JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES - Marmara Üniversitesidosya.marmara.edu.tr/avrupa/MJES/MJES_cilt_12_say_1_2.pdf · JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES * * *** 111 * * *** MARMARA UNiVERSiTESi

MARMARA AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES

*** * * *111* * * ***

MARMARA UNiVERSiTESi AVRUPA TOPLULUGU ENSTiTUSU YAYINI A PUBLICATION OF MARMARA UNIVERSITY EUROPEAN COMMUNITY INSTITUTE

Yaymlayan/ Publisher Muzaffer Dartan Marmara Universitesi Avrupa Toplulugu Enstitiisii adma On behalf of Marmara University European Community Institute

Editor/ Editor ~igdem Nas

Editor Yard1mcdan I Associate Editors Armagan Emre ~aklr • Kerem Batlr

Sorumlu Yazii§leri Miidiirii I Editor in Chief M. Sait Akman

Dam§ma Kurulu/ Advisory Board Tauer Berksoy, Bilgi University • Christopher Brewin, Keele University • NedretKuran Bur~oglu, Bogazir;i University • A. Lorca Corrons, Madrid Autonomous University • Georges Delcoigne, CERiS • Naz1m Engin, Marmara University • Asian Giindiiz, Kiiltiir University • Haluk Kabaalioglu, TUNAECS • Erol Katlrcwglu, Bilgi University • Hagen Lichtenberg, Bremen University • Nanette Neuwahl, Montreal University • Cengiz Okman, Marmara University • Vural F. Sava~, Yeditepe University • Karen Smith, London School of Economics • Orban ~ener, Kadir Has University • Paul Taylor, London School of Economics

Yaym Kurulu/ Editorial Board Muzaffer Dartan • Deniz Ilgaz • Murat T. Yoriing • Esra Hatipoglu • Yonca Ozer • Rana izci • Miinevver Cebeci • Yllduay Sak • E. ilker Mutlu • H. Selin Pi.irselim • Mustafa T. Karayigit

Tiim Yazi§ma ve katk1da bulunmak isteyenler ic;in adres: Avrupa Ara§tlrmalan Dergisi, Marmara Universitesi Avrupa Toplulugu Enstiti.isii, Goztepe Kampiisii Kad1koy, 34722 istanbul

All correspondance including contributions should be addressed to: The Editor, Marmara Journal of European Studies, Marmara University European Community Institute, Goztepe Campus, Kad1koy, 34722 istanbul- TR

Tel: (+90) 216 336 33 35 • Fax: (+90) 216 347 45 43 E-mail: [email protected] • URL: http://avrupa.marmara.edu.tr/mjes

Avrupa Ara~ttrmalarz Dergisi ytlda iki kez yaymlanan hakemli bir dergidir.

Dergide yaymlanan makalelerdeki gorii§ler yazarma aittir. Articles published in these series represent solely the views of the authors and not necessarily the Institute and its staff

Bas1m Yeri I Printed by )_~ Rasimpa~a Mh. Recaizade Sk. No:59/A Kad1koy 34716 istanbul lW' Tel/Fax: (+90) 216. 346 22 52- 345 13 47

E-mail : [email protected]

Copyright © 2004

MARMARA AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES

ISSN 1301-1359

Cilt I Volume: 12 Say1 I No: 1 - 2 2004

i9indekiler/Contents

Sayfa/ Page • Prof. Dr. Aslan Gtindtiz Ozge9mi§ .. .. ..... .. .. ... .. ... ..... .. .. ... .. .. .. ... ... .. .. ... .. .. ... .. .. ... ... . i • Prof. Dr. Asian Gtindtiz'ti sevgi ve rahmetle an1yoruz • Tunr; Erem ................... ix • Prof. Dr. Asian Gtindtiz'ti Anarken • Orhan Oguz .............................................. xi • Prof. Dr. Asian Gtindtiz • Haluk Kabaalioglu ..................................................... xiii • Extraterritorial Criminal Jurisdiction and the New Turkish Penal Code

F eridun Yenisey .. .. . .. ... .. .. ..... .. ... .. ... ... .. .. ..... ..... .. ... ... .. .. .. ... .. .. .. ... ... .. ..... .. .. ... .. .. ...... 2 • Genel Olarak Kefalet Sozle§mesi, Ge9erliligi ve Ttirleri • Cevdet Yavuz ........... 17 • Frans1z, Alman ve isvi9re Hukuklarmm Ttirk ispat Hukukuna Etkileri

M. Kamil Y!ldmm -H. Selin Purse lim ................................................................ 63 • AB'nin Son Geni§lemesi, Yeni Dye Devletlerde Yapilan Anayasal

Dtizenlemeler ve Ttirkiye • Haluk Giinugur ........................................................ 79 • From Candidacy to Negotiations: Amendments in the Constitution of

Republic of Turkey • Murat T. Yoriing- Ylld1ray Sak- Erdemilker Mutlu ........ 99 • Avrupa Anayasas1 ve Yetki Dagi11m1 • Deniz Jlgaz ............................................. 141 • Hukuk Devleti ve Kqpenhag Kriterleri A91smdan Ttirkiye

Sultan Tahmazoglu Uzeltiirk ................................................................................ 155 • Nato's Intervention in Kosovo: Implications for International Law

Kerem Batlr ......................................................................................................... 187 • Turkey's Right to a Date • Christopher Brewin ................................................... 207 • Daha Geni§ Avrupa: Avrupa Birligi (AB)'nin Kom§U Ulkeler Politikasmm

Analizi • Esra Hatipoglu ..................................................................................... 221 • A Magna Europe for Solidarity Between Civilizations Programme,

Project and Symbol • Angelo Santagostino ........................................................ 235 • <;ah§ma Standartlan- Ticaret ili§kisi: Ttirkiye'nin Avrupa Birligine Katihm

Stirecinde Bir Degerlendirme • M. Sait Akman - Muzaffer Dartan- 9igdem Nas .... 257 • The European Security Strategy: A Reflection of EU's Security Identity?

Miinevver Cebeci ................................................................................................ 301 • Urbanisation and Global Climate Change • Rana izci ....................................... 321 • Avrupa Birligi'nde Kamu Hizmeti Yaymc1hgmm Finansmam • Cern Pekman .. 335 • Proliferation of Regionalism and the Necessity for a New Leader in

Support of Multilateralism: The EU as an Alternative • Yonca (Jzer ................. 351 • EU's Energy Policy and Turkey • Abdurrahim Aydm ........................................ 377 • Ttirkiye 'de Kamu Bankalannm Reform Stireci • Tugrul Ozbakan .. .. ..... .. ... .. ... . 403

AVRUPA ARA~TIRMALARI DERGISI• Cilt 12• Say1: 1-2 • 2004

Prof. Dr. Asian GUNDUZ

OZGE<;Mi~

AKADEMiK UNVANLARI

Lisans Ytiksek Lisans Doktora Do9entlik Profesorltik

: i.O. Hukuk Faktiltesi, 1976 : Essex Oniversitesi, ingiltere, 1993 : i.O. 1983 : M.O. Hukuk Faktiltesi, Milletlerarast Hukuk, 1988 : M.O. Hukuk Faktiltesi, Milletlerarast Hukuk 1994

BiLiMSEL <;ALI~MALARI

1. Uluslararast hakemli dergilerdeki yaymlar:

a) "Human Rights in Turkey and Its Future", in Orbis, A Journal of World Affairs, Volume 45, Number 1, Winter, 2001, pp.15-31 b) "Discord between Greece and Turkey over their Continental Shelves in the Aegean", in Hellenic Studies, B 1996, pp.95.

2. Uluslararast kitaplarda bastll yaymlar:

"Greco-Turkish Disputes: How to Resolve Them?", published by Hellenic Foundation for European and Foreign Policy, in a book titled Greece, Turkey and Cyprus.

3.Uluslararast Konferanslarda sunulan tebligler:

3.l."Ttirkiye'nin AB'ye Uyum Kriterleri yada Siyasi, Ekonomik ve Hukuki Transformasyonun E~igi, Teblig, Kopenhag Kriterleri, A vrupa Konseyi ve Avrupa Birligi'nin Ortak Paydast mt? istanbul Barosu ve Heinrich Boll Vakft i~birligi ile Sempozyum, 24-25 Haziran 2000

11 OZGEQMI$

3.2. "Terorle Mticadelede insan Haklan ve Gtivenlik ikilemi""Bir Milletleraras1 Hukuk Perspektifi" Hukuk Devletinde Teror ve Orgiitlii Su-;Ia Miicadele, Sempozyum (The British Council-M.D. Hukuk Faktiltesi, 16-18 Haziran 1995)

3.3."European Security and Defence and the Position of Turkey: Convergencies and divergencies" paper submitted to Conference on European Political Cooperation and Turkey, 27-28 March 1992, istanbul, organised by Marmara University European Community Institute, Istanbul, and the Institut ftir Europaische Politic, Bonn.

3.4. "A Tentative Proposal for Dealing "ith the Aegean Sea Disputes" paper submitted to the International Smposium on the Aegean Sea (5-7 May 2000, Bodrum)

3.5. "Enlargement of the European Union-A View from the East, With Special Reference to Turkey", 5 May 2001, University of Exeter, 2001 Dominik Lasok Lecture.

4. Ulusal Dergilerdeki yaymlar:

4.1. "Read/Wise and Neuman Davas1 I~tgmda U~ak Kazalarmda Mtistahdemlerin Smtrll Sorumlulugu", Milletlerarast Hukuk ve Milletlerarast Ozel Hukuk Biilteni, (MHB) (i.U. Hukuk Faktiltesi, Milletleraras1 Hukuk ve Milletleraras1 ili~kiler Ara~tlrma ve Uygulama Merkezi, 1981, s.3-6)

4.2. Ege Denizi klta Sahanhgt Davas1 Uzerine Baz1 Dti~tinceler", MHB, 4.3. iki tarafh ve <;ok Tarafh Andla~malann I~tgmda Bulgaristan Ttirklerinin Durumu", MHB, 1984/2, s. 84-93

4.4. "Yabanc1 Devlet Mallar1 Dzerinde Cebri icra Mtimktin mtidtir?", MHB, 198411, s. 1-21.

4.5. "The Position of Foreign States before the Turkish Courts", MHB, 1985/1, s. 1-9

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI 11l

4.6. "Milletleraras1 Andla~malara Konulan <;ekinceler ve 1969 Viyana Andla~malar Hukuku Sozle~mesi", i.D. Siyasal Bilgiler Fakiiltesi Dergisi, 1984, s. 103-140

4.7. "Klta Sahanhgt Hukukunda Yeni Geli~meler; Libya/Malta Davas1", Hukuk Ara~tlrmalan (M.D. Hukuk Fakiiltesi Yaym1), 1986, Say1 3, s. 5-25

4.8. "Deniz Sava~ Hukukunda Tarafstzhk Kavram1 ve iran-Irak Sava~mda Tarafstz Devletlerin Ticaret Gemilerine Yapllan Muamelenin Hukukiligi Sorunu" Deniz Hukuku Sempozyumu Sonu~ Raporu, (26-27 Ekim 1988, Ankara) s. 1-25.

4.9. "Legal Aspects of the Gulf Crisis and Turkey", in Middle East Business&Banking, November 1990, s. 5-6

4. 10. "Eroding Concept of National Sovereignty: the Turkish Example" in Marmara Journal of European Studies, (M.D. Avrupa Toplulugu Enstittisti). 1991, s. 99-154.

4.11. Milli iktidar ve Milletleraras1 Stmrlan", istanbul Barosu Dergisi, C.64,Sayt 1-3, 1990,s. 14-64

4.12. "Geli~mi~ Bah Avrupa D1ke1erinde insan Hak1annm Korunmas1: Avrupa insan haklar1 Sozle~mesi'nin Saglad1g1 Yan-Stipranasyonal Himaye", Tiirklerde insani Degerler ve insan Haklan-Yiizyiiimiz ve Tiirkiye Cumhuriyeti, 3. Kitap, (Turk Kiilttirtine Hizmet Vakf1, istanbul 1993), s. 25-90

4.13. "Devletin Bag1~1khgma ili~kin Avrupa Sozle~mesi'nin Avrupa Konseyi Dyesi devletlerin Hukuklanna Etkisi", Mahmut Belik'e Armagan (i.D. Hukuk Faktiltesi, milletleraras1 Hukuk ve Milletleraras1 ili~kiler Ara~tlrma ve UygulamaMerkezi, istanbul, 1993), s. 127-198.

4.14. "Adli imtiyazlar: Lozan ve Sonrast", Mahmut Belik'e Armagan, s. 199-222.

4.15. "The Turkish Constitution and Membership to the European Community", in Marmara Journal of European Studies, · Special Issue, Report on the Relations between the Republic of Turkey and

iv OZGE<;:MI$

the European Community Arising from the Ankara Agreement and the application for Membership, (MO. Avrupa Toplulugu Enstitiisii, 1992, pp.42-54

4.16. "Din Ozgiirliigii-Batl Hukukunda", islam Ansiklopedisi, (Tiirkiye Diyanet Vakft,), Cilt 9, 1994, s.328-330

4.17. "insan Haklan ve Giivenlik", insan Haklan (istanbul Biiyiik~ehir Belediyesi, 1995), s. 239-251

4.18. "Avrupa insan haklan Sozle~mesi Organlanmn Kararlanmn Tiirkiye'deki Etkisi ve Muhtemel Adli Reform <;ah~malan", Yeni Ttirkiye,Sayt 10, 1996,s.367.

4.19. "Terorle Miicadelede insan haklart ve Giivenlik ikilemi: Bir Milletlerarast Hukuk perspektifi", Hukuk Devletinde Teror ve Orgtitlti Su~larla Mticadele, (Umut Vakft Yaymlart, 1996)

4.20. "1982 BM Deniz Hukuk Sozle~mesi'nin Yarattlgt. Hukuki Durumlar ve Tiirkiye At;;1Slndan Degerlendirilmesi", Deniz harp Akademisi ikinci Denizcilik Gticti Sempozyumu (15-16 Haziran 1999)

4.21. "Avrupa Birligi'nde insan Haklarmm Yeri: Kurumsal Diizenleme ve Bireylerin Haklart", Avrupa Ara~brmalan Dergisi, Orban Oguz'a Armagan, (M.D. Avrupa Toplulugu Enstitiisii, 2000)

4.22. "AB'nden Din Ozgiirliigii ve Tiirkiye'nin AB Uyeligi", Avrupa Ara~tlrmalart Dergisi, (M.D. Avrupa Toplulugu Enstitiisii, 2000)

5. Ulusal konferanslarda sunulan tebligler:

5.1. "Tiirkiye AB ili~kilerinin tarihi ve Hukuki Ar;;tdan Degerlendirilmesi", A vrupa Giivenlik ve Savunma Kimligi, A vrupa Birligi ve NATO ili~kilerinin Gelecegi, Tiirkiye'ye Etkileri, Harp Akademileri Komutanhgt Sempozyum, 10 11 Ocak 2001

5.2. "Birle~mi~ Milletler Sozle~mesi'nin Yarattlgt Kurumlarm Tiirkiye At;;1Slndan Degerlendirilmesi", Deniz Harp Akademisi ikinci Denizcilik Gticti Sempozyumu, 15-16 Haziran 1999

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI v

5.3. "Deniz Sava~t Hukukunda Tarafstzhk Kavramt ve iran-Irak Sava~mda Tarafstz Devletlerin Ticaret Gemilerine Yaptlan Muamelenin Hukukiligi Sorunu", Deniz Hukuku Sempozyumu, 26-27 Ekim 1988, Deniz Kuvvetleri, Ankara

6. Kitaplar:

6.1. Yabanct Devletin yargt bagt~tkhgt, 397 s. 1984 6.2. Limni Adasmm Hukuki StatUsU Uzerinde TUrk Yunan

Uyu~mazhgt, 1985, 6.3. Milletlerarast Hukuk, 1987,1994,1998 ve 2000 bastian 6.4. The Concept of the Continental Shelf in Its Historical Evolution,

1990, 6.5. Human Rights and Security in Europe; the CSCE Process, 1994.

8. Terciimeler

"Kiev ve TUrk Bogazlart" MHB 1981/2,s.9-13; (Kiev and the Turkish Straits "American Journal oflnternational Law, vol. 68, 1974.

Milletlerarast Adalet Divamnda Gec;ici tedbir kararlan", i.U. Hukuk Fakiiltesi Mecmuas1, 1982-83, Sayt 1-4, s. 361-388: Peter G. Goldsworthy, American Journal oflnternational Law, vol. 68, 1974

9. Uluslararasz velveya ulusal burslar ve odiiller:

-1980 "Doctoral Scholar" Bursu, La Haye Devletler Hukuk EnstitUsU -1980 BM Milletlerarast Hukuk Komisyonu Bursu -1987-1988 ABD Fulbright Bursu, Virgina Universitesi -1987 A vrupa Konseyi Ara~ttrma Bursu, Yabanct Devletlerin Muafiyeti -1991 Avrupa Konseyi Bursu, insan Haklart -1989 BM Milletlerarast Hukuk Komisyonu Bursu -1992-1993 Jean Monnet Bursu, Essex Universitesi -1994 M.D. "UstUn Ba~an" OdtilU

vi OZGEc;:MI$

AKADEMiK VE iDARi GOREVLERi:

Mesleki Durum

1977-1982 1982-1983

1983-1984

1984-1988

1988-1994

1994-2001

i.O. Hukuk Fakiiltesi Devletler Umumi Hukuku Asistam Genelkurmay Ba~kanbg1 Andla~malar Dairesi, Y edek Subay i.O. Hukuk Fakiiltesi devletler Umumi Hukuku Anabilim Dab, Ara~tlrma Gorevlisi

M.O. Hukuk Fakiiltesi Devletler Umumi Hukuku Anabilim Dab Y rd. Do9enti

M.O. Hukuk Fakiiltesi Devletler Umumi Hukuku Anabilim Dah Do9enti M.O. Devletler Umumi Hukuku Anabilim Dab Profesorii

Ogretim ile ilgili Gorevleri

- 1985'den bu yana M.O. Hukuk Fakiiltesinde Uluslararas1 Hukuk dersleri - 1989-1998 M. 0. Uluslararas1 ili~kiler Boliimii, International Law dersi - 1988'den bu yana M.O. Sosyal Bilimler Enstitiisii'nde Uluslararas1

Hukuk, Deniz Hukuku, insan haklm, AGiK, Uyu~mazhklmn <;oziimii, Andla~malar Hukuku, Kuvvet Kullamlmas1 konulmnda Yiiksek Lisans Dersleri

- 1998-2000 Bilgi Oniversitesinde International Law ve European Law dersleri

- 1999'dan beri Yeditepe Oniversitesinde European Law dersleri - 1999' den beri Harp Akademilerinde 9e~itli konularda dersler - 2001-2001 Kiiltiir iiniversitesi, International Law dersi - 2000 NATO'nun Roma'daki Savunma Kolejinde "Intervention in

International Law" konulu konferans-ders - 2001 Exeter Oniversitesi'nde Dominik Lasok Lecture (May1s 4, 2001)

idari Gorevleri

1984-2001

1988-1991 1993-1994 1994-1995

M.O. Hukuk Fakiiltesinde Devletler Hukuku Anabilim Dah Ba~kan1 M.O. Avrupa Toplulugu Enstitiisii Miidiir YardimCISl

M.O. Hukuk Fakiiltesi Dekan Yardimcisl

AVRUPA ARA:;lTIRMALARI DERGISI

1995-2000 1996-2000

M.O. Avrupa Toplulugu Enstittisti Mtidtirii M.O. insan Haklan Merkezi Mtidtirii

Batjka Kurumlardaki Gorevleri

1995-1997 Strazburg'da insan Haklan Komisyonu ve insan Haklan Mahkemesi nezdinde Ttirk Htiktimetinin Ajan1

UYESi OLDUGU, GOREV USTLENDiGi ULUSAL VE ULUSLARARASIKURULU~LAR

istanbul Barosu tiyesi

vii

AVRUPA ARA~TIRMALARI DERGISI• Gilt 12• Say1: 1-2 • 2004

PROF. DR. ASLAN GUNDUZ'U SEVGi VE RAHMETLE ANIYORUZ

IX

Tum;EREM*

Bir ytl once idi... ... <;ah~ma azmi, kararhhgt ve yurt sevgisi ile dolu gefl(; bir hukuk~u olan Prof. Dr. Asian GUNDUZ, 54 yzllzk klsa omriinde online ~1kan tiim imkanstzhklart yenmeyi ba~armasma ragmen, yakaland1g1 amanstz hastahga boyun egmi~ ve aramtzdan aynlmt~tl. Akademik ya~ammm bir boliimiinii hasrettigi Marmara Universitesi Ailesi, 1994'de "iistiin ba~Tl odiilii"ne laytk gordiigii bu gen~ hukuk~uyu kaybetmenin derin aclSlm ya~adt. Bizimle birlikte, Tiirk yiiksekogretimi biiyiik bir bilim adammt; hukuk camias1, gen~ bir meslekta~m1, dostlart ornek bir yakmlanm, GUNDUZ Ailesi ise, yeri doldurulamayacak bir bireyini kaybetti. Zaman, ozlemleri azaltzr, aczlan dindirir denilirse de aradan tam bir yzl gefti ve ne kendisine duydugumuz ozlem azaldz, ne de yokluguna aczsz dindi.

O'nu nastl unutabilirdik? 1984-2001 ylllan arasmdaki 17 yzlda iiniversitemizin Hukuk Fakiiltesi'nde ders vermi~; idari gorevler iistlenmi~ti. Bu ytllar arasmda Devletler Hukuku Anabilim Dalz Ba§kanlzgz'na getirilmi~; 1988-1991 ytllan arasmda Avrupa Toplulugu Enstitiisii Miidiir Yardzmczsz; 1994-1995'de dekan yardzmcm; 1995-2000 ytllan arasmda yine Avrupa Toplulugu Enstitiisii'nde, bu defa miidiir olarak gorev yapmt~tl. 1996-2000 ylllan arasmda da, iiniversitemizin insan Haklan Merkezi Miidiirii idi.

Y a~asaydt ve hukuka goniil vermi~ gen~ligi aydmlatmaya devam etseydi. 17 Aralzk 2004 giinii, iilkesinin attlgt tarihi adzma tamk olsaydt. Y a~asayd1 ve Ekim 2005'de ba~layacak Tiirkiye-Avrupa Birligi miizakereleri i~in titizlikle aranan uzman kadrodaki yerini alsaydt.1980'den 1993'e degin, La Haye'den, Virginia'ya, Avrupa ve ABD Universiteleri'ne, Avrupa Konseyi'ne ve BM'e uzanan ba~anh burslarla dolu ya~ammda, uluslararas1

* Prof. Dr., Marmara Oniversitesi Rekt6rii

X ASLAN G0ND0Z

hukukta kazand1g1 o btiytik birikimi, tilkesi i~in degerlendirebilse idi. Bilgili deneyimli, kendinden emin, ingilizce'ye hakim, ulusal ve uluslararas1 alanda tanmm1~ bir bilimi adam1 olarak, 2000'li y11lann Ttirkiyesi'nde, ~agda~ hukuk temelinde fikirleri ve kalemi ile varhgm1 stirdtirebilseydi. Dahas1, ya~asayd1 ve bizi bu kadar gen~ ya~ta terk etmeseydi.

O'nu yakmdan tamyanlar ~ok iyi bilirler ki, Prof Dr. Asian GUNDUZ, yurt i~i yada yurtd1~mda oldugu her donemde, once meslegini ve Ttirkiye'yi dli~lintirdti. Ulkesinin milli davalanm, onceliklerini, kendi hayatmdan listlin gorlirdti. Hatahgmm ilerledigi, oltimtin soguk ylizlinli gosterdigi gtinlerde dahi, bask1s1 yeniden yap1lacak Milletleraras1 Hukuk ve Milletlerarasz Te~kilatlar Hakkmda Temel Metinler Kitab1'm tamamlayamamak kayg1s1, saghgmdan onde gelmi~ti.

Ve 2004'tin soguk bir k1~ glinli, tabutu Turk Bayragz'na sanlan Prof GUNDUZ'ii, ~ok sevdigi vatan topragzndaki ebedi istiratgahma koyan kalabahklar, ya~arken sevilmenin ve takdir edilmenin yliceligini kamtladllar. Aym dostlar, vefatmm ilk ylldonlimtinde, aziz hatlrasma saygmm en glizel kan1t1 olarak bu kitab1 haz1rladllar. Bir donem yoneticisi oldugu M.U. Avrupa Toplulugu Enstitiisii tarafmdan hazzrlanan eser, kan1mca ger~ek bir vefa ornegidir. Bu nedenle, ~ah~kanhg1 kadar, k1ymetbilir ki~iligi ile de tamnm1~ Enstitii Miidiirii Prof Dr. Muzaffer DARTAN'1 ve esere emegi gefenleri i~tenlikle kutluyor, ~tikranlanm1

sunuyorum. Prof Dr. Asian GUNDUZ'ii bir kere daha rahmetle anarken, e~i Kezban Hammefendi ile ~ocuklan Kaan ve Baran' a sab1rlar dilerim. Ruhu ~ad olsun.

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI• Cilt 12• Say1: 1-2 • 2004 XI

PROF. DR. ASLAN GUNDUZ'U ANARKEN

Orban OGUZ*

Ger9ekten vatansever, heyecanh ve bilgili bir insan olan Prof. Dr. Asian Gi.indi.iz'i.i 90k erken ya~ta ve i.ilkemizin ondan yararlanacag1 gi.inlerde kaybetmenin act buruklugunu hissederek onun 9ah~malmm yeniden hatlrlamamn ve Ti.irkiye'nin AB ile mi.izakere tarihi ald1g1 bir zamanda onu yeniden anmanm i.izi.inti.isi.i i9erisinde 9ah~malmna yakmdan tamk oldugum bu degerli bilim adamm1 rahmetle yad ediyorum.

Ti.irkiye'nin AB ile olan ili~kileri 45 yllhk bir ge9mi~e dayamyor. Bu 45 yth yakmdan izleyen bir bilim insam olarak bugi.in Prof. Dr. Asian Gi.indi.iz'i.i anarken bu karma~1k ili~kilerin geli~imini gen9lerin incelemelerini ve i.izerinde di.i~i.inmelerini temenni ediyorum. Esasen Marmara Oniversitesi A vrupa Toplulugu Enstiti.isi.i de bu ama9la taraf1mdan kurulmu~tur. Bu Enstiti.ini.in A vrupa' daki geli~meleri yakmdan takibe almasm1 ve AB ile bi.iti.inle~me de rol i.istlenmesini bekliyoruz.

Ti.irkiye - A vrupa ili~kileri zaman zaman htzh, zaman zaman gev~ek bir di.izeyde si.iri.ip gelmi~tir. Onemli olan bu si.ire9te yeti~mi~ insan kapasitesine ula~maktu. Bunun i9inde Enstiti.i'de yetkili, di.izeyde ger9ekten bu i~leri en ince teferruatma kadar ula~abilecek di.izeyli bilim insanlartna ihtiya9 vardtr. Bunun i9indir ki Prof. Dr. Haluk Kabaalioglu'nu gen9 bir hukuk9u olarak iKV' de tamdtgtm zaman kendisine beraber 9al1~ma teklifinde bulunmu~tum. Ondan sonra ara~tuma merkezindeki arkada~lartmtzm

onerilerini de dikkate alarak 1987' de zamanm ba~bakan1 Turgut Ozal' a Ankara' daki bir gori.i~memiz masmda kendisinden ricam oldugunu belirttim ve Marmara Oniversitesi'ne bagh olarak Avrupa Toplulugu Enstiti.isi.i'ni.in kurulmasm1 istedim. 0 suada yantmtzda bulunan Milli

* Prof. Dr., Marmara Universitesi Kurucu Rektorii

Xll ASLAN G0ND0Z'0 ANARKEN

Egitim bakam Metin Emiroglu'na Ozal donerek "bak Orban beyin dilegini kaydet, bunu yerine getirelim" dedi. Bu tarihlerde Yiiksekogretim Kanununda ki baz1 degi~iklikler ir;in TBMM Milli Egitim Komisyonu toplamyordu. Bu onerim Milli Egitim Bakam tarafmdan Komisyona iletildi. TBMM' de ad1 ger;en yasa degi~iklikleri kabul edildikten sonra Marmara Dniversitesi'ne bagh olarak Tiirkiye'de ilk defa Avrupa Toplulugu Enstitiisii kurulmu~ oldu. Bundan sonra Ara~tlrma Merkezimizin ba~mda bulunan Prof. Dr. Haluk Kabaalioglu'na Enstitii Miidiirliigiinii teklif ettim. 0 da belli bir siire sonra bu teklifimi kabul ederek Marmara Universitesi A vrupa Toplulugu Ara~tlrma Merkezinin ba~ma ger;ip ciddi bir ~ekilde inceleme ve ara~tlrmalanm ba~ar1h bir ~ekilde siirdiirdii. Yurt ir;inde ve yurt d1~mdaki degerli bilim adamlanm toplayarak Enstitiiniin belli bir diizeye gelmesine hizmet etti.

Prof. Dr. Haluk Kabaalioglu'nu bu Enstitiiniin Miidiirii olarak atad1m. 0 da yurt ir;inde ve yurt d1~mdaki degerli bilim adamlanm toplayarak Enstitiiniin belli bir diizeyde olu~masma katk1da bulundu.

Bu arada insan haklan, k1ta sahanhg1, K1bns gibi konular A vrupa Toplulugunda giindeme geliyordu. Dolay1s1yla, bu konuda uzman, ahlakh, faziletli bir bilim adam1 olan doktor Asian Giindiiz'ii kurumumuza kazand1rd1k.

Asian Giindiiz temiz, miitevaz1 bir Anadolu insam idi. Zaman zaman Enstitii' de oturup r;e~itli konulan tart1~1rken onun vatansever dii~iince ve davram~lanmn one 91kt1gm1 mii~ayede ederdim. Onu gerr;ekten r;ok severdim ve onun iilkemizin biiyiik ihtiyac1 olan bu alanlarda hizmet edecegine yiirekten inamrd1m. Nitekim oyle oldu, Prof. Dr. Haluk Kabaalioglu ile giizel ve uyumlu bir i~birligi sergilediler. Aynca ylllarca Enstitiimiiziin miidiirliigiinii iistlenerek de hem egitim hayat1m1za hem de A vrupa Toplulugu nezdindeki .-;ah~malara biiyiik katkllarda bulundu. Bu suretle hem Enstitiimiize hem de iilkemize biiyiik hizmetler yaptl. Prof. Dr. Aslan Giindiiz'e en ziyade ihtiyac1m1z bulundugu giinlerde gen.-; ya~ta

aram1zdan aynlmas1 biitiin Marmara Universitesi ailesini yasa bogdu. Tanndan kendisine rahmet, degerli ailesine ba~saghg1 ve sab1rlar diliyorum.

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI• Gilt 12• Say1: 1-2 • 2004 Xlll

PROF. DR. ASLAN GUNDUZ

Haluk KABAALiOGLU*

Kendisine ~ok ihtiya~ duyulan bir donemde degerli bir hukuk~umuzu kaybettik. Her tiirlii imkans1zhklan, ~ah~ma azmi ve kararhhg1 ile a~arak uluslar aras1 diizeyde yaymlar1yla biiyiik bir saygmhk kazanan ve Tiirkiye'nin ulusal ~1karlar1 konusunda gosterdigi duyarhhk ve iilkesine hizmet a~k1yla yanan Prof. Dr. Asian Giindiiz'iin 54 ya~mda vefatl biiyiik iiziintii yarattl.

1970'li y11larm sonunda rahmetli hocam1z Profesor Mahmut Belik, beni yeni asistam Asian Giindiiz ile tam~t1rd1. Ben 1972 y1hnda birka~ ay iUHF de Profesor Belik'in yamnda asistanhk yapm1~ ancak daha sonra yurt d1~mda bir burs buldugum i~in aynlmak zorunda kalm1~tlm. Prof. Mahmut Belik ile dostlugumuz uzun y11lar siirdii ve genellikle beni ogle saatlerinde Elmadag Divan pastanesinde yanmay ~orekle ~ay i~meye davet ederdi. Belik Hoca beni Asian Giindiiz ile orada tam~t1rd1. Olduk~a as1k yiizlii bir ki~i izlenimi vermi~ti. Ancak Mahmut Bey, yeni asistanma yard1mc1 olmam1 istedigi i~in zaman zaman doktora tezi konusunda gorii~iiyorduk. Ben de katlldigim bir seminerde gerek ABOve gerekse ingiltere'de Devletin yarg1 muafiyeti konusunda ~1kan yasalardan esinlenerek tezimi bu konuda yazmay1 dii~iiniiyordum. Epey de kaynak toplam1~t1m. Ancak baktlm ki Asian da aym konuda ~ah~mak istemektedir. Elimdekileri ona vererek ben ba~ka konuya egildim. "Doktora tezi konumu ~aldm" diye kendisine hep tak1hrd1m. Asian Giindiiz'iin yaymlad1g1 ilk kitap doktora tezi idi: Yabancz Devletlerin Yargz Bagz~zkllgz ve Milletlerarasz Hukuk, istanbul, 1984-ih:dal Ne~riyat, (399 sahife).

Orta ve yiiksek ogrenimini yaparken Devlet Demir Y ollarmda ~ah~an Giindiiz, son derece zor ko~ullarda kendini yeti~tirmi~ti. Asian Giindiiz yabanc1 dil konusunda kendi kendine 9ah~m1~ ve ingilizceyi siiratle ogrenmi~ti. iki y1l sonra, ingilizce yazd1g1 bir makaleyi bana okutturmak

*Prof. Dr., Marmara Universitesi Avrupa Toplulugu Enstittisti Kurucu Miidtirti

xiv ASLAN G0ND0Z

istedi. Hir; unutmam Usktidar sahilinden Beylerbeyi'ne dogru ytirtidtik. Deniz kenanna yakm bir yerde yazd1g1 makalede dtizeltmeler yapmak ir;in oturdugumda Aslan'm ktsa stirede yabanc1 dilini geli~tirdigini gordtim. Makalesini gtizel bir ingilizce ile kaleme almt~tl. Dtizeltilecek bir hata yoktu. Tabii Mahmut Belik Hocanm ilk gtinlerde astk ytizlti buldugum asistanmm gerr;ekten de son derece gtir;lti bir ki~ilige sahip oldugunu ve azmederek bir r;ok gtir;ltigti a~abilen bir karakterde aslmda son derece gtiler ytizlti oldugunu o gtin daha iyi anlamt~tlm.

Lahey'deki Bart~ saraymda faaliyet gosteren Devletler Hukuku Akademisi yoneticileri onerdigim ki~ilere burs verilmesini saghyorlardt. 1980 yllmda Lahey Devletler Hukuku Akademisinde Aslan Gtindtiz'e doktora bursu verildi. Tez r;ah~malanm hemen hemen bitirmi~ti ama son r;tkan yaymlardan yararlanarak baz1 ekler yapabilmesi olanag1 tamyan bu bursla Aslan Lahey' e gitti. Ben ise Akademinin Uluslararas1 ili~kiler ve Uluslararas1 Hukuk Merkezinin bir ayhk bir programma katthyordum. Franstzca r;ah~ma grubuna da hocam Koksal Bayraktar kat1ld1. Koksal Bayraktar Hocam ve Aslan Gtindtiz ile birlikte 1980 ythnda Lahey'den gtizel amlartmtz oldu.

Aslan Gtindtiz iDHF de goreve devam ederken ben de Marmara Universitesi'ne girmi~tim. Marmara Hukuk faktiltesi ar;thnca tabii Aslan'a rahat vermiyor ve kendisinin Marmara'ya ger;mesini istiyordum. 0 tarihte kar~1 yakada oturmalarma ragmen Marmara Hukuk' a ger;meyi kabul etti.

Simdi Yeditepe Dniversitesi RektOrti olan Prof. Dr. Ahmet Serpil 1985 yllmda Marmara Universitesinde ytiksek lisans dtizeyinde kurdugu "<;agda~ i~letmecilik Programt"na beni mtidtir olarak atad1. Dersler, Te~vikiye'de tinlti Tozan ko~ktinde yapthyordu. Tabii ben mtidtir olduktan sonra yardtmctm olarak Aslan Gtindtiz'ti aldtm. Programm btiytik bir ciddiyetle ytirtittilmesinde ve yerle~mesinde Aslan'm btiytik katk1lar1 olmu~tu.

Ben 1984-85 doneminde Virginia Universitesi Hukuk Faktiltesinde Fulbright profesorti olarak bulunurken Prof. John Norton Moore'un b~kam oldugu Deniz Hukuku Ara~tuma Merkezi faaliyetlerini takip ediyordum. Aslan da tilkemizin deniz hukuku sorunlarm1 yakmen izliyordu. Bu nedenle Aslan'm Virginia Universitesine gitmesini onerdim. Evli ve iki r;ocuk babas1 olan Asian, bilimsel r;ah~malar ir;in hi~bir ozveriden ka~mmtyordu. Ogretmen olan e~i de kendisini destekliyor ve Aslan Gtindtiz'tin bilim dtinyasmda ytikselmesi u;m gerektiginde kimselerin yapmayacag1 fedakarhklan yaptyordu. Bir yll stireyle Charlottesville, Virginia' da ozellikle ktt'a sahanhg1 konusunda yogun ~ah~malar yaptl. Ttirkiye'nin en onemli meselelinedn biri olan ktt'a sahanhg1 konusunda do~entlik

AVRUPA ARA~TIRMALARI DERGISI XV

9ai~maianm derinie~tiren Asian Gtindtiz, daha sonra bu konuda degerli bir eser de yaymladt: The Concept of the Continental Shelf in Its Historical Evolution (With Special Emphasis on Entitlement), Marmara Universitesi, AT Enstitiisii Yayznz, btanbul, 1990 (260 sahife). Bana da dti~en o tarihierde kitab1 Paris'de, Lahey'de tinlti kitap91lara gottirerek raflara konmasm1 sagiamak oidu. Tabii burada esas ama9 kitabm konuyia iigili ki~ilerin eline ge9mesi idi. 0 nedenie kitap91dan para almm1yor uygun gorecegi ba~ka eserleri gondermesi oneriliyordu.

