 + 1
4 +.........+ 14 + 1
4 + 14 + 1
4 + 14 Ë`mMo Ago 1
4 , 32 doim = 8
qH$dm 80.25=32 0.25+0.25+…………+0.25 (32 doim) = 8
˶mM à‘mUo 80.1 =80 0.1+0.1+………….+0.1 (80 doim) = 8
80.01 =800 0.01+0.01+…………+0.01 (800 doim) = 8
=800 åhUOo 0.0001+0.0001+………… 8000 doim
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
18
80 = ? 8 `oÊ`mg {H$Vr eyÝ` {_idmdoV?
åhUOo 8 `oÊ`mg eyݶ Mm JQ> {_iV Zmhr. åhUyZ AmnU H$moUË`mhr nyUmªH$mbm eyÝ`Zo ^mJy eH$V Zmhr.
[Q>rn : H$moUË`mhr g§Iobm eyÝ`Zo ^mJUoo `mMo {ddaU H$aVm `oV Zmhr.]
ñdmÜ`m` 1.4
I. gaiê$n Úm :
1) (- 40) ÷ (- 10) 2) 34 ÷ (- 2) 3) (- 44) ÷ 4
4) (- 28) ÷ (- 7) 5) 0 ÷ (- 8)
II. _moH$ù`m OmJm ^am :
1) (- 45) ÷ ----- = - 45 2) (- 27) ÷ (- 27) = ----- 3) 30 ÷ ---- = - 15 4) ---- ÷ 4 = - 3 5) ---- ÷ ( - 3) = 10
III. Vº$m ^am :
nyUmªH$m§Mm ^mJmH$ma ^mJbãY
+24 ÷ +12 =
+24 ÷ -12 =
-24 ÷ +12 =
-24 ÷ -12 =
IV. lo`gZo YmadmS> noT>çm§Mo 8 ~m°Šg IaoXr Ho$bo. àË`oH$ ~m°Šg_Ü`o g_mZ noT>o AmhoV. EHy$U noT>o 320 AgVrb Va àËWoH$ ~m°³g‘Yrb noT>¶m§Mr {H$Vr?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
19
nyUmªH$m§Mo JwUY‘©
a) H«$_{Zanoj JwUY_©
~oarO : 2 + - 5 = -3 Am{U -5 + 2 = -3.Oa a Am{U b ho H$moUVohr XmoZ nyUmªH$ AgVrb Va, a+ b = b +a.`mbm ~oaOoMm H«$_{Zanoj JwUY_© Ago åhUVmV. ~oaOoV g§»`m§À`m H«$_mbm _hËd ZgVo.
nyUmªH$m§Mm gQ> ~oaOoÀ`m ~m~VrV H«$_m{Zanoj JwUY_© Xe©{dVmo.
JwUmH$ma : 2 × −5 = −5 × 2 = -10
a Am{U b `m H$moUË`mhr XmoZ nyUmªH$mgmR>r a × b = b × aJwUmH$mam_Ü`o g§»`mÀ¶m H«$_mbm _hËd ZgVo.
nyUmªH$m§Mm gQ> JwUmH$mamÀ`m ~m~VrV H«$_{Zanoj JwUY_© Xe©{dVmo.
dOm~mH$s : 18 – 15 = 3 Am{U 15 – 18 = -3 18 – 15 ≠ 15 – 18
dOm~mH$s_Ü`o g§»`§mMm H«$_ ~Xbë¶mg CÎmao doJdoJir `oVmV.
åhUyZ H«$_{Zanoj JwUY_© dOm~mH$s_Ü`o bmJy nS>V Zmhr.
^mJmH$ma : 12 ÷3 = 4 Am{U 3 ÷12 = 312 = 1
412 ÷3 ≠ 3 ÷12
^mÁ` Am{U ^mOH$ `m§Mo ñWmZ~Xb H$ê$Z ^mJmH$ma AXbm~Xb Ho$ë`mg ^mJmH$ma doJdoJim `oVmo.
åhUyZ ^mJmH$mamÀ`m ~m~VrV H«$_{Zanoj JwUY_© bmJy nS>V Zmhr.
b) gmhM`© JwUY_©
~oarO : (4 + −2) + −5 = 2 + -5 = -3. 4 + (−2 + −5) = 4 + -7 = -3.a, b Am{U c `m H$moUË`mhr VrZ nyUmªH$mgmR>r (a+b)+c = a+(b+c) VrZ nyUmªH$m§Mr ~oarO H$aVm§Zm n{hbm XmoZ nyUmªH$m§Mr ~oarO H$ê$Z Ë`mV {Vgam nyUmªH$
{_i{dë`mZo ¶oUmao CÎma qH$dm Xþgè`m XmoZ nyUmªH$m§Mr ~oarO H$ê$Z n{hbm nyUmªH$ {_idyZ `oUmao CÎma hr XmoÝhr CÎmao g_mZ oVmV. nyUmªH$mMm gQ> hm ~oaOoÀ`m ~m~VrV gmhM`© JwUY_© Xe©{dVmo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
20
JwUmH$ma : (4 × −2) × −5 = -8 × -5 = 40
4 × (−2 × −5) = 4 × 10 = 40
a, b Am{U c VrZ nyUmªH$ AgVrb Va, (a × b) × c = a × (b × c)
VrZ nyUmªH$m§Mm JwUmH$ma H$aVm§Zm n{hë`m XmoZ nyUmªH$mMm JwUmH$ma H$ê$Z {Vgè`m nyUmªH$mbm
JwUë`mg qH$dm eodQ>À`m XmoZ nyUmªH$m§Mm JwUmH$ma H$ê$Z n{hë`m nyUmªH$mbm JwUë`mg CÎmao
g_mZ `oVmV.
nyUmªH$mMm gQ> JwUmH$mamÀ`m ~m~VrV gmhM`© JwUY_© Xe©{dVmo.
dOm~mH$s : 6 – (3 – 7) = 6 – (-4) = 10
(6 - 3) – 7 = 3 – 7 = -4 6 – (3 – 7)≠ (6 - 3) – 7
`mdê$Z nyUmªH$m§À¶m gQm>bm dOm~mH$sÀ`m ~m~VrV gmhM¶© JwUY‘© bmJy nS>V Zmhr.
^mJmH$ma : 8 ÷ (4 ÷ 2) = 4 (8 ÷ 4) ÷ 2 = 1 8 ÷ (4 ÷ 2) ≠(8 ÷ 4) ÷ 2
`mdê$Z nyUmªH$m§À¶m gQmbm> ^mJmH$mamÀ`m ~m~VrV gmhM¶© JwUY‘© bmJy nS>V Zmhr.
c) ~oarO A{dH$maH$ KQ>H$−5 + 0 = −50 + −5 = −5
a hm nyUmªH$ Agob Va, a + 0 = a = 0 + a
eyÝ` hm ~oaOoMm A{dH$maH$ KQ>H$ Amho. H$moUË`mhr g§»`oV eyÝ` {_i{dë`mg CÎma VrM
g§»`m `oVo.
d) JwUmH$ma ì`ñV−3 × 1 = 1 × −3 = −3
a hm nyUmªH$ Agob Va, a × 1 = a = 1 × a
1 hm JwUmH$mamMm A{dH$maH$ KQ>H$ Amho. H$moUË`mhr g§»`obm 1 Zo JwUë`mg CÎma VrM g§»`m `oVo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
21
e) {dVaU JwUY_©
Imbrb CXmhaUm‘ܶo H§$gmÀ`m ~mhoarb g§» oZo H§$gmVrb g§»`mZm ñdV§ÌnUo JwUbo Amho nhm.
CXmhaU 1 : 3 × [(2 )+ −4)] = (3 × 2) + [(3) × (−4)]CXmhaU 2 : [(-2) × (5 − 7)] = [(-2) × 5) – (-2) × (−7)] a, b, c ¶m H$moU˶mhr VrZ nyUmªH$mgmR>r
a × (b + c) = (a × b) + (a × c)
a × (b - c) = (a × b) - (a × c)
¶m JwUY‘m©bm {dVaU JwUY‘© åhUVmV.
ñdmÜ`m` 1.5
I. `mo½` JwUY_© dmnê$Z Imbrb CXmhaUo gmoS>dm.
1) 5 ×[(-4) + 2)] 2) (-3) ×( 8 – 5) 3) [4 × (-2)]+[5 ×(-2)]4) [(5+(-3)]-2 5) (-7) +(8-3) 6) [(7×(-2)]+(4-7)-6[2 ×(-3)]
boIr CXmhaUo :CXmhaU 1 :
aå`m Amnë`m VrZ mdm§Zm H$nS>o KoÊ`mg EH$m H$mnS> XþH$mZmV Jobr. {VZo àË oH$s 450 Mo
3 n±Q>{ng d 320 Mo 3 eQ>©nrg {dH$V KoVbo. Va {VZo XþH$mZXmambm {H$Vr a¸$_ {Xbr nm{hOo?
CH$b :
EH$m n±Q>{ngMr qH$_V = ` 450
åhUyZ 3 n±Q>{ngMr qH$_V = 3×450 = ` 1350
EH$m eQ>©{ngMr qH$_V = ` 320
åhUyZ 3 eQ>©{ngMr qH$_V = 3×320 = ` 960
åhUOo aå`mZo XþH$mZXmambm Úmd`mMr EHy$U a¸$_ = 1350+960 = ` 2310
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
22
CXmhaU 2 : gmoZmÀ`m ~±H$ImË`mV ` 1020 hmoVo. {VZo gmo_dmar ` 200 ImË`mV O_m Ho$bo. Am{U
Ë`mM {Xder {VZo ` 500 H$mT>bo. naV ~wYdmar ` 580 O_m Ho$bo. e{Zdmar ` 1000 naV
ImË`mV O_m Ho$bo. Va e{Zdmar {VÀ`m ImË`mVrb EHy$U {e„H$ a¸$_ {H$Vr?
CH$b :
`oWo ImË`mda O_m Ho$bobr a¸$_ YZ Am{U ImË`mVyZ H$mT>bobr a¸$_ G$U g_Oy.
gmoZmÀ`m ImË`mVrb _mJrb {e„H$ a¸$_ = ` 1020
gmo_dma =1020 + 200 – 500 =1220 – 500 = ` 720
~wYdma = 720 + 580 = ` 1300
e{Zdma = 1300 + 1000 = ` 2300
e{Zdmar {VÀ`m ImË`mVrb {e„H$ a¸$_ = ` 2300.
CXmhaU 3 :
EH$m H§$nZrbm EH$ noZ {dH$ë`mZo 12 Z\$m hmoVmo Am{U EH$ nopÝgb ~m°Šg {dH$ë¶mZo
` 8 VmoQ>m hmoVmo. Oa H§$nZrZo 2500 noZ Am{U 4000 nopÝgëg ~m°Šg EH$m _{hÝ`mV V`ma
H$ê$Z {dH$bo Va H§$nZrbm Pmbobm EHy$U Z\$m qH$dm VmoQ>m {H$Vr?
CH$b :EH$ noZ {dH$ë`mZo hmoUmam Z\$m = `12
{dH$bobr EHy$U noZ = 2500 2500 noZ {dHy$Z Pmbobm Z\$m = 12 × 2500
= `30000
EH$ nopÝgb ~m°Šg {dH$ë`mZo hmoUmam VmoQ>m = ` 8
nopÝgb ~m°Šg {dH$bobr g§»`m = 4000
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
23
Pmbobm EHy$U VmoQ>m = 8 × 4000
= ` 32000
åhUyZ Pmbobm VmoQ>m = 32000 – 30000
= ` 2000
CXmhaU 4 :
EH$m àý_§Owfm àýn{ÌHo$V 12 àý AmhoV. àË`oH$ àýmbm 5 JwU AmhoV. CÎmao
VnmgUrdoir AMyH$ CÎmambm +5 JwU d MyH$sÀ`m CÎmambm -2 JwU Úmd`mMo AmhoV.
i) ^maVrZo gd© àý gmoS>{dbo. Ë`mVrb 9 ~amo~a d 3 MyH$sMr CÎmao Ambr.
ii) _§OyZo \$º$ 10 àý gmoS>{dbo. Ë`mVrb 6 ~amo~a d Cabobo MyH$ Pmbo.
Va àý_§Owfm ñnY}Mr {dOoVr H$moU?
CH$b :
i) EH$m ~amo~a CÎmambm {_iUmao JwU = 5 9 ~amo~a CÎmamZm {_imbobo JwU = 5 × 9 = 45
EH$m MwH$sÀ`m CÎmambm {_iUmao JwU = -2 VrZ MwH$sÀ`m CÎmambm {_iUmao JwU = (-2) × 3 = (-6) åhUyZ ^maVrbm {_imbobo EHy$U JwU = 45 + (-6) = 39
ii) EH$m ~amo~a CÎmambm {_iUmao JwU = 5 6 ~amo~a CÎmamZm {_imbobo JwU = 5 × 6 = 30
EH$m MwH$sÀ`m CÎmambm {_iUmao JwU = -2 (10 – 6) = 4 MwH$sÀ` CÎmam§Zm {_imbobo JwU = (-2) × 4 = (-8) åhUyZ _§Owbm {_imbobo EHy$U JwU = 30 + (-8) = 22
39 >22, ^maVrMo JwU OmñV AmhoV.
∴ åhUyZ ñnY}Vrb {dOoVr ^maVr.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
24
ñdmÜ`m` 1.6
I. Imbrb Vm|S>r CXmhaUo gmoSdm.
1) _mo{ZH$mH$S>o Mm°H$boQ>g²Mo 5 ~m°Šg AmhoV. àË`oH$ ~m°Šg_Ü`o 25 Mm°H$boQ>g² Agë¶mg {VÀ`mH$S>o EHy$U {H$Vr Mm°H$boQ>g² AmhoV?
2) A\$Vm~Zo EH$m _{hÝ`mV ~|Jiyê$ ehamMo gm_mÝ` Vmn_mZmMo {ZarjU Ho$bo AgVm Vo 210C Agbobo AmT>ibo. EH$m R>am{dH$ {Xder gm_mÝ` Vmn_mZmÀ`m VwbZoV {XgyZ Ambobo Vmn_mZmVrb ~Xb nwT>rb à_mUo :
gH$mir : 5 dmOVm - 50C, 10 dm. +50C,
Xþnmar : 12 dmOVm +70C,
g§Ü¶mH$mir : 3 dmOVm +20C.
Va gH$mir 5 dmOVm, gH$ir10 dm, Xÿnmar 12 dm, Am{U g§Ü¶mH$mir 3dm. AgUmao.
AMyH$ Vmn_mZ H$mT>ʶmg A\$Vm~bm _XV H$am.
3) aí_rÀ`m ~±H$ ImË`mV ` 12,350 hmoVo. {VZo 3 doim àË`oH$s ` 200 H$mT>bo. Va {VÀ`m ~±H$ ImË`mVrb {e„H$ {H$Vr?
4) EH$m noZMr qH$_V ` 8 Am{U EH$m nopÝgbMr qH$_V ` 5 Amho. Va EH$ S>PZ noZ Am{U AYm© S>PZ nopÝgëg²Mr EHy$U qH$‘Vr {H$Vr?
5) EH$m B`ÎmoÀ`m EH$m nwñVH$ g§MMr qH$_V ` 1235 Amho. Va Aem 38 g§MMr qH$_V {H$Vr hmoB©b?
6) EH$m nmoË`mV45 {H$.J«°. gmIa Amho. VrZ df} d`mÀ`m {dO`Zo Ë`mVrb 750 J«°‘ gmIa O{_Zrda gm§S>br. Va Caboë`m gmIaoMr 250 J«°‘ dOZmMr {H$Vr nm{H$Q>o ~ZVrb?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
25
àH$aU - 2
AnyUmªH$ [FRACTIONS]
`m àH$aUmÀ`m AÜ``ZmZ§Va Vwåhr :
nyU© g§»¶oZo {Xboë`m AnyUmªH$mbm JwUmb.
EH$m AnyUmªH$mbm Xþgè`m AnyUmªH$mZo JwUmb.
"Mo' Mm `mo½` H«$_m_Ü`o Cn`moJ g_OyZ ¿`mb.
{Xboë¶m AnyUmªH$mMm ì¶ñV AnyUmªH$ {bhmb Am{U Cn¶moJ H$amb.
EH$m AnyUmªH$mbm EH$m nyUmªH$mZo ^mJmb Am{U nyUmªH$mbm EH$m AnyUmªH$mZo ^mJmb.
EH$m AnyUmªH$mbm Xþgè`m AnyUmªH$mZo ^mJmb.
AnyUmªH$m§À¶m JwUmH$ma Am{U ^mJmH$ma ¶m g§~§Yr boIr CXmhaUo gmoS>dmb.
Vwåhr AnyUmªH$mMm AW©, AnyUmªH$mMo àH$ma, g__yë` AnyUmªH$ Am{U AnyUmªH$m§Mr ~oarO Am{U dOm~mH$s {eH$bm AmhmV. Ë`mMo ñ_aU H$am.
AnyUmªH$m§Mo dJuH$aU
1) nwT>rb AnyUmªH$m§Mo g_, {df_ Am{U {_l AnyUmªH$mV dJuH$aU H$am.
, , , , ,2 , , ,43152 2 5
347911
65
811361315
61
àË`oH$ AnyUmªH$mMo {ZarjU H$am Am{U `mo½` n§{º$V {bhm.
A) g_ AnyUmªH$ : , , ,315265136
~) {df_ AnyUmªH$ : , , ,47
911
1315
33
H$) {_l AnyUmªH$ : , ,2 53 2 8
1 461
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
26
2) A `mXr_Ü`o {df_ AnyUmªH$m§Mo {_l AnyUmªH$mV ê$nm§Va Ho$bobo Amho Am{U B `mXr_Ü`o {_l AnyUmªH$m§Mo {df_ AnyUmªH$mV ê$nm§Va Ho$bobo Amho. H$go Vo nmhm.
, , ,29
512
615
1112
A`mXr
, , ,2 43 5 6
1 4 72 6 5
3B`mXr
4
2
2
29
21
512
52
615
63
1112 111
1
=
=
=
=
2 43
411
561
631
4 72
730
6 53
533
=
=
=
=
CXmhaU 1 :
_h_XZo EH$m Mm°H$boQ>À¶m 8 g_mZ mJmn¡H$s 6 mJ KoVbo AmhoV. Am{U _ÝZZo Mm°H$boQ>À¶m 4 g_mZ mJmn¡H$s 3 mJ KoVbo AmhoV Va H$moÊmmbm OmñV Mm°H$boQ> {‘imbo? ({MÌm§Mo {ZarjU H$am Am{U CÎmam§Mr VwbZm H$am.)
A ~
KoVboë¶m XmoÝhr Mm°H$boQ>g²Mm AmH$ma g_mZ Amhoo.åhUyZ, ,8
643
86
43= = ho g__wë` AnyUmªH$ AmhoV
{Q>n : ÷÷
××
)
)
a
b
86
8 26 2
43
43
4 23 2
86
''
##
= =
= =
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
27
CXmhaU 2 :
e¡bmZo EH$m g^mJ¥hmMm 125 mJ gO{dbm Am{U aoUyZo Ë`mM g^mJ¥hmMm 6
3 mJ gO{dbm. Va XmoKtZr {_iyZ Ë`m g^mJ¥hmMm {H$Vr ^mJ gO{dbm?
e¡bmZo gO{dbobm g^mJ¥hmMm ^mJ = 125
aoUyZo gO{dbobm g^mJ¥hmMm ^mJ = 63
e¡bm Am{U aoUy XmoKtZr gO{dbobm ^mJ125
63
125
6 23 2
125
126
125 6
1211
##
= +
= +
= +
= + =
CXmhaU 3 :
EH$m ^m§S>çmV 128
kg gmIa Amho. Ë`mVrb 83 kg gmIa dmnabr. Va am{hboë`m
gmIaoMo à_mU H$mT>m. ^m§S>çmVrb gmIa dmnabobr gmIa
e¡bm Am{U aoUy XmoKtZr gO{dbobm ^mJ =
125
63
125
6 23 2
125
126
125 6
1211
##
= +
= +
= +
= + =
N>oXm§Mr b. gm. {d.
^m§S>çmVrb gmIa = 128 kg
dmnabobr gmIa = 83 kg
am{hbobr gmIa = kg128
83- kg
= kg128
83- -
2 ,2 ,3.2
2 2 3 2
12 86 4
24# # #
=
128
83
12 28 2
8 33 3
2416
249
2416 9
247
##
##
-
= -
= -
= - -
∴am{hbobr gmIa = 247
kg
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
28
ñdmÜ`m` 2.1
I. Imbrb AnyUmªH$m§Mo g_, {df_ Am{U {_l AnyUmªH$mV dJuH$aU H$am.
2 , , ,6 , ,611271618
9245203
II. Imbrb àË`oH$mgmR>r XmoZ g__wë` AnyUmªH$ {bhm.
1) 63 2) 5
4 3) 107
III. Imbrb AnyUmªH$m§Mo g§{já ê$n {bhm
1) 128 2) 30
18 3) 4228
IV. Imbrb AnyUmªH$m§Mo {_l AnyUmªH$mV ê$nm§Va H$am.
1) 815 2)12
25 3) 497
V. Imbrb AnyUmªH$m§Mo {df_ AnyUmªH$mV ê$nm§Va H$am.
1) 3 43 2) 8 2
1 3) 465
VI. gmoS>dm.
1) a) 43
53+ 2) 3 2
143
52+ +
3) a) 159
52- 4) 4 5
3 265-
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
29
AnyUmª©H$m§Mm JwUmH$ma :
dJ©[ejH$mZr Imbrb {MÌê$n CXmhaUo gmoS>{dÊ`mg {Xbr. gmZdr Am{U amohZZo Vr Imbrb à_mUo gmoS>{dbr.
1) 41 Mo 5 ^mJ `oWo AmhoV Vo OmoS>m Am{U
{bhm.
14 + 1
4 + 14 + 1
4 + 14
=(1+1+1+1+14
)= 54
= 54 = 1 1
4
41
41
41
41
41
41 1 1 1 1
45
45 1 4
1
+ + + +
= + + + + =
= =
` j41
41
41
41
41
41 1 1 1 1
45
45 1 4
1
+ + + +
= + + + + =
= =
` j41
41
41
41
41
41 1 1 1 1
45
45 1 4
1
+ + + +
= + + + + =
= =
` j41
41
41
41
41
41 1 1 1 1
45
45 1 4
1
+ + + +
= + + + + =
= =
` j41
41
41
41
41
41 1 1 1 1
45
45 1 4
1
+ + + +
= + + + + =
= =
` j
2) àË`oH$ 43 Mo 3 ^mJ `oWo AmhoV. Vo OmoS>m
Am{U {bhm.
43
43
43
43 3 3
49
49 2 4
1
+ +
= + +
=
= =
43
43
43
43 3 3
49
49 2 4
1
+ +
= + +
=
= =
43
43
43
43 3 3
49
49 2 4
1
+ +
= + +
=
= =
43
43
43
43 3 3
49
49 2 4
1
+ +
= + +
= = =
˶mM dJm©Vrb lo`mZo darb ~oaOm§Mo {ZarjU Ho$bo Am{U {ejH$mbm {dMmabo.
darb XmoZ ~oaOm `m EH$m AnyUmªH$m§Mr nwZamd¥Vr ~oarO Amho. Aem AnyUmªH$mbm nyU© g§»`oZo
Amåhr JwUy eH$Vmo H$m?
hmo`, H$m Zmhr, VwPo ~amo~a Amho. darb CXmhaUo Vy JwUmH$ma {H«$`oZo
gmoS>dy eH$Vog.
AnyUmªH$m§Mm JwUmH$ma H$gm H$aVmV? Vo {eHy$¶m.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
30
AnyUmªH$m§Zm nyU© g§»`oZo JwUUo :CXmhaU 1 : Imbrb {MÌo nhm. àË`oH$ dVw©imMm {H$Vdm ^mJ a§J{dbobm Amho?
àË`oH$ dVw©imMm 41 ^mJ a§J{dbobm Amho.
∴EHy$U a§J{dbobo ^mJ = 41
41
41
41 3#= + + =
AmVm a§J{dbobo {VÝhr ^mJ OmoSy>Z AmnU Ago hr XmIdy eH$Vmo.
hm 43 ^mJ Amho.
åhUyZ 41 3 4
1 343
# #= =
¶oWo A§embm nyU© g§» oZo JwUwZ JwUmH$ma A§eñWm§Zr {b{hbm Amho. Am{U N>oX
4 VgmM N>oXñWmZr R>odbm Amho.
OmUyZ ¿`m : H$moUË`mhr nyU© g§»`obm 1 hm N>oX AgVmo.åhUyZ, 3 ,5 ,81
315
18
41 3 4
113
4 11 3
43
# ###
= = =
= = =
CXmhaU 2 : 2 ?52# = darb JwUmH$mamà‘mUo 5
2 À¶m XmoZ nQ²>Q>çm EH$Ì OmoSy>Z nmhÿ.
52
+ =
52
54
ho JwUmH$ma énmV ¶m [aVrZo gm§JVm ¶oVo.
252
52
12
5 12 2
54
# ###= = =
nyU© g§»`m Am{U A§e `mMm JwUmH$ma →
N>oXmMm JwUmH$ma →
×
×
× ××
×
×
× ××
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
31
× ×
××
××
CXmhaU 3 : ?92 3# =
+ + =
392
92
13
9 12 3
96
# ###= = =
←A§emMm JwUmH$ma←N>oXm§Mm JwUmH$ma
←A§emMm JwUmH$ma
g§{já ê$n nhm
33
96
32
32
#
#= =
n¶m©¶r nÜXV
CXmhaU 4 :
22
125 2
125
12
12 15 2
1210
2 62 5
65
65
#
###
##
#
#
= =
= =
= =
← [gm_mB©H$ Ad`d emoYyZ]
← [g§{já ê$n]
à¶ËZ H$am : a) 73 2# b) 10
3 3# c) 2 94
# d) 5 153
#
{df_ AnyUmªH$mZm nyU© g§»`oZo JwUUo :nwT>rb CXmhaU nhm.
CXmhaU 1 : `oWo EHy$U {H$Vr ^mJ AmhoV?
41
41
41
41
41
41
41
41
41
41
41
41
41
41
41
←N>oXm§Mm JwUmH$ma
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
32
àË`oH$ {MÌm‘ܶo 45 Mo 5 ^mJ AmhoV. [ 5
414
×5 = ]EHy$U ^mJ
45 3
45
13
4 15 3
415
415 3 4
3
#
###
=
= = =
= =
¶mMo {‘l AnyUmªH$mV énm§Va H$aVm ¶oVo.
åhUOo 415 3 4
3= ∴ EHy$U ^mJ = 3 43
CXmhaU 1 : 3 ?79
79 3 7
913
7 19 3
727 3 7
6
#
# ###
=
= = = =
CXmhaU 2 : ?10 56
10 56
110
56
1 510 6
560
5 15 12 12
#
# ###
#
#
=
= = = = =
Vwåhr ñdV… H$am : a) 58 3# b) 6
13 2# c) 6 35
# d) 12 78
#
{_l AnyUmªH$m§Zm nyU© g§»`oZo JwUUo :CXmhaUmMo {ZarjU H$am.CXmhaU 1 : `oWo EHy$U {H$Vr ^mJ {Xbobo AmhoV?
1 1 41 + 1 1 4
1 + 1 1 41
?2 41 2 4
1 2 41+ + =
åhUOo 2 41 Mo 3.nQ>
2 341
49
13
4 19 3
427 6 4
3
#
###
=
= =
= =
nm`ar 1 : {_l AnyUmªH$mMo {df_ AnyUmªH$mV ê$nm§Va H$am.
nm`ar 2 : Z§Va JwUmH$ma H$am.
∴ EHy$U ^mJ = 3 43
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
33
CXmhaU 2 : 2 7 ?54
514
17
5 114 7
598
19 53
#
###
=
= = =
=
à¶ËZ H$am : a) 5 21 7# b) 3 6
2 3# c) 8 2 41
# d) 12 3 21
#
"Mo' Agboë`m AnyUmªH$m g§~§Yr {H«$`m :CXmhaU 1 : amo{hUrZo 3 dVw©im§Mm àË`oH$s AYm© ^mJ Jwbm~r a§JmZo a§J{dbm.
amo{hUrZo EHy$U {H$Vr ^mJ a§J{dbo AmhoV?
ho AmnU Ago åhUVmo 3 Mo 21 AmnU "Mm' qH$dm "Mo' Mm g_mdoe AgUmao AnyUmªH$ gmoS>{dʶmMo
{eHy$.
3 Mo 21 ¶mMr qH$‘V {H$Vr?
3 21
#= ¶oWo Mo åhUOo JwUmH$ma
1 23 1
23 1 2
1##= = = Z§Va JwUmH$ma {H«$¶m H$amdr.
∴ EHy$U a§J{dbobo ^mJ = 1 21
CXmhaU 2 : a{d Kam‘ܶo XþY {dH«$sMm ì¶dgm¶ H$aVmo. EHo$ {Xder a{dZo àË oH$s 54 {bQ>a XÿY
8 ~mQ>ë`m_Ü`o ^abo. Va 8 ~mQë`mVrb EHy$U XÿY {H$Vr?
19598
548453
n`m©`r nÜXV
3 Mo 21
321
2 11 3
23 1 2
1
###= =
= =
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
34
54 l
54 l 5
4 l 54 l 5
4 l 54 l 5
4 l 54 l
8 ~mQ>ë`mVrb EHy$U XÿY
n`m©`r nÜXV
8 Mo 54
8
l54
1 58 4
532 6 5
2
#
##
=
= = =
gÀ l
l l
l
l
8 54
8 54
18
54
1 58 4
532
6 52
# #
##
=
= =
= =
=
a{dZo 8 ~mQ>ë`mVyZ ^abobo EHy$U XÿY = 652 {bQ>a.
CXmhaU 3 : EH$m dJm©Vrb 42 {dÚmÏ`m©n¡H$s, 72 {dÚmWu ìhm°br~m°b IoiVmV. 7
3 {dÚmWu H$amQ>o Am{U am{hbobo {dÚmWu H$ã~S>r IoiVmV. Va -
a) ìhm°br~m°b IoiUmè`m {dÚmÏ`mªMr g§»`m {H$Vr? b) H$amQ>o IoiUmè`m {dÚmÏ`mªMr g§»`m {H$Vr? c) H$ã~S>r IoiUmè`m {dÚmÏ`mªMr g§»`m {H$Vr?
a) ìhm°br~m°b IoiUmè`m {dÚmÏ`mªMr g§»`m
of42 72
142
72
1 742 2 12
121
6
##
#= = =
=
∴ ìhm°br ~m°b IoiUmè`m {dÚm϶mªMr g§»¶m = 12 b) H$amQ>o IoiUmè`m {dÚmÏ`mªMr g§»`m
42 73
142
73 18
18
6
1# #= = =
=
∴ H$amQ>o IoiUmè`m {dÚm϶mªMr g§»¶m = 18
Mo
Mo
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
35
c) H$ã~S>r IoiUmè`m {dÚmÏ`mªMr g§»`m = dJm©Vrb EHy$U {dÚmWu - (ìhm°br~m°b IoiUmao {dÚmWu + H$amQ>o IoiUmao
{dÚmWu) = 42 - (12 + 18)
= 42 - 30 = 12
∴ H$ã~S>r IoiUmao {dÚmWu = 12
à¶ËZ H$am : I . 1) a) 9 Mo 34
b) 15 Mo 26
c) 57 Mo 4 d) 20 Mo 5
62) EH$m dJm©V 45 {dÚmWu AmhoV. Ë`mn¡H$s 5
3 ^mJ _wbr AmhoV. Va dJm©Vrb _wbtMr g§»`m {H$Vr? Am{U _wbm§Mr g§»`m {H$Vr?
ñdmÜ`m` 2.2
I. ¶m {MÌmVrb a§Jdbobm EHy$Z ^mJ JwUmH$ma {H«$¶oZo H$mT>m.
Z‘wZm : 3
4
6
4× 2 =+ =
a) 41
41
41
41
41+ + + + =?
b) =?+21 +2
121
c) + =?
d) 31
31 + 3
1
31 + 3
1
31 + 3
1
31 =?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
36
II. JwUmH$ma H$am Am{U CÎma g§{já ê$nmV {bhm.
A. 1) 72 2# 2) 5
4 3# 3) 92 5# 4) 8
7 6#
5) 9 42
# 6) 10 32
# 7) 15 53
# 8) 13 41
#
B. 1) 2 41 5# 2) 3 2
1 8# 3) 6 53 4# 4) 9 2 2
1#
5) 3 4 53
# 6) 2 1103
# 7) 14 2 71
# 8) 30 3107
#
III. gai ê$n Úm Am{U CÎma g§{já ê$nmV {bhm.
A. 1) 6 of 32 Mo 6 of 32 2) 10 of 5
3 Mo 10 of 53 3) 16 of 9
1 Mo 16 of 91 4) 28 of 7
2 Mo 28 of 72
5) 20of43 Mo 20of43 6) 16of8
2 Mo 16of82 7) 6of10
7 Mo 6of107 8) 4of9
5 Mo 4of95
B. 1)_mYdrZo J{UV {df`mÀ`m MmMUr narjoV 50 Mo 53 JwU {_i{dbo. Va {VZo
{_i{dbobo JwU {H$Vr?
2) EH$m emioZo 60 {dÚmÏ`mªMr EH$ ghb Am`mo{OV Ho$br hmoVr. {dÚmÏ`mªZm Ë`m§À`m
KamH$Sy>Z OodU AmUÊ`mg gm§{JVbo hmoVo. EHy$U {dÚmÏ`m©n¡H$s 123 {dÚmÏ`mªZr MnmVr,
52 {dÚmÏ`mªZr nwbmdm Am{U 20
7 {dÚmÏ`mªZr Xhr^mV AmUbm hmoVm. Va emoYm.
i) MnmVr AmUboë`m {dÚmÏ`mªMr g§»`m {H$Vr?
ii) nwbmdm AmUboë`m {dÚmÏ`mªMr g§»`m {H$Vr?
iii) Xhr^mV AmUboë`m {dÚmÏ`mªMr g§»`m {H$Vr?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
37
AnyUmªH$mbm AnyUmªH$mZo JwUUo
aoí_mZo XþH$mZmVyZ 43 kg gmIa {dH$V AmUbr. Ë`mVrb 2
1 ^mJ gmIa {VÀ`m eoOmaUrZo
Zobr. Va eoOmaUrbm {H$Vr gmIa {_imbr?
aoí‘mZo {dH$V AmUbobr gmIa = 43 kg
eoOmaUrbm {_imbobr gmIa = gÀ43
21= Mo gÀ4
321= kg
= kg43
21
83
# =
`m CXmhaUmV XmoZ AnyUmªH$ AmhoV. ¶oWo AnyUmªH$mbm AnyUmªH$mZo JwUmH$ma H$aÊ`mMo
g‘OmdyZ KoD$.
CXmhaU 1 :
{MÌmVrb a§J{dboë`m ^mJmMm 41 ^mJ {H$Vr?
a§J{dbobm ^mJ 21=
`m a§J{dboë`m ^mJmMm åhUOo gÀ21
41 Mm gÀ2
141 ^mJ
`mMm AW© a§J{dboë`m mJmÀ`m 4 g_mZ mJmn¡H$s 1 mJ. of41
21 Mm of4
121 ^mJ
hm nyU© dñVyMm 81 ^mJ hmo`. ho Imbrb {MÌmV XmI{dbo Amho.
åhUOo
XmoÝhr AnyUmªH$m§À`m A§emMm JwUmH$ma H$ê$Z
A§eñWmZr {bhm. `mMà_mUo XmoÝhr N>oXm§Mm
JwUmH$ma H$ê$Z N>oXñWmZr {bhm.
of
of
21
41
21
41
2 41 1
81
21
41
81
#
##
`
=
= =
=
AmVm AmnU aoí_mZo gmoS>{dboë`m CXmhaUmMr MMm© H$ê$.
aoí_mZo {dH$V AmUbobr gmIa = 43 {H$.J°«.
Mo
Mo
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
38
eoOmaUrbm {_imbobr gmIa = of21
43 Mm of2
143^mJ
Aem§Mm JwUmH$ma H$am.N>oXm§Mm JwUmH$ma H$am.kg
43
21
4 23 1
83
#
##
=
= =
[nS>VmiyZ nhm : of43
21Mm of4
321 Am{U of2
143 Mm of2
143 ho g_mZ hmoVmV H$m?]
à¶ËZ H$am : a) 31
41
# b) 53
31
#
c) 65
72
# d)83
52
#
X¡Z§{XZ OrdZmV AmnU g_ AnyUmª©H$ Am{U {_l AnyUmªH$ m§Mm JwUmH$ma H$aV AgVmo. H$gm Vmo nmhÿ.
CXmhaU 1 : {dUmZo ~mhþbr V`ma H$aÊ`mgmR>r 4 21 m H$mnS> {dH$V AmUbo. na§Vy Ë`mn¡H$s
31 ^mJ H$mnS> EH$ ~mhþbr V`ma H$aÊ`mg bmJbo. Va AmUboë`m H$mnS>mMm {H$Vr ^mJ H$mnS>
~mhþbrbm bmJbo?
{dUmZo {dH$V AmUbobo H$mnS> = 4 21= m
EH$m ~mhþbrbm Ë`mn¡H$s bmJbobo H$mnS> = of4 21
31= Mo of4 2
131= ^mJ
4 21
31
29
31
2 39 1
69
2 33 3
23 1 2
1
#
#
##
#
#
=
=
= =
= = =
[421 Mo {df__Ü`o ê$nm§Va]
∴ eoOmaUrbm {_imbobr gmIa = 83= kg
~mhþbr V¶ma H$aʶmg bmJbobo H$mnS>=
4 21
31
29
31
2 39 1
69
2 33 3
23 1 2
1
#
#
##
#
#
=
=
= =
= = = m
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
39
CXmhaU 2 : EH$ _rQ>a [a~ZMr qH$_V ` 4 53 Amho. Jm¡V_rZo 2 2
1 _rQ>a [a~Z IaoXr Ho$br.
Va [a~ZMr qH$_V {H$Vr hmoB©b?
EH$ _rQ>a [a~ZMr qH$_V = `4 53
2 21 m [a~ZMr qH$‘V = ` 4 5
3 2 21
#
= 4 53 2 2
1# (¶oWo XmoZ {‘l AnyUmªH$ AmhoV)
5
5232
1
1
#= ← [{‘l AnwUmªH$mMo {df‘ AnyUmªH$mV ê$nm§Va]
223 11 2
1= =
ñdmÜ`m` 2.3
I. JwUmH$ma H$am Am{U Ambobm JwUmH$ma g§{já ê$nmV {bhm.
1) 65
32
# 2) 87
43
# 3) 54
97
# 4) 159
35
#
5) 31
97
# 6) 311
103
# 7) 74
59
# 8) 21
1213
#
II. JwUmH$ma H$ê$Z CÎmamMo g§{já ê$n {bhm.
1) 43 25
1# 2) 5
4 365
# 3) 35 2 2
1# 4) 7
3 4 31
#
5) 4 53 2 2
1# 6) 5 8
223
# 7) 3 95 5# 8) 6 4
1 351
#
III. ñdV… H$am :
1) 3 52 4# 2) 4 3
253
# 3) 5 43 2 2
1# 4) 25 3 2
1#
∴ 2 21 _r. [a~ZMr qH$_V = ` 11 2
1
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
40
IV. Imbrb CXmhaUo gmoS>dm.
1) EH$ emim dmhZ EH$ {bQ>a {S>Pobbm 8 {H$._r. A§Va OmVo. Oa dmhZm_Ü`o 8 43 {bQ>a
{S>Pob Agob Va, Vo dmhZ {H$Vr {H$._r. A§Va OmB©b?
2) EH$ {bQ>a XÿYmMr qH$_V ` 34 21 . Amho. Va 12 {bQ>a XÿYmMr qH$_V {H$Vr?
3) amoeZrZo EH$ Eo{Vhm{gH$ H$mX§~ar EH$m {Xder 1 43 Vmg BVŠ`m doioÀ`m à_mUmV dmMÊ`mg
gwédmV Ho$br. {VZo Vr H$mX§~ar 6 {XdgmV dmMyZ nyU© Ho$br. Va {VZo EHy$U {H$Vr Vmg dmMZ Ho$bo?
4) EH$ _rQ>a MoZMr qH$_V ` 5 41 Amho. Va 8 5
4 _rQ>a MoZMr qH$_V {H$Vr?
5) EH$m Am`VmH¥$Vr nmVi nÍ`mMr bm§~r 3 21 m Am{U ê§$Xr 2 2
1 m Amho. Va nÍ`mMo joÌ\$i {H$Vr?
[Am¶VmMo joÌ’$i = bm§~r ×é§Xr]
AnyUmªH$m§Mm ^mJmH$ma
amYmZo 4 {~ñH$sQ>o Amnë`m _¡{ÌUtZm g_mZ dmQ>br. àË`oH$ _¡{ÌUrbm AYm© {~ñH$sQ>
{_imbm. Va amYmÀ`m {H$Vr _¡{ÌUrZm§ 21 {~ñH$sQ> {_imbo ho Imbr {MÌmV XmI{dbo Amho.
EHy$U {~ñH$sQ>o Ooìhm Vo AY} AY} Ho$bo Ooìhm dmQ>bo
4 {~ñH$sQ>o àË`oH$sbm 21 à_mUo 8 _¡{ÌUtZm dmQ>bo Jobo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
41
ho Ago {bhVmV 4 8 ,21
21 8 4' #= =
åhUyZ 21 8 4# =
AmVm dmnaboë`m {H«$`oMm Aä`mg H$ê$.