Aynca Asian Gtindtiz 1980 ve 1989 ylllarmda Birle~mi~ milletler milletleraras1 Hukuk Komisyonu bursu ile Cenevre' de Komisyonun 9ah~maiarm1 izledi, ara~hrmalar yaph.

Ttirkiye'nin milli meseleierine btiytik bir duyarhhkla yakla~an Asian Gtindtiz, Limni adasmm silahlandmlmas1 konusunun gtindeme geidigi gtinierde bu konuda da bir kitap yaymiad1: Limni Adasz 'nzn Hukuki Statiisu Uzerinde Turk Yunan Uyu~mazlzgz, istanbul, 1985- Otag Yayznevi ( 120 sahife). Aym yil "iki Taraflz ve (:ok Taraflz Milletlerarast Antla~malarzn I~zgznda Bulgaristan Turklerinin Durumu "nu inceieyen makaiesi de iigi 9ekti.

ilk basklSlm 1986 ve ikinci basklSlm 1994 yllmda ger9ekle~tirdigi Milletlerarasz Hukuk ve Milletlerarasz Te~kilatlar Hakkznda Temel Metinler kitab1 daha sonra da yeni baskllar yaph. Rahats1zhg1 s1rasmda bu kitabm yeni bask1s1m tamamlayamamaktan yak1myordu. Temennim meslekta~lanmn bu kitab1 yenileyerek Aslan'm eserini devam ettirmeieridir.

1984 yllmda Ttirkiye'de Bruges'daki "College of Europe" benzeri bir A vrupa Koieji kuruimas1 i9in klrka yakln maddesi olan bir yasa tasa.ns1 baz1rlanu~ ve rektortimtiz saym Prof. Dr. Orban Oguz arac1hgiyla ilgililere sunmu~tuk. Unutuian bu tasar1, 14 Nisan 1987 de Ttirkiye AT ye tam tiyelik ba~vurusu yaptlgmda bat1rland1 ve iki ay sonra 18.06.1987 de iigili yasaiara tek bir ctimle eklenerek, Marmara Oniversitesi RektOrltigtine bagh oiarak bir "AvrupaTopiuiugu Enstittisti" kuruimas1 kararla~tmidL Prof. Dr. Orban Oguz Hocam1z Goztepe kamptistinde lojman olarak kullamlan binada bize bir daire tahsis etti ve bemen Eyitil aymda egitime ba~lad1k. Ne var ki Aslan ABD de idi ve o nedenle birinci yll Enstitti mtidtir yardimc1s1 atamak istemedim ve Asian' 1 bekledim. Ancak ertesi yll yurda donti~tinde Asian yine yard1mc1m olarak 1988 de Enstittide goreve ba~lad1. ingiltere'de AB Hukuku konusunda oncti bir isim oian Prof. Dominik Lasok da bize kat1Id1 ve sekiz yll AB Hukuku dersieri verdi.Enstittideki ytiksek lisans yapmakta oian ogrenciieri AB kurumlarm1 yakmdan tantmak ve yoneticileriyie tam~malanm saglamak i9in Brtiksei, Ltiksembourg ve Strasbourg'a

XVI ASLAN GUNDOZ

gottiriiyorduk. iki hafta stiren ilk gezide ogrencileri ben gottirmti~ttim. ikinci ytl gerekli ki~ilerle tam~mas1 ve bu kurumlara ~inahk kazanmas1 ic;in Asian ile birlikte gittik. Briiksel'de NATO'ya, Avrupa Komisyonunun c;e~itli Genel Mtidtirltiklerine, Ltiksembourg'da AT Adalet Divam'na, Avrupa Yatmm Bankas1 ve istatistik Ofisine, Strasbourg' da A vrupa Parlamentosu'na, Avrupa Konseyi Hukuk i~leri Genel Mtidtirltigti, AiHM ne ziyaretler yapthr ogrenciler yetkililere sorular sorar, tez konularma ili~kin ara~tlfma yaparlard1. A vrupa Parlamentosunda Ttirkiye ile ilgilenen dort be~ parlamenter bir araya gelerek ogrencilerimize A vrupa ve Ttirkiye konularmda konu~malar yaparlar, ogrenciler de bir ytl yogun bir ~ekilde AB konularmt c;ah~tlklarmdan parlamenterlere duman attmr, yanh~ ve onyargth yakla~tmlan ~iddetle ele~tirir, kar~1 taraf1 etkilerlerdi. Profesor Aslan Gtindtiz ile Enstittide amactmtz ki~ilik sahibi, tilke c;tkarlarmt savunan, yabanctlarm her soylediklerini keramet gibi kabul etmeyen, sorgulayan mticadeleci genc;ler yeti~mesini saglamaktl. Zaten AP parlamenterleri diplomatlardan veya profesorlerden degil de birkac; yabanc1 dili konu~an gene; tiniversite ogrencilerinden aldtklart mesajlardan daha c;ok etkileniyorlardt. AP Ba~kam Lord Plumb dahi ogrencilerimizi kabul ediyor, uzun gorti~meler yaptyorlardt. Daha sonraki ytllarda bu gezilere ogrencileri Aslan Gtindtiz gottirdti. Asian, vakur, ~ahsiyetli yakla~1m1 ve konulara hakimiyeti ile uluslar aras1 temaslarda ogrencilerimize de gtizel ornek oluyordu. ~imdilerde AB kurumlarmdan gelen alt dtizey memurlar veya yabanc1 uzmanlara ho~ gortinmek ic;in ne yapacaklarm1 ~a~tran ki~ileri

gordtikc;e Aslan Gtindtiz'ti c;ok ama c;ok arayacagtmtzt dti~tintiyorum.

Ekim 1994 de profesorltik ba~vurusuna ek olarak sundugu yaym listesinde be kitap, on altl makale, tic; teblig yer ahyordu. Doktora tezine sekiz ayn bilimsel c;ah~mada atlf yapllmt~tl. Daha o tarihte sekiz ytiksek lisans ve iki doktora tezinde dam~manhk yapm1~t1. Milletlerarast Hukuk ve Milletlerarasz Ozel Hukuk Bulteninde c;ok saytda makalesi yaymland1. Deniz Kuvvetleri Komutanhg1 Deniz Hukuk Sempozyumlanna 1988 den itibaren kat1ld1. 0 yll "Deniz Sava~ Hukukunda Tarafszzlzk Kavramt ve lrakiran Sava~mda Tarafszz Devletlerin Ticaret Gemilerine Yaptlan Muamelenin Hukukiligi" konulu bir teblig sunmu~tu. Bir onemli makalesi de 1990 yllmda istanbul Barosu Dergisinin 1-3 saylSlnda yaymladt: "iktidar ve Milletlerarast Smzrlan" (s. 14-64) . Prof. Mahmut R. Belik Armagan'mda yaymlanan iki makalesi de toplam 175 sahife kadard1. As1an Gtindtiz'tin profesorliik jiirisi iiyesi olarak vurguladtgtm bir ba~ka husus da yedek subayhgmt Genel Kurmay Ba~kanhgt Antla~malar Dairesinde yapm1~ olmasmm kendisine onemli deneyim kazandtrmt~ olmas1 idi. Gerc;ekten de "kendi anabilim dah ile ilgili bir c;ok antl~manm haztrlanmast ve tatbiki

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI xvii

evrelerinde hukuki gorii~ bildirmesi bilimsel ~ah~malan a~lSlndan onemli bir tecriibe kazanmasma yol a~m1~t1."

1994 ythnda Btikre~'de yapllan bir uluslar aras1 sempozyumda "World Project on the Freedom of Religion: the Turkish case" konulu elli sayfahk raporu onemli bir ba~ka ~ah~mastydt. Daha sonra da ~ok saytda makale ve eser veren Aslan Gtindtiz, vefatmdan birka~ ay once evinde ziyaret ettigimde Amerika' da yaymlanan bir kitapda kendi makalesine de yer verildigini belirterek o eseri gosterdi. Y akla~tk otuz ytl once Beylerbeyi sahilinde yazd1g1 ingilizce makalesini okumam1 isteyen Aslan Gtindtiz Frans1zcay1 da ogrenmi~ ve sadece tilkemizde degil yurt dt~mda da bilimsel ~ah~malara onemli katkllar saghyordu.

1992 yllmda Ttirkiye'nin insan haklan sorunlan Avrupa'mn gtindemine getiriliyordu. Ogrencilerin ytiksek lisans ve doktora ~ah~malan i~in verilen Jean Monnet burslarmdan birine, kendisine haber vermeden Aslan'1 aday gosterdim. Kabul etmek istemedi ise de insan haklan konusunda daha derinlemesine ihtisasla~mam1z gerektigini ve bu konuda kendisinin onctiltik etmesini rica ettigimi soyledim. Beni klrmad1 ve bir yll stireyle Essex'de ogrenci yurdunda kalmak suretiyle oradaki insan haklan programm1 ba~artyla bitirdi. Burs ~ok klSlth bir Odeme ongordtigtinden kti~tik bir odada kald1 ancak onemli eserlere imza attl. Kendisi ktdemli bir do~ent olmasma ragmen-YOK bursuyla giden ogrencilere yapllan Odemenin yansl kadar bir bursla yetindi. Yapllan Odemeyle bir ogrencinin ancak ki~isel harcamalan kar~llanabildiginden ailesi yine istanbul' da kalmt~tl. Y azm bir ay ~imdi doktor olan oglu yanma gelmi~ ve o kti~tik oday1 payla~m1~lard1. Aslan Gtindtiz ve ailesi bu fedakarhg1 yaph. Bilimsel alanda mtikemmellige ul~mak i~in her ttirlti ozveriyi goze aldtgmt gosterdi ama Ttirkiye'nin en iyi insan haklan hukuk~usu oldu.

Aslan Ttirkiye'ye dondtigtinde ttim eserlerini bir zarfa koyup Dt~i~leri Bakanhg1 Mtiste~an Btiytikel~i Ozdem Sanberk'e gonderdim. Strasbourg'daki davalarda Aslan Gtindtiz'den mutlaka yararlamlmaltydt. Mtiste~ara Aslan Gtindtiz'tin Ttirkiye'nin ulusal ~1karlarmm korunmasmda fevkalade hassas, son derece gtivenilir ve dirayetli bir hukuk adam1 oldugunu yazdtm. Ktsa bir stire sonra Aslan Ttirkiye'nin Strasbourg'daki avukatlarmdan biri oldu. Hem de bir ~ok davay1 kazanarak kaybedilen davalar dizisinde ~eytanm bacagm1 k1rd1. PKK davalarmda Diyarbaktr' da ~ahit dinlenirken yalan soyleyen, verecegi ifade kendisine ezberlettirilen tamklara birka~ soru sorarak ger~ekleri ~arp1tt1klanm ortaya ~1karan Aslan, ger~ekten de ~ok onemli bir ~ok davayt btiytik ba~anyla kazand1. Orada kendisine teror orgtitti mensubu oldugunu iddia eden ki~ilerce yoneltilen

XV Ill ASLAN GUNDUZ

tehditlere pabuc; btrakmadt. Kar~lSlnda ashnda btiytik mali imkanlan olan c;ok saytda avukatm c;ah~t1g1 ve amac;lan Ttirkiye'yi stkt~tlrmak olan gtic;lti bir hukukc;ular grubu vard1. Hedefleri insan haklanm korumak degil teror orgtittintin iddialarma destek olarak Ttirkiye'yi zor durumda btrakmaktL Dost ve mtittefik sandtgtmtz tilkeler bazt sozde sivil toplum orgtitleri kanahyla bu ki~ilere btiytik meblaglar transfer ettiler. ingiltere'de bir tiniversitede Profesor Kevin Boyle'tin yonetimindeki bir grup ingiliz hukukc;u ve avukat, PKK davalanm tezgahlamakta ve tilkemizin mahkum olmasma yola ac;maktayd1. Bu hukukc;ular grubuna btiyiik fonlar saglanmt~. Ttirkiye'yi Strasbourg'da ko~eye stkt~tlrabilmek ic;in kendilerine binlerce sterlinlik Odeme yapthyordu. Bizim Aslan ise Dt~i~lerinin ayda verdigi 33 milyon TL ile dosyalar konusunda gorti~mek ic;in her ay hem Ankara'ya gidiyor, hem Strasbourg'da davalart savunuyor, hem de ~ahit dinleme, mahallinde ke~if yapmak gibi nedenlerle Gtineydoguya gidiyordu. Odenen meblag masraflanm dahi kar~llamaktan uzakt1.

KKTC sec;imlerinden once 59. Htiktimetin Loizidou karanm kabul edip tazminatl Odeyecegini ac;tklamast, <;apa Ttp Faktiltesi hastanesinde ziyaret ettigim Aslan'1 ve e~i Kezban Hamm1 fevkalade tizmti~tti. Bu yapllacak bir ~ey degildi. Ttirkiye'nin b~ma c;ok sorun ac;abilirdi. Ancak bu karar, sanki KKTC sec;imlerinde muhalefetin kazanmasm1 da saglamak tizere tam sec;imlerden once ahnmt~tl. (Gerc;ekten de KKTC de bazt siyasi partiler TC Htiktimetinin bu karanm c;ok gtizel istismar ettiler ve siyasi gozlemcilere gore bu karar sayesinde oy oranlanm tic; dort puan arttlrdllar.) Halbuki Aslan, A vrupa insan Haklar1 Mahkemesinin kararmdaki yanh~lan, c;eli~kileri, onceki ve sonraki ic;tihatlarda c;ok farkh kararlar veren AiHM nin Ttirkiye'ye yaptlgt hakstzhklan, "Perceptions" isimli dergide aynntllanyla yazm1~t1: "Creeping Jurisdiction of the European Court of Human Rights: The Bankovich Case vs. the Loizidou Case"Sept-Nov 2002 (vol.VII). Bir c;ok uluslar arast hukuk uzmam AiHM nin yanh~ karar verdigini ve bundan donmek istedigini belirtiyordu. Hatta daha sonra Yugoslavya olaylanna ili~kin davalarda Divan tam tersi kararlar vermi~ti. Ancak son zamanlarda moda, en hakh oldugumuz konularda dahi stirekli olarak Ttirkiye'nin ulusal politikalanm ele~tirmek idi. Hastanede yatagmdan televizyon tart1~malar1 izleyen Aslan kahroluyordu. Bu kadar yanh~ ve hakstz bir karan malum c;evrelerin nasll dillerine pelesenk ettiklerini gordtikc;e tiztinttisti daha da arttyordu. Baz1 emekli diplomatlar, baz1 ko~e yazarlart, televizyonun malum programcllart, ordan burdan "proje ahp para kazanmak sevdasma dti~en" sozde bilim adamlart, sozde sivil toplum orgtitleri, birilerine yaranmak ic;in makbul yakla~tmm kendi tilkelerine saldtrmak oldugunu dti~tintip,

gen;ekleri tahrif ediyorlardt. Olke c;tkarlanna olagantistti duyarhhkla sahip

AVRUPA ARA~TIRMALARI DERGISI xix

t;tkan Aslan GUndUz, hasta yatagmda ne kadar kahroldugunu anlatlrken ashnda t;tktp bu ~ahtslara cevap verememenin UzUntUsU ir;inde idi.

Maltepe Camiinde cenazesi kalkmadan once e~i Kezban Hamm, Aslan'm tabutunun TUrk bayragma sanlmasm1 hakh olarak istiyordu. Hemen bUyUk bir bayrak temin ettik ve TUrk bayragma sanh gitmeyi en r;ok hak eden Aslan't oyle ugurladtk. Nur ir;inde yatsm ...

MARMARA JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES • Volume 12• No: 1-2 • 2004

EXTRA TERRITORIAL CRIMINAL JURISDICTION AND THE NEW TURKISH PENAL CODE (2004.5237)

1

Feridun YENiSEY*

Abstract

There is a "new" Turkish Penal Code (NTPC) to be effective on April r, 2005. In this short paper, which has been prepared in memoriam of my dear friend Prof. Dr. Asian Gunduz, we shall try to demonstrate the main principles of the "New Turkish Penal Code" in respect to its application ratione loci.

I. Principles of international criminal law

When reshaping its criminal law, a law-maker has to try to serve the goal of the creation of a peaceful, orderly world society, based on the rule of law and has also to acknowledge the existence of several units of jurisdiction, his duties of protection of individuals and their liberties living under his jurisdiction and the need of furtherance of international cooperation. However, Public International Law restricts the liberty of states to shape their criminal law. There are norms or principles that govern sustentative aspect of criminal law. There are also procedural standards to be observed in the application of criminal law. International law has some impacts on the state legislators when they determine the scope of application their laws. Public international law imposes also some limits on the right of the states to determine the scope of their criminal laws ratione loci.

These limitations are applied to all states equally and are not qualified as infringement on the sovereignty. Three traditional branches of state

* Prof. Dr., University of Bah~e~ehir

2 EXTRATERRITORIAL CRIMINAL JURISDICTION

authority; (legislative jurisdiction, judicial jurisdiction and executive jurisdiction) are the basis for state sovereignty.

Limitations to the executive jurisdiction such as the exercise of executive jurisdiction (such as arrest, search, seizure or other coercive measures within the territory of another state) is not permitted under public international law, except with the consent of the state concerned, such as the "European arrest warrant".

However, there are some non-binding limitations to the legislative jurisdiction in the field of criminal law, such as "the primacy of the principle of territoriality", "recognition of equality of and mutual respect for the participants international intercourse", the "non-intervention principle" and "the rule of law principles"1

•

The principles of the rule of law require that criminal law norms must be precise and recognizable to the individuals governed by this law. The principle "nullum crimen sine lege", "nullum poena sine lege" and "in dubio pro reo" have binding force under International Human Rights Instruments?

The traditional bases of jurisdiction are; territoriality, protective, nationality, universality, and passive - personality principles. European law has expanded to cover extraterritorial crime, so long as there is some connection with the asserting state. For example, the New Turkish Penal Code (NTPR) provides for jurisdiction over extraterritorial crime when a Turkish citizen (Art. 11 NTPC) commits a crime abroad or the need to protect certain domestic (Art. 12 NTPC) or international (Art. 13 NTPC) legal interests. 3

II. Crimes committed within the Turkish territory

The Principle of Territoriality

The New Turkish Criminal Code (Art. 8) adopts the principle of territoriality as a general rule, with few exceptions. In order not to let criminals go unpunished, a crime committed outside Turkish territory, by foreigners or against them, will be prosecuted (aut dedere aut judicare) and punished in accordance with the Turkish Criminal Code.

MARMARA JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES 3

According to Article 8(1) New Turkish Penal Code, whoever commits a crime in the territory of Turkey, shall be punished in accordance with Turkish Law.

A Turk sentenced in a foreign country for a crime that was committed in Turkish territory, shall be retried in Turkey (Art. 9 NTPC). A foreigner, who has been sentenced in a foreign country for a crime according to local legislation, shall be tried in Turkey upon the request of the Minister of Justice, if there is a connection to Turkish Law.

In terms of geography, the application of the New Turkish Penal Code reflects the system of territoriality as a basic rule. The land within the frontiers is considered a country's territory. The territorial application of criminal law comprises the rivers, lakes and the internal waters of the state. According to Act No. 2674 dated May 20, 1982, the internal waters of Turkey extend 6 Miles out to sea.

A criminal offense on board of a ship is considered committed in the territory of the state whose flag the ship flies, when the ship is in international waters. But warships are an exception and are considered to be in Turkish territory even if they are actually in international waters, or outside of the 6 Mile limit.

Sometimes a crime can be international, if it is committed in more than one state. The Court of Cassation has decided in one case when an airplane was hijacked from Bulgaria, that the crime was committed in the state where the act was committed.

The territorial principle allows jurisdiction over criminal conduct, providing that a material element of the crime or its effect occurs within the territorial boundaries of the state.

The objective territorial theory is the basis of jurisdiction when an effect of an offense impacts on the asserting state's territory. The subjective territorial theory is the basis of jurisdiction when an element of an offense occurs within the territory. The subjective territorial theory provides that a forum state will have jurisdiction over a homicide when the conduct within the forum state constitutes an attempt to commit homicide, even though the death occurs outside the state. ·


Thus, a state could assert and approve jurisdiction over larceny by fraud, for example, even though the delivery and acceptance of the goods occurred outside the territory, as long as material element of the offense occurred within the territory from which the goods were sent (Art. 8(1) NTPC). Similarly, jurisdiction over a homicide is considered appropriate when the conduct within the forum state constitutes an attempt to commit the homicide, even though death occurs outside the state (Art. 8(1) NTPC).

The principle of ubiquity provides that a crime is deemed to have occurred in the place where the perpetrator acted or in the place where the statutorily proscribed harm occurred.

The new Turkish Penal Code applies the ubiquity principle. Where the acts of the crime has been "party" committed in a foreign country, or the outcome of the action that has been committed abroad, occurs within the Turkish territory, the crime shall be considered as a "crime committed in Turkey" under Art. 8/1 NTPC. There is also a list of grave crimes in Article 13, where the crimes committed outside of Turkish territory shall be prosecuted in Turkey.

III. Crimes committed in a foreign country

1. The ''nationality" or "active personality principle"

Crimes committed in the third states or crimes against or by nationals of the requesting state are the subject to the "Turkish international criminal law".

The state follows its cthzens in foreign countries (Art. 11 NTPC) (persqnality principle). The Turkish State also punishes crimes committed abroad against its citizens (Art. 12(2) NTPC) and crimes committed against the Turkish State (Art. 12(1) NTPC).

In Turkish Criminal Law, the principle of nationality is not valid as a single rule. It is also supported by other principles. The nationality theory bases jurisdiction on the nationality of the perpetrator of the offenses as proscribed by the state of his allegiance, no matter where the offense takes place. Turkish law applies a broad active personality principle. Nationality is a link so strong that the state may prosecute any of its nationals for offenses they commit anywhere in the world, so long as the offense is


punishable in the place where, it was committed (NTPC 19/1). This theory underlies the importance of the state maintaining its sovereignty over each national and in maintaining its respect internationally by punishing its own wrongdoers.

Article 11 of the new Turkish Penal Code regulates "offences committed by Turkish nationals" in a foreign country: A Turkish citizen, who commits an offence in a foreign country, shall be punished in Turkey according the Turkish Criminal Statutes. There is an official and mandatory prosecution if the offence requires an imprisonment at the lover level not less than one year according to Turkish Law.

There are three requirements attached to this prosecution: a) the perpetrator must be in Turkish territory, b) there must be no judgment rendered against him in the foreign country, c) the offence must be a "prosecutable" offence in Turkey (Art. 11(1) NTPC).

If the offence requires a punishment at the lover lever less than one year, then the adjudication depends on the complaint (#kayet) of the victim who suffered harm, or of the foreign government. This complaint must have been filed within six months after the perpetrator who is a Turkish citizen had entered Turkish territory (Art. 11(2) NTPC).

The gravity of the punishment constitutes "a condition for investigation" (soru$turma ko$ulu) in such cases. The amount of the punishment shall be calculated during the preliminary investigation ( soru$turma evresi) taking in account of the lover level of the alleged aggravating factors and the upper level of the alleged mitigating factors (Art. 15 NTPC).

2. Passive Personality Principle

The passive personality principle grants a state the authority to prosecute and punish perpetrators of a criminal conduct that harms or is intended to harm a Turkish citizen. The Turkish Penal Code extends the application of Turkish Criminal Law to offenses committed extraterritorially against Turkish nationals.

If a foreigner commits a crime that entails at least one year imprisonment against a Turkish citizen or against a legal person of private law which is established according Turkish Laws, shall be punished in accordance with


the Turkish Penal Code, a) if the offender is present in Turkey, b) if there has been no judgment rendered against him in the foreign country, and if the victim, who suffered losses has filed a "complaint" (.yikayet) (Art. 12(2) NTPC).

3. The Protective Principle

This principle is relevant when an extraterritorial offense has an effect on, or pose a danger to the security, interest, integrity, sovereignty, treasury, or other important governmental functions of a state.

A foreigner who commits a crime in a foreign country other than one mentioned in Article 13 against the interest of (zararzna) Turkey, entailing imprisonment for a minimum period of one year under Turkish Law, shall be punished in accordance with the Turkish Penal Code, if the offender is present in Turkey (Art. 12(1) NTPC). The adjudication depends on the request (istem) of the Minister of Justice (Art. 12(1) NTPC).

The focus of this principle is the nature of the interest that is injured, rather than the place where the harm occurs. The basic premise of Turkey's protective principle is that the state will subject "offenses committed abroad by foreigners (as well as by citizens) to its punitive power if thereby domestic interests are endangered or violated".

The protective principle in Turkey also obtains jurisdiction over conduct impacting or threatening impact on other important public interests.

4. The Principle of Vicarious Administration of Justice

The principle of the vicarious administration of justice, which provides that if a state refuses to extradite an individual; that state shall prosecute him as long as the conduct involved serious and punishable behavior in the state in which the conduct occurred.

The desire to find solidarity among nations attempting to combat international and transnational crime suggests that if Turkey refuses to extradite a person who has committed an offense against the law of a foreign requesting state, Turkey ought to prosecute that person if the conduct committed constituted a crime under Turkish law.


Vicarious administration of justice is common in Europe and has been adopted in several extradition treaties, although it is difficult accepting jurisdiction based solely on the basis of a refusal to extradite. If a foreigner commits a crime against a foreigner in the foreign country, the perpetrator shall be tried in Turkey under the following requirements (Art. 12(3) NTPC): a) The crime must entail imprisonment of not less than three years according to Turkish Laws, and b) There must be no extradition treaty between Turkey and that respected country, or the request for extradition has not been approved by the country of nationality.

A foreigner, who has committed a crime that falls under Article 12(1) of the New Turkish Penal Code shall be retried in Turkey, if the Minister of Justice files a request (istem), even if the perpetrator had been convicted by a foreign court, or the prosecution against him or his punishment was dropped for any reason, was acquitted or the committed crime was a not prosecutable offence any longer.

5. The Universality Principle.

The European view of the universality principle creates a "genuine link" for a given state to create extraterritorial jurisdiction based on international treaties that, for the most part, oblige each member state to do so.

International Conventions and custom provide that several crimes trigger universal jurisdiction. These include piracy, slave trade, war crimes, crimes against humanity, hijacking and sabotage of civil aircraft, ,genocide, and apartheid.

The New Turkish Penal Code has taken account of this development (NTPC 13/la and c-i): Turkish Penal Code (Article 1311, b) lays down the "principle of self protection". The crimes listed below if they are committed in a foreign country by a Turkish citizen or a foreigner, are subject to Turkish criminal law: crimes which are regulated in the first book, first chapter of the Criminal Code; crimes which are listed in second book, fourth chapter 3, 4, 5, 6, 7 and 8 sections, torture (Article 94, 95), intentional pollution of environment Article 181, production and trafficking in narcotics or inhibiting substances (Article 188), facilitating the use of narcotics or inhibiting substances (Article 190), forgery in money (Article 197), production and trafficking in tools that are used in production of money and valuable stamps (klymetli damga) (Article 200), forgery in seals


(Article 202), prostitution (Article 227), bribery (Article 252), hijacking or tempering of sea, rail road or air transportation vessels.

Even if the crimes mentioned in the first paragraph of Article 13, subsection (a) and (b) has been tried and convicted or acquitted in a foreign country, there shall be a new trail in Turkey upon the order (talep) of the Minister of Justice.

IV. Extradition

The Republic of Turkey does not extradite its citizens under Article 38 of the Constitution, except the obligations required by the ICC Statute (Art. 18/2 NTPC). Therefore, if a citizen commits a crime outside of Turkey he will be tried in Turkey (Art. 11 NTPC). But the act committed outside of Turkey should be regarded as a crime according to the Turkish Law. If the act is a crime in Turkey, but not in the place where the act was committed, the perpetrator can not be punished in Turkey (Art. 19 NTPC). On the other hand, the accused must be present in Turkey. If a Turkish citizen commits a crime outside Turkey, he will be automatically prosecuted by the Public Prosecutor if the crime requires imprisonment for more then one year. If the upper level of imprisonment is less then one year, the initiation of prosecution may be upon the complaint of the damaged party or the foreign Government (Art. 11 NTPC).

If a foreign State requests extradition of a foreigner, the Court determines the citizenship of the requested person and the nature of the felony committed. If the crime does not constitute a crime under Turkish criminal Codes, or is related to the freedom of speech ( dii~Unce SUf:U), is of a political or military nature, has been committed against the security of the Republic of Turkey, or has been committed against a Turkish citizen or against a legal entity that has been established according the Turkish Laws, or the crime does not fall under the jurisdiction of the Turkish State, or the statute of limitations of that crime has expired or there has been an amnesty, extradition cannot be granted (NTPC 18/1).

In cases where there are strong suspicions that the individual, in case if extradited, would have been prosecuted or punished because of his affiliation to a ethnical, religious, citizenship, social group or because of his political views, or would be subject to torture or maltreatment, the request for extradition shall not be admitted (Art. 18/3 NTPC).


The Court of Assizes where the related individual resides has jurisdiction to decide upon the request of extradition, applying the provisions of NTPC Art. 18, and according the provisions of the International Conventions. The decision may be appealed to the Court of Cassation (Yargttay) (Art. 18/4 NTPC).

The decision of the court not to extradite is final and the Government has no discretion at this case. If it is determined that the requested person is a foreigner and that his felony is of an ordinary nature, the Government may accept the request. If the request is accepted, a warrant of arrest against the requested person may be issued (Art. 1817 NTPC).

The Republic of Turkey is part of the European Convention of Extradition. There should be at least one year of imprisonment according to the Law of the requesting State. This time limit considers the upper scale of the foreseen punishment.

In case that the individual has been extradited, he can only be tried or the punishment may be executed on the basis of the crimes which has been indicated in the extradition order (Art. 18/8 NTPC).

V. Limits of the punishment in crimes committed abroad: taking into consideration of a Foreign Criminal Code (Art. 19 NTPC).

In Turkish Criminal Law, crimes committed outside of Turkey have become a special category. The development in this field began in 1965. Article 18/1 of the Code on Enforcement of Punishments had ruled that a foreigner who had been sentenced in Turkey is liable to serve his sentence in his country, if the principle of reciprocity and the execution of the full sentence is guaranteed.

In 1984, Act No. 3002 has abolished the above-mentioned regulation and substituted it with a larger Act: the sentences of the foreign countries are applicable for prosecutions in Turkey. For this purpose there is a procedure, which is contained in the Act: the factual findings of the foreign judgment are considered as final. Upon this, the Turkish Court crafts a new Turkish Judgment and declares the punishment, which shall be executed in Turkey. However, the final punishment cannot be more severe than the punishment of the foreign judgment. Foreigners who have committed crimes in Turkey


and have been sentenced by a Turkish Court can be imprisoned in their own countries under the condition of recipr<?city.

The development in this field has continued. In 1991, Article lOa had been added to the Turkish Penal Code. Article 1 Oa was taken from the Draft Penal Code of 1989. The New Turkish Criminal Code recently amended Article 1 Oa. According to this regulation, if a Turkish citizen or a foreigner had committed a crime in a foreign country and was subject to Turkish Criminal Jurisdiction, according the regulations of the First Book, Part I of the Turkish Criminal Code, then the application of law which favors the accused was obligatory. The Turkish Judge had to choose the milder statute between the Turkish Code and the code of the place of commitment. The provisions of Article 1 Oa of the Penal Code did not apply to crimes, which have been committed against and have damaged the Republic of Turkey. The second exception held, that if the Code of the place of commitment is against Turkish public order or against the international obligations of Turkey, this Code was not be applicable in Turkey. In article lOa, the word 'public order' meaned the basic principles of the Turkish procedural law and the basic principles of Turkish Criminal Law. For example, if a principle of Islamic Law was in favor of the accused, this rule did no apply in Turkey.

The New Turkish Penal Code (2004.5237 Art. 19) has simplified the regulation: "In cases where there is an adjudication in Turkey for crimes which are committed outside of territory of the Republic of Turkey, the sentence shall be determined according to the Turkish Criminal Code and shall not accede the upper level of the punishment, which has been foreseen by the Criminal Code of the country where the crime has been committed (Art. 1911 NTPC). This provision does not apply in crimes committed against the security or in the disadvantage of the Republic of Turkey, or in crimes committed against a Turkish citizen or against a legal person that has been established according to Turkish Law (Art. 19/2 NTPC).


Relevant Provisions of the New Turkish Penal Code:

Territorial Application

Articel 8 - (1) Crimes committed within the territory of Turkey are subject to the application of Turkish criminal law statutes. In cases, where the acts has been committed partly or as a whole within the Turkish territory, or the outcome of the action has been occured within the territory of Turkey, the crime shall be considered as a crime committed within Turkish territory.

(2) Following crimes shall also be considered as a crime committer within Turkish territory:

a) Crimes committed in Turkish land-, and air-space and in Turkish territorial waters,

b) Crimes committed in high sea and in the airspace above it, crimes committed in Turkish sea and air vessels or crimes committed through them, which are there,

c) crimes committed in Turkish sea- and air vessels or crimes committed through them,

d) crimes committed in fixed platforms in Turkey's subsoil of the coast established in designated economic area, or against these establishments.

Validity of foreign judgments

Article 9 - (1) If someone has been tried in a foreign country and there has been a judgemend rendered in that case, he shall be subject to a trial in Turkey, if the crime has been committed within the territory of Turkey.

Crimes related to the office

Article 10- (1) Whoever performs an official duty in the name of Turkey in a foreign country and commits a crime that is related to this office, shall be retried in Turkey, even if he has been tried and convicted in that foreign country

Crimes committed by Turkish citizens.

Article 11 - (1) If a Turkish student commits a crime in a foreign country which entails imprisonment at the lower level not less then one year according to Turkish criminal laws and in cases where he is present in Turkey and there has been no judgement rendered against him according to this crime and the act is prosecutable in Turkey, shall be punished according to the Turkish criminal laws.

(2) In cases where the crime requires imprisonment at the lower level less than one year, the adjudication is depending on the complaint of the victim who suffert a loss or the foreign government. In such cases the complaint must be filed within six months after the citizen has entered Turkish territory.


Crimes committed by foreigners

Article 12 - (1) A foreigner who commits a crime in a foreign country other than one mentioned in Article 13 against Turkey, entailing imprisonment for a minimum period of one year under Turkish Law, shall be punished in accordance with the Turkish Penal Code, if the offender is present in Turkey (Art. 12(1) NTPC). The adjudication depends on the request (istem) of the Minister of Justice (Art. 12(1) NTPC).

(2) If a foreigner commits the above mentioned crime against a Turkish citizen or against a legal person of private law which is established according Turkish Laws, shall be punished in accordance with the Turkish Penal Code, a) if the offender is present in Turkey, b) if there has been no judgemend rendered against him in the foreign country, and if the victim, who suffered losses has filed a "complaint" ($ikayet) (Art. 12(2) NTPC).

(3) If a foreigner commits a crime against a foreigner in the foreign country, the perpetrator shall be tried in Turkey under the following requirements (Art. 12(3) NTPC):

a) The crime must entail imprisonment of not less than three years according to Turkish Laws.

b) There must be no extradition treaty between Turkey and that respected country, or the request for extradition has not been approved by the country of nationality.

(4) A foreigner, who has committed a crime that falls under Article 12(1) of the New Turkish Penal Code shall be retried in Turkey, if the Minister of Justice files a request ( istem), even if the perpetrator had been convicted by a foreign court, or the prosecution against him or his punishment was dropped for any reason, was acquitted or the committed crime was a not prosecutable offence any longer.

Other crimes

Article 13 - ( 1) The following crimes if they are committed in a foreign country by a Turkish citizen or a foreigner, shall apply Turkish criminal law:

a) The crimes which are listed in the first book, first chapter,

b) Crimes which are listed in second book, fourth chapter 3, 4, 5, 6, 7 and 8 sections.

c) Torture (Article 94, 95),

d) Intentional pollution of environment Article 181,

e) Production and trafficking in narcotics or inhibiting substances (Article 188),

facilitating the use of narcotics or inhibiting substances (Article 190)


t) Forgery in money (Article 197), production and trafficking in tools that are used in production of money and valuable stamps (ktymetli damga) (Article 200), forgery in seals (Article 202),

g) Prostitution (article 227),

h) Bribery (Article 252),

i) Hijacking or tempering of sea, rail road or air transportation vessels

(2) Even if the crimes mentioned in the first paragraph, subsection (a) and (b) has been convicted or acquitted in a foreign country, there shall be a new trail in Turkey upon the order ( talep) of the minister of justice.

Investigation in cases of alternative punishments

Article 14 - (1) In cases indicated in Article 11 and 12 there shall be know investigation or prosecution if the punishment of the investigated crime and tails the alternative application of imprisonment or judicial fine in the statute that describes the investigated crime.