4 Mo àË`oH$s 21 ^mJ åhUOo 4 1
2# [ 4 bm 1
2 Zo JwUyZ]åhUyZ 4 bm 2 Zo JwUyZ
JwUmH$ma ì¶ñVm§H$ ê$n
Ooìhm AnyUmªH$m§Mo A§e d N>oX `m§À¶m ñWmZm§Mr AXbm-~Xb hmoVo Voìhm AmnUmbm _yi
AnyUmªH$m§Mo JwUmH$ma ì`ñV ê$n {_iVo. {Xboë`m CXmhaUm§Mo {ZarjU H$am.
53 Mm ì`ñVm§H$ 3
587 Mm ì`ñVm§H$ 7
8
49 Mm ì`ñVm§H$ 9
432 Mm ì`ñVm§H$ 2
3
• 2 43 Mm JwUmH$ma ì`ñV {H$Vr?
àW_ {_l AnyUmªH$mMo {df_ AnyUmªH$mV ê$nm§Va H$ê$ Z§Va ì`ñV H$mTy>.
2 43 Mm {df_ AnyUmªH$ = 4
11
411 Mm ì`ñV 11
4
• 8 Mm ì`ñV {H$Vr?
8 Mm ì¶ñVm§H$ 81 hmoVmo.
4
421
12
18
8
'
#= =
=
21 À`m A§e d N>oXmMo ñWmZ AXbm-~Xb
Ho$ë`mg AmnUmg 12 {_iVmV. 1
2 hm 21 Mm
JwUmH$ma ì`ñV hmo`.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
42
EH$m nyUmªH$mbm Ë`mÀ`m ì`ñVm§H$mZo JwUë`mg `oUmè`m JwUmH$mamMo {ZarjU H$am.
1
1
1
41
14
44
11
52
25
1010
11
32
23
66
11
5 51
55
11 1
#
#
#
#
= = =
= = =
= = =
= = =
hm JwUmH$ma nmhÿZ Vw_Mo åhUUo H$m`? ñnï> H$am
Q>rn : H$moUË`mhr g§»`obm eyݶm{edm` {VÀ`m JwUmH$ma ì`ñV g§»`oZo JwUë`mg JwUmH$ma 1 `oVmo.
à¶ËZ H$am : Imbrb g§»`m§Mo JwUmH$ma ì`ñV {bhm a) 4
3 b) 95 c) 13 d) 3 4
1
nyU© g§»`obm AnyUmªH$mZo ^mJUoCXmhaU 1 : gai ê$n Úm
nm`ar 1 : ^mJmH$ma {MÝhmMo JwUmH$ma {MÝhmV ê$nm§Va H$am d ^mOH$mMm JwUmH$ma ì`ñV {bhm. nm`ar 2 : JwUmH$mamMr {H«$`m Mmby R>odm.
CXmhaU 2 : VrZ dVw©imH$ma V~H$S>çmnmgyZ 41 g_mZ ^mJ Agbobo EHy$U {H$Vr ^mJ V`ma
hmoVrb?
8
843
34
18
34
232 10 3
2
'
#
#
=
=
= =
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
43
VrZ V~H$S>çmnmgyZ àË`oH$s 41 ^mJ Agbobo 12 g_mZ ^mJ V`ma hmoVrb.
ho Ago {b{hVm `oVo.
3 41
' nm`ar 1 : ^mOH$mMm ì`ñVm§H$ {bhÿZ ^mJmH$ma {MÝhmMo JwUmH$ma {MÝhmV ê$nm§Va H$am
3 14
#= nm`ar 2 : JwUmH$ma {H«$`oZo gmoS>dm
1 13 4
112 12
##= = =
∴ 3 dVw©imH$ma V~H$S>tMo àË`oH$s à_mUo hmoUmao ^mJ = 12
CXmhaU 3 : gai ê$n Úm : 12 265
' Oa ^mOH$ {_l AnyUmªH$ Agob Va Ë`mMo {df_ AnyUmªH$mV H$am Am{U gmoS>dm.
12 2
12
12
65
617
176
1772 417
4
'
'
#
=
=
= =
à¶ËZ H$am : a) 6 53
' b) 8 41
' c) 2 53
'
d) 9 73
' e) 15 2 21
' f) 12 3 41
'
AnyUmªH$mbm nyU© g§»`oZo ^mJUo
CXmhaU 1 : 53 2'
`oWo ^mOH$ 2 Amho. ^mÁ`mbm 2 À`m ì`ñVm§H$mZo JwUm.
53 2 5
321
103' #= =
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
44
Aem àH$mao
1) 587
87
51' #= =
2) 1065' = = =
[_l AnyUmªH$mbm nyU© g§»`oZo ^mJUo. {‘l AnyUmªH$mbm nyU© g§»¶oZo ^mJVmZm àW‘ H$m¶ Ho$bo nm{hOo? {_l AnyUmªH$mMo {df_ AnyUmªH$mV ê$nm§Va H$edo. Am{U Z§Va ^mJmH$ma H$amdm.
CXmhaU 2 : ?5 41 9
421 9 4
2191
3621
'
' #
=
= =
Aem àH$mao
1) 3 5 521
27
27
51' ' #= = =
2) 4 732' = = =
AnyUmªH$mbm AnyUmªH$mZo ^mJUoCXmhaU 1 : 4
153
'
41 ^m{Jbo 5
3 `oWo 41 bm 5
3 À`m ì`ñVm§H$mZo JwUm.
Z§Va 41
53
41
35
125' #= =
CXmhaU 2 : 32
83
'
132
83
32
38
916
97' #= = =
Aem àH$mao1) 10
731
107
13' #= = =
2) 65
73
' = =
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
45
ñdmÜ`m` 2.4
I. 1. gai ê$n Úm
1) 9 21
' 2) 13 43
' 3) 15 61
'
4) 20 73
' 5) 15 2 31
' 6) 10 3 72
'
2. {Xboë`m AnyUmªH$m§Mm ì`ñVm§H$ {bhm.
1) 52 2) 9
7 3) 121
4) 261 5) 9 6) 4 3
2
3. gai ê$n Úm
1) 32 5' 2) 8
7 3' 3) 76 13'
4) 59 4' 5) 2 4
3 7' 6) 3 21 14'
4. gai ê$n Úm
1) 85
31
' 2) 65
72
' 3) 94
58
'
4) 54 1 2
1' 5) 3 4
3 1 32
' 6) 3 72 15
1'
II. gmoS>dm
1) 6 Mm°H$boQ>g²Mr qH$_V `10 21 Amho. Va EH$m Mm°H$boQ>Mr qH$_V {H$Vr?
2) EH$m emiobm {dÚmÏ`mªZm XoÊ`mg EHo$ {Xder 12 43 l XÿY XoÊ`mV Ambo hmoVo. àË`oH$
{dÚmÏ`mªZm 203 l XÿY {_imbo. Va EHy$U {H$Vr {dÚmÏ`mªZm XÿY {_imbo.
3) EH$m {dÚmÏ`mªZo 15 døm ` 142 21 bm IaoXr Ho$ë`m Va EH$m dhrMr qH$_V {H$Vr?
4) EH$m m§S>çmV 10 54 l Xhr Amho. ho Xhr 5
2 l Xhr Agboë`m bhmZ nm{H$Q>mVyZ aë`mg EHy$U {H$Vr nm{H$Q>o hmoVrb?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
46
{_l {H«$`m
Amnë`m X¡Z§{XZ OrdZmV AZoH$ {H«$`m Aem KS>V AgVmV H$s OoWo AmnU AnyUmªH$mdarb {d{dY {H«$`m§Mm dmna H$aVmo.
H$mhr CXmhaUo nmhÿ :
CXmhaU 1 : aoí_mH$S>o `3 21 AmhoV. {VZo Ë`mVyZ `2 4
3 Mr EH$ nopÝgb Am{U ` 21 Mm EH$
a~a {dH$V KoVbm. Va {VÀ`mH$S>o {H$Vr a¸$_ {e„H$ am{hb?
CH$b : oWo Vwåhr 3 21 _YyZ nopÝgb d a~a IaoXr Ho$bobr EHy$_ a¸$_ dOm Ho$br nm{hOo.
nwT>rb nÜXVrMo {ZarjU H$am.
← {_l AnyUmªH$m§Mo {df_ AnyUmªH$mV ê$nm§Va H$ê$Z N>oXm§Mm b.gm.{d. H$mTy>Z
← N>oXm§Mm b.gm.{d. KoD$Z g_mZ AnyUmªH$mV H$ê$Z
3 12 - (2 3
4 + 12 )
= 72 - (11
4 +1 ×22 ×2)
= 72 - (11
4 + 24 )
= 7 ×22 ×2 - 13
4
= 144 - 13
4 =14 -134 = 1
4
bjmV R>odm : {_l {H«$`m H$aVmZm BODMAS {Z¶‘m§Mm H«$_mZo dmna H$am.
CXmhaU 2 : EH$m qeß`mZo àË oH$s 52 _rQ>a bm§~rMo 12 H$mnS>mMo VwH$S>o IaoXr Ho$bo. Ë`mnmgyZ Ë`mZo
2 81 _rQ>a bm§~rMo XmoZ nS>Xo {edbo. Va {H$Vr bm§~rMo H$mnS> {e„H$ am{hbo?
CH$b : H$nS>çmMr EHy$U bm§~r = 52 12#=
XmoZ nS>Xo {edÊ`mg dmnaboë`m H$mnS>mMr bm§~r = 2 81 2#=
{e„H$ am{hboë`m H$nS>çmMr bm§~r ( 25 ×12) - (2 1
8 ×2)
∴ aoí_mH$S>o amhUmar {e„H$ ` 41=
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
47
bjmV R>odm : ¶oWo JwUmH$ma Am{U ì¶dH$bZ (dOm~mH$s) {H«$¶m AmhoV. åhUyZ BODMAS {Z¶‘m§Mm Cn¶moJ H$ê$Z JwUmH$ma H$ê$Z dOm~mH$s H$am.
= ( 25 ×12) - (2 1
8 ×2)= ( 2
5 ×121 ) - (17
8 × 21 )
= 245 -17
4
= 24 ×45 ×4 -17 ×5
4 ×5
= 9620 -85
20
= 96 -8520 = 11
20
∴{e„H$ am{hbobo H$mnS> = 1120 m
← N>oXm§Mm b.gm.{d. ¿¶m. 4 d 5 Mm b.gm.{d. 20
CXmhaU 3 : gai ê$n Úm. 2 21
21
41
52
21# '+ -
`m CXmhaUmV ~oarO, JwUmH$ma, mJmH$ma d dOm~mH$s m gd© {H«$`m EH$Ì AmhoV. BODMAS À`m {Z`_mZwgma AmnU àW_ ^mJmH$ma Z§Va JwUmH$ma Z§Va ~oarO d eodQ>r dOm~mH$s H$amdr.
2 12 × 1
2 + ( 14 ÷ 2
5 ) - 12
nm¶ar 141
52
41
25
85' #= =2 1
2 × 12 + ( 5
8 ) - 12
= (2 12 × 1
2 ) + 58 - 1
2
nm¶ar 2 54 + 5
8 - 12
= ( 54 + 5
8 ) - 12
2 21
21
25
21
45
# #= =
nm¶ar 3815
21-
815
2 41 4
815
84
815 4
811
##-
= -
= - =
45
85
4 25 2
85
810 5
815
##+ = +
= + =
nm¶ar 4 1811
83=
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
48
ñdmÜ`m` 2.5
I. gai ê$n Úm
1) 87
41
21
#- 2) 2 53
53 1 2
1103
#+ -
3) 2 41
43
41 2 2
1# '- 4) 4 21
41
51
53
'- +
II. Imbrb CXmhaUo gmoS>dm
1) emioVrb EH$m H$m ©H«$_mgmR>r 15 m [a~Z AmUbr. Ë`mn¡H$s m441 m [a~Z VmoaUgmR>r
dmnabr, 4107 m ~°OoggmR>r dmnabr d Cabobr [a~Z hñV{b{IV _m{gH$mgmR>r
dmnabr. Va _m{gH$mgmR>r dmnaboë`m [a~ZMr bm§~r {H$Vr?
2) EH$m H$m`©H«$_mÀ`m Am`moOH$mZo 3 21 kg gmIa 4 doim {dH$V AmUbr. Ë`mn¡H$s 9 4
3
kg gmIa dmnabr. Va {e„H$ am{hbobr gmIa {H$Vr?
3) am‘ßnmbm EH$ eQ>© {edʶmg 2 21 m bm§~rMo H$mnS> bmJVo. XþH$mZH$mamH$S>o 2
1 m
bm§~Mr ‘moOnÅ>r Amho. Va 2 21 m H$mnS> ‘moOʶmg {H$Vr doim ‘moOnÅ>rZo ‘moObo
nm{hOo?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
49
àH$aU - 3
n[a‘o¶ g§»¶m [ RATIONAL NUMBERS ]
`m àH$aUmÀ¶m AÜ``ZmZ§Va Vwåhr :
n[a_o` g§»`mMm AW©, à_m{UV ê$n Am{U g_ê$nVm g_OmdyZ ¿`mb.
g§»`maofoda n[a_o` g§»`m XmI{dÊ`mMo H$m¡eë` àmá H$amb.
n[a_o` g§»`m§Mr VwbZm, XmoZ n[a_o` g§»`o_Yrb n[a_o` g§»`m emoYÊ`mÀ`m nÜXVr {eH$mb.
n[a_o g§»`m_Yrb {H«$`m (~oarO, dOm~mH$s, JwUmH$ma, mJmH$ma) g_OmdyZ ¿`mb.
n[a_o` g§»`m Xem§e AnyUmªH$mV {b{hÊ`mÀ`m nÜXVr g‘OyZ ¿¶mb.
Xem§e AnyUmªH$mVrb JwUmH$ma, mJmH$ma {H«$`m g_OmdyZ ¿`mb. VgoM H$mhr _hËdmMr CXmhaUo gmoS{dÊ`mÀ`m nÜXVr g_OyZ ¿`mb.
n[a_mU _moOÊ`mÀ`m nÜXVr g_OmdyZ ¿`mb (bm§~r Am{U ametMo ‘mnZ B.)
n[a_o` g§»`mMm AW© :
Vwåhmbm Z¡g{J©H$ g§»`m (N), nyU© g§»`m (w), nyUmªH$ (Z) ~Ôb ‘m{hVr Amho.
N = { 1, 2, 3, 4....................}
W = { 0, 1, 2, 3....................}
Z = {....................-4, -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3....................}
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
50
gwédmVrbm \$º$ Z¡g{J©H$ g§»`m hmoË`m. dñVy Zmhr ho Xe©{dÊ`mgmR>r "0' (eyÝ`) Mm emoY bmdÊ`mV Ambm. Aem àH$mao nyU© g§»`m§Mm gQ> CX`mg Ambm. Z§Va YZ nyUmªH$ d G$U nyUmªH$À`m gQ>m§Mm {dH$mg Pmbm. Ë`m_wio XmoZ Z¡g{J©H$ g§»`mMr dOm~mH$s H$aUo gmono Pmbo. CXm: 3-5=-2, 10-15=-5 Aem dOm~mH$sVyZ Z{dZ gQ> V¶ma Pmbm -2, -5 .... ¶m§Zm
G$U nyUmªH$ åhUVmV. Aem [aVrZo {d{dY JaOmVyZ "g§»`mgQ>' {dH${gV Pmbm;.
OmUyZ ¿`m : gQ> hm eãX {Z{üV AmoiIVm `oUmè`m dñVy qH$dm g§»`m `m§Mm JQ> Xe©{dVmo.
`mMà_mUo, Ooìhm EH$m nyUmªH$mZo Xþgè`m nyUmªH$mbm ^mJbo AgVm H$mhr doim nyUmªH$
Zgboë¶m g§»¶m {‘iVmV. CXm : ,53
710- . `m g§»`m nyUmªH$ gQ>mV `oV ZmhrV. åhUyZ n[a_o`
g§»`m gQ> (Q) ApñVËdmV Ambm.
Amåhr _mJrb dJm©V AnyUmªH$m {df`r {eH$bmo AmhmoV. AnyUmªH$ ho pq `m ñdê$nmV
AgVmV. ¶oWo q ≠ o Am{U p Am{U q `m Z¡g{J©H$ g§»`m. nU Ooìhm pq `m ñdê$nmVrb
AnyUmªH$m§Mr dOm~mH$s H$aVmo Voìhm H$mhr doim G$U g§»`m {_iVmV. Aem p Am{U q d
q > 0 nyUmªH$ Agboë¶m pq ñdê$nmVrb g§»¶m§Zm n[a‘o¶ g§»¶m åhUVmV.
pq ñdê$nmV Agboë`m g§»`m n[a_o` g§»`m AgVmV. p
q ‘ܶo q ≠ 0 Am{U p, q ho
nyUmªH$ AmhoV.
n[a_o` g§»`m§Mm gQ> hm Zoh_r 'Q' AjamZo Xe©{dVmV.
Q = { pq `m ñdê$nmVrb gd© g§»`m, q > 0, Am{U p, p ho nyUmªH$ }.
n[a‘o¶ g§»¶oMo CXmhaU : , , , , , , ...etc32453074
715
94103- - -
- BË`mXr
gd© Z¡g{J©H$ g§»`m, nyUmªH$ Am{U nyU© g§»`m m n[a_o` g§»`m åhUyZ AmnU {bhÿ eH$Vmo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
51
CXmhaU : 3 ,12 ,8
0 ,0 ,0
, ,
13
112
18
10
20
100
5 15 7 1
7 10 110
= = =
= = =
- = - - = - - = -
åhUyZ n[a‘o¶ g§»¶mgQ>m‘ܶo N, W, Z,Q ¶m gd© gQ>m§Mm
g‘mdoe hmoVmo.
åhUyZM n[a_o` g§»`m§Mm gQ> hm _moR>m gQ> Amho.
NW
ZQ
{dMma H$am! gd© AnyUmªH$ n[a_o` g§»`m AgVmV. na§Vy gd© n[a_o` g§»`m AnyUm§H$ ZgVmV?
OmUyZ ¿`m : n[a‘o¶ g§»¶m (Rational Numbers) hm eãX Ratio (JwUmoÎma) ¶m eãXmdéZ Ambobm Amho.
pq = p:q ¶mdê$Z n[a‘o¶ g§»¶m§Zm JwUmoÎmar¶ g§»¶m gwÜXm åhUVmV.
n[a_o` g§»`m§Mo à_m{UV ê$n (g§{já ê$n) :
¶m n[a_o` g§»`m§Mo {ZarjU H$am
, , , ,5341107
73114-
Aem gd© g§»`o_Yrb A§e d N>oX `m§Mm g_mB©H$ Ad`d 1 Agob Va Ë`m n[a_o` g§»`m
à_m{UV ê$nmV (g§{já ê$nmV) AmhoV Ago åhUVmV.
104 nhm (A§embm d N>oXmbm 2 Zo ^mJm)
104
52` = ( is10
452 Mo à‘m{UV ê$n is10
452 Amho)
2515 = 25
1553
5
3
= (A§e Am{U N>oX ¶m§Zm 5 Zo mJ XoD$Z) 2515 Mo à_m{UV$ ê$n 5
3 Amho.
3627
43- = - (à_m{UV ê$n) 36
2743- = - (A§embm d N>oXmbm 9 Zo ^mJyZ)
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
52
n[a_o` g§»`o_Yrb A§e d NoXm§Ë¶m ˶m§À¶m> ‘hÎm‘ gmYmaU Ad¶d Zo ^mJë`mg Ë`m
n[a_o` g§»`oMo à_m{UV ê$n (g§{já ê$n) {_iVo.
CXmhaUo :
a) 5522
52- = - , b) 30
16158
-- = , c) 39
2632- = - , d) 63
392113=
g_mZ n[a_o` g§»`m :g_mZ AnyUmªH$ {_i{dÊ`mÀ¶m nÜXVrMo ñ‘aU H$am. n[a_o` g§»`oVrb A§embm Am{U
N>oXmbm eyÝ`a{hV nyUmªH$mZo JwUyZ qH$dm ^mJyZ AmnU {Xboë`m n[a_o` g§»`oMr g_mZ n[a_o` g§»`m {_idy eH$Vmo.
CXmhaU 1 : 32 n[a_o` g§»`oÀ`m 4 g_mZ n[a_o` g§»`m {bhm.
a) 3 22 2
64
## = b) 3 3
2 396
## = c) 3 5
2 51510
## = d) 3 4
2 4128
## =
CXmhaU 2 : 75- n[a_o` g§»`oÀ`m 4 g_mZ n[a_o` g§»`m {bhm.
a) 7 25 2
1410
##- = - b) 7 3
5 32115
##- = -
c) 7 45 4
2820
##- = - d) 7 5
5 53525
##- = -
CXmhaU 3 : 8040 À`m 4 g_mZ n[a_o` g§»`m {bhm.
a) 80 240 2
4020
'' = b) 80 4
40 42010
'' =
c) 80 540 5
168
'' = d) 80 10
40 1084
'' =
OmUyZ ¿`m : Oa p1
q1 Am{U
p2
q2 `m g_mZ n[a_o` g§»`m AgVrb Va p1 × q2 = p2 × q1.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
53
g§»`maofoda n[a_o` g§»`m Xe©{dUo :
`m AJmoXa nyU© g§»`m Am{U nyUmªH$ g§»`maofoda H$go Xe©{dVmV mMr _mhrVr Vwåhmbm Amho.
g§»`maofoda eyÝ` (0) ho ‘ܶmda AgyZ YZ nyUmªH$ g§»`maofoÀ`m COì`m ~mOybm Am{U
S>mì`m ~mOybm G$U nyUmªH$ eyÝ`mnmgyZ g_mZ A§Vamda AgVmV.
CXmhaU 1 : 53 g§»`maofoda XmIdm.
g§»`maofoda n[a_o` g§»`m XmI{dÊ`mgmR>r n[a_o` g§»`o_Yrb N>oXmBVHo$ g§»`maofoMo g_mZ
^mJ H$am. Z§Va n[a_o` g§»`o_Yrb A§emBVHo$ g_mZ ^mJ H$am.
0
0 +1-1
53+
0 Vo 1 n¶ªVÀ¶m A§VamMo 5 g_mZ ^mJ H$am.
CXmhaU 2 : 25 g§»`maofoda XmIdm.
0
-3 -2 -1 0 +1 +2 +3
25
`oWo àË`oH$ EH$H$mMo 2 g_mZ ^mJ Ho$bo AmhoV.
CXmhaU 3 : 47- g§»`maofoda XmIdm. ¶oWo à˶oH$ EH$H$ 4 g‘mZ ^mJmV {d^mJbo Amho.
-2 -1 0 +1 +2
047- 4
744
44-
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
54
ñdmÜ`m` 3.1
I. Imbrb MyH$ H$s ~amo~a Vo gm§JyZ, MyH$ Agë`mg ~amo~a H$ê$Z {bhm.
1) - 12 hr n[a_o` g§»`m Amho. 2) 03 hr n[a_o` g§»`m Amho.
3) 43- hr n[a_o` g§»`m Amho. 4) 7
5- hr n[a_o` g§»`m Amho.
5) 40 hr n[a_o` g§»`m Amho. 6) 8
5-- hr YZ n[a_o` g§»`m Amho.
7) 2812 hr g§{já ê$n Amho.
II. n[a_o` g§»`m à_m{UV ê$nmV {bhm.
1) 2028 2) 150
120 3) 4015- 4) 56
32--
III. Imbrb àË`oH$ g§»`m§À¶m Mma g_mZ n[a_o` g§»`m {bhm.
1) 92- 2) 10
3 3) 54- 4) 96
80
IV. n[a_o` g§»`m g§»`maofoda XmIdm (àË`oH$ JQ>mgmR>r doJir g§»`maofm dmnam)
1) , ,73
7475- 2) , ,4
74549-
3) , ,35
3238- 4) , ,5
65758-
V. Imbrb n[a_o` g§»`o§Mo YZ n[a_o` g§»`m d G$U n[a_o` g§»`m Ago JQ> V`ma H$am.
, , , , , ,5467
35
710
97152
611-
- -- -
--
VI. [aH$må`m OmJm ^am.
1) 43 12= 2) 6
524
- = 3) 2812 3- = -
4) 2015
4= 5) 18 14
9- = 6) 12 2
5- = -
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
55
n[a_o` g§»`odarb {H«$`m
AnyUmªH$ d nyUmªH$ `m§Mr ~oarO, dOm~mH$s, JwUmH$ma d ^mJmH$ma `m {H«$`m Vwåhr `mnyduM {eH$bm AmhmV. AmVm AmnU n[a_o` g§»`odarb ¶m {H«$`m nmhÿ.
~oarO : AnyUmªH$mMr ~oarO H$aVmZm Oo {Z`_ AmnU dmnaVmo VoM {Z`_ oWo gwÜXm dmnaVmV. Oa N>oX g_mZ Agob Va VmoM N>oX {bhÿZ A§emMr ~oarO H$ê$Z Vmo {bhmdm.
CXmhaU 1 :
Oa N>oX doJdoJim Agob Va N>oXm§Mm b.gm.{d. KoD$Z Ë`m§Mo N>oX g_mZ H$ê$Z Z§Va Ë`mMr ~oarO H$amdr.
a) 32
31
32 1
33 1+ = + = =
b) 52
51
52 1
53+ = + =
c) 87
82
87 2
85- + = - + = -
d) ( )107
103
107 3
104
52+ - = + - = =
CXmhaU 2 :
a)32
41
128 3
1211+ = + = 3 d 4 Mm b.gm.{d. = 12
b) (-35)+ 7
10
-6 + 77 =
110
5 Am{U 10 Mm b.gm.{d. = 10
c) (-56)+ (-4
5)
-25 - 2430 = -
4930
6 d 5 Mm b.gm.{d. = 30
d)35
21
43
1220 6 9
1235
+ +
= + + =
2, 3 d 4 Mm b.gm.{d. = 12 3,2,42
32
3,1,21,1,21,1,12 × 3 × 2 = 12
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
56
CXmhaU 3 : em§Vå_m mOrÀ`m XþH$mZmVyZ 21 kg {~Zrg, 4
1 kg {hadr {_aMr, 23 kg ~Q>mQ>o
d 101 kg Ambo IaoXr H$aVo. Va {VZo IaoXr Ho$boë¶m ^mOrMo EHy$U dOZ {H$Vr?
CH$b :
{~ZrgMo dOZ = 21 kg
{haì¶m {_aMrMo dOZ = 41 kg
~Q>mQ>çmMo>o dOZ = 23 kg
Amë¶mMo dOZ = 101 kg
∴ EHy$U dOZ 21
41
23
101
2010 5 30 2
2047
2 207
= + + +
= + + +
=
- kg
2, 4, 2, 10 Mm b.gm.{d. = 20
2,4,2,101,2,1,51,1,1,51,1,1,1
225
2 × 2 × 5 = 20
CXmhaU 4 : EH$m _wbmbm eQ>©gmR>r 45 m H$mnS>, n°ÝQ>gmR>r 3
2 m H$mnS> Am{U Q>monrgmR>r
41 m H$mnS> bmJVo. Va Ë`mbm EHy$U {H$Vr ‘rQ>a H$mnS> bmJob?
CH$b : eQ>©gmR>r bmJUmao H$mnS> = 45 m
n°ÝQ>gmR>r bmJUmao H$mnS> = 32 m
Q>monrgmR>r bmJUmao H$mnS> = 41 m
∴ EHy$U bmJUmao H$mnS> 45
32
41
1215 8 3
1226
2122
= + +
= + +
=
=
4, 3 d 4 Mm b.gm.{d.
4,3,41,3,11,1,1
43
b.gm.{d. 4 × 3 = 12
= 2 16
m
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
57
dOm~mH$s
nyUmªH$m_Ü`o 8 ‘YyZ 5 dOm H$am. åhUOoM 8 + (-5). Vo åhUOoM dOm hmoUmè`m g§»`oMm ~oarO ì¶ñV KoUo hmo`.
∴ 8 + (-5) = 3
Ë`mMà_mUo, 7 _YyZ -4 dOm H$am.∴ 7+4 = 11 (-4 Mm ~oarO ì`ñV $+4)n[a_o` g§»`m§À`m dOm~mH$s_Ü`o gwÜXm hmM {Z`_ dmnaVmV.
CXmhaU 1 :
a) 75 ‘YyZ 7
1 dOm H$am.
= 57 +(- 1
7 ) = 57 - 1
7 = 5 -17 = 4
7b) 87 _YyZ 8
1- dOm H$am.
= 7
8 -(- 18 ) = 7
8 + 18 = 7 +1
8 = 81
81 = 1
doJdoJù`m N>oXmÀ`m n[a_o` g§»`m§Mr dOm~mH$s H$aVmZm Ë`m§Mo N>oX àW_ g_mZ H$ê$Z nwT>o gmoS>dmdo.
CXmhaU 2 : from32
65 _YyZ from3
265 dOm H$am.
65
32
65 4
61
-
= - =
6 d 3 Mm b.gm.{d = 66,32,11,1
32
3 × 2 = 6
CXmhaU 3 : from43
711 _YyZ from4
3711 dOm H$am.
711
43
2844 21
2823
-
= -
=
7 d 4 Mm b.gm.{d = 28
7,41,41,1
74
7 × 4 = 28
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
58
CXmhaU 4 : ( -49 ) _YyZ ( 5
18) dOm
H$am.94
185
188 5
1813
= -
= - -
= -
9 d 18 Mm b.gm.{d = 18
9,181,21,1
92
9 × 2 = 18
CXmhaU 5 : Jm§Yr O`§VrÀ`m {Xder {ejH$m§Zr {dÚmÏ`mªZm dmQ>Ê`mgmR>r 13 43 kg {‘R>mB©
AmUbr. Oa Ë`m§Zr 12 87 kg {‘R>mB© {dÚmÏ`mªZm dmQ>brVa {e„H$ am{hboë`m {‘R>mB©ModOZ
{H$Vr?
AmUboë`m {‘R>mB© dOZ = 13 43 kg
{dÚmÏ`mªZm Mm°H$boQ>Mo dOZ = 12 87 kg
∴ {e„H$ am{hboë`m {‘R>mB©Mo dOZ = 13 12
1043
87
455
83
8110 103
87
= -
= -
= -
= kg
4 ,2 ,
,
4 81 21 1
Mm b.gm.{d =4 × 2 = 8
∴ {e„H$ am{hboë`m Mm°H$boQ>Mo dOZ = 78 kg
CXmhaU 6 : ahr_Zo Amnë`m nJmamVrb 21 mJ AmhmamgmR>r, 5
1 mJ _wbm§À`m {ejUmgmR>r,
41 ^mJ BVa Jmoï>rgmR>r IM© Ho$bm d am{hbobm ^mJ ~MVgmR>r R>odbm. Va nJmamVrb {H$Vr
^mJ ~MVrgmR>r R>odbm?
ahr‘Zo nJmamVrb AmhmamgmR>r IM© Ho$bobm ^mJ 21=
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
59
nJmamVrb _wbm§À`m {ejUmVrb IM© Ho$bobm ^mJ 51=
nJmamVrb BVa Jmoï>rgmR>r IM© Ho$bobm ^mJ 41=
∴ nJmamVrb EHy$U IM© Ho$bobo ^mJ = 21
51
41
2010 4 5
2019
= + +
= + +
= ^mJ
2,5,41,5,21,1,21,1,1
252
2 × 5 × 2 = 20
b.gm.{d. 2, 5, 2 = 20Oa EHy$U nJma 1 _mZbm Va
∴ {e„H$ am{hbobm ^mJ = 1 2019
2020 19
201
= -
= -
=
∴ ahr_Zo ~MVgmR>r 201 ^mJ {e„H$ R>odbm.
ñdmÜ`m` 3.2
1. ~oarO H$am.
1) 52
107+ 2) 3
292+ 3) 5
365- + 4) 7
531
23+ +
2. dOm~mH$s H$am.
1) 85 _YyZ 4
1 2) 65 _YyZ 6
1-
3) 53 _YyZ 15
4 4) 87 _YyZ 4
3
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
60
3. CfmZo ~mOmamVyZ 5 43 kg H$S>YmÝ`o Am{U 2 3
2 kg ^mOr IaoXr Ho$br. Va IaoXr Ho$boë`m H$S>YmÝ`o d ^mOrMo EHy$U dOZ {H$Vr?
4. emiobm "jra ^m½`' `moOZo A§VJ©V 15 34 kg XÿY nmdS>a EH$m AmR>dS>çmV
{_imbr. Ë`mVrb 14 15 kg XÿYnmdS>a dmnabr. Va {H$Vr XÿY nmdS>a {e„H$
am[hbr?
5. adrZo H$mnS> XþH$mZmVyZ 8 75 m H$mnS> {dH$V KoVbo. Ë`mVrb 4 3
1 m H$mnS>
_wbmgmR>r d 3 35
m H$mnS> _wbrgmR>r H$nS>o {ebmB©gmR>r dmnabo. Va {H$Vr H$mnS> {e„H$ am{hbo?
6. {bbmÀ¶m KamVrb 4 JmBªZr EHo$ {Xder 20 35 l XÿY {Xbo. ˶mVrb
18 23 l XÿY {bbmZo {dH$bo. Va {H$Vr XþY {e„H$ am{hbo?
n[a_o` g§»`m§Mm JwUmH$ma :
AnyUmªH$m§À¶m JwUmH$mamà_mUoM n[a_o` g§»`m§Mm JwUmH$ma H$aVmV.
CXmhaU 1 :
1) 43
13
49
# = gyMZm : n[a_o` g§»`m§Mm JwUmH$ma H$aVmZm A§emZo A§embm d N>oXmZo N>oXmbm JwUmdo.
2) 32
34
98
# =
3) 43 5 4
15#- = -
4) -21
5 ×(- 342
) = 310
5) 43
21
65
4 2 21 5
165
1
2= =# #
# ##
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
61
CXmhaU 2 : EH$ {dÚmWu 100 nmZr nwñVH$mVrb 52 ^mJ EH$ {XdgmV dmMVmo. Va
Ë`m {dÚmÏ`mªZo EHy$U {H$Vr nmZo dmMbr?
CH$b : EHy$U nmZo = 100
{dÚmÏ`m©Zo dmMbobm EHy$U ^mJ = 52 Mo 100
10052 4020= = nmZo
CXmhaU 3 : EH$ _rQ>a H$mnS>mMr qH$_V 30 43 Amho, Va Ë`mM qH$_VrZo 14 2
1 _rQ>a H$mnS>mMr qH$_V {H$Vr?
CH$b : 1 _rQ>a H$mnS>mMr qH$_V = 30` 32=
14 21` _rQ>a H$mnS>mMr qH$_V =
30 43 14 2
1
4123
229
3567
14 445§mÉÖAiÀÄ¨É¯É `m8 445 8
1
21
81
=
=
#
#=
=
=
30 43 14 2
1
4123
229
3567
14 445§mÉÖAiÀÄ¨É¯É `m8 445 8
1
21
81
=
=
#
#=
=
=
n[a_o` g§»`mMm JwUmH$ma ì`ñVn[a_o` g§»`oÀ`m A§emMr d N>oXmMr AXbm~Xb H$ê$Z À`m n[a_o` g§»`oMm JwUmH$ma
ì`ñV {_i{dVm `oVmo.
CXmhaU : 1) 43 Mm JwUmH$ma ì`ñV 3
4
2) 25 Mm JwUmH$ma ì`ñV 5
2
3) 103- Mm JwUmH$ma ì`ñV 3
10-
4) 4 Mm JwUmH$ma ì`ñV 41
5) a Mm JwUmH$ma ì`ñV a1 .
OmUyZ ¿`m : JwUmH$ma ì`ñV {b{hVmZm {MÝh ~XbV Zmhr. g§»`m d {VMm ì`ñVm§H$ `m§Mm JwUmH$ma 1 AgVmo. (JwUmH$mamMm A{dH$maH$ KQ>H$ 1 Amho) a a
1 1# =
.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
62
{dMma H$am ! : eyÝ` (0) bm JwUmH$ma ì`ñV KQ>H$ ZgVmo H$m?
n[a_o` g§»`m§Mm ^mJmH$ma :
Vwåhmbm _mhrV Amho H$s, EH$m AnyUmªH$mbm Xþgè`m AnyUmªH$mZo ^mJUo åhUOoM ^mÁ` VgmM R>odyZ ^mOH$mMm ì`ñV KoD$Z JwUmH$ma H$aUo. `mMà_mUo n[a_o` g§»`m§Mm ^mJmH$ma Ho$bm OmVmo.
CXmhaU 1 : a) 43
21
' åhUOoM 43
12
23
2
1=#
b) 52
103
'- åhUOoM
52
310
34
1
2- = -#
c) 65
34
65
43
85
2- - = - - =+' #
d) 83
76
83
67
167
1
2= =' #
e) 54
32
54
23
56
2- =
-= -' #
f) 1512 10
101
756
1512
252
5
6
25
2- = =
-' #
-= -
CXmhaU 2 : 45 {dÚmÏ`mªZm 11 41 l XÿY 45 {dÚm϶mªZm g_mZ dmQ>bo AgVm, àË oH$ {dÚmÏ`m©bm
{H$Vr XÿY {_imbo?
CH$b :
EHy$U XÿYmMo dOZ =11 41 l
EHy$U {dÚmWu = 45
∴ àË`oH$ {dÚmÏ`m©bm {_iUmao XÿY = 111 45
45 45
41 l
4
4
445
451
=
=
=
=
'
'
#
∴
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
63
∴ àË`oH$ {dÚmÏ`m©bm 41 l XÿY {_iob.
CXmhaU 3 : 3 {_Ìm§Zm EHy$U 3 53 kg g\$aM§X g_mZ dmQ>br, Va àË`oH$mbm {H$Vr dOZmMr
g\$aM§X {_imbr?
CH$b :
g\$aM§XmMo EHy$U dOZ 3 53 kg
EHy$U {_Ì = 3
∴ àË`oH$mbm {_iboë`m g\$aM§XmMo dOZ = 3 53 3
518 3
518
31
56
151
6
=
=
= =
=
'
'
#
kg
àË`oH$mbm 151 kg dOZmMr g\$aM§Xo {_imbr.
ñdmÜ`m` 3.3
1. JwUmH$ma H$am :
1) 45
103
# 2) 87
425
#- 3) 15
7143
#-
4) 65
152
#- - 5) 9
786
72
# #- - 6) 10
935
32
# #
2. ^mJmH$ma H$am :
1) 91
73
' 2) 87
67
' 3) 32
95
' 4) 54
107
'- -
3. Imbrb g§»¶m§Mo ~oarO ì`ñV {bhm :
1) 53- 2) 4
9 3) -10
4) 27 5) 5
1- 6) 0.
4. Imbrb g§»¶m§Mo JwUmH$ma ì`ñV {bhm.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
64
1) 109 2) 6
5- 3) 1813- 4) 7
5-
5. EH$m S>ã¶m_Ü`o 15 43 kg gmIa Amho. àË`oH$ n°Ho$Q>_Ü`o 1 4
3 kg gmIa aë`mg EHy$U
n°Ho$Q> V`ma hmoVrb?
6. EH$m {dÚmÏ`m©bm emioMm S´>og {edÊ`mgmR>r 2 43 m H$mnS> bmJVo. Va 44 {dÚmÏ`mªZm
S´>og {edÊ`mgmR>r EHy$U {H$Vr ‘rQ>a H$mnS> bmJob?
7. EH$m Am`VmH¥$Vr ~mJoMr bm§~r 351 m Am{U é§Xr 2 4
3 m Agob Va Ë`m ~mJoMo joÌ\$i
{H$Vr?
8. EH$m emioV 20 54 l XÿY XoÊ`mgmR>r AmUÊ`mV Ambo. àË`oH$ {dÚmÏ`m©bm 5
1 l XÿY dmQ>bo
Va emioV EHy$U {H$Vr {dÚmWu AmhoV?
n[a_o` g§»`m Xem§e AnyUmªH$mV {b{hUo
AnyUmªH$ Xem§e énmV H$go {bhrVmV ho AJmoXaM Vwåhmbm _mhrV Amho. Ë`mMà_mUo n[a_o` g§»`m gwÜXm Xem§e AnyUmªH$mV {b{hVmV.
Xem§e g§»`oV XmoZ ^mJ AgVmV.
61.35 _Ü`o 61 hm nyUmªH$ ^mJ d 35 hm Xem§e AnyUmªH$ ^mJ Amho.
61.35 dmMÊ`mMr nÜXV → EH$ï> q~Xÿ VrZ nmM
Ë`mMà_mUo 27.834 dmMÊ`mMr nÜXV → gÎmmdrg q~Xÿ AmR> VrZ Mma.
H¥$Vr :
EH$mM AmH$mamMr âb°e H$mS>© KoD$Z Ë`mda doJdoJù`m Xem§e g§»`m {bhÿZ EH$m ~m°Šg_Ü`o
R>odm, Z§Va àË`oH$ {dÚmÏ`m©bm EH$ âb°e H$mS>© Koʶmg gm§JyZ Ë`mdarb nyUmªH$ mJ d Xem§e
^mJ ì`dpñWV dmMm`bm gm§Jm. àË`oH$ A§H$mMo ñWmZ_yë` gm§Jʶmg gm§Jm.
nyUmªH$m§Mo Xem§emV ê$nm§Va H$aUo.ho Vwåhmg ‘mhrZ Amho.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
65
CXmhaU 1 :
a) .107 0 7= b) .10
27 2 7=
c) .53 0 6= d) .4
3 0 75=
e) 0.002001 5= f) .3
1 0 3333= ...
g) .65 0 8333= h) .11
1 0 090909= ...
Aem àH$mao H$moU˶mhr n[a‘o¶ g§»¶obm Xem§e g§»¶oV {b{hVm ¶oVo.
darb CXmhaUmdê$Z EH$m n[a‘o¶ g§»¶oMo Xem§e ê$n {b{hVmZm ˶m Xem§emV EH$ A§H$ qH$dm EH$ nojm OmñV A§H$ ¶oVmV. H$mhr R>am{dH$ A§H$m§Mo nwZamdV©Z hmoVo.
CXmhaU : a , b , c , d Am{U e ‘ܶo Xem§e ñWm§Zm‘ܶo ‘¶m©{XV A§H$ ¶oVmV. åhUyZ Aem AnyUmªH$m§Zm gm§V Xem§e AnyUmªH$ åhUVmV.
f , g , h ¶m CXmhaUm‘ܶo Xem§eñWmZm‘ܶo EH$ A§H$ qH$dm EH$nojm OmñV A§H$m§Mo nwZamdV©Z Pmbobo {XgVo. nwT>o {H$Vr hr mJmH$ma Ho$bm Var ˶mM A§H$m§Mo nwZamdV©Z hmoVo. åhUyZ ¶m§Zm AmdVu qH$dm nwZamdVu Xem§e AnyUmªH$ åhUVmV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
66
1) gm§V Xem§e AnyUmªH$ :
a) 3.57 b) 15.035 c) 0.0004321 d) 10.23576
2) AmdV© qH$dm nyZamdVu Xem§e AnyUmªH$ :
a) 2.544 ................ b) 10.272727 ................
c) 15.145614561456 ................ d) 18.321321321.............
{dMma H$am : gd© n[a_o` g§»`m A§V Xem§e AnyUmªH$mV qH$dm nwZamdVuV Xem§e AnyUmªH$mV {bhrVm oVmV. na§Vy, Xem§e ñWimMm eodQ> Pmbm Zmhr qH$dm ñWimMr nwZamd¥Îmr Pmbr Zmhr Va Vr H$moUË`m àH$maMr g§»`m Amho? Vr b
a `m ñdê$nmV {bhrVmV.
CXmhaU : ¶m n[a‘o¶ g§»¶m§Mo Xem§emV ê$nm§Va H$am.
A) ... .72 0 285714285714= b) 1 1.9
5 555= ...
.914 1 555= ...
c) .4152
1562 4 133= = ...
d) 0.1253 024=
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
67
ñdmÜ`m` 3.4
1. Imbrb n[a_o` g§»`m Xem§e AnyUmªH$mV {bhm.
1) 54 2) 8
3 3) 165 4) 14
3
2. Imbrb n[a_o` g§»`mn¡H$s A§V Xem§e AnyUmªH$ d A§V Zgbobo nwZamdVuV Xem§e AnyUmªH$ AmoiIm.
1) 85 2) 12
1 3) 92 4) 16
1
3. Imbrb Xem§e An©UmªH$m§Vrb Xem§e AnyUmªH$, gm§V Zgbobo nwZamdVuV Xem§e AnyUmªH$ Am{U g§V Zgbobo nwZamdVuV Zgbobo Xem§e AnyUmªH$ emoYm.
1) 8.751 2) 2.5444 .......... 3) 0.030.03
4) 9.2874 5) 2.456731456731456731 ..........
6) 10.56173824931685 .......... 7) 3.147521896397 ..........
Xem§e AnyUmªH$ n[a_o` g§»`oV {b{hUo
Xem§e AnyUmªH$mMo n[a‘o¶ g§»¶oV ê$nm§Va H$aVmZm q~XÿZ§VaMr g§»¶m A§emñWmZr {bhmdr.
N>oXñWmZr 1 {bhÿZ Xem§emV q~XÿZ§Va {H$Vr A§H$ AmhoV ho nmhÿZ {VVHo$ eyݶ 1 Z§Va {bhmdoV.
CXmhaU : 1) .0 3 103= 2) 0.12 100
12= 3) .1 4 1104
1014= =
Xem§e AnyUmªH$m§Mm JwUmH$ma
Xem§e g§»`oMm JwUmH$ma H$aVmZm Xem§e {MÝh Z KoVm g§»`o§Mm JwUmH$ma H$amdm d Z§Va Jwʶ
d ^mJH$ g§»`m `m§Mo Xem§e ñWimZ§Va AgUmao A§H$ _moOyZ Amboë`m JwUmH$mam_Ü`o COì`m
~mOyH$Sy>Z A§H$ _moOyZ Xem§e ñWi Úmdo. EImXo doir JwUmH$mamV {VVHo$ A§H$ AgVrb Va
A§H$m§À¶m g‘moa {VVHo$ eyݶ {bhmdoV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
68
CXmhaU 1: a) 0.2 × 0.3 = 0.06 b) 0.12×0.6 = 0.072
c) 1.2×1.5 = 1.80
d) 0.003×0.12 = 0.00036
e) 0.13×0.0005 = 0.000065
f) 3.41×2.678 = 9.13198
CXmhaU 2 : EH$m Am`VmMr bm§~r 4.7 cm d é§Xr 3.5 cm Agob Va Am`VmMo joÌ\$i {H$Vr?
Am`VmMr bm§~r = 4.7 cm
Am`VmMr é§Xr = 3.5 cm
Am`VmMo joÌ\$i = bm§~r × é§Xr
= 4.7 × 3.5
= 16.45 sq.cm
CXmhaU 3 : 1m H$mnS>mMr qH$_V ` 98.75 Amho. Va 3.20m H$mnS>mMr qH$_V H$mT>m.
1m H$mnS>mMr qH$_V = ` 98.75
∴ 3.20m H$mnS>mMr qH$_V = 98.75 × 3.20 = ` 316
CXmhaU 4 : _Ü`mÝh AmhmamZwgma EH$m {dÚmÏ`m©bm EH$m {Xdgmbm 0.035 kg S>mi {Xbr
OmVo. Va 38 {dÚmÏ`mªZm EHy$U {H$Vr S>mi Úmdr bmJob?
1 {dÚmÏ`m©bm EH$m {Xdgmbm {Xbobr S>mi = 0.035 kg
∴ 38 {dÚmÏ`mªZm bmJUmar EHy$U S>mi = 0.035×38
= 1.330 kg
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
69
Xem§e AnyUmªH$m§Mm ^mJmH$ma
nyUmªH$mZo Xem§e AnyUmªH$ g§»`obm ^mJUo
CXmhaU 1 :
a) . . .3 5 7 73 5 0 5' = = b) . .4
6 4 1 6=
c) . .88 24 1 03= d) . .25
15 625 0 625=
Xem§e AnyUmªH$mZo Xem§e AnyUmªH$mbm ^mJUo :
CXmhaU 1 :a)
.
.
.
.
8 48 4
0 4 108 4 10
484 2121
##= = =b)
..
..
.
1 83 24
1 8 1003 24 100
180324
1018 1 8
10
18##=
= = =
Q>rn :
Xem§e {MÝh H$mT>ʶmg àW‘ A§e Am{U N>oX ¶m§Zm g‘mZ nyUmªH$mZo JwUmdo. OmñV Xem§e ñWmZo AgVrb Va g§»¶oVrb Xem§e ñWmZ H$mT>ʶmg H$moU˶m g§»¶oZo A§embm JwUbo OmVo ˶m g§»¶oZo N>oXmbm JwUmdo. Aem àH$mao nyUmªH$ {‘iVmV. Z§Va ^mJmH$ma H$amdm.
c)..
..
12 56 25
12 5 1006 25 100
1250625
21
502
125##= = =
d) . .
..
..
0 729 1 80
1 800 729
1 80 10000 729 1000
1800729
20081
600200
24381
'
##
=
=
=
=
OmUyZ ¿¶m :
{Xboë`m g§»`oMo nyUmªH$m_Ü`o ê$nm§Va H$aVmZm
Oa Xem§e {MÝhmZ§Va EH$ ñWi Agob Va 10
Zo, 2 ñWio AgVrb Va 100 Zo JwUmdo.......
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
70
CXmhaU 2 : EH$ ~g 1.1 VmgmV 48.4 km A§Va OmVo Va Ë`m ~gMm 1 Vmgmbm AgUmam doJ H$mT>m.
~gZo AmH«${_bobo A§Va = 48.4 km KoVbobm doi = 1.1 Vmg
..
1 1 1048 4 10
1148444
##
=doJ
A§Vadoi
doJ ..
/km hr1 148 4
44
=
=
CXmhaU 3 : H${dVmZo Amnë`m _wbm§Zm S´>og {edÊ`mgmR>r ` 427.50 bm 12.5 _rQ>a H$mnS> IaoXr Ho$bo. Va 1 _rQ>a H$mnS>mMr qH$_V H$mT>m.
H${dVmZo IaoXr Ho$bobo H$mnS> $ = 12.5 _rQ>a
EHy$U qH$_V = ` 427.50
∴ 1 _rQ>a H$mnS>mMr qH$_V = 427.50 ÷ 12.5
12.50 100427.50 100
05171
34.20
12505
4275 171= =
##
∴ 1 _rQ>a H$mnS>mMr qH$_V = ` 34.20
OmUyZ ¿¶m :
ba `m ñdê$nmV XmoZ n[a_o` g§»`m AgVrb Ooìhm a < b AgyZ Ë`m§Mm JwUmH$ma hm Ë`m XmoZ n[a_o` g§»`mnojm H$_r `oVmo. VgoM EH$m g§»`obm Xþgè`m g§»`oZo ^mJbo Va {_iUmam ^mJmH$ma hm Ë`m XmoZ n[a_o` g§»`m§À`mnojm _moR>m AgVmo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
71
ñdmÜ`m` 3.5
1. JwUmH$ma H$am
1) 8.6×4 2) 3.75×2 3) 4.105×9
4) 2.56×1.3 5) 0.03×1.456 6) 11.2×0.15
2. ^mJmH$ma H$am
1) 0.42÷6 2) 0.144÷12 3) 4.97÷10
4) 6.75÷0.25 5) 2.86÷1.3 6) 68.8÷0.16
3. Oa 1 kg gmIaoMr qH$_V ` 35.45 Agob Va 20.25 kg gmIaoMr qH$_V H$mT>m.
4. EH$ ~g 28.25 km/Vmg doJmZo OmVo. Va Vr 4.25 VmgmV {H$Vr A§Va OmB©b?
5. EH$m H$mabm 21.5 km A§Va Omʶmg 1 {bQ>a noQ´>mob bmJVo. Va 219.30 km A§Va OmʶmgmR>r {H$Vr {bQ>a noQ´>mob bmJob?
6. Oa {ebm 12.5 m a§JrV [a~Z ` 257.5 bm IaoXr H$aVo. Va EH$ ‘rQ>a [a~ZMr qH$_V {H$Vr?
‘moOÊ`mÀ`m n[a_mUm§Mo ê$nm§Va :
‘moOÊ`mMo n[a_mU ho g§»`mË_H$ qH$_V qH$dm ‘m¡ë¶ AgVo. n[a_mUmMr VwbZm EH$H$m ~amo~a
H$aVmV. Amåhr H$mhr Am§Vaamï´>r` n[a_mUo pñdH$mabr AmhoV. Ë`m _moO_mnmZm à_m{UV EH$Ho$
(Standard Unit) åhUVmV. _w»` EH$H$mnmgyZ bhmZ Am{U _moR>r _moO_mno {Z_m©U hmoVmV.
bm§~rMo Am§Vaamï´>r` (‘yb^yV) EH$H$ Amho _rQ>a (m)
dñVw_mZmMo Am§Vaamï´>r` (‘yb^yV) EH$H$ Amho {H$bmoJ«°_ (Kg)
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
72
OmUyZ ܶm:
1 B§M = 2.54 cm1 ’y$Q> = 30.48 cm1 `mS>© = 0.914 m12 B§M> = 1 ’y$Q3 ’y$Q = 1 `mS>©220 ’y$Q = 1 \$bmªJ8 \$bmªJ = 1 _¡b1 _¡b = 1.61 km1 km = 0.62 _¡b
1 Am¡g = 28.35 gm1 nm¡§S> = 0.45 kg1 kg = 2.204623 nm¡§S>
1 km = 1000 m1 m = 100 cm1 cm = 10 mm1 kg = 1000 gm1 gm = 1000 mg
Vwåhmbm ho ‘mhrV Amho H$m?
{H$bmo‘rQ>a
ho³Q>mo‘rQ>a
S>oH$m
‘rQ>a
S>ogr‘rQ>a
g|Q>r‘rQ>a
{‘{b‘rQ>a
÷ 10× 10
¶mMmM AW©
1 {H$bmo‘rQ>a = 10 ho³Q>mo‘rQ>a˶mMà‘mUo
1 cm = 10 mm
CXmhaU 1 : g|Q>r‘rQ>a‘ܶo énm§Va
a) 45 m = 45 ×100 = 4500 cm
b) 2.7 m = 2.7 ×100 = 270 cm
c) 4 43 m = 4
19 100 19 25 475# #= = cm
d) 3.02 m = 3.02×100 = 302.00 = 302 cm
gyMZm : m Mo cm ‘ܶo énm§Va H$aVmZm g§»¶obm 100 Zo JwUmdo
a 1m = 100 cm 1 cm = 1001 m
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
73
CXmhaU 2 : _rQ>a (m) _Ü`o ê$nm§Va
a) 20 cm 10020
51= = m
b) 2 cm 1002
501= = m
c) 415 cm 4.15100415= = m
d) 0.003 cm 0.003 1001
10003
1001
1000003
# #= = = m
e) 4.5 km = 4.5 × 1000 = 4500 m
f) 25 km = 25 × 1000 = 25000 m
g) 2.1 km = 2.1 × 1000 = 2100 m
gyMZm : m Mo cm ‘ܶo énm§Va H$aVmZm g§»¶obm 100 Zo ^mJmdo
∴ 100 cm = 1 m 1 cm = 101 m
CXmhaU 3 : g| ‘r cm _Ü`o {bhm.
a) 6mm
= 6 101
53
# = cm
b) 23 mm
= .1023 2 3= cm
c) 276 mm
= .10276 27 6= cm
CXmhaU 4 : {H$._r. (km) _Ü`o {bhm.
a) 105 m
1051000
12002121
200#= = km
b) 725 m
7251000
1402529
40#= = km
CXmhaU 5 : {H$bmoJ«°_ (kg) _Ü`o {bhm.
a) 720 g
1000720
10072
2518
25
18= = = kg
b) 3150 g
3.1510003150
100315= = = kg
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
74
CXmhaU 6 : J«°__Ü`o (g) {bhm.
a) 1.4 kg
1.4×1000
= 1400 g
b) 10 21 kg
10 21 kg =
221 1000 10500
1
500# = g
c) 3.42 kg
3.42 kg
= 3.42 × 1000 = 3420 g
CXmhaU 7 : J«°__Ü`o (g) {bhm.
a) 740 mg
00
10074
10074
5037= = g
b) 210 mg
00
10021
10021= g
CXmhaU 8 : 125 mg Mo kg _Ü`o énm§Va H$am.
gm kgmg kg
mg kg
kg
125 10000001
400005
1000 11000000 1
1 10000001
80001
540000
1
8000# =
==
=
=
CXmhaU 9 : EH$ ~g EH$m Vmgm_Ü`o 16.2 _¡b A§Va OmVo. Ë`mMo {H$bmo_rQ>a_Ü`o énm§Va H$am.
1 _¡b = 1.61 km∴ 16.2 _¡b = 16.2 × 1.61
= 26.082 km
CXmhaU 10 : EH$m ImobrMr bm§~r 45 \y$Q> Agob Va, Vr bm§~r cm _Ü`o H$mT>m.CH$b : 1 \w$Q> = 30.48 cm∴ ImobrMr bm§~r g|Q>r_rQ>a_Ü`o = 30.48 × 4.5
=137.160 cm
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
75
ñdmÜ`m` 3.6
1. Imbrb gm _Ü`o ê$nm§Va H$am
1) 2.51 kg 2) 72.5 mg
2. Imbrb kg _Ü`o ê$nm§Va H$am
1) 625 gm 2) 10825 mg
3. Imbrb km _Ü`o {bhm.
1) 1450 m 2) 17.3 m 3) 21350 cm
4. Imbrb m _Ü`o {bhm.
1) 2.7 km 2) 7525 cm 3) 1.58 km
5. Imbrb cm _Ü`o {bhm.
1) 12.5 m 2) 4.7 km
6. 7.2 _¡bMo ê$nm§Va km ‘ܶo H$am.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
76
àH$aU - 4
~¡{OH$ amer [ALGEBRIC EXPRESSIONS]
¶m àH$aUmÀ¶m AÜ``ZmZ§Va Vwåhr :
~¡{OH$ amer g‘OmdyZ ¿¶mb.
~¡{OH$ amerMm ì`m»`m gm§Jy eH$mb.
MbnXm§Mm Cn¶moJ H$ê$Z ~¡{OH$ amer aMmb.
Vm|S>r {dYmZmMo ê$nm§Va ~¡{OH$ amerV H$ê$ eH$mb.
~¡{OH$ ametÀ`m KmVm§H$m§Mm AW© g_OmdyZ ¿¶mb.
J{UVmÀ¶m ‘yi g§H$ënZm ~¡{OH$ amer_Ü`o dmnê$ eH$mb.
àñVmdZm : ~¡{OH$ amer hr ~rOJ{UVmVrb AË`§V _hËdmMr g§H$ënZm Amho. X¡Z§{XZ OrdZmVrb
AZoH$ g‘ñ¶m gmoS{dÊ`mgmR>r ¶m§Mr ‘XV hmoVo. g_rH$aUmVrb A춺$ (MbnX) nXmMr qH$‘V H$mT>ʶmg qH$dm CH$b H$aÊ`mg _XV H$aVmV.
~rOJ{UVmVrb _yi nXm§Mr g§H$ënZm
MbnX qH$dm A춺$nX :
gw_m d _Yy _mMrgÀ`m H$mS>çm KoD$Z IoiV AmhoV. Ë`mZr _mMrgÀ`m H$mS>çmnmgyZ B§J«Or_Yrb _wimjao ~Z{dÊ`mMo R>a{dbo.
gw_mZo VrZ _mMrgÀ`m H$mS>çm KoD$Z 'C' Aja ~Z{dbo.
Z§Va _YyZo VrZ _mMrgÀ`m H$mS>çm KoD$Z AmUIr EH$ 'C' Aja ~Z{dbo d Vo gw_mZo ~Z{dboë`m 'C' AjamÀ`m nwT>o R>odbo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
77
nwÝhm _mMrgÀ`m H$mS>çm dmnê$Z ‘YyZo AmUIr EH$ 'C' Aja ~Z{dbo Am{U Vo Aja EH$mg_moa EH$ R>odbo.
Aem [aVrZo ‘Yy Am{U gw‘m ¶m§Zr 'C' Ajao ~ZdyZ aMV
Joë¶m.
eodQ>r Ë`m§Zr EHy$U 'C' Aja ~Z{dÊ`mgmR>r bmJUmè`m d EHy$U _mMrg H$mS>çmMr g§»`m `m§Mm Vº$m V`ma Ho$bm.
V`ma Ho$boë`m 'C' AjamMr g§»`m
1 2 3 4 5 ... 20 ... 25 ... n
dmna Ho$boë`m
_mMrg H$mS>çm§Mr
g§»`m
3 6 9 12 15 ... 60 ... 75 ... 3n
1×3 2×3 3×3 4×3 5×3 ... 20×3 ... 25×3 ... n×3
Vº$m {b{hVmZm Ë`m§Zm Ago AmT>iyZ Ambo H$s 'C' Ajam§À`m EHy$U g§» oÀ`m VrZ nQ> _mMrg H$mS>çm bmJVmV. åhUOo :
'C' Aja aMʶmg bmJUmè`m _mMrg H$mS>çmMr g§»`m = 3 × 'C' Ajam§Mr EHy$U g§»`m. Oa 'n' åhUOoM 'C' Ajam§Mr EHy$U g§»`m Agob Va EHy$U _mMrg H$mS>çmMr g§»`m
= 3 × n = 3n
¶oWo 'n' ho MbnX Amho ho g‘OVo.
Oa,n=1, nmhrOo Agboë`m EHy$U _mMrg H$mS>çm = 3 ×1 = 3n=2, nmhrOo Agboë`m EHy$U _mMrg H$mS>çm = 3 ×2 = 6n=3, nmhrOo Agboë`m EHy$U _mMrg H$mS>çm = 3 ×3 = 9
`oWo n Mr qH$_V ~XbV Joë`mg, bmJUmè`m EHy$U _mMrg H$mS>çmMr g§»`m gwÜXm ~XbV OmVo.
∴ n ho EH$ MbnXmMo CXmhaU Amho. MbnX g§»`m hr MbnX åhUyZ dmnaVmV.
'n' Mr qH$_V 1, 2, 3, 4............ KoD$ eH$Vmo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
78
MbnX åhUOoM pñWa Zgbobo qH$dm ~XbUmao nX Agm AW© hmoVmo. MbnXmMr qH$_V hr pñWa ZgVo. Ë`mMr qH$_V doJdoJir Agy eH$Vo.
MbnXmMr AmUIr CXmhaUo ;
Am`VmMo joÌ\$i = bm§~r × é§Xr hmo!, a,b,c,....x,y,z
hr MbnXo VgoM Aì`º$ nXo åhUyZ dmnê$ eH$Vmo.A = l × b
¶oWo A = joÌ’$i
l = bm§~r, b = é§Xr
Imbrb V³Ë¶m‘ܶo doJdoJù¶m ‘mnmÀ¶m Am¶Vm§Mo joÌ’$i {Xbobo Amho.
Am`V‘moO‘mn
bm§~r (l) é§Xr (b) joÌ\$i A = l ×b
ABCD 20 cm 3 cm 60 sq cm
PQRS 15 cm 4 cm 60 sq cm
KLMN 12 cm 5 cm 60 sq cm
WXYZ 10 cm 6 cm 60 sq cm
darb VŠË`mdê$Z Ago {XgVo H$s doJdoJù`m Am`VmgmR>r 'l' Mr qH$_V d 'b' Mr qH$_V doJdoJir Amho. åhUOoM Ajar g§»`m 'l ' d 'b' `m§Zm MbnXo åhUVmV.
MbnX åhUOoM MbnX g§»`m qH$dm H$moUVohr g§km Á`mMr H$moUË`mhr àg§Jr doJdoJir qH$_V AgVo.
A춺$ nX gm§Jʶmg dmnaë¶m OmUmè¶m H$moU˶mhr g§kmZm MbnXo åhUVmV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
79
OmUyZ ¿`m :Eo{Vhm{gH$ nmíd©^y_r : {I.nyd© 300 À`m gw_mamg EImXo _mhrV Zgbobo nX dU©_mboVrb EImÚm AjamZo
Xe©dyZ {dYmZ ì`º$ H$aÊ`mMr nÜXV ^maVmV hmoVr.
AZoH$ à{gÜX J{UVk : Am`©^Q> (OÝ_ B.g. 476), ~«÷Jwá (OÝ_ B.g. 598), _hmdra
(OÝ_ B.g. 850) Am{U mñH$a II (OÝ_ B.g. 1114) m§Zr ~rOJ{UVmÀ`m Aä`mgm_Ü`o
OmñV `moJXmZ {Xbo Amho. Ë`m§Zr ~rO, dJ© B. eãX Aì`º$ nXm§gmR>r dmnabo. "Ab{O~«m'
`m B§J«Or eãXmbm ^maVmV "~rOJ{UV' åhUVmV. \«$mÝgH$mB©g pìhQ>o ho 16 ì`m eVH$mVrb EH$ à{gÜX J{UVk hmoVo. hr n{hbr ì`º$s
hmoVr. Á`m§Zr gm_mÝ` Ajao A§H$J{UVm_Ü`o dmnabr.
pñWam§H$ :
EH$m {ÌH$moUmÀ`m EHy$U ~mOy 3 nojm OmñV Agy eH$VmV? {Z[üVM Zmhr. åhUyZM {ÌH$moUmÀ`m EHy$U ~mOy§Mr {ZpíMV g§»`m AgVo. Vr g§»`m åhUOoM pñWam§H$ hmo`.
Mm¡H$moZmMo EHy$U {eamoq~Xÿ 4 nojm OmñV Agy eH$VmV? Z¸$sM Zmhr, åhUyZM Mm¡H$moZmÀ`m EHy$U {eamoq~XÿMr g§»`m {ZpíMV AgVo.
Ooìhm AmnU 4 A§H$ {bhVmo, Vmo 4 A§H$ Xe©{dVmo.
Ooìhm Amåhr "5' ho {MÝh {b{hVmo Vo ‘amR>r ^mfoV A§H$mVrb nmM A§H$ Xe©{dVmo.
pñWam§H$ åhUOoM EH$ g§»`m qH$dm H$moUVohr {MÝh
Á`mMr EH$M qH$_V AgVo.
5, 9, 10, 3/4, -8, 0.01,............ pñWam§H$ AmhoV.
n[aK ì¶mg = π hm pñWam§H$ Amho
c = 3 ×108 _rQ>a/goH§$X pñWam§H$ Amho
({Zdm©V nmoH$irVrb àH$memMm doJ)
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
80
~¡{OH$ nX : Vwåhr `m nydu {eH$bm AmhmV H$s 6 d 8 Mm JwUmH$ma 6 × 8 = 48 ¶oVmo. ˶mMà_mUo 18 bm 2 Zo ^mJë`mZ§Va 9 hm mJmH$ma {_iVmo. 18 ÷ 2 = 9
¶mà‘mUo,
x Am{U 3 Mm JwUmH$ma AmnU
H$ê$ eH$Vmo?
hmo`, `m§Mm JwUmH$ma 3x ¶oVmo.
y bm 4 Zo ^mJyZ ^mJmH$ma H$mTy> eH$Vmo?
hmo`, ^mJmH$ma y4 ¶oVmo.
3x, y4 BË`mXr ~¡{OH$ nXo AmhoV. ~¡{OH$ nXm§Mr AmUIr H$mhr CXmhaUo
3x , -6x y, 2x2y, y2 , 2x3-
d a r b ~ ¡ { O H $ n X m _ Ü ` o p ñ W a m § H $ d M b n X o AgVmV. 3x, `m ~¡{OH$ nXmV 3 ho pñWam§H$ d
x ho MbnX Amho.
-6x y m ~¡{OH$ nXmV - 6 ho pñWam§H$ d x, y MbnXo AmhoV.
2x2y `m ~¡{OH$ nXmV 2 ho pñWam§H$ x VgoM y hr MbnXo AmhoV.
EH$ qH$dm AZoH$ MbnXo AgUmao, nyU© g§»¶m§Mm KmVm§H$ Agboë¶m pñWam§H$mZo JwUbobo qH$dm ^mJbobo nX åhUOo ~¡{OH$ nX åhUVmV.
2xy, 4pq, x y43 2- , 10m
hr ~¡{OH$ nXo AmhoV
~¡{OH$ nXo hr g§»¶m, Ajar g§»¶m Am{U g§»¶m Am{U Ajar
g§»¶m XmoÝhr nU AgVmV
{dMma H$am x-2, x/y,
1/x hr ~¡OrH$ nXo AmhoV
©
KTBS
Not to
be re
publi
shed
81
ñdmÜ`m` 4.1
I. Imbrb àË`oH$ ~¡{OH$ nXm§_Yrb MbnX qH$dm MbnXm§Mr `mXr H$am. 1) 5x 2) -3a 3) 7x y 4) 4
3 x 2y5) 0.8a2b 6) m2n2 7) xyz 8) -5m2np
2. Imbrb àË`oH$ ~¡{OH$ nXm§_Yrb g§»`mdmMH$ pñWam§H$mMr `mXr H$am. 1) 2x 2) -5x 2y 3) m2n 4) -8p
5) 9p2qr 6) 43 x 2y 7) 0.5pqr2 8) 0.008mn
~¡{OH$ amer (Algebraic Expression)
J{UVmV amer H$er V`ma hmoVo? Imbrb J{UVr {dYmZ nhm.
EH$ g§»`m d 5 `m§Mr ~oarO 59 Amho.
+ 5 = 59
åhUOo, 59 = 54 + 5
nm{hOo Agbobr g§»`m 54 Amho.
Ë`mMà_mUo,
∴ EH$ g§»`m d 8 `m§Mm JwUmH$ma 88 Amho.
8 × = 88
8 × 11 = 88
∴ nm{hOo Agbobr g§»`m 11 Amho.
Oa AZoH$ Aì`º$ nXo AgVrb Va J{UVr {dYmZ ~Zdm`bm H$R>rU OmVo. Aì`º$ nXo
gmoS>{dÊ`mgmR>r Ë`m Aì`º$ nXm§Zm AmnU x, y, z B. Mbmjao XoD$ eH$Vmo.
~rOJ{UV åhUOo _Om!"‘mhrV Zgbobo emoYʶmMm
AZw^d'
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
82
Imbrb CXmhaU nhm :
EH$ _wbJr AmVm 10 dfm©Mr Amho. Va Imbrb à‘mUo Vr {H$Vr dfm©Mr hmoVr qH$dm hmoB©b?
1) 5 dfm©Z§Va ?
2) 3 dfm©nydu ?
3) x dfm©Z§Va ?
4) y dfm©nydu ?
CH$b : _wbJrMo d` Xa dfm©bm 1 dfm©Zo dmT>Uma Amho.
1) 5 dfm©Z§Va Vr (10 + 5) = 15 dfm©Mr hmoB©b. 2) 3 dfm©nydu Vr (10 - 3) = 7 dfm©Mr hmoVr. 3) 'x' dfm©Z§Va Vr (10 + x) dfmªMr hmoB©b.
4) 'y' dfm©nydu Vr (10 - y) dfm©Mr hmoVr.
(10 + x) d (10 - y) `m amerV MbnXo AmhoV åhUyZ Ë`m§Zm ~¡{OH$ amer åhUVmV.
Imbrb amer nhm :
i) x2 ii) 2y2
OmUyZ ¿`m : Imbrb {MÝho Aer dmMVmV :ly - ˶mMà‘mUo
i.e.- åhUyZ≅ g‘mZVm
˶m AWu (H$maU)
iii)3x + 2 iv) 2pq + 7
x2 amer åhUOoM x Mm x Mm JwUmH$ma. åhUyZ x × x = x2 Ë`mMà_mUo 2 × y × y = 2y2
3x + 2 ho H$go {_iVo?
x bm 3 Zo JwUyZ d Ë`m§V 2 {_idyZ 3x + 2 hr amer {_iVo.
åhUyZ (x × 3) + 2 = 3x + 2
2pq + 7 H$go {_iVo?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
83
2pq + 7 hr amer Imbrb à_mUo {_iob. àW_ pq {_i{dÊ`mgmR>r p d q Mm JwUmH$ma H$éZ Z§Va Ë`m§Mm 2 er JwUmH$ma Ho$bm
Va 2pq {_iVmV Am{U Ë`mV 7 {_i{dë`mg 2pq + 7 hr amer {_iVo.
darb x2, 2y2, 3x + 2, 2pq + 7 `m gd© ametZm ~¡{OH$ amer åhUVmV.
Imbrb Vº$m nhm;
{dYmZ ~¡{OH$ amer
x _Ü`o 8 {_i{dbo x + 8
y _YyZ 5 dOm Ho$bo y - 5
6 d p Mm JwUmH$ma 6 × p
'm' bm n Zo ^mJbo m ÷ n
`oWo darb {dYmZm§Mo {ZarjU Ho$bo AgVm ‘yb^yV {H«$`m ~oarO, dOm~mH$s, JwUmH$ma qH$dm ^mJmH$ma `m MbnXmda Ho$ë`m AgVm Ë`m§Mo ~¡{OH$ amer_Ü`o énm§Va hoVo.åhUyZM AmnU åhUy eH$Vmo -
"" ~¡OrH$ nXm§~amo~a _wb^yV {H«$`m Ho$ë`m AgVm ~¡{OH$ amer {_iVmV''
~¡OrH$ amer d ˶mVrb nXo
~¡{OH$ amer amerVrb nXo EHy$U nXo
2x + 3y 2x, + 3y 2
x2 - 4x + 3 x2, - 4x, + 3 3
3ab - 4bc - 6cd 3ab, - 4bc, 6cd 3
-2p2q + 3q2r - rp + 4pqr - 2p2r, + 3q2r, - rp, 4pqr 4
AmVm 2x + 3y hr amer nhm -
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
84
`m amerV x d y hr MbnXo Am{U 2 d 3 `m g§»`m AmhoV. amerVrb 2x ho EH$ nX d
3y ho Xwgao nX Amho. Ë`mMà_mUo BVa amer_Ü`o ‘mJo nm{hë`mà_mUo nXo `oVmV.
JwUmH$ma, Ad`d Am{U ghJwUH$ :
Amnë`mbm _mhrV Amho 4 × 5 = 20
`oWo 20 hm JwUmH$ma Am{U 4 d 5 ho 20 Mo Ad`d Amho.
Ooìhm XmoZ MbnXm§Mm JwUmH$ma hmoVmo Voìhm Ë`m§Mm JwUmH$ma H$m¶ AgVmo?
g_Om, 'x' d 'y' Mm JwUmH$ma Ho$ë`mg Ë`m§Mm JwUmH$ma {H$Vr Amho?
'x' d 'y' Mm JwUmH$ma Amåhr Agm {bhVmo {H$ (x × y) qH$dm xy`mMà_mUo,
2 d p Mm JwUmH$ma = 2p {Q>n :Oa MbnXo EH$_oH$m§À`m ~mOybm {b{hbr Va Ë`m§À`mV JwUmH$ma AgVmo.
2p Mo 2 d p ho Ad`d AmhoV
5 × m × n = 5mn
5, m d n Mm JwUmH$ma = 5mn
5mn Mo 5, m d n ho Ad`d AmhoV.
7 x × x × y Mm JwUmH$ma = 7x2y
7x2y Mo 7, x, y ho Ad`d AmhoV.
~¡OrH$ amer d Ë`m§Mr nXo `m§Mr AmH¥$Vr
2
8x2y
8 5x x xy y
+5xy - 8
amer :
nXo :
Ad`d :
8x2 + 5 xy - 8
4
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
85
ghJwUH$ :
x d 8 Mm JwUmH$ma = 8x
8x ‘ܶoo 8 hr g§»`m d x ho MbnX Amho. XmoÝhr {_iyZ 8x åhUOoM + 8x 8 hm x Mm g§»`mË_H$ Ad`d qH$dm A§H$J{UVr Ad`d qH$dm g§»`mË_H$ ghJwUH$ Amho.
x bm 8 Mm Ajar Ad`d qH$dm Ajar ghJwUH$ åhUVmV.
x = x
y = 1 y
z = 1z
Ooìhm MbnX g§»`mË_H$ ghJwUH$m{edm` AgVo Ë`mdoir g§»`mË_H$ ghJwUH$ 1
AgVmo.
H$mhr OmñVrMr CXmhaUo nhm
JwUmH$ma ghJwUH$ g§»`mË_H$ghJwUH$
AjarghJwUH$
8xy y Mm ghJwUH$ 8xx Mm ghJwUH$ 8y8 Mm ghJwUH$ xy
881
xyxy
-21x2y=-21x × x × y
y Mm ghJwUH$ -21x2 xy Mm ghJwUH$ -21x x2 Mm ghJwUH$ -21y 21 Mm ghJwUH$ -x2y
-21-21-211
x2
xy
x2y
ñdmÜ`m` 4.2
I. Imbrb amer g§»`mË_H$ amer Am{U MbnX ~¡OrH$ amer_Ü`o dJuH$aU H$am.
1) 8 + 5 - 3 2) 3×-8 3) (7 × 6) - 4m
4) 3p + 4q 5) (20 × 7) - (5 × 10) - 45 6) 2y + 6 - 4z
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
86
II. a) Imbrb ~¡{OH$ amer_Yrb nXo {bhm.
1) 3x + 4y 2) 2pq - 8qr 3) 3 x 2 - 3x + z
4) ab + bc - ca 5) 9m + 6n 6) - 3xy + x - y
b) Imbrb ~¡{OH$ amerVrb nXo Am{U Ad`d AmoiIm.
1) 2xy + 5 2) x2 + xy + 4 3) 3p - 5y2 4) 2ab + bc + ca
III. Imbrb {dYmZo ~¡{OH$ amer_Ü`o {bhm.
1) x _Ü`o 8 {_i{dbo.
2) y _YyZ 7 dOm Ho$bo.
3) p d 12 Mm JwUmH$ma
4) q bm 5 Zo ^mJbo
5) x Mr MmanQ> d y Mr VrZnQ> {_i{dbr.
6) 10 _YyZ y Mr 5 nQ> dOm Ho$br.
7) p d q Mm JwUmH$ma hm 3x _Ü`o {_i{dbm.
8) m ˦m nmMnQ> _YyZ l Mr VrZ nQ> ho dOm H$am.
9) 10 d y À¶m JwUmH$ma_Ü`o 15 {_idm.
10) x d y ˦m JwUmH$mambm z Zo ^mJm.
IV. Imbrb amerVrb x Mm g§»`mË_H$ ghJwUH$ {bhm. 1) 3x 2) -4x 3) x4
3 4) 10.5x 5) 168x 6) x9
8-
V. Imbrb amerVrb Ajar ghJwUH$ {bhm. 1) 3m 2) -9xy 3) 16pqr 4) 10c 5) mn4
5- 6) 0.8x2y
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
87
VI. 27xyz Mo Imbr {Xë`mà_mUo ghJwUH$ {bhm. 1) xyz Mm g§»`mË_H$ ghJwUH$ ______ Amho.
2) xy Mm Ajar ghJw_H$ ______ Amho.
3) 27z Mm Ajar ghJwUH$ ______ Amho.
4) 27 Mm Ajar ghJwUH$ ______ Amho.
gOmVr` Am{U {dOmVr` nXo
dJm©_Ü`o am_m, gw_m, gb_m Am{U am°~Q>© ho Mma {dÚmWu MMm© H$aV AmhoV :
am_m åhUmbm : 20 noZ + 5 noZ = 25 noZ
gw_m åhUmbr : 50 døm - 5 døm = 45 døm
gb_m åhUmbr : 20 noZ + 15 dø = 35
am°~Q>©Zo àý Ho$bm H$s 35 døm qH$dm 35 noZ? Vy `m à_mUo ~oarO H$ê$ eH$V Zmhrg? gw_m åhUmbr Vr `mà_mUo ~oarO H$m H$ê$ eH$V Zmhr?
am°~Q>© : Ë`m doJdoJù`m dñVy AmhoV. doJdoJù`m dñVy§Mr AmnU ~oarO qH$dm dOm~mH$s H$ê$ eH$V Zmhr.
gb_m : hmo`, Amåhr 3 {H$.J«°. gmIa d 2 {H$.J«°. _rR> EH$Ì H$ê$ eH$V Zmhr.
Ooìhm darb Mma {_Ì MMm© H$aV hmoVo Voìhm {ejH$m§Zr dJm©V àdoe Ho$bm d MmQ>© \$ù`mda bmdbm d Ë`mMo {ZarjU H$am`bm gm§{JVbo.
Imbrb VŠË`mVrb ^mJ-1 d ^mJ-2 Mo {ZarjU H$am :
^mJ-11) x, 3x, -6x2) 2ab, -3ba, 2
1 ab3) y2, 3y2, -52 y2
^mJ-21) x, 3y, -6z2) 2ab, -3bc, 2
1 ca
3) x, x2, -2x3
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
88
{ejH$m§Zr {dMmabo : ^mJ-1 H$m` Xe©{dVmo?
^mJ -1 _Ü`o ~¡{OH$ nXmMo JQ> AgyZ Ë`m§Mo MbnX Ad`d g_mZ AgyZ KmVm§H$ gwÜXm g_mZ AmhoV.
{ejH$m§Zr {dMmabo : ^mJ-2 H$m` Xe©{dVmo?
^mJ -2 _Ü`o ~¡{OH$ nXmMo JQ> AgyZ Ë`m§Mo MbnX Ad`d doJdoJio qH$dm MbnX Ad`d g_mZ AgyZ VrMo KmVm§H$ doJdoJio AmhoV.
åhUyZM -^mJ-1 _Yrb 1, 2 d 3 JQ> hr gOmVr` nXo AmhoV
^mJ-2 _Yrb 1, 2 d 3 JQ> hr {dOmVr` nXo AmhoV.
Á`m ~¡{OH$ nXm§_Ü`o g_mZ Ajar Ad`d AgyZ KmVm§H$ gwÜXm g_mZ AgVmo Ë`m§Zm gOmVr` nXo åhUVmV. Á`m ~¡{OH$nXm§_Ü`o doJdoJir Ajar Ad`d nU KmVm§H$ g_mZ qH$dm g_mZ Ajar Ad`d nU KmVm§H$ doJdoJio AgVrb Va Ë`m§Zm {dOmVr` nXo åhUVmV.
~¡{OH$ ametMo dJuH$aU :Imbrb ^mJm§Mo dJuH$aU H$am;
^mJ-1 ^mJ-2 ^mJ-3 ^mJ-4
-3x, 2xy, 7x2y,4pqr, -10/7mn
x+y, 2ab+c,4p2+3y, m-7
x+y+z,2x2-3x+4,ab+bc+ca
5x4+4x3-3x2+2x+8,x5-3x2+7x+8,9p2+q2-rq+pq-8
^mJ - 1 _Ü`o EH$ nX Agboë`m amer AmhoV. EH$ åhUOo EH${Û åhUOo XmoZ{Ì åhUOo VrZ~hþ åhUOo AZoH$ ^mJ - 2 _Ü`o XmoZ nXo Agboë`m amer AmhoV.
^mJ - 3 _Ü`o VrZ nXo Agboë`m amer AmhoV.
^mJ - 4 _Ü`o AZoH$ nXo Agboë`m amer AmhoV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
89
¶m§Mo Imbrbà_mUo dJuH$aU H$aVmV :
i) EH$nXr : EH$M nX AgUmar amer.
ii) pìXnXr : XmoZ {dOmVr` nXo AgUmar amer.
iii) {ÌnXr : VrZ {dOmVr` nXo AgUmar amer.
iv) ~hþnXr : ~rOJ{UVmV AZoH$ {dOmVr¶ nXo AgUmar amer. na§Vw \$º$
YZKmVm§H$ AgUmè`m ~¡{OH$ amerbm ~hþnXr Ago åhUVmV.