Estimation of the punishment, which is the pre-condition of the investigation in Turkey

Article 15 - In cases, where the amount of the punishment is a pre-condition of starting an investigation in Turkey, the punishment shall be estimated at the phase of preliminary investigation while regarding the alleged legal aggravating factors at the lover level, and the legal mitigating factors at the highest level.

Subtraction from sentence

Article 16 - Wherever the crime has been committed, the period, which has been spent in a foreign country in police custody (gozaltmda), under medical inspection in a clinic (gozlem), in remand (tutuklulukta) or in a correction center as inmate, shall be subtracted from the punishment to be inflicted on that person for the same offence.

Deprivation of rights

Article 17 - In cases explained in the above Articles, if the judgment of a foreign country is not contradicting Turkish Legal System requires a deprivation of rights according to Turkish Law, the court shall order upon the request of the Public prosecutor, that the consequences of that judgment shall be effective in Turkey.

Extradition

Article 18- (1) A foreigner who allegedly committed or has committed a crime in a foreign country and there is a pending prosecution or a conviction rendered against him, may be extradited upon request in order to conduct a prosecution or to


execute the sentence. However, in the following cases the request shall not be granted, if the act (fiil) which is the ground of the request of extradition;

a) is not a crime under Turkish Criminal Laws,

b) is a crime of freedom of expression (dii~?iince sw;u) or has the character of a political of military offence,

c) has been committed against the security of Turkish State, or has inflicted harm to Turkish State, or to a Turkish citizen or to a legal person which has been established according Turkish Laws,

d) is a crime on which the Turkish State has jurisdiction,

e) the statute of limitation has expired or there has been an amnesty for this act.

(2) Except the obligations which are attached to the acquisition to the International Criminal Court Statute, a citizen shall not be extradited to a foreign country.

(3) The request on extradition shall be rejected in cases where there are strong grounds to suspect that in case of an extradition the individual might be prosecuted or punished or be subject to torture or male treatment (kotti muamele) on the grounds of his race, religion, citizenship, affiliation to a certain social group his political opinions.

( 4) The decision on the extradition request shall be rendered by the Court of Assizes where the individual is present at that time (bulundugu yer) under the provisions of this Article and under the provisions of international Conventions, which Turkey is a party of.

(5) Where the court decides that the extradition request is acceptable, the Council Ministers has discretion to put in force this decision.

(6) On the basis of the international Conventions of which Turkey is a party of, there may be decisions of protective measures (koruma tedbirleri) rendered against the individual, whose extradition has been requested.

(7) If the court decides that the extradition request is acceptable, additionally a decision to put the individual in custody in remand (tutuklama), or to apply other measures of prote~tion may be rendered, on the basis of the Criminal Procedure Code.

(8) If extradited, the individual may only be adjudicated under- the offence, which has been the basis of the decision of extradition or the punishment may be executed as mentioned in the decision of extradition.

MARMARA JOURNAL OF EUROPE~N STUDIES 15

Taking into consideration the punishment in a foreign Criminal Code

Article 19 - ( 1) The punishment to be inflicted according to the Turkish Criminal Code shall not exceed the upper level of the punishment as foreseen in the Criminal Code of a foreign country, where the crime has been committed outside of Turkish territory and there is a adjudication in Turkey because of this crime.

(2) However; if the crime has been committed

Endnotes

a) against the security of Turkey or Turkey had suffered losses,

b) against a Turkish citizen or a legal entity established according Turkish Laws had suffered losses, the provisions of subsection (1) does not apply:

1 Extraterritorial criminal jurisdiction, Council of Europe, Legal Affairs, Strasbourg 1990,p.21. . 2 In Europe there is a distinction between substantive and procedural law. Substantive law concerns the contents of rights and duties of the state as the public power or of the individual. Procedural law, however, regulates the manner in which these rights can be realized by means of judicial decisions. 3 Selected Bibliography:

Bayraktar, Siyasal Sue;, (lstanbull982).

Donay, "Su~lulann iadesinde Yeni Gelismeler", UHFM 1984, p. 241.

Eser/Lagodny, Principles and Procedures for a New Transnational Law, Eigenverlag Max-Planck-Institut ftir ausl. u. int. StR., Freiburg i.Br., 1992.

i~el and Donay, Karsilastrrmah ve Uygulamah Ceza Hukuku, 2. Bast, (Filiz, Istanbul 1993).

bzgen, Su~lulann Geri Verilmesi, (Ankara 1962).

Tezcan, 'Ceza Kanununun Yer Itibariyle Uygulanmasr: Milletlerarasr Ceza Hukuku, in, Ceza Hukuku El Kitabt, (Beta, Istanbull989).

Y enisey, "Auslaendische Strafmasse im turkischen Strafrecht", in, Informationsbrief Auslaenderrecht 1994/1, p.9.

Y enisey, "die Rechtliche Stellung des im Ausland straffaellig gewordenen Turken in der Turkei", Informationasbrief Auslaenderrecht, Heft 4, Aprill988, s. 125.

Y enisey, Milletlerarasr Ceza Hukuku: Ceza Y argilarmm Milletlerarast Degeri ve Mevzuat, (Beta, istanbull988), p. 225.

AVRUPA ARAl;>TIRMALARI DERGISI• Gilt 12• Say1: 1-2 • 2004

GENEL OLARAK KEFALET SOZLE~MESi, GE<;ERLiLiGi VE rORLERi*

17

Cevdet Y A VUZ**

En geni~ anlamda olarak teminat siie ~mesi deyimi, bir kimsenin ba~kasznzn kar~zsmda bulundugu tehlikeyi kendi iizerine almasznz ongoren biitiin sozle~meler i{:in kullamlmaktadzr. Tehlike ( riziko) ise, ortaya pkmasz ~iipheli fakat {:ekinilen ve ekonomik bakzmdan yararlz bir olaym ger{:ekle~memesi ihtimalidir. i~te teminat sozle~melerinde bor{:lu, b~kaszmn kar~zsznda bulundugu bir zarar tehlikesini iizerine almaktadzr.

Teminat sozle~melerinden (les contrats de surete: die Sicherungsvertriige) bir ta~zmr, t~znmaz, alacak veya i#etme iizerinde rehin tesisi yiikiimliiliigiinii i{:erenler, alacaklzya aynf bir teminat saglamaga yonelmektedirler; bunlar teslim, tescil veya alacagm temliki yahut rehin cirosu gibi bir tasarruf muamelesiyle ifa edilince alacaklz lehine bir aynf hak dogar ve rehinli alacaklz bor{:luya veya ii{:iincii bir ki~iye ait belli bir mal iizerinden oncelikle alacagznz kar~zlamak imkfinma sahip olur.

Sahsf teminat sozle~melerinde, ~ahsf teminat veren, bor{:lunun borcunun kar~zlzgzm te~kil etmek iizere haczi kabil biitiin malvarlzgz ile yiikiimliiliik altzna girmektedir. Bunlarzn b~lzcalarz kefalet (le cautionnement: die Biirgschaft), garanti sozle~mesi, birlikte bor{: iistlenme (borca katzlma), sigorta sozle~mesi, teminat sozle~mesi olma niteligi tartz~malz olan itibar emri ve belgeli akreditiftir.

• i~bu ~ah~mami, merhum meslekta~Im, arkada~1m ve kom~um Prof. Dr. Asian Giindiiz'iin "kefili" oldugum giinlerin amsma sunmaktayim. Bu vesileyle, kendisine rahmet, ba~ta e~i ve ~ocuklan olmak iizere, tiim yakmlanna ve tiim sevenlerine ba~saghg1 dileklerimi tekrar ederim. •• Prof. Dr., Marmara Universitesi Hukuk Fakiiltesi Medeni Hukuk Ogretim Uyesi

* For the summary in English, see the end page of the article.

18 KEFALET SOZLE$MESI

GiRi~

Bu ~ah~mamn konusu olan kefalet sozle~mesi, Bor~lar Kanununun 20 nci babmda "A. Tarifi", "B. Sartlan", "C. Nevileri", "D. Kefilin mes'uliyeti", "E. Kefaletin hitam1" ve "F. Kefilin haklan" ba~hklan altmda m. 483 - m. 503 arasmda diizenlenmi~ bulunmaktad1r. Ancak belirtilmelidir ki kanunumuzun mehaz1 olan isvi~re Bor~lar Kanununun 492-512. maddeleri, 1 Temmuz 1942'de yiiriirliige giren 10 Arahk 1941 tarihli kanunla degi~tirilmi~tir. A~1klamalanrmzda zaman zaman ilgili konuya a~1kl1k getirmek amac1yla bu degi~iklikle getirilen hiikiimlere de temas edecegiz. Yine isvi~re'deki bu dejji~iklikten yararlamlmak suretiyle, Turk Bor~lar Kanunu Tasanst 'mn Onbe~nci Boliim'iinde, "Kefalet Sozle~mesi", m.586-608 arasmda, "A.Tan1ml" (m.586); "B.Ko~ullan" olarak, "I.Asd bor~" (m.587), "II.~ekil"(m.588) ve "III. E~in nzas1" (m.589); "I.Tiirlerine gore" "C. i~erigi" olarak, "1. Adi kefalet"(m.590), "2.Miiteselsil kefalet"(m.591), "3.Birlikte kefalet"(m.592)ve "Kefile kefalet ve riicua kefalet" (m.593) konular1; "1. Kefil ile alacakh arasmdaki ili~ki"de ""II.Ortak hiikiimler" olarak, "a. Sorumlulugun kapsarm" (m.594), "b. Kefilin takibi" (m.595), "c. Defiler" (m.596), "d. Chen gosterme, rehin ve bor~ senetlerinin teslimi"(m.597), "e. Odemenin kabuliinii isteme" (m.598) ve "f. Bildirim, iflasta ve konkordatoda kay1t" (m.599) konulan; "2. Kefil ile bor~lu arasmdaki ili~ki"de ortak hiikiimler olarak, "Giivence verilmesini ve bor~tan kurtanlmasm1 isteme hakkl" (m.600), "b. Kefilin riicu hakkl" (m.601), "c. Kefilin bildirim yiikii" (m.602) konulan; "D. Kefaletin sona ermesi" olarak, "1. Kanun geregince" (m.603), "II. Kefaletten donme" (m.604), "III. Belirli siireli kefalette" (m.605), "IV. Belirsiz siireli kefalette" (m.606), "V. c;ah~anlara kefalette" (m.607) konulan ile "E. Uygulama alam" (m.608) olarak, diizenleme konusu yaptlmt~flr. A~ag1da,

kar~lla~tlrma amac1yla, Tasan hiikiimlerine de yer verilecektir.

Bu ~ah~marmzda, sadece, genel olarak kefalet sozle~mesi ~er~evesinde,

"kefalet sozle~mesinin tamrm ve ozellikleri", "kefalet sozle~mesinin ge~erlilik ko~ullan" ile "kefaletin ~e~itleri" konulan ele ahnacaktu.

I. Kefalet sozle~mesinin tamm1 ve ozellikleri

BK. m. 483'e gore "kefalet, bir akittir ki onunla bir kimse, bor~lunun

akdettigi borcun edasm1 temin etmegi alacakllya kar$1 taahhiit eder". Aym hiikiim, isvi~re Bor~lar Kanununun degi~ik 492 nci maddesinde "kefalet bir sozle$medir ki onunla bir kimse, bor~lunun akdettigi borcun odenmesini alacakllya kar$1 saglamak borcuna girer" (f. 1) ~eklindedir1 . Halbuki

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI 19

sozkonusu maddenin almanca metninde "kefalet sozle$mesiyle kefil, aszl bor{:lunun alacaklzsma karg bir uriincii ki$inin borcunun odenmesini sag-lama borcuna girer" tarzmda2 bir tamm getirilmektedir. Burada almanca metnin tisttinltigti, bir borca kefil olunabilmesi i<;in asll borcun mutlaka bir sozle~meden dogmasm1 aramamasmda gortiltiro Ger<;ekten para ile belirtilebilen herhangi bir bor<; i<;in hukuki sebebi ne olursa olsun kefil olunabiliro Diger taraftan kefalet sozle~mesinde kefil, bor<;lunun borcunu odemesini temin etmeyi taahhtit etmez; bor<;lunun borcunu odememesi halinde bundan ~ahsen sorumlu olmayt taahhtit eder. Bu husus da kefalet sozle~mesinin kanuni tantmlanndan a<;tk<;a anla~Ilamamaktadu3

0 0 halde bu ele~tiriler <;er<;evesinde kefalet sozle~mesinin tan1m1 ~u ~ekilde yapllabilir: "Kefalet bir akittir ki onunla bir kimse, aszl borrlunun borcunu odeme!{lesi halinde bu bor{:tan $ahsen sorumlu olmayz alacaklzya kar$1 taahhiit eder" 0 Nitekim Ttirk Bor<;lar Kanunu Tasans1 (BKTo)/mo586'da "tamm", "Kefalet sozle~mesi, kefilin alacakllya kar~z,

borflunun borcunu ifa etmemesinin sonuflanndan ki~sel olarak sorumlu olmayz iistlendigi sozle~medir" ~eklinde yaptlffil~tlr5 0

Bu tammdan hareket edilerek kefalet sozle$mesinin ba$lzca ozellikleri ~u ~ekilde tesbit olunabilir:

I. Kefalet sozle~mesinin kefil ile aszl borcun alacaklm arasmda yapzlmasz

Kefalet sozle~mesi, kefil (la caution: der Burge) ile asll borcun alacakhs1 arasmda yap1hr6o Kefil, asll bor<;lunun nzasm1 almaya mecbur olmakstzm yiikiimltiltik altma girebilir7

0 <;unkii kefalet, asll bor<;lunun durumunu kottile~tirmemekte, aksine <;ogu defa onun yaranna olmaktadtr8

0

Kefalet, kefil ile alacakh arasmda bir hukukl ili~ki olmakla birlikte; kefalet hukukunu diizenleyen kanun hiikiimlerinde asll alacakl1 ile asll bor<;lu ve kefil ile asll bor<;lu arasmdaki hukukl ili~ki baklmmdan da baz1 kurallar getirilmesi sozkonusu olmaktadtro 0 halde, kefaletin, ti<; tiir hukukl ili~kiden olu~an bir kombinezona dayandtgl soylenebilecektir. ~oyle ki9

:

(i) Asll alacakl1 ve astl bor<;lu arasmdaki hukukl ili~ki. -olaylann <;ogunda karz sozle~mesi olmas1 gibi-herhangi bir hukukl temele dayanabilir. Asll alacakl1 ve asll bor<;lu arasmdaki bu ili~ki. kefalet sozle~mesinden -bu yoniiylebagtmstzduo

(ii) Alacakl1 ve kefil arasmdaki ili~ki. dogrudan kefalet sozle~mesinden sonu<;lanan ve kefalet sozle~mesinin konusu olan hukukl ili~kidiro

(iii) Kefil ve asll bor~lu arasmdaki ili~ki ise, odeyen kefilin kullanabilecegi rticu haklannda ve odeyen kefilin odemesi oranmda alacakhya kanunen halef


olmasmda kendini gosterir. Fakat bu ili~ki. daha once kefil ile bor~lu arasmda yapllllll~ -omegin bor~lunun alacakhya kefilini saglamay1 taahhiit ettigi sozle~meye (pactum de fidejubendo) dayanan- bir ozel sozle~menin konusu da yapllllll~ olabilir. Kefilin odemesi ise, kefilin kendi borcunu sona erdirir; yoksa asll bor~ sona ermi~ de~ildir; asll bor~. Odemesiyle birlikte, kanuni halefiyet sonucu kefile ge~mi~tir 1

. Reisoglu'na gore "habersiz veya nza hilafma taahhiit eden kefilin odeme halinde kanuni halefiyet dt~mda ~artlann mevcudiyeti halinde bor~luya kar~I sebepsiz zenginle~me veya vekil.letsiz i~ gorme hiikiimlerine gore miiracaat hakki da vardtr"n. Yargttay'a gore, kefil ile bor~lu arasmdaki hukukl bag, kefil bor~lu tarafmdan gosterilmi~ ise vekiilet hiikiimlerine; aksi takdirde vekilletsiz i~ gorme hiikiimlerine dayamr12

•

2. Kefaletin illeti

Kefaletin illeti, asll bor~lunun odeme giiciiniin bulunmamasma veya borcu odemek istememesine kar~1 alacakhya bir teminat saglamakttr. Bu yoniiyle kefaletin illeti, asll borcun illetinden (hukukl sebebinden) bagtmstzdtr13

• Ancak kefalet illi bir i~lem olup; ge~erliligi, dayand1g1 hukukl sebebin ge~erliligine baghdu14

• Alacakhmn teminat elde etmesi, asll bor~lunun yanmda, onun odememesi halinde tazminat odeyecek bir ikinci bor~lu elde etmek ~eklinde kendini gosterir15

.

Kefili kefalet sozle~mesini yapmaya sevk eden etkenleri, kefaletin illeti ile kan~brmamak gerekir. Kefil, kefalet sozle~mesinde asll bor~lunun vekili, vekaletsiz i~goreni ya da bagt~layan stfatl ile hareket etmi~ olabilir. Kefil ile asll bor~lu arasmdaki hukuki ili~kiden dogan savunma sebepleri, kural olarak asll borcun alacakhsma kar~1 ileri siiriilemez; bu ili~ki. kefilin asll bor~luya riicu etmesi bakillllndan onem ta~tr; omegin i~ ili~kide bagt~lama sozkonusu ise kefilin riicu hakki bulunmayacaktlr16

•

3. Kefilin ediminin konusu

Kefilin kefalet sozle~mesi ile asll borcun alacakl1Slna kar~1 taahhiit ettigi edimin konusu, paradtr17

; yoksa asll bor~lunun yerine getirmek zorunda oldugu edim degildir. Boylece kefil, alacakhya kar~I asll borcun yerine getirilmesinden bekledigi menfaati yani alacaklmm miispet zaranm tazmin borcu altmda olmaktamr18

• Bu husus, yeni isv. BK. m. 499 f. 2 b. l'den a~1k~a anla~Ilmaktadtr19 •

Kefilin menfi zarann odenmesini taahhiit etmesi durumunda bu taahhiidiin kefaletin fer'i niteligi ile bagda~macracagt ve garanti sozle~mesi olarak nitelendirilmesi gerektigi savunulabilir2

•


4. Kefilin borcunun aszl borca yabancz bir borf olmasz

Kefilin borcu, yukanda verilen tammdan anla~tlmas1 gerektigi gibi astl borcun odenmesini saglamaya dayanmaktadu21

• Bu bor~. asd borcun kendisinin odenmesine ili~kin degildir; bu, astl bor~luya dii~er. Bu durumun hususiyeti, ozellikle bor~lunun para borcu niteliginde olmayan, yapmama ya da i~ gorme ~eklindeki bor~lannda goriiliir. Astl bor~lunun bu ~e~it fakat kefil olunabilen bor~lannda kefil, astl bor~lunun edirnini hi~ yerine getiremez. Bundan ba~ka kefil, zaten astl borcu yiiklenmek amacmda da degildir22

• Kefil, ba~kastmn borcu i~in sorurnlu olmay1 sonu~landtracak ~ekilde, alacakhya kar~1, kendisi bor~ altma girmektedir23

•

Boylece kefilin borcu esas ve ~ekil baklmmdan ozel bir bor~ olup astl bor~la aym degildir. Edimde bulunan kefil, astl borcu degil ondan ba~ka olan kendi kefalet borcunu odedigi i~in, onun edirni ancak kendi borcunu sona erdir, yoksa astl borcu degie4

. Bundan dolay1 BK. m. 496'ya gore "kefil eda ettigi ~ey nispetinde alacakhmn haklannda, ona halef olur"25

•

Kefalet, mahiyeti geregi yabanc1 bir bor~tan ~ahsen sorumlu olmak ~eklinde dii~iiniildiigiine gore, bir bor~lu, kendi borcuna kefil olamaz26

. Ancak kefilin sonradan rniras gibi bir sebeple astl bor~lu durumuna girmesi, ger~ek olmayan birle~me olarak nitelendirilmektedir. Bu gibi durumlarda alacaklmm kefaletten saglayacag1 yararlar (orne~n kefalet borcu rehin ile ternin edilrni~ veya kefile kefil var ise) sakh kahr 7

. Bu husus, OR. Art. 509/II'de a~1k~a belirtilrni~tir28 •

Reisoglu'nun a~1k~a belirledigi gibi "Kefilin borcu aynen edaya mecbur olmamast, istedigi takdirde -aynen edamn kefil tarafmdan da miimkiin olmas1 halinde- para yerine esas borcu edasma engel olu~turmayacaktu. Kefalet akdinin niteligi kefile aynen eda imkfuumn tanmmasma engel degildir. Zira kefil aynen eda suretiyle de alacaklmm bor~ ili~kisinden dogan menfaatlerini tatrnin etrni~ olmaktadu. -Kald1 ki, BK. 67. maddeye gore borcun bizzat bor~lu tarafmdan eda edilmesinde alacakhnm menfaati bulunmadtk~a. bor~lu borcunu bizzat edaya mecbur tutulmamaktadu. U~iincii bir ~ah1s bor~lunun nzas1 hilafma dahi bu borcu yerine getirebilecektir. Herhangi bir ii~iincii ~ahsa

tamnan bir imkfuun borcun edasm1 taahhiit etrni~ olsa kefile de ait olacagma ~iiphe yoktur. Ba~kas1 tarafmdan da edas1 miimkiin olan bir borca kefalet halinde, kefil isterse ugramlan zaran tazmin, isterse astl borcu aynen eda edebilecektir. -Kefile asll borcu aynen eda imkfunm tammamak, onu mutlaka tazrninat ifasma mecbur etmek kanun koyucunun kefili himaye amacma aykm dii~ecektir. Esasen kefalet hiikiimlerinde kefilin aynen edada bulunamayacagt hususunda hi~bir a~1kl1k da mevcut degildir. Aksinin kabulii halinde, kanuni bir


mesnede dayamlmakslZln kefilin durumu agula~tmlnu~ olur. Kefil her zaman ti~tincti ~ahts stfati ile alacakhya astl borcu aynen ifa edebilirse de kefil stfati ile bu edada bulunamadtgt takdirde, kefile tanman kanuni halefiyet hakkmdan istifade edemeyecek ve bu edasmdan dolayt astl bor~luya kar~t kefalet hukukundan ottirti bir rticu hakkt olmayacaktu. Bu ~oztim ise kanun koyucu tarafmdan arzu edilmi~ olamaz. -Kefalet senedine, kefilin astl borcu bizzat eda edecegi hususunda bir kaytt konabilirse de, bu kayda ragmen kefil isterse aynen edada, isterse tazminat ~eklinde bir odeme bulunabilir. Kefilin mtinhastran, mutlak ~ekilde aynen edada bulunacagmt taahhtit etmesi halinde ise, bu bir kefalet de~l, diger bir bor~lar hukuku ili~kisi ozellikle birlikte bor~ tistlenme olu~turur" 9

•

Aym ~ekilde alacaklmm kendi alacagt i~in kefil olmast, alacakh bulundugu mtiddet~e hukuki bir deger ta~tmayacaktir. Ancak kefalet senedinde alacaklmm kefil olarak goztikmesi, alacagm temliki halinde mtistakbel alacakhya yaptlan bir icap niteligindedir30

.

5. Kefilin borcununfer'i (yan) borr; olmasz

Kefaletin ~ahsi teminat saglama amacma uygun olarak, kefilin borcu, astl borca ozel bir ~ekilde baghdu. Kefalet ancak kefil olunabilen, yani hukuk~a tamnan bir astl borcun varhgt durumunda dogabilir, varhgtm stirdtirebilir, astl borcun sona ermesi ile birlikte sona erer, kefilin sorumlulugu astl bor~lunun sorumlulugundan daha agtr olamaz, astl bor~tan ayn olarak kefalet borcu ba~kasma ge~irilemez, kefilin alacakhya kar~I astl bor~lununkilerle aym defileri vardu. Btittin bu dogrultularda kefilin borcu, astl borca baghdtr, onun fer'i niteligindedir31

• Karahasan, kefaletin bu ozelligini ~u ~ekilde ozetlemi~tir: "Kefilin borcu, yan (Jeri) niteliktedir; ba~ borcun varltgma ve gererligine baghdu. Ba~ bor~ yoksa kefillik sozkonusu olmaz. Ba~ bor~ ge~ersiz (~tirtik, battl) ise, kefillik de gerersizdir. Ktsacast, kefillik, ba~ borcun yazglSlm payla~u. 0 nedenle, ba~ bor~ sona ererse, kefillik son bulur. Kefilin sorumlulugu, ba~ bor~lunun sorumlulugundan daha rok olamaz. Alacak, ba~ bon;luya kar~I ivedili (muaccel) olmadzkra, kefile kar~I da ivedilik kazanamaz. Kefillik alacagt, b~ alacaktan bagzmszz olarak geririmlenemez. Kefil ba~ bor~luya degin (ait) tum savulan ve itirazlan alacakhya kar~I ileri stirebilir. Kefilligin yan nitelikte bir bor~ olmast nedeniyle alacakh, ba~ borcun yam sua kefilligin de varhgmt tanltlamasz gerekir"32

.

Fer'i (yan) bor~ olma, kefaletin en belli ba~h aymc1 niteligidir. Ger~ekten mtiteselsil kefalette dahi kefalet borcu, fer'i (yan) bon; olarak kahr. Fer'ilik kaldmldt nu, kefalet degil, bir garanti sozle~mesi ya da bir mtiteselsil bon;


ili~kisi vardu. Fer'ilik prensibinin az saytdaki daralttm ya da istisnalan, kefilin gozetilmesi, kefaletin ~ahsi teminat saglama amac1 ya da hakkaniyet dii~iincelerinin gozoniinde tutulmastyla a~1klamrlar (MK. m. 639, iiK. m. 196

33 ve m. 295) .

6. Kefilin borcunun ikinci derecede (tali) borf olmasz

Kefilin borcunun ikinci derecede olma niteligi34 ozellikle adi kefalette kendini gosterir; kural olarak bon;;luya kar~1 takip yapthp bu takip semeresiz kalmadan ve kefaletten once verilmi~ rehne ba~vurmadan iidi kefil takip olunamaz. Ancak miiteselsil kefalette de, alacakh bor~ muaccel olunca dogrudan dogruya kefile ba~vurabilse bile, kefilin ikinci derecede bor~lu oldugu kabul edilebilir. Omegin, asll bor~ muaccel olmadtk~a kefilin borcu da muaccel olmaz; paradan ba~ka bor~lara kefalette, ancak asll bor~lunun borcunu yerine getirmediginin tesbitinden sonra miiteselsil kefil takip olunabilir35

•

7. Kefalet sozle~mesinin tek tarafa borf yiikleyen sozle~me olmasz

Kefalet sozle~mesinin kanuni tammmdan, amacmdan ve sebebinden anla~Ildtgt gibi yalmzca kefil asll bor~lu durumundadu; bu sozle~me ile alacakh kefile kar~1 bir bor~ altma girmez. BK. m. 493-494 ile m. 499-502'nin getirdigi kurallar, yalmzca alacakhmn kefile kar~1 haklanm kullanabilmesinin ~ereklerini ongormektedirler; bu anlamda kiilfet olma hukuki niteli¥ini haizdirler 6

. Kefalet bundan dolayt tek tarafa bon; yiikleyen bir sozle~medir3

.

Kefalet akdinin sadece kefile miikellefiyet yiiklemesi ve bu ~ekilde ivazstz olmas1, fer'ilik gibi zorunlu bir unsur degildir. Kefaletin tam iki tarafb sozle~me haline gelmesi, niteliginde bir degi~iklik meydana getirmez. Kefalet akdinin ivazh olmas1, ancak kar~1 iikit olan alacakhmn bir bon; altma girmesi halinde sozkonusu olacaktu. As1l bon;lunun kefile menfaat saglamas1, ·ivaz olarak degerlendirilemeyecektir. Halbuki bir kefil temin edilmesinde genelde asll bon;lunun biiyiik menfaati vardu. Alacakh, kefilin bulunmas1 ile ilgilenmez; sadece ge~erli bir kefil gosterildigi takdirde kredi vermeye raz1 oldugunu bildirir. Kefili kefalet taahhiidii altma sokmak i~in ona menfaat vaad etmek asll bor~luya dii~er. Omegin bankalar, ancak aldtklan komisyon kar~thgt mii~terilerine kefil olmay1 kabul ederler. Boyle bir komisyon almmas1 da, kefaleti ivazh hale getirmez38

•

Kefaletin bu ~ekilde ivazstz olmas1, alacakhya kar~1 bir bagt~lamanm varhgt anlamma da gelmez. Kefilin verdigi giivence, alacakhmn malvarhgmda bir zenginle~menin ger~ekle~mesini sonu~landtrmamaktadu. Alacakl1, kefilin odemesiyle, asll bon;luya miiracaat hakkmt kaybeder; kefil ise, odemesi

24 KEFALET SOZLE~MESI

oramnda asll bon;luya kar~1 bir alacak hakkl elde eder. Boylece kefalet yiiktimltilii~9ti, taraflann malvarhgmda bir degi~ikligi sonw;landumam1~ olmaktadtr .

8. Kefalet sozle~mesinin bagzmszz sozle~me olmasz

Kefalet sozle~mesi, asll borcu doguran hukuki ili~kiden ayn muhtevas1 ve hukukl illeti olan tamarruyla bagtmstz bir sozle~medir40• Kefaletin temin ettigi asll borcun sozle~meden, haks1z fiilden ya da sebepsiz zenginle~meden dogmas1 mtirnktin oldugu halde; kefaletin hukuki illeti daima alacakhya teminat saglamak ~eklinde kendini gosterir. Yine asll bon;lu, yapma, yapmama ya da paradan ba~ka bir ~eyi verme edimleriyle bor~lu olabilecegi halde kefilin borcu daima para borcu ~eklinde kendini gosterir41

•

II. Kefalet sozle~mesinin ge~erlilik ko~ullart

Kefalet sozle~mesinin ge~erlilik ko~ullar1, ge~erli bir asll borcun bulunmas1, esas baktrrundan ge~erli bir kefalet sozle~mesinin yapllmas1 ve kefalet sozle~mesinin yaz1h ~ekilde yapllmas1 ~eklinde sualanabilir42

• ~oyle ki:

I. Geferli bir aszl borcun bulunmasz

Kefalet sozle~mesi, yerine getirilmemesi halinde kefilin sorumlu olmayt yiiktimlendigi ge~erli bir asll bor~ bulunmadtk~a43 htiktim ta~tmaz. Bu baklmdan ~u hususlar onem ta~lf:

(i) BK. m. 485 c. 1 'e gore "kefalet, ancak muteber bir bor~ hakklnda cereyan eder"44

. Boylece asll bor~, hukuka la da ahliika ve adaba ayklnhk45,

ba~langt~taki irnkanstzhk, ~ekle ayklnhk 4 , muvazaa, ayut etme gticiintin

bulunmamast gibi bir nedenle kesin htikiimstiz olan bir hukukl i~lemden dogmu~ ise, kefalet de ge~erli olmaz. Kefilin astl bor~la ilgili kesin htiktimstizliik nedenini bilmesi kefaletin ge~ersizligini etkilemez.

Diger htiktimstizliik hallerinden olan iptal kabiliyetinde asll bor~lu tek taraflt bozucu yenilik doguran hakklm kullamrsa; asktda hiiktimstizltik ya da noksanhk durumlannda htiktimstizliigtin sebebine gore astl bor~lunun kanuni temsilcisi muameleye icazet vermezse, alacakh ya da asll bor~lu muameleyi iptal hususundaki yenilik doguran hakkmt kullamrsa astl bon;; ge~ersiz hale gelir ve kefilin borcu da arttk htiktim ifade etmez. Diger durumlarda astl bon;; ge~erli olacagmdan kefilin borcu da ge~erli olarak varhgmt stirdtiriir. Ancak kefil, bizatihi kendisi sozkonusu yenilik dogurucu haklan kullanarak astl borcu ge~ersiz hale getiremez47

•

AVRUPA ARA~TIRMALARI DERGISI 25

Fakat BK. m. 485 c. 3'e gore "hatit yahut ehliyetsizlik sebebiyle bor~lunun mes'uliyetini icap etmiyen bir akidden miitevellit borca kefalet, eger kefil akdin bor~lu yiiziinden olan bu fesadma taahhiit esnasmda viilaf ise muteber olur"48

.

Burada iki ihtimal sozkonusu olabilir49: Kefilin icazet veya iptal hakkmm

kullamlma siiresinin ge~mesi iizerine astl borcun ge~erli olmas1 ~artiyla kefalet borcu altma girdigi durumda, bu ~ekilde gelecekteki bir bor~ i~in kefalet hakkmda boyle bir hiikiim konulmasma gerek yoktu; ~iinkii zaten BK. m. 485 c. 2'ye gore bu ~e~it kefil olmalar ge~erli kabul edilmektedir. Kefil iptal hakkmm kullamlmasm1 ya da icazetin verilmemesini gozoniinde tutarak ge~erli olmayan bir bor~ i~in kefalet altma girmi~ olabilir; bu takdirde art1k ger~ekte bir kefalet degil, asll borcun ge~erliligine bagh olmayan garanti sozle~mesi sozkonusu olur50

; i~te BK. m. 485 c. 3, ozellikle bu ihtimal gozoniinde tutularak konulmu~tur. Ancak madde metninde kefaletin ge~erli oldugunun ongoriilmesi, bu baklmdan isabetli olmamt~tlr. Zaten isv. BK. m. 492 f. 3'e gore bu duruma ili~kin olarak kefilin kefalet hukukunun kurallanna gore sorumlu tutulacag1 belirlenmi~tir51 • BK. m. 485 c. 3, astl bor~lunun hatas1 sebebiyle bagh olmadtgt sozle~melerden, stmrh ehliyetsizlerin yapt1g1 sozle~melerden dogan bor~lara kefalet hakkmda uygulanabilir52

; diger durumlarda bu hiikmiin uygulanma kabiliyeti yoktur.

(ii) BK. m. 485 c. 2'ye gore "miistakbel zamana muzaf yahut ~arta muallak bir bor~, hiikiim ifade edecegi zamanm hulUlii ve ~artm tahakkuku halinde muteber olmak iizere kefalete raptolunabilir"53

• Boylece astl borcun kefalet sozle~mesinin yaplldtgl anda mevcut olmasma gerek yoktur; muaccel olan kefaletin yerine getirilmesi alacakh tarafmdan istenildigi zaman astl borcun mevcut olmas1 yeterlidir. Geciktirici ~arta bagh bir bor~ i~in kefil olununca, kefalet borcu sozle~menin kurulmastyla dogar, ancak ~artm ger~ekle~mesiyle hiikiim ifade eder. Bozucu ~arta bagh borca kefalette ise, ~artm

ger~ekle~mesiyle kefilin borcu da ortadan kalkar54.

(iii) Eksik bor~lara kefaletin ge~erli olup olmayacagt tart1~mahdu55 . Ancak isv. BK. m. 502 f. l'e gore zamana~tmma ugrami~ bor~lara, f. 4'e gore kumar ve bahisten dogan bor~lara kefalet miimkiindiir56

. Bununla birlikte kefil zamana~Iffil savunmasm1 ileri siirmek ve kumar ve bahisten dogan bor~larda alacagm takip edilemeyecegi itiraztm57 yapmakla yiikiimliidiir. Aym ~oziimlerin hukukumuzda da g~erli olmas1 gerektigi savunulabilir58

.

2. Esas baktmmdan geferli bir kefalet sozle~mesinin yaptlmast

Kefalet sozle~mesi, diger sozle~meler gibi BK. m. 19 ve m. 20'de ongoriilen Slmrlamalar i~inde ge~erli bir tarzda yaptlabilir. Ancak tek tarafa


bon; ytikleyen bir sozle~me olan kefalette kefilin fiil ehliyeti, irade bozukluklan ve kefaletin temsilci eliyle yapllmas1 konulan tizerinde ozellikle durulmas1 gerekir. Soyle ki:

(i) Kefalet sozle~mesinin ier;erli olarak yapllabilmesi ir;in kefilin tam fiil ehliyetine sahip olmas1 gerekir . MK. m. 449'a gore vesayet altmdaki ktit;tikler ve kiSithlar, kendileri kefalet sozle~mesi yapamayacaklan gibi vasileri de onlar ir;in boyle bir sozle~meye giri~emezler. Bu yasak, MK. m. 342 f.3'tin atf1 dolayisiyle velayet altmdaki ktit;tikler hakkmda da ger;erlidir60

. Ancak MK. m. 453'e gore, smuh ehliyetsize, bir meslek veya sanatm ytirtittilmesi ir;in izin verildigi durumlarda, bununla ilgili her ttirlti olagan i~lemleri yapmaya yetkili oldugundan, meslek ve sanatimn ytirtittilmesi ile ilgili olarak kefaleti yapabilecegi kabul olunmahd1r. MK. m. 429 b. 9'a gore yasal dan1~man1 bulunan kimsenin kefil olabilmesi ir;in dam~manmm izni gerekir61

• EMK. m. 169 f. 2'ye gore evli kadmm kocas1 menfaatine giri~tigi kefalet sulh hakimi tarafmdan tasdik edilmedikr;e ger;erli olmazd162

• Bu maddeyi kar~Ilayan MK. m. 193 "Kanunda aksine htiktim bulunmadikt;a, e~lerden her biri digeri ve tir;tincti ki~ilerle her ttirlii hukuki i~lemi yapabilir" hiikmiinii ir;ermektedir. Bundan dolay1 evli kadmm e~i lehine kefil olmas1 ir;in sulh hakiminin iznine liizum kalmarm~tlr. isv. BK. m. 494 f. 1 'e gore evli bir kimsenin ger;erli olarak kefil olabilmesi ir;in -ortada mahkeme tarafmdan verilmi~ bir aynhk karan bulunmadigi takdirde- e~inin yaz1h muvafakati gerekir; f. 2'ye gore ise tacirler ve ticaret ortakliklannm yoneticilerinin kefaleti ir;in bu ~art aranmaz63

.

iiK. m. 290'a gore kendisine konkordato ir;in verilen miihletin ilanmdan itibaren borr;lunun kefil olmas1 yasak ve aksine yaptlgi sozle~me mutlak surette batlld1r. Ancak miiflis kefil olabilir; fakat alacakh, ifHism kaldmlmas1 Ozerine kefaleti dolayiSiyla kefile ba~vurabilir64 •

6zel hukuk ttizel ki~ilerinin hak ve fiil ehliyetleri kurulu~ muamelesinde (demek ttiziigti, vakif senedi, ortakl1k ana sozle~mesi gibi) belirtilen amar;lan ile sm1rh oldugundan 65

, bu ttizel ki~iler ancak bu amar;lann gerr;ekle~tirilmesi ile ilgili olarak kefil olabilirler. Kamu tiizel ki~ilerinin kefil olma ehliyetini de kurulu~ kanun veya karamamelerindeki htikiimlere ve maksatlanna gore tayin

k ki 66 etme gere r .