Q>rn : ~rOJ{UVmV gOmVr` nXm§Mr ~oarO qH$dm dOm~mH$s H$aVm `oVo. a + 3a = 4a, 3ab + 5ab + 6ab = 14ab ∴ a + 3a hr {ÛnXr Zmhr, hr EH$nXr Amho. Ë`mMà_mUo 3ab + 5ab + 6ab ho {ÌnXr Zmhr, EH$nXr Amho.
~¡{OH$ amer
pñWam§H$ EH$nXr {ÛnXr {ÌnXr
~hþnXr
OmUyZ ¿¶m :
+ Am{U - {MÝh ~¡{OH$nXo doJdoJir H$aVmV.
× Am{U ÷ {MÝh ~¡{OH$nXo doJdoJir H$aV ZmhrV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
90
~hþnXtMo H$mhr {deof JwUY_©
1) H$moUË`mhr amer_Ü`o EH$ qH$dm OmñV$ nXo AgUmè¶m gd© ~¡{OH$ ametZm ~hþnXr åhUVmV. åhUyZM EH$nXr, {ÛnXr Am{U {ÌnXr `m ~hþnXr AgVmV.
2) àË`oH$ nXmVrb MbnXmMm KmVm§H$ hr nyU©g§»¶m Agbr nm{hOo.3) x½, 5x - 2, 1/x, p1/3 `m gma»¶m ~¡{OH$ nXo AgUmè¶m amer ~hþnXr ZgVmV.
H¥$Vr : EH$nXr, {ÛnXr, {ÌnXr amer AmoiIm.
nm`ar-1 : A, B, C Ago 3 ~m°Šg KoD$Z ˶mda AZwH«$_o EH$nXr, {ÛnXr, {ÌnXr Aer Zmdo
{bhm.
nm`ar-2 : ~¡{OH$ amer {b{hbobo âb°e H$mS>© KoD$Z doJdoJù`m àH$maÀ`m ñQy>bda ~¡{OH$
amer {b{hbobr ~mOy Imbr H$ê$Z R>odm.
nm`ar-3 : {dÚmÏ`mªZm EH$m nmR>monmR> EH$ Ago ~mobmdyZ Ë`m_Yrb EH$ H$mS>© ¿`m`bm bmdyZ
amer dmMm¶bm gm§Jm d `mo½` Ë`m ~m°Šg_Ü`o Q>mH$m`bm gm§Jm.
nm`ar-4 : àË`oH$ ~m°Šg_Yrb H$mS>} _moOyZ Ë`mVrb MyH$sMr H$mS>} ~mOybm H$am. Imbrb
VŠË`m à_mUo `mXr H$ê$Z {ZarjU H$am.
JQ> EHy$U H$mS>} nXm§Mr g§»`m amerMm àH$ma
A ___________ EH$ EH$nXr
B ___________ XmoZ ÛrnXr
C ___________ VrZ {ÌnXr
Vwåhmbm g_Obo AgobM H$s, ~¡OrH$ ametMo H$moUË`m AmYmamda dJuH$aU H$aVmV?
H$moUVo H$maU Amho H$s `mà_mUo Ë`m§Zm Zmdo XoVmV?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
91
KmVm§H$ g§»`m :
Vwåhr ¶m AJmoXa {eH$bm AmhmV H$s, Mm¡agmMo joÌ\$i = ~mOy × ~mOy
Oa Mm¡agmMr àË`oH$ ~mOy 2 cm Agob Va Mm¡agmMo joÌ\$i = 2 × 2 = 22 Mm¡.cm
= 4 Mm¡.cm
Oa Mm¡agmÀ`m àË`oH$ ~mOyMr bm§~r 'x' cm Agob Va Mm¡agmMo joÌ\$i = x cm × x cm
= x2 Mm¡.cm
Ë`mMà_mUo,
KZmMo KZ\$i = bm§~r × é§Xr × C§Mr Oa bm§~r, é§Xr d C§Mr 2 à˶oH$s cm Agob Va,
KZmMo KZ\$i = (2 × 2 × 2) KZ cm = 23 KZ cm
= 8 KZ cm
Oa bm§~r, é§Xr d C§Mr à˶oH$s 'y' cm Agob Va, KZmMo KZ\$i = (y × y × y) KZ cm = y3 KZ cms
åhUyZM, x2, y3, p4, q6, d7 Am{U m9 BË`mXtZm KmVm§{H$V g§»`m åhUVmV.
KmVm§{H$V g§»`m H$er dmMVmV?
• a2 ho a dJ© Ago dmMVmV qH$dm 'a Mm KmVm§H$ 2'
• x3 ho x KZ Ago dmMVmV qH$dm 'x Mm KmVm§H$ 3'
• p4 ho p Mm KmVm§H 4 Amho Ago dmMVmV
• d7 ho d Mm KmVm§H 7 Amho Ago dmMVmV
•m9 ho m Mm KmVm§H 9 Amho Ago dmMVmV
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
92
KmVm§H$ g§»`oer g§~§YrV nXo :
x2, y3, n7, r4 B. _Yrb KmVm§H$ g§»`m.
2, 3, 7, 4 `m g§»`m MbnX g§»`oÀ`m
KmVm§H$/H$moQ>r
AmYmam§H$
x2da COì¶m ~mOyÀ`m H$monè`mbm {b{hVmV. Ë`m§Zm KmVm§H$ åhUVmV.
x, y, m, k m g§»`m§Zm AmYmam§H$ åhUVmV.
a2 = a × a (AmYmam§H$ a Mm 2 doim JwUmH$ma)
x3 = x × x × x (AmYmam§H$ x Mm 3 doim JwUmH$ma)
(ab)4 = ab × ab × ab × ab (AmYmam§H$ ab Mm Mma doim JwUmH$ma)
{Q>n : KmVm§{H$V g§»¶m {b{hVmZm KmVm§H$ g§»¶m, AmYmam§H$ g§»¶onojm bhmZ AmH$mamV {bhmdr.
~¡{OH$ ametMr H$moQ>r :Amåhr `mnydu ~¡{OH$ ametMr nXo Am{U KmVm§H$ g§»`m `m~Ôb {eH$bmo AmhmoV.hr amer nhm x4 + x2 - 3x + 4amerVrb nXo x4, x2, -3x, 4 AmhoV.amerVrb H$moUË`m nXmMr H$moQ>r _moR>r Amho?x4 Mm nXmMm KmVm§H$ _moR>m Amho Vmo 4 Amho.åhUyZM, x4 + x2 - 3x + 4 ¶m ametMr 4 hr H$moQ>r Amho.åhUyZ `m amerbm 4 H$moQ>rMr ~¡{OH$ amer åhUVmV.a2 + 5a3 - 4a - 8 `m amerV 5a3 `m nXm§Mm 3 hm _moR>m KmVm§H$ Amho. åhUyZM
ametMr H$moQ>r 3 Amho. åhUyZ `m amerbm 3 H$moQ>r amer åhUVmV.
EH$ MbnX Agboë`m ~hþnXr ~¡{OH$ amerVrb nXmMm _moR>çmV _moR>m KmVm§H$ hm Ë`m amerÀ`m MbnXmMr H$moQ>r AgVo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
93
~hþnXrÀ`m H$moQ>r~Ôb A{YH$ _m{hVr :
Imbrb amer nhm :
3x4 - 4x3y2 + 8xy + 7
àË`oH$ nX KoD$Z Ë`m§Mm KmVm§H$ Vnmgm.
3x4, _Ü`o KmVm§H$ 4 Amho.
x3 y2 ‘ܶo x d y À`m KmVm§H$m§Mr ~oarO H$am.
3+2 = 5
- 4x3 y2 Mm KmVm§H$ _moR>m Amho. `mMr H$moQ>r 5 Amho.
∴ ~hþnXrMr H$moQ>r 5 Amho.
XmoZ qH$dm XmoZ nojm OmñV MbnXo Agboë`m ~hþnXr amerÀ`m MbnXm§À`m KmVm§H$mMr _moR>çmV
_moR>r ~oarO åhUOoM Ë`m ~hþnXrMr H$moQ>r hmo`.
ñdmÜ`m` 4.3
I. Imbrb ametMo EH$nXr, ÛrnXr d {ÌnXr amer_Ü`o dJuH$aU H$am.
1) 2x + y 2) 2xy 3) 5 + 6a + 4b
4) 3x2 + 5x 5) xyz 6) ab - bc
7) 2y z x37- + 8) 3xp ÷ q 9) a2 - 3ab + c
10) x2 + 4 - 3x
II. Imbrb amerVrb ~hþnXr AmoiIm. 1) x + 2yq 2) x3 + x - 2 + 1
3) y2 + xy½ - 6 4) m3 + 2m2 + 3m - 4
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
94
III. gOmVr` nXm§Mo 'L' Zo Am{U {dOmVr` nXm§Mo 'U' Zo JQ> ~Zdm.
1) 3x, 5x, 8x 2) x3, -3x2, 8x
3) -8p2, 6p2, 10p2 4) 2ab, 6ba, 8ab
5) 3a2b, - 2ab2, 7a2b2 6) - a3, 2a2, - 8a
IV. gOmVr` nXm§Mo JQ> H$ê$Z {bhm.
1) x, y3, 2x, -7y3, -8x, 23 y3, 6x, -y3
2) 7ab, 6bc, -8ba, 2ca, -3ab, 2abc, 4ab, 2a2b
3) 7p, 8pq, -5pq, 2p and 3p
V. Imbrb _Yrb g§»`mË_H$ ghJwUH$ {bhm.
1) 3xy 2) ab32- 3) 0.3p
4) 24xyz 5) -18p2q 6) m np119 2-
VI. Imbr gwM{dë¶mà‘mUo ghJwUH$ {bhm.
1) -3axy _Yrb xy Mm ghJwUH$
2) 4a2b _Yrb ab Mm ghJwUH$
3) p2yz2 _Yrb z2 Mm ghJwUH$
4) 10xy _Yrb xy Mm ghJwUH$
5) -15p2 _Yrb 15 Mm ghJwUH$
6) -mn _Yrb mn Mm ghJwUH$
VII. Imbrb _Yrb H$moQ>r {bhm.
1) 3x2 2) 3 - p2 + p3 3) 7m2n
4) z - p 5) a2 + 2ab + abc 6) m2 + 2mn2 + n2
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
95
VIII. Imbrb Vº$m nyU© H$am.
KmVm§{H$V g§»`m AmYmam§H$ KmVm§H$
x5
(ab)6
(3 p)9
(-y)10
(xyz)7
(0.59)20
IX. KmVm§H$ê$nmV {bhm. 1) p × p × p × p × p 2) m × m × m × m
3) ab × ab × ab × ab × ab × ab 4) z × z × z × z × z × z × z × z
5) abc × abc × abc 6) b × b × b × ...... 10 doim
~¡{OH$ amerVrb _wb^yV {H«$`m :A§H$J{UVmà_mUoM, ~¡{OH$ amer_Yrb gd© ‘yb^yV {H«$`m H$aVmZm ~oarO, dOm~mH$s,
JwUmH$ma Am{U ^mJmH$ma `m§Mo _yb^yV JwUY_© nmibo OmVmV. VgoM {MÝho gwÜXm dmnabr
OmVmV.
~¡{OH$ ametMr ~oarO Am{U dOm~mH$s :
VrZ Q>monë¶m> KoD$Z Ë`mV H$mhr g\$aM§Xo, H$mhr Am§~o d H$mhr g§Ìr Imbrbà_mUo EH$Ì
R>odbr AmhoV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
96
1 ë`m Q>monbrV 8 g\$aM§X Am{U 8 Am§~o R>odbo AmhoV.
2 è`m Q>monbrV 6 g\$aM§X Am{U 4 g§Ìr R>odbo AmhoV.
3 è`m Q>monbrV 5 g\$aM§X Am{U 6 g§Ìr R>odbo AmhoV.
Oa gd© \$io EH$m Q>monbr‘ܶo R>odbr Va Ë`m_Ü`o
8 + 6 =14 g\$aM§X
8 + 5 = 13 Am§~o
4 + 6 = 10 g§Ìr
VerM {H«$`m ~¡{OH$ ametMr ~oarO Am{U dOm~mH$s H$aVmZm dmnaVmV. Amåhr gOmVr`
nXm§Mr ~oarO qH$dm dOm~mH$s H$aVmo.
~¡{OH$ ametMr ~oarO Am{U dOm~mH$s H$aVmZm nyUmªH$mMr ~oarO Am{U dOm~mH$s H$aVmZmMo
{Z`_ dmnaVmo.
AmR>dm :
1) YZ nyUmªH$m§Mr ~oarO YZ nyUmªH$ AgVo.
2) G$U nyUmªH$m§Mr ~oarO G$U nyUmªH$ AgVo.
3) YZ nyUmªH$ _moR>m AgVmZm YZnyUmªH$ d G$U nyUmªH$ `m§Mr ~oarO Zoh_r YZ `oVo. G$U
nyUmªH$ _moR>m AgVmZm YZ nyUmªH$ d G$U nyUmªH$ `m§Mr ~oarO Zoh_r G$U `oVo.
~¡{OH$ ametMr ~oarO -
a) EH$nXtMr ~oarO i) \$º$ gOmVr` nXm§Mr ~oarO hmoVo.
ii) Ë`m§Mr ~oarO H$aÊ`mgmR>r Ë`m§À`m g§»`mË_H$ ghJwUH$m§Mr ~oarO H$amdr.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
97
CXmhaU 1 : 4x, 8x Am{U 5x {_idm.
CH$b 4x + 8x + 5x gd© gOmVr` nXo AmhoV.
= (4 + 8 + 5)x MbnX x À`m g§»`mË_H$ ghJwUH$m§Mr ~oarO H$am.
= 17x g§»`mË_H$ ghJwUH$m§~amo~a ‘x’ {bhm.
CXmhaU 2 : 3a, 5b, 8a Am{U 2b {_idm
CH$b 3a + 5b + 8a + 2b= 3a + 8a + 5b + 2b= (3+8)a + (5+2)b= 11a + 7b
oWo a d b hr XmoZ MbnXo AmhoV. gOmVr¶ MbnXm§Mo JQ> H$am. g§»¶mË‘H$ ghJwUH$m§Mr ~oarO H$am Am{U MbnXo {bhm.
CXmhaU 3 : 3x2y, 2xy2 Am{U 7yx2 {_idm.
CH$b 3x2y + 2xy2 + 7yx2
= 3x2y + 7yx2 + 2xy2 = (3+7)x2y + 2xy2
= 10x2y + 2xy2
gyMZm :
i) x2y = yx2
ii) x2y ≠ xy2
b) {ÛnXr Am{U {ÌnXtMr ~oarO
i) AmS>dr nÜXV : gd© ~¡{OH$ amerVrb nXo EH$m AmS>ì`m aofoV {bhÿZ Ë`mVrb gOmVr` nXo EH$Ì {bhÿZ Ë`m§Mr ~oarO H$amdr.
CXmhaU 1 : (3a + 2b) Am{U (5a + 7b) Mr ~oarO H$am.
CH$b : AmS>dr nÜXV
(3a + 2b) + (5a + 7b)
= 3a + 2b + 5a + 7b
= 3a + 5a + 2b + 7b
= 8a + 9b
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
98
ii) C^r nÜXV : amerVrb gOmVr` nXo Aer ñV§^m_Ü`o _m§S>m H$s Vr EH$mImbr EH$
`oVrb. Z§Va nXm§Mr ñV§^mZwgma ~oarO H$am.
CXmhaU 2 : (3a + 2b) Am{U (5a + 7b) ¶m§Mr ~oarO H$am.
3a + 2b ... g§H$ë¶5a + 7b ... g§H$bH$8a + 9b ... ~oarO/g§H$bZ
CXmhaU 3 : (14m2n-10n2) Am{U (10m2n+6n2) Mr ~oarO H$am.
CH$b AmS>dr nÜXV C^m nÜXV
(14m2n -10n2) + (10m2n + 6n2) 14m2n-10n2
= 14m2n - 10n2 + 10m2n + 6n2 +10m2n+6n2
= 14m2n + 10m2n -10n2 + 6n2 + 24m2n-4n2
= 24m2n - 4n2
CXmhaU -4 : (4x+3y+5z), (2x+5y-2z) Am{U (3x-4y-z) Mr ~oarO H$am.
CH$b AmS>dr nÜXV C^r nÜXV
(4x + 3y + 5z) + (2x + 5y -2z) + (3x - 4y - z) 4x + 3y + 5z
= 4x + 3y + 5z + 2x + 5y - 2z + 3x - 4y - z +2x + 5y - 2z
= (4x + 2x + 3x) + (3y + 5y - 4y) + (5z - 2z - z) +3x-+4y -z
= 9x + 4y + 2z 9x + 4y + 2z
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
99
ñdmÜ`m` 4.4
I. ~oarO H$am :1) 4a, 7a, 9a, 21a 2) 6p2, 4p2, -10p2, 12p2
3) 6y, 7x, -3y, -4y, -4x 4) 2a2, a, 3b2, 4a2, 11a, -4b2
II. gaiê$n Úm :1) 5x + 7x - 3x + 2x - 6x 2) 5a2 + 2a2-a2 + 7a2
3) 5xy + 6xy - 9xy - xy + 10xy - 2xy4) 2x 2 + 4y - 3z + x2 - y + z + 4x2 + 3y + z
III. Imbrb {ÛnXtMr ~oarO H$am :
1) (3x + 4y) Am{U (5x + 7y)
2) (13a - 4b) Am{U (4a - 6b)
3) (xy - 7z) Am{U (6z -10xy)
4) (20a2bc - 3ab2c) Am{U (10ab2c - 3a2bc)
IV. Imbrb {ÌnXtMr ~oarO H$am :
1) (4x + 3y + 5z) Am{U (2x - 6y - 2z)
2) (p2 + 3q2 + 5r2) Am{U (6p2 - 2q2 + 6r2)
3) (4a + b - 2c) Am{U (3b + 2a + 5c)
4) (4x2y - 5y2z + 6z2x) Am{U (7z2x - 2x2y + 3y2z)
V. Imbrb ametMr ~oarO H$am :
1) (5mn - 3p), (mn + p), (6mn - 2p) 2) (x + y - z), (2x + 3y + 2z) Am{U (5x - 6y + 3z) 3) (5a2 + 2a-3), (2a2 + 3a + 1) Am{U (3a2 - 4a + 5)
VI. gd© nXm§Mr ~oarO H$am :
5x2, 2x2 + y, 3 x2 + 3y + 7, y2+ 5z + 6y + 4
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
100
~¡{OH$ ametMr dOm~mH$s :
a) EH$nXtMr dOm~mH$s : i) \$º$ gOmVr` nXm§Mr dOm~mH$s hmoVo. ii) g§»`mË_H$ ghJwUH$m§Mr dOm~mH$s Ho$br AgVm Ë`m§À`m _Yrb \$aH$ g_OVmo.
CXmhaU 1 : 12x _YyZ 5x dOm H$am.
CH$b 12x - 5x
= (12 - 5) x
= 7x
CXmhaU 2 : 7xy d 3xy Mr ~oarO H$ê$Z Ë`m_YyZ 5xy dOm H$am.
CH$b (7xy + 3xy) - 5xy
= 10 xy - 5 xy
= 5xy
b) {ÛnXr d {ÌnXtMr dOm~mH$s :
i) AmS>dr nÜXV : gd© amer_Yrb nXo EH$m AmS>ì`m aofoV _m§Sy>Z gOmVr` nXm§Mo
JQ> EH$Ì H$am. amerVrb dOm hmoUmè`m nXm§Mr {MÝho ~XbyZ (+ {MÝhmMo - qH$dm -
{MÝhmMo +) Z§Va Ë`m§Mr ~oarO H$am.
CXmhaU 1 : (9x+7y) _YyZ (5x+3y) dOm H$am.
CH$b (9x + 7y) - (5x + 3y) = 9x + 7y - 5x - 3y = 9x - 5x + 7y - 3y = (9 - 5)x + (7 - 3)y
= 4x + 4y
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
101
ii) C^r nÜXV : `m nÜXVrV amerVrb gOmVr` nXo doJdoJù`m ñV§^m_Ü`o EH$mImbr
EH$ `oVrb. Aer ‘m§Sy>Z ¿¶m. Z§Va dOm hmoUmè`m àË`oH$ nXm§Mo {MÝh ~XbyZ gOmVr`
nXm§Mr ~oarO H$am.
CXmhaU 1 : (9x+7y) _YyZ (5x+3y) dOm H$am.
CH$b 9x + 7y ì¶dH$ë¶
5x + 3y ì¶dH$bH$
(-) (-)
4x + 4y \$aH$
CXmhaU 2 : (2ax + 5by) _YyZ (ax + by) dOm H$am.
(2ax + 5by) - (ax + by) 2ax + 5by ì¶dH$ë¶
= 2ax + 5by - ax - by (-)ax + (-)by ì¶dH$bH$
= (2 - 1)ax + (5 - 1) by ax + 4by \$aH$/ì¶dH$bH$
= ax + 4by
CXmhaU 3 : (10a - 5b + 12c) _YyZ (2a + b + 6c) dOm H$am.
CH$b AmS>dr nÜXV C^r nÜXV
(10a - 5b + 12c) - (2a + b + 6c) 10a - 5b + 12c ì¶dH$ë¶
= 10a - 5b + 12c - 2a - b - 6c 2a + b + 6c ì¶dH$bH$
= (10a - 2a) + ( - 5b - b) + (12c - 6c) ( - ) ( - ) ( - ) = 8a - 6b + 6c 8a - 6b + 6c \$aH$
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
102
ñdmÜ`m` 4.5
I. Imbr Xþgè`m nXm_YyZ n{hbo nX dOm H$am.
1) 8x, 15x 2) 6a2b, 14a2b
3) -6ab, 10ab 4) 8x2y, -14x2y
II. dOm~mH$s H$am.
1) (7x + 4y) ho (12x + 6y) ‘YyZ dOm H$am.
2) (13a - 6b) ho (17a - 4b) ‘YyZ dOm H$am.
3) (- 6m2n - mn2) ho ( - 10m2n + 4mn2) ‘YyZ dOm H$am.
4) (7pqr - 8q + 6) ho (10 - 4pqr + 3q) ‘YyZ dOm H$am.
III. 1) (6x + 10y) hr amer (2x + 6y) nojm {H$VrZo ‘moR>r Amho.
2) (5c - 2d) nojm (2d - c) hr {H$VrZo ‘moR>r Amho.
3) (3x + 4y + 6) ‘ܶo H$m¶ {‘i{dë¶mZo (4x - 2y - 8) amer {‘iob.
4) (9m2n2 - 12xy + 10) ‘ܶo H$m¶ {‘i{dë¶mZo (15m2n - 10xy) {‘iob.
~¡{OH$ ametMm JwUmH$ma
Imbrb ½bmgMr ‘m§S>Ur nhm.
5 ½bmg
5 ½bmg
5 ½bmg
5 ½bmg ½bmgMr EH$ n§³Vr H$‘o H$adr.
4 n§º$s_Ü`o ½bmgMr aMZm Ho$br Amho. àË`oH$ n§º$sV 5 ½bmg AmhoV. 4 n§º$s_Ü`o EHy$U
{H$Vr ½bmg AmhoV?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
103
Amåhr `mnyduM {eH$bmo AmhoV H$s JwUmH$ma åhUOoM ~oaOoMr nwZamd¥Îmr hmo`.
5 + 5 + 5 + 5 = 20 ½bmg
5 × 4 = 20 ½bmg
g_Om Oa EH$m n§º$sV '2x' ½bmg AmhoV.
Va 4 eoë\$ _Ü`o Agboë`m ½bmgMr EHy$U g§»`m
: 2x + 2x + 2x + 2x = 8x 2x × 4 = 8x ½bmg
nyUmªH$m§Mm JwUmH$ma H$aVmZm dmnabobr {MÝho AmR>dm :
YZ nyUmªH$ (+a) × YZ nyUmªH$ (+b) = YZ nyUmªH$ (+ab)
YZ nyUmªH$ (+a) × G$U nyUmªH$ (-b) = G$U nyUmªH$ (-ab)
G$U nyUmªH$ (-a) × YZ nyUmªH$ (+b) = G$U nyUmªH$ (-ab)
G$U nyUmªH$ (-a) × G$U nyUmªH$ (-b) = YZ nyUmªH$ (+ab)
EH$nXtMm JwUmH$maCXmhaU 1 : 3x d 5y Mm JwUmH$ma H$am
CH$b : àW_ g§»`mË_H$ ghJwUH$m§Mm JwUmH$ma H$ê$Z Z§Va MbnX ghJwUH$m§Mm JwUmH$ma H$am.(3x) (5y) = (3 × x) × (5 × y) Q>rn :
3×5≠35na§Vy a × b = abOa MbnXo ~mOy-~mOybm {b{hbr Va Ë`m_Ü`o JwUmH$ma AgVmo.
= (3 × 5) × ( x × y) = 15xy
CXmhaU 2 : (-20x) d (+3y) Mm JwUmH$ma H$am.
CH$b : (-20x) (+3y) = (-20 × x) (3x y)
= (-20 × 3) (x × y)
= -60xy
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
104
CXmhaU 3 : (2x), (-3x), (4x) `m§Mm JwUmH$ma H$am.
CH$b : (-2x) (-3x) (4x) = (-2 ×-3 × 4) (x × x × x)
= +24x 3
CXmhaU 4 : 3x 2 Am{U 5x 3 ¶m§Mm JwUmH$ma H$am.
CH$b : (3x 2) (5x 3)
= (3 × 5) (x2 × x3)
= 15x 5
{ÛnXr d {ÌnXtMm JwUmH$ma
5 Am{U 108 ¶m§Mm JwUmH$ma nhm.
5 × 108. = 540
hm 5 (100+8) Agm {b{hVm ¶oVmo H$m?
CH$b : (5 × 100) + (5 × 8)
= 500 + 40
= 540
nyUmªH$m‘ܶo {dVaU JwUY‘m©Mr AmR>dU H$am.
a (b + c) = (a × b) + (a × c)
CXmhaU 1 : (3x + 2y) bm 5y Zo JwUm
CH$b : 5y (3x + 2y)
= (5y × 3x) + (5y × 2y)
= 15xy + 10y2
CXmhaU 2 : (8y - 3) Am{U 4x Mm JwUmH$ma H$am.
CH$b : 4x (8y - 3)
= (4x × 8y) + (4x × - 3)
= 32xy - 12x
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
105
CXmhaU 3 : (8x -17y) Am{U (- 2x) Mm JwUmH$ma H$am. CH$b : (8x - 17y) ( - 2x)
= (8x × -2x) + (-17y - 2x)
= -16x2 + 34xyÛrnXrZo ÛrnXrbm JwUUo :
AmnU {dVaU JwUY_© dmnê$Z {ÛnXrZo {ÛnXrbm JwUy eH$Vmo.{ÛnXtMm JwUmH$ma nmhÿ .
CXmhaU 1 : (x + 1) (x+ 2) = x (x + 2) + 1(x + 2)
= x2 + 2x + x +2
= x2 + 3x + 2
{ÛnXrbm {ÛnXrZo JwUVmZm Amåhr FOIL nÜXV gwÜXm dmnê$ eH$Vmo.
(x + 1) (x + 2)
F - (First) n{hë`m XmoZ nXm§Mm JwUmH$ma x × x = x2
O - (Outer) ~mhoarb XmoZ nXm§Mm JwUmH$ma x × 2 = 2xI - (Inner) AmVrb XmoZ nXm§Mm JwUmH$ma 1 × x = xL - (Last) eodQ>À`m XmoZ nXm§Mm JwUmH$ma 1 × 2 = 2 åhUyZ, (x + 1) (x +2) = x2 + 2x + x + 2 = x2 + 3x +2
CXmhaU 2 :
(2a + 5) (a - 7) `m§Mm JwUmH$ma H$am.
CH$b : (2a + 5) (a - 7)
= 2a (a-7) + 5 (a-7)
= 2a2 - 14a + 5a - 35
= 2a2 - 9a - 35
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
106
CXmhaU 3 : (n - 11) Am{U (n - 5) `m§Mm JwUmH$ma H$am.
CH$b : (n - 11) (n - 5)
= n (n - 5) - 11 ( n - 5)
= [(n × n) - (n × 5)]- [(11 × n) - (11 × 5)]
= n2 - 5n - (11n - 55)
= n2 - 5n - 11n + 55
= n2 - 16n + 55
ñdmÜ`m` 4.6
I. JwUmH$ma H$am. 1) 7x, 8y, 5z 2) -2p, 59, -4r
3) (6m) , (-8n) , (+3p) 4) (-3a) , (-b) , (-6c)
5) -3x , 4x , 5x 6) (-2p) (+3p2) (-3p3)
II. JwUmH$ma H$am.
1) 6xy, 2yz Am{U 7xz 2) -7ab, 5bc Am{U -6ca
3) 4x2y, -3y2z Am{U x2 4) -3a2, -2b3 Am{U -4e4
III. JwUmH$ma H$am. 1) (6x + 7y) bm 2z Zo JwUm 2) (3p - 5q) bm -5p Zo JwUm
3) (-18x - y) bm 2z Zo JwUm 4) (2ab + 3bc) bm 6abc Zo JwUm
IV. JwUmH$ma H$am. 1) (x + 4) (x + 8) 2) (5n + 2) (n -3)
3) (3a -b) (2a + b) 4) (5x - 2p) (5x + 2p)
5) (2x - 7) (x - 3)
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
107
àH$aU- 5
H$moZm§Mr OmoS>r (PAIR OF ANGLES)
¶m àH$aUmÀ¶m Aܶ¶ZmZ§Va Vwåhr :
gb¾ H$moZ, H$moQ>rH$moZ, nyaH$H$moZ, aofr¶ OmoS>r Am{U {eamo{déÜX H$moZm§Mm AW© g‘OyZ ¿¶mb.
gb¾ H$moZ, H$moQ>rH$moZ, nyaH$ H$moZ, {eamo{déÜX H$moZ Am{U aofr¶ OmoS>çm AmoiImb.
gb¾ H$moZ, H$moQ>rH$moZ, nwaH$ H$moZ, aofr¶ OmoS>r Am{U {eamo{déÜX H$moZ ¶mda AmYmarV CXmhaUo gmoS>dmb.
X¡Z§{XZ OrdZmV AmnU doJdoJù¶m ì¶dgm¶m‘ܶo ^m¡{‘VrH$ kmZmMm Cn¶moJ H$aVmo. OrdZmon¶moJr ì¶dgm¶ Agbobo gwVmaH$m‘, {edUH$m‘, A{^¶m§{ÌH$s B˶mXr‘ܶo ^m¡{‘VrH$ H$ënZm Agboë¶m aofm, H$moZ B˶mXrMo kmZ Iyn Cn¶moJr AgVo. ¶m n[aH$ënZm§Mm g‘mdoe AgUmao g§X^© Amnë¶m OrdZmV nwîH$i AmhoV.
CXmhaUmW© ImobrMo H$monao, q^Vrbm bmdbobr {eS>r, S>m|JamMm CVma ¶m gdmª‘ܶo H$moZ V¶ma hmoVmV. ¶m§Zr {Z‘m©U Ho$bobo H$moZ AmnU emoYy eH$Vmo.
‘mJrb B¶ÎmoV Vwåhr doJdoJù¶m àH$maÀ¶m aofm Am{U H$moZm~Ôb {eH$bm AmhmV.
AmVm Imbrb aofm H$moU˶m àH$maÀ¶m AmhoV AmoiIm.
(i)
(ii) (iii)
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
108
CXmhaUmW© : {MÌ (i) {jVrO g‘m§Va aofm
{MÌ (ii) -------------- {MÌ (iii) --------------
Imbr {Xboë¶m {MÌmVrb H$moZm§Mm àH$ma AmoiIy eH$mb?
O
A
B
{MÌ i
OP
Q
{MÌ iiO
K
L{MÌ iii
O
X
Y
{MÌ iv
CXmhaUmW© : {MÌ (i) ‘ܶo H$moZ AOB hm bKwH$moZ Amho.
Imbr B§J«Or dU©‘mboVrb H$mhr Ajao {Xbr AmhoV. ˶mVrb H$moZ AmoiIm. ˶m H$moZm§Zm bKwH$moZ, H$mQ>H$moZ Am{U {dembH$moZ Aer Zmdo Úm.
CXmhaUmW© : ''T'' Ajam‘ܶo Xe©{dbobm H$moZ H$mQ>H$moZ Amho.
ñ‘aU H$am :
• q~Xÿ hr y{‘Vr‘Yrb gdm©V gmonr AmH¥$Vr Amho. q~Xÿbm AmH$ma Zmhr. na§Vw ""ñWmZ'' Amho. EH$m H$mJXmda Q>moH$Xma noÝgrbZo Ho$bobr IyU, m¡{VH$ar˶m q~XÿMo à[V{ZYrËd H$aVo.
• aofobm àma§^ Am{U A§Ë¶ q~Xÿ ZgVmo. hr XmoÝhr ~mOybm A‘¶m©XnUo dmTy> eH$Vo Aer H$ënZm H$am. ho XmoÝhr Q>moH$mbm ~mU Xe©dyZ gyM{dVmV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
109
• aofmI§S>m‘ܶo àma§^ Am{U A§Ë¶ q~Xÿ AgVmV. hm aofoÀ¶m XmoZ q~Xÿ‘Yrb EH$ ^mJ AgVmo.
X
M
K
L O
N
PQY
KLO {ÌH$moUmÀ¶m gd© ~mOy aofmI§S> AmhoV.
• {H$aUmbm EH$ Ama§^ q~Xÿ AgyZ, A§{V‘ q~Xÿ ZgVmo. {dMma H$am. gy¶© {H$aUm§Mm {dMma H$am. Vo gy¶m©nmgyZ gd© {Xeobm ngabobo AgVmV.
gy¶©
• H$moZ EH$mM Ama§^q~XÿVyZ XmoZ {H$aU {ZKmë¶mZo V¶ma hmoUmar AmH¥$Vr åhUOo H$moZ hmo¶. AWdm g‘mZ q~XÿVyZ {ZKmboë¶m XmoZ aofmI§S>mZo ¶wº$ AmH¥$Vrg H$moZ Ago åhUVmV. H$moZ Xe©{dUmè¶m {H$aUm§Zm ~mOy Am{U ˶m gm§JUmè¶m q~Xÿbm {eamoq~Xÿ åhUVmV.
H$moZmMo ‘mn ho XmoZ ~mOy ‘Yrb Ho$di CVa˶m qH$dm {ZaH$g ê$nm‘ܶo
O
A
B
AgVo.
{Xboë¶m {MÌm‘ܶo AO Am{U OB ho XmoZ O q~XÿVyZ {ZKmbobo {H$aU AmhoV. {jVrO aofm OB Am{U b§~ aofm AO À¶m ‘ܶo V¶ma Pmbobm H$moZ H$mQ>H$moZ hmo¶. åhUOoM AOB 900=
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
110
OmUyZ ¿¶m :
H$moZmMo ‘mn : EH$m {H$aUmÀ¶m Ama§^ñWmZmnmgyZ A§{V‘ ñWmZmn¶ªVÀ¶m dVw©imH$ma H$joMoo n[a‘mU åhUOoM H$moZ hmo¶. ho n[a‘mU KS>çmimÀ¶m H$mQ>çmMm {XeoZ qH$dm {déÜX {XeoZo Agy eH$Vo. H$mQ>çmÀ¶m {XeoZo AgUmao n[a‘mU YZ Am{U {déÜX {XeoZo Agbobo F$U AgVo.
Ama§^ ñWmZ
A§{V‘ ñWmZ
Ama§^ ñWmZ
A§{V‘ ñWmZKS>çmimÀ¶m H$mQ>çmÀ¶m
{déÜX {XeoZoKS>çmimÀ¶m H$mQ>çmÀ¶m
{XeoZo
gyMZm : KS>çmimÀ¶m H$mQ>mÀ¶m {’$aʶmÀ¶m {XeoZo qH$dm KS>çmimÀ¶m {déÜX {XeoZo H$moZ V¶ma Pmbm Var ˶mMo ‘yë¶ (value) EH$M AgVo.
g‘H$moZ :
Imbrb AmH¥$˶m nhm. à˶oH$ H$moZmMo ‘mn {H$Vr Amho?
àVb - 1
400400
400
àVb - 2
300 300
àVb - 3
500
500
àVb - 1 ‘Yrb à˶oH$ H$moZmMo ‘mn 400 Amho. àVb - 2 ‘ܶo Vo 300 Am{U àVb - 3 ‘ܶo 500 Amho.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
111
EH$m àVbmVrb g‘mZ ‘mno AgUmè¶m H$moZm§Zm g‘H$moZ åhUVmV.
H$m±½¶«w¶§Q> ¶m eãXmMm AW© ‘wbV… "g‘' Agm hmoVmo. hm b°Q>rZ eãXm‘YyZ Ambm Amho. H$m±J«mo åhUOo "‘mݶ H$aUo' ˶m‘wio g‘mZ AgUo Agm AW© hmoVmo.
OmoS>rH$moZ :
^y{‘Vr‘ܶo OmoS>r H$moZm§Mo H$mhr {deof JwUY‘© AmhoV. Amnë¶mbm ‘m{hV Agbobo bKwH$moZ, H$mQ>H$moZ Am{U {dembH$moZ ¶m§À¶m ghmæ¶mZo OmoS>r H$moZ ‘Yrb g§~§Y g‘OyZ KoD$.
gb¾ H$moZ :
{Xbobr AmH¥$Vr nmhÿZ EH$mÀ¶m ~mOybm EH$ AgUmao H$moZ AmoiIm.
• AmH¥$Vr‘ܶo V¶ma Pmboë¶m H$moZm§Zm Zmdo Úm.
• AmH¥$Vr‘ܶo EH$mÀ¶m ~mOybm EH$ AgUmao H$moZ AmoiIm.
• EH$mÀ¶m ~mOybm EH$ AgUmè¶m H$moZmÀ¶m ~mOy Am{U ˶m§À¶m {eamoq~XÿMo Zmd {bhm.
OB Am{U OC ¶m BOC H$moZmÀ¶m ~mOy AmhoV. Am{U 'O' hm {eamoq~Xÿ Amho.
OA Am{U OB ¶m AOB H$moZmÀ¶m ~mOy AmhoV.
åhUOo ;
i) ¶oWo EH$ gm‘mB©H$ {eamoq~Xÿ Amho.
ii) ¶oWo EH$ gm‘mB©H$ ~mOy Amho.
EH$ gm‘mB©H$ {eamoq~Xÿ Am{U EH$ ~mOy gm‘mB©H$ AgUmè¶m OmoS>r H$moZm§Zm gb¾H$moZ Ago åhUVmV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
112
{Xboë¶m {MÌmV AOB Am{U BOC ho gb¾ H$moZ AmhoV.
H¥$Vr - 1 :
BC
O
A
{Xboë¶m {MÌm‘Yrb gb¾ H$moZm§À¶m VrZ OmoS>çm AmoiIm.
{dMma H$am :
• XmoZ {demb H$moZ gb¾ H$moZ hmoVrb H$m? VH©$ H$am.
• EH$ bKwH$moZ EH$m {dembH$moZmÀ¶m gb¾ H$moZ hmoBb H$m?
{dMma H$am :
AOB Am{U AOC ho gb¾ H$moZ AmhoV.
ñdmܶm¶ 5.1
1. Imbrb AmH¥$˶m§À¶m AmYmao {Xbobm Vº$m nyU© H$am :
(i)(ii)
(iii)
(iv) (v)(vi)
(vii)
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
113
AmH¥$Vr H$moZ ~mOy gm‘mB©H$ {eamoq~Xÿ
gm‘mB©H$ ~mOy
H$moZ, gb¾ H$moZ AmhoV qH$dm
ZmhrV
1 2 3 4 5
iAOB ,
BOCOA, OB, OC O OB hmo¶
AOBc Am{U
BOCc
ii
iii
iv
v
vi
vii
2. {Xboë¶m {MÌm‘Yrb gb¾ H$moZm§À¶m OmoS>çm AmoiIʶmgmR>r ˶m§Mo gm‘mB©H$ {eamoq~Xÿ Am{U gm‘mB©H$ ~mOy nwT>rb V³Ë¶mV Z‘yX H$am.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
114
H$moZ
{eamoq
~XÿMo
Zmd
gm‘m
B©H$
~mOy|Mo Z
md
gm‘m
B©H$
{eamoq
~Xÿ
gm‘m
B©H$ ~
mOy
gb¾
H$moZ
m§Mr OmoS>r
(hmo¶
/Zmhr)
AOB and BOD Am{U AOB and BOD
AOD and BOC Am{U AOD and BOC
AOC and BOC Am{U AOC and BOC
BOC and AOB Am{U BOC and AOB
AOD and AOB Am{U AOD and AOB
AmUIr H$mhr OmoS>r H$moZ {bhm. Vo gb¾ H$moZ AmhoV H$m? narjU H$am.
3. ¶m AmH¥$Vr‘ܶo EH$m H§$gmZo AWdm XmoZ H§$gmZo Xe©{dboë¶m H$moZm§Mo {ZarjU H$am. Vo gb¾ H$moZ AmhoV H$m?
A
DO 1
2 C
F
E
B
R
Q
PO 1
2
X
X
Z
O
1
2
W
O L
J
21
K
R S
P
21
Q
B1 2
C
A D M
O
P
NQ
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
115
H$moQ>r H$moZ :
Imbrb AmH¥$Vr‘Yrb EH$mM àVbmV AgUmè¶m OmoS>r H$moZm§Mo {ZarjU H$am.
(i) (ii)
(iii)
{Xboë¶m AmH¥$Vr : i), ii) Am{U iii) ‘Yrb OmoS>r H$moZm§À¶m ‘mnZmMr qH$‘V emoYm.
EH$mM àVbm‘Yrb XmoZ H$moZm§Mr qH$‘V 900 hmoV Agob Va ˶m H$moZm§Zm H$moQ>r H$moZ Ago åhUVmV.
åhUOo ho XmoÝhr H$moZ EH$Ì {‘i{dë¶mg V¶ma hmoUmam ZdrZ H$moZ 900 Mm AgVmo.
darb AmH¥$Vr‘Yrb 90ABC PQR 0+ = ¶oWo B hm Q Mm Am{U Q hmB Mm H$moQ>rH$moZ Amho.
""EH$m OmoS>r H$moZmMo ‘mn {‘i{dë¶mg ˶m§Mr qH$‘V EH$m H$mQ>H$moZm BVH$s hmoV Agë¶mg ˶m§Zm H$moQ>rH$moZ åhUVmV.''
bjmV R>odm : XmoZ H$moZ H$moQ>rH$moZ Agë¶mg EH$ H$moZ Xþgè¶mMm H$moQ>rH$moZ AgVmo.
{dMma H$am : EH$ H$moZ x0 Agë¶mg ˶mÀ¶m H$moQ>rH$moZ {H$Vr?
CXmhaU 1 : 350 À¶m H$moZmMm H$moQ>rH$moZ emoYm. 350 H$moZmMm H$moQ>rH$moZ x0 g‘Oy
350 + x0 = 900 (H$moQ>rH$moZmMr qH$‘V 900)
x0 = 900 -350
x0 = 550
350 H$moZmMm H$moQ>rH$moZ 550 Amho.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
116
CXmhaU 2 : EH$m H$moZmMm H$moQ>rH$moZ ˶mÀ¶m nmMnQ> Amho. Va OmoS>r H$moZmMr ‘mno H$mT>m.
EH$m H$moZmMo ‘mn x0 g‘Oy
¶mÀ¶m 5 nQ> H$moZ x0 + 5 = 5x0
x0 + 5 x0 = 900
6x0 = 900
x0 = 900
60
x0 = 150
150 ˦m H$moZmMm H$moQ>rH$moZ 750 hmoVmo.
{dMma H$am :
* H$mQ>H$moZmÀ¶m H$moQ>rH$moZmMo ‘mn {H$Vr?
* 600 À¶m H$moZmÀ¶m H$moQ>rH$moZmMo ‘mn {H$Vr?
{dMma H$am :
XmoZ bKwH$moZ nañna H$moQ>rH$moZ AgVrb H$m?
XmoZ {demb H$moZ nañna H$moQ>rH$moZ hmoVrb H$m?
XmoZ H$mQ>H$moZ nañna H$moQ>rH$moZ hmoVrb H$m?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
117
H¥$Vr : EH$ nm§T>am H$mJX ¿¶m. {MÌmV
Xe©{dë¶mà‘mUo ˶mMr KS>r Kmbm. Z§Va H$mJX CbJSy>Z "0' Xe©dm Am{U KS>r Ho$boë¶m ^mJm‘ܶo V¶ma Pmbobm H$moZ ‘moOm. AmH¥$Vr (1) AmH¥$Vr (2) AmH¥$Vr (3)
o o o
¶mdê$Z Vwåhr H$moUVm {ZîH$f© H$mT>mb?H¥$Vr :
EH$m H$mS>©erQ>da EH$mM ‘mnmÀ¶m {ÌOoMr XmoZ dVw©io H$mT>m.
dVw©im§Zm A Am{U B Aer Zmdo Úm.
dVw©i A À¶m n[aKmn¶ªV {ÌÁ¶m H$mT>m.
{MÌmV Xe©{dë¶mà‘mUo H$moZ‘mnH$ Am{U ‘moOnÅ>rÀ¶m ghmæ¶mZo AZwH«$‘o 100, 200, 300, 400, 500, 600, 700 Am{U 800 Mo H$moZ dVw©imV Xe©dm.
à˶oH$ H$moZmMm dVw©iI§S> mJ H$mnyZ doJim H$am. Vwåhmbm 8 dVw©iI§S> mJ {‘iVmV.
dVw©i B ‘ܶo 900 Xe©dm.
40 302010
80706050
A
{MÌmV Xe©{dë¶mà‘mUo 8 dVw©iI§S>mn¡H$s EH$ dVw©imÀ¶m ~mOy
OX ~amo~a ¶mo½¶ar˶m Owiob Aem àH$mao R>odm. Vmo dVw©iI§S> mJ LOX hmoD$ Úm. AmVm AmUIr EH$ dVw©iI§S> ^mJ {ZdSy>Z dVw©imÀ¶m ^mJmbm Owi{dʶmMm à¶ËZ H$am.
doJdoJù¶m dVw©iI§S>mMo mJ KoD$Z H¥$Vr nwÝhm H$am. H$moUVo XmoZ dVw©iI§S> ^mJ XOY er OyiVmV ˶m§Mr ¶mXr H$am. ˶m§Zr XOY mJ PmH$bm
OmVmo.
Vw‘À¶m H¥$Vr‘ܶo Cn¶moJ Ho$boë¶m H$moQ>rH$moZm§Mr ¶mXr H$am.
y
O
Lx
B
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
118
ñdmܶm¶ 5.2
1. AmH¥$Vr‘Yrb à˶oH$ OmoS>r H$moZmMr ‘mno EH$‘oH$mMo H$moQ>rH$moZ AmhoV. ˶mn¡H$s EH$mMo ‘mn {Xbo Amho. Xþgè¶mMo ‘mn H$mT>m.
(i) (ii) (iii) (iv)
2. ¶oWrb à˶oH$ H$moZmÀ¶m H$moQ>rH$moZmMo ‘mn emoYm
a) 220 b) 840 c) 20.50 d) 40.50
3. EH$ H$moZ ˶mÀ¶m H$moQ>rH$moZmÀ¶m 3 nQ> Agë¶mg ˶m OmoS>rH$moZmMo ‘mn H$mT>m.
nyaH$ H$moZ (Supplementary angles) :
EH$m àVbmda AgUmao OmoS>rH$moZ nhm.O
500 1300
S P Q R
M
AmH¥$Vr - i AmH¥$Vr - ii
O
7201080
S P Q R
M
AmH¥$Vr - iii
O 800
1000
S
P Q R
M
{Xboë¶m AmH¥$˶m$ i), ii) Am{U iii) ‘ܶo ∠SPO d ∠RQM OmoS>r H$moZm§Mr ~oarO H$mT>m.
EH$m àVbmVrb OmoS>r H$moZm§Mr qH$‘V gaiH$moZmBVH$s Agob Va ˶m H$moZm§Zm nyaH$H$moZ Ago åhUVmV.
EH$m àVbm‘Yrb OmoS>r H$moZm§Mr qH$‘V gaiH$moZ qH$dm 1800 Agë¶mg ˶m H$moZm§Zm nyaH$H$moZ Ago åhUVmV.
darb AmH¥$Vr‘ܶo SPO MQR 1800+ =
¶oWo ,P Q Mm nyaH$ H$moZ Amho Am{U ,Q hm P Mm nyaH$ H$moZ Amho.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
119
gyMZm : XmoZ H$moZ nyaH$ AgVrb Va EH$ H$moZ Xþgè¶mMm nyaH$ AgVmo.
{dMma H$am : EH$ H$moZ x0 Agë¶mg ˶mÀ¶m nyaH$ H$moZ {H$Vr Agob?
CXmhaUo :
CXmhaU 1 : 130.50 H$moZmÀ¶m nyaH$ H$moZmMo ‘mn H$mT>m.
1300 H$moZmMm nyaH$ H$moZ x0 g‘Oy
x0 + 130.50 = 1800 [nyaH$ H$moZmMr qH$‘V]
åhUOo x0 = 1800-130.50
x0 = 49.50.
CXmhaU 2 : EH$ H$moZ Xþgè¶m H$moZmMm nyaH$ H$moZ Amho. ‘moR>çm H$moZmMo ‘mn bhmZ H$moZmÀ¶m ‘mnmnojm 900 OmñV Agë¶mg à˶oH$ H$moZmMo ‘mn H$mT>m.
bhmZ H$moZ x 0 g‘Oy.
‘moR>m H$moZ (x 0 + 900) hmoVmo.
AmVm x 0 + (x 0 + 900) = 1800
x 0 + x 0 + 900 = 1800
2x 0 + 900 = 1800
2x 0 = 1800 - 900
x
x290
45
0=
=2x0 = 900
∴ bhmZ H$moZmMo ‘mn 450
‘moR>çm H$moZmMo ‘mn
= x0 + 900 = 450 + 900 = 1350
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
120
{dMma H$am :ho H$moZ nyaH$ H$moZ AmhoV H$m?
RO
1450450
P
Q
{dMma H$am :
XmoZ bKwH$moZ nañna nwaH$ H$moZ hmoVrb H$m? ñnï>rH$aU Úm.
XmoZ {demb H$moZ nañna nyaH$ H$moZ hmoVrb H$m? ñnï>rH$aU Úm.
XmoZ H$mQ>H$moZ nañna nyaH$ H$moZ hmoVrb H$m? ñnï>rH$aU Úm.
gyMZm : nyaH$ H$moZ ho gb¾ H$moZ Agbo nm{hOoV Ago Zmhr.
ñdmܶm¶ : 5.3
I. nwT>rb AmH¥$VrV H$moUVr OmoS>r H$moZ {‘i{dë¶mg nyaH$ H$moZ hmoVmV?
A O B
C
D
E
600700
200
300
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
121
II. nwT>rb OmoS>r H$moZm§Mo {ZarjU H$am. Vo nyaH$ H$moZ AmhoV?
O
700 1100
P
QRAmH¥$Vr (i)
O
1350
450
P
M
NAmH¥$Vr (ii)
O
750 1050
A C
B
AmH¥$Vr (iii)
A
200 1600
EBC F
D
AmH¥$Vr (iv)O
8001100
Q
P
S
R
T
AmH¥$Vr (v)
III. à˶oH$ H$moZmMm nyaH$ H$moZ H$mT>m.
1) 950 2) 1100 3) 120.50 4) 125.50
IV. XmoZ nyaH$ H$moZm‘Yrb ‘moR>çm ‘mnmMm H$moZ bhmZ ‘mnmÀ¶m H$moZmnojm 500 OmñV
Amho. Va XmoÝhr H$moZmMr ‘mno H$mT>m.
V. EH$ H$moZ ˶mÀ¶m nyaH$ H$moZmÀ¶m 5 nQ> Agë¶mg Vo H$moZ emoYm.
VI. {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo ABC 350= Am{U DBE 900= Agë¶mg Imbrb H$moZm§Mo ‘mn H$mT>m.
i) CBDMm nyaH$ H$moZ
B350900
A
C
D
E
ii) EBC Mm nyaH$ H$moZ
iii) ABDMm nyaH$ H$moZ
iv) EBDMm nyaH$ H$moZ
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
122
aofr¶ H$moZm§Mr OmoS>r:
{Xboë¶m AmH¥$VrVrb gb¾ H$moZmMr ‘mno nhm.
O3001500
B
C
A
AmH¥$Vr - i
O900 900
B
C
A
AmH¥$Vr - ii
O600 1200
B
C
A
AmH¥$Vr - iii
¶m§Mr qH$‘V H$mT>m. Z§Va V³Ë¶mV ^am.
AmH¥$Vr AOC BOC AOC BOC+
i. 1500 300 1500 + 300 = 1800
ii. 900
iii. 600
AOC Am{U BOC gb¾ H$moZ AmhoV?AmH¥$Vr i, ii, Am{U iii ‘ܶo gb¾ H$moZm§Mr ~oarO 1800 Amho. OA Am{U OB Am{U
AB Am{U {H$aZm‘wio gai aofm V¶ma Pmbr Amho.
Aem OmoS>r H$moZm§Zm H$m¶ åhUVmV?˶m§Zm aofr¶ OmoS>r H$moZ Ago åhUVmV.
XmoZ H$moZ aofr¶ OmoS>r H$moZ hmoʶmgmR>r Vo gb¾ H$moZ Agbo nm{hOoV.
H$moZmÀ¶m ‘mnZmMr qH$‘V 1800 Agbr nm{hOo.
bjmV R>odm : OmoS>r aofr¶ H$moZ EH$‘oH$mg gb¾ Agë¶mg Vo nyaH$ AgVmV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
123
ñdmܶm¶ : 5.4
1. {MÌm‘Yrb H$moZ AOB Am{U BOC ¶m§Mo {ZarjU H$am. AOB Am{U BOC ho OmS>r aofr¶ H$moZ AmhoV H$m? MMm© H$am Am{U {ZîH$f© H$mT>m.
O
650
1350
B
C
A
O600
1300B
C
A
2. XmoÝhr H$moZ gb¾ Agë¶mg, H$moUVr OmoSr H$moZ OmoS>r aofr¶ hmoVmo ho emoYm.
Q
B
O
A
1250
350
R
P
AmH¥$Vr - i
Q700
R
1100
O B
AP
AmH¥$Vr - ii
P
A
O BQ
R
400
1500
AmH¥$Vr - iii
A
O B
R
P Q900
900
AmH¥$Vr - iv
A
O BR
PQ
900
900
AmH¥$Vr - v
P
QR
1400
A
B
O400
AmH¥$Vr - vi
3. Imbrb H$moZ, OmoS>r aofr¶ H$moZ hmoʶmgmR>r Xþgè¶m àH$maMm H$moZ emoYm.
a. bKwH$moZ b. EH$ {demb H$moZ c. EH$ H$mQ>H$moZ
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
124
Ioi
XmoZ S´>°mBªJ H$mJX ¿¶m. à˶oH$ H$mJXmMo 40 VwH$S>o H$am. AmVm Imbr {Xboë¶m ‘mnmMm H$moZ
à˶oH$ VwH$S>çmda H$mT>m. AemàH$mao XmoZ JQ> H$am. H$moZ 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70,
80, 90, 100, 110, 120, 130, 140, 150, 160, 170, 180 Am{U 25, 35, 45, 55,
65, 75, 85, 95, 105, 115, 125, 135, 145, 155, 165, 175 (Vwåhr H$moUVohr ‘mn
{ZdS>m. na§Vw Vo H$moQ>r qH$dm nyaH$ H$moZ hmoVrb Ago nhm) à˶oH$ H$mS>m©À¶m ‘mJrb ~mOyg 1,
2, 3, 4, 5 Am{U 6 ¶m n¡H$s H$moUVrhr EH$ g§»¶m {bhm. EH$m Z§Va EH$ gd© H$mS>© ˶mdarb
g§»¶m {XgVrb Ago R>odm.
1 Vo 6 g§»¶m AgUmao qH$dm {Q>n³¶m AgUmao ’$mgo ¿¶m. (XmoZ qH$dm ˶mnojm A{YH$
{‘Ì hm Ioi Ioiy eH$VmV)
{Z¶‘ : à˶oH$ IoimSy>Zo ’$mgo Q>mH$bo nm{hOoV Am{U ˶m g§»¶oMo H$mS>© KoVbo nm{hOo.
eodQ>r gd© H$mS>© g§në¶mZ§Va IoimSy>§Zr Amnbo H$mS>© EH$‘oH$mV ~XbyZ, ˶m§Mm H$moQ>r AWdm nyaH$
H$moZ hmoB©b AemàH$mao Owidm. ""Á¶m IoimSy>H$S>o OmñV OmoS>r H$mS>© AgVrb Vmo {dOoVm R>aob''.
{eamo{déÜX H$moZ :
XmoZ H$mS>çm KoD$Z ˶m {MÌmV Xe©{dë¶mà‘mUo Xmoè¶mZo ~m§Ym. AB Am{U CD H$mS>çmZm
aofm g‘Om Am{U ˶m ~m§Yboë¶m {R>H$mUmbm `O' Ago g‘Om.
AB Am{U CD aofmI§S> Agë¶mg `O' {eamoq~Xÿ Amho., ,AOC BOC AOD Am{U BOD ho H$moZ
AmhoV.
BOC bm {H$Vr gb¾ H$moZ AmhoV? ˶m§Mr Zmdo {bhm.
AOC bm {H$Vr gb¾ H$moZ AmhoV? ˶m§Mr Zmdo {bhm.
A
B
D
C
O
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
125
AmVm BOC Am{U AOD Mo {ZarjU H$am.
AOC Am{U BOD ¶m§Mo {ZarjU H$am.
Vo gb¾ H$moZ AmhoV?
˶m§Mo g§~§Y H$m¶?
BOC Am{U AOD ho {eamoq~XÿÀ¶m AmOy~mOyMo H$moZ AmhoV. ˶mMà‘mUo AOC
Am{U BOD XoIrb {eamoq~XÿÀ¶m AmOy~mOyMo H$moZ AmhoV. Aem OmoS>r H$moZm§Zm H$m¶ åhUVmV?
XmoZ aofm EH$‘oH$sbm N>oXë¶mZo V¶ma hmoUmao H$moZ nañna {déÜX Agë¶mg ˶m§Zm {eamo{déÜX H$moZ Ago åhUVmV.
{eamo{déÜX H$moZm§Zm EH$M gm‘mB©H$ {eamoq~Xÿ AgVmo.
EH$m OmoS>r {eamo{déÜX H$moZm‘Yrb g§~§Y g‘OyZ KoʶmgmR>r nwT>rb H¥$Vr H$é¶m.
H¥$Vr - 1
A
B
D
C
O
A
B
D
C
O
EH$m H$mJXmda XmoZ aofm H$mT>m. Á¶m EH$‘oqH$Zm O' q~XÿV N>oXVrb, ˶m§Zm AB Am{U CD Aer Zmdo Úm. Z§Va {MÌmV Xe©{dë¶mà‘mUo MmaH$moZ , ,COB BOD AOD
Am{U AOC Xe©dm.
AmVm ˶mda EH$ Q´>oqgJ H$mJX AWdm nmaXe©H$ H$mJX R>odm. Q´>ooqgJ H$mJXmda AB
Am{U CD aofm Q´>og H$am.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
126
AmVm Q´>og Pmbobr àV ‘yi à{Vda Amho. Vr ‘yi H$mJXmdarb aofm Q´>oqgJ H$mJXmdarb
AB aofoer EH$ê$n Amho.
AmVm aofm gm§Yboë¶m q~Xÿda EH$ {nZ Q>moMm. Q´>og H$mJX {’$adm. ‘yi H$mJXmda
Agbobr AB aofm Q´>og à{VÀ¶m AB aofobm {déÜX AgVo.
Vwåhr H$m¶ {ZarjU Ho$bm?
darb H¥$Vrdê$Z AmnU H$m` {ZarjU Ho$bo ?
1) ‘yi H$mJXmda H$mT>bobm COB hm Q>og H$mJXmda H$mT>boë¶m AOD bm g§nyU©nUo
PmH$Vmo. åhUOo COB hm AOD er EH$ê$n hmoVmo.
2) ‘yi H$mJXmda H$mT>bobm AOD hm Q>og H$mJXmda H$mT>boë¶m COB bm g§nyU©nUo
PmH$Vmo. åhUOo AOD hm COB er EH$ê$n hmoVmo.
3) Q>og H$mJXmda H$mT>bobm BOD hm ‘yi H$mJXmda H$mT>boë¶m AOC bm g§nyU©nUo
PmH$Vmo. åhUOo BOD hm AOC er EH$ê$n hmoVmo.
4) Q>og H$mJXmda H$mT>bobm AOC hm ‘yi H$mJXmda H$mT>boë¶m BOD bm g§nyU©nUo
PmH$Vmo. åhUOo AOC hm BOD er EH$ê$n hmoVmo.
COB AOD= Am{U BOD AOC= Agm {ZîH$f© H$mTy> eH$Vmo.
˶m‘wio, XmoZ aofm EH$‘oqH$Zm N>oXë¶mg V¶ma hmoUmao OmoS>r {eamo{déÜX H$moZ g‘mZ AgVmV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
127
H¥$Vr - 2 EH$ nm§T>am H$mJX ¿¶m. ˶mÀ¶m Cä¶m KS>çm KmbyZ CKS>m. Z§Va ˶m‘ܶo H$U© V¶ma
hmoVrb Aem naV KS>çm KmbyZ nwÝhm CbJS>m. ˶m‘wio Vwåhmbm nwaogo N>oXZ q~Xÿ {‘iVmV. à˶oH$s A, B, C........ Aer Zmdo Úm. {eamoq~XÿVrb H$moZ ‘moOyZ ˶m§Zm A1, A2, A3.............. Aer Zmdo Úm. H$moZ ‘moOm Am{U ˶m‘Yrb {eamo{déÜX H$moZm§À¶m OmoS>çm ‘moOyZ Imbrb V³Ë¶mV ^am.
H«$.g§. {eamoq~Xÿ{eamo{déÜX H$moZ n{hbr
OmoS>r{eamo{déÜX H$moZ Xþgar OmoS>r
i. AA1 = A3 =
A2 =A4 =
ii.
X¡Z§{XZ OrdZmV AmT>iyZ ¶oUmè¶m H$m§hr {eamo{déÜX H$moZm§À¶m g§X^mªMr Zmdo {bhm.
ñdmܶm¶ : 5.5
1. {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo AOC 600=
Agë¶mg BVa H$moZ H$mT>m.
A
B
D
C
600O
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
128
2. {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo OmoS>r {eamo{déÜX H$moZ AmoiIm Zmdo Úm. BOE 1400= .
OC=EO Agë¶mg gd© H$moZm§Mr ‘mno H$mT>m.
E
A B1400
C
D
O
3. {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo AOC 300=
Agë¶mg BVa H$moZm§Mr ‘mno H$mT>m.A
B
D
C
300 O
{dMma H$am :
XmoZ aofm N>oXë¶mg V¶ma hmoUmè¶m XmoZ OmoS>r {eamo{déÜX H$moZm‘ܶo EH$ OmoS>r {eamo{déÜX H$moZ Imbrb à‘mUo AmhoV. Xþgè¶m OmoS>r {eamo{déÜX H$moZmMo ñdê$n H$go Agob?
bKwH$moZm§Mr EH$ OmoS>r
H$mQ>H$moZmMr EH$ OmoS>r
{demb H$moZmMr EH$ OmoS>r
ñdmܶm¶ : 5.6
I. Imbrb n¡H$s H$moU˶m àH$maMo H$moU aofr¶ OmoS>r H$moZ V¶ma H$aVmV.
1) bKwH$moZ
2) {demb H$moZ
3) H$mQH$moZ
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
129
II. ¶m‘ܶo `x' Mr qH$‘V H$mT>m Am{U à˶oH$ H$moZmMo ‘mn emoYm.
x 750
AmH¥$Vr - i
3x x+20
AmH¥$Vr - ii
x2x x+50
AmH¥$Vr - iii
x+15 2x+15x+10
AmH¥$Vr - iv
III. {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo AOC 900= BOD bm PQ g‘mZ ^mJmV {d^mJVmo. Am{U AOD bm g‘mZ ^mJmV RS {d^mJVmo. Va BVa H$moU emoYm.
Q
D
R
A
900P
C
S
B
O
IV. ¶m‘ܶo x, y Am{U z Mr qH$‘V H$mT>m.
B
D
2z 3z
450
A
C E
Ox
y
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
130
V. {Xboë¶m AmH¥$VrV OE ⊥AB [OE, AB bm b§~ Amho] Agë¶mg Imbrb OmoS>r H$moZ emoYm.
1) OmoS>r aofr¶ H$moZ
B
D
A
CE
O2) nyaH$ H$moZ
3) {eamo{déÜX H$moZ
4) H$moQ>r H$moZ
Vi. [aH$må¶m OmJm ^am :
1) XmoZ H$moZ H$moQ>rH$moZ Agë¶mg ˶m§Mr qH$‘V ....................... AgVo.
2) XmoZ H$moZ nyaH$ H$moZ Agë¶mg, ˶m§Mr qH$‘V ..................... AgVo.
3) XmoZ H$moZ gai aofr¶ OmoS>r Agë¶mg Vo ..................... AgVmV.
4) XmoZ gb¾ H$moZ nyaH$ H$moZ Agë¶mg, Vo .................... AgVmV.
5) XmoZ aofm EH$m q~XÿV N>oXë¶mg VoWo V¶ma hmoUmar EH$ OmoS>r {eamo{déÜX H$moZ bKwH$moZ Agë¶mg Xÿgar OmoS>r {eamo{déÜX H$moZ .................... AgVo.
Vii. {Xboë¶m AmH¥$VrV KL, PQ bm b§~ Amho. AmVm ¶m§À¶m OmoS>r H$moZm§Zm Zmdo Úm.
1) g‘mZ nyaH$ H$moZ
Q
S
K
450
P
R
L
O
2) {eamo{déÜX H$moZ
3) g‘mZ Zgbobo nyaH$ H$moZ
4) nyaH$ gb¾ H$moZ
5) {demb H$moZ
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
131
àH$aU - 6
aofr` OmoS>çm [PAIR OF LINES]
¶m àH$aUmÀ¶m Aä¶mgmZ§Va Vwåhr :
aofm§À¶m OmoS>rMr ì¶m»¶m gm§Jmb.
N>oXZ aofoÀ¶m AW© g‘OyZ ì¶m»¶m H$amb.
g‘m§Va aofm d N>oXZ aofm ¶m§Mm AW© g‘OyZ ¿¶mb.
X¡Z§{XZ OrdZmV g‘m§Va aofm Am{U N>oXZ aofm ¶mV ¶oUmao g§X^© AmoiImb.
N>oXZ aofo‘wio V¶ma Pmbobo g§JV H$moZ, ì¶wËH«$‘ H$moZ, A§Va H$moZ N>oXZ aofoÀ¶m
EH$mM ~mOybm AgUmao H$moZ AmoiImb.
aofr¶ OmoS>çm§er g§~§YrV H$moZm§Mr aMZm H$amb.
{IS>H$sMo JO qH$dm Vw‘À¶m dhr‘Yrb aofm§Mo {ZarjU H$am.
AmnU OmoS>r H$moZm~Ôb ¶m AmYr {eH$bmo AmhmoV.
hr Imbrb AmH¥$˶m nhm. à˶oH$ OmoS>r‘ܶo AgUmè¶m gaiaofm EH$mM àVbmV AmhoV.
AmH¥$Vr (a)
AmH¥$Vr (b) AmH¥$Vr (c)
AmH¥$Vr (d)
à˶oH$ AmH¥$Vr‘Yrb aofm ‘moOm. à˶oH$ {MÌmV {H$Vr aofm AmhoV? à˶oH$ XmoZ aofm AmhoV. AmH¥$Vr (a) Am{U AmH¥$Vr (c) Mo {ZarjU H$am. aofm EH$‘o{H$dê$Z AmS>ì¶m Joboë¶m Vwåhmbm {XgVrb.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
132
H$moU˶mhr XmoZ aofm (˶m§À¶m ñWmZm§Mo ~§YZ ZgVmZm) EH$mM àVbmV Agë¶mg ˶m§Zm aofr¶ OmoS>r åhUVmV.
gyMZm : H$moU˶mhr XmoZ qH$dm A{YH$ aofm qH$dm aofmI§S> EH$mM àVbmV Agë¶mg ˶m§Zm EH$ àVbr¶ aofm qH$dm aofmI§S> åhUVmV.
N>oXZ aofm
i) EH$m àVbmda EH$ q~Xÿ ¿¶m Am{U ˶mVyZ {ZKUmao XmoZ {H$aU H$mT>m. ˶m§Zm Zmdo Úm.
ii) PQ aofmI§S> H$mT>m Am{U ˶mda `R' q~Xÿ Xe©dm.
P QR
AmUIr EH$ aofmI§S> RT H$mT>m.
T
QP R
PQ aofmI§S>mda RT C^m Agy Úm.
TR aofmI§S> nwT>o dmT>dm. Voìhm TS {‘iVo.P R
S
Q
T
ho darb AmH¥$Vr nhm. PQ aofmI§S>mdarb R' q~Xÿ‘ܶo SR Am{U TR aofmI§S> gm§Ybobo
AmhoV. PQ bm ST aofmI§S> `R' q~XÿV N>oXbm Amho. ST aofmI§S>mbm PQ aofmI§S>mMr N>oXZ
aofm Am{U R bm N>oXZ q~Xÿ åhUVmV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
133
{H$aU Am{U aofmI§S>mZo ~Zboë¶m Imbrb AmH¥$˶m§Mo {ZarjU H$am.
AmH¥$Vr - i AmH¥$Vr - ii
AmH¥$Vr - iii
AmH¥$Vr - (i) ‘ܶo BA Am{U BC {H$aU B nmgyZ {ZKmbo.
AmH¥$Vr -(ii) Am{U (iii) ‘ܶ AB Am{U CD aofm nañna O' q~Xÿ‘YyZ Joë¶m AmhoV.
¶oWo `O' bm N>oXZ q~Xÿ, AB Am{U CD aofm§Zm N>oXZ aofm åhUVmV.
EH$m g‘mZ q~Xÿ‘YyZ H$moU˶mhr XmoZ aofm N>oXÿZ Joë¶mg ˶m§Zm N>oXZ aofm åhUVmV. ¶m aofm N>oXUmè¶m q~Xÿbm N>oXZ q~Xÿ åhUVmV.
{Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo PQ Am{U RS aofmI§S> nañna
N>oXbo AmhoV. PQ Am{U RS H$moR>o N>oXbo AmhoV.
PQ Am{U RS aofmI§S>m§À¶m gm‘mB©H$ q~Xÿ H$moUVm?
¶m gm‘mB©H$ q~Xÿbm H$m¶ åhUVmV?
H¥$Vr 1 : {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo N>oXZ aofmI§S> AmoiIm. CXmhaUmW©
O
AmH¥$Vr‘ܶo AC Am{U BD ho O q~Xÿ‘ܶo N>oXbo AmhoV. BVa
N>oXZ aofmI§S>mÀ¶m OmoS>çm> emoYʶmMm à¶ËZ H$ê$Z ˶m§Mr ¶mXr
H$am.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
134
{dMma H$am : H$moU˶mhr XmoZ aofm qH$dm aofmI§S> Zoh‘r N>oXbobo AgVmV H$m?
H¥$Vr 2 : AB aofmI§S> H$mT>m. ˶mda K, L, M, N, q~Xÿ Xe©dm. M q~Xÿ‘ܶo 900 Mm H$moZ Agy Úm. H$moZ oXe©{dUmar aofm H$mT>m. Z§Va ˶m aofoÀ¶m da `P' q~Xÿ Xe©dm. AmVm PK, PL, PM, PN H$mT>m. ‘moOnÅ>rÀ¶m ghmæ¶mZo PK, PL, PM Am{U PN ‘moOm. VgoM
, ,PMB PMA PNMAm{U PKL H$moZ‘mnH$mÀ¶m ghmæ¶mZo ‘moOm.
gdm©V H$‘r ‘mnmMm aofmI§S> H$moUVm?
H$‘r ‘mn Agboë¶m H$moZmMo ‘mn {H$Vr?
~mhoarb P q~Xÿ‘YyZ AB aofmI§S>mda H$mT>boë¶m aofmI§S>m‘ܶo PM bhmZ aofmI§S>
Amho. M = 900 AgyZ ,PM AB hm ,PM AB bm b§~ Amho. ˶m‘wio P nmgyZ AB aofmI§S>mda
H$mT>boë¶m gd© aofmI§S>m‘ܶo b§~ AgUmam aofmI§S> gdm©V H$‘r ‘mnZmMm Amho.
gyMZm : PM aofm AB bm b§~ Amho.ho {MÝhmÀ¶m ê$nmV PM ⊥ AB Ago Xe©{dbo OmVo.
g‘m§Va aofm
‘moOnÅ>r
nmoñQ>H$mS>©
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
135
‘moOnÅ>rÀ¶m Am{U nmoñQ>H$mS>m©À¶m ~mOy nhm. ‘moO nÅ>rÀ¶m bm§~rÀ¶m aofm H$mT>m. AmH¥$VrV Xe©{dë¶mà‘mUo ˶m§Zm PQ Am{U RS Aer Zmdo Úm. Z§Va PQ Am{U RS XmoÝhr ~mOybm dmTdm.
P
R
Q
S
XmoÝhr aofm nañnamZm {‘iVmV H$m?
doJdoJù¶m q~XÿVyZ aofm ‘Yrb b§~m§Va ‘moOm.
¶mVyZ Vwåhmbm H$m¶ AmT>iVo?
Aem àH$maÀ¶m aofm§Zm H$moUVo Zmd Úmb?
¶oWo PQ Am{U RS aofm§Mo gd© {R>H$mUMo q~Xÿ g‘mZ A§Vamda AmhoV. ˶m‘wio Aem àH$maÀ¶m aofm§Zm ""g‘m§Va aofm'' åhUVmV.
aofr¶ OmoS>çm g‘m§Va Agʶmg ˶m§À¶m darb gd© q~Xÿ‘Yrb A§Va g‘mZ AgVo.
åhUyZ EH$m àVbmVrb XmoZ g‘m§Va aofmdarb q~XÿÀ¶m OmoS>r‘Yrb A§Va g‘mZ Agë¶mg ˶m§Zm g‘m§Va aofm åhUVmV.
gyMZm :
1) XmoZ ""g‘m§Va aofm'' XmoÝhr aofoda EH$mM {Xeobm AgUmè¶m ~mUmÀ¶m {MÝhmZo Xe©{dë¶m
OmVmV.
2) EH$mM àVbmVrb XmoZ g‘m§Va aofm XmoÝhr ~mOyg {H$Vrhr dmT>{dë¶mg N>oXV ZmhrV.
{Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo AB Am{U CD aofm doJdoJù¶m {R>H$mUr H$mT>ë¶m AmhoV. Am{U
˶m‘Yrb A§Va EH$M Amho.
¶m aofm H$m gm§Yë¶m AWdm N>oXë¶m OmV ZmhrV?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
136
XmoZ g‘m§Va aofm‘Yrb A§Va H$‘r Pmbo qH$dm OmñV Pmbo Var H$moUVmhr ~Xb hmoV Zmhr. ˶m‘wio g‘m§Va aofm H$moR>ohr gm§Yë¶m OmV ZmhrV.
H¥$Vr 3 : AmboI dhrV H$mT>boë¶m aofm§Mo {Z[ajU H$am Am{U AmoiIm.
i) g‘m§Va aofm VgoM
ii) b§~ aofm
¶m‘ܶo Vwåhmbm H$moUVm ’$aH$ AmT>iVmo?
H¥$Vr 4 : Vw‘À¶m g^modVmbr Vwåhr nm{hboë¶m 5 CXmhaUm§Mr ¶mXr H$am.
(i) g‘m§Va aofm
(ii) b§~aofm
gyMZm :
(i) AB Am{U CD XmoZ aofm g‘m§Va Agë¶mg ˶m AB || CD Ago {bhrVmV.
(ii) ˶m b§~ Agë¶mg AB ⊥ CD Ago {bhrVmV.
N>oXZ aofm
H¥$Vr 5 : AmH¥$VrV Xe©{dë¶mà‘mUo AB Am{U PQ aofmI§S> H$mT>m. Vo EH$‘oH$m§Zm H$moR>o OmoS>ë¶m AmhoV?
AmH¥$VrV Xe©{dë¶mà‘mUo AmVm AB hm AmUIr EH$ aofmI§S>mda CD aofmI§S> H$mT>m. ho PQ
aofobm L ‘ܶo N>oXÿ Úm.
A
A B
DQQ
L
KK
PP
C
AB B
¶mVyZ Vwåhmbm H$m¶ {XgyZ ¶oVo? PQ hr AB bm K ‘ܶo Am{U CD bm L ‘ܶo N>oXVo. åhUOoM PQ aofm AB Am{U CD bm N>oXVo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
137
¶m AmH¥$˶m§Mo {ZarjU H$am :
AmH¥$Vr - i AmH¥$Vr - ii
C
AB
D
P
KLM
QAmH¥$Vr - iii
A C
B D
LKQP
AmH¥$Vr - iv
darb AmH¥$Vr‘ܶo à˶oH$ AB Am{U CD aofm§Zm N>oXUmè¶m aofoMo Zmd {bhm.
AmH¥$Vr (i) ‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo N>oXbobo q~Xÿ K Am{U L Zo Xe©dm.
darb `PQ' aofm H$‘rVH$‘r XmoZ aofm§Zm N>oXbr Amho. ˶m N>oXboë¶m aofobm N>oXZ aofm åhUVmV.
EH$mM àVbmVrb XmoZ gaiaofm§Zm NoXUmè¶m aofobm N>oXZ aofm åhUVmV.
H¥$Vr 6 :
EH$ nm§T>am H$mJX ¿¶m.
˶mÀ¶m Cä¶m XmoZ qH$dm VrZ KS>çm Kmbm Am{U Z§Va CbJS>m.
AmVm ˶mÀ¶m AmS>ì¶m KS>çm Kmbm Am{U CbJS>m.
noÝgrbÀ¶m ghmæ¶mZo KS>r KmVboë¶m {R>H$mUr V¶ma Pmboë¶m aofm H$mT>m.
aofm Am{U q~XÿMr Zmdo {bhÿZ N>oXZ aofm Am{U N>oXH$ aofm§Mr ¶mXr H$am.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
138
H¥$Vr 7 : Imbr {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo N>oXZ aofm§Zm Zmdo Úm Am{U {ZîH$f© Úm.
A
B
C
D
P
Q
L
K
AB
CD
P
Q
L
K
A
B
C
D
P QLK
{dMma H$am :
{Xboë¶m {MÌm‘ܶo EF hr AB Am{U CD aofm§Zm N>oXVo.
na§Vy Vr N>oXZ aofm Zmhr. Ago H$m?
AmnU aofobm N>oXZ aofm Ho$ìhm åhUy eH$Vmo?
N>oXZ aofo‘wio V¶ma hmoUmao H$moZ :
AmH¥$VrMo {ZarjU H$am.
aofm, N>oXZ aofm Am{U N>oXZ aofo‘wio V¶ma Pmboë¶m N>oXZ q~XÿZm
Zmdo Úm.
AB, CD Am{U PQ øm aofm AmhoV. Á¶mV PQ EH$ N>oXZ aofm. K Am{U L N>oXZ q~Xÿ.
¶oWo ,PKB AKQ ho {eamo{déÜX H$moZ AmhoV.
K Am{U L q~Xÿ‘ܶo V¶ma Pmbobo BVa {eamo{déÜX H$moZ Xe©dmb? PKB hm AKP
Mm nyaH$H$moZ AmhoV. K Am{U L q~Xÿ‘ܶo V¶ma Pmboë¶m BVa nyaH$ H$moZm§À¶m OmoS>çm AmoiIm.
N>oXZ q~Xÿ K Am{U L ‘ܶo AmR> doJdoJio H$moZ V¶ma Pmbo AmhoV. ˶m§Mo dJuH$aU H$go
H$ê$ eH$Vmo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
139
Am§VaH$moZ :
C
A
D
BP
2K
143
LQ
~mOyÀ¶m AmH¥$Vr‘ܶo AB, CD Am{U PQ VrZ aofm AmhoV. ¶m‘Yrb N>oXZ aofm H$moUVr?
PQ À¶m K q~Xÿ‘ܶo V¶ma Pmbobo H$moZ H$moUH$moUVo?
¶m Mma H$moZm§Mo {ZarjU H$am.
K N>oXZ q~Xÿ‘ܶo V¶ma Pmbobo AKQ Am{U BKQ
L N>oXZ q~Xÿ‘ܶo V¶ma Pmbobo CLP Am{U DLP
¶m Mma H$moZm‘Yrb gmå¶ H$m¶?
AmnU n{hë¶mà‘mUo ho gd© H$moZ AB Am{U CD aofo‘ܶo AmhoV Am{U ,KL PQ N>oXZ
aofoMo ^mJ AmhoV. ¶m H$moZm§Zm Zmd XoD$ eH$mb?
hmo¶, ¶m H$moZm§Zm Am§VaH$moZ åhUVmV.
N>oXZ aofoÀ¶m aofmI§S>m‘wio V¶ma Pmbobo Am{U EH$m aofr¶ OmoS>rÀ¶m ‘ܶo V¶ma Pmboë¶m
H$moZm§Zm Am§VaH$moZ åhUVmV.
˶m‘wio darb AmH¥$Vr‘ܶo ,AKL KLC Am{U ,BKL KLD Am§VaH$moZ AmhoV.
~møH$moZ :
A
CL
Q
D
BK
P ~mOyÀ¶m AmH¥$Vr‘ܶo AB, CD Am{U PQ VrZ aofm AmhoV. ¶m‘Yrb N>oXZ aofm H$moUVr?
AmVm PQ N>oXZ aofoÀ¶m EH$m ~mOybm AgUmè¶m Am§VaH$moZm§Zm Zmdo Úm.
¶m Imbrb OmoS>r H$moZm§Mo {ZarjU H$am.
1) AKP Am{U CLQ
2) PKB Am{U DLQ
¶m OmoS>r H$moZm‘Yrb gmå¶ H$m¶?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
140
ho OmoS>r H$moZ AB,CD g‘m§Va aofm§À¶m ~mhoarb ~mOyg Agë¶mMo AmnU nmhÿ eH$Vmo.
¶m OmoS>r H$moZm§Zm H$m¶ åhUy eH$Vmo?
hmo¶, ho H$moZ AB,CD aofoÀ¶m ~mhoarb ~mOyg AgyZ N>oXZ aofoÀ¶m EH$mM ~mOybm AgUmao
H$moZ åhUOoM ~møH$moZ hmo¶.
aofr¶ OmoS>rÀ¶m ~mhoarb ~mOyg AgUmao, åhUOo N>oXZ aofoÀ¶m EH$mM ~mOybm AgUmè¶m H$moZm§Zm ~mø H$moZ åhUVmV.
H¥$Vr 8 :
¶m AmH¥$Vr‘Yrb OmoS>r Am§VaH$moZ Am{U OmoS>r ~møH$moZ AmoiIm
A
C
ED
B
F G
Am{U ˶m§Mr ¶mXr H$am.