(ii) Kefalet sozle~mesinde asll borr;lunun kefil olmas1 dolayiSiyla kefilin asll borr;lunun kimliginde, yaptlgi sozle~menin veya asll borcun niteliginde yamlmas1 genellikle BK. m. 24 anlarmnda esash bir hata te~kil edebilir. Aym ~ekilde yalmz dogacak borr;lar ir;in kefil oldugunu sanan bir ki~inin mevcut borr;lara da kefil oldugu ileri siirtiliirse, o da esash hata iddiasmda bulunabilir.


Ancak isv. BK. m. 499 f. 3, kefaletin kural olarak ilerideki bor~lar i~in oldugu hususunda bir karine ongormektedir ve bu hiikiim ~er~evesinde kefilin bu duruma ili~kin olarak esash hataya dayanmas1 imkans1z .olmaktadir. Kefilin asll bor~lunun ya da birlikte kefil oldugu kimselerin Odeme giiciinde, ba~ka terninatlann varhgt konusunda yamlmas1 gibi durumlar, saik hatas1 niteligi ta~1d1g1 i~in ancak BK. m. 24 b. 4'deki ~artlann ger~ekle~mesiyle gozoniinde tutulabilecektir. BK. m. 488 c. son'a gore 67"kefaletin, aym borca diger kimselerin de kefalet etmesi ~artile vaki olduguna alacaklmm vukufu bulundugunu kabule mahal olan hallerde bu ~art tahakkuk etmezse, kefil mes'uliyetten beri olur"68

• ..

Diger taraftan kefilin hataya dii~tiigiinii alacakhya bildirmesi iizerine, alacakl1 BK. m. 25 f. 2 uyannca, sozle~menin onun istedigi tarzda hiikiim ifade etmesini kabul ederse, aruk kefil sozle~me ile bagh olmadigtm ileri siiremez69

•

Kefilin iradesinin bile ya da ikrah sebebiyle sakatland1g1 durumlar da BK. m. 28-31 hiikiirnleri ~er~evesinde70 degerlendirilmelidir71

•

(iii) Kefalet sozle~mesi gerek kefil gerekse alacakl1 tarafmdan temsilci vas1tas1yla yapllabilir72

• Ancak kefalet sozle~mesinde kefilin ~ahsl niteliklerinin onerni dolayisiyla dolayh temsilci arac1hg1 ile bu muameleyi yapamarnas1 gerekir73

• Alacaklmm kefalet sozle~mesinde dolayh temsilci arac1hg1 ile hareket etmesinde hukukl bir sakmca yoktur. isv. BK. m. 493 f. 6'ya gore kefalet altma girmek i~in ozel temsil yetkisi verme muarnelesinin kefaletin ge~erlilik ~eklinde verilmesi gerekir74

. Hukukumuzda boyle bir hiikiim bulunmad!gmdan kefil olmak i~in ozel temsil yetkisinin aranmasi gerekmedigi gibi boyle bir yetki vermenin de herhangi bir ge~erlilik ~eklinde yapllmas1mn ~art olmad1g1 savunulabilir75

•

3. Kefalet sozle5mesinin yazzlz 5ekilde yapzlmasz

BK. m. 484'e gore76 "kefaletin s1hhati, tahriri ~ekle riat;et etmege ve kefilin mes'ul olacag1 muayyen bir rniktar iraesine miitevakklftlr" 7

. Bu hiikmiin anlam ve kapsarmmn belirlenmesi, baz1 noktalann a~Iklanmas1 ile miimkiin olabilir. Soyle ki:

(i) BK. m. 484'iin ongordiigii yaz1h ~ekil ~art1, genellikle kar~1hks1z olarak yiikiimliiliik altma giren ve nasll olsa as1l bor~lunun borcunu Odeyecegi dii~iincesiyle iistlendigi tehlikenin onernini ~ogu zaman geregi gibi farketmeyen kefili daha iyi dii~iinmege sevketmek ve yiiklendigi tehlikenin kapsarru hususunda onu uyarmak amacm1 giitmektedir78

•


Kefalet sozle~mesinin ge~erliligi i~in kefilin beyanmm adi yazth ~ekilde 79

yaptlmt~ olmast ve onun tarafmdan, temsilcisi kefil adma beyanda bulunuyorsa temsilci tarafmdan imzalanmast yeterlidir80

• Alacakh, kefile kar~t bazt bor~lar altma girse bile bu bor~lann kefalet senedinde gosterilmesine ve senedin alacakh tarafmdan imzalanmasma gerek yoktur81

•

BK. m. 484'de arantlan ~ekil, bir ispat ~ekli olmaytp ge~erlilik ~eklidir.82 0 halde gerekli ~ekle uyulmadan yaptlan kefalet, uygulamada ve doktrinde hilim gorii~ uyannca, kesin htikiimsiizdiir. Hakim, taraflardan birinin ~ekil noksamm ileri siirmesini beklemeksizin, re'sen kefaletin gerekli ~ekilde yapthp yaptlmadtgmt ara~ttrmak durumundadtr83

. Kefilin, ~ekil noksanhgt ta~tyan kefalete dayanarak Odemede bulunmast, kefaleti ge~erli hale sokmaz. Ge~erli bir kefaletin var oldugu zanmyla Odemede bulunan kefil, verdiginin iadesini, sebepsiz zenginle~me kurallanna gore isteyebilecektir84

• Kefilin odemede bulunmast, verdiginin iadesini istemesinin diiriistliik kuralma aykm olacagt ~eklinde bir iddiayt da haklt ktlmaz. Buna kar~thk kefilin kefaletin ge~ersizligini bilerek odemede bulunmast, bir elden bagt~lama olu~turur ve verilen ~eyin iadesi istenemez85

. Kefalette ~eklin bir ispat ~ekli olmaytp ge~erlilik ~ekli olmasmm bir sonucu da, kanunun aradtgt ~ekilde diizenlenmi~ bir kefalet senedinin kaybolmasma veya irnha edilmesine ragmen, kefaletin ge~erli olarak varhgmt siirdiirmesidir; ancak bu hususun ispatt, HUMK. m. 288 vd. hiikiimlere gore olacakttr. Kefilin mahkemede kefalet borcunu ikrar ettnesi, kefaletin ~ekle ayktnhk sebebiyle ge~ersizligini ortadan kaldtrmaz; bir kimseye kefil olup olmadtgt konusunda yemin teklif edilmeyecegi gibi ~ekle ultFun olarak yaptlmarm~ bir kefalet taahhiidiiniin varhgt i~in tantk da dinlenemez .

(ii) Kefalet senedinde kefilin yiikiimliiliigiine ili~kin objektif ve siibjektif baktmdan esash noktalann gosterilmesi gerekir. ~oyle ki:

(a) Kefalet senedinde ozellikle ferdile~tirilmi~ yabanct borcun gosterilmesi laztmdtr. Astl borcun ferdile~tirilmesi, kural olarak alacakhmn ve bor~hinun adlanmn, borcun niteliginin, kapsarmmn, bor~lanma sebebinin (illetinin) kefalet senedinde gosterilmesi tarzmda olur. Ancak bu unsurlardan baztlanmn eksikligi, kefalet sozle~mesinde belirtilen diger unsurlar aracthgt ile giderilebiliyorsa veya olaym ko~ullan gozoniinde tutularak yorum yoluyla astl borcun tammlanmast kabil ise, kefaletin ge~erliligini etkilemez87

•

Alacaklmm adtyla gosterilmesi zorunlu degildir; onun belli edilebilir olmast kil.fidir. Reisoglu'na gore, "Kefilin heniiz belli olmtyan miistakbel bir alacak i~in dahi, onceden bir kefalet senedi dtizenleyip bunu bor~luya vermesi miimkiindiir. ~iiphesiz kefalet akdi de taraflann iradelerinin birle~mesiyle, yani alacakhnm kabulii ile inikat eder. Ancak burada alacaklmm kabulii ~ok defa

AVRUPA ARA!?TIRMALARI DERGISI 29

zunnidir, senedi kabul etmek suretiyle iradesini a~1klarm~ olur. Kefil i~in alacaklmm ~ahsmdan ~ok, asll bor~lunun Odeme giicii esas oldugundan, alacakhmn isminin kefalet senedinde yer almamas1 kefilin korunmasm1 zedeler nitelikte degildir"88

• Herhangi bir bor~ i~in verilmi~ soyut bir kefalet ge~erli olmamakla birlikte asll borcun tayini kabil olmas1 yeterlidir. Asll borcun tutannm da mutlaka rakamla kefalet senedinde gosterilmesi gerekmez; yorum yoluyla veya asll bor~ senedinde yapllan atlf arac1hg1 ile tesbit edilmesi miimkiindiir. Ancak asll bor~lunun malvarhg1 durumu ve Odeme giicii kefil i~in biiyiik onem ta~1d1gmdan, asll bor~lunun kim oldugunun dogrudan dogruya veya a~1k~a anla~llan bir atlfla kefalet senedinde belirtilmesi89 gerekir90

; fakat borcun nakli durumunda kefilin borcun nakline raz1 olmas1, BK. m. 176 f. 2'ye gore herhangi bir ge~erli1ik ~ekline bag1anmmm~tlr91 ; halbuki sozkonusu nza, isv. BK. m. 493 f. 5 c. 2'ye gore yaz1h olmahd1r92

•

(b) BK. m. 484'de kefaletin ge~erliliginin kendisine bagh tutuldugu kefalet senedinde kefilin sorumlu olacag1 belli miktar gosterilmesi ~artmm nasll yerine getirilecegi konusunda uygulamada ~e~itli yorum tarzlanmn benimsendigi goriilmektedir93

• isv. BK. m. 493 f. 1 'e gore kefaletin ge~erliligi i~in, kefalet senedinde kefilin sorumlu olacag1 en yiiksek miktann kesin rakarnla belirtilmesi gereklidir. Aym sonucun bizde de kabul edilmesi, kefalet hukukunun kefili koruma amacmdan ~1kanlabilir94 . Kefilin sorumlu olacag1 en yiiksek tutar kapsmmna ana para ile birlikte bor~lunun diger yan bor~lanmn toplam1 da girer. Ancak asll bor~ tutanndan dii~iik bir tutar i~in kefil olan kimse, aksi kararla~tmlmadlk~a, borcun tamarm odeninceye kadar bu dii~iik tutar smm i~inde de olsa sorurnlu olmakta devam eder95

•

Reisoglu'nun belirledigi gibi "Tiirk Parasmm Klymetini Koruma Karan hiikiimlerine gore yabanc1 para iizerinden nakti ve gaynnakdi kredi verilmesi miimkiin bulunmaktad1r. Y abanc1 para iizerinden yapllan sozle~melere Tiirk Liras1 belirtilerek kefalet ahnd1g1 takdirde, kefilin sorurnlu olacag1 azmni Tiirk Liras1mn, yabanc1 paranm Tiirk Liras1 kar~1Slnda kazanacagi deger tahmin edilerek belirlenmesi gerekir. -Burada tart1~1lmas1 gerekli olan husus, kefilin sorumlu olacag1 azmni meblagm yabanc1 para cinsinden gosterilip gosterilemeyecegidir. Ayni bir teminat olan ipotekten farkh olarak, kefil olunan meblagin Tiirk Liras1 ile belirlenmesi yasal bir zorunluluk degildir. Kald1 ki; Medeni Kanun'da 3678 s.h yasa ile yapllan degi~ikliklerde (MK. md. 766/a) doviz iizerinden ipotek verilmesi dahi kabul edilmi~tir. -Azami meblagin yabanc1 para olarak gosterilmesi Tiirk hukuku a~lSlndan ge~erlidir. Kural olarak kefilin yabanc1 paranm Tiirk Liras1 kar~lSlndaki deger kazanma oramm ve boylece azmni sorumluluk smmm tahmin etmesi miimkiindiir. Tiirk Lirasmm beklentinin ~ok iistiinde deger kaybetmesi halinde ise kefil aradaki farlan


garantisi dt~mda kaldtgmt iddia edebilecektir. Kefaletin yabanc1 para iizerinden belirlenmesinde en dar ve aleyhte yorum ise; kefilin tekeffiil tarihindeki yabanc1 para kar~thgt Tiirk Liras1 ile sorumlu tutulmastdtr. Ancak bu gorii~e, ~asa koyucunun kefili koruma amacm1 a~mast nedeniyle katilma olanagt yoktur" 6

.

(c) Kefalet sozle~mesinde kefilin sorumlu olacagt en yiiksek tutan artiran veya sorumluluk ~artlanm agtrla~tuan sonraki degi~ikliklerin BK. m. 484'de ongoriilen ~ekilde yapilmasi ve sorumluluk tutanmn artmlmas1 sozkonusuysa yeni tutann sayt ile gosterilmesi gerekir. Kefilin sorumlulugunu hafifletici degi~ikliklerde ise ~ekil ~artmm aranmasma gerek olmadtgi savunulabilir97

.

(d) Kefil yoniinden siibjektif baktmdan esash olan noktalar da, yani bunlar olmakslZln kefalet sozle~mesinin yapilmayacagt sozle~me hiikiimleri, kefilin sorumlulugunu agula~tudtklan takdirde, kefalet senedinde yer almahdular. Boyle bir agula~tlrma, kefilin sorumlulugunun kanuni kapsarmm geni~letmek veya bu sorumlulugun tabi oldugu kanuni ~artlann bir ktsmmdan vazge'tmek, bu kanuni ~artlan kefilin aleyhine degi~tirmek ya da kefaletin kapsarmna sozle~menin yapilmasmdan once dogmu~ bor'tlan da sokmak bi'tirninde olabilir. Buna kar~thk kefilin durumunu hafifleten yan ~artlar siibjektif baktmdan esash olsalar bile, bunlann kefalet senedinde gosterilmesi zorunlu degildir98

. Ancak kefaletin 'te~idi, kefilin sorumlulugunu hafifletici nitelikte olsa bile kefalet senedinde gosterilmelidir; aksi halde adi kefalet olarak nitelendirilmesi gerekir99

.

(iii) Kefalet yapma vaadi de, BK. m. 22 f. 2 uyannca, ileride yapilacak kefaletin ~ekline biiriinmelidir100

; ger'tekten BK. m. 484'de kefalet i'tin ongoriilen ~ekil ii'tiincii ki~ileri degil, daha 'tOk taraflardan biri olan kefili korunma amacmt giitmektedir. Diger taraftan madde metninde "iki tarafm menfaatleri" i'tin ~ekle uyulmas1 gereken hallerden soz edilmesine ragmen; tek tarafm menfaatinin korunmast dii~iiniilen hallerde de onun sozle~me yapma vaadi i'tin yine aym esas uygulanmahdu. Kefalet yapma vaadinin pratik onemi, bu sebeple alacakltdan ba~ka bir ki~iye, ornegin aszl bor~luya yapzlmasz durumunda vardz/01

• Bir kimsenin ornegin bor'tlunun alacakltya kar~I bir kefil bulma yiikiimliiliigii altma girmesine ili~kin sozle~menin kefalet ~eklinde

1 1 d -"ld" 102 yap1 mast zorun u egt If

III. Kefaletin c;e~itleri

BK. m. 486-489 arasmda kefaletin ~e!?itleri, adi kefalet, miiteselsil kefalet, birlikte kefalet, kefile kefalet ve riicua kefalet olarak diizenlenrni~ bulunmaktadu. Bunlann dt~mda isv. BK. m. 495 f. 3'de diizenlenen "zarara


yahut a~tga kefalet" varchr. ~imdi de bu kefalet ~e~itleri, kavram olarak incelenecektir. Ancak bu kefalet ~e~itlerinin, oncelikle, bireysel kefalet (cautionnement individuel) ve toplu kefalet (cautionnement plural) olmak tizere iki gruba aynlmas1 laztm gelecektir. Bir kefilin, alacakhya kar~1 bir ve aym borca kefil olmas1 durumunda, bireysel kefalet vardu; adi kefalet ve iidi kefaletin "ozel goriintimleri" olan a~tga (zarara) kefalet, kefile kefalet ve riicua kefalet ile mtiteselsil kefalet, bireysel kefalet ttirleridir. Birden fazla kefilin bir ve aym borca kefil olmasmda ise, toplu kefalet sozkonusudur; toplu kefiller, aym borca, birbirlerinden bagtmstz olarak kefil olabilirler (le cautionnement independant: die Nebenbtirgschaft) veya her kefil, diger kefillerden sorumlu olmakslZln borcun bir klsffil i~in kefil olabilir (le cautionnement par quotesparts) ya da kefiller boltinebilir bir borca birlikte kefil olabilirler (le cautionnement conjoint). Birlikte kefalet de, adi birlikte kefalet ve mtiteselsil birlikte kefalet ~eklinde ger~ekle~ebilir103 . A~agtda her bir kefalet ~e~idi ayn ayn ele ahnacaktlr.

1. Adi kefalet

Kefaletin asll ~ekli, adi kefalettir; taraflar kefaletin mtiteselsil oldugunu a~1k~a kararla~ttrmarm~larsa veya bu hususta tereddtit olundugu takdirde kefaletin adi kefalet (le cautionnement simple: die einfache Btirgschaft) olarak kabul edilmesi gerekir104

•

Adi kefalette kefilin borcu, aym zamanda hem fer'i hem de tali niteliktedir. Bu sebeple kefilin, alacaklzya kar~z tartz~ma ya da pe~in dava deft ile asll borcun kefaletten once veya kefaletle aym zamanda rehin ile temin edildigi durumlarda bu defiden ayn olarak rehnin paraya (:evrilmesi definde bulunma imkiim vardtr105

•

a. Adi kefilin tart1~ma (pe~in dava) defi 106

BK. m. 486 f. 1 'e gore "adi kefalette kefilin bor(: ile mutalep olmasz ancak kefalet akdinden sonra bor(:lunun iflas etmesi veya hakkznda takibat icra olunup ta alacaklznzn hatasz olmakszzzn semeresiz kalmasz yahut borrlu aleyhinde Tiirkiye'de takibat icrasznzn imkanszz hale gelmesi ile me~ruttur". 107

Boylece kanun metninde sayllan hailer ch~mda iidi kefil, kendisine mtiracaat eden alacakhya kar~1 once asll bor~lunun takip edilmesini talep edebilecektir; aksi halde bu defi ileri stirmeksizin alacakhya odemede bulunan kefil, alacakltdan odedigini geri alamayacaktu; ancak bu durumun astl bor~ ili~kisine


herhangi bir etkisi olmay1p kefilin riicu hakki varhgm1 siirdiiriir108. Adi kefilin

bu defi irnkamndan ba~lang1c;ta veya sonradan feragat etmesi miirnkiindiir109.

BK. m. 486 f. 1'de sayilan tarti~ma definin (beneficium excussionis personale: le benefice de discussion personnelle) ileri siiriilemeyecegi haller ~u ~ekilde sualanabilir110

:

(i) Borrlunun ijlasz: Alacakhmn kefile miiracaatJ ic;in asil borc;lunun iflasmm ac;Ilmas1 yeterli olup onun iflas yoluyla tasfiyenin sonucunu, kesin bir bore; Odemeden aciz vesikas1mn verilmesini beklemesine gerek yoktur. Ancak BK. m. 491 c. 1'e gore111 "borc;lunun iflas1 sebebi ile asil bore; vadenin hulfiliinden evvel muacceliyet kesbetse bile, kefil, asil borcun ifas1 ic;in tayin olunan vadeden evvel borcu odemege icbar olunamaz" 112

•

(ii) Aszl borrlu hakkzndaki takibin alacaklznzn kusuru olmakszzzn semeresiz kalmasz: Burada asil borc;lu aleyhinde haciz yoluyla yapilan takip sonucunda paralann payla~tmlmasmdan sonra iiK. m. 143 uyannca veya haczi kabil hic;bir mah bulunmamas1 dolayisiyla iiK. m. 105 f. 1'e gore bir kesin bore; Odemeden aciz belgesinin ahnmas1 sozkonusudur. Takip, alacakl1 tarafmdan kefaletin ili~kin oldugu bore; ic;in yapilmahdu. Takibin semeresiz kalmas1 alacaklmm kusuru yiiziinden olmu~sa, alacakl1 kefile kar~I olan haklanm kaybeder. Alacakhmn hukuki engelleri a~mak ic;in gerekli ugra~ta bulunmamasi, ozellikle belgeleri sunmamas1, siireleri kac;umasi, c;eki~meli alacak ic;in dava ac;mamas1 gibi durumlar, kusurlu davram~lara ornek olarak gosterilebilir113

. Ancak alacakl1, asil bore; muaccel olur olmaz asil borc;luyu takip zorunda degildir. Bu konuda kefaletin belli siireli olup olmad1gma bakilmalidir: Belli siireli kefaletlerde alacakh, bu siirenin sona ermesinden itibaren bir ay ic;inde (BK. m. 493)114 ve belli olmayan siireli kefaletlerde kefilin uyarmas1 iizerine (BK. m. 494) 115as1l borc;luyu takip etmek yiikiimliiliigii altma girer. Burada onemli olan, alacaklmm bir kez takibe ba~lad1 rm bunu ozenle sonuc;landirmaya c;aba

00 "d" 116 gostermes1 u .

(iii) Aszl borrluyu Turkiye'de takibin imkdnszz olmasz: Asil borc;lu kefaletin akdinden sonra ba~ka memlekete nakletrni~ ve Tiirkiye'de de mallan bulunmuyorsa, kefil, alacakl1ya kar~I tarti~ma defini ileri siiremez117

.

b. Adi kefilin rehnin paraya c;evrilmesi defi

BK. m. 486 f. 2'ye gore118 "alacakhmn alacag1 kefaletten once yahut aym zamanda rehinle ternin olunmu~ oldugu takdirde, ildi kefalette kefil borcun evvelernirde merhundan istifa olunmasm1 talep edebilir" (c. 1). Zaten iiK. m. 45'e gore "rehinle ternin edilrni~ bir alacagm borc;lusu iflasa tabi ~ah1slardan


olsa bile alacakh yalmz rehnin paraya ~evrilmesi yolile takip yapabilir" (f. 1 c. 1). Boylece asil bon;lu hakkmda cari olan onceden rehne ba~vurulmast geregi, adi kefil hakkmda da vardtr. BK. m. 486 f. 2 c. 1 'de boyle bir hiiktim olmasaydt bile BK. m. 497 f. 1 c. 1 'den de bu sonucun ~Ikanlmast bize mtimktin goriinmektedir. Ger~ekten sozkonusu son htikme gore "kefil, asil bor~1uya ait btittin defileri alacakhya kar~I dermeyan etmek hakkmi haiz ve bununla mtikelleftir"; o halde adi kefil de, asil bor~lunun iiK. m. 45 f. 1 c. 1 htikmtine gore once rehnin paraya ~evrilmesi gerektigi yolundaki savunmasmt alacakhya kar~I ba~anh bir ~ekilde ileri stirmek hakkim haiz ve bununla da ytiktirnltidtir. Rehnin paraya ~evrilmesi sonucu asil borcun kar~Ilanmayan kisrm i~in kefil, yukanda a~Iklanan tarti~ma defini dermeyan edebilecektir. Diger taraftan iiK. m. 45 f. 2'ye gore rehnin kefaletten sonra verilmesi durumunda da adi kefile rehnin paraya ~evrilmesi defi (beneficium excussionis reale: le benefice de discussion reelle) irnkamm tantmaktadu. Hukukumuzda da BK. m. 497 f. 1 c. 1 ve iiK. m. 45 f. 1 c. 1 geregi olarak aym sonucun kabul edilmesi gerekir. Bu bakimdan BK. m. 486 f. 2 metninde yer alan rehnin "kefaletten once yahut aym zamanda" olmasmt arayan kaydm hi~bir hukuki degeri yoktur119

• Buradaki rehin kapsarmna, ta~m1r ya da ta~mmaz, kanuni ya da akdi rehin haklan ile hapis hakki da girer. Rehin konusu mal, bor~luya, ti~tincti ki~iye, hatta kefile ait olabilir120

. Borcu ternin eden rehin konusu mal yok olmu~sa; kefil, arttk rehnin paraya ~evrilmesi definden yararlanamayacaktu. Ancak kefil, rehnin bu ~ekilde sona ermesinin alacakhya isnadt kabil bir olay sonucu ger~ekle~tigini

ispatlayarak sorumluluktan kurtulabilir121•

BK. m. 486 f. 2 c. 2'ye gore "fakat bor~lu mtiflis ise yahut bon;lunun iflas1 ilan olunmadtk~a rehnin nakde tahvili kabil o1mazsa, bu htiktim cereyan etmez" denilerek adi kefilin rehnin paraya ~evrilmesi defini ileri siiremeyecegi durumlar belirlenmektedir. Zaten bor~lunun iflast, adi kefilin tartt~ma defini ileri stirmesini engelleyen bir durum olarak yukanda a~Iklanrm~ti. iiK. m. 45'in iflas yoluna ba~vurmadan rehnin paraya ~evrilmesi yoluyla takibe ge<;ilmesini her zaman caiz goren htikmti kar~ISinda yukanda amlan "bor~lunun iflas1 ilan olunmadlk<;a rehnin nakde tahvili kabil olmazsa" ~eklindeki kanun hiikmiintin de hi<;bir hukuki degeri yoktur122

•

2. Miiteselsil kefalet

BK. m. 487 f. 1 'e gore123 "kefil bor~lu ile beraber miiteselsil kefil ve mti~terek mtiteselsil bor~lu stfatile veya bu gibi diger bir stfatla borcun ifasm1 deruhte etrni~se alacakh asil bor~luya mtiracaat ve rehinleri nakde tahvil ettirmeden evvel kefil aleyhinde takibat icra edebilir" 124

•


Boylece miiteselsil kefalette kefil, tart1~ma definden ve once rehnin paraya <;evrilmesi definden yararlanamamaktadu125

• Bu <;e~it kefalette kefilin sorumlulugunun tali olmad1g1 ileri siiriilebilir, fakat fer'i niteligi sakh kahr. Miiteselsil kefaletin sozkonusu olabilmesi i~in, miiteselsil kefalet altma girmek iradesi sozle~meden a<;tk<;a anla~tlmahdu 1 6

• Ticari bor<;lara kefalet halinde, sozle~mede aksi kararla~tmlmadtk<;a, gerek asll bor<;lu ile kefil, gerek kefiller arasmdaki ili~kilerde teselsiil hiikmii cari olur (TK. m. 7 f. 2)127

• icra zaptma ge<;irilen kefaletler de miiteselsil kefalet hiikmiindedir (iiK. m. 38 c. 2)128

•

Bunlar dt~mda Bor<;lar Kanununun kefalet sozle~mesine ili~kin hiikiimleri, miiteselsil kefalet hakkmda da uygulamr (BK. m. 487 f. 2).

3. Toplu kefalet

a. Bagtmstz toplu kefalet

Birden fazla kimsenin birbirinden habersiz olarak aym borca kefil olmalan durumunda bagtmstz toplu kefalet sozkonusudur. Bu tiir kefalete ger<;ek olmayan anlamda birlikte kefalet de denilmektedir129

• Bu durum, Bor<;lar Kanunumuzda diizenlenmi~ degildir. Fakat isv. BK. m. 497 f. son, bu tarz birlikte kefaleti ~u ~ekilde diizenlemektedir: "Birden <;ok kefiller birbirinden bagtmstz olarak aym bor<; i<;in kefil olmu~larsa, herbiri kefil oldugu tutann biitiinii i<;in sorumlu olur. Bununla birlikte, odeyenin, ba~ka tiirlii anla~ma olmadtk<;a, otekilere paylanna gore ba~vurma (riicu') hakkl vardu" 130

•

Bagtmstz toplu (ger<;ek olmayan anlamda birlikte) kefalette kefillerden hi<;biri borcun ktsmen diger kefil tarafmdan tediyesi defini ileri siiremez131

.

· Buna kar~lltk, her biri kural olarak tartt~ma definden yararlanu. Odemede bulunan kefilin bor<;tan kurtardtgt diger kefillere kar~1 bir sebepsiz zenginle~me talebinde bulunabilmesi, hakkaniyet geregi kabul edilmelidir132

•

b. Klsmi kefalet

Bu tiir kefalette, birden fazla kefilden her biri, diger kefillerden bagtmstz olarak ve diger kefillerden sorumlu olmakslZln, bir borcun bir ktsrm i<;in kefil olmaktadu. Bu kefiller arasmda hi<;bir hukuki ili~ki yoktur; sadece birden fazla kefilin taahhiidiiniin yanyana ve birarada bulunmas1 sozkonusudur. Bu kefalet tiirii, ne Bor<;lar Kanunumuzda ve ne de isvi<;re Bor<;lar Kanununda diizenlenmi~ degildir133

•

c. Birlikte kefalet

Birlikte kefalet, birden fazla kefilin, aym borca, mii~tereken kefil olmalan halidir. Ger<;ek birlikte kefalet de denilen 134 bu durum, BK: m. 488'de


diizenlenmi~tir. Bu diizenlemeye gore, birlikte kefaletin varhg1 i~in ~u ii~ unsurun ger~ekle~mesi gerektigi sonucuna vanlabilecektir135

:

(a) Birden fazla ki~i, aym ve tek bir borca kefil olmahdu (Ia garantie d'une seule et meme dette ). Bu durum, bor~lu ya da bor~lulann ve hukuld sebebin aym olmasmdan sonu~lamr. Bir borcun belirli bir klsffil i~in de birlikte kefil olunabilir. Boyle bir aymyetin miiteselsil bor~lulukta saglanmas1, kefaletin tiim bor~lulan kapsamas1yla miirnkiin olabilecektir; aksi halde bir ayniyetten soz edilemeyecektir. Bu ~ekilde herhangi bir borca -hatta kefalet yahut riicua kefalet taahhiidiine de- kefil olunabilir. 0 halde miiteselsil bor~lulukta her miiteselsil bor~lu i~in ayn ayn kefil olunmasmda yahut aym bor~lunun aym alacakl1ya olan birden fazla bor~lan i~in her borca ayn ayn kefil olunmasmda, birlikte kefalet ozelligi yoktur136

•

(b) Yukanda a~1klanan bag1msiz toplu kefaletten farkh olarak, birlikte kefalette, birden fazla kefilin mii~terek bir kefalet taahhiidii altma girmeleri gerekir. Ancak burada birden fazla kimsenin aym borca her biri digerinin veya digerlerinin de kefil oldugunu veya olacagm1 gozoniinde tutarak kefil olmalan yeterli olup aralannda bu konuda a~1k bir anla~ma yapmalanna ¥erek olmad1gi gibi aym anda kefalet taahhiidii altma girmeleri de aranmaz 37

• ilk ~artm, kefiller arasmda bir objektif bagm bulunmas1 ve bu ~artm da kefiller arasmda bir siibjektif bagm bulunmas1 ~eklinde ifade edilmesi irnkam vard1r138

.

(c) BK. m. 488 f. 1 'in lafzma gore, birlikte kefalet i~in, birden fazla ki~inin boliinebilir (miitecezzi) bir borca (une dette divisible) kefil olmalan gerekir. Halbuki kefilin borcu, zorunlu olarak bir para borcudur ve her zaman boliinebilir139

•

Bu ~artlar d1~mda birden fazla kefilin kefalet taahhiitlerinin aym nitelikte ve aym kapsamda olmas1 ~art degildir. Omegin birlikte kefillerin biri veya birka~1 adi birlikte kefil ve digerleri de miiteselsil birlikte kefil olabilir. Aym ~ekilde kefalet ~artlan ve siireler de farkl1 olabilir140

•

Ger~ek birlikte kefalet adi veya miiteselsil olabilir. ~oyle ki:

(i) Adi birlikte kefalet

BK. m. 488 c. 1 'e gore "birden ziyade e~has birlikte miitecezzi bir borca kefil olduklan takdirde bunlardan herbiri kendi hisseleri miktannca adi kefil gibi ve digerlerinin hisseleri hakklnda kefile kefil s1fatile mes'ul olur". 141Ancak boliinmesi kabil olmayan bir bor~ i~in birlikte kefil olanlar hakklnda da, kefilin borcu daima para borcu oldugu i~in BK. m. 488 c. 1 hiikmii uygulamr142


Birlikte kefil, adi kefilin sahip oldugu yukanda belirlenen defi imkanlanndan ayn olarak alacakhmn ancak sorumlu oldugu pay1 oramnda kendisine ba~vurmas1m saglamak i~in bOlme definde (le benefice de division) bulunabilir. Sekil baklmmdan her kefilin bi.itiin sorumluluk tutanmn senette gosterilmesi gerekir; her kefilin payma di.i~ecek sorumluluk onceden a~1k~a tespit edilmerni~se, her biri e~it paylarla sorumlu olurlar. Kendi paymdan fazla Odemede bulunan birlikte kefil, diger kefillere pay1 oramnda ri.icu edebilir. Eger kefillerden biri kendi paym1 Odemekten aciz ise, diger kefillerin onun paym1 kefile kefil s1fatiyle ve paylan ile orantlh olarak Odemeleri gerekir. Birlikte kefiller, aralannda anla~arak kefile kefil s1fat1yla sorumlulugu kalduabilirler143

.

Birlikte kefalet, karine olarak adi birlikte kefalet (le cautionnement conjoint simple: die einfache Mitbi.irgschaft) niteligindedir144

•

(ii) Mi.iteselsil birlikte kefalet

Mi.iteselsil birlikte kefalet (le cautionnement conJOint solidaire: de Solidarrnitbi.irgschaft), kefillerin sadece kendi aralannda mi.iteselsilen tekeffiilde bulunmalan ~eklinde olabilecegi gibi onlann hem kendi aralannda hem de bor~lu ile birlikte miiteselsilen taahhiit altma girmeleri ~eklinde de olabilir. ilk durumda kefiller, aralannda sadece bolme definden feragat etmeyi kararla~tlrmaktadular; ikinci durumda ise, hem bolme definden hem de tart1~ma definden feragat sozkonusudur. Yine belirtilmelidir ki taraflann aralannda sadece tartl~ma definden feragat edip bolme defini sakh tutmalan miimkiindiir145

. Tereddi.it halinde kefillerin hem bolme hem de tart1~ma definden feragat ettikleri kabul olunmahdu146

.

BK. m. 488 c. 2'ye gore147 "kefiller, gerek asll bor~lu ile beraber gerek kendi beyinlerinde mi.iteselsil olmakhg1 iltizam etrni~lerse herbiri borcun tamammdan mes'ul olup ancak digerlerinin hissesi i~in onlara ri.icu hakklm haizdirler" 148

.

4. Kefile kefalet

BK. m. 489 f. 1 'e gore "kefile kefil (le certificateur de caution: der Nachbiirge) alacakhya kar~1 kefilin taahhiidi.ini.i ternin eden kimsedir ve kefil ile birlikte mes'uliyeti bor~lunun taahhiidiini.i temin eden adi kefilin bor~lu ile be b 1 ' 1" . d . d d" " 149 ra er o an mes u 1yet1 erecesm e 1r .

Kefile kefalet sozle§mesi, alacakll ile kefile kefil arasmda yap1lzr. Bu sozle~mede kefile kefilin asll kefille mi.iteselsilen sorumlu olacag1 da kararla~tmlabilir; ancak bu durumda mi.iteselsil kefaletten farkh olarak once Odeyen as1l kefilin kefile kefile ri.icu hakkl yoktur150

•


5. Riicua kefalet

BK. m. 489 f. 2'ye gore "riicua kefil olan kimse, bor~ludan alacagm1 alamayan kefile kefildir" 151

.

Riicua kefalet sozle~mesi, ilk kefil ile riicua kefil arasmda yapzlmaktadzr. Bu sozle~meyle riicua kefil (l'arriere-caution: der Riickbiirge), ilk kefile kar~1 onun asll alacakbya odemede bulunduktan sonra asll bor~luya kar~1 ileri siirecegi riicu alacagm1 tekeffiil eder. Riicua kefilin sorumlulugu da, kefile kefilinki gibi kural olarak adi kefalet hiikiimlerine tabidir. Ancak riicua kefilin asll bor~lu ile miiteselsilen taahhiit altma girmesi de kabildir152

• Omegin banka teminat mektuplan kefalet niteligi ta~tdtklan takdirde bunlann kontrgaranlan genellikle bu ~e~it bir taahhiit altma girerler153

•

6. Zarara ((Jfzga) kefalet

Zaran giderme kefilligi de denilen bu ~e~it kefalet, Bor~lar Kanunumuzda diizenlenmi~ degildir; ancak bu ~e~it kefaletin hukukumuzda ge~erli bir ~ekilde yapllmasm1 engelleyen herhangi bir hiikiim mevcut degildir. isv. BK. m. 495 f. 3, bu ~e~it kefaletin yapllabilmesi imkamm a~1k~a ongormektedir154

•

Zarara yahut a~tga kefalette (le cautionnement pour le decouvert: die Schadlosbiirgschaft) kefil, yalmzca a~tgm, yani alacaklmm asll bor~ludan elde edemedigi tutann kapatllmasm1 bor~lamr. Konkordato halinde, alacaklmm bor~lunun konkordatosu dt~mda kalan alacagt i~in, zarara kefil, konkordato sonucu beklenmeksizin hemen tak:ip edilebilir; halbuki adi kefalette boyle bir durumda il.di kefil, alacagm tamaffil i~in takip edilebilmektedir. Asll bor~lunun iflas1 durumunda zarara kefil, iflas takibinin kesinle~mesi ve tasfiyenin ger~ekle~mesinden sonra alacaklmm alacagmm elde edemedigi boliimii i~in takip olunabilecektir155

•

SONUc;

<;ah~maffi!zda, yiiriirliikteki Bor~lar Kanunu'nun genel olarak kefalet sozle~mesine ili~kin diizenlemesini, kefalet sozle~mesinin tammi ve ozellikleri ile ge~erliligi ve tiirleri yoniinden, yeniden degerlendirme imkanm1 bulduk. Yine bu konular ~er~evesinde, Tiirk Bor~lar Kanunu Tasans1 diizenlemesinin, i~erik ve gerek~eleri itibariyle ele almmas1 ve degerlendirilmesi de sozkonusu oldu. Tasanda, kefalet hukukunun kefili koruyucu amacmm tiim yonleriyle ger~ekle~tirilmesi ~abas1 i~inde olundugu hususu gozlemlendi.


<;ah~marmzm konusu olmamakla birlikte, Tasan'mn kefili koruma dii~iincesi ile getirdigi diizenlemenin diger hiikiimlerini de, a~agtda ktsaca a<;tklama durumunda olacagtm. Soyle ki:

1. Kefilin alacakh kar~tsmda sorumlulugun kapsamt konusunda, BKT.m.594'iin getirdigi hiikiimler ~u ~ekildedir: "Kefil, her durumda kefalet sozle~mesinde belirtilen azami rniktara kadar sorumludur -Aksi sozle~mede kArarla~tmlmamt~sa kefil, belirtilen azami rniktarla stmrh olmak iizere, a~agtdakilerden sorumludur: 11- Astl bor<; ile bor<;lunun kusur veya direnirninin yasal sonu<;lart, /2- Alacaklmm, kefile, onun borcu odeyerek yaptlmalanm onleyebilecegi uygun bir zaman once bildirmesi ko~uluyla, bor<;luya kar~t

yonelttigi takip ve davalann giderleri ile gerektiginde rehinlerin kefile teslirninin ve rehin haklanmn devrinin sebep oldugu giderler,/3- i~lerni~ bir ytlhk ve i~lemekte olan ytla ait akdi faizler ile gerektiginde tahvil kar~thgmda Odiin<; verilen ana paramn i~lerni~ bir ytlhk ve i~lemekte olan ytla ait faizleri. -Sozle~mede a<;tk<;a kararla~tmlmamt~sa kefil, bor<;lunun sadece kefalet sozle~mesinin kurulmasmdan sonraki bor<;lanndan sorumludur. -Kefilin, astl bor<; ili~kisinin hiikiimsiiz hiHe gelmesinin sebep oldugu zarardan ve ceza ko~ulundan sorumlu olacagma ili~kin anla~malar bahldtr". Aynca, BKT.m.595'de, "kefilin takibi", "Bor<;lunun iflast sebebiyle astl bor<; daha once muaccel olsa bile, belirlenen vadeden once kefile kar~t takibat yaptlamaz. -Biitiin kefalet tiirlerinde kefil, ayni giivence kar~thgmda hiikimden, mevcut rehinler paraya <;evrilinceye ve bor<;lu aleyhine yaptlan takip sonucunda kesin aciz belgesi ahmncaya veya konkordato karanna kadar kendisine kar~t yoneltilen takibin durdurulmasma karar verilmesini isteyebilir. -Astl borcun muaccel olmast, alacakh veya bor<;lunun onceden siire i<;eren bildirimde bulunmasma baghysa, kefalet borcu i<;in bu siire, bildirirnin kefile yaptldtgt tarihte i~lemeye ba~lar.-Yerle~im yeri yabanct bir iilkede olan bor<;lunun borcunu Odemesi, takas i~lemleri veya havale yasagt gibi nedenlerle o yabanct iilkenin yasal diizenlemeleri geregt imkanstz hale gelrni~ veya stmrlandmlmt~sa, yerle~im yeri Tiirkiye'deki kefil, takibe bu sebeple itiraz edebilir" ~eklinde; m.596' da, "defiler", "Kefil, astl bor<;luya veya rniras<;tlanna ait olan ve astl bor<;lunun bor<; Odeme gii<;siizliigiinden dogmayan biitiin defileri alacakhya kar~t ileri siirme hakktna sahip oldugu gibi, bunlan ileri siirmek zorundadtr. Y antlma veya sozle~me yapma ehliyetsizligi ya da zamana~tmma ugramt~ bir bor<; sebebiyle bor<;lunun yiikiimlii olmadtgt bir borca bilerek kefalet bali bu hiikmiin dt~mdadtr. -Astl bor<;lu kendisine ait olan bir def'iden vazge<;rni~ olsa bile kefil, yine de bu def'i alacakltya kar~t ileri siirebilir. -Kefil, astl bor<;luya ait defilerin varhgmt bilmeksizin borcu oderse,


riicu hakkma sahip olur. Buna kar~thk as1l bon;lu, kefilin bu defileri bildigini veya bilmesi gerektigini ispat ederse kefil, bunlar ileri stiriilmti~ olsayd1 borcun odenmesiriden kurtulacag1 Olc;tide riicu hakklm kaybeder. -Kumar veya bahisten dogan bir borca kefalette kefil, borcun bu niteligini bilmi~ olsa bile, asll borc;lunun sahip oldugu defileri ileri stirebilir"~eklinde; m.S97'de, alacakh yontinden "ozen gosterme, rehin ve bor~ senetlerinin te~limi", "Alacakh, kefalet strasmda var olan veya daha sonra as1l borc;ludan alacagm ozel gtivencesi olmak tizere elde ettigi rehin haklanm, gtivenceyi ve rtic;han haklanm kefilin zaranna olarak azaltirSa, zarann daha az oldugu alacakh tarafmdan ispat edilmedikc;e, kefilin sorumlulugu da buna uygun dti~en bir miktarda azahr. Kefilin fazladan Odedigi miktann geri verilmesini isteme hakkl sakhdtr.<;ah~anlara kefalet hiilinde alacakh, c;ah~anlar tizerinde ytiktimlti oldugu gozetimi savsaklar veya kendisinden beklenebilen ozeni gostermezse ve bore; da bu sebeple dogmu~ ya da bu ozeni gostermesi halinde ula~amayacag1 Olc;tide artrm~ olursa, bu borcu veya borcun artan klsrmm kefilden isteyemez.-Alacakl1, borcu Odeyen kefile haklanm kullanmasma yarayabilecek bore; senetlerini teslim etmek ve gerekli bilgileri vermekle ytiktimltidtir. Alacakl1, kefalet suasmda var olan veya astl borc;lu tarafmdan alacak ic;in sonradan saglanan rehinleri ve diger gtivenceleri de kefile teslim etmek veya bunlann devri ic;in gerekli i~lemleri yapmak zorundad1r. Alacakhnm, diger alacaklan sebebiyle sahip oldugu rehin ve hapis haklan, kefilin haklanndan maca once geldikleri olc;tide sakhdtr. -Alacakh, hakh bir sebep olmakslZln yiiktimltiltiklerini yerine getirmez, iyiniyetli olmakstzm veya ag1r ihmaliyle mevcut belgeleri veya rehinleri ya da sorumlu oldugu diger gtivenceleri elinden c;tkanrsa, kefil borcundan kurtulur. Bu durumda kefil, Odediginin geri verilmesini ve varsa ek zarannm giderilmesini isteyebilir" ~eklinde; m.598' de, "odemenin kabultinii isteme", "Borc;lunun iflas1 sebebiyle olsa bile, bore; muaccel oldugu takdirde kefil, alacakltdan yapacag1 Odemeyi kabul etmesini her zaman isteyebilir. Bir borca birden c;ok ki~inin kefil olmas1 durumunda alacak11, kefillerden biri tarafmdan yapllacak klsmi Odemeyi, bunu oneren kefile dti~en paydan az olmamak ko~uluyla, kabul etmek zorundadlr. -Alacakl1 hakl1 bir sebep olmakslZln odemeyi kabul etmekten kac;musa, kefil borcundan kurtulur; mtiteselsil kefalette ise, kefillerin sorumlulugu kendilerine dti~en pay miktannca azahr.-Alacakhmn nzas1 varsa kefil, asll borcu muaccel olmasmdan once de Odeyebilir. Ancak, bu durumda kefil astl borc;luya kar~1 riicu hakklm borcun muaccel olmasmdan once kullanamaz" ve m.599' da, "bildirim, iflasta ve konkordatoda kay1t", "Asll borc;lu, anaparamn veya yanm yllhk doneme ait faizin odenmesinde ya da ylldan ylla yaptlmast ongoriilen anapara odemelerinde altl ay gecikirse, alacakhnm durumu kefile bildirmesi gerekir. istek hil.linde alacakl1, her zaman asll borcun durumu hakklnda kefile bilgi


vermek zorundadtr. -Asll bor~lunun iflasma karar verilrni~ veya bor~lu konkordato isterni~se alacakh, alacagm1 kaydettirmek ve haklannm korunmas1 i~in gerekeni yapmak zorundadtr. Alacaklmm, bor~lunun iflas ettigini veya bor~luya konkordato mehli verildigini ogrendigi anda, durumu kefile bildirmesi gerekir. -Alacaklt, yukandaki ftkralarda ongortilen gereklerden birini yerine getirmezse, bundan dolay1 kefilin ugrad1g1 zarar rniktannca ona kar~1 haklanm kaybeder" ~eklinde diizenlenrni~tir.

2. Yine BKT.m.600'de, kefilin bor~ludan "giivence verilmesini ve bort;tan kurtardmasmi isteme hakkt", "Kefil, a~agtdaki durumlarda asll bon;ludan giivence verilmesini ve bon; muaccel olmu~sa, bor~tan kurtanlmasm1 isteyebilir. -1. Asll bon;lu, kefile kar~1 iistlendigi yiikiimliiliiklere, ozellikle belli bir sure i~inde kendisini bon;tan kurtarma vaadine aykm davranm1~sa, -2. Asll bor~lu direnime dti~mii~se veya yerle~im yerini diger bir iilkeye nakletmesi ytiziinden takibat onemli Ol~iide gii~le~rni~se, -3. Asll bor~lunun mali durumunun kotiile~mesi, giivencelerin deger kaybetmesi veya bon;lunun kusuru sonucunda kefiller i~in mevcut tehlike, kefaletin yaplldtgt tarihe gore onemli Ol~iide artrm~sa" ~eklinde; m.601 'de, "kefilin riicu hakk1", "Kefil, alacakhya ifada bulundugu Ol<;iide, onun haklanna halef olur. Kefil, bu haklan as1l bor<; muaccel olunca kullanabilir. -Kefil, aksi kararla~tmlmarrn~sa, rehin haklan ile aym alacak i~in saglanrm~ diger gtivencelerden sadece kefalet amnda var olan veya bizzat asll bor<;lu tarafmdan, sonradan ozellikle bu alacak i<;in verilrni~ bulunanlara halef olur. Alacakltya klsmen ifada bulunan kefil, rehin hakklnm sadece bunu kar~Ilayan klsrmna halef olur. Alacakhnm rehin konusu tizerinde geriye kalan alacak hakk1, kefilin rehin hakklndan on suada gelir. -Kefil ile as1l bor<;lu arasmdaki hukuki ili~kiden dogan istem ve defiler sakltdtr. -Bir alacagm gtivencesini olu~turan rehin paraya <;evrildigi veya bor<; rehin veren malik tarafmdan Odendigi takdirde, malik kefile kar~1 rticu hakklm ancak kefil ile kendisi arasmda bOyle bir anla~ma varsa ya da rehin sonradan bir ti~tincti ki~i tarafmdan verilrni~se kullanabilir. -Kefilin rticu hakklna ili~kin zamana~1rm, kefilin alacakltya ifada bulundugu anda i~lemeye ba~lar. -Kefil, dava hakkl vermeyen veya yamlma ya da ehliyetsizlik sebebiyle asll bor~luyu baglamayan bir borcu ifa ettigi takdirde, asll bor~luya kar~1 rticu hakklna sahip degildir. Ancak, kefil zamana~1rmna ugram1~ bir asll bor<;tan sorumlu olmay1 bor<;lunun vekili stfatiyla tistlenrni~se, asll bor<;lu ona kar~1 vekiilet sozle~mesi htiktimleri uyannca sorumlu olur" ~eklinde ve m.602'de, "kefilin bildirim yiikii", "Borcu tamamen veya klsmen odeyen kefil, durumu bor<;luya bildirmek zorundadtr. -Kefil bildirimde bulunmazsa ve borcun sona erdigini bilmeyen veya bilmesi gerekmeyen bon;lu ikinci kez oderse, rticu hakklm kaybeder. -Kefilin alacakltya


kar~t sebepsiz zenginle~meden dogan dava hakkt sakhdu" ~eklinde diizenlenmi~tir.

3. Kefaletin sona ermesi ise, BKT.m.603'de, "kanun geregince sona erme" olarak, "Hangi sebeple olursa olsun, astl bor~ sona erince, kefil de borcundan kurtulur. -Bor~lu ve kefil stfatt aym ki~ide birle~mi~ olursa, alacakh i~in kefaletten dogan ozel yararlar sakh kahr. -Bir ger~ek ki~i tarafmdan verilmi~ olan her tiirlii kefalet, verilmelerinden ba~layarak on ythn gec;mesiyle kendiliginden ortadan kalkar. -Kefalet, on ytldan fazla bir siire ic;in verilmi~ olsa bile, uzattlrm~ veya yeni bir kefalet verilmi~ olmadtkc;a kefil, ancak on ytlhk siire doluncaya kadar takip edilebilir. -Kefalet siiresi, en erken kefaletin sona . ermesinden bir ytl once yaptlmak kaydtyla, kefilin kefalet sozle~mesinin ~ekline uygun yazth ac;tklamastyla azami on ytlhk yeni bir donem ic;in uzattlabilir" ~eklinde; m.604' de, "kefaletten donme" olarak, "Gelecekte dogacak bir borca kefalette, borc;lunun borcun dogumundan onceki mali durumu, kefalet sozle~mesinin yaptlmasmdan sonra onemli <H~iide bozulmu~sa veya mall durumunun kefalet strasmda kefilin iyiniyetle varsaydtgmdan ~ok daha kotii oldugu ortaya ~~krm~sa, kefil alacakltya yazth bir bildirimde bulunarak, her zaman kefalet sozle~mesinden donebilir. -Kefil, alacaklmm kefalete giivenmesi sebebiyle ugradtgt zaran gidermekle yiikiimliidiir" ~eklinde; m.605'de, "belirli siireli kefalet" baktmmdan, "Belirli siireli kefalette kefil, siirenin sonunda borcundan kurtulur." ~eklinde; m.606' da, "belirsiz siireli kefalet" baktrmndan, "Belirsiz siireli kefalette astl bore; muaccel olunca kefil, adi kefalette her zaman, miiteselsil kefalette kanunun ongordiigii hiillerde, alacakhyt bir ay ic;inde dava ve takip haklanm kullanmast, varsa rehnin paraya c;evrilmesi yoluyla takibe gec;mesi ve ara vermeden takibe devam etmesi konusunda uyarabilir. -Bore;, alacakhnm borc;luya yapacagt bildirim sonucunda muaccel olacaksa kefil, kefalet sozle~mesinin kuruldugu tarihten bir ytl sonra alacakltyt bu bildirimi yapmast ve bore; bu suretle muaccel olunca yukandaki ftkra hiikiimleri uyannca takip ve dava haklanm kullanmast konusunda uyarabilir. -Alacakh, bu uyanlann geregini yerine getirmezse, kefil borcundan kurtulur" ~eklinde ve m.607' de, "-;ah~anlara kefalet" baktrmndan, "(::ah~anlara belirsiz siireyle kefil olan kimse, her iic; ytlda bir ertesi ytlm sonunda gec;erli olmak iizere sozle~meyi feshettigini bildirebilir.-Aksine anla~malar sakhdu" ~eklinde diizenleme getirilmi~tir.

42 KEFALET SOZL_El;)MESI

Summary

The tenn "guaranty contract", in general, covers all contracts according to which a person takes over a risk faced by another person. A risk is the possibility of an event which is economically detrimental to occur.

Some of the guaranty contracts include the obligation to place a pledge upon a movable, an immovable, a credit or an enterprise and thus provide the creditor with a guaranty in kind. When they are fulfilled (implemented) by a delivery, by registration, by transfer of claims or endorsement of pledge, the creditor acquires a real right and the creditor will be able to collect the debt with priority from certain property belonging to the debtor or to a third person.

In contracts of personal guaranty, the personal guarantor will be liable with all his distrainable patrimony. Principal kinds of such contracts are cautionment, contract of guaranty, joint debt, insurance contract, documentary letter of credit and order of credit whose legal character is controversial.

Sonnotlar

1 Aynca bkz. YAVUZ, C., TUrk bor~lar hukuku-Ozel hUkUmler, 6.bast, istanbul 2002, s.762 vd.; OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 492 N. 3; BUCHER, Scriptum zum Obligationenrecht, Besonderer Teil, 2. Aufl., ZUrich 1983, 3. Aufl, ZUrih 1988., s. 215 vd.; TERCIER, La partie speciale du Code des Obligations, l. bast, ZUrich 1988, n. 4969 (2.baskt: TERCIERJVENTURI, Les contrats speciaux, Zurich 1995); ENGEL, Contrats de droit suisse-Traite des contrats de la parties speciale du Code des Obligations, de la vente au contrat de societe simple, articles 183 a 551 CO, ainsi que quelques contrats innommes, Berne 1992, s. 590; SCYBOZ, Le contrat de garantie et le cautionnement, in TDP. VIU2, Fribourg 1979, s. 43; MEIER, in THEVENOZ/WERRO, Code des obligations I, Commentaire Romand, Helbing & Lichtenhahn 2003, art.492 n.l. 2 Aynca bkz. Y A VUZ, TUrk medeni hukuku ve bor~lar hukuku mevzuatt, c. l, Medeni Kanun - Tatbikat Kanunu - Bor~lar Kanunu, istanbul 1988, s. 596, m. 483 n. 4; Y A VUZ, MK./BK./Diger Mevzuat, 8.bast, m. 483 n. 4, s. 1207; MEIER, Code des obligations I, Commentaire Romand, art.492, s.2531. 3 ARP ACI (HATEMiJSEROZAN), Bor~lar hukuku - Ozel bOlUmU, istanbul 1992, s. 520; KARAHASAN, TUrk Bor~lar Hukuku Ozel Bor~ ili~kileri, tUmU yeniden i~lenmi~ ve feni~letilerek yenilenmi~ baskt, C.1-2, istanbu12002, c. 2, 1203.

Bu tamm i~in bkz. TANDOGAN, Bor~lar hukuku- Ozel bor~ ili~kileri, c. 2, 3. bast, Ankara 1987, s. 693; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baskt, c. 2, 1203; ARPACI(HATEMi/SEROZAN), a.g.e., s. 521; BiLGE, a.g.e., s. 316; REiSOGLU, Seza,

AVRUPA ARA9TIRMALARI DERGISI 43

Tiirk hukukunda ve bankac1hk uygulamasmda kefalet, Ankara 1992, s. 2. EL<;iN GRASSINGER'in tamm1 ise ~u ~ekildedir: "Kefalet akdi ile taabhiit altma giren kimse, asil bor~lunun borcunu ifa edememesi halinde alacakhya, onun bu ifadan bekledigi menfaati kar~Ilamay1 taabhiit eder" (bkz. Bor~lar Kanunu'na gore kefilin alacakhya kar~I sabip oldugu savunma imkanlan, istanbul 1996, s. 13). Y arg1tay Hukuk Gene! Kurulu, banka kredi kartlanndaki "garanti ~erhi"ni kefalet sozle~mesi olarak gormektedir: Y arg. HGK., 04.07.2001, E. 2001119-534, K. 2001/583: "Uyu~mazhgm kaynagm1 te~kil eden sozle~me "Kredili Bankomat-Kart Sozle~mesi" ba~hgm1 ta~Imakta olup, bununla kredi kart1 hamili olan mii~teriye belli limitler ~er~evesinde kredi a~Ilarak, bu kredinin ATM ve POS cihazlan arac1hgi ile mii~terisine kulland1rma amac1 giidiilmektedir. Bu sozle~mede birinci maddede kart hamiline tabsis edilen kredi limiti 2.500.000.000 TL. olarak belirlenmi~tir. Sozle~menin diger hiikiimlerinde ise, teknik a~Iklamalardan sonra mii~terinin kullandigi krediyi geri odeme ko~ul ve temerriidiin sonu~lar belirlendikten sonra sozle~menin taraflannca imzalandigi ve aym sozle~menin hemen altma "Garanti Serhi" ad1 altmda asil sozle~meye yollama yapilarak "Bu sozle~mede yer alan hiikiimlere gore, Bankomat 724 kart hamili ve ortak kart hamillerinin yiikiimliiliiklerini, dogmu~ ve dogacak tiim bor~lanm garanti ettiginden, bu kredi sozle~mesinde belirtilen limitlerin, bankaca tek tarafli olarak veya hamilinin talebi iizerine tespiti ve artmlmas1 veya kart tiiriiniin degi~tirilmesi ve kartm yenilenmesi, Bankomat 724 kartm kaybedilmesi, ~ahnmas1, ~ifrenin de~ifre edilmesi hallerinde dogacak bor~lar da dahil olmak iizere, bankaca Odenmesi istenecek meblaglan herhangi bir limite bagh olmakslZln, protesto ~ekmeye, hiikiim elde etmeye ve kart hamilinin nzasm1 almaya gerek olmaks1zm ve bu bor~lular ile bankamz arasmda ortaya ~1kacak herhangi bir uyu~mazhk ve bunun akibet ve kanuni neticelerini dikkate almaks1zm, bankaniZm ilk yaz1h talebi ve talep tarihinden Odeme tarihine kadar ge~ecek giinlere ait bankanm uyguladigi akdi kredi faizinin %50 artmlmasi suretiyle hesaplanacak faizi, komisyon; banka ve sigorta muameleleri vergisi, kaynak kullamm destekleme fonu ve diger her tiirlii masraflan birlikte Odemeyi gayrikabili riicu olarak kabul ederim" denilerek, garanti veren s1fat1 ile limitle s1mrh olmakslZln bu kartm kullanilmasmdan dogacak tiim bor~lann odenmesi taahhiit altma ahnd1g1 ve matbu beyamn altmda davahmn imzas1 almm1~ bulunmaktad1r. "Garanti Serhi" beyam ve bu beyanda kullamlan sozciik ve deyimleri feri klstaslardan olan "sozle~mede kullamlan deyimler" klstasma gore ilk baki~ta bir garanti akdinin olu~tugu intiba1 buakiyor ise de, sadece bu deyim ve sozciiklere dayamlarak sozle~menin niteliginin belirlenmesi dogru olmayacag1 gibi, miimkiin de degildir. Nitekim, yukanda deginilen 11.6.1969 giin ve 4/6 say1h iBK.da da Banka Teminat Mektuplannda kullamlan kefalet sozciigii vurgulamasma ragmen, bu ili~kinin bir kefalet degil, garanti sozle~mesi niteliginde oldugu a~Ik bir ~ekilde kabul edilmi~tir. Ana k1stas!ann dava konusu sozle~meye uygulanmasma gelince; yukanda da deginildigi iizere Davalmm garanti beyam kredi kart1 sozle~mesinin hemen altma ahnm1~ ve bu beyamn ba~langiCmda da kredi sozle~mesine yollama yapilarak bu sozle~meden dogan ve dogacak bor~lar i~in daval1dan teminat beyan1 almm1~ olmakla, garanti beyam asli unsur olmaktan ~1km1~, feri nitelik yani kefalet amacma yonelik oldugu intibru bor~luya verilmi~ bulunmaktad1r. Keza, bu beyamn gene! anlammdan teminat verenin bagimSIZ bir bor~ degil, kredi karti mii~terisi asii bor~lunun sorumlulugu yiiklenilmi~ olmakla, ikinci ana k1stas bakimmdan da bir garanti sozle~mesinin varhgmdan soz edilemez. Diger bir ana k1stas olan, teminat veren kimsenin bu sozle~meyi yapmakta menfaati oldugu belirlenemedigi gibi, bu husus davac1 bankaca da ileri


siiri.iliip kamtlanabilmi~ degildir. Nihayet, ki~iye yonelik teminat verme amact gerek sozle~me, gerekse garanti beyanmdan a91k9a anla~Ilmaktadu. Zira, verilen teminat, kredi sozle~mesinin mii~terisi ve asil bor9lusu Hiiseyin isimli ki~inin bor9lanm kar~Ilamaya yoneliktir. Bagtmstz ve objektif bir amaca yonelik teminat verilmi~ degildir. 0 halde, tiim ana ktstaslann uygulanmas1 sonucu davahmn garanti beyant ad1 altmdaki beyanlanmn bir garanti sozle~mesi amac1 ile degil, kefalet amac1 ile verildigi sonucu ortaya 91kmaktad1r. BK.nun 18. maddesi uyannca da davahnm bu iradesinin bir kefalet amacma yonelik oldugunun kabulii gerekir. Hi9bir menfaati olmayan, ticari bir gaye giitmeyen, sadece dostane ili~kiler nedeniyle tiiketime yonelik banka kredi kart1 kullanmasma imkan tantmak i9in verilen teminatm amacma ayktn olarak yorumlanmas1 yasamn yukanda amlan hiikmiine aykinhk te~kil eder. Nitekim isvi9re Federal Mahkemesi de 17 Kas1m 1987 de verdigi bir kararda ger9ek ki~iler tarafmdan verilen garantilerin daha ziyade kefalet olarak gori.inmeleri gerektigini ifade etmi~tir (Bkz. Jdt 1988 1 189, Yargttay Kararlan l~tgmda Kredi Kartlan, Prof. Dr. Erden Kuntalp, Ticaret Hukuku ve Yargttay Kararlan, Sempozyumu XIII. 1996 sh: 297). Astl kredi sozle~mesinde limit belli olduguna ve garanti beyanmda da bu sozle~meye yollama yaptldtgma gore, 12.4.1944 giin ve 14/13 sayth iBK. geregince, kefaletin asli unsuru olan limit belirlemesinin de kefalet sozle~mesinde de ger9ekle~tiginin kabulii gerektiginden, davah Mustafa'mn bu sozle~medeki taahhiidiiniin kefalet olmas1 gerektigi yoniindeki isabetli olan te~hi~ ve tesbite dayalt olarak mahkemece verilen direnme karan yerinde bulunmaktadtr" (KAZANCI-BK). Yargttay 19. HD. garanti ~erhi ile garanti sozle~mesinin ama9landtgm1 kabul etmektedir: "Dava konusu kredi kart1 iiyelik sozle~mesinde davahmn imzasmm iist boliimiinde yer alan "garanti ~erhi" i9eriginden taraflann kefaleti degil garanti sozle~mesini ama9lad1klan Sozle~mede yer alan "mii~terek ve miiteselsil bor9lu" ibareleri sozle~menin niteligini degi~tirmez. Para bor9lannda da uygulanabilecegi kabul edilen ii9iincii ki~inin fiilini taahhiit niteligindeki garanti sozle~melerinde kefalette oldugu gibi garanti edenin sorumluluk Jimitinin gosterilmesi zorunlu degil ise de, garanti sozle~mesi belli bir riski garanti etmelidir. Garanti sozle~mesinin diizenlendigi anda garanti edilen edimin belirlenmemi~ olmasJ ya da edimi belirlemeye yarayan ko~ul ve a91klamalann sozle~mede yer almam1~ bulunmasJ halinde garanti edenin sorumlulugundan soz edilemez. Garanti verenin, sonradan yapilan limit artt~lanndan sorumlu tutulabilmesi i9in sozle~me

ko~ullanndaki bu degi~ikliklerin garanti verene bildirilmesi ve onun da buna ses 91karmami~ olmast gerekir. Garanti verenin muvafakati olmadan akdi ili~kideki ko~ullann bor9lu aleyhine agtrla~tmlmast veya bor9lunun yeni birtakim yiikiimliiliikler iistlenmesi garanti kapsam1 d1~mda kahr. Zira, BK. nun 4411. maddesi hiikmii ve iyiniyet kurallan kar~lSlnda, garanti alan (banka) kendi kusurlu davran1~lanyla borcun artmasma ve rizikonun ger9ekle~mesine sebebiyet vermi~ olacagmdan boyle bir durumda garanti edenin artan bor9tan sorumlu tutulmasi dii~iiniilemez" (Yarg. 19. HD., 28.04.2000, E. 2000/14, K. 2000/3252-KAZANCI-BK). Aym yonde Yarg. 19. HD., 14.12.1999, E. 1999/4793, K. 1999/7676-KAZANCI-BK. -Banka kredi kartlan ili~kisinde alman ki~isel teminatm Kefalet sozle~mesi mi, yoksa garanti sozle~mesi mi oldugu konusunda bkz. BARLAS; N., Kredi Kartlan ili~kisinde Bankaya Kar~I Verilen Ki~isel Teminatm Niteliginin Belirlenmesi, Prof. Dr. Orner Teoman'a Armagan, c. 2, istanbul 2002, s.937-989. Bu konuda olabilecek tarti~malan onleme amac1yla, BKT.m.608 ile, "uygulama alaru" ba~hkh olarak, "Kefdi koruyan hiikiimlerden kurtulmak amaciyla, ger~,;ek ki~ilerle ba~ka ad altmda yapdan


sazle~meler de kefalet hiikiimlerine tabidir" diizenlemesi getirilmi~tir. Bu maddenin gerek~esi ise, "818 sayiii Bor~lar Kanunu ile kaynak isvi~re Bor~lar Kanununda yer verilmeyen, "E. Uygulama alam" kenar ba~bkb yeni bir maddedir.-Tasanmn tek fikradan olu~an 608. maddesinde, kefalet hiikiimlerinin uygulama alammn geni~letilmesi diizenlenmektedir. -Maddede, kefdi koruyncu hiikiimlerden kurtulmak amaciyla, ba~ka adlar altmda yapiian sazle~melere de kefalet hiikiimlerinin uygulanaca~ belirtilmektedir. Boylece, meseta kefalet sozle~mesi yerine, ii~iincii ki~inin fiilini iistlenme sozle~mesi yapiimasmda oldugu gibi, alacakblann kefili koruyucu hiikiimlerden kurtulmalanmn ve bunlan dolanmalanmn onlenmesi ama~lamm~tJr" ~eklindedir. 5 Maddenin gerek~esi ise ~u ~ekildedir: "818 sayiii Bor~lar Kanununun 483. maddesini kar~IIamaktadir.-Tasanmn tek f1kradan olu~an 586. maddesinde, kefalet si)zle~mesi tammlanmaktadu. -818 sayiii Bor~lar Kanununun 483. maddesinin kenar ba~bgmda kullamlan "A. Tarifi" ~eklindeki ibare, Tasanda, "A. Tamm1" ~eklinde degiiftirilmi~tir. -818 sayiii Bor~lar Kanununun 483. maddesinde kullamlan " ... bor~lunun akdettigi borcun edas1m temin etmegi alacakiiya kar~I taahhiit eder." ~eklindeki ibare, Tasanda "bor~lunun borcunu ifa etmemesinin sonu~lanndan ki~isel olarak sorumlu oiiDayi iistlendigi sozleifmedir." ifeklinde ifade edilmi~tir. Boylece, kefalet sozleifmesinin yasal tamrmna ili~kin yanii~hklar diizeltilmi~tir. -Maddenin diizenlenmesinde, kaynak isvi~re Bor~lar Kanununun 492. maddesinin birinci tikras1 goz oniinde tJJtnlmu,tur". Kefalet sozle~mesinin diizenlendigi boliim ba,hgi ile ilgili gerek~e ise, "818 sayib Bor~lar Kanununun 483. maddesiyle ba~layan "Yirminci Bap I Kefalet" ,eklindeki fist ba,bk, Tasanda "Onbe,inci Boliim I Kefalet Sozle~mesi" ,eklinde degi,tirilmi,tir" ~eklindedir. 6 SCYBOZ, Le contrat de garantie et 1e cautionnement, in TDP. Vll/2, Fribourg 1979, s. 43; KARAHASAN, 'l.g.e., yenilenmi~ basla, c. 2, 1204; TERCIER, a.g.e., n. 4970. 7 KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ basla, c. 2, 1204; Yarg. 11. HD., 16.4.1984, · 399914771(REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 1 dn. 2). 8 REiSOGLU, Kefalet hukuku, s. 2; TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 693-694; ZEVKiLER, Bor~lar hukuku (Ozel bor~ ili~kileri), Geni~letilmi~ 7. Basla, Ankara 2002 (8.basla, Ankara 2004), s. 277. 9 TERCIER, a.g.e., n. 4971. 10 TERCIER, 2.bas1, n.4984. Aynca bkz. KARAHASAN, Tiirk bor~lar hukuku-Ozel bor~ ili~kileri, c. 4, istanbul1992, s. 1420. 11 REiSOGLU, Uygulamada kefa1et, s. 1. 12 Yarg. 3. HD., 18.1.1963, 2341541 (KARAHASAN, a.g.e., c. 6, s. 956). 13 KARAHASAN, a.g.e., c. 4, s. 1420. 14 SCYBOZ., a.g.e., s. 46; HONSELL, : Das schweizeriche Obligationenrecht, Besonderer Teil, Zurich 1991, 3. Aufl., Bern 1995, 5. iiberarbeitete Auflage, Bern 1999, s. 365. 15 Bu konuda bkz. OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 492, N. 10 vd .. 16 T ANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 694. 17 SCYBOZ, a.g.e., s. 50; TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 690; KARAHASAN, a.g.e;, c. 4, s. 1420. 18 OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 492 N. 15-17; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 7.