H«$‘mZo ¶oUmao Am§VaH$moZ :
{Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo AKL Am{U KLC OmoS>rH$moZ Am{U Xþgao OmoS>rH$moZ BKL
Am{U KLD ¶m§Mr PQ ¶m N>oXH$aofoer {ZarjU H$am.
A
BC
D
P
Q
L
K
OmoS>r Am§VaH$moZ Agbobo AKL Am{U KLC ho PQ N>oXZ
aofo˦m EH$mM ~mOybm AmhoV. BKL Am{U KLD OmoS>r
Am§VaH$moZ N>oXZ aofoÀ¶m COì¶m ~mOybm AmhoV. Aem OmoS>r H$moZm§Zm
H«$‘mZo ¶oUmao OmoS>r H$moZ åhUVmV.
darb AmH¥$Vr‘ܶo EH$ H«$‘mZo ¶oUmar OmoS>r Am§VaH$moZmZo
AKL Am{U KLC Zo V¶ma Pmbr Amho. ˶mM {MÌm‘ܶo
AmUIr EH$ H«$‘mZo ¶oUmam OmoS>r Am§VaH$moZm§Mr Zmdo {bhÿ eH$mb?
N>oXZ aofoÀ¶m EH$mM ~mOybm AgUmè¶m Am§VaH$moZm§Zm H«$‘mZo ¶oUmao Am§VaH$moZ åhUVmV.
{dMma H$am : Vwåhmbm H«$‘mZo ¶oUmao Am§VaH$moZ Xe©{dʶmgmR>r B§J«Or Ajao N Am{U Z ghmæ¶H$ R>aVmV H$go?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
141
g§JV H$moZ
à˶oH$ AmH¥$Vr‘ܶo Xe©{dbobo H$moZ nhm.
AB
D
K
LCQ
P
AmH¥$Vr iAmH¥$Vr ii
AmH¥$Vr iii
A B
D
K
LC
Q
P
AmH¥$Vr iv
darb AmH¥$Vr‘ܶo CD bm AB g‘m§Va Amho. PQ N>oXZ aofm Amho. hr ,AB CD
g‘m§Va aofm§Zm AZwH«$‘o K Am{U L ‘ܶo N>oXVo.
{Xboë¶m AmH¥$Vr (i) ‘ܶo AKP Am{U CLK ho PQ N>oXZ aofoÀ¶m S>mì¶m ~mOybm Xe©{dbo AmhoV. Am{U AKP hm AB À¶m da CLK hm CD À¶m darb ^mJmV Amho.
{Xboë¶m AmH¥$Vr (ii) ‘ܶo AKL Am{U CLQ OmoS>r H$moZ N>oXZ aofm PQ À¶m S>mì¶m ~mOybm AgyZ AB Am{U CD À¶m Imbrb ^mJmV Amho.
{Xboë¶m AmH¥$Vr (iii) ‘ܶo PKB Am{U KLD OmoS>r H$moZ N>oXZ aofm PQ À¶m COì¶m ~mOybm AgyZ AB Am{U CD À¶m darb ^mJmV AmhoV.
{Xboë¶m AmH¥$Vr (iv) ‘ܶo BKL Am{U DLQ OmoS>r H$moZ N>oXZ aofm PQ
À¶m COì¶m ~mOybm AgyZ AB Am{U CD À¶m Imbrb ^mJmV AmhoV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
142
¶oWo nm{hë¶mà‘mUo AmnU H$moUVm {ZîH$f© H$mTy> eH$Vmo?
à˶oH$ AmH¥$Vr‘Yrb OmoS>rH$moZ.
a) à˶oH$ {eamoq~Xÿ AmhoV.
b) N>oXZ aofo˦m EH$mM ~mOybm AmhoV.
c) AmH¥$Vr (i) AmH¥$Vr (iii) ‘ܶo g‘m§Va aofoÀ¶m darb ^mJmV AmhoV Am{U AmH¥$Vr
ii) Am{U iv) ‘ܶo g‘m§Va aofoÀ¶m Imbrb mJmV AmhoV. Aem H$moZm§Zm g§JV H$moZ åhUVmV.
OmoS>r H$moZ
à˶oH$s {eamoq~Xÿ AgVmV.
N>oXZ aofo˦m EH$mM ~mOyg AmhoV Am{U
XmoZ OmoS>r aofoÀ¶m ‘ܶo V¶ma Pmboë¶m H$moZm§Zm g§JV H$moZ åhUVmV.
darb {MÌm‘ܶo OmoS>r H$moZ i) ( AKP Am{U CLK ), ii) ( AKL Am{U CLQ )
iii) ( PKB Am{U KLD ) VgoM iv) ( BKL Am{U DLQ ) ho
H¥$Vr 9 : AmH¥$Vr‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo g‘m§Va aofm Am{U N>oXZ aofm V¶ma hmoVrb Aer EH$m H$mJXmMr KS>r Kmbm. aofm Am{U N>oXZ q~XÿZm Zmdo Úm. à˶oH$ {MÌm‘Yrb OmoS>r g§JV H$moZ {bhm.
{dMma H$am! Vwåhmbm g§JV H$moZ Xe©{dʶmgmR>r B§J«Or Aja "F' ghmæ¶ H$aVo H$go?
ì¶wËH«$‘ H$moZ
{Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo Xe©{dbobo H$moZ nhm.
AmH¥$Vr (i) AmH¥$Vr (ii)
A
B
D
K
LCQ
P
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
143
AmH¥$Vr (i) ‘ܶo PQ N>oXZ aofoÀ¶m S>mdrH$S>o Am{U AB aofoÀ¶m Imbrb mJmV AKL
H$moZ Amho. VgoM KLD hm PQ N>oXZ aofo˦m S>mdrH$S>o Am{U CD aofo˦m darb ^mJmV AmhoV.
AmH¥$Vr (ii) ‘ܶo BKL hm PQ N>oXZ aofoÀ¶m COdrH$S>o Am{U AB aofoÀ¶m Imbr Amho. VgoM KLC hm N>oXZ aofoÀ¶m S>mdrH$S>o Am{U CD aofoÀ¶m da Amho.
darb ‘m{hVrdê$Z H$moUVm {ZîH$f© H$mT>mb ¶mMr ¶mXr H$am.
a) {^Þ {eamoq~Xÿ AmhoV.
b) N>oXZ aofo˦m AmVrb ^mJmV AmhoV.
c) g‘m§Va aofoÀ¶m AmVrb ^mJmV AmhoV.
d) g‘m§Va aofoÀ¶m doJdoJù¶m ñWmZr AmhoV.
EH$ H$moZ aofoÀ¶m darb ^mJmV Va Xþgam Imbrb ^mJmV AgVmo.
darb AmH¥$Vr‘ܶo OmoS>r H$moZ Agbobo ,AKL KLD Am{U ,BKL KLC ho ì¶wËH«$‘ H$moZ AmhoV.
OmoS>r H$moZ
i) {^Þ {eamoq~Xÿ AgVmV.
ii) N>oXZ aofoÀ¶m {déÜX ~mOybm doJdoJio AgVmV.
iii) g‘m§Va aofoÀ¶m Am{Vb ^mJmV AgVmV.
iv) g‘m§Va aofoÀ¶m doJdoJù¶m ñWmZr AgVmV. Aem H$moZm§Zm ì¶wËH«$‘ H$moZ åhUVmV.
H¥$Vr 10 : ‘mJrb H¥$Vr‘ܶo gyM{dë¶mà‘mUo H$mJXmMr KS>r KmbyZ aofm H$mT>m. Am{U ì¶wËH«$‘ H$moZ Xe©dm.
{dMma H$am ! Vwåhmbm ì¶wËH«$‘ H$moZ AmoiIʶmgmR>r N Am{U Z Ajam§Mr ‘XV H$er hmoVo?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
144
g‘m§Va aofm§Mr N>oXH$ aofm :Vw‘À¶m X¡Z§{XZ OrdZmV AmT>iUmar hr {MÌo nhm.
AmH¥$Vr i AmH¥$Vr ii AmH¥$Vr iii
darb AmH¥$Vr (i) {eS>rMo AmH¥$Vr, {MÌ (ii) {IS>H$sMo AmH¥$Vr (iii) aoëdo éimMo
AmH¥$Vr ¶m‘Yrb H$moUVo (i) g‘m§Va aofm Am{U (ii) N>oXZ aofm Xe©{dVmV.
(N>oXZ aofo‘wio V¶ma Pmboë¶m OmoS>r g§JV H$moZm‘Yrb g§~§Y) hm {df¶ g§JV H$moZm~amo~a KoD$ eH$Vmo.
H¥$Vr 11 :
EH$ H$mJX ¿¶m.
˶mda AB Am{U CD g‘m§Va aofm H$mT>m.
Z§Va ¶m aofm§Zm PQ N>oXZ aofm H$mT>m.
¶m {MÌm‘Yrb g§JV H$moZ AmoiIm
AmH¥$Vr i AmH¥$Vr ii
AmH¥$Vr iii AmH¥$Vr iv
AmH¥$Vr-1 da Q´>oqgJ nona R>odm. AmH¥$Vr-1 bm ì¶dpñWV Q´>og H$am. L q~Xÿda Q´>oqgJ nona ¿¶m. Vmo AB aofm d CD aofm EH$ê$n hmoVrb Am{U K Am{U L q~Xÿ ‘ܶo EH$ê$nVm ¶oB©b Ago R>odm.
darb AmH¥$Vrdê$Z H$m¶ g‘Obo?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
145
Amåhmbm g‘Obo H$s à˶oH$ g§X^m©‘ܶo Q´>og Ho$bobo AKP hm KLC H$moZmbm {eamoq~XÿV PmH$Vmo.
AKP Am{U KLC ho H$moU˶m àH$maMo H$moZ AmhoV?
AKP d KLC ho g§JV H$moZ AmhoV. ¶m H¥$Vrdê$Z AmnU
AKP = KLC Ago g‘Oy eH$Vmo.
AmVm AmH¥$Vr iii) ‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo PKB Xe©dm. Xe©{dboë¶m Q´>oqgJ H$mJX ˶mda R>odm. ˶mda AB aofm CD bm EH$ê$n hmoB©b Am{U K q~Xÿ L q~Xÿ bm EH$ê$n hmoB©b Ago R>odm.
PKB Am{U KLD Mo {ZarjU H$am. Vw‘Mm ..... Amho?
hmo¶, PKB KLD=
,LKB QLD AKL CLQ= = AmhoV ho {XgyZ ¶oVo.
˶mdê$Z Am‘À¶m {ZîH$fm©à‘mUo
XmoZ qH$dm A{YH$ g‘m§Va aofm N>oXZ aofo‘wio N>oXë¶mg à˶oH$ OmoS>rVrb g§JV H$moZ g‘mZ AgVmV.
N>oXZ aofo‘wio V¶ma Pmboë¶m OmoS>r g§JV H$moZm‘Yrb g§~§Y
H¥$Vr 12 : EH$m H$mJXmda AB Am{U CD XmoZ g‘m§Va aofm H$mT>m. Am{U Imbrb AmH¥$Vr‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo PQ N>oXZ aofm H$mTy>Z OmoS>r ì¶wËH¥$‘ H$moZ Xe©dm.
AmH¥$Vr (i) AmH¥$Vr (ii) AmH¥$Vr (iii) AmH¥$Vr (iv)
AmH¥$Vr (i) nmaXe©H$ H$mJXmda Q´>og H$am. Q´>og Ho$boë¶m H$mJXmMr KS>r Kmbm. AmVm CD
aofoer AB aofm EH$ê$n hmoVo Am{U L q~Xÿgmo~V K q~Xÿ EH$ê$n hmoVrb.
Z§Va KS>r KmVbobm nmaXe©H$ H$mJX CbKS>m Am{U PQ aofoda N>oXbobm q~Xÿ Xe©dm. Vmo
"X' Zo Xe©dm.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
146
Z§Va ˶mM AmH¥$Vrda EH$ nmaXe©H$ H$mJX R>odm. ˶mda AmH¥$Vr H$mT>m. åhUOo AmH¥$Vr
(i) à‘mUo nmaXe©H$ H$mJXmdarb aofm AB hr H$mJXmdarb aofm AB er EH$ê$n hmoVo.
Z§Va nmaXe©H$ H$mJXmda Am{U H$mJXmda "X' q~Xÿ‘ܶo EH$ {nZ Q>moMm. Am{U AKL
Xe©dm. AmVm nmaXe©H$ H$mJX {’$adm.Voìhm H$mJXmdarb CD er nmaXe©H$ H$mJXmdarb AB
aofm EH$ê$n hmoB©b. KLD er AKL nyU©nUo EH$ê$n Pmbobo AmT>iyZ ¶oVrb.
¶m H¥$Vrdê$Z H$moUVm {ZîH$f© H$mT>mb?
hmo¶, AKL KLD= ho g‘OyZ ¶oVo.
AmH¥$VrV Xe©{dë¶mà‘mUo BKL Xe©dm. Z§Va "X' Ajamda {’$adm. OmoS>r H$moZ
BKL KLC= Ago gm§Jy eH$Vmo?
˶m‘wio darb H¥$Vrdê$Z AmnU Agm {ZîH$f© H$mTy> eH$Vmo H$s,
N>oXZ aofoÀ¶m EH$mM ~mOyg AgUmao Am§Va H$moZ
H¥$Vr 13 : EH$m H$mJXmda AB Am{U CD g‘m§Va aofm H$mT>m. Am{U N>oXZ aofm PQ H$mT>m.
AmH¥$Vr i AmH¥$Vr ii
AmVm, Q´>oqgJ H$mJXmda AmH¥$Vr (i) Q´>og H$am. AmVm Q´>og Ho$bobm Q´>oqgJ H$mJX ‘yi {MÌmda
R>odm. hr Q´>oqgJ H$mJXmdarb AB aofm ‘yi H$mJXmdarb CD aofoda EH$ê$n hmoD$ Úm. ˶m‘wio
"A' hm "D' gmo~V EH$ê$n hmoVmo.
(gyMZm : Q´>o[g§J H$mJXmdarb AB aofoÀ¶m ~mUmMr {Xem Am{U ‘yi H$mJXmÀ¶m CD
aofoÀ¶m ~mUmMr {Xem {déÜX AgVo)
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
147
ho AdbmoH$Z Ho$ë¶mg AKL KLD= AmVm BKL Am{U KLD ¶m§Mo ‘mnZ
H$ê$¶m Am{U ˶m§À¶m H$moZm§Mr qH$‘V H$mTy>¶m.
AmnUmg ‘m{hV Agë¶mà‘mUo AKL BKL 180+ = ∴gb¾ H$moZ.
AmVm AKL EdOr KLD {Xbobm Amho.
Voìhm KLD BKL 1800+ =
∴ BKL CLK= ˶m‘wio AKL CLK 1800+ =
¶m H¥$Vrgmo~V OmoS>r H$moZ Am{U aofmI§S>m‘Yrb g§~§Y nmhÿ¶m.
nm¶ar 1 : EH$ H$mJX ¿¶m. AB aofm H$mT>m. ˶mda K
q~Xþ Xe©dm.
A BK
nm¶ar 2 : K q~Xÿ‘ܶo 1000 Mm H$moZ aMm. H$moZmMr
aofm H$mTy>Z Vr dmT>dm. A BK1000
nm¶ar 3 : EH$ Q´>oqgJ nona ¿¶m. ‘mH©$a noZÀ¶m ghmæ¶mZo
CD aofm ˶mda L q~Xÿ Xe©dm.
C DL
nm¶ar 4 : "L' ‘ܶo1000 Mm H$moZ aMm. ‘mJo gm§{JVë¶m
à‘mUo H$moZmMr aofm H$mTy>Z dmT>dm. C DL1000
nm¶ar 5 : Q´>oqgJ nona AB aofoÀ¶m da qH$dm Imbr R>odm.
AB Am{U CD Mo ñWmZ H$mJX gaH$dyZ da qH$dm Imbr
OwS>dm. K Am{U L ‘YyZ H$mT>bobr aofm nyU©nUo EH$ê$n
AgVo. ˶m‘wio Vr aofm N>oXZ aofm AgVo.
A
C D
B
P
Q
K
L
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
148
ªÀÄvÀÄÛAKP CLK Am{U ªÀÄvÀÄÛAKP CLK ¶m§Mo {ZarjU H$am. ho H$moU˶m àH$maMo H$moZ AmhoV?
Vo g§JV H$moZ AmhoV Am{U g‘mZ AmhoV. ªÀÄvÀÄÛAB CD Am{U ªÀÄvÀÄÛAB CD ‘Yrb A§Va doJdoiJù¶m ñWmZr ‘moOm. Vo g‘mZ Amho? Vwåhr nm{hë¶mà‘mUo AB Am{U CD aofr¶ OmoS>tMm g§~§Y H$m¶ Amho?
N>oXZ aofm XmoZ aofm§Zm N>oXë¶mg V¶ma hmoUmao g§JV H$moZ g‘mZ Agë¶mg ˶m aofm g‘m§Va AgVmV.
{dMma H$am :
XmoZ aofm EH$m N>oXZ aofoZo N>oXë¶mg V¶ma hmoUmao OmoS>r g§JV H$moZ g‘mZ AgVmV.
Voìhm ˶m aofm g‘m§Va AgVmV.
XmoZ aofm§Zm EH$m N>oXZ aofoZo N>oXë¶mg V¶ma hmo‘mao ì¶wËH«$‘ H$moZ g‘mZ AgVmV.
Voìhm ˶m aofm g‘m§Va AgVmV.
XmoZ aofm§Zm EH$m N>oXZ aofoZo N>oXë¶mg V¶ma hmoUmè¶m N>o{XHo$À¶m EH$mM ~mOyg
AgUmè¶m H$moZm§Mr qH$‘V nyaH$ H$moZm§BVH$s AgVo. Voìhm ˶m aofm g‘m§Va AgVmV.
{dMma H$am!
1) ¶m Imbr {Xboë¶m AmH$mam§Mo {ZarjU H$am. Vwåhmbm N>oXZ aofobm EH$mM ~mOyg AgUmao Am§VaH$moZ Xe©{dʶmg ghmæ¶H$ N>aVmV H$go?
2) XmoZ aofmI§S>mZm EH$ AmS>dr aofm N>oXë¶mg Am§Va H$moZm§Mr qH$‘V nyaH$ H$moZmBVH$s AgVo. Voìhm Vo aofmI§S> H$go AgVrb?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
149
H¥$Vr 14 : XmoZ g‘m§Va ZgUmè¶m AB Am{U CD aofm H$mT>m. ¶m aofm§Zm AZwH«$‘o K Am{U
L q~Xÿ‘ܶo N>oXVrb Agr PQ N>oXZ aofm H$mT>m. Z§Va OmoS>r g§JV H$moZ, OmoS>r ì¶wËH«$‘ H$moZ
Am{U N>oXZ aofoÀ¶m EH$mM ~mOybm AgUmao Am§Va H$moZ H$moZ‘mnH$mÀ¶m ghmæ¶mZo ‘moOm. Vwåhr
H$mT>boë¶m {ZîH$fm©Mo ‘wÔo {bhm.
aoer¶ OmoS>r g‘m§Va Amho H$s Zmhr ho gmo߶m nÜXVrZo {ZpíMV H$é eH$Vmo.{MÌ - (i) Am{U (ii) ‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo XmoZ OmoS>r aofm EH$mM àVbmV H$mT>m.
AmH¥$Vr iAmH¥$Vr ii
A
C
B
D
A
C
B
D
XmoZ aofm§Zm AB Am{U CD Aer Zmdo Úm. AB Am{U CD aofm§Zm N>oXoV Aer
EH$ ‘moOnÅ>r R>odm. ‘moOnÅ>rÀ¶m A§H$mÀ¶m IyUm Xe©dm. ‘moOnÅ>r H$mTy>Z ¿¶m Am{U AB da
Xe©{dboë¶m nÅ>rdarb A§H$mÀ¶m IyUm N>oXboë¶m q~Xÿ§Zm PQ Aer Zmdo Úm. VgoM CD da
N>oXboë¶m q~XÿZm RS Aer Zmdo Úm. PQ, RS aofmI§S>mMr ‘mno Úm.
AmH¥$Vr i AmH¥$Vr ii
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
150
AmH¥$Vr - i ‘ܶo PR Mr bm§~r = QS Mr bm§~r Agbobr AmT>iyZ ¶oVo.
˶m‘wio AB Am{U CD aofm nañna g‘mZ AmhoV Agm {ZîH$f© H$mTy> eH$Vmo.
AmH¥$Vr - ii ‘ܶo PQ Mr bm§~r ≠ RS Mr bm§~r. ˶m‘wio AB Am{U CD aofm g‘m§Va ZmhrV.
Ago Agë¶mg, AmnU ¶mdê$Z PQ Am{U RS ho AB Am{U CD aofobm b§~ Agë¶mg Vo g‘m§Va AgVmV Agm {ZîH$f© H$mTy> eH$Vmo.
XmoZ aofm‘Yrb b§~m§Va g‘mZ Agë¶mg, ˶m aofm g‘m§Va AgVmV.
CXmhaU 1 : {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo ABIICDIIEF.
GF=EF Am{U BGD = 500. Agë¶mg BVa
H$moZ emoYm.
A B
D500
FE
C G
[ ]EFG CGF CD EFCGFCGF
180180 9090
0
0 0
0
a <+ == -=
ªÀÄvÀÄÛABG BGD Am{U ªÀÄvÀÄÛABG BGD ho ì¶ËH«$‘ H$moZ AmhoV.
ABG BGDABG
5050
0
0
`
`
= ==
ªÀÄvÀÄÛCGB BGD Am{U ªÀÄvÀÄÛCGB BGD ho aofr¶ H$moZ
CGB BGDCGBCGB
180180 50130
0
0 0
0
` + == -=
CXmhaU 2 : {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo {MÝhmZo Xe©{dboë¶m H$moZm§Mr ‘mno H$mT>m.
18040 180180 401 0
CFE EFGCFECFECFE 4
0
0 0
0 0
0
+ =+ == -=
A
C DF
E
400
G
B
{MÝhmZo Xe©{dbobm H$moZ FEB
ªÀÄvÀÄÛCFE FEB Am{U ªÀÄvÀÄÛCFE FEB ho ì¶wËH«$‘ H$moZ AmhoV [a ABIICD]∴ CFE FEB=FEB 1400=
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
151
CXmhaU 3 : {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo gyM{dbobo A
C
D
r
700
EF
600
B
pq?
s
p,
H$moZ q, r Am{U s ¶m§Mr ‘mno H$mT>m.
(i) 60ABC DE BC0 z=
ADF ABCp ABC
ABCp
6060
0
0
`
`
====
[g§JV H$moZ]
(ii) ªÀÄvÀÄÛAFD EFC Am{U ªÀÄvÀÄÛAFD EFC [{eamo{déÜX H$moZ]
AFD EFC=
∴ 700 = q
∴ q = 700
(ii) ªÀÄvÀÄÛEFC ACBACB EFC
r qr 70
0
0
`
`
===
[ho ì¶wËH«$‘ H$moZ]
110110
ªÀÄvÀÄÛ
AFD CFDCFDCFDCFD
CFD AFECFD AFE
ss
18070 180
180 70110
0
0 0
0 0
0
0
0
`
`
`
+ =+ =
= -=
===
[g§JZ H$moZ] [aDEIIBC Am{U EC N>oXZ aofm]
P = 600, q = 700, r = 700, Am{U S = 1100
Am{U
Am{U
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
152
ñdmܶm¶ 6.1
1. Imbr Xe©{dboë¶m H$mù¶m ^mJmÀ¶m H$moZmMm g§JV H$moZ {bhm.
a) b) c)
d) e) f)
2. AmH¥$Vr‘ܶo Xe©{dboë¶m à˶oH$ H$moZmMo ‘mn H$mT>m.
a)
A
C
F H
K DL
I J B
GE700
b) c)
3. {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo PQRS g‘m§Va^wO Mm¡H$moZ Agë¶mg gd© Am§Va H$moZm§Mr ‘mno H$mT>m.
P
Q R
S
T1300
4. {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo MN||BCAgë¶mg ABC {ÌH$moUmÀ¶m gd© Am§Va H$moZm§Mr ‘mno H$mT>m.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
153
5. {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo AB g‘m§Va CD ho Xe©dm.
AC
F
D
BG 1260
440H
E
{MÌ i
750750
AC
F
DB
E
{MÌ ii
6. {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo XmoZ H$moZm§À¶m ~mOw g‘m§Va AmhoV. ABC 700= Agë¶mg,DGC DEF H$mT>m.
7. {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo a, b, c Am{U d Zo Xe©{dboë¶m H$moZm§Mr ‘mno H$mT>m.
i) ii) iii)
iv) v)
D
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
154
àH$aU - 7
{ÌH$moU [TRIANGLES]
¶m àH$aUmÀ¶m Aܶ¶ZmZ§Va Vwåhr :
{ÌH$moUmÀ¶m Am§VaH$moZm§Mr ~oarO H¥$Vr H$éZ H$mT>mb.
H$mJXmbm KS>çm KmbʶmÀ¶m {H«$¶oVyZ {ÌH$moUmÀ¶m Am§Va H$moZm§Mr ~oarO 1800 AgVo ho {ZYm©arV H$amb.
g‘m§Va aofoÀ¶m JwUY‘mªÀ¶m ghmæ¶mZo {ÌH$moUmÀ¶m {VÝhr Am§Va H$moZm§Mr ~oarO 1800 AgVo ho {gÜX H$amb.
Vm{H©$H$ {dYmZo Am{U H¥$Vr AmYm[aV {ZîH$f© ¶m§À¶mVrb ’$aH$ AmoiImb,
{ÌH$moUmMm ~møH$moZ hm Am§Va{déÜX H$moZm§À¶m ~oaOoer g‘mZ AgVmo ho {gÜX H$amb,
{ÌH$moUmÀ¶m XmoZ ~mOy§À¶m bm§~rMr ~oarO hr {Vgè¶m ~mOyÀ¶m bm§~rnojm OmñV AgVo ho g‘OyZ ¿¶mb.
nm¶Wm°JmoagÀ¶m à‘o¶mMm AW© H¥$VrÛmao g‘OyZ ¿¶mb.
àñVmdZm :
{ÌH$moU ^y{‘Vr‘Yrb n[aMrV AmH¥$Vrn¡H$s EH$ Amho. darb {MÌm‘ܶo AmnU AZoH$ {ÌH$moU nmhÿ eH$Vmo. {ÌH$moUmH$mam‘ܶo OmoS>bobo Im§~ OmñV pñWa amhVmV. ˶m‘wio Amnë¶m g^modVmbÀ¶m AZoH$ aMZo‘ܶo g§aMZo‘ܶo {ÌH$moUmH$ma nmhÿ eH$Vmo. Aem {ÌH$moUmMo JwUY‘© nwT>o g‘OyZ KoD$¶m.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
155
{ÌH$moUmÀ¶m H$moZm§À¶m ~oaOoMo JwUY‘© :
H¥$Vr 1 :
A
B CAmH¥$Vr (i)
A
BC AmH¥$Vr (ii)
AmH¥$Vr (i) ‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo EH$ {ÌH$moU aMm. ˶mÀ¶m {eamoq~XÿZm A, B, C Aer Zmdo Úm.
H$moZ‘mnH$mÀ¶m ghmæ¶mZo ˶mMoo {VÝhr Am§VaH$moZ H$moZ ‘moOm (AmH¥$Vr (ii) ‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo)
H$moZm§Mr ‘mno Imbrb V³Ë¶mV {bhm.
˶m VrZ H$moZm§Mr ~oarO H$mT>m.
{ÌH$moUmMo Am§VaH$moZ {ÌH$moU 1(darb {MÌ)
{ÌH$moU 2
{ÌH$moU 3
{ÌH$moU 4
{ÌH$moU 5
H$moZ 1 640
H$moZ 2 560
H$moZ 3 600
{VÝhr H$moZm§Mr ~oarO 1800
AemàH$mao, doJdoJù¶m àH$maMo {ÌH$moU (CXm : g‘^wO, {df‘^wO, bKwH$moZ, {demb H$moZ B˶mXr) aMm.
à˶oH$ {ÌH$moUmÀ¶m H$moZm§Mr ‘mno V³Ë¶mV {bhm. ˶m H$moZm§Mr ~oarO H$mT>m.
Z‘wݶmgmR>r {ÌH$moU 1 Mo H$moZ {Xbo AmhoV.
darb H¥$Vrdê$Z {ÌH$moUmÀ¶m {VÝhr Am§VaH$moZm§À¶m ~oaOo~m~V Vwåhmbm H$m¶ g‘Obo?
AmUIr EH$ H¥$Vr H$ê$Z nmhÿ¶m.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
156
H¥$Vr 2 : AmH¥$Vr (i) ‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo,
EH$m OmS> H$mJXmda H$moU˶mhr ‘mnmMm EH$ {ÌH$moU aMm. 1
2 3
AmH¥$Vr (i)
˶mÀ¶m {VÝhr H$moZm§Zm 1, 2 Am{U 3 Ago H«$‘ Úm.
H$moZ 1, H$moZ 2 Am{U H$moZ 3 AmH¥$VrV Xe©{dë¶mà‘mUo H$mnyZ à˶oH$s doJio H$am.
AmH¥$Vr (ii) ‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo, Vo {VÝhr H$moZ EH$mÀ¶m ~mOybm EH$ ¶mà‘mUo OmoS>m.
{VÝhr H$moZ EH$mM {eamoq~XÿV {‘iV ZmhrV Zm?
AmH¥$Vr (ii)
¶mdê$Z {ÌH$moUmÀ¶m {VÝhr H$moZmÀ¶m ~oaOo~Ôb Vw‘Mo {ZarjU H$m¶?
AmUIr EH$ H¥$Vr H$é¶m (H$mJX Z H$mnVm)
H¥$Vr 3 : AmH¥$Vr (i) ‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo,
OmS> H$mJXmda EH$ {ÌH$moU ABC aMm. ˶mÀ¶m {VÝhr H$moZm§Zm 1, 2, Am{U 3 Aer Zmdo Úm.AB Am{U AC ~mOwMo ‘ܶq~Xÿ P Am{U Q Xe©dm.
AmH¥$Vr (ii) ‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo,
{ÌH$moU APQ bm PQ da KS>r Kmbm. Voìhm {eamoq~Xÿ 1 BC da M ¶oWo N>oXVmo.
BP hm MP er Owiob AemàH$mao Xþ‘S>m H$s {eamoq~XÿÀ¶m ~mOyg H$moZ 2 ¶oB©b.
AemàH$mao Xþ‘S>m QC hm MQ er Owiob. H$moZ 1 À¶m ~mOyg H$moZ 3 ¶oB©b.
132
MB
A
P Q
C
AmH¥$Vr (ii)
AmH¥$Vr (i)
AmVm H$moZ 1, H$moZ 2 Am{U H$moZ 3 EH$mÀ¶m ~mOyg EH$ ¶oD$Z gaiH$moZ V¶ma Pmbobm {Xgob
darb {VÝhr H¥$Vrdê$Z Vwåhmbm g‘Obobo A§e H$moUVo?∴ {ÌH$moUmÀ¶m {VÝhr Am§VaH$moZm§Mr ~oarO 1800 AgVo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
157
ñdmܶm¶ - 7.1
1) EH$ Am¶VmH$ma H$mJX KoD$Z ˶m‘YyZ EH$ H$mQ>H$moZ {ÌH$moZ H$mnyZ ¿¶m. ˶m‘ܶo H$mQ>H$moZ
Zgbobo XmoZ H$moZ H$mnyZ H$mQ>H$moZ AgUmè¶m {eamoq~Xÿ‘ܶo nañna {‘iVrb Ago OmoS>m.
˶m {ÌH$moUmÀ¶m {VÝhr H$moZmÀ¶m ~oaOo~Ôb Vw‘Mm {ZîH$f© gm§Jm.
2) H$mJXmda {MÌmV Xe©{dë¶mà‘mUo EH$ {dembH$moZ {ÌH$moU
B
A
C
aMyZ H$mnyZ ¿¶m. {ÌH$moUmMo H$moZ Z H$mnVm ˶mÀ¶m {VÝhr
H$moZm§À¶m ~oaOoMo JwUY‘© nS>Vmim.
{dMma H$am :
AmnU Ho$boë¶m gd© H¥$Vr‘Yrb {ÌH$moUmÀ¶m H$moZm§Mr ~oarO 1800 ¶oʶmMo H$maU
H$m¶? ˶m§Mr ~oarO 1500 qH$dm 2000 H$m Pmbr Zmhr?
AmH$ma, ñdê$n doJdoJio AgUmao AZoH$ {ÌH$moU AgVmV, ˶m‘Yrb gd© H$moZm§Mr
~oarO 1800 Agy eHo$b H$m?
gd© H$moZm§Mr ~oarO 1800 ZgUmao {ÌH$moU AgVrb H$m?
{ÌH$moUmÀ¶m H$moZm§Mr ~oarO VH$m©Zo H$mTUo :
AmVmn¶ªV Ho$boë¶m AZoH$ H¥$Vr‘YyZ {ÌH$moUmÀ¶m {VÝhr H$moZm§Mr ~oarO 1800 AgVo ho
gyM{dVmV. na§Vw hm JwUY‘© gd© {ÌH$moUmZm bmJy hmoB©b ˶mMr ImÌr Zmhr. hOmamo {ÌH$moUm§À¶m
H$moZm§Mr N>oXboë¶m ‘mno KoD$Z XoIrb hm JwUY‘© gd© {ÌH$moUm§Zm bmJy hmoB©b Ago gm§JVm ¶oV Zmhr.
KoVboë¶m CXmhaUmdê$Z Agboë¶m ‘¶m©Xm AmoiIyZ {Z¶‘ ‘m§Sy> eH$Vmo.
J{UVm‘ܶo {ZU©¶mMo gmd©{ÌH$aU H$aʶmg dmnabo OmUmao {dYmZ Amho. Vo åhUOo "Vm{H©$H$
{dYmZ' Vm{H©$H$ {dYmZ J{UVr {dYmZm§Zm {gÜX H$aʶmg dmnabo OmVo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
158
AmVm AmnU {ÌH$moUm§À¶m {VÝhr H$moZm§Mr ~oarO 1800 AgVo ho Vm{H©$H$ {dYmZmZo gmܶ H$ê$¶m.
AmH¥$Vr‘ܶo ∆ABC Mo ∠A , ∠B Am{U ∠C Mr ~oarO 1800
B C
A
AgVo ho Vm{H©$H$ {dYmZmZo {gÜX H$amd¶mMo Amho.
∆ABC Mo VrZ H$moZ EH$m gaiaofoÀ¶m EH$m q~Xÿ‘ܶo ¶oVrb Aer H$mhrVar aMZm AmH¥$Vr‘ܶo H$ê$ eH$Vmo? hmo¶, A q~XÿVyZ EH$ gaiaofm RS H$mTy>¶m.
AmVm AmH¥$Vr‘ܶo,
i) ∠ABC Am{U ∠BAR (∗ Zo Xe©{dbo Amho)
B C
A
R
S
∗
∗
ii) ∠ACB Am{U ∠SAC ( Zo Xe©{dbo Amho)
na§Vw ho H$moZ g‘mZ ZmhrV
darb H$moZ ∠ACB ‘ܶo, Oa VoWo EH$ g‘m§Va aofm§Mr OmoS>r Amho Va VoWo ì¶wËH«$‘ H$moZ AmhoV. Oo g‘mZ AgVmV.
Amnë¶mbm ‘mhrV Amho H$s, Oa N>o{XHo$Zo g‘m§Va aofm§À¶m OmoS>rbm N>oXbo Va Aem [aVrZo V¶ma hmoUmao ì¶ËH«$‘ H$moZ g‘mZ AgVmV.
˶m‘wio, A q~XÿVyZ BC bm g‘m§Va PQ aofm H$mTy>¶m.
¶oWo PQ&&BC Am{U AB hr N>o{XH$m Amho.
B C
AP Q∗
∗
AmVm AmH¥$Vr‘ܶo nmhm.
Vwåhmbm H$moUVr g‘mZ H$moZm§Mr OmoS>r {‘iVo H$m?
∴∠PAB = ∠ABC ---(i) (∗ {MÝhmZo Xe©{dbo ì¶wËH«$‘ H$moZ AmhoV)
PQ&&BC Am{U AC hr N>o{XH$m Amho
Vwåhmbm H$moUVr g‘mZ H$moZm§Mr OmoS>r {‘iVo H$m?
∴ ∠QAC = ∠ACB ------(ii) ( ho ì¶wËH«$‘ H$moZ AmhoV.)
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
159
PA , AB Am{U AC aofm nhm.
∠PAB + ∠BAC + ∠QAC = 1800 = gai H$moZ (iii)
g‘rH$aU (iii) ‘ܶo ∠RAB Am{U ∠SAC À¶m {R>H$mUr AZwH«$‘o ∠ABC Am{U ∠ACB KoVbo.
∠ABC + ∠BAC + ∠ACB = 1800 Amåhmbm {‘iVo.
ho {ÌH$moUmMo A§mVaH$moZ AmhoV.
˶m‘wio {ÌH$moUmÀ¶m Am§VaH$moZm§Mr ~oarO 1800 AgVo.
MMm© Ho$bobr Vm{H©$H$ {gÜXVm {ÌH$moUmÀ¶m gd© AmH$ma Am{U ‘mnmgmR>r g˶ Amho. hm {ZîH$f© gd© {ÌH$moUm§Zm bmJy nS>Vmo.
Vm{H©$H$ nÜXVrZo {ÌH$moUmMo Am§VaH$moZ H$mT>Uo.
gmoS>{dbobr CXmhaUo 1 :
~mOyÀ¶m AmH¥$Vr‘ܶo PQ || RS
A hm PQ darb EH$ q~Xÿ Amho.
A q~XÿVyZ AB Am{U AC aofm H$mT>ë¶m AmhoV.
∠PAB = 500 Am{U ∠QAC = 700 Agë¶mg, ABC {ÌH$moUmÀ¶m gd© H$moZm§Mr ‘mno VH$m©Zo H$mT>m.
PQ Am{U RS ¶m g‘m§Vaaofm Am{U AB aofm nm{hë¶mg ∠PAB Am{U ∠ABC ho
H$moU˶m àH$maMo H$moZ AmhoV?
Vo ì¶wËH¥$‘ H$moZ AmhoV.
∴ ∠ABC = ∠PAB = 500
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
160
AmVm PQ, RS Am{U AC aofm nhm.
∠QAC Am{U ∠ACB H$moU˶m àH$mao H$moZ AmhoV?
Vo ì¶wËH«$‘ H$moZ AmhoV. ∠ACB = ∠QAC = 700
PQ, AB, AC ¶m aofm nhm.
∠PAB, ∠QAC Am{U ∠BAC ho H$moU˶m àH$maMo H$moZ AmhoV?
Vo nyaH$ H$moZ AmhoV H$m?
∠PAB + ∠BAC + ∠QAC = 1800
500 + ∠BAC + 700 = 1800
= 1800 - 500- 700
∴ ∠BAC = 600
gmoS>{dbobo CXmhaU 2 :
AmH¥$Vr‘ܶo {ÌH$moUmÀ¶m XmoZ H$moZm§Mr ‘mno
{Xbr AmhoV. (400 Am{U 300) {ÌH$moUmÀ¶m
{Vgam H$moZ VH$m©Zo H$mT>m.
P
400 300
?
Q R
P q~XÿVyZ QR bm g‘m§Va aofm H$mT>m. Q
AmH¥$Vr‘ܶo P q~XÿV 400 Am{U 300 Mo ì¶wËH«$‘
H$moZ Xe©dm.
P
400
400 300
300
?
Q R
~mOyÀ¶m {ÌH$moU PQR ‘ܶo, ∠Q = 400, ∠R = 300
'P' ¶m q~XÿVrb VrZ H$moZm§Mr ~moarO 1800 Amho
åhUyZ H$moZ ∠PQR = 1800 (-400-300) = 1100.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
161
CXmhaU 1 : AmH¥$Vr‘ܶo, ∠A = 600, ∠B = 500 Va VH$m©Zo ∠C ‘mn H$mT>m.
∠A + ∠B + ∠C = 1800
{ÌH$moUmÀ¶m {VÝhr H$moZm§Mr ~oarO 1800
600 + 500 + ∠C = 1800
1100 + ∠C = 1800
∠C = 1800 - 1100
∠C = 700
CXmhaU 2 : ~mOyÀ¶m AmH¥$Vr‘Yrb x Mr qH$‘V H$mT>m.
∠A + ∠B + ∠C = 1800 ({ÌH$moUmÀ¶m {VÝhr H$moZm§Mr ~oarO 1800)
600 + x 0 + 800 = 1800 (∠A Am{U ∠C Mr ‘mno dmnabr) 1400 + x 0 = 1800
x 0 = 1800 - 1400
x 0 = 400
ñdmܶm¶ 7.2
1. Imbrb AmH¥$VrVrb x Mr qH$‘V VH$m©Zo H$mT>m.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
162
2. {ÌH$moU ABC Mo XmoZ H$moZ {Xbobo AmhoV. {Vgam H$moZ H$mTy>Z V³Ë¶mV ^am.
∠A ∠B ∠C
1 600 700
2 1000 350
3 650 650
4 1100 360
3. Imbrb V³Ë¶mV {VÝhr H$moZ {Xbobo AmhoV. ˶m {VÝhr H$moZm§Mr ~oarO H$mT>m. Vo {ÌH$moUmMo
VrZ H$moZ AmhoV H$m?
A.Z§. ∠A ∠B ∠C ~oarO{ÌH$moU
hmoB©b/Zmhr
1 500 600 700
2 600 700 800
3 650 750 550
4 560 640 600
5 570 640 790
4. {ÌH$moU ABC ‘ܶo Oa ∠A = 450, ∠B = 650 Agë¶mg ∠C Mo ‘mn H$mT>m.
5. Imbrb ‘mno Agbobm {ÌH$moU ABC aMm.
AB = 5 cm, ∠PAB = 500 Am{U ∠QBA = 600 Amho.
˶m‘ܶo ∠ACB ‘moOm.
Am{U ∠ACB Mo ‘mn J{UVmÀ¶m ghmæ¶mZo nS>VmiyZ nmhm.
6. Oa H$mQ>H$moZ {ÌH$moUmV EH$ H$moZ 350 Agë¶mg BVa XmoZ
H$moZm§Mr ‘mno H$mT>m.
7. 4 cm ~mOy AgUmam g‘^wO {ÌH$moU aMm. Am{U ˶mÀ¶m à˶oH$ H$moZmMo ‘mn H$mT>m.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
163
8. {ÌH$moU ABC ‘ܶo, ∠A = 350 Am{U ∠B hm ∠A nojm 150 Vo A{YH$ Agë¶mg,
∠C H$mT>m.
9. H$mQ>H$moZ {ÌH$moUm‘ܶo, H$mQ>H$moZ Zgbobm EH$ H$moZ Xþgè¶m H$mQ>H$moZ Zgboë¶m H$moZmÀ¶m
XþßnQ> Amho. Va H$mQ>H$moZ Zgboë¶m XmoZ H$moZm§Mr ‘mno H$mT>m.
{ÌH$moUmMo ~møH$moZ
{ÌH$moUmbm VrZ ~mOy AgVmV. Oa {ÌH$moUmMrH$m oUVrhr EH$ ~mO y dmT > {dbr Va
{ÌH$moUmÀ¶m ~mhoa {eamoq~XÿV V¶ma hmoUmam H$moZ ¶mbm ""{ÌH$moUmMm ~møH$moZ'' åhUVmV. Am§Va gb¾ H$moZ ~møH$moZ
¶m ~møH$moZmÀ¶m ~mOybm {ÌH$moUmÀ¶m AmV AgUmè¶m H$moZmg "Am§Va gb¾ H$moZ'
åhUVmV.
Am§Va gb¾ H$moZ ~møH$moZ
Am§Va gb¾ H$moZ
~møH$moZ
Am§Va gb¾ H$moZ~møH$moZ
Am§Va gb¾ H$moZ~møH$moZ
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
164
Oa {ÌH$moUmMr H$moUVrhr EH$ ~mOy H$moU˶mhr
Am§Va gb¾ H$moZ ~møH$moZ
~mOybm dmT>{dë¶mg ~møH$moZ ~ZVmV. {ÌH$moUmMm ~møH$moZ Am{U A§Va gb¾ H$moZm§Mr ~oarO {H$Vr?
ho XmoZ H$moZ nyaH$ H$moZ AgVmV qH$dm aofr¶ H$moZ AgVmV.
˶m‘wio gb¾ Am§VaH$moZ Am{U ~møH$moZm§Mr ~oarO 1800 AgVo.
A§Vam{déÜX H$moZ :
{ÌH$moUm‘ܶo Am§Va gb¾ H$moZmg‘moarb H$moZm§Zm Am§Va{déÜX H$moZ åhUVmV.
Am§Va{déÜX H$moZ - 2
Am§Va{déÜX H$moZ - 1 Am§Va gb¾ H$moZ~møH$moZ
EH$m ~mø H$moZmg EH$ Am§Va gb¾ H$moZ Am{U XmoZ Am§Va{déÜX H$moZ AgVmV.
{ÌH$moUmMo ~møH$moZ, Am§Va gb¾ H$moZ, A§mVa{déÜX H$moZ ¶m‘ܶo H$mhr g§~§Y Amho H$m?
H¥$Vr 1 : AmH¥$Vr (i) ‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo,
OmS> H$mJXmda H$moU˶mhr AmH$mamMm EH$ {ÌH$moU aMm.
˶m {ÌH$moUmMm nm¶m dmT>dm.
{ÌH$moUmÀ¶m VrZ H$moZm§Zm 1, 2 Am{U 3 AerZmdo Úm.
~møH$moZmg 4 ho Zmd Úm. AmH¥$Vr (i)
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
165
AmH¥$Vr (ii) ‘ܶo Xe©{dë¶mà‘mUo,H$moZ 1 Am{U H$moZ 2 H$mnyZ ¿¶m.Vo XmoÝhr H$moZ ~møH$moZ 4 da OmoS>m
Vw‘Mm {ZîH$f© H$moUVm?
H$moZ 1+ H$moZ 2 = ~møH$moZ 4
AmH¥$Vr (ii)∴ {ÌH$moUmMm ~møH$moZ Am§Va{déÜX H$moZmÀ¶m ~oarOoer g‘mZ AgVmo ho ¶m H¥$Vrdê$Z
g‘OVo.darb JwUY‘m©da AmYmarV H$mhr CXmhaUo VnmgyZ nmhÿ.
CXmhaU 1 : Imbr {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo
700
500
C D
A
B
~møH$moZ = ?
{ÌH$moU ABC Mo XmoZ H$moZ {Xbobo AmhoV. ˶mMm ~møH$moZ J{UVmÀ¶m ghmæ¶mZo H$mT>m.
∠A + ∠B + ∠C = 1800 ({ÌH$moUmÀ¶m {VÝhr H$moUm§Mr ~oarO 1800) 700 + 500 + ∠C = 1800 (∠A Am{U ∠B Mr qH$‘V {Xbobr Amho.) 1200 + ∠C = 1800
∠C = 1800 - 1200 ∴ Am§VaH$moZ ∠ACB = 600
Am§VaH$moZ ∠ACB Mm ~møH$moZ ∠ACD = 1800 (EH$ gb¾ Am§Va H$moZ Am{U ~møH$moZmMr ~oarO 1800)
∴ ∠ACB + ∠ACD = 1800
600 + ∠ACD = 1800
∠ACD = 1800 - 600 ∠ACD = 1200
~møH$moZ ∠ACD = 1200
Am§Va {déÜX H$moZm§Mr ~oarO = 700 + 500 = 1200
~møH$moZ hm Am§Va {déÜX H$moZm§À¶m ~oaOo BVH$m AgVmo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
166
CXmhaU 2 :
AmH¥$Vr‘ܶo {ÌH$moU PQR Mo XmoZ H$moZ {Xbobo 400
550RS
P
Q~møH$moZ=?
AmhoV. ˶mÀ¶m ~møH$moZmMo ‘mn H$mT>m.
∠P + ∠Q + ∠R = 1800 ({ÌH$moUmÀ¶m {VÝhr H$moZm§Mr ~oarO 1800)
400 + 550 + ∠R = 1800 (∠P Am{U ∠Q À¶m qH$‘V dmnê$Z)
950 + ∠R = 1800
∠R = 1800 - 950 = 850
∴ Am§VaH$moZ ∠PRQ = 850
Am§VaH$moZ ∠PRQ Am{U ~møH$moZ ∠PRS ho nyaH$ H$moZ AmhoV.˶m‘wio, ∠PRQ + ∠PRS = 1800
850 + ∠PRS = 1800
∠PRS = 1800 - 850 = 950
darb CXmhaUmV, ~møH$moZ = 950 Am§Va{déÜX H$moZm§Mr qH$‘V = 400 + 550 = 950
∴ ~møH$moZ Am§Va{déÜX H$moZm§À¶m ~oaOoBVH$m AgVmo.
CXmhaU 3 : AmH¥$Vr‘ܶo ∠BAC = 500 Am{U ∠ABC = 850 A
500
850
DCB
Agë¶mg ∠ACB Am{U ∠ACD Mr ‘mno H$mT>m.
∠BAC + ∠ABC + ∠ACB = 1800 ({ÌH$moUmÀ¶m {VÝhr H$moUm§Mr ~oarO 1800)
500 + 850 + ∠ACB = 1800 (∠A Am{U ∠B Mr qH$‘Vr dmnê$Z)
1350 + ∠ACB = 1800
∠ACB = 1800 - 1350 = 450
∠ACB + ∠ACD = 1800 (nyaH$ H$moZ)
450 + ∠ACD = 1800
∠ACD = 1800 - 450 = 1350
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
167
ñdmܶm¶ 7.3
1. Imbrb AmH¥$Vr‘Yrb x Am{U y H$moZm§Mr qH$‘V H$mT>m.
a)600
400 x y
c)
x y
550
550
b) 1450 700
x
y d)
500
650x y
2. {ÌH$moU ABC ‘ܶo Oa
∠BAC = 450 Am{U ∠ABC = 750 Agë¶mg ∠ACB Am{U ∠ACD Mr ‘mno H$mT>m.
A
450
750
DCB
3. AmH¥$Vr‘ܶo ∠PQR = 500, ∠PRS = 1300 Agë¶mg ∠QPR Am{U ∠PRQ Mr ‘mno H$mT>m. 500 1300
R S
P
Q
4. AmH¥$Vr‘ܶo ∠NKL = 350, ∠KNL = 300 Am{U ∠LNM = 750 Agë¶mg ∠NLM Am{U ∠NML H$mT>m.
300 750
MLK
N
350
5. {ÌH$moU ABC ‘ܶo BC ~mOy D n¶ªV dmT>{dbr Am{U A d D gm§Ybo. Oa ∠BAC = 600, ∠ABC = 450 Agë¶mg ∠ACD H$mT>m.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
168
{ÌH$moUmÀ¶m H$moU˶mhr XmoZ ~mOy§Mr ~oarO
H¥$Vr 1 :
àVbmda EH$m gai aofoV Zgbobo (Z¡H$aofr¶) VrZ q~Xÿ
A
B C
A, B Am{U C Xe©dm. MyݶmÀ¶m nmdS>aZo AB, BC Am{U AC aofm H$mT>m.
¶m VrZ aofm ∆ABC À¶m VrZ ~mOy Xe©{dVmV.
Vw‘À¶m {‘Ìmbm A nmgyZ gwédmV H$ê$Z H$moU˶mhr ‘mJm©Zo C n¶ªV Omʶmg gm§Jm.
A nmgyZ C n¶ªV Omʶmg XmoZ ‘mJ© AmhoV. EH$ ‘mJ© A nmgyZ gai C n¶ªV OmVmo. Xþgam
A nmgyZ B bm OmD$Z, B nmgyZ C bm OmVmo.
n{hbm ‘mJ© H$‘r A§VamMm Amho Am{U à˶oH$OU ˶mM ‘mJm©À¶m Cn¶moJ H$aVmV.
A nmgyZ B bm OmD$Z Am{U B nmgyZ C bm Omʶmg OmñV A§Va Omdo bmJVo.
VoM ∆ABC À¶m ~mOy~m~V Ago gm§Jy eH$Vmo.
AB + BC > AC ---- (i)
˶mMà‘mUo, B nmgyZ A bm Omʶmg XmoZ ‘mJ© AmhoV. B nmgyZ gai A bm OmʶmMm
‘mJ©, B nmgyZ C bm OmD$Z C nmgyZ A bm OmʶmÀ¶m Xþgam ‘mJ© Amho.
Vo Ago gm§Jy eH$Vmo -----
BC + CA > BA ---- (ii)
VgoM B nmgyZ C bm OmʶmMo XmoZ ‘mJ© AmhoV. EH$ gai B nmgyZ C H$S>o OmVmo.
AmUIr EH$ B nmgyZ A bm OmVmo Z§Va nmgyZ H$S>o
∴ BA + AC > BC ---- (iii)
¶mbm g§~§YrV AmUIr EH$ H¥$Vr H$é¶m.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
169
H¥$Vr 2 :
3cm, 5cm, 7cm, 9cm, 11cm, 13cm, 15cm, 17cm, 19cm, 21cm
‘mnmÀ¶m Xhm H$mS>çm ¿¶m. ˶mn¡H$s H$moU˶mhr VrZ H$mS>çm KoD$Z {ÌH$moU aMʶmMm à¶ËZ
H$am. (VgoM doJdoJù¶m H$mS>çm KoD$Z doJù¶m bm§~rMm {ÌH$moU aMm.)
CXmhaUmW©, Vwåhr 5cm. Am{U 7cm À¶m XmoZ H$mS>çm ¿¶m. {ÌH$moU aMʶmgmR>r
AmUIr EH$ H$mS>r {ZdS>mdr bmJob. Vr H$mS>r 7 - 5 = 2 cm nojm ‘moR>r Am{U
7 + 5 = 12 cm nojm bhmZ Agë¶mg ‘mÌ {ÌH$moU aMUo e³¶ Amho H$m Vo nhm.
{ÌH$moU aMʶmg bmJUmè¶m VrZ H$mS>çmn¡H$s H$moU˶mhr XmoZ H$mS>çm§À¶m bm§~rMr ~oarO
{Vgè¶m H$mS>rÀ¶m bm§~rnojm OmñV Agbr nm{hOo.
H¥$Vr 1 Am{U 2 dê$Z Amåhr Agm {ZîH$f© ¶oVmo H$s {ÌH$moUmÀ¶m H$moU˶mhr XmoZ ~mOy§Mr
~oarO {Vgè¶m ~mOynojm A{YH$ AgVo.
CXmhaU 1 :
{ÌH$moUmÀ¶m XmoZ ~mOy§Mr ~oarO {Vgè¶m ~mOynojm ‘moR>r Amho H$m? Vo Vnmgy¶m.
a) 3cm + 4cm > 6cm {ÌH$moUmÀ¶m XmoZ ~mOy§Mr ~oarO {Vgè¶m ~mOynojm ‘moR>r Amho.
b) 4cm + 6cm > 3cm {ÌH$moUmÀ¶m XmoZ ~mOy§Mr ~oarO {Vgè¶m ~mOynojm ‘moR>r Amho.
c) 6cm + 3cm > 4cm {ÌH$moUmÀ¶m XmoZ ~mOy§Mr ~oarO {Vgè¶m ~mOynojm ‘moR>r Amho.
∴ ¶m ‘mnmMm {ÌH$moU aMUo e³¶ Amho.
CXmhaU 2 : 3cm, 4cm, Am{U 7cm, ~mOy AgUmam {ÌH$moU aMUo e³¶ Amho H$m? Vnmgm.
{ÌH$moUmÀ¶m XmoZ ~mOy§Mr ~oarO {Vgè¶m ~mOynojm ‘moR>r Amho H$m ho Vnmgy¶m.
a) 3cm + 4cm = 7cm {ÌH$moUmÀ¶m XmoZ ~mOy§Mr ~oarO {Vgè¶m ~mOynojm ‘moR>r Zmhr.
b) 3cm + 7cm > 4cm {ÌH$moUmÀ¶m XmoZ ~mOy§Mr ~oarO {Vgè¶m ~mOynojm ‘moR>r Amho.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
170
c) 4cm + 7cm > 3cm {ÌH$moUmÀ¶m XmoZ ~mOy§Mr ~oarO {Vgè¶m ~mOynojm ‘moR>r Amho.
∴ EH$m g§X^m©V XmoZ ~mOy§Mr ~oarO {Vgè¶m ~mOy nojm ‘moR>r Zmhr. ˶m‘wio ¶m ‘mnmMm {ÌH$moU
H$mT>Uo e³¶ Zmhr.
ñdmܶm¶ 7.4
1) Imbrb ‘mnmMm {ÌH$moU H$mT>Uo e³¶ Amho? gm§Jm.
1) 3cm, 4cm, 5cm.
2) 3cm, 2cm, 6cm.
3) 2cm, 6cm, 6cm.
4) 5cm, 3cm, 8cm.
2) {ÌH$moU ABC ‘ܶo M hm H$moUVmhr {ÌH$moUmÀ¶m AmVrb EH$ q~Xÿ Agë¶mg
Imbrb ~amo~a H$s MyH$ gm§Jm. A
MB C
1) MA + MB > AB ?
2) MB + MC < BC ?
3) MC + MA > CA ?
nm¶W°JmoagMm à‘o¶ (~moYm¶Z gyÌ)
nm¶W°Jmoag ho {J«H$ VËdkmZr hmoVo. ˶m§Zr {¼. ny. 6 ì¶m eVH$m‘ܶo H$mQ>H$moZ {ÌH$moUmg§~§Yr EH$ ‘hËdmÀ¶m Am{U ~hþ Cn¶moJr JwUY‘m©Mo g§emoYZ Ho$bo. ˶m‘wio H$mQ>H$moZ {ÌH$moUmer g§~§YrV ¶m à‘o¶mbm ˶m§À¶m ZmdmZo AmoiIbo OmVo.
Oa {ÌH$moUmMm EH$ H$moZ H$mQ>H$moZ Agë¶mg ˶m {ÌH$moUmbm H$mQ>H$moZ {ÌH$moU åhUVmV. ˶m‘ܶo H$mQ>H$moZm g‘moarb ~mOyg "H$U©' Ago åhUVmV. H$mQ>H$moZ {ÌH$moUmV H$U© hr gdm©V ‘moR>r ~mOy AgVo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
171
H¥$Vr 1 : EH$ Am¶VmH$ma nm§T>am H$mJX ¿¶m. ˶mÀ¶m Mma H$monè¶mV Imbrb {MÌmV {Xboë¶m ‘mnmMo Mma H$mQ>H$moZ {ÌH$moU aMm. Vo ∆ABC, ∆KLM, ∆PQR Am{U ∆XYZ Agy Úm. ˶m {ÌH$moUmMo H$U© Agbobo AC, KM, PR Am{U XZ aofmI§S> H$mTy>Z H$Um©À¶m ~mOwZo H$mJX Xþ‘S>m.
A X 12cm
12cm8cm
3cm
5cm
4cm
9cm6c
m
Y
ZR
QPML
KC
B
˶m {ÌH$moUmÀ¶m bm§~rMr ‘mno Imbrb V³Ë¶mV am. V³Ë¶m‘Yrb BVa aH$mݶmV ∆ABC
À¶m g‘moa {bhboë¶m gyMZoZwgma {bhm.
{ÌH$moU H$Um©Mo‘mn
H$Um©MmdJ©
EH$m~mOwMr bm§~r
{VMm dJ©
Xÿgè¶m ~mOyMr bm§~r
{VMm dJ©
XmoZ ~mOy§À¶mdJmªMr qH$‘V
∆ABC 5 25 3 9 4 16 9 + 16 = 25
∆KLM
∆PQR
∆XYZ
∆ABC ‘ܶo AB = 3cm. BC = 4cm. Amho. H$U© AC ‘moOm.
AC = 5cm. Amho H$s Zmhr?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
172
AmVm H$mQ>H$moZ {ÌH$moUmÀ¶m XmoZ ~mOyÀ¶m dJm©Mr ~oarO J{UVmÀ¶m ghmæ¶mZo H$mT>m. AB2 + BC2 = 32 + 42
= 9 + 16 = 25
AC Mm dJ© H$am. AC2 = 52 = 25 ∴ AC2 = AB2 + BC2
52 = 32 + 42
25 = 9 + 16 = 25
darb J{UVmdê$Z Ago g‘OVo H$s,
H$mQH$moZ {ÌH$moUm‘ܶo H$Um©Mm dJ© hm BVa XmoZ ~mOy§À¶m dJm©À¶m ~oaOoBVH$m AgVmo.
¶mbmM nm¶W°JmoagMm à‘o¶ åhUVmV.
nm¶W°JmoagMm à‘o¶ (~moYm¶Z gyÌ)
""H$mQ>H$moZ {ÌH$moUm‘ܶo H$Um©Mm dJ© hm BVa XmoZ ~mOy§À¶m dJm©À¶m ~oaOoBVH$m AgVmo''.
AB ~mOyMm
dJ© AB2
BC ~mOyMm
dJ© BC2
AC ~mOyMm dJ©
AC 2 (H$Um©Mm dJ© )
{ÌH$moU ABC ‘ܶo ∠B = 900
Agë¶mg AB2 + BC2 = AC2
A
B C
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
173
nm¶W°Jmoag ({¼.ny. 475-569) À¶m gw‘mao e§^a dfm©nydu ""~moYm¶Z'' ({¼.ny. 800-600) ¶m§Zr aMboë¶m ""gwb~m gyÌ'' ‘ܶo ¶mM {Z¶‘mMm C„oI Amho.
XrK©MaVwaòñ¶múU¶m a‚mw : nmíd©‘mZr {V¶©J ‘mZrM
¶V² n¥W½^yVo Hw$éVñVXþ^¶§ H$amoVr &
¶mMm AW©,
Am¶VmMr bm§~r d é§Xr ¶m§À¶m dJmªMr ~oarO hr ˶m Am¶VmÀ¶m H$Um©À¶m dJm©BVH$s AgVo.
AmnU nm¶W°JmoagMm à‘o¶ àm¶mo{JH$ar˶m Vnmgbm. ¶mMo Vm{H©$H$ {díbofU nwT>rb B¶ÎmoV {eH$mb.
CXmhaU 1 :
∆ABC ‘ܶo AB = 6cm, BC = 8cm. Am{U ∠B = 900 Agë¶mg AC H$mT>m.
CH$b : nm¶W°JmoagÀ¶m {Z¶‘mZwgma.
AC2 = AB2 + BC2
A
900
6cm
8cmB C
= 62 + 82
= 36 + 64
= 100
= 102
∴ AC = 10 cm
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
174
CXmhaU 2 : 13 m. bm§~rMr {eS>r EH$m q^Vrbm {VaH$g bmdbr Amho. ˶m {eS>rMo Q>moH$$ O{‘ZrnmgyZ 12 m. C§Mrda Amho. Va ˶m {eS>rMo q^VrnmgyZ O{‘Zrdarb A§Va {H$Vr?
CH$b : nm¶W°JmoagÀ¶m {Z¶‘mZwgma,
AB2 + BC2 = AC2
A
12 ‘r13 ‘r
?B C
q^V
O‘rZ
{eS>r
122 + BC2 = 132
144 + BC2 = 169
BC2 = 169 - 144
BC2 = 25
∴ BC = 5
∴ {eS>rMm nm¶m q^VrnmgyZ 5 m. A§Vamda Amho.
ñdmܶm¶ 7.5
1. EH$ Im§~ O{‘Zrda gai C^m H$amd¶mMm Amho. O{‘ZrnmgyZ 8 m.> C§Mrda>
86?
˶m Im§~mbm ˶mÀ¶m VimnmgyZ 6 m.> bm§~ AgUmè¶m Iw§Q>rbm ~m§YʶmgmR>r {H$Vr bm§~rMr Vma bmJob?
2. ∆ABC ‘ܶo AB = 5 cm, BC = 12 cm, ∠ABC = 900 Agë¶mg AC Mr bm§~r H$mT>m.
3. 15 m. C§MrÀ¶m {eS>rMo Q>moH$ O{‘ZrnmgyZ 12 m. C§Mrda q^Vrbm Q>oH$bo Amho. Va {eS>rMm nm¶m q^VrnmgyZ {H$Vr A§Vamda Amho?
4. Imbrb ‘mnmÀ¶m ~mOy AgUmè¶m {ÌH$moUm‘ܶo H$moUVm {ÌH$moU H$mQ>H$moZ {ÌH$moU Agob?
a) 2 cm, 2 cm, 5 cm.
b) 1.5 cm, 2 cm, 2.5 cm.
c) 6 cm, 8 cm, 10 cm.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
175
àH$aU - 8
g‘{‘Vr (SYMMETRY)
¶m àH$aUmÀ¶m Aܶ¶ZmZ§Va Vwåhr :
g‘{‘Vr Am{U à{Vq~~rV g‘{‘Vr AmoiImb,
2D ({Û{‘Vr¶) AmH¥$˶m§Mr à{Vq~~rV g‘{‘VrMr ì¶m»¶m gm§Jmb,
AmH¥$˶m§Mo 900, 1200, 1800 H$moZm‘ܶo n[a^«‘U hmoʶmMo AmoiImb,
900, 1800 H$moZm‘ܶo {’$a{dʶmMo H$m¡eë¶ dmnê$Z AmH¥$˶m§Mr g‘{‘Vr AmoiImb,
n[a^«‘U Am{U à{Vq~~rV g‘{‘Vr {H«$¶m Agboë¶m AmH¥$˶m§À¶m ghmæ¶mZo H¥$Vr
H$ê$ eH$mb,
n[a^«‘U Am{U à{Vq~{~V g‘{‘Vr¶ {H«$¶m AmH¥$Vr‘ܶo Xe©dmb.
8.1 g‘{‘Vr
‘mJrb B¶ÎmoV Vwåhr g‘{‘Vr¶ AmH¥$˶m Am{U g‘{‘Vr {df¶r {eH$bm AmhmV.
g‘{‘Vr AmH¥$Vr åhUOo H$m¶?
EH$ AmH¥$Vr EH$m H$mën{ZH$ aofoZo XmoZ g‘mZ ^mJmV {d^mJë¶mda Vo ^mJ EH$‘oH$mda R>odë¶mg Vo ^mJ nañnamg ¶mo½¶ Owië¶mg ˶m§Zm "g‘{‘Vr AmH¥$Vr' åhUVmV. Eo{Vhm{gH$ B‘maVr, gmoݶmMo Xm{JZo B˶mXr gw§Xa {XgʶmMo H$maU åhUOo ˶m‘Yrb g‘{‘Vr. Amnë¶m X¡Z§{XZ OrdZmV dmnaUmè¶m dñVy‘ܶo XoIrb AmnU g‘{‘Vr nmhÿ eH$Vmo.
a{d Am{U ‘mohZ XmoKo {‘Ì AmhoV.
a{d : Vwbm {ZgJ© gm¢X¶© AmdS>Vo H$m?
‘mohZ : hmo¶ a{d, Iyn AmdS>Vo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
176
a{d : ‘r EH$ ’$moQ>mo H$mT>bm Amho ~K.
‘mohZ : dmd! IynM gw§Xa Amho a{d. AmH$memMo
à{Vq~~ nmʶmV {XgV Amho. gw §Xa
Amho!!!
¶m {MÌm‘ܶo Vwbm {deof H$m¶ {XgVo?
nmʶmÀ¶m XmoÝhr ~mOyg EH$mM àH$maMo {MÌ {XgVo H$m?
¶mbm EH$ {deof Zmd Amho. Vo åhUOo g‘{‘Vr.
{ZgJm©Vrb AZoH$ dñVy g‘{‘VrV Agë¶mà‘mUo {XgVmV. g‘{‘Vr J{UVm‘Yrb EH$ {d{eð> n[aH$ënZm Amho.
~mOyÀ¶m {MÌmMo {ZarjU H$am.
ho gw§Xa {XgVo H$m?
ho {MÌ gw§Xa {XgʶmgmR>r ^y{‘VrMm H$moUVm KQ>H$ ghmæ¶ H$aVmo.
hr AmH¥$Vr g‘{‘Vr‘ܶo Amho.
¶m‘Yrb g‘{‘Vr¶ ^mJ AmoiIʶmMm à¶ËZ H$am.
H¥$Vr 1 : EH$m H$mJXmda WmoS>r emB© Q>mH$m. H$mJXmMo C^o XmoZ g‘mZ ^mJ hmoVrb Agm Xþ‘S>m.
H$mJXmda Xm~ Úm. H$mJX CbKS>m. V¶ma Pmbobr aMZm nhm. ˶mbm g‘{‘Vr Aj H$mT>m.
¶oWo g‘{‘Vr V¶ma hmoʶmg H$moUVo H$maU Am{U H$m¶ ¶mMm {dMma H$am.
EH$m gai aofoZo AmH¥$VrMo XmoZ g‘mZ ^mJ hmoV Agë¶mg Aem AmH¥$Vrbm aofr¶ g‘{‘Vr
AmH¥$Vr Ago åhUVmV. ¶m gaiaofobm g‘{‘Vr Aj Ago åhUVmV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
177
¶m Imbrb AmH¥$˶m nhm.
{R>n³¶m§Mr aofm g‘{‘Vr Aj gyM{dVo.
g‘{‘Vr‘wio dñVy§Zm narnyU©Vm Am{U g‘Vmob {‘iVmo.
à{V{~§~rV g‘{‘Vr Am{U AmaemVrb à{Vq~~ g‘{‘Vr ¶m§Mo EH$‘oH$m‘ܶo g§~§Y AmhoV. à{Vq~~rV g‘{‘Vr AmH¥$Vr‘ܶo, AmaemÀ¶m à{V‘oMm AYm©^mJ AgVmo.
H¥$Vr 2 : Imbrb AmH¥$˶m§Zm g‘{‘Vr Aj H$mT>m.
ñ_aU H$am
{MÌmbm XmoZ g‘{‘Vr¶ ^mJmV {d^mJUmè¶m aofobm g‘{‘Vr Aj Ago åhUVmV.
Vwåhmbm ‘mhrV Amho?
Amnbm amï´>ÜdO g‘{‘VrMo EH$ CÎm‘ CXmhaU Amho.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
178
H¥$Vr 3 :
{Z˶mbm AmoarJm‘r AmdS>o. {VZo nonaMo bm§~rÀ¶m ghmæ¶mZo XmoZ
i) ii)
g‘mZ mJmV KS>r H$ê$Z, ˶mda gwaHw$˶m nmS>ë¶m. Z§Va {MÌmV
Xe©{dë¶mà‘mUo H$mJX H$mnbm.
Z§Va Vr nonamMr KS>r CbKS>br. VrZo H$m¶ {ZarjU Ho$bo ho
Vwåhr gm§Jy eH$mb? AmH¥$Vr (ii) nmhÿZ CÎma XoʶmMm à¶ËZ H$am.
hmo¶, VrZo H$mJXmMr KS>r KmVboë¶m aofmÀ¶m XmoÝhr mJmV AmH¥$Vr EH$mM à‘mUmV Am{U
EH$mM AmH$mamV {d^mJbr Jobobr Agë¶mMo {ZarjU Ho$bo.
H$mJX KS>r KmVboë¶m aofoMo Zmd Vwåhr AmR>dyZ gm§Jm.
H$mJX KS>r KmVboë¶m aofobm g‘{‘VrMm g‘{‘Vr Aj åhUVmV.
H¥$Vr 4 :
EH$ {ÌH$moUr AmH$mamMm H$mJX ¿¶m Am{U ˶mÀ¶m ~mOy AmH¥$VrV Xe©{dë¶mà‘mUo PQ =
PR Agy Úm.
Q S R
PAmH¥$VrMm AYm©^mJ hm Caboë¶m
Aܶm©^mJmÀ¶m AmaemVrb à{Vq~~m gmaIm {XgV Agë¶mg, Aem AmH¥$˶m§Zm à{Vq~~rV g‘{‘Vr åhUVmV.
hm {ÌH$moU PS AjmÀ¶m ghmæ¶mZo PR Am{U PQ ~mOy EH$mV EH$ {‘giVrb Agm Xþ‘S>m. ˶mbm gwaHw$˶m nmS>m Am{U CbKS>m. ∆PQS Am{U ∆ PRS EH$‘oH$mÀ¶m AmaemVrb à{Vq~~mgmaIo {XgVmV. Zmhr H$m? AmnU ¶m {ÌH$moUmbm AmUIr EH$ g‘{‘Vr Aj H$mTy> eH$Vmo? Zmhr.
g‘{Û^wO {ÌH$moUm‘ܶo g‘{‘Vr AjmÀ¶m ghmæ¶mZo à{Vq~~rV g‘{‘Vr V¶ma hmoVo. ¶oWo EH$M g‘{‘Vr Aj Amho.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
179
H¥$Vr 5 : EH$ Am¶VmH$ma H$mJX PQRS {MÌmV Xe©{dë¶mà‘mUo H$mnyZ ¿¶m.
S R
P Q
QR Am{U PS ~mOy EH$‘oH$mV {‘giVrb AemàH$mao Am¶VmH$ma H$mJXmMr KS>r Kmbm. H$mJXmda ~moQ>mZo gwaHw$˶m nmSy>Z H$mJX CbKS>m.
AmVm PQ Am{U SR ~mOy EH$‘oH$mV {‘giVrb AemàH$mao Am¶VmH$ma H$mJXmMr KS>r Kmbm. H$mJXmda ~moQ>mZo gwaHw$˶m nmSy>Z H$mJX CbKS>m.AmVm Vwåhmbm KS>r KmVboë¶m {H$Vr aofm {XgVmV?
XmoZ aofm {XgVmV.Am¶Vmbm XmoZ g‘{‘Vr Aj AgVmV.
H¥$Vr 6 : EH$m H$mJXmda g‘^wO {ÌH$moU H$mT>m. à˶oH$ ~mOyda ‘ܶq~Xÿ Xe©dm. ‘ܶq~Xÿ ˶mÀ¶m g‘moarb {eamoq~Xÿer OmoS>m.
B
F
A
E
CD
∆ABC hm g‘^wO {ÌH$moU Amho. ∆ADB Mo AmaemVrb à{Vq~~mMr ∆ADC hr AmH¥$Vr Amho. AD, BE Am{U CF ~mOy ¶m g‘{‘Vr¶ Aj AmhoV. g‘ wO {ÌH$moUmV VrZ g‘{‘Vr Aj AgVmV.Caboë¶m AmaemVrb à{Vq~~mÀ¶m AmH¥$˶m emoYm.
H¥$Vr 7 : PQRS Mm¡agm‘ܶo gd© ~mOy g‘mZ AmhoV. ¶mbm g‘{‘Vr Aj H$mTy>¶m.
SN
K M
R
P QL
PR Am{U NL ho g‘{‘Vr Aj AmhoV. Caboë¶m XmoZ g‘{‘Vr Ajm§Mr Zmdo {bhm.
Mm¡agm‘ܶo {H$Vr g‘{‘Vr Aj AmhoV?
Mm¡agm‘ܶo Mma g‘{‘Vr Aj AmhoV.
¶m‘ܶo XmoZ H$U© Am{U ~mOyZm nañna b§~m‘ܶo N>oXUmè¶m XmoZ aofm AmhoV.
{d{dY AmH¥$˶m§Zm AmnU doJdoJù¶m g§»¶oV g‘{‘Vr Aj H$mTy> eH$Vmo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
180
bjmV R>odm : • g‘^wO {ÌH$moUmV VrZ g‘{‘Vr Aj AgVmV.
• Mm¡H$moZm‘ܶo Mma g‘{‘Vr Aj AgVmV.
• {Z¶{‘V n§MH$moZmH¥$Vr‘ܶo nmM g‘{‘Vr Aj AgVmV.
• {Z¶{‘V fQ>H$moZmH¥$Vr‘ܶo ghm g‘{‘Vr Aj AgVmV.
˶m‘wio {Z¶{‘V ~hþ wOmH¥$Vr‘ܶo, AmH¥$VrÀ¶m ~mOyÀ¶m g§»¶oBVHo$ g‘{‘Vr Aj AgVmV.
dVw©im‘ܶo {H$Vr g‘{‘Vr Aj H$mTy> eH$Vmo? Imbrb AmH¥$˶m§Mo {ZarjU H$am.
{dMma H$am : EH$m dVw©imbm AZ§V g‘{‘Vr Aj AgVmV H$m?
gyMZm : AmnU EH$m ì¶{º$Mo à{Vq~~ AmaemV nmhÿ eH$Vmo. AmaemVrb à{Vq~~ {ZpíMVnUo à{Vq~~rV g‘{‘Vr ZgVo. dñVyMo à{Vq~~ Am{U à{Vq~~rV g‘{‘Vr XmoÝhr EH$M Am{U g‘mZ ZgVmV.
ñdmܶm¶ 8. 1
I. Imbrb n¡H$s H$moU˶m AmH¥$Vr g‘{‘Vr¶ Amho?
a) b) c) d)
II. Imbrb Ajam§Zm e³¶ AgUmao gd© g‘{‘Vr Aj H$mT>m.
a) A b) H c) X
©
KTBS
Not to
be re
publi
shed
181
III. Imbrb à˶oH$ AmH¥$VrVrb VwQ>H$ aofm g‘{‘V Aj Amho H$m? hmo¶ qH$dm Zmhr gm§JyZ Vw‘À¶m CÎmambm g‘W©Z Úm.
a) b) c) d)
e) E f) g) h)
IV. Imbrb AmH¥$Vr‘Yrb g‘{‘V Ajm§Mr g§»¶m {bhm.
a) g‘{Û^wO {ÌH$moU b) g‘^wO {ÌH$moU
c) Mmoag d) g‘^wO MmoH$moZ
e) dVw©i f) g‘m§Va^wO Mm¡H$moZ
g) {Z¶{‘V n§MH$moZ h) {Z¶{‘V fQ>H$moZ
V. B§J«Or Ajam§Mo ˶mÀ¶m AmaemVrb à{Vq~~mer OmoS>çm Oyidm.
Ajao AmaemVrb à{Vq~~
B E
C B
D E
E C
R D
R
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
182
n[a^«‘U :
Amnë¶m X¡Z§{XZ OrdZmV, {’$aUmè¶m AWdm ^«‘U hmoUmè¶m AZoH$ dñVy AmnU nmhVmo.
CXm : i) n§»¶mÀ¶m nm˶m§Mo {’$aUo.
ii) dmhZm§À¶m MmH$mMo {’$aUo.
iii) KS>çmimÀ¶m H$mQ>çm§Mo {’$aUo.
KS>çmù¶mVrb H$mQ>çm§À¶m MbZmMo {ZarjU H$am. ¶m MbZmg AmnU KS>çmimÀ¶m {XeoZo
MbZ åhUVmo. Oa {déÜX {Xeobm {’$aë¶mg KS>çmimÀ¶m {déÜX {XeoZo MbZ åhUVmo.
^«‘Um‘ܶo XmoZ àH$maMo MbZ AmT>iyZ ¶oVo. Vo åhUOo :
i) KS>çmimÀ¶m H$mQ>çmÀ¶m {’$aʶmÀ¶m {XeoZo
ii) KS>çmimÀ¶m H$mQ>çmQ>çm {’$aʶmÀ¶m {déÜX {XeoZo
KS>çmimÀ¶m {MÌmMo {ZarjU H$am. KS>çmimMo XmoZ H$mQ>o
KS>çmimÀ¶m ‘ܶmda EH$m pñWa q~Xÿ^modVr {’$aVmV. ¶m pñWa
q~Xÿg n[a^«‘U H|$Ð Ago åhUVmV.
{MÌm‘Yrb MmH$m§Mo {ZarjU H$am. {MÌmdarb {R>n³¶mMo {ZarjU H$am.
XmoÝhr {MÌmVrb MmH$m§Mm AmH$ma EH$ gmaImM Amho Am{U MmHo$ EH$m {ZpíMV q~Xÿ modVr
{’$aVmV. MmH$mdarb {R>n³¶mÀ¶m ñWmZ~Xbm‘wio n[a^«‘U {XgyZ ¶oVo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
183
AmUIr EH$ CXmhaU nmhÿ. Om°Z EH$ ImoS>H$a ‘wbJm Amho. ˶mMr AmB© ˶mbm {¼g‘g
gmR>r EH$ Mm§XUr AmUyZ XoVo. Vmo Vr {’$a{dV {MÌmV XmI{dë¶mà‘mUo IoiVmo.
A
B
C
D
D
A
B
CD
A
B
C
D
A
B
C
Vmo Vr Mm§XUr gmܶ AgUmè¶m gd© {Xeobm {’$a{dVmo.
Z§Va Vmo Vr Mm§XUr S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o Am{U COdrH$Sy>Z S>mdrH$S>o {’$a{dVmo.
˶mZo Mm§XUr KS>çmimÀ¶m {XeoZo qH$dm {déÜX {XeoZo {’$a{dbr.
EH$mM àVbm‘ܶo EH$m pñWa q~XþÀ¶m ghmæ¶mZo dñVyÀ¶m H$moU˶mhr {Xeobm {’$aʶmÀ¶m
à{H«$¶obm n[a «‘U Ago åhUVmV Am{U pñWa q~Xÿbm n[a «‘U H|$Ð qH$dm n[a «‘U q~Xÿ åhUVmV.
H¥$Vr 8 :
EH$m H$mS>©~moS>©À¶m ‘ܶmda EH$ bhmZ {Iim ~gdm. AmH¥$VrV
90 90
9090
Xe©{dë¶mà‘mUo H$mS>©erQ>nmgyZ ~Z{dbobm EH$ ~mU ˶mV
AS>H$dm. ¶oWo {Iim n[a^«‘U H|$Ð Amho. AmVm ~mUmMo Q>moH$
900, 1800, 2700 Am{U EH$ nyU© ’o$ar‘ܶo {’$adm. Vwåhr
H$m¶ {ZarjU H$amb?
3600 À¶m H$moZmV qH$dm EH$ nyU© ’o$ar {’$a{dë¶mg ~mUmMo Q>moH$ ˶mÀ¶m ‘yi ñWmZr ¶oVo.
åhUyZ gd© dñVy 3600 À¶m H$moZmV qH$dm EH$ nyU© ’o$ar {’$a{dë¶mg ˶m§À¶m ‘yi ñWmZr
¶oVmV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
184
¶m H¥$Vr‘YyZ Vwåhr {ZarjU Ho$bobo AmUIr H$mhr A§e H$moUVo?
nmd ’o$ar {’$a{dë¶mg ~mU 900 À¶m H$moZmV {’$aVmo. AYu ’o$ar {’$a{dë¶mg Vmo 1800
H$moZmV {’$aVmo. nmD$Z ’o$ar {’$a{dë¶mg Vmo 2700 H$moZmV {’$aVmo Am{U EH$ ’o$ar nyU© {’$a{dë¶mg
Vmo 3600 H$moZmV {’$aVmo. ho A§e Amnë¶m bjmV ¶oVmV.
Imbrb {MÌm§Mo n[a^«‘U nhm.
1)
2)
3)
B
CD
A C
DA
B D
AB
C A
BC
D B
CD
A
4)
5)
B
CD
A
DA
B CD
AB
C
BC
D AB
CD
A
H¥$Vr 9 : OABC Am¶V `O' q~XÿÀ¶m ghmæ¶mZo Imbr {Xboë¶m H$moZm‘ܶo {’$a{dë¶mg
V¶ma hmoUmè¶m AmH¥$˶m H$mT>m.