46 KEFALET SOZLEl;)MESI

19 Gerc;:ekten bu hiikme gore; "Kefil, ba~ka tiirlii anla~ma yoksa, bu en yiiksek tutara kadar: 1. Astl borc;:lunun kusurunun ya da temerriidiiniin kanuni sonuc;:Ianyla birlikte, as1l borcun ~imdiki tutanndan; bununla birlikte, ancak ac;:1kc;:a uyu~ulmu~sa, sozle~menin ortadan kalkmasmdan dogan zarardan ya da sozle~me cezasmdan; ... sorumlu olur" denilmektedir (OR. Art. 499/ll, 1). Boylece kefilin menfi zarardan sorumlulugunun, sozle~me ile kararla$tlnlabilmesi miimkiin hale gelmi~tir. Bu konuda bkz. OSER!SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 499 N. 13 vd.; TERCIER, a.g.e., n. 5130 vd.; ENGEL, a.g.e., s. 601. 20 Kar~. SEROZAN, a.g.e., s. 603 vd.; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 7. 21 OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 492 N. 6; TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 699; SCYBOZ, a.g.e., s. 49. 22 OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 492 N. 6. 23 TERCIER, a.g.e., n. 4974 vd .. Kefalet sorumlulugu ile astl borc;:tan sorumluluk arasmdaki farklar ic;:in bkz. DALAMANLI!iZGiiKOCABA~OGLU, ir,:tihath -Omekli Borr,:lar Hukuku Davalan, Ankara 1988, s. 443. 24 OSERISCHONENBERGER, Kommentar, Art. 492 N. 6. 25 Bu hiikiim, BKT.m.601'de, "Kefil, alacakbya ifada bulundugu oh;iide, onun haklanna halef olur.Kefil, bu haklar1 astl bor~ muaccel olunca kullanabilir" (f.l) ~eklinde ifade edilmi~tir. 26 KARAHASAN, a.g.e., c. 4, s. 1420. REiSOGLU'na gore "bir kimsenin kendi borcu ic;:in kefil olmas1, omegin astl borc;:lunun bore;: senedini aym zamanda kefil olarak imzalamas1 o an ic;:in hiikiim ifade etmezse de -bir iic;:iincii ~ahsm miistakbel borcu ic;:in kefil olma miimkiin olacagmdan- ilerde borcun bir ba~kas1 tarafmdan yiiklenilmesi halinde, bu taahhiit gec;:erli bir kefalet olarak kabul edilecektir" (bkz. Uygulamada kefalet, s. 9). 27 OSERISCHONENBERGER, Kommentar, Art. 492 N. 8-9. 28 Nitekim bu hiikme gore, "eger kefillik ve astl borc;:luluk niteligi aym ki~ide birle~irse, alacakh, kefaletten kendisi ic;:in sonuc;:lanan ozel c;:1karlan muhafaza eder" (OR. Art. 509/ll) denilmektedir. Bu konuda bkz. OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 509 N. 25; TERCIER, a.g.e., n. 55302 vd; ENGEL, Contrats de droit suisse-Traite des contrats de Ia parties speciale du Code des Obligations, de la vente au contrat de societe simple, articles 183 a 551 CO, ainsi que quelques contrats innommes, Berne 1992, s. 610. 29 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 8-9. 30 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 9; BGE 38 II 132; BGE 45 II 172. 31 REiSOGLU, Kefalet hukuku, s. 3-4; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 2 vd.; SIMLER/DELEBECQUE, a.g.e., s. 36 vd .. -Yarg. 13. HD., 8.12.1998, E. 1998/8536, K. 1998/9756: Davac1 bidayette, taahhiitte bulunan as1l borc;:Iu ile miiteselsil kefilleri has1m gostererek birlikte dava ac;:m1~ sonrada davamn devam1 s1rasmda as1l borc;:Iunun vefatt iizerine mirasc;:tlanm davaya dahil etmeyerek as1l borc;:lu hakkmdaki davasmdan feragat ederek miiteselsil kefiller hakkmda yiiriitmek istemi~, mahkemece de miiteselsil kefillerden tahsiline karar verilmi~tir.Davac1 alacakhnm, as1l borc;:lu Mahmut Ozgiiner hakkmdaki davadan feragat etmek suretiyle hem davadan ve hem de davaya bagh haktan vazgec;:mi~ oldugunun kabulii gerekir. Boylece davaya bagh hakkt talep feragat ile astl borc;:lu bak1mmdan istenebilir olma niteligini yitinni~, sona enni~tir. Diger bir ifade ile alacakhmn dogrudan dogruya astl borc;:luya ba~vurulmaks1zm miiteselsil kefiller aleyhine takibe gec;:ebilme hakktm sondiinnii~tiir. Durum boyle olunca, B.K.'nun 492. maddesi hiikmiine gore as1l bore;: her


hangi bir sebeple salot olunca kefil beri olur.Zira davac1 alacakhnm bor~rlu Mahmut Ozgiiner hakkmdaki davasmdan feragat etmesi, miiteselsil kefil olan diger davahlan kesin olarak etkileyecek, sonu~rta tazminattan tamamen sorumlu olanm davah Mahmut Ozgiiner olmas1 gerekirken miiteselsil kefillerin davac1ya Odemede bulunmalanndan sonra davah Mahmut Ozgtiner'e i9 ili~kiye dayanarak riicu etmesine davacmm, davah Mahmut Ozgiiner'e yonelik feragatl engel olacak, bir talepte bulunmalan da mtimktin olmayacagmdan miiteselsil kefiller yoniinden davanm reddine karar verilmesi gerekir. Olaya uygun dii~meyen gerek~lerle yaz1h ~ekilde davarun kismen kabul edilmi~ olas1 Usul ve Yasa'ya aykin olup bozma nedenidir (KAZANCI-BK). 32 KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baski, c. 2, 1204-1205 (burada ba~ bor~rlu, asii bor~rluyu; ba~ bor~r da, as1l borcu ifade etmektedir). Aym anlamda bkz. TERCIER, a.g.e., n. 4979-4980; TERCIER, Le droit des obligations, 3.basi, Geneve-Zurich-BaJ.e 2004, s.245, n.1247; ARPACI (HATEMi/SEROZAN), a.g.e., s. 522-523. 33 OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 492 N. 21; REiSOGLU, Kefalet hukuku, s. 5; TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 696-697. 34 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 5. 35 OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. N. 492 19-20; REiSOGLU, Kefalet hukuku, s. 6; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baski, c. 2, 1205. 36 TERCIER, a.g.e., n. 4973; SCYBOZ, a.g.e., s. 44; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 7. 37 OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 492 N. 12; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baski, c. 2, 1205; TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 694-695.; SIMLER/DELEBECQUE, a.g.e., s. 41-42. 38 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 5-6. 39 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 6, n. 26. 40 Kefalet sozle~mesinin benzeri ili~kilerle kar~da~tinlmasi konusunda bkz. TERCIER, a.g.e., n. 4981 vd.; ENGEL, a.g.e., s. 581 vd.; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 65 vd .. 41 BECKER, Kommentar, Art. 492 N. 24-25; TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 700-701; SCYBOZ, a.g.e., s. 49-50; ARPACI (HATEMiiSEROZAN), a.g.e., s. 529. 42 Bu konuda bkz. TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 719 vd.; BiLGE, a.g.e., s. 368 vd.; ZEVKLiLER, a.g.e., s. 393-397; REiSOGLU, Kefalet hukuku s. 18 vd.; ALBA YRAK, 0., Tiirk Medeni Hukukunda Kefalet Sozle~mesinin Ge(,:erlilik $artlan, yaymlanmam1~ ylt., istanbul 200 I. 43 Sebepsiz zenginle~me alacagma da kefil olunabilecegi konusunda bkz. Y arg. HGK., 9.3.1977, 13-22/216 (YKD. 1978, s. 494); KARAHASAN, a.g.e., c. 6, s. 918-920). Aynca bkz. ENGEL, a.g.e., s. 590-591; SIMLER/DELEBECQUE, Droit civil : Les sftretes I La ~ublicite fonciere, Paris 1989., s. 69 vd ..

Bu hiikiim, BKT.m.587'de, "Kefalet sozle~mesi, mevcut ve ge~erli bir bor~ i~in kurulabilir" (f.l c.l) ~eklinde ifade edilmi~tir. 45 Yarg. HGK., 9.3.1977, 13-22/216 (YKD. 1978, s. 494; KARAHASAN, a.g.e., c. 6, s. 918-920). 46 Yarg. 13. HD., 20.3.1984, 458/2118 (YKD. 1984, s. 1544); Yarg. 13. HD., 26.12.1974, 3454/3656 (KARAHASAN a.g.e., c. 6, s. 920); KARAHASAN, a.g.e., c. 4, s. 1424. 47 TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 721-722; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 18; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baski, c. 2, 1212.


48 Bu htiktim, BKT.m.587'de; "Yamlma veya ehliyetsizlik sonucunda yapJIIDI~ bir soz)e~meden dogan borca kefa)et ettigini 8~IkJayan ki~i, yiikiinJiiiJiik aJtma girdigi s1rada, sozle~meyi sakatlayan eksikligi biliyorsa, kefalet konusunda uygulanabilecek ilke ve ko~ullara gore sorunllu olur. Ayru kural, bor~lu yoniinden zaniana~IIDina ugraiDI~ bir borca kefalet ettigini a~1klayan ki~i hakkmda da uygularur" (f.2) ~eklinde ifade edilmi~tir. -Yine BKT.m.587 f.son'a gore, "Kanundan aksi anla~Jimadik~a kefil, bu ooliimde kendisine tamnan haklardan onceden feragat edemez" denilmi~tir. -Maddenin gerek~esi ise ~u ~ekildedir: "818 sayl11 Bor~Iar Kanunun 485. maddesini ka~IIamaktadir.Tasanmn ii~ f1kradan olu~an 587. maddesinde kefalet si)zle~mesinin ko~ullanndan asll bor~ diizenlenmektedir .-Maddenin son fikrasi, 818 sayll1 Bor~lar Kanununda yer verilmeyen, yeni bir hiikiimdiir. Bu hiikme gore: "Kanundan aksi anla~IImadik~a kefll, bu bOiiimde kendisine tamnan haklardan onceden feragat edemez. -Maddenin diizenlenmesinde, kaynak isvi~re Bor~lar Kanununun 492. maddesinin ikinci, ii~iincii ve son f1kralan goz oniinde tutulmu~tur". 49 TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 722. 50 TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 722. 51 Bu konuda bkz. OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 492 N. 35-36; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 21; TERCIER, a.g.e., n. 5046 vd.; ENGEL, a.g.e., s. 291. 52 Yarg. TD., 15.12.1968, 395/210: Kefil, kefil oldugu strada bor~lunun kti~tik oldugunu bilerek kefaletnameyi verdigi i~in, BK. m. 485 hiikmiince sorumlu tutulur (KARAHASAN, a.g.e., c. 6, s. 920); TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 723. 53 Bu htiktim, BKT.m.587'de, "Ancak, gelecekte dogacak veya ko~ula bagh bir bor~ i~in

· de, bu borcun hiikiim doguraca~ an gelince veya ko~ul ger~ekle~ince g~erli olmak iizere kefalet sozle~mesi kurulabilir" (f.1 c.2) ~eklinde ifade edilmi~tir. 54 TANDOGAN, a.g.e;, c. 2, s. 720-721; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 17-18. 55 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 19; TERCIER, a.g.e., n. 5138 vd .. 56 T ANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 725. 57 Bkz. Y A VUZ, a.g.e., § 38. 58 Aym sonu~ i~in bkz. TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 725. Kar~. REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 19. 59 TERCIER, a.g.e., n. 5018 vd.; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baskt, c. 2, s. 1213; SCYBOZ, a.g.e., s. 77 vd.; ENGEL, a.g.e., s. 592-593. 60 Bu konuda bkz. ZEVKLiLER, Ki~iler hukuku, s. 159; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 29-30. 61 ZEVKLiLER, Ki~iler hukuku, s. 100; REiSOGLU, Uyulamada kefalet, s. 28. 62 MiMAROGLU, S.K., Evli kadmm kocast menfaatine ii~iincii ki~ilerle yapttgt iltizam mukaveleleri, Ankara 1961, s. 41-42; KOPRULU/KANETi, Aile hukuku, istanbul 1985-1986, s. 138-139; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 26-28; Yarg. 12. HD., 18.10.1982, 717917394 (KARAHASAN, a.g.e., c. 6, s. 908). 63 Bu konuda bkz. OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 394 N. 1 vd .. - Yine BKT.m.589'da, "e~in nzasl'', ba~hgt ile, ~u dtizenleme getirilmi~tir: "E~Ierden biri mahkemece verihni~ bir ayriiik karari olmad1k~ veya yasal olarak ayn ya~ama hakkl dogmad1k~a, ancak digerinin yaziii nzas1yla kefil olabilir; bu nzanm sozle~menin

AVRUPA ARAl?TIRMALARI DERGISI 49

korulmasmdan once ya da eng~ korulmasa amnda verilmi~ olmasa ~rttar. -Kefalet, ticaret siciline kayatb bir i~letmenin sahibi; bir koUektif ortakbgan ortaga, bir komandit ortakbgan samrsaz sorumlo ortaga; bir anonim ortakbgan yoneticisi veya miidiirii, bir sermayesi paylara boliinmii~ komandit ortakbgan miidiirii veya bir limited ortakbgan yonetici ortaga tarafmdan i~letmeyle ilgili olarak verilmi~e, e~in nzasa aranmaz. -Kefalet sozle~mesinde sonradan yapdan ve kefilin sorumlo olacaga miktarm artmasma veya adi kefaletin miiteselsil kefalete donii~mesine ya da kefil yararma . olan giivencelerin onemli Ol~iide azalmasma neden olmayan deii~iklikler i~n de dijter e,in nzasa gerekmez". -Bu maddenin gerek~esi ise, ~u ~ekildedir: "818 sayab Bo~lar Kanononda yer verilmeyen, "lll. E~in nzasa" kenar ba,hkb yeni bir maddedir.Tasanmn ii~ fakradan olo~ 589. maddesinde, kefalette e~in nzasa diizenlenmektedir.Maddenin birinci fakrasma gore, e~lerden biri koral olarak diger e,in sozle,menin korulmasmdan once ya da en g~ korulmasa amnda verilmi~ olmasa ~arttar. Ancak, istisnai baza dorumlarda e,in nzasa aranmayacaktar. Bo istisnalardan birine, maddenin birinci fakrasmda yer verilmi~tir. Bona gore, mahkemece verilmi~ bir aynbk karan varsa veya yasal olarak ayn ya,ama hakkt dojtmo~sa, kefdin e~inin nzasma gerek yoktor. -Maddenin ikinci fakrasmda, kefd olmada e~in nzasamn aranmayacaga diger bir istisnaya yer verilmi,tir. Bona gore, kefalet, ticaret siciline kayatb bir i~letmenin sahibi; bir kollektif ortakhgan ortaga, bir komandit ortakbgan samrsaz sorumlo ortaga; bir anonim ortaklagan yoneticisi veya miidiirii, bir sermayesi paylara bOiiinmii~ komandit ortakhgan miidiirii veya bir limited ortakbgan yonetici ortaga tarafmdan i'letmeyle ilgili olarak verilmi,se, e,in nzasa aranmayacaktar. -Maddenin ii~ncii fakrasmda ise, e,in nzasamn aranmadtga dijter bir istisnaya yer verilmi,tir. Bona gore, kefalet sozlqmesinde sonradan yapdan ve kefilin sorumlo olacaga miktann artmasma veya adi kefaletin miiteselsil kefalete donii~mesine ya da kefd yaranna olan giivencelerin onemli Ol~iide azalmasma neden olmayan dejti~iklikler i~in de ketilin e,inin nzasa aranmayacaktar. -Maddenin diizenlenmesinde, kaynak lsvi~re Bor~lar Kanonunon 494. maddesi goz oniinde totadmo,tor". 64 TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 730; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 28. 65 Bu konuda bkz. AKONAL, T., Tiirk medeni hukukunda tiizel ki~iler, 2. basi, istanbul 1995, s.26 vd .. 6(i TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 730 vd.; REiSOGLU, Kefalet hukuku, s. 22 vd.; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baskl, c. 2, s. 1214-1216. 67 Bu hiikiim, BKT. m. 592'de, "Kefd, aym bo~ i~in ba,kalanmn da kefd oldojtuno alacaklmm bildijtini veya bilmesi gerektijtini varsayarak kefd olmo,sa, bo varsayamm ger~ekle,memesi veya sonradan kefdlerden birinin alacakla tarafmdan kefalet borcondan kortanlmasa ya da kefaletinin hiikiimsiiz oldoguna karar verilmesi dorumonda, kefalet borcondan kortolor" (f.3). -Maddenin gerek~esi ise ~u ~ekildedir: "Maddenin ii~iincii fakrasa, 818 sayab Bor~lar Kanunonon 488. maddesinin ii~iincii ciimlesini kar,damaktadar. Bona gore, kefil, aym bor~ i~in ba~kalanmn da kefd oldoguno alacakbmn bildigini veya bilmesi gerektigini varsayarak kefil olDio,sa, 'o dorumlarda kefalet borcondan kortador: 1. Bo varsayamm ger~ekle,memesi, 2. Sonradan birlikte kefdlerden birinin alacakla tarafmdan kefalet borcondan kortardmasa, 3. Birlikte kefdlerden birinin kefaletinin hiikiimsiiz oldojtona karar verilmesi."

50 KEFALET SOZLE$MESi

68 Bu htiktimle ilgili olarak bkz. REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 141 vd.; Yarg. 11. HD., 14.6.1985, 2643/3880 (KARAHASAN, a.g.e., c. 6, s. 938-939); aynca bkz. a~ag1da dn. 137. Yarg. TD., 27.12.1963, 2681/4743 (KARAHASAN, a.g.e., c. 6, s. 940); Yarg. HGK., 30.5.1990, 11-208/342 (metni i~in bkz. ~ag1da dn. 148); TERCIER, a.g.e., n. 5210 vd .. 69 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 36. 70 Bu konuda bkz. EREN, Bor~lar Hukuku, 4. bas1, s. 456 vd .. 71 SIMLER/DELEBECQUE, a.g.e, s. 54 vd.; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 37-40. 72 SIMLER/DELEBECQUE, a.g.e, s. 60. 73 Bu konuda bkz. Y A VUZ, a.g.t., s. 90 vd .. 74 Bu konuda bkz. REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 40 vd .. 75 Bu konuda bkz. YA VUZ, a.g.e., § 29. 76Bu htiktim, BKT. m. 588'de, "Kefalet sozle~mesi yazi11 ~ekilde yapiimadik~a ve kefilin sorundu olacag1 azami miktar belirtilmedik ge~erli olmaz. Ancak, kerilin, sorumlu oldugu azami miktart, kefalet tarihini ve miiteselsil kefil sifattyla veya bu anlama gelen herhangi bir ifadeyle yiikiiniiiiliik alhna girdigini kefalet sozle~mesinde kendi el yazisiyla belirtmesi ~arthr"(f.1) ~eklinde ifade edilrni~tir. -Maddenin gerek~esi ise ~u ~ekildedir: "818 saydt Bor~lar Kanununun 484. maddesini kar~IIamaktadir. Tasarmm iki ftkradan olu~an 588. maddesinde, kefalet sozle~mesinin ~ekli diizenlenmektedir.818 saydt Bor~lar Kanununun 484. maddesinde kullamlan "muayyen bir miktar" ~eklindeki ibare, Tasartda "azami miktar'' ~eklinde degi~tirilmi~tir. Tasarmm 588. maddesinin birinci fikrastmn ikinci ciindesi, 818 sayiii Bor~lar Kanununda yer verilmeyen, yeni bir hiikiimdiir. Bu ciiniiede kefilin, kendi el yaztsiyla belirtmesinin ~art oldugu hususlar a~tklamm~hr. Buna gore, kefalet sozle~mesinde, kefilin soruniiu oldugu azami miktartn, kefalet tarihinin ve miiteselsil kefalet soz konusu ise, miiteselsil kefil s1fahmn veya bu anlama gelen herhangi bir ifadenin yer almast gerekmektedir". 77 Bu htikmtin uygulanmasma ili~kin olarak bkz. Yarg. i~t. bir. K., 12.4.1944 t.Ii ve 14/13 s.h karan (RG. n. 5765: YAVUZ, Turk medeni hukuku ve bor~lar hukuku, c. 1, s. 597, m. 484 n. 5; YA VUZ, MK./BK./Diger Mevzuat, s. 1045, m. 484 n. 5) : "Kanunun ernrettigi ~eklin ~iimul ve tesiri derecesi hakkmda b~ka bir htikiim tayin olunmamt~ ise akdin bu ~ekle riayet olunmadtk~a sahih olamtyacagma dair Bor~lar Kanununun on birinci maddesinde konulmu~ bulunan umumi hiikmtin mahsus ~ekle tabi bulunan kefalet akdine de ~amil oldugu ~iiphesizdir. Sureti umumiyede nzalann serbest~e telil.huku ile vticut bulan akitlerde bir taraft ilzam edici vecibenin dogmas! i~in hi~bir ~ekil aranmadtgt halde kefalet akdinde yaz1h ~ekle riayetin mecburi tutulrnast, bor~lunun himayesi maksat ve gayesine dayand1gma gore kefilden sadJr olan irade beyamm izhar ztmnmda kullamlan bir vasJta olarak telakkisi icap eyleyen ~ekil vticut bulmadtk~a kefalet akdinin sahih ve ilzam edici bir mahiyet ta~Imasi mtimktin olamiyacagi gibi mekfuliinbihin miktan muayyen olmadtgt takdirde de kefalet akdi muteber olamaz. Mahkemelerden ancak mevcut ve bir kanun hiikmii ile himaye edilen haklar i~in karar istenebilecegi cihetle davanm esash ~artlanndan olan hak vticut bulmarm~ ve kanun tarafmdan himaye edilmemi~ ise diger tarafm talebini beklemeksizin hil.kimin bu davay1 dinlememesi ve reddetmesi icap eder. Aksi takdirde hil.kimin dava edileni bor~lu olmadJgt ve davacmm talebe hakkt bulunmadigi bir ~ey'le mahkfim etmesi gibi batt! bir netice husule gelir. Bu itibarla kefalet senedinde kefilin Odeyecegi muayyen bir miktann gosterilmi~ olup olmadtg1 ve senetten boyle muayyen bir miktann anla~dmasi kabil olup


olamiyacagi hususunun hakim tarafmdan re'sen nazara ahnmas1 Hiz1m geldigine 12.4.1944 tarihinde fi:Ogunlukla karar verildi". Kefalet sozle~mesinde ~ekil konusunda bkz. TASDELEN, N., Kefalet Sozle~mesinde Sekil, Prof. Dr. Oguz irnreglin'e Armagan, istanbul 1998, s.731-765. 78 REiSOGLU, Kefalet hukuku, s. 44, s. 47; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 43; TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 740. 79 "Kefilligin gefi:erliligi yazd1 olmasma baghd1r. Kefillik ifi:in aranan yazd1 bifi:im, bir yanhdu. Bu nedenle kefilin iradesini yaz1h olarak afi:Iklamasi yeterlidir. Ne var ki, kefillik senedi metninin ya da kefilin sorumlu olacag1 tutann ya da dayam~mah sorumlulugun kefilin el yaziSI ile olmasi gerekli degildir. Kefillik senedi metninin ba~kasmm el yazisi ya da daktilo ile yazdmasi, listelik basil! metnin kullamlmasi olanakhd1r. Ote yandan, kefillik senedinde belirli sozcliklerin kullamlmasma, 'kefillik' deyimine yer verilmesine gerek yoktur; bir borcun yerine getirilmemesi nedeniyle yan (fer'i) olarak sorumluluk listlenmeyi anlatan sozcliklerin bulunmas1 yeterli say1hr. Ustelik, senette diizenleme yerinin ve tarihinin gosterilmemesi, kefilligi gefi:ersiz kilmaz. - Yasamn arad1g1 yonleri ifi:ermek kayd1yla kefilin afi:Iklamasi, mektupla ya da telgrafla ya da mahkeme veya icra tutanagma (iiK.m.38) gefi:irtilmek ve imzalamak yoluyla yapdabilir. Kefillikte sonradan yapdan degi~tirmelerin ba~langifi:taki senede yazdmasi gerekmez" (KARAHASAN, a.g.e., c. 4, s. 1430-1431). 80 HONSELL, a.g.e., s. 364; -Yarg. 4. HD., 27.11.1970, 8640/8819: Kefalet yliklimliiliigli ayn bir beige ile de yapilabilir (KARAHASAN, a.g.e., c. 6, s. 916). isvifi:re hukukunda tacirler de dahil o1mak Uzere, gerfi:ek ki~ilerin 2000 Frankl a~an kefa1et beyanlannm resmi ~ekilde yapdmasi gerekmektedir. Ana meblagm artmlmasi ve adi kefa1etin mliteselsil kefalete donli~tlirlilmesi halleri d1~mda, kefalet soz1e~mesinin sonradan degi~tirilmesi ifi:in adi yaz1h ~ekil yeterlidir (iBK. 493N c. 1). 2000 Frankl a~an bir kefalet sozle~mesinin adi yazd1 ~ekilde yapdrru~ olmasi halinde, iBK.m.20 f.2 hlikmlinlin k1yasen uygulanmas1 ile sozle~menin 2000 Frankhk kismmm gefi:erli saydmas1 gerektigi ifade edilmektedir (HONSELL, a.g.e., s. 365). 81 OLGA<;, S., Kefalet, Ankara 1978, s. 16; OLGA<;, a.g.e., c. 4, s. 516; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 50; KARAHASAN, a.g.e., c. 4, s. 1431. 82 Bu hliklim, BKT. m.588'de, "Kendi adma kefil olma konusunda ozel yetki verilmesi ve diger tarafa veya bir ii~iincii ki~iye kefll olma vaadinde bulunulmasi da aym ~ekil ko~ullarma bagbdtr. Taraflar, yazdt ~ekle uyarak kefilin sorundulugunu borcun belirli bir miktartyla stmrlandtrmayt kararla~brabilirler" (f.2). -Maddenin ilgili klsnumn gerek~esi ise ~oyledir: "818 saydt Bor~lar Kanununun 484. maddesini kar~damaktadtr.Maddenin ikinci ftkrast, 818 sayd• Bor~lar Kanununda yer verilmeyen, yeni bir hiikiimdiir.Buna gore, kefil kendi adma kefll olma konusunda ozel yetki verecekse ve diger tarafa veya bir ii~iincii ki~iye kefil olma vaadinde bulunacaksa aym ~ekil ko~ullanna uymak zorundadtr.Aym ftkramn son ciimlesinde taraflann, yazdt ~ekle uyarak kefilin sorundulugunu borcun belirli bir miktanyla stmrlandmnayt kararla~tlrabilecekleri ongoriilmii~tiir". 83HONSELL, a.g.e., s. 365. Bu konuda bkz. Yarg. ifi:t. Bir. K., 12.4.1944, 14/13 (RG. n. 5765; YAVUZ, MK./BK./Diger mevzuat, s. 1045, m. 484 n. 5). 84"isvifi:re Federal Mahkemesi de (BGE 70 II 271) ~?ekil noksam dolayisiyle ge~rli olmayan bir kefalete istinaden odemede bulunan kefilin sebepsiz zenginle~me iddiasmda bulunabilecegini kabul etmektedir. Yiiksek Mahkeme, karannda, sebepsiz zenginle~me


davasmm bon;lu bunulmayan kefalet edimini kabul eden alacakhya kar~1 m1, yoksa as1l bor~luya k~1 m1 a~Ilacagm1 da tarti~mi~ ve ~u gerek~e ile davamn alacakhya kar~1 a~dacagm1 kabul etmi~tir: 'Odemede bulunan kefil, asd bor~lunun borcunu degil, fakat kendi borcunu, alacakh ile kendi arasmdaki kefalet akdine istinaden asd bor~lunun Odememesi yiiziinden ortaya ~1kan tazminat yiikiimliiliigiinii yerine getirmektedir. Bunun sonucu olarak da, odeme ile alacakhya kar~1 olan kendi bagimsiz borcu sona ermektedir. Buna kar~1hk asd bor~ sona ermemekte, bilakis kefalet ge~erli ise riicu talebi ~eklinde kefile intikal etmektedir. Kefalet ge~erli degilse, kefil alacakhya hakki olffilyan bir Odemede bulundugundan, alacakh sebepsiz zenginle~me davasma muhatap olacaktlr. Bu dii~iinii~ tarz1 -ki Roma ve Mii~terek hukuk anlay1~1 da boyleydi- kefalet ili~kisinin hukuki niteligine oldugu kadar, adalet ve pratik mantlk kurallanna da en uygun olamd1r. Zira ekseriya kefil, asd bor~lu Odemeden aciz oldugundan, teminat vermek zorunda kalmaktadu. Kefili asd bor~luya miiracaata mecbur etmek gayn adil, sert bir davram~ olacaktlr'. - Y arg1tay ise, kefilin sebepsiz zenginle~me davasm1 bor~luya kar~1 a~acag1 gorii~iindedir. Yiiksek Mahkemeye gore: 'Ancak, ~ekil

noksam veya yoklugu nedeniyle ge~erli bulunmayan bir kefalete dayamlarak Odemede bulunan kefilin nedensiz zenginle~me iddiasmda bulunabilecegine hi~ bir yasal engel bulunmamaktad1r. Zira Odeme sonucunda alacak sona ermi~ ise, haks1z olarak bor~lu

(davah)nm zenginle~tiginin kabulii gerekir. Oyle ki alacagm sona ermesiyle, alacak!I hakk1 olan bir eday1 kabul etmi~ olacak, buna kar~1hk bor~lu nedensiz olarak borcundan kurtulmu~. mal varhgmda hakh olmayan bir art1~ meydana gelmi~ bulunacak' (Yarg. 3. HD., 6.4.1989, 9431/3528)" (bu ~Iklama1ar i~in bkz. REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 59-60). 85 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 45. 86 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 45-46. 87 SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 493 N. 23; OSERISCHONENBERGER, Kommentar, Art. 493 N. 23-24; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 11 vd.; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ bask1, c. 2, s. 1218. -Yarg. 13. HD., 3.12.1991, 7229/10997: "Kefaletin ~ekle bagh kdmmas1 on planda kefili korumak gayesine yoneliktir. Bu nedenle asd borcun sozle~mede yeteri kadar tammlanm1~ veya belli edilebilir olmas1 gereklidir. Herhangi bir bor~ i~in verilmi~ soyut bir kefalet ge~erli olmaz. Asd bor~lunun ~e~itli yiikiimliiliiklerinden hangisi i~in verildigi saptanamayan kefalet hiikiim ta~1maz (BK. m. 484). Sozle~mede

kiralananda yapllacak tadilatlann tahliyeden sonra kirac1 tarafmdan giderilecegine dair kirac1ya yiiklenen edim onceden belli ve kestirilmesi de miimkiin olmayan ara~tlrmaya bagh hususlara ili~kin oldugu gibi senet d1~1 ve ilerde ortaya ~1kacak olaylara bagh yap1lacak hesaplarla belli duruma gelebilir niteliktedir ve kefilin miktan ~1karmasma da olanakh bir durum yoktur. Hal boyle olunca kefalet hukuki neticelerini hasd etmekten yoksun oldugundan ge~ersizdir" (YKD. 1992, s. 398). 88 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 51. 89 REiSOGLU'na gore "alacakhmn isminin kefalet senedinde yeralmasma ihtiya~ bulunmamasma kar~d1k, akitte taraf olmadigi halde asd bor~lunun ismen belirtilmesi gerekir. Aksi takdirde g~erli bir kefalet yiikiimliiliigiinden soz edilemez. Kefalette ~ekil ~artmm kefili himaye gayesi ile konulmu~ o!mas1 bu zorunlulugu ayik!amaktadir. Asil borylunun Odeme giicii, kefilin yiiklendigi riziko bakimmdan fevkaHide onemlidir. Kefalet senedinde yiikiimliiliigiin miktanmn gosterilmesi yetmez. Kefilin Odemeye mecbur kalmamas1, Odedigi takdirde ise riicu bakimmdan as1l bor~lunun mameleki durumunun iyi olmas1 gerekir. Aciz


halinde bir kimseye kefil o1unurken ~ok dii~iiniilecegi ku~kusuzdur" (bkz. Uygu1amada kefa1et, s. 52). 90 OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 493 N. 24; REiSOGLU, Kefa1et hukuku, s. 53; BiLGE, a.g.e., s. 371; TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 752. 91 TEKiNAY/AKMAN/BURCUOGLU/ALTOP, Tekinay Bon,:lar Hukuku, 7. bast, istanbul 1993, s. 277; EREN, Bor~1ar Hukuku, 4. bast, s. 448; iNAN, a.g.e., s. 397 92 Bu konuda bkz. OSER/SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 493 N. 88. 93 Y arg. 11. HD., 11.3.1988, 1489/1500: Ogeleri belli olmak kaydtyla devamh, degi~ik i~erikli, birden ~ok yiikiimliiliikleri i~eren bir bor~ ili~kisi i~in kefil olmak miimkiin olup bir kredi borcuna ya da cari hesaba kefil o1undugu takdirde, kural olarak tek bu borca degil, belli bir stmr i~erisinde ~e~itli zamanlarda ve degi~ik miktar1arda a~tlan krediler de tek bir kefalet ~iikiimliiliigiiniin kapsam~na girebilir (KAJ_tAH·~·SAN, a.g.e., c. 6, s. 912-913).

Bkz. yukanda dn. 77 de amlan Yarg. t~t. btr. K.t; KARAHASAN, a.g.e., c. 4, s. 1433. Yarg. 21. HD., 20.03.2000, E. 2000/2133, K. 2000/2117: Dava, Noterlik~e tanzim edilen Taahhiitname ve ~ahsi Kefaletnamenin ge~ersizliginin tespiti ile iptaline ili~kindir. BK.nun 483. maddesinde tarifini bulan kefa1et, bor~lunun borcunu Odememesi halinde bu bor~tan ~ahsen sorumlu olmayt alacakltya kar~t taahhiit etmek, alacakhya bir teminat sag1amakttr. Aym Kanunun 484. maddesinde kefaletin ge~erlilik ~artt olarak yaztlt ~ki1de yaptlmast ve kefilin mesul olacagt muayyen bir miktann belirtilmesi gerektigi ongoriilmii~tiir. Bir ba~ka ifade ile kefalet senedinde kefilin sorumlu olacagt miktann gosteri1mesi zorunludur. Kefalet akdinin sthhat ~artlanndan o1an bu hususun hakim tarafmdan kendiliginden gozoniinde tutulmast gerekir. Yargllay i~tihadt Bir1e~tirme Gene! Kurulunun 12.04.1944 giin ve 13 sayth karan da bu dogru1tudadtr. Somut o1ayda, P ... Top1u Ternizlik Ltd. ~irketinin bor~1anna kefil olan 0 ... Doviz A.~.'nin 16 Araltk 1998 tarih ve 18814 sayth kefalet senedinde, kefil bu1unan 0 ... Doviz A.~.'nin kefil oldugu rniktann yazth olmadtgt a~tk- se~iktir. Bu durumda soz konusu kefalet senedinin ge~erli o1dugundan bahsedilemez. Mahkemece, bu maddi ve hukuki o1gular gozoniinde tutulmakslZin yazth ~eki1de hiikiim kuru1mast usul ve yasaya aykm olup bozma nedenidir (KAZANCI-BK). Yarg., 19. HD., 08.06.2001, E. 2001/4325, K. 2001/4434: Davact banka vekili, miivekkili ile dava dt~l Naztm S. arasmda akdedilen kredi kartt iiyelik soz1e~mesini, davalmm miitese1sil kefil stfattyla imza1adtgmt, kredi kartmm kullantlmasmdan dogan borcun Odenmemesi sebebiyle giri~ilen icra takibine hakstz o1arak itiraz edildigini, beyanla itirazm iptali ile %40 icra inkar tazminatma hiikmedilmesini ta1ep ve dava etmi~tir. Davah duru~malara ge1memi~ davaya cevap da vermemi~tir. Mahkemece, yaptm1an bilirki~i ince1emesi sonucu diizen1enen rapor ~er~evesinde 1.423.768.531.-TL astl alacak, 552.287.042.-TL faiz o1mak iizere toplam 1.986.059.023.-TL.hk ktstm iizerinden itirazm iptaline, astl alacak rniktanna takip tarihinden itibaren %210 faiz yiiriitiilmesine, %40 icra inkar tazminatmm davahdan ahmp davactya verilmesine karar verilmi~, hiikiim davah tarafmdan temyiz edilmi~tir. Kefilin sorumlulugu, kefalet akdinde Odeyecegi muayyen bir miktann gosterilmi~ bu1unmast ya da 14.4.1994 tarih ve 14/13 sayth i~tihadt Birle~tirme karan uyannca kefalet senedinden boyle bir miktann an1a~tlmasmm miimkiin o1mast ko~uluna baghdtr. Somut o1ayda kefa1et limiti gosteri1medigi gibi soz1e~mede ayhk harcama lirnitinin de belli o1madtgt an1a~tlmaktadtr. Bor~lar Kanunun 484. maddesinde ongorii1en ko~ullara uyu1mamast hali aym yasanm 11 . maddesi geregince akdin ge~ersizligi sonucunu dogurur ise de, davah temyiz dilek~esinde kefalet limitinin 10.000.000.-TL oldugunu kabul ettiginden bu yon iizerinde durularak, kefilin kefa1et limiti ve kendi temerriidiiniin


sonm;lanndan sorumlulugu kurah da gozetilerek bir hiikiim kurulmast gerekmektedir (KAZANCI-BK). -Yarg. 19. HD., 16.01.2001, E. 2000/6362, K. 20011234: Bor~lar