(i) 900 ii) 1800 iii) 2700 iv) 3600
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
185
C''
C'
C
BA
O A'
B'
B''
B'''
A''
C'''
A'''
nm¶ar 1 : OABC Am¶V H$mT>m Am{U `O' ho
˶mÀ¶m n[a^«‘UmMo H|$Ð Agy Úm.
nm¶ar 2 : 900 À¶m H$moZmV Am¶V {’$adm. OA ~mOy
OA ~mOy AmH«${‘Vmo.
nm¶ar 3 : {MÌ OABC ho 900 H$moZmV {’$a{dë¶mg
{MÌ OA'B'C' Am¶VmMo ñWmZ AmH«${‘Vmo.
nm¶ar 4 : nwT>rb 900 À¶m H$moZmV Am¶V {’$a{dë¶mg OABC Am¶V OA"B"C"
Am¶VmMo ñWmZ AmH«${‘Vmo.
nm¶ar 5 : OABC Am¶V ‘ yiñWmZmnmg yZ 2700 {’$a{dë¶mg Am¶V
OA"'B"'C"' Am¶VmMo ñWmZ AmH«${‘Vmo.
nm¶ar 6 : 3600 H$moZm‘ܶo nyU© EH$ ’o$ar {’$a{dë¶mg Am¶V ‘yi ñWmZr ¶oVmo.
8.3 n[a^«‘Ur¶ g‘{‘Vr
CXmhaU 1 : Vwåhr ho {’$ady eH$mb? XmoZ doim {’$a{dë¶mg AmH¥$Vr
n{hë¶m gmaIr {XgVo hmo¶ H$s Zmhr?
gyMZm : n[a^«‘U g‘{‘Vr Zoh‘r EH$m gmnojmÀ¶m AmYmao JUbr OmVo.
CXmhaU 2 : ho H$m¶ Amho Vwåhmbm ‘mhrV Amho H$m?
ho ndZMH«$ ({^a{^ao) Amho.
ho gwÜXm ˶mÀ¶m H|$Ðq~Xÿ^modVr {’$aVo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
186
CXmhaU 3 : gdmªZm ’y$bo AmdS>VmV. {MÌm‘Yrb ’y$b gw§Xa Zmhr H$m? lmdUrbm ho 900
À¶m H$moZm‘ܶo ho {’$adm¶Mo Amho.
’y$bmbm 900, 1800, 2700 Am{U 3600 À¶m H$moZm‘ܶo Vr {’$a{dVo.
CXmhaU 4 : EH$m H$mJXmÀ¶m VwH$S>çmMm {ÌH$moU ¿¶m Am{U KS>çmimÀ¶m {déÜX {XeoZo Vmo
900 À¶m H$moZm‘ܶo {’$adm.
900
1800
2700
3600
AmnU Vmo 900, 1800, 2700 Am{U 3600 ‘ܶo KS>çmimÀ¶m H$mQ>çmÀ¶m {déÜX {XeoZo
{’$a{dë¶mg darb AmH¥$Vr à‘mUo {XgVmo. EH$m nyU© ’o$arZ§Va ‘yi ñWmZ àmá hmoVo.CXmhaU 5 :
1200 2400 3600
AmH¥$Vr 1200, 2400 Am{U 3600 À¶m H$moZm‘ܶo KS>çmimÀ¶m H$mQ>çmÀ¶m {XeoZo {’$a{dbr Amho. AmH¥$VrÀ¶m gd© ñWmZm§Mo {ZarjU H$am. AmH¥$Vr ‘yi AmH¥$Vr gmaIr {XgVo?
hr AmH¥$Vr g‘{‘V Amho. ˶m‘wio ¶mbm n[a^«‘U g‘{‘Vr åhUVmV. AmH¥$Vr H$mhr H$moZmV n[a^«‘U H$|ÐmÀ¶m ghmæ¶mZo {’$a{dë¶mg ˶m‘ܶo H$moUVmhr ~Xb AmT>iyZ ¶oV Zmhr. Aem AmH¥$˶m§Zm n[a^«‘U g‘{‘Vr åhUVmV. AmH¥$Vr {’$aʶmÀ¶m H$moZmbm n[a^«‘U H$moZ åhUVmV.
EH$ AmH¥$Vr {’$a{dVmZm n[a^«‘U H|$Ð, {’$aʶmMm H$moZ VgoM {’$aʶmMr {Xem Xe©{dUo
Amdí¶H$ AgVo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
187
CXmhaU 5 ‘ܶo O q~Xÿ ^«‘U H|$Ð Amho. Am{U n[a^«‘U H$moZ 1200 Amho.
EH$ AmH¥$Vr n[a «‘U g‘{‘Vr¶ Amho åhUʶmg Vr {d{eð> n[a «‘U q~Xÿ‘ܶo VgoM {d{eð>
‘mnmÀ¶m H$moZmV {’$aV ‘yi AmH¥$Vrer {‘iVr OyiVr Agbr nm{hOo.
Imbrb {MÌ nyU© EH$ ’o$ar {’$adm.
OQ
RS
P
OR
SP
Q
OS
PQ
R
OP
QR
S
OQ
RS
P
nyU© EH$ ’o$ar {’$a{dʶmgmR>r AmH¥$Vr 3600 H$moZmV {’$a{dVmo. ¶oWrb 4 hr ñWmZm‘ܶo
AmH¥$Vr ‘yi AmH¥$VrgmaIr {XgVo.
¶mbm AmnU n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘ 4 Ago åhUVmo.
nyU© EH$ ’o$ar {’$a{dVmZm V¶ma hmoUmar AmH¥$Vr ‘yi AmH¥$VrgmaIr {XgUmè¶m {’$aʶmÀ¶m
g§»¶obm n[a^«‘U g‘{‘Vr H«$‘ Ago åhUVmV.
CXmhaU 1 ‘ܶo, n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘ 2 Amho. AmnU AmH¥$Vr 900 ‘ܶo {’$a{dbr
Amho.
CXmhaU 2 ‘ܶo, n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘ 3 Amho. AmnU AmH¥$Vr 1200 ‘ܶo VrZ doim
{’$a{dë¶mZ§Va ‘yi AmH¥$Vr {‘iVo.
CXmhaU 3 ‘ܶo, n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘ 4 Amho. ¶oWo Mma doim {’$a{dë¶m Z§Va ‘yi
AmH¥$Vr {‘iVo.
CXmhaU 4 ‘ܶo, n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘ 4 Amho.
CXmhaU 5 ‘ܶo, n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘ 3 Amho.
AmVm AmnU Imbrb AmH¥$˶m§Mo {ZarjU H$ê$¶m.
P
O
RQ
S O
S
QP
R O
R
PS
Q O
Q
SR
P O
P
RQ
S
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
188
O q~XÿÀ¶m ghmæ¶mZo AmH¥$Vr nyU©nUo {’$a{dë¶mg Vr 4 doim ‘yi AmH¥$Vrer nyU©nUo
OwiVo. hr 900, 1800, 2700 Am{U 3600 H$moZm‘ܶo {’$a{dë¶mg ‘yi AmH¥$Vrer OwiVo.
˶m‘wio n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘ 4 Amho.
PQRS g‘m§Va^wO Mm¡H$moZmMo {ZarjU H$am. hm à˶oH$doir 1800 À¶m H$moZm‘ܶo
{’$a{dë¶mg AmnUmg Imbrb {MÌo {‘iVmV.
S R
QP
S
R Q
P S R
QP
• g‘m§Va ^yO Mm¡H$moZmMm n[a^«‘U g‘{‘Vr H«$‘ 2 Aho.
{dMma H$am : dVw©imMm n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘ {H$Vr?
ABCDE EH$ {Z¶{‘V n§M^wOmH¥$Vr Amho. Vr 720 À¶m H$moZmV {’$a{dë¶mg Imbrb AmH¥$˶m AmT>iyZ ¶oVmV.
EH$ n§MH$moZmH¥$Vr ABCDE AmH$mamMm H$mJX ¿¶m. EH$ {Iim ˶mÀ¶m ‘ܶ^mJr pñWa H$am Am{U Vmo {’$adm. EH$ ’o$ar nyU© hmoD$ n¶ªV Vmo ‘yi AmH¥$Vrer {H$Vr doim OwiVmo ¶mH$S>o bj Úm.
A B
CE
D
B C
DA
E
C D
EB
A
D E
AC
B
E A
BD
C
A B
CE
D
• {Z¶{‘V n§MH$moZmH¥$Vr‘ܶo n[a^«U g‘{‘Vr¶ H«$‘ 5 Amho.
∴ n[a^«‘U g‘{‘Vr H«$‘ =3600
n[a^«‘U H$moZ = 3600
A0
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
189
H¥$Vr 10 : EH$m H$mS>© ~moS>©da EH$ H$mJX {MH$dm. ˶mda ~mOy§Mr bm§~r 6 cm AgUmam EH$
g‘ yO {ÌH$moU aMm. gd© ~mOyda ‘ܶq~Xÿ Xe©dm Am{U ‘ܶq~Xÿ d g‘moarb
{eamoq~Xÿ gm§Ym. gd© ~mOy gm§YUmè¶m q~Xÿbm "O' Ago Zmd Úm. AmVm
nmaXe©H$ H$mJX KoD$Z ‘yi {ÌH$moUmda R>oD$Z AmUIr EH$ ˶mM àH$maMm
g‘^wO {ÌH$moU aMm. Aem àH$mao aMboë¶m {ÌH$moUmÀ¶m ~mOyMo ‘ܶq~Xÿ
Xe©dm d g‘moarb {eamoq~Xÿ gm§Ym. gd© ~mOyZm gm§YUmè¶m q~Xÿbm O Ago
Zmd Úm.
AmVm XmoÝhr {ÌH$moUmMo ‘ܶq~Xÿ O q~Xÿda O1 q~Xÿ ¶oB©b Am{U gd© ~mOy nañna
{‘iVrb Ago n{hë¶m {ÌH$moUmda Xÿgam {ÌH$moU R>odm. O q~Xÿ Am{U O1 q~Xÿ‘YyZ OmB©b
Agm EH$ {Iim Q>moMm. da R>odbobm {ÌH$moU gwb^ nUo {’$ê$ Úm. nmaXe©H$ H$mJXmdarb
g‘^wO {ÌH$moU KS>çmimÀ¶m {XeoZo EH$ ’o$ar {’$adm Am{U hm ‘yi g‘^wO {ÌH$moUmer {H$Vr
doim OyiVmo ho nhm. hm VrZ doim nañna OwiVmo. ˶m‘wio ¶mMm n[a^«‘U H«$‘ 3 Amho Am{U
n[a^«‘U H$moZ 1200 Amho.
hr H¥$Vr g‘m§Va^yO Mm¡H$moZ Am{U g‘^yO Mm¡H$moZmgmo~V H$aʶmMm à¶ËZ H$am.
EImXo doir AmnUmg n[a «‘U H«$‘ ‘mhrV Pmë¶mg Imbrb gwÌmMm Cn¶moJ H$ê$Z n[a «‘U H$moZ H$mTy> eH$Vmo.
darb H¥${Vdê$Z,
n[a^«‘U H$moZ = 3600
n[a^«‘U H«$‘ =
3360c
= 1200
n[a^«‘U g‘{‘Vr H«$‘ = 3600
n[a^«‘U H$moZ
120360
30
0
=
=
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
190
gd© AmH¥$˶m 3600 À¶m H$moZm‘ܶo {’$a{dë¶mg ˶m ‘yi AmH¥$VrÀ¶m àW‘ ñWmZr ¶oVmV. Aem AmH¥$˶m§Mm n[a^«‘U g‘{‘Vr H«$‘ EH$ AgVmo.
ho H$m¶ Amho Vwåhmbm ‘m{hV Amho? hr EH$ dVw©imH$ma V~H$S>r Amho. V~H$S>r ghOnUo {’$aʶmgmR>r ¶mÀ¶m H|$Ð^mJr EH$ {Iim ~g{dbm Amho.ho XoIrb EH$ ^«‘U g‘{‘VrMo CXmhaU Amho. Vwåhr ¶mMm H«$‘ emoYy eH$mb?hmo¶, nm§T>è¶m qH$dm H$mù¶m a§JmÀ¶m {ÌH$moUm§À¶m g§»¶oer g‘mZ Amho. ˶m‘wio ¶m V~H$S>rMm g‘{‘Vr H«$‘ 10 Amho.
AmH¥$VrMr EH$ ’o$ar nyU© Ho$ë¶mg EH$mnojm OmñV doim Vr ‘yi AmH¥$Vrer OwiV Agë¶mg ˶m AmH¥$VrMo doJdoJio ^«‘U g‘{‘Vr¶ H«$‘ AgVmV.
• EH$m AmH¥$VrMm n[a^«‘U H$moZ 1800 nojm H$‘r qH$dm g‘mZ Agë¶mg Vr AmH¥$Vr n[a^«‘U g‘{‘Vr¶ AmhoV.
• gd© AmH¥$˶m 3600 H$moZm‘ܶo {’$a{dë¶mg ˶m ‘yi AmH¥$VrÀ¶m ñWmZr ¶oVmV.
• gd© AmH¥$˶m§Mm ^«‘U g‘{‘Vr H$moZ H${‘V H$‘r EH$ AgVmo.
H¥$Vr 11 :
• EH$m OmS> H$mJXmMo XmoZ Mm¡H$moZ H$mnyZ ¿¶m.
• ˶m§Zm H$U© H$mTy>Z ‘ܶq~Xÿ Xe©dm.
• Mm¡H$moZmMo XmoÝhr H$U© N>oXUmè¶m q~Xÿg ‘ܶq~Xÿ åhUVmV.
• XmoÝhr Mm¡H$moZ EH$mda EH$ ¶oB©b Ago OmoSy>Z ¿¶m.
• XmoÝhr H$mJXmÀ¶m ‘ܶq~Xÿda EH$ {nZ Q>moMm.
• darb H$mJX {’$adm Vmo Imbrb H$mJXmer {H$Vr doim OwiVmo nhm.
n[a^«‘U H$moZ {H$Vr? Am{U ˶mMm n[a^«‘U H«$‘ {H$Vr? n[a^«‘UmMr {Xem ~Xbë¶mg ˶m‘ܶo H$m¶ ~Xb hmoB©b?
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
191
CXmhaU 1 : AmH¥$Vr O q~XÿÀ¶m ghmæ¶mZo 900, 1200, 1800 H$moZm‘ܶo {’$a{dë¶mg
H$moU˶m H$moZm‘ܶo AmH¥$Vr ‘yi AmH¥$Vrer OyiVo? ¶mMm n[a^«‘U H$moZ {bhm.
CH$b : AmnU AmH¥$Vr O q~XÿÀ¶m ghmæ¶mZo 900 {’$a{dë¶mg hr AmH¥$Vr {‘iVo.
1200 H$moZm‘ܶo {’$a{dë¶mg AmH¥$Vr {‘iVo (g‘{‘Vr‘ܶo)
1800 H$moZm‘ܶo {’$a{dë¶mg AmH¥$Vr {‘iVo.
AmH¥$Vr 1800 H$moZm‘ܶo {’$a{dë¶mg AmH¥$Vr n[a^«‘U g‘{‘VrV AgVo.
∴ n[a^«‘U g‘{‘Vr H«$‘ = 3600 = 2
1800
CXmhaU 2 : ABC g‘^yO {ÌH$moUmMm n[a^«‘U H«$‘ emoYm.
CH$b : g‘^yO {ÌH$moU n[a^«‘U H|$Ð O, À¶m ghmæ¶mZo O
A
CB
1200 H$moZm‘ܶo {’$a{dë¶mg, Vmo ‘yi AmH¥$VrMo ñWmZ {‘i{dVmo.
∴ n[a^«‘U g‘{‘Vr H«$‘ = 3600 = 3
1200
H$mhr AmH¥$˶m‘ܶo à{Vq~~ Am{U n[a^«‘U ¶m XmoÝhrhr g‘{‘Vr nmhÿ eH$Vmo.
{MÌ A
{MÌ B
{MÌ B ho {MÌ A Mr à{Vq~~rV g‘{‘Vr Amho.
hr AmH¥$Vr n[a «‘UH|$ÐmÀ¶m ghmæ¶mZo 900 H$moZm‘ܶo {’$a{dë¶mg V¶ma hmoUmè¶m AmH¥$˶m
Imbr Xe©{dë¶m AmhoV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
192
Mm¡agmbm n[a^«‘U Am{U à{Vq~~ ¶m XmoÝhr g‘{‘Vr AgVmV.
AmVm Vwåhr Imbrb AmH¥$Vr‘ܶo {MÌ 1 Mr à{Vq~~ g‘{‘Vr AmoiIm.
{MÌ 1 (a) (b) (c)
g‘^yO {ÌH$moUm‘ܶo à{Vq~~ g‘{‘Vr Am{U n[a^«‘U g‘{‘Vr ¶m XmoÝhrhr nmhÿ eH$Vmo.
{Z¶{‘V n§MH$moZmH¥$VrMo {ZarjU H$am.
{MÌ A {MÌ B
{MÌ B {MÌ A Mo à{Vq~~ g‘{‘Vr Amho. AmVm AmH¥$Vr
n[a «‘U H|o$ÐmÀ¶m ghmæ¶mZo 720 À¶m H$moZm‘ܶo {’$adm. AmnUmg
Imbr Xe©{dboë¶m AmH¥$˶m {‘iVmV. 4 n[a^«UUmZ§Va nmMdr
AmH¥$Vr ‘yi n§MH$moZmH¥$Vrer {‘iVo.
{MÌ (1) {MÌ (2) {MÌ (3) {MÌ (4) {MÌ (5)
{Z¶‘rV n§MH$moZmH¥$Vr‘ܶo à{Vq~~ g‘{‘Vr Am{U n[a «‘U g‘{‘Vr XmoÝhrhr nmhÿ eH$Vmo.
à¶ËZ H$am : à{Vq~~rV g‘{‘Vr Am{U n[a^«‘U g‘{‘Vr XmoÝhr AgUmar B§J«Or ^mfoVrb Ajao
AmoiIm.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
193
H, N, O, S, X Am{U Z Ajao H$mnyZ KoD$Z {ZarjU H$am.
Imbrb {ddaUmË‘H$ V³Ë¶mMo {ZarjU H$am.
AmH¥$Vr ~hþ^wOmH¥$VrMo Zmd
~mOy§Mr g§»¶m
g‘{‘Vr¶ Ajm§Mr g§»¶m
n[a^«‘U H$moZ
n[a^«‘U g‘{‘VrMm
H«$‘
g‘^wO {ÌH$moU
3 3 1200 3
g‘m§Va^wO Mm¡H$moZ
4 4 900 4
{Z¶‘rV n§MH$moZ
5 5 720 5
{Z¶‘rV fQ>H$moZ
6 6 600 6
V³Ë¶mdéZ Vwåhmbm H$m¶ g‘OyZ Ambo?{Z¶‘rV ~hþ^wOmH¥$Vr‘ܶo ~mOy§Mr g§»¶m, g‘{‘Vr Ajm§Mr g§»¶m, ^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘
EH$M AgVmo ho g‘OyZ ¶oVo.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
194
à¶ËZ H$am : ‘moR>çm dVw©imH$ma nmiʶmMo {MÌ nhm. ¶mMm n[a^«‘U g‘{‘Vr H«$‘ emoYʶmMm à¶ËZ H$am. Aaoao! ‘r {H$Vr ‘moObo? ‘r {dgabmo..... Am{U..... ‘bm ‘moOVmM Ambo Zmhr.
H¥$Vr 12 : Vwåhr EH$m ImobrV g‘{‘Vr‘ܶo AgUmar EH$ dñVy R>odm. Vr dñVy H$moUVr ho AmoiIʶmMo H$m‘ Vw‘À¶m {‘ÌmMo. ˶mbm AmoiIʶmg ‘XV H$aʶmgmR>r Vwåhr 10 g§Ho$V EH$m Z§Va EH$ gm§Jy eH$Vm. ˶mZo g‘{‘V {MÌ emoYë¶mZ§Va ˶mZo R>odbobr g‘{‘Vr Agbobr dñVw Vwåhr AmoiIm.
bjmV R>odʶmMo A§e :
• n[a^«‘U KS>çmimÀ¶m {XeoZo AWdm {déÜX {XeoZo Agy eH$Vo.
• gd© AmH¥$˶m§Mm n[a^«‘U g‘{‘Vr H«$‘ H${‘VH$‘r EH$ AgVmo.
• AmH¥$Vr Á¶m q~XÿÀ¶m ghmæ¶mZo {’$aVo ˶mbm n[a^«‘U q~Xÿ åhUVmV.
• AmH¥$Vr Á¶m H$moZmV {’$aVo ˶mbm n[a^«‘U H$moZ åhUVmV.
• nyU© EH$ ’o$ar {’$aʶm‘ܶo V¶ma hmoUmè¶m AmH¥$Vr ‘yi AmH¥$Vr gmaIr {XgʶmÀ¶m g§»¶obm n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘ åhUVmV.
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
195
ñdmܶm¶ 8.2
I 1) S Am{U I Ajam‘ܶo g‘{‘Vr¶ n[a^«‘U q~Xÿ AmoiIm Am{U g‘{‘Vr H«$‘ emoYm.
2) g‘{‘Vr‘ܶo AgUmar na§Vw n[a^«‘U g‘{‘Vr Zgbobr B§J«Or‘Yrb VrZ Ajao {bhm.
3) g‘{‘Vr‘ܶo AgUmar Am{U n[a^«‘U g‘{‘Vr AgUmar B§J«Or‘Yrb VrZ Ajao {bhm.
II 1) Imbrb n§»¶mÀ¶m nm˶m§Mo n[a^«‘U g‘{‘Vr¶ H«$‘ {bhm. (i) 3 nmVr (ii) 4 nmVr
2) n[a^«‘U g‘{‘Vr AgUmè¶m H$mhr g§»¶m {bhm.
3) AmH¥$Vr‘ܶo {Xboë¶m Vmè¶mMo nm§T>ao Am{U H$mio ^mJ g‘^yO
{ÌH$moUm‘ܶo AmhoV. Va Vmè¶mÀ¶m n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘ {bhm.
III 1) 2cm bm§~r AgUmam g‘^wO {ÌH$moU ∆ ABC aMm. B q~Xÿ n[a^«‘U H|$Ð R>oD$Z
{ÌH$moU 900 Am{U 1800 H$moZm‘ܶo {’$a{dʶmg V¶ma hmoUmao {MÌ H$mT>m.
2) g‘{Û^wO {ÌH$moU OAB ‘ܶo OA = AB. O hm EH$ pñWa q~Xÿ Amho. ¶mg 900,
1800 Am{U 2700 H$moUm‘ܶo {’$a{dë¶mg V¶ma hmoUmao {MÌ H$mT>m.
IV 1) Imbrb n¡H$s H$moUVr AmH¥$Vr à{Vq~~ g‘{‘Vr Am{U H$moUVr n[a^«‘U g‘{‘Vr‘ܶo Amho? gm§Jm.
E E E EE E(a) (b) (c)
(a) (b) (c)
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
196
2) n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘ emoYm.
(i) Am¶V (ii) g‘m§Va^wO Mm¡H$moZ
V Imbrb Vº$m nyU© H$am.
B§J«Or Ajao
à{Vq~~rV g‘{‘Vr hmo¶/Zmhr
g‘{‘Vr Ajm§Mr g§»¶m
n[a^«‘U g‘{‘Vr hmo¶/Zmhr
n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘
I
B
O
H
E
G
Z
S
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
197
CÎmaoàH$aU - 1 nyUmªH$
ñdmܶm¶ 1.1 I. 1) 13, 2) -5, 3) 1 4) - 9 ñdmܶm¶ 1.21. x -3 6 11 -5
7 -21 42 77 -354 -12 24 44 -20-8 +24 -48 -88 +40-2 +6 -12 -22 +1012 -36 72 132 -60-9 +27 -54 -99 +45-14 +42 -84 -154 +70
2.
85
-5-6
7-2
1-25
+30+10
-5
-40
-35
ñdmܶm¶ 1.3 I. 1) -15, 2) -24, 3) -238, 4) 36, 5) -126, 6) 24, 7) -60
II. 1) 4 7 28#+ + = +
2) 3 5 15#- + = -
3) 9 7 63#+ - = -
4) 6 8 48#- - = +
III. 1) b) A cm - 2 × 6 cm 2) ` 62000 - 8 × 7500
ñdmܶm¶ 1.4 I. 1) + 4, 2) -17, 3) -11, 4) 4 , 5) 0 IV. 40
II. 1) 1, 2) 1, 3) -2, 4) -12, 5) -30 III. nyUmªH$ ^mJbãY+ 24 ÷ + 12 + 2
+ 24 ÷ -12 - 2
- 24 ÷ +12 - 2
- 24 ÷ -12 + 2
ñdmܶm¶ 1.5 I. 1) -10, 2) -9, 3) -18 4) 0,
5) -2, 6) -19
ñdmܶm¶ 1.6 I. 1) 125, 2) 5am 16oC, 10am 26oC, 12noon 28oC, 3pm 23oC
3) ` 11,750, 4) ` 126, 5) ` 46930, 6) 177
××
××
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
198
àH$aU - 2 AnyUmªH$
ñdmܶm¶ 2.1: I. g‘ AnyUmªH$ : ,127
203 {df‘ AnyUmªH$ : ,16
1845
{‘l AnyUmªH$ : ,2 61 6 9
2
II 1) ,126189 , 2) ,10
81512 , 3) ,20
143021 III 1) 3
2 , 2) 53 , 3) 2
1
IV 1) 1 87 , 2) 212
1 , 3) 24 41 , V 1) 4
15 , 2) 217 , 3) 6
29
VI A. 1) 1229 2) 20
93 3) 51 4) 1 30
23
ñdmܶm¶ 2.2: I a) 41 5# , b) 2
1 3# , c) 83 2# , d) 3
2 4#
II A. 1) 74 , 2) 5
12 , c) 910 , 3) 4
21 , 4) 29 , 5) 3
20 , 6) 9, 7) 143 ,
B. 1) 11 41 , 2) 28, 3) 26 5
2 , 4) 22 21 , 5) 13 5
4 , 6) 2 53 , 7) 30, 8) 111
III A. 1) 4, 2) 6, 3) 2, 4) 8, 5) 15, 6) 14, 7) 521 , 8) 9
20
B. 1) 30, 2) i)15, ii) 24, iii) 21
ñdmܶm¶ 2.3: I 1) 95 , 2) 32
21 , 3) 4528 4) 3 5) 27
7 , 6) 1011 7) 35
36 8) 2413
II 1) 1 2013 , 2) 315
1 , 3) 461 , 4) 1 7
6 , 5) 11 21 , 6) 7 8
7 , 7) 17 97 , 8) 20
III 1) 685 2) 15
72 3) 8115 4) 2
175
IV 1) 70 km 2) ` 414, 3) 10 21 Vmg, 4) `465
1 , 5) 8 43 km
× × × ×
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
199
ñdmܶm¶ 2.4: I 1. 1) 18, 2) 352 , 3) 90, 4) 3
140 , 5) 6 73 , 6) 3 23
1
2. 1) 25 , 2) 7
9 , 3) 12, 4) 136 , 5) 9
1 , 6) 43 3. 1) 15
2 2) 247 3) 91
6 4) 209
5) 2811 6) 4
1 4. 1) 815 2) 12
35 3) 185 4) 15
8 5) 2 41 6) 2 42
31
II 1) ` 1 43 2) 85 3) ` 9 2
1 4) 27
ñdmܶm¶ 2.5 : I 1) 43 2) 310
2 3)47
801 4) 2 20
13
II 1) m6201 2) kg4 4
1 3) 5m
àH$aU - 3 n[a‘o¶ g§»¶m
ñdmܶm¶ 3.1: I 1) ~amo~a 2) MyH$ 3) ~amo~a 4) MyH$ 5) ~amo~a 6) ~amo~a 7) MyH$
II 1) 57 2) 5
4 3) 83- 4) 7
4 III 1) , , ,184276368
4510- - - - 2) , , ,20
6309
4012
5015
3) , , ,108
1512
2016
2520
- - - - 4) , , ,192160
288240
384320
480400 V , , ,6
7710
97
611
--
--
, ,54
35152-
-- VI 1) 16 2) -20 3) 7 4) 3 5) -28 6) 30
ñdmܶm¶ 3.2:1)1) 1011 2) 9
8 3) 307 4) 42
107 2) 1) 83- 2) -1 3) 3
1- 4) 81-
3. 8 kg125 4. 1 kg20
11 5. m10582 6. 1 l15
14
ñdmܶm¶ 3.3: 1) 1) 83 2) 48
5- 3) 101- 4) 9
1 5) 61 6) 1 2) 1) 27
7 2) 43 3) 5
6
4) 78 3. 1) 5
3 2) 49- 3) 10. 4) 2
7- 5) 51 6) 0 4) 1) 9
10 2) 56- 3) 13
18-
4) 57- 5. 9 6. 121 m 7. 8 5
4 sq.m 8 104
ñdmܶm¶ 3.4:1)1) 0.8 2) 0.375 3) 0.3125 4) 0.2142857142...
2) AZ§V g§»¶m - ,8561 gm§V g§»¶m ,12
192-
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
200
ñdmܶm¶ 3.5:1) 1) 34.4 2) 7.5 3) 36.945 4) 3.328 5) 0.04368 6) 1.682) 1) 0.07 2) 0.012 3) 0.497 4) 27 5) 2.2 6) 430 3. ` 717.86 4. 120.06 km 5. 10.2l 6) ` 20.6ñdmܶm¶ 3.6:
1. 1) 2510 g 2) 0.0725 g
2. 1) 0.625 kg 2) 0.0108 kg
3. 1) 1.45 km 2) 0.173 km 3) 0.2135 km
4. 1) 2700 m 2) 75.25 m 3) 1580 m
5. 1) 1250 cm 2) 470000 cm
6. 11.59 km
àH$aU - 4 ~¡{OH$ amerñdmܶm¶ 4.1. 1. x 2) a 3) xy 4) x2y 5) a2b 6) m2n2 7) xyz 8) m2np
2. 1) 2 2) -5 3) 1 4) -8 5) 9 6) 43 7) 0.5 8) 0.008
ñdmܶm¶ 4.2: I Ajar g§»¶m :1) 8 + 5 - 3, 2) 3x - 8, 5) (20 × 7) - 5 × 10) - 45
~¡{OH$ nX :3) (7 × 6) -4m 4) 3p + 4q 6) 2y + 6 - 4z
II 1) 3x, + 4y 2) 2pq, - 8qr 3) 3x2, -3x, +z 4) ab, + bc, -ca
5) 9m, + 6n 6) 6, -3xy, +x, -y
b)1) xy, 2, 5 2) x2, 1, xy, 4 3) p, 3, y2, -5 4) ab, 2, bc, 1, ca, 1
III 1) x + 8 2) y - 7 3) p 12 = 12p 4) q5 5) 4x + 3y 6) 10 - 5y
7) pq + 3x 8) 5m - 3l 9) 10y + 15 10) zyx
IV 1) 3 2) -4 c) 43 4) 10.5
5) 168 6) q8-
V 1) m 2) -xy 3) pqr 4) c 5) mn 6) x2y
VI 1) 27 2) 27z 3) xy 4) xyz
ñdmܶm¶ 4.3: I EH$nXr: 2xy, xyz, 3xp ÷ q {ÛnXr: 2x + y, 3x2 + 5x, ab - bc
{ÌnXr: 5 + 6a + 4b, 2y z x37- + , a2 - 3ab + c, x2 + 4 - 3x
II x3 + x - 2 + 1 m3 + 2m2 + 3m - 4, x + 2yz
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
201
III gOmVr¶ nXo (L) {dOmVr¶ nXo (U)1. 3x, 5x, 8x
3. -8p2, 6p2, 10p2
4. 2ab, 6ba, 8ab
2. x3, - 3x2, 8x
5.m 3a2b, -2ab2, 7a2b2
6. -a3, 2a2, -8a
IV 1) y3, -7y3, 23y3, -y3 2) 7ab, -8ba, -3ab, 4ab 3) 7p, 2p, 3p
V 1) 3 2) 32- 3) 0.3 4) 24 5) -18 6) 11
9- VI 1) 3a 2) 4a3) p2y 4) 10
5) -p2 6) -1 VII 1) 2, 2) 3, 3) 3, 4) 1, 5) 3,6) 3
VIII AmYmam§H$ KmVm§H$x 5
ab 613p 9-y 10
xyz 70.59 20
IX a) p5 b) m4 c) (ab)6
d) z8 e) (abc)3 f) b10
ñdmܶm¶ 4.4: I 1) 41 a 2) 12 p2 3) -1y + 3x 4) 6a2 - b2 + 12a
II 1) 5x 2) 13-a2 3) 9xy 4) 7x2 + 6y - z III 1) 8x + 11y 2) 17a - 10b
3) -9xy-z 4) 17a2bc + 7ab2c IV 1) 6x - 3y + 3z 2) 7p2 + q2 + 11r2
3) 6a + 4b + 3c 4) 2x2y - 2y2z + 13z2x V 1) 12mn - 4p 2) 8x - 2y - 4z
3) 10a2 + a + 3 VI 10x2 + 10y + y2 + 5z + 11
ñdmܶm¶ 4.5: I 1) 7x 2) 8a2b 3) 16ab 4) -22x2y II 1) 5x + 2y 2) 4a + 2b
3) -4m2n + 5mn2 4) -11pqr + 11q + 4 III 1) 4x + 4y 2) -6c + 4d
3) x-6y - 14 4) 6m2n2 + 2xy - 10
ñdmܶm¶ 4.6: I 1) 280 xyz 2) 40 pqr 3) -144 mnp 4) -18abc 5) -60x3
6) +18 p6 II 1) 84 x2y2z2 2) + 210 a2b2c2 3) -12x4y3z 4) -24a2b3c4
III1) 12xz + 14yz 2) -15p2 + 25pq 3) -36xz - 2yz 4) 12a2b2c + 18ab2c2
IV 1) x2 + 12x + 32 2) 5n2 - 13n - 6 3) 6a2 + ab - b2 4) 25x2 -
4p2 5) 2x2 - 13x + 21
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
202
àH$aU - 5 H$moZm§Mr OmoS>r
ñdmܶm¶ 5.1: 1. Imbrb AmH¥$˶m nmhm Am{U Vº$m nyU© H$am.
AmH¥$Vr H$moZ ~mOy gm‘mB©H$ {eamoq~Xÿ
gm‘mB©H$ ~mOy
gb¾ H$moZAmhoV/Zmhr
i ,AOB BOC OA, OB, OC,
O OB AmhoV ,AOB BOC
ii , ,PQR RQS SQJ QP,QR,QS,QJ
Q QRQS
Zmhr PQR qH$dm RQS AmhoV
RQS qH$dm SQJiii ,LMN KLM LK, LM,
MN- LM Zmhr
iv ,DEG FEG ED, EF, EG
E DE Zmhr
v ,EOG GFH OE, OG, FG, GH
- - Zmhr
vi ,OAB DOC AB, OA,OC, OD
O OC AmhoV
&COD AOC
vii ,HOG GOJ OH, OG, OJ
O OG AmhoV
2. {Xboë¶m AmH¥$Vr‘ܶo Imbrb OmoS>çm gb¾ H$m oZ AmhoV. ˶mVrb gm‘mB©H$ {eamoq~Xÿ Am{U gm‘mB©H$ ~mOy.
H$moZ {eamoq~XÿMo Zmd
~mOy§Mm Zmd gm‘mB©H$ {eamoq~Xÿ
gm‘mB©H$ ~mOy
gb¾ H$moZm§Mr OmoS>r Amho/Zmhr
,AOBBOD
0 , ,OA OB OD Amho Amho
OBAmho
,AODBOC
0 , , ,OA OD OB OC Amho Zmhr Zmhr
,AOCBOC
0 , ,OA OB OC Amho Amho
OCAmho
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
203
,BOCAOB
0 , ,OA OB OC Amho Amho
OBAmho
,AODAOB
0 , ,OA OB OD Amho Amho
OAAmho
3. gb¾ H$moZ : i) ªÀÄvÀÄÛDOC COE Am{U ªÀÄvÀÄÛDOC COE ii) ªÀÄvÀÄÛPOR POQ Am{U ªÀÄvÀÄÛPOR POQ
iv) ªÀÄvÀÄÛJOK KOL Am{U ªÀÄvÀÄÛJOK KOL vii) ªÀÄvÀÄÛQOM MON Am{U ªÀÄvÀÄÛQOM MON , O, MWñdmܶm¶ 5.2: I. i) 500, ii) 700, iii) 350 iv) 520 2. a) 680, b) 60 c) 69.50 d) 49.50 3. 22.50 Am{U 67.50
ñdmܶm¶ 5.3: 1.a) AOD BOD AOB+ = b) AOE EOB AOB+ = c) AOC COB AOB+ = II. (i), (ii), (iii), (iv) nyaH$ H$moZIII. 1) 850 2) 700 3) 59.50 4) 54.50 IV. 650 V. 360 Am{U 1440 VI.i) 550, ii) 1450 iii) 900 iv) 900
ñdmܶm¶ 5.4: 1) nyaH$ H$moZ Zmhr 2) (ii), (iv), (v) Am{U (vi) H$moZm§Mr OmoS>r
3) a) {demb H$moZ b) bKwH$moZ c) H$mQ>H$moZ
ñdmܶm¶ 5.5:1)
,,
AODBODBOC
12060120
0
0
0
===
2) ,,
AOEBOCEOD
405090
0
0
0
===
3) BOCBOD
15030
0
0
==
ñdmܶm¶ 5.6: I a) {demb H$moZ b) bKwH$moZ c) H$mQ>H$moZII i) 1050 ii) 400 iii) 32.50 iv) 350
III
90454545
AOC BODAOD COBAOR SOBDOR COSPOC DOQAOP BOQ
90
45
0
0
0
0
0
0
`
= == == == == == =
IV x = 450, z = 67.5, y = 1350
V 1) &AOD AOC
2) a) &AOE BOE b) &COA AOD
3) &AOC BOD 4) &AOC COE
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
204
VI) 1) 900 2)1800 3) ì¶wËH«$‘ H$moZ 4) H$moZm§Mr OmoS>r 5) {dembH$moZ
àH$aU - 6 aofr¶ OmoS>rñdmܶm¶ 6.1: 1. a) RNK b) QMN c) MNR d) SNK e) MNR
f) QMN
2. a) EIJEIJ AIKEIJ IKLIKL CKFJIK BJLAIE JIK
70707070110110
0
0
0
0
0
0
== == == == == =
{eamo{déÜX H$moZ
gb¾ H$moZ
{eamo{déÜX H$moZgb¾ H$moZ{eamo{déÜX H$moZ
b) {déÜX H$moZ
gb¾ H$moZ
{déÜX H$moZ
GIB AIJAIJ CJKDJKDJK FKH
6060
180 60 120120
0
0
0 0 0
0
= == == - == =
c) gb¾ H$moZ
{déÜX H$moZEHB GHFGHF ACD
5050
0
0
= == =
3. ì¶wËH«$‘ H$moZ
gb¾ H$moZ
PARPST QPSPST QRS
50130130
0
0
0
== == =
4. , ,BAC ABC ACB80 45 550 0 0= = =5. a) AB # CD b) AB CD
6. 70DGCGEF 70
0
0
==
7. AmH¥$Vr a b c d
(i) 800 500 1000 1300
(ii) 700 800 700 -
(iii) 500 1300 1300 -
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
205
(iv) 400 2600 600 -
(v) 1300 700 1300 1100
àH$aU - 7 {ÌH$moUñdmܶm¶ 7.1: 1. 1800
ñdmܶm¶ 7.2: 1. a) x = 500 2) x = 800 3) x = 200
2. 1) C = 500 2) B = 450 3) C = 500 4) C = 340
3. 1) 500 + 600 + 700 = 1800 Amho 2) 600 + 700 + 800 = 2100 Zmhr
3) 650 + 750 + 550 = 19500 Zmhr 4) 560 + 640 + 600 = 1800 Amho
5) 570 + 640 + 790 = 2000 Zmhr
4. C = 700 5. C = 700 6. x = 900 7. x = 600 8. C = 950
ñdmܶm¶ 7.3:1. a) x = 800, y = 1000 b) y = 700, x = 1100
c) y = 350, x = 750 d) x = 650, y = 1150
2. ∠ACB = 600,∠ACD = 1200, ACB 600= , 3. ∠QRP = 500, ∠RPQ = 800
4. ∠KLN = 1150, ∠NLM = 650, ∠LMN = 400 5. ∠ACD = 1050
ñdmܶm¶ 7.5: 1. AC = 10, 2. AC = 13 cms, 3. AB = 9 m 4. b), c)
àH$aU - 8 g‘{‘Vr
ñdmܶm¶ 8.1: I. i. iii. iv.
II. a) 1 b) 2 c) 2III a) b) c) d) e) f) g)
Zmhr Amho Amho Amho Amho Zmhr Amhoh) i) j) k) l)
Zmhr Zmhr Amho Amho Amho
IV a)1 b) 3 c) 4 d) 4 e) AZ§V f) 4 g) 4 h) 5 i) 6
©KTBS
Not to
be re
publi
shed
206
V C
D
E
R
1 - 2i) C -
ii) D -
iii) E -
iv) R -
ñdmܶm¶ 8.2: I. 1) SI (2.2)
2) M W E C U
3) O N 2
II. 1) 1200, 3 2) 900, 4
III 1) 0.8169 2) 3
IV)
B§J«Or ‘yimjao
à{Vq~~rV g‘{‘Vr
Amho/Zmhr
g‘{‘VrÀ¶m aofm§Mr g§»¶m
n[a^«‘U g‘{‘Vr
Amho/Zmhr
n[a^«‘U g‘{‘VrMm H«$‘
I Amho 1 Amho 2
B Amho 1 Amho 1
O Amho AZoH$ Amho AZoH$
H Amho 2 Amho 2
E Amho 1 Amho 1
G Zmhr - Amho 1
Z Amho - Amho 2
S Amho - Amho 2
©KTBS
Not to
be re
publi
shed