Kanununun 484. maddesi uyannca kefalet akdinin ge~erli olabilmesi i~in, akdin yazth ve sorumlu olunacak miktann a~tk~a belirtilmi~ olmast, bir ba~ka deyi~le kefalet limitinin sozle~me metninden anla~I!abilir olmast gerekir. BK. 487. maddesinde ise, miiteselsil kefil olarak borcun ifasmm iistlenilrni~ oldugu hallerde, alacakhmn asii bor~luya miiracaat etmeden ve rehinlerin paraya ~evrilmesini istemeden kefil aleyhinde takibata ge~ebilecegi ongoriilmii~tiir. Kredi sozle~mesine yukanda a~tklanan hiikiimler ve ozellikle BK. 484. maddesine aykm olacak ve kefilin sorumlulugunu agtrla~tiracak ~ekilde, konulacak hiikiimlerin ge~ersiz oldugu gozetilip, 12.4.1944 tarih ve 1944114-13 sayi!t YiBK. ~er~evesinde yerle~mi~ Y argttay uygulamast da dikkate ahnarak asi! borcun ula~tlgt miktar ve kefilin kefalet limitine gore bor~tan sorumlu tutulacagt meblag konusunda uzman bilirki~iden aynntlh rapor altmp vanlacak uygun sonu~ dairesinde bir karar verilmesi gerekirken eksik inceleme ile yaziit ~ekilde hiikiim tesisi dogru goriilmemi~tir (KAZANCIBK). 95 TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 759; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 52 vd .. 96 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 58. Aynca ilgili diizenleme olarak bkz. 32 say1h Tiirk Parasmt Koruma Hakkmda Karar (RG. n. 20249). Yabanc1 para iizerinden bor~lanma ve sonu~lan konusunda bkz. REiSOGLU, Seza, Yabanct para iizerinden taahhiit altma girilmesi ve hukuki sonu~lan, BATiDER, c. XIII (1987), sy. 3-4, s. 144-156; BARLAS, N., Para bor~larmm ifasmda bor~lunun temerriidii ve bu temerriit a~tsmdan diizenlenen gene! sonu~lar, doktora tezi, istanbul 1992, s. 213 vd.; BAYGIN, C., Yabanct para iizerinden bor~lanmalar ve hukuki sonu~lan, yaymlanmamt~ ylt., istanbul1994. 97 SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 493 N. 82-83; KARAHASAN a.g.e., yenilenmi~ baskt, c. 2, s. 1218-1224. 98 -TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 761. 99 OSERJSCHONENBERGER, Kommentar, Art. 493 N. 29. 100 SCYBOZ, a.g.e., s. 88. 101 SCHONENBERGER, Kommentar, art. 493 N. 79; TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 760. 102 SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 493 N. 79. 103 Bu konuda bkz. TERCIER, a.g.e., 1. baskt, n. 3664-3682. Kefalet ~e~itleri konusunda bkz. SIMLER/DELEBECQUE, a.g.e., s. 44 vd .. 104 BiLGE, a.g.e., s. 374; ZEVKLiLER, a.g.e., s. 397; OLGA<;, a.g.e., c. 4, s. 533; ENGEL, a.g.e., s. 596; TERCIER, a.g.e., 1. bask1, n. 3666, n. 3749; ARPACI (HATEMiJSEROZAN), a.g.e., s. 525; TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 762; KARAHASAN a.g.e., yenilenmi~ bask1, c. 2, s. 1225 vd.; Yarg. 4. HD., 25.10.1966,9013/2328, (KARAHASAN, a.g.e., c. 4, s. 1437 dn. 40); Yarg. 4. HD., 8.10.1968, 54817447 (KARAHASAN, a.g.e., c. 4, s. 1438, dn. 41). 105 TERCIER, a.g.e., 1. baskt, n. 3749 vd.; SCYBOZ, a.g.e., s. 98 vd .. 106 Bu konuda bkz. A YBA Y, A., Kefilin once dava defini ileri siirmesi sorunu, S. Kaneti'ye Armagan, istanbul1996, s. 83-89. 107 Bu hiikiim, BKT. m. 590'da, "Adi kefalette alacakh, ancak a~ag.daki hlillerde dogrudan dogruya kefile ba$vurabilir:l. Bor~lu aleyhine yapllan takibin sonucunda kesin aciz belgesi ahnmast,2. Bor~lu aleyhine Tiirkiye'de takibatm olanakstz hlile gelmesi veya onenlli Ol~iide gii~le~mesi,3. Bor~lunun iflas etmesi veya iflasm


ertelenmesine karar verilmesi,4. Bor10luya konkordato mehli verilmi~ olmast."(f.1) ~eklinde ifade edilmi~tir. -Maddenin gerek10esi ise ~u ~ekildedir: "Maddenin birinci ftkrast, 818 saydt Bor10lar Kanununun 486. maddesinin birinci ftkrastyla benzer i10erige sahip olmakla birlikte, bu ftkraya, ''iflasm ertelenmesine karar verilmesi" ile "bor10luya konkordato mehli verilmi~ olmast" durundan da eklenmi~tir. Aynca 818 saydt Bor10lar Kanununun 486. maddesinin birinci ftkrasmdan farklt olarak, Tasartda alacaklmm dogrudan dogruya ketile ba~vurabilecegi hliller dort bent hlilinde saytlnu~ttr". 108 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 183. 109 TANDOGAN, a.g.e., c. 2, c. 762; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baskt, c. 2, s. 1226. -Yarg. 13. HD., 3.12.1991, 7229/10997: "Kira sozle~mesinde, kefaletin miiteselsil olduguna dair bir a~tklik bulunmamaktadtr. Bu nedenle davah Sefa'mn kefaleti adi olarak kabul edilmesi gerekir. Adi kefaletle miiteselsil kefalet birbirinden farkhdu. Adi kefalet, sadece fer'i degil aym zamanda tali (ikinci) bir nitelik ta~Ir. Bu yon adi kefaleti miiteselsil kefaletten aytran unsurdur. Bundan dolay1 alacakli, ancak astl bor~rlunun borcunu odemekten aczi veya onun aleyhinde yaptlacak takiplerin ~rok masraflt ve zor olmas1 ve yine kefaletin akdedilmesinden sonra ba~ka memlekete nakletmi~ ve Tiirkiye'de mallan bulunmamasi hallerinde adi kefile miiracaat edilebilir (BK. md. 486). Bu gibi hailer di~mda kendisine ba~vurulan kefil, once astl bor~luya kar~I takibe ge~rilmesi defini ileri siirebilir. Adi kefile miiracaat i~rin az yukanda a~rtklanan yasal ~artlann varhg1 davac1 tarafmdan ileri siiriilmedigi gibi ispat da edilmemi~tir. Oyleyse BK. m. 486'mn koydugu ~artlar ger~rekle~memi~ oldugundan davah adi kefil Sefa'mn hakktnda heniiz dava a~rtlamayacagt ~rok a~rtktir. Mahkemenin dogrudan gozetmesi gereken yasal durumu dii~iinmeden kefaletin hukuki nitelendirilmesinde hataya dii~iilerek kefili astl bor~rlu ile birlikte sorumlu tutmas1 isabetsizdir" (YKD. 1992, s. 397-398). 110 REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 115 vd .. m Bu hiikiim, BKT. m. 595'te, "Bor10lunun iflast sebebiyle astl bor10 daha once muaccel olsa bile, belirlenen vadeden once ketile kar~t takibat yaptlamaz.Biitiin kefalet tiirlerinde ketil, ayni giivence kar~thgmda hakimden, mevcut rehinler paraya 10evrilinceye ve bor10lu aleyhine yaptlan takip sonucunda kesin aciz belgesi ahmncaya veya konkordato kararma kadar kendisine kar~t yoneltilen takibin durdurulmasma karar verilmesini isteyebilir" ~eklinde ifade edilmi~tir. -Maddenin gerek10esi ise ~u

~ekildedir: "818 saytlt Bor10lar Kanununun 491. maddesini kar~IIamaktadtr.Tasanmn dort ftkradan olu~an 595. maddesinde, alacakhmn ketili takibi diizenlenmektedir.818 saytlt Bor10lar Kanununun 491. maddesinin kenar ba~hg.nda kullamlan "II. Muacceliyet" ~eklindeki ibare, Tasartda "b. Ketilin takibi" ~ekline

donii~tiiriilmii~tiir.Maddenin birinci ftkrasmda, 818 saytlt Bor10lar Kanununun 491. maddesinin birinci ftkrastmn birinci ciindesinde oldugu gibi, bor10lunun iflast nedeniyle astl bor10 muaccel hale gelse bile, ketile kar~t, vadeden once takibat yaptlamayacagt belirtilmi~tir. 818 sayth Bor10lar Kanununun 491. maddesinin birinci ciimlesinde kullamlan "icbar olunamaz" ~eklindeki ibare, dava ve icra takibini kapsamak iizere "takibat yaptlamaz" ~eklinde ifade edilmi~tir.Maddenin ikinci ftkrast, 818 saytlt Bor10lar Kanununda yer verilmeyen, yeni bir hiikiimdiir. Bona gore, biitiin kefalet tiirlerinde ketilin ayni giivence kar~tltg.nda hakimden, mevcut rehinler paraya 10evrilinceye ve bor10lu aleyhine yaptlan takip sonucunda kesin aciz belgesi almmcaya veya konkordato


karanna kadar kendisine kar~• yiineltilen takibin durdurulmasma karar verilmesini isteyebilecegi belirtilmi~tir.". 112 Bu konuda bkz. BiLGE, a.g.e., s. 374-375; TERCIER, a.g.e., l. baskt, n. 3754; SCYBOZ, a.g.e., s. 101; ENGEL, a.g.e., s. 596; ARPACI (HATEMiiSEROZAN), ag.e., s. 526; KARAHASAN, a.g.e., yeni1enmi~ baskt, c. 2, s. 1226-1227. m KARAHASAN, a.g.e., yeni1enmi~ baskt, c. 2, s. 1227. 114 Bu hiikiim, BKT. m. 605'te, "Belirli siireli kefalette ketil, siirenin sonunda borcundan kurtulur." ~eklinde ifade edilmi~tir. -Maddenin gerek~esi ise ~u ~ekildedir: "818 sayt11 Bor~lar Kanununun 493. maddesini kar~alamaktadlr.Tasanmn tek fakradan olu~an 605. maddesinde, belirli siireli kefalette kefaletin sona ermesi diizenlenmektedir.818 sayab Bor~lar Kanununun 493. maddesinin kenar ba~bgmda kullamlan "II. Malldut zaman i~in kefalet" ~eklindeki ibare, Tasanda ''III. Belirli siireli kefalette" ~ekline diinii~tiiriilmii~tiir. 818 sayab Bo~lar Kanununun 493. maddesi ile kaynak lsvi~re Bor~lar Kanunundan farkla olarak, belirli siireli kefaletin, siirenin g~mesiyle ketilin siirenin sonunda borcundan kurtulacaga belirtilmi~tir. Biiylece diger siizle~melerde oldugu gibi, siirenin ge~mesi kefalet siizle~mesinde de mutlak bir sona erme sebebi olarak kabul edilmi~tir. Kefaletin belirli bir siire i~in yapllmasa alacakl• ile ketil arasmda ger~ekle~mi~ bir anla~ma sonucu oldugundan bu ~ekilde sona ermenin kabuliinde alacakhmn iradesine aykln bir durum siiz konusu degildir. Ustelik kefalet siizle,mesi, tek tarafa bor~ yiikleyen bir sozle~medir ve ketil bu siizle~meyle kar~1 bir edim elde etmeksizin bor~ altma girmektedir. Bu durumda kar~at iki menfaatten ketilinkinin korunmasamn yeglenmesi gerektiginden madde bu ~ekilde

diizenlenmi~tir ." 115 Bu hiikiim, BKT. m. 606'da, "Belirsiz siireli kefalette asll bor~ muaccel olunca ketil, adi kefalette her zaman, miiteselsil kefalette kanunun ongordiigii hallerde, alacakl•y• bir ay i~inde dava ve takip haklanm kullanmasa, varsa rehnin paraya ~evrilmesi yoluyla takibe ge~mesi ve ara vermeden takibe devam etmesi konusunda uyarabilir. Bor~, alacakbmn bor~luya yapacaga bildirim sonucunda muaccel olacaksa keftl, kefalet sozle~mesinin kuruldugu tarihten bir yll sonra alacakbya bu bildirimi yapmasa ve bor~ bu suretle muaccel olunca yukandaki fakra hiikiimleri uyarmca takip ve dava haklanm kullanmas• konusunda uyarabilir. Alacakb, bu uyanlann geregini yerine getirmezse, ketil borcundan kurtulur." ~eklinde ifade edilmi~tir. -Maddenin gerek~esi ise ~u ~eki1dedir: "818 sayab Bor~lar Kanununun 494. maddesini ka~llamaktadar.Tasanmn ii~ fakradan olu~an 606. maddesinde, belirsiz siireli kefalette kefaletin sona ermesi diizenlenmektedir.818 sayab Bor~lar Kanununun 494. maddesinin kenar ba~bgmda kullamlan "Ill. Mahdut olmayan zaman i~in kefalet" ~eklindeki ibare, Tasarada ''IV. Belirsiz siireli kefalette" ~eklinde degi~tirilmi~tir.Maddenin birinci fakrasmda, 818 sayt11 Bor~lar Kanununun 494. maddesinin birinci fakrasmdan farkb olarak, belirsiz siireli kefaletin, kefalet tiirlerine gore sona ermesi diizenlenml~tir. Bona gore, asd borcun muaccel olmasa ko~uluyla, adi kefalette her zaman, miiteselsil kefalette ise kanunun iingiirdiigii hMierde, kem, alacaklaya bir ay i~inde dava ve takip haklanm kullanmasa, varsa rehnin paraya ~evrilmesi yoluyla takibe g~mesi ve ara vermeden takibe devam etmesi konusunda uyarabilecektir. Boylece, diger belirsiz siireli sozle~melere benzer bi~imde, ketilin, a~aklanan yolo izleyerek kefalet sozlqmesini sona erdirebilecegi kabul

AVRUPA ARA9TIRMALARI DERGISI 57

edilmi~tir.Maddenin ikinci fakrasmda, 818 sayah Bor~lar Kanununun 494. maddesinin ikinci ftkrasmda yapllan ~eviri yanla~hga diizeltilerek, Tasanda "alacakhmn bor~luya yapacaga bildirim sonucunda muaccel olacaksa" denilmi~tir. Maddenin son fakrasa ise, 818 sayah Bor~lar Kanununun 494. maddesinin ikinci ftkrasmm son cunllesiyle benzer i~erijte sahiptir. Ancak bu conde Tasanda ayn bir fakra hiilinde kaleme almam~ ve boylece maddenin birinci ve ikinci fakralanm kapsayacak ~ekilde, kefilin, yaptaga uyanlann gereitinin alacakh tarafmdan yerine getirilmemesi durumunda borcundan kurtulacaga hukme baitJanam~br.Sistematik yapasa ile meblinde yapllan diizeltme ve anla~brma da~mda, maddede 818 sayah Bor~lar Kanununa gore bir hukiim degi!likligi yoktur. Maddenin duzenlenmesinde kaynak isvi~re Bor~lar Kanununun 511. maddesi goz oniinde tutulmu~tur.". 116 Bu konuda bkz. TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 764-765; TERCIER, a.g.e., I. bask1, n. 3756; ENGEL, a.g.e., s. 597; SCYBOZ, a.g.e., s, 101; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baskt, c. 2, s. 1227. 117Bu konuda bkz. OLGA<;, a.g.e., c. 4, s. 534; TERCIER, a.g.e., I. bask1, n. 3757; ENGEL, ale., s. 597; SCYBOZ, a.g.e., s. 101; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ bask1, c. 2, s. 1227. 11 Bu hiikiim BKT m. 590'da,: "Aiacak, kefaletten once veya kefalet sarasmda rehinle de giivence albna altmm!ISa, adi kefa)ette kefil, aJacagan Oncelikle rehin konusundan almmasam isteyebilir. Ancak, bor~lu iflas ebni~se, iflasm ertelenmesine veya kendisine konkordato mehli verilmesine karar verilmi~se bu hokum uygulanmaz." (f.2) ~eklinde ifade edilmi~tir. -Maddenin gerek~esi ise ~u ~ekildedir: "Maddenin ikinci fikras1, 818 sayah Bor~Iar Kanununun 486. maddesinin ikinci fakrasayla benzer i~erige sahiptir. Ancak, maddenin birinci f1krasmda oldugu gibi, bu fakraya da ''iflasm ertelenmesi" ile "bor~uya konkordato mehli verilmesi" durunllara eklemni~tir. Aynca, 818 sayah Bor~lar Kanununun 486. maddesinin ikinci flkrasamn son ciinllesinde yer alan "bor~unun iflasa ilan olunmadak~a rehnin nakde tahvili kabil olmazsa" ~eklindeki ibare gereksiz goriilerek Tasanya almmaam~tar." 119 Bu konuda bkz. TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 766-767; TERCIER, a.g.e., 1. bask1, n. 3760. 120 TERCIER, a.g.e., 1. baskt, n. 1716; SCYBOZ, a.g.e., s. 102; ENGEL, a.g.e., s. 596; REiSoGLU, Uygulamada kefalet, s. 119. 121 TERCIER, a.g.e., 1. baskt, n. 3762. 122 TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 767; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ bask1, c. 2, s. 1228. 123 Bu hiikiim, BKT. m. 591'de, "Kefll, muteselsil kefil safattyla veya bu anlama gelen herhangi bir ifadeyle yukunlluiUk alttna ginneyi kabul etmi~se alacakl•, bor~luyu takip etmeden veya ta~mmaz rehnini paraya ~evinneden kefili takip edebilir. Ancak, bunun i~in bor~lunun a~ak~a bor~ odeme gu~iiziUgii i~inde olmasa veya bor~Iunun ifada gecikmesi ve ihtann sonu~suz kalmasa gerekir.-Aiacak, teslime bagb ta!ltmr rehni veya alacak rehni ile guvenceye alamm~sa, rehnin paraya ~evrilmesinden once kefile ba~vunllamaz. Ancak, alacagan rehnin paraya ~evrilmesi yoluyla tamamen kar~llanamayacagarun onceden hakim tarafmdan belirlenmesi veya bunun anla~mayla ongoriilmesi ya da bor~lunun iflas etanesi veya konkordato mehli verilmesi hallerinde, rehnin paraya ~evrilmesinden once de keflle ba~vurulabilir". -Bu maddenin gerek~esi ise, "818 sayah Bor~lar Kanununun 487. maddesini kar~llamaktad•r.-Tasannm iki fakradan olu~an 591. maddesinde, alacaklmm, miiteselsil kef"lle ba!ivunna konusu diizenlenmektedir.-Maddenin birinci fikrasi, 818 sayll1 Bor~lar Kanununun 487.

58 KEFALET SOZLEl?MESI

maddesinin birinci ftkrastyla benzer il;erige sahip olmakla birlikte, bu maddede kullarulan "mii~terek miiteselsil bor~lu" ~eklindeki ibare, miiteselsil kefalet ile miiteselsil bor~lunun farkh hukuki miiesseseler oldugu goz oniinde tutularak, Tasan metnine almmam~~br. Ftkrada yapllan diger onemli bir degi~iklige gore de, alacaklt bor~luyu takip etmeden veya ta~mmaz rehnini paraya ~evirmeden once de dogrudan dogruya miiteselsil ketile ba~vurabilecek; ancak, bunun i~in, bor~lunun a~1k~ Odeme gii~siizliigii i~inde olmas1 veya ifada gecikmesi ve illtann sonu~suz kalmas1 aranacakbr. -Maddenin ikinci ftkrasma gore, alacak, teslime bagh ta~m1r rehni veya alacak rehni ile giivenceye ahnm~~sa, alacaklt rehnin paraya ~evrilmesinden once keflle ba~vuramaz. Yine aym ftkraya gore, alacag.n rehnin paraya ~evrilmesi yoluyla tamamen kar~llanamayacagtrun onceden hakim tarafmdan belirlenmesi veya bunun anla~mayla ongoriilmesi ya da bor~lunun iflas etmesi veya konkordato mehli verilmesi hMlerinde, alacakh rehnin paraya ~evrilmesinden once de kefile ba~vurabilecektir. -818 sayl11 Bor~lar Kanununun 487. maddesinin ikinci f1kras1 ise, Tasanmn yeni sistematik yap1s1 kar~tsmda gereksiz goriilerek Tasanya almmamt~br. -Maddenin diizenlenmesinde, kaynak isvi~re Bor~lar Kanununun 496. maddesi goz oniinde tutulmu~tur" ~eklindedir. 124 Bu konuda bkz. OLGA<;, a.g.e., c. 4, s. 539 vd.; REiSOGLU, Uygulamada kefalet, s. 120 vd .. 125 ARPACI (HATEMi/SEROZAN), a.g.e., s. 526; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baskt, c. 2, s. 1228: Yarg. 11. HD., 12.5.1987, 2220/2906 (KARAHASAN, a.g.e., c. 6, s. 927-929). isvi~re'de yeni kefalet hukukundaki farkh ozellikler i~in bkz. TERCIER, a.g.e., 1. baski, n. 3764-3765; SCYBOZ, a.g.e., s. 104; ENGEL, a.g.e., s. 398-599. 126 -TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 770. 127 DOMANi<;, Ticaret hukukunun gene! esaslan, s. 20; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baskt, c. 2, s. 1229; ARPACI (HATEMi/SEROZAN), a.g.e., s. 527. 128 KURU, icra ve iflas hukuku, c. 3, s. 2148 vd.; USTUNDAG, icra hukukunun esaslan, s. 384. 129 Bu konuda bkz. Y A VUZ, a.g.e., c. 2, 1. bast, s. 459-460. 130 Bu konuda bkz. SCHONENBERGER, Kommentar, Art. 497 N. 58 vd.; TERCIER, a.g.e., n. 3677; ENGEL, a.g.e., s. 600; SCYBOZ, a.g.e., s. 107. Aym dtizenleme, BKT.m.592 f.son'da, "Birbirlerinden bag.mstz olarak aym bor~ i~in kefll olanlardan her biri, kefalet borcunun tamam~ndan sorunllu olur. Ancak, borcu odeyen kefil aksine anla~ma olmadtk~a, digerlerine toplam kefalet miktanndaki pay• orarunda riicu hakkma sahiptir" ~eklinde ifade edilmi~tir. Bu dtizenlemenin gerek~esi ise, "Maddenin son fikras1 ise, birbirlerinden bag.mstz olarak aym bor~ i~in kefil olanlardan her biri, borcun tamammdan sorumlu olur. Ancak, borcu odeyen ketil aksine anla~ma olmadtk~a, digerlerine toplam kefalet miktanndaki payi oramnda riicu hakkma sahiptir. Mesela, ketil olunan asd bor~ 150 Yeni Tiirk Lirast (YTL) ise ve bu borca da birbirinden bag.mstz olarak, K1 200 YTL i~in, K2 50 YTL i~in ve K3 de 50 YTL i~in kefll olmu~sa, toplam kefalet miktan 300 YTL olmaktadtr. K1 150 YTL'nin tamam1m odediginde, diger kefillere olan riicu hakklmn hesaplanmasmda, once ketil oldugu miktann toplam kefalet miktanna oram 2/3 olarak bulunacak ve Kl 'in asd bor~tan sorunllulugu bu orana denk dii~en 100 YTL olacakbr. Bu durumda, Kl fazladan odedigi 50 YTL i~in, yine aym hesaplamayla bulunacak 1/6 oramnda, yani 25'er YTL i~in diger kefillerin


her birine ( K2 ve K3'e) riicu edebilecektir. -Maddenin diizenlenmesinde, kaynak isvi~re Bor~lar Kanununun 497. maddesi goz oniinde tutulmu~tur" ~ek:lindedir. 131 ENGEL, a.g.e., s. 600; TERCIER, a.g.e., I. baskt, n. 3677; SCYBOZ, a.g.e., s. 107. 132 von TUHRIESCHER, a.g.e., § 90, IX, 2. 133 TERCIER, a.g.e., 1. baskt, n. 3678. 134 Y A VUZ, a.g.e., c. 2, 1. bast, s. 460. 135 TERCIER, a.g.e., I. baskt, n. 3740 vd.; SCYBOZ, a.g.e., s. 107 vd .. 136 TERCIER, a.g.e., I. baskt, n. 3741; SCYBOZ, a.g.e., s. 107-108. 137 Yarg. 11. HD., 14.6.1985 t.li veE. 2643 K. 3880 s.h k.t (YKD. 1985, s. 1490): "Birlikte kefalet, birden ~ok kimsenin aym borca kefil olmastdtr. Kefillerin aym anda yiikiimliiliik altma girmeleri zorunlu degildir. Fakat en az birbirlerinin kefaletinden bilgileri olmast ve bu yonii gozoniine alarak kefil olmalan gerekir. Kefilin aym borca kendisiyle birlikte diger ki~ilerin de kefftlet edecegini dii~iinerek kefil oldugunu, alacak:lmm bildigi veya bilmesi gerektigini ispat etmesi halinde, bu kefru.et ~arta baglanrm~ saythr. Eger bu ~art

ger~ekle~memi~ ise, kefil sorumluluktan kurtulur"; aynca bkz. yukanda dn. 68'de ve a~agtda dn. 148'de amlan Yargttay kararlan; bkz. TERCIER, a.g.e., l.baskt, n. 3742; SCYBOZ,a.g.e., s. 108. 138 TERCIER, a.g.e., I. baskt, n. 3742; SCYBOZ, a.g.e., s. 108. Omegin birlikte kefillerin aym sozle~me ile yahut degi~ik belgelerle, aym anda yahut birbiri ardt stra, fakat diger kefalet taahhiitlerine referans yaptlarak kefil olmalannda boyle bir siibjektif bagm bulundugu sonucuna vanlabilecektir (bkz. SCYBOZ, a.g.e., s. 108). 139 SCYBOZ,a.g.e., s. 108; TERCIER, a.g.e., I. baskt, n. 3744. 140 SCYBOZ, a.g.e., s. 108; TERCIER, a.g.e., I. baskt, n. 3743. 141 Bu hiikiim, BKT. m.592' de, "Birden ~ok ki~i, bOliinebilir bir borca birlikte kefil olduklan takdirde, her biri kendi payt i~in adi kefil gibi, digerlerinin payt i~in de kefile kefil gibi sorumlu olur"(f.1) ~eklinde ifade edilrni~tir. -Maddenin gerek~esi ise ~u ~ekildedir:

"Maddenin birinci ftkrast, 818 sayth Bor~lar Kanununun 488. maddesinin birinci ciimlesiyle a~m i~erige sahiptir". 1 2REiSOGLU, Kefalet hukuku, s. 116-117. Kar~. TERCIER, a.g.e., I. baskt, n. 3745; SCYBOZ, a.g.e., s. 108; BiLGE, Bon;lar hukuku (Ozel bon;: miinasebetleri), Ankara 1971, s. 329; ARPACI (HATEMiJSEROZAN), a.g.e., s. 530. 143 TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 772. 144 TERCIER, a.g.e., I. baskt, n. 3682; SCYBOZ, a.g.e., s. 110. 145 Kar~. TERCIER, a.g.e., I. baskt, n. 3682; SCYBOZ, a.g.e., s. 110-111. 146 REiSOGLU, Kefalet hukuku, s. 124. 147 Bu hiikiim BKT 592' de, "Bor~luyla birlikte veya kendi aralarmda mfiteselsil kef'd olarak yfikiimliiliik altma giren ketnlerden her biri, borcun tamammdan sorumlu olur. Ancak, bir ketn, kendisiyle birlikte miiteselsilen yiikiimlii bulunan ve Tfirkiye'de takip edilebilen biitfin ketillere ka~t daha once veya aym zamanda takibe giri~ilmi~ olmadtk~a, kendi paytm Odemesi veya payt i~in ayni gfivence saglamast ko~uluyla, paytndan fazlastm odemekten ka~mabilir. Aksine anla~malar sakb kalmak kaydtyla, borcu Odeyen ketil, kendi paylanm daha once Odememi~ olmalan ol~iisiinde, diger ketillere kar~t rficu hakkma sahiptir. Bu hak, bor~luya rficudan once de kullanabilir." (f.2) ~eklinde ifade edilmi~tir. - Maddenin gerek~esi ise ~u ~ekildedir:"Maddenin ikinci ftkrast, 818 saytlt Bor~lar Kanununun


488. maddesinin ikinci ciimlesini klsmen kar~IIamaktadir. Buna gore, bor~luyla birlikte veya kendi aralarmda miiteselsil kefil olarak yiikiimliiliik altma giren kefillerden her biri, kural olarak borcun tamanundan sorumludur. Ancak, birlikte kefillerden biri, kendisiyle birlikte miiteselsilen yiikiimlii bulunan ve Tiirkiye'de takip edilebilen biitiin kefillere ka~I daha once veya aym zamanda takibe giri~ilmemi~se, kendi paymdan fazlasm1 Odemekten ka~mabilir. Bununla birlikte, bu kefillerden birinin kendine dii~en paYJ Odemekten ka~mabilmesi i~in, kendi paYJna dii~eni Odemi~ veya kendi pay1 i~in alacakhya ayni giivence saglanu~ olmas1 gerekir. Aksine anla~malar sakh kalmak kaydiyla, borcu Odeyen kefil, kendi paylanm daha once Odememi~ olmalan Ol~iisiinde, diger kefillere kar~I riicu hakklna sahiptir ve bu hakklm, bor~luya riicudan once de kullanabilir.". I4S Bu konuda bkz. TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 774. -Yarg. HGK., 30.5.1990, 11-208/342: "BK. nun 488. md. hiikmii uyannca, birden fazla ki~i boliinebilir bir borca kefil olduklannda birlikte kefalet olgusu ger~ekle~?mi~? olur. Yine aym madde hiikmiine gore, birlikte kefalet, iidi birlikte kefalet ~?eklinde olabilecegi gibi miiteselsil birlikte kefalet ~?eklinde de yapdabilir. Miiteselsil birlikte kefalette kefillerden her biri borcun tamammdan alacakhya kar~?I sorumlu olup, ancak diger kefillerin paylanna dii~?en miktar baktmmdan onlara riicu etme hakkma sahiptirler. Yine, aym maddenin son ciimlesi hiikmiine gore de, aym borca ba~?ka ki~?i veya ki~ilerin kefil olmast ~?artt ile kefil olunmast halinde bu ki~i veya ki~?ilerin kefaletlerinin ger~ekle~?memesi durumunda bu ~?artla kefil olan ki~?inin kefalet sorumlulugundan kurtulacagt hiikme baglanmt~? bulunmaktadtr. 0 halde bu ~tklamalara gore, her birlikte kefalette, kefillerden biri veya birka~mtn imzasmm bulunmamast halinde imzast bulunan kefilin kendiliginden sorumluluktan kurtulmast miimkiin degildir. Sorumluluktan kurtulma, birlikte kefaletin diger ki~i veya ki~ilerin kefaletinin de kefil tarafmdan ~?art ko~?ulmast ve alacaklmm da bu ko~?ulla kefalet ettigini bilmesi ile miimkiin oltlr. Bu konuda uyu~?mazhk ~tkttgi takdirde ise, kefalet senedinin bu ko~ulla imzalandtgmm ispat yiikiimliiliigii de bu hususu ileri siiren kefile ait olmasi gerekecektir" (YKD. 1990, s. 1280-1282). I49 Bu hiikiim, BKT. m.593'te, "Alacakhya kar~I kefilin borcu i~in giivence veren kefile kefd, kefil ile birlikte, adi kefil gibi sorumludur" (f.1) ~eklinde ifade edilmi~tir. -Maddenin gerek~esi ise ~u ~ekildedir: "818 sayl11 Bor~lar Kanununun 489. maddesini kar~llamaktadir.Tasarmm iki f1kradan olu~an 593. maddesinde, kefile kefil ve riicua kefil diizenlenmektedir.Metninde yapllan arlla~brma di~mda, maddede 818 sayd1 Bor~lar Kanununa gore bir hiikiim degi~ikligi yokmr. Maddenin diizenlenmesinde, kaynak isvi~re Bor~lar Kanununun 498. maddesi goz oniinde tutulmu~tur.". ISO Bu konuda bkz. REiSOGLU, Kefalet hukuku, s. 141 vd; TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 767-768; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~? baskt, c. 2, s. 1240; ARPACI (HATEMi/SEROZAN), a.g.e., s. 530; TERCIER, a.g.e., 1. baskt, n. 3672-3673; SCYBOZ, a.f.e., s. 105-106; ENGEL, a.g.e., s. 597; REiSOGLU, Uygu1amada kefalet, s. 149-151. IS Bu hiikiim, BKT. m.593'te, "Riicua kefil, kefilin bor~ludan riicu alacag. i~in giivence veren kefildir" (f.2) ~eklinde ifade edilmi~tir. IS2 TERCIER, a.g.e., 1. baskt, n. 3672-3673; SCYBOZ, a.g.e., s. 106; ENGEL, a.g.e., s. 597; BGE 61 II 99: JdT 1935 I 546; BGE 70 II 726: JdT 1945 I 268; KARAHASAN, a.g.e., yenilenmi~ baskt, c. 2, s. 1240; ARPACI (HATEMiiSEROZAN), a.g.e., s. 530-531.


153 TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 768-769; REiSOGLU, Kefalet hukuku, s. 144-145; REiSOGLU, Uygu1amada kefalet, s. 151-152; BGE 61 II 99:JdT 1935 I 546 (SCYBOZJGILLIERON, Code Civil Suisse et Code des Obligations annotes, Helbing & Lichtenhahn 2004, CO. art. 498 a!., s.363, 154 Bu konuda bk:z. OSERJSCHONENBERGER, Kommentar, Art. 495 N. 35; TERCIER, a.g.e., 1. baski, n. 3670-3671; ENGEL, a.g.e., s. 598; SCYBOZ, a.g.e., s. 102; DUPERREX, E., Cautionnement en cas de perte, FJS. n. 1005, Geneve 1947.-Aym konu, BKT.m.590 f.3 ve f.son' da, "Sadece a~agm kapatllmasa i~in ker.t olunmu~sa, bor~lu aleyhine yaptlan takibin semeresiz kalmasa veya bor~lu aleyhine Tiirkiye'de takibatln olanaksaz hale gelmesi ya da konkordatonun kesinle~mesi duruntlannda, dogrudan dogruya kefile ba~vurulabilir.-Aksine anla~malar sakhdar" ~eklinde diizenlenmi~tir. Bu diizenlemenin gerekc;:esi ise, "Maddenin ii~iincii fakrasa, 818 sayah Bor~lar Kanununda yer verilmeyen, yeni bir hiikiimdiir. Fakraya gore, sadece a~agm kapattlmasa i~in kefil olunmu~sa, bor~lu aleyhine yaptlan takibin semeresiz kalmasa veya bor~lu aleyhine Tiirkiye'de takibatan olanaksaz hale gelmesi ya da konkordatonun kesinle~mesi duruntlannda, dogrudan dogruya kefile ba~vurulabilecektir.-Maddenin son fakrasmda ise, "Aksine anla~malar sakhdar." denilmek suretiyle, maddedeki diizenlemenin emredici nitelikte olmadaga kabul edilmi~tir. -Maddenin diizenlenmesinde, kaynak isvi~re Bor~lar Kanununun 495. maddesi goz oniinde tutulmu~tur" ~eklindedir. 155 TANDOGAN, a.g.e., c. 2, s. 769; ARPACI (HATEMifSEROZAN), a.g.e., s. 531.

~ ..

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI• Cilt 12• Say1: 1-2 • 2004 63

FRANSIZ, ALMAN VE iSVi<;RE HUKUKLARININ TURK iSPAT HUKUKUNA ETKiLERi*

M. Kamil YILDIRIM** H. Selin PURSELiM***

Turk Medeni Usul Kanunu, Tiirkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra iktibas doneminde, 7.4.1925 tarihli Neuenburg (Neuchatel) Medeni Usul Kanunu esas almarak duzenlenmi~tir. Bu sebeple, Kanunumuzda, uluslararasz alanda benimsenen ilkeler on plana (:lkmaktadzr.

Turk doktrini, kesin delilleri takdiri delillerden ayzrmaktadzr ve doktrinde kanuni is pat teorisi hukum surmektedir. Turk kazai i(:tihadz da bu teoriyi takip etmektedir. Ancak delillerin serbestre degerlendirilmesi ilkesi tam bir uygulama alanz bulamamaktadzr.

jspat yukii konusunda doktrinde ve uygulamada norm teorisi kullanzlmaktadzr.

* <;ah~mamtz, 2000 yilmda Yunanistan'm Syros Adast'nda yapilan uluslararast sempozyumda "Die Einfliisse des franzosischen-, deutschen und schweizerischen Rechts auf das tiirkische Beweisrecht" ba~hgt altmda, Prof. Dr. M. Kamil Yildmm tarafmdan teblig olarak sunulmu~ ve aym ba~hk altmda Prof. Dr. M. Kamil Y Ildmm tarafmdan Dike International 200111 ( s.4 7-59)' de yaytmlanmt~ olan makalenin Tiirk~;e'ye ~;evirisinden olu~maktadu. * Prof. Dr., Marmara Universitesi Hukuk Fakiiltesi, Medeni Usul ve icra if!as Hukuku Anabilim Dalt Ba~kam. * Ar. Gor., Marmara Universitesi A vrupa Toplulugu Enstitiisii, A vrupa Birligi Hukuku Anabilim Dab.

For the summary in English, see the end page of the article.

64 MUKAYESELI HUKUKUN TURK ISPAT HUKUKUNA ETKILERI

Turk doktrininde hakim olan da~anceye gore, medeni usul muhakemesinin amacz, ger~ege ula~maktzr. ispat hukuku a~zsmdan konuya bakzldzgmda, delillerin degerlendirilmesi, isticvap vasztasz ile ispat, senetle ispat ve delil sozle~mesi onemli yer tutmaktadzr. (:alz~mamzzda, bu kurumlar, uluslararasz hukuk ve medeni usul hukuku ilkeleri ile beraber ele almarak incelenmi~tir.

I. GENEL OLARAK

Osmanh imparatorlugu'nda Seriat Hukuku uygulamyordu ve burada :;;ahit delili c;ok onemli bir rol oynuyordu. 1839 yllmda ba:;;layan siyasi reformdan sonra batldaki hukuk sistemi iktibas edildi; oyle ki ikili bir biinye olu:;;mu:;; oldu. Franstz Hukuku kaynakc;a ahnarak 1857'de Ticaret Kanunu, 1862'de Usulii Muhakemei Ticariye Nizamnamesi ve 1879'da Usulii Muhakematl Hukukiye Kanunu olu:;;turuldu. Senetle ispat batldaki anlam1 ile, ilk defa 1857'de Ticaret Kanunu'nun kabulii ile Tiirk Hukuku'nda yer edindi1

• Ancak gerc;ek hukuk reformu, 1923'te laik Tiirk Cumhuriyeti'nin kurulu:;;undan sonra yaplld1.

1927 yllmda, Medeni Usul Kanunu'nda deliller hakkmda yapllan diizenlemelere, 7.4.1925 tarihli Neuenburg (Neuchatel) Medeni Usul Kanunu esas ahnd1. Tiirk Medeni Usul Kanunu'nda, oncelikle ispat Hukuku'nun ilkeleri diizenlenmi:;;tir. Bunlar1* ikrar, kesin hiikiim, me:;;hur ve maruf vaklalar, kar:;;t delil, delillerin serbestc;e degerlendirilmesi ilkesi2*, dogrudanhk ilkesi ve tek tek delil vas1talan olarak :;;ahitlik, bilirki:;;i, senet, yemin, ke:;;if delili ile ozel hiikiim sebepleri diizenlendi2

•

Tiirk doktrini, kesin delilleri, takdiri delillerden ayumaktadtr. Doktrinde kanuni ispat teorisi hiikiim siirmektedir. Tiirk kazai ic;tihadt da bu teoriyi takip etmektedir. Franstz kazai ic;tihadmda yeni ortaya c;tkan bir egilim olan delillerin serbestc;e degerlendirilmesi ilkesine onem verilmesi hususu, Tiirk kazai ic;tihadmda heniiz kendini hissettirmemi:;;tir3

•

1 *f;ev. notu: Alman Hukukunda, tam ispat, usuli prosedi.ire uygun olarak ve sadece kanunda saytlan senet, ke~if, ~ahit, bilirki~i ve taraf isticvab1 ile ispatttr. Serbest ispat ise, ne bu delillere bagh, ne de usuli prosedi.ire baghdtr; Alangoya, H.Y., Y tldmm, M.K., Deren-Y tldmm, N ., Medeni U sul Hukuku Esaslari, istanbul 2004, s.321, dn.5. Aynca bkz., Y1ldmm, M.K., Medeni Usul Hukukunda Delillerin Degerlendirilmesi, istanbul 1990, s.87 vd.; Schilken, E., Zivilprozessrecht, 4.Auflage, Koln-Berlin-Bonn-Miinchen 2002, s.480, 481. 2* <;ev. notu: Delillerin serbest~e degerlendirilmesi ilkesi, iddia olunan hususlann ger~ekliginin hakim tarafmdan serbest~e takdir edilmesidir; bkz., Alangoya, H.Y., Yildmm, M.K., Deren-Ylldmm, N., s.322.


Tlirk Hukuku'nda, 1927 y1hnda Neuenburg Medeni Usul Kanunu'nun iktibas1 ile ilkeler -tasarruf ilkesi ve dava malzemesinin taraflarca getirilmesi ilkesi gibi- on plana ge~ti4 (HUMK m.74 vd.). 1985'teki yasa degi~ikligi ile teksif ilkesi de kabul edildi.

Olagan yargllama lahiyalar teatisi, tahkikat, (HUMK m.213 vd ve 236 vd.'na gore taraflann dinlenmesi ve delillerin ikamesi), sozlli muhakeme ve hliklimden olu~maktad1r.

HUMK m.l79/II'ye gore, davac1 tasarlad1g1 hedefe ula~mak i~in dikkate ahnmas1 gereken vaklalan ve ispat vas1talarm1 mahkemeye sunmahd1r. Benzer bir vazife, davah i~in de ongoriilmli~tlir. Bu dlizenlemeler teksif ilkesinin onemini i~aret etmektedir. Davahlarm z1mni kabulleri, teksif ilkesini yumu~atmaktad1~. Taraflarca getirilen vaklalar, lahiyalarm onemli klSlmlanm olu~turmaktad1r6 . Emredici hliklimlerin ihlali re'sen goz online almmahd1r. Bu, dava ~artmm eksik olmas1 nedeniyle davanm reddine neden olur. Bu eksiklikler, hakimin aydmlatmas1 ile telafi edilemez (HUMK m.75111). Diger bir husus, eger taraf, dava dilek~esinde vaklalan tam olarak belirtmemi~se, boyle bir durumda hakim bunlann aydmlatllmasm1 istemek zorundad1r. Ancak bu, sadece davalmm itiraz one slirmedigi bir durumda mlimklindlir7

• Yarg1tay'm yeni bir karanna gore, davada, dava konusunu i~ermeyen dava dilek~esi ge~ersiz sayllacakhr ve bu eksiklik re'sen goz online ahnmak zorundad1r8

•

Doktrinde, dilek~elerde delillerin ikamesine ili~kin hukuki dlizenlemelerin, nasll kavranmas1 gerektigi tart1~mahd1r. Baz1 yazarlann gorii~line gore, davac1 blitlin delilleri dava dilek~esinde gostermek zorundadu9

. Ancak Ostlindag bu gorii~li reddetmektedir.

Adli te~kilat iki derecelidir. Sulh, asliye ve ticaret mahkemeleri ilk derece mahkemeleridir. Sadece, baz1 bliylik ~ehirlerde mevcut olan ticaret mahkemelerinde heyetli mahkeme sistemi ge~erlidir. Asliye mahkemelerinde de yaz1hhk prensibi caridir10

• Bu prensipten de, teksif ilkesinin ge~erli. oldugu sonucu ~1kanlabilir.

Turk kanunkoyucu sozlii muhakemeyi m.375 vd.'da dlizenlemi~tir. Oysa ki, bu hliklim sadece heyetli mahkemede uygulanabilmektedir. Tek hakim, soru~turmay1 ve haz1rhk tahkikatm1 birden yapmak zorundad1r (HUMK m.l81/II). Neuenburg Medeni Usul Kanunu'na gore, [m.418 CPC eski metin (a.F) ve m.341-342 yeni metin (n.F.)] i~ mahkemelerindeki sozliiliik ilkesi (de la procedure orale) ytiriirlliktedir. Bu durum, Tlirk Hukuku'nda da

66 MUKAYESELI HUKUKUN TURK ISPAT HUKUKUNA ETKILERi

30.4.1973'teki kanun degi~ikligi ile basit dava uygulanmadan once bOyleydi (kar~. HUMK m.507/I; m.457 CPC a.F.; m.376 CPC n.F).

Taraflar delillerini davamn ba~mda getirmelidirler. Vaktalar veya deliller mahkemeye eksiksiz olarak sunulmaz ise, bu eksiklik tslah yoluyla dava dilek<;esinin degi~tirilmesi11 suretiyle veya davalmm muvafakati sayesinde giderilir. Madde 7 5' e gore, hakim taraflardan delilleri talep etmek yetkisini haizdir; ancak belirli bir delilin ikamesi i~aret edilemez. Bu dtizenlemeler, Neuenburg Medeni Usul Kanunu'nun kabulti ile meydana gelen onemli bir reformdur ve buna binaen, hakimin davay1 sevk yetkisinin geni~ledigi iddia edilmektedir12

• Hakim, ~ahit delili hari<; olmak lizere, re' sen belirli delilleri talep edebilir. Ancak boyle bir talep, dilek<;elerle gerek<;elendirilmek zorundadtr13

• Hakim, bu davay1 etkileyecek kendi ozel bilgisini kesinlikle goz ontinde tutmamahdtr. Ttirk Hukuku'nda ara~tlrma ilkesi, dava malzemesinin taraflarca getirilmesi ilkesi, yargllamanm hakim tarafmdan ylirtittilmesi ilkesi ve yargllamamn taraflarca ylirtittilmesi ilkesinin14

,

rollerinin belirlenmesi i<;in a~agtdaki dtizenlemeleri daha yakmdan incelemek gerekir. Hakim, muhakemede, hangi delilin kabule ~ayan, hangi delilin kabule ~ayan olmad1g1 hakkmda karar verir (HUMK m.218). Taraf, tiim delillerini getirmi~ ise, artlk bu konuda stmrlanmaktadtr15

. Uygulamada, vaktalandtrmaya (Substantiierung) onem atfedilmemektedir16

•

Sadece hasmm itiraz ettigi vaktalarm ispatl gerekir. Maruf ve me~hur olan veya ikrar olunan hususlar, ihtilaf11 sayllmazlar (HUMK m.238/I-II). ispat edilmesi gereken vaktalar kavram1, m.212 a.F. vasttastyla (m.219 n.F.) Neuenburg Medeni Usul Kanunu'nda "beweisdlirftige Tatsachen" olarak anla~Ilmaktadtr [Burada kavram, "fait non constant" (sabit olmayan vaklalar) olarak kullamlmaktadtr].

Hakim, sunulan delilleri takdir eder (HUMK m.241/I). Elbette ki, Neuenburg Medeni Usul Kanunu m.215/I a.F.'de, "delillerin muhakeme esnasmda degerlendirilecegi" soylenmektedir ("les operations de la procedure probatoire se font a 1' audience du juge" ve "les preuves sont administrees a 1' audience").

HUMK m.74 vd.'da kanunkoyucu yargllamanm ilkelerini belirlemi~tir. Alman Medeni Usul Kanunu'nun (ZPO) aksine, taraflann a<;tklama odevi a<;1k olarak goztikmemektedir. Gtyapta muhakemeyi dtizenleyen 398. madde ytirlirllikten kaldmlmt~tlr. Bu maddeye gore, davac1 tarafmdan ileri stirtilen vaktalar, davaya gelmeyen davah tarafmdan ikrar edilmi~ saythyordu. Bu htiktim, Alman Medeni Usul Kanunu m.331/I'e benzemekteydi. Alman doktrininde vak1aland1rma (Substantiierung)


talepleri yerine getirilmemekteydi; ornegin iptal davast adi bor9lunun mal durumu hakkmda sadece bilgi vermekte ve davalmm sahip oldugu gayrimenkullerin mal varhgt degerini i9ermekteydi 17

•

Dilek9enin kanaat bah~eden derecede vaktalan i9erip i9ermediginin kontrolti3* (Schliissigkeitspri.ifung) kavrammda oldugu gibi, delil ikame ytikii (Beweisfiihrungslast) ve siibjektif iddia yiikii (Darlegungslast), Tiirk Medeni Usul Hukuku'na yabanctdrr18

•

ispat yiikii4* konusunda, doktrinde ve uygulamada norm teorisi kullamlmaktadtr. Siibjektif ispat yiikii kavramma gidilmemektedir.

II. DELiLLERiN DEGERLENDiRiLMESi

HUMK m.240 (Neuenburg ZPO m.214 a.F. ve m.224 n.F.) geregince, "bu kanunun tayin ettigi hailer miistesna olmak iizere hakim ikame olunan delilleri serbest9e tayin eder". Bu maddeye gore, muhakemenin i9erigi, delillerin takdirinde malzeme olarak kullamlamaz 19

• 1971 tasansmda da, dar bir 9er9evede hakimin bir yargtya varabilmek i9in sadece delilleri ve vaktalart degerlendirebilecegi ortaya konulmu~tu. Kanaatimizce, hakim muhakeme strasmda olmast gereken hukuk baktmmdan (de lege ferenda), tarafm yargtlamadaki davram~larmt da dikkate almak zorundadtr.

isvi9re Federal Mahkemesine gore, hakim, tam ispatm saglanamadtgt durumda, karara ula~mak i9in, emarelere veya yiiksek bir olasthga sahip olma durumuna dayanabilir20

.

Tiirk doktrininde, tam ispat ve mukarine ispat gibi kurumlar tanmmaktadtr. ispat Ol9iitii kavrarm, literature yeni girmi~tir21 , ancak Tiirk kazai i9tihadmda heniiz yer edinmemi~tir.

Y argttay, delillerin serbest9e degerlendirilmesi ilkesine, her zaman aym degeri vermemektedir. Munzam zarar kavramt hakkmda Y argttay Hukuk Daireleri arasmda gorii~ aynhklan belirmi~ ve konu tartt~mah bir hale gelmi~tir. Bu tartt~ma da, bir tecriibe kurahmn mevcudiyeti hakkmdadtr: Acaba alacagm vaktinde odenmesi, paramt deger kaybmdan korur mu,

3* <;ev. notu: Bkz., Ytldmm, M.K., Delillerin Degerlendirilmesi, s.115 dn.15. "Davacmm iddia ettigi vaktalann dermeyan ettigi hukuki sonu~lan me~ru ktlma sonucunu dogurup dogurmadtgmm hakim tarafmdan kontrolii", tamm i~in bkz., Schilken, E., Zivilprozessrecht, s.243. 4*<;ev. notu: hakimde ispat faaliyeti sonucunda bir kam olu~maz ise, hakim neye gore karar verecektir?Boyle bir durumda, hakim, ispat ytiki.i kurallanna gore bir yargtya varacakttr; bkz., Alangoya!Ytldmm/Deren-Y tldmm, s.334 vd ..


yoksa bu davram~ bir tahminden mi ibarettir? Y arg1tay i~tihad1 birle~tirme genel kurulundaki fikre gore, "zararlar farkh nedenlerden olu~abilir, ve bu ytizden bir i~tihad1 birle~tirme karan ile birbirinden farkh olaylar i~in tek bir ~oztim tiretilmesi dogru olmaz". Bunun d1~mda, Yarg1tay i~tihad1

birle~tirme genel kurulu, bu ~ekilde, delillerin serbest~e degerlendirilmesi ilkesine sm1r getirilecegi kamsmdad1r. 1999 y1hndaki bu kararla, delillerin serbest~e degerlendirilmesi ilkesi on plana ~1km1~t1r2 • Ancak, diger bir Y arg1tay i~tihad1 birle~tirme genel kurul karan, ba~ka bir gorti~ti

savunmaktad1r; bu da Medeni Usul Hukuku'ndaki ispat kurallannm Ceza davasmda da uygulanacag1 ve vaklalarm sadece senetle ispatlanabilecegidir. Bo~ kag1dm imzaland1ktan sonra sozle~meye aykm ~ekilde doldurulmu~ oldugu vak1as1, sadece senetle ispatlanabilir23

•

Ttirk Hukukunda, ~oztimstizltik durumunda (likit olmayan durumlarda), yemine ba~vurulur. Bu durum, ihtilaflann btiytik Ol~tide ispat ytikti kurallarma gore sonu~lanmasm1 engellemektedir24

•

III.iSTiCV AP V ASITASI iLE iSPAT

Taraflann dinlenmesi yoluyla ispat, Anglo-Sakson Hukuku'nda ortaya ~1km1~; oradan Avusturya Hukuku'na (OZPO m.371) ta~mm1~ ve K1ta Avrupas1'na yayllm1~hr. Ttirk Medeni Yargllama Hukuku'ndaki 230. madde, Neuenburg Medeni Usul Kanunu'ndan almm1~t1r (m.204 NCPC a.F.). Alman Hukuku'nda 1933 tarihli kanun degi~ikligi ile dtizenlenen ve genel bir kurum olan taraf yemininin yerine isticvap25 gelmi~tir26 •

1983 tarihli kanun degi~ikligine kadar, taraflann isticvab1, Avusturya Hukuku'nda ikinci plandayd1; fakat Ttirk Hukuku'nda ispat vas1talarmdan biri olarak say1lm1~t1r5 *. Avusturya Hukuku'nda, dava taraf1, mahkeme huzuruna ~1kmak ve ifade vermek zorunda degildir. Bundan dolay1 hakim, bOyle bir durumda, serbest~e kendi takdir hakkl ile bir kanaate ula~maktadu27 • Aym durum, Alman Hukuku a~lSlndan da soz konusudur (ZPO m.446). Alman Hukuku'nda da, isticvap ikinci plandad1r ve bu durum baz1 dava ~e~itlerinde caiz degildir28

. Alman ve A vusturya Hukuklanna gore yeminle ifade ahnabilir (OZPO m.376; ZPO m.452, m.453). Buna kar~1hk, Ttirk Hukuku'nda taraflar yeminsiz ifade verebilirler (HUMK m.230-m.234). isticvap bu hukuk sisteminde ikrar faraziyesi ile baz1 durumlarda on plana ~1kar.

5* <;ev. notu: Yarg1tay'm isticvaba ili~kin dii~iincesini gosterir HGK 26.6.1996 tarihli karan ve 3.HD'nin genel kabulden aynlarak verdigi 19.2.2001 tarihli karar is:in bkz., Alangoya!Yildmm/Deren-Ytldmm, s.402 vd ..


isticvap, tarafm talebi iizerine ya da re'sen yapllmak:tadtr. Taraf, me~ruhath davetiyeye ragmen, isterse mahkeme huzuruna ~1kmayabilir. Bu durumda, mahkemeye gelmeme veya konu~mama, ikrar anlamma gelmektedir (HUMK m.234).

Yargttay, bu sonucu, davacmm mahkemeye hi~bir ispat vas1tas1 getirmemesi ihtimalinde de kabul etmektedir. Elbette ki bu konuda, doktrinde tereddiitler vardtr; bunlardan birincisi ger~ek olmayan bir vak:tanm bu yolla ikran, ikincisi de bunun usuliin ger~eklik amacma hizmet etmemesidir29

•

Neuenburg eski Medeni Usul Kanunu sistematiginde30, isticvaba ili~kin

kurallar ispat vasttalan boliimiinde diizenlenmemi~tir. Bir gorii~e gore, isticvap, hak:iki bir kesin delil degildir; ak:sine diger ispat vasttalannm korunmasma ve ba~ka ~eli~kilerin ortaya ~1kmasma hizmet eder31

•

Kanaatimizce, taraflann ifadeleri, delil vasttalan arasmda bilgi kaynag1 olarak: ozel bir yere sahiptirler. Eger bir davada, taraflar isticvab edilmemi~se, hiikiim Y argttay tarafmdan bozulmak:tadtr.

Alman Hukuku'nda mahkeme, isticvap durumunda, hi~bir bask1 altmda kalmadan, serbest kanaati ile karar vermektedir (ZPO m.446, m.454).

Neuenburg Medeni Usul diizenlemesinde de, hak:ime taraf ifadelerini serbest~e tak:dir etmeleri i~in imkan tanmmak:tadtr32

•

Postac10glu -Franstz Hukuku'nun etkisinde kalmt~tlr- isticvaptak:i taraf beyanlannm delil ba~langtcma benzer oldugunu, klsmi ikrarm ve nitelikli ikrann isticvap ile boliinebilir oldugunu, baz1 vak:talara yonelik iddialann hakim tarafmdan delil ba~langtcl olarak kavranacagm1 dii~iinmektedir33 • Y azann bu gorii~ii ~u a~tdan enteresandtr; zira yazar kural olarak: ikrann bOliinmezliginden yola ~1kmaktad1r. Yargttay, ikrann -mevsuf olup olmad1g1 aynm1 yapmak:stzm- boliinebilirligini savunmak:tadu34

•

Frans1z Hukuku'nda taraflann isticvab1 ayn bir ispat vas1tas1 degildir. Buna ragmen, taraflann ki~isel olarak dinlenmesi on plana ~1kmaktad1r. Baz1 yazarlar, bu durumun, Frans1z Hukuku'ndak:i delil stmrlamalanm esnekle~tirebilecegini dii~iinmektedir35 • Frans1z Hukuku'nda bir~ok degi~ik imkan mevcuttur. Taraflann cevaplanndan adli ikrara ula~tlabilirken (aveu judiciaire), ~ayet mahkeme huzuruna ~•kmam1~larsa g1yap durumundan ikrara ula~1hr (aveu implicite). Nihai olarak da, tamamlayici yemin olarak tammlanan beyanlar, delil ba~langtcmt (commencement du preuve par ecrit) tamamlamak iizere deger kazantrlar36

.

70 MUKAYESELi HUKUKUN TURK ISPAT HUKUKUNA ETKILERI

IV. SENETLE iSPAT

Ttirk kanunkoyucusu, Medeni Y arg1lama Hukuku i~erisinde, senetle ispata da yer vermektedir. Bu dtizenlemenin ~e~itli nedenleri bulunmaktad1r. Tamgm yanh~ beyamndan korkulmas1, hukuk gtivenliginin yaz1hk ilkesine verdigi onem ve senet kullanma isteginin ticari olmayan konulara yayllmas1 gibi37

• Senetle ispat hakkmdaki bu dtizenlemeler, Frans1z Hukuku'ndan Osmanh Hukuku'na ta~mm1~tlr (bkz. 1857 tarihli Ticaret Kanunu ve 1879 tarihli Medeni Kanun).

Frans1z Code Civil (CC) m.l340'ta oldugu gibi, HUMK m.308'de de, belirli hukuki kurumlarm senet ile ispatlanmalar1 zorunludur38

• ispat kurallar1, ozel senetlerin dogrulugu hakkmdaki ispat dtizenlemeleri, Alman Medeni Usul Kanunu m.439'un benzeridir. Senetlerin ibraz ytiktimltiltigtinti dtizenleyen m.326 vd., Neuenburg Medeni Usul Kanunu'nu kaynak alm1~tlr (m.259).

HUMK m.287'ye gore, (Frans1z Medeni Kanunu m.l340'a paraleldir) vak1alar sadece kanunun ongordtigti ispat vas1talan ile ispatlanabilirler. Diger bir konu da, taraflarm mahkemeye yazl11 ispat sozle~mesi sunmalan veyahut bunlar1 muhakeme esnasmda kararla~tlrmalan ile bu dtizenlemenin d1~ma ~1kllabilmesidir. Senetle ispat hakkmdaki bu prensip, kamu dtizeni ile ilgili degildir39

.

HUMK m.288'e gore, "bir hakkm dogumu, dti~tirtilmesi, devri, degi~tirilmesi, yenilenmesi, ertelenmesi, ikran ve itfas1 amac1yla yapllan hukuki i~lemlerin, yaplld1klan zamanki miktar veya degerleri 400 milyon Liray1 ge~tigi takdirde, senetle ispat olunmas1 gerekir".

Madde 289'a gore, kar~1 tarafm a~1k muvafakatlyla tamk dinlenebilir (kar~. m.l344 CC). Frans1z Hukuku (m.l341 CC), hukuki i~lemlerde ispat vas1talarmda bir sm1rlama ongormti~ttir. Ancak Frans1z yarg1 i~tihad1, bu s1mrlamay1, kar~1 taraf~a ileri stirtilmek zorunda olunan bir itiraz olarak anlamaktad1r 40

•

1957 yllmdaki kanun degi~ikligine kadar, tacirler arasmdaki Ticaret Hukuku'na ili~kin hukuki i~lemlerde senetle ispat ilkesinin bir istisnas1 soz konusuydu. Ancak Alman bilim adam1 Prof. Dr. Hirsch'in gayretleriyle bu dtizenleme ytirtirltikten kaldmld141

•

HUMK'ta senetle ispat konusunda bir~ok istisna ongortilmti~ttir (m.292, m.293, m.294). Madde 292'de yaz1h delil ba~lang1c1 (commencement de prouve par ecrit, m.134 7 CC) dtizenlenmi~tir. Kanunkoyucu, Frans1Z


Hukuku'ndan farkhhgm1, bu maddedeki "yazthhk" ile ortaya koymaktadtr. i~te bundan dolay1 da, yazth delil ba~lang1c1 Ti.irk Hukuku'nda geni~ bir uygulama alam bulamamaktadtr.

HUMK m.293, senetlerin korunmasmdaki maddi ve manevi imkanstzhklan, istisnalar halinde di.izenlemi~tir. Ti.irk kanunkoyucu, bu istisnalan Frans1z kanunkoyucusundan daha dar di.izenlemi~, dort nedenle stmrlamt~tlr. Franstz yarg1 ic;tihad1, istisnalar1 geni~letmi~tir. Y eni di.izenlenen m.l348/II CC ve m.l98 NCPC gibi maddeler de onemlidir42

•

Fransa' da, tarafa teklif edilmi~ yemin, tamamlanm1~ yeminden aynlmt~tlr. Tarafa teklif edilen yemin, sozle~me gibi anla~llmaktadtr ve hakim ic;in baglaytctdtr. Tamamlaytcl yeminde ise, delillerin serbestc;e degerlendirilmesi ilkesi gec;erlidir. Ti.irk Medeni Usul Hukuku, iki c;e~it

yemine yer vermi~tir: birincisi taraf yemini ve ikincisi tamamlaytcl yemin. Her iki ispat vas1tas1 da, delillerin serbestc;e degerlendirilmesi ilkesine tabi degildir. Frans1z kanunkoyucu, yeminle ilgili maddeyi yi.iri.irli.ikten kaldumt~tlr. ~imdi, taraflarm apklamalarm1 ikrar veya isticvap olarak degerlendirebilecektir. ~ok ktsa bir zaman once, ikrar kurumu onemli bir degi~iklige ugrad1. Ktsmi ikrar imkam ac;tk btraklldt (demi-aveu). Madde 1347 CC'ye gore, delil ba~langtct varsay1m1 ic;in yazthhk bir rol oynamamaktadtr; aksine, burada delilin ba~lang1c1 bulundugu yoni.inde bir karine oldugu kabul edilmektedir. Taraflann ac;tklamalan ( compuration personelle ), bu karine yardtmtyla tamamlamr43

•

Ti.irk kanunkoyucu (HUMK m.294) senedin ziya1 durumunda, boyle bir kayb1 vurgulayan delil ve emareler bulunmast ~artlyla tamk dinlenmesine mi.isaade etmektedir. Aym konu Franstz Kanunu'nda da di.izenlenmi~tir (m.1348 CC.).

Ti.irk Ticaret Kanunu m.82, ticari defterlere bagh ispat gi.ici.ini.i getirmi~tir. Davamn taraf1, c;eki~meli vaklanm ispatJpda, zilyedindeki mevcut ticari defterlerini delil olarak, ~u ~artlarm yerine gelmesi halinde gosterebilir: l.Ticari defterler tasdikli olmahdtr. 2.Usuli.i dairesinde kayttlan tutulmu~ olmahdtr. 3.Taraflann ticari defterleri birbirini teyid etmeli, yani kendi aralarmda tutarh olmahdtr. 4.ilgili tacir, yemin etmek zorundadtr (TTK m.83/I-II). Uygulamada yemine stkhkla ba~vurulmamaktadtr. Hakim fikir, ticari defterlerin kesin ispat gi.ici.ine sahip olmasm1, taraflann yemin etmek zorunda kalmalanna baglamaktadtr44

.

Ancak isvic;re doktrininde birc;ok yazar, ticari defterlere bagh ispat gi.iciine sahip olma stati.isi.ini.in art1k eskimi~ oldugu gori.i~i.indedirler.

Modem Medeni U sul Kanunlarmda, buradan yola c;tkllarak, sunulan ticari


defterlerin delillerin serbestl;e degerlendirilmesi ilkesine tabi oldugu kabul edilir; hukuki i~lemin ispatmda ise, ticari defterler senet olarak ele ahmr45

•

Alman Ticaret Kanunu'nun eski metninde, ticari defterlerin ispat gUcU (HGB m.46) dUzenlenmemi~ti. Burada, delillerin serbest~e

degerlendirilmesi ilkesi ge~erliydi46 •

TUrk Ticaret Kanunu (m.23), yasamn gerek gordUgU ~artlann yerine getirilmi~ olmast kaydtyla faturalan da yazth delil saymt~tlr. Faturayt alan kimse, aldtgt tarihten itibaren, sekiz gUn i~erisinde mUnderecatt hakkmda itirazda bulunmaz ise, mUnderecatmt kabul etmi~ saythr. Temerrlid i~in

yaptlacak ihtar ve ihbarlar yazth olmak zorundadtr (TTK m.20/III). Yargttay, bunun, bir ispat ~art1 oldugundan hareket etmektedir. Sozle~menin, faks ile feshi mUmkUndUr47

•

Hukuki vaktalar, tUm ispat vasttalanyla ispatlanabilir. Senet kavramt, HUMK'ta dUzenlenmemi~tir48 • Senet olarak, ki~inin iradesi ile mUkellefiyet altma girip, tanzim ettigi tUm yazth belgeler nazan itibara ahnabilir. Fransa' da, "1' acte instrumentarium" olarak tammlanmt~tlr. Franstz Hukuku'nda aynca hukuki sonucu ama~layan yazth belgeler de tanmmaktadtr49 (1' acte negotium). TUrk doktrininde, "senet" kavramt ile sadece birinci tUr kastedilmektedir50

•

bzel senetler, davayt htzlandrrmazlar. bzel senetler, ispat sonu~lannm dogrudanhgmt garanti etmediklerinden, delil (liquid) olarak nazara almmazlar51

.

TUrk Cebri icra Hukuku'nda, alacakh, ~ayet bor~lu ozel senet altma attlmt~ imzasmt inkar ederse, itirazm ge~ici kaldmlmasmt (Rechtsoffnung) talep edebilir. Takibin dayandtgt ozel senet altmdaki imzanm, bor~lu

tarafmdan attldtgt anla~thrsa, alacakh itirazm ge~ici kaldmlmasmt saglayabilir (m.68/a, m.69). Bor~lu, takibin mUstenidi olan senet altmdaki imzayt a~tk~a reddetmiyorsa, bunu ztmnen kabul etmi~ saythr (m.60/IIIII, m.62N). isvi~re icra ve iflas Kanunu m.82'ye gore, alacakh, ozel senedi ile sadece itirazm ge~ici kaldmlmasmt talep edebilir.

TUrk doktrininde, fotokopinin6* ba~h ba~ma ayn bir delil mi oldugu veya yazth delil ba~langtct mt saytlmast gerektigi tartt~mahdtr52 • Bazt yazarlara gore, fotokopiler ba~h ba~ma bir delil degildir; ~UnkU maniple edilme tehlikesi ta~tmaktadtr.

6* <;ev. notu: Yarg1tay 13.HD 17.4.1995, 3476-3822 karari i~in bkz., Alangoya/Yildmm/Deren-Yildmm, s.355, dn.19.


Alman Medeni Usul Hukuku'na gore, (m.427), ~ayet kar~1 taraf senetlerini sunmazsa, delili ikame eden tarafm sundugu senet ntishasmm dogrulugu kabul edilir. Ttirk Hukuku'nda da, senetlerin ibraz ytiktimltiltigti mevcuttur (m.326-330). ibraz ytiktimltiltigtine uymamanm sonu~lar1, Alman Hukuku ile aymd1r53

.

Ttirk uygulamasmda, heyetli mahkeme, odeme emrinelborca itirazm on incelemesinde ibraz ytiktimltiltigti dtizenlemesi ile yetinmektedir; davac1 belgeleri ibraz etmezse, dava delil noksanhg1 sebebiyle reddedilmektedir.

V. DELiL SOZLE~MESi

Ttirk Medeni Usul Hukuku'nda, delil sozle~melerine izin verilmektedir54

. Bu konuda, mtinhaSir ve mtinhaSir olmayan delil sozle~melerinden bahsedili~5 • MtinhaSir delil sozle~meleri, delillerin serbest~e degerlendirilmesi ilkesini ihlal etmektedir ve bu nedenden dolay1 uygun bulunmamaktad1r56

• Genel i~lem ~artlan, bunun gibi savunma hakkma dair ~artlan olumsuz etkilemektedir57

. Ttirk doktrininde, "mtinhaSir delil sozle~meleri" kavramm1 kullanan Kuru dahi, bu sozle~menin ag1r sonu~lanna kar~1 ikazda bulunmaktad1r58

•

Bankalar, mti~terileriyle kredi kartlan vas1tasiyla i~lem yapmaktad1rlar. Bilgisayar suretleri, delil olarak hizmet verebilir; ancak bunun gibi delil sozle~meleri sadece tek ba~ma, belirli bir hukuki davran1~la ilgili ise, ge~erlidir59 • Y arg1tay' a gore de, bu delil sozle~meleri ge~erlidir.

V. SONU(:

Ttirk doktrininde hakim olan dti~tinceye gore, medeni usul muhakemesinin amac1, ger~ekligin a~Iklanmas1d1r60• Ancak, Ttirk Hukuku'nun bu ama~ i~in ger~ekten yararh enstrtimanlara sahip olup olmad1g1 ~tiphelidir. Bunun ~e~itli nedenleri vard1r: l.Kanunkoyucunun dtizenlemi~ olmasma ragmen, sozlti yargllama kullamlmamaktad1r (HUMK m.375 vd.). 2.HUMK m.240'a gore, hakim, bu kanunun tayin ettigi hailer istisna olmak tizere, ikame edilen delilleri serbest~e tayin eder. Bu madde ~ok dar yorumlanmaktad1r ve dava srrasmdaki taraf davran1~larmm takdiri istisna te~kil etmektedir. 3.Ttirk kanunkoyucu, ikrar gibi ispat vas1talanna, senet ve yemine baglanm1~ ispat gticti bah~etmektedir. 4.Taraflann dinlenmesi, taraflann isticvabmdan aynlamaz. ikrar faraziyesi, isticvap ile on plana ~1kmaktadrr. 5.HUMK m.275'e gore, bilirki~i deliline (:oztimti ozel veya teknik bilgiyi gerektiren hallerde gidilmek zorundad1r. Ancak uygulamada hukuki bilgilerin cevab1 i~in de bilirki~iye gidilmekte; oyle ki bu durum bilirki~inin hakimin yerine ge~mesi tehlikesini yaratmaktad1r.


6.Mahkemler, delil olmasa da, re'sen dava ikame edebilirler; buna ragmen kanunkoyucu tarafmdan bu durumla ilgili olarak yetkili kllmmi~lard1r.

Uygulamada, sozle~me fotokopileri ve faks evrakl, senet gibi muamele gormektedir; ~ayet kar~1 taraf buna itiraz ederse, bu durum yaz1h delil ba~lang1c1 olarak anla~llmahd1r ve ~ahitler dinlenmelidir. ispata ~ogunlukla ke~if delili ve bilirki~i delili ile ula~llmaktad1r. ispat s1kmtisi nedeniyle yemine ba~vurulmaktad1r61 . Madde 367 (serbest ispat) geregince, ses bandlan ve video filmleri, fotokopiler ve bilgisayar ~1ktllan da, ispat vas1tas1 olarak sunulabileceklerdir. Elbette ki sahtelikten endi~e edilmesi, bu delillerin ispat vas1tas1 olarak kullammm1 azaltmaktad1r.

Yukar1da a~1klanan sebeplerden dolay1, delillerin serbest~e

degerlendirilmesi ilkesi, tam anlam1yla uygulanmamaktad1r. Emare yoluyla ispat (Indizienbeweis) da, ilk goriinii~ ispatl gibi geni~ bir uygulama alam bulmamaktad1r.

Kanuni delil teorisi, ~ok say1daki karinelerden, emare yoluyla ispati (Indizienbeweis) ayn~tmnaya ~ah~m1~t1r62 • Tiirk kanunkoyucu da, bu tarz egilimler gostermektedir. iptal davalannda ortaya ~1kan problemlerin ~oziimii i~in, kanunkoyucu 1965 tarihli kanun degi~ikliginden itibaren, icra iflas Kanunu'nda isvi~re icra iflas Kanunu'nda yer almayan, bir~ok kanuni karine ve alacakliyi himaye eden karineler getirmi~tir63 •

Summary

After the Turkish Republic was established, Turkish Civil Procedural Law was enacted in the adoption period on the basis of the Neuenburg (Neuchatel) Civil Procedural Law dated 7.4.1925. Therefore, the principles recognized in the international area appear in the foreground of our code.

The Turkish doctrine differentiates the binding evidence from the free appreciating evidence and the legal evidence theory prevails in the doctrine. The Turkish jurisdiction follows this theory. On the other hand, the principle of free assessment of the evidences can not be implemented completely.

In the matter of " subjective burden of proof' norm theory is used in the doctrine and in practice.

According to the predominant idea in the Turkish doctrine, the aim of the Civil Procedure Law is to reach the reality. From the point of view of


the Law of Evidence, the assessment of the evidences, proving a case via hearing, proving a case with documentary evidence and evidence contracts have critical roles. In our work, these institutions are analyzed taking into consideration the principles of the Civil Procedure Law and International Law.

Sonnotlar

1 Bkz., Yddmm, M.K., Medeni Usul Hukukunda Delillerin Degerlendirilmesi, Istanbull990, s.26-27. 2 Bkz., 30.9.1991 tarihli Neuenburg ZPO m.218/l: "Ia preuve est faite par: a)le temoignage (Zeuge) b)la production de pieces c)l'expertise d)!' inspection locale.

218111: En entant que besoin, le juge peut ordonner !'administration d'autres moyens de preuve". ikinci fikra, m.309'un eski diizenlemedeki yerini tutmaktadu; "Des moyens de preuve speciaux". 3 Frans1z yarg1 i9tihadmm tamamlayiCI yemin ve deli! ba~langici konusundaki yeri i9in bkz.; Polyzogopoulos, Parteianhi:irung und Partivemehmung in ihrem gegenseitigen Verhilltnis, Berlin 1976, s.34, 40. 4 Alman Hukuku'nda dava malzemesinin taraflarca getirilmesi ilkesi i9in bkz.; BeekerEberhard, E., Grundlagen und Grenzen des Verhandlungsgrundsatzes, (Marmara Oniversitesi'nde diizenlenen konferans), ilkeler I~1g1 Altmda Medeni Yargdama Hukuku, istanbul 1999, (derleyen Yddmm, M.K.), s.17-40; Schilken, E., Die Rolle des Richters im Zivilprozess, (Marmara Oniversitesi'nde diizenlenen konferans), ilkeler I~1g1 Altmda Medeni Yargdama Hukuku, istanbul 1999, (derleyen Yddmm, M.K.), s.41-64. Yunan Hukuku'ndaki durum i9in bkz., Beys, K., Grundziige des hellenischen zivilprozessualen Beweisrecht, in: Dike International IV, Prozessuales Denken aus Attika, Atina 2000, s.537 vd .. 5 Bu ilke i9in bkz., Rechberger, W., Die Verfahrenskonzentration im i:isterreichischen Zivilprozess, (Marmara Oniversitesi'nde diizen1enen konferans), ilkeler I~1g1 Altmda Medeni Yargdama Hukuku, istanbul1999, (derleyen Ylldmm, M.K.), s.l-16. 6 Ostiindag, S., Medeni Yargllama Hukuku, 7.BasJ, istanbul2000, s.460-463. 7 Ostiindag, Yargdama Hukuku, s.478 ve orada amlan Yarg1tay l3.HD karan, 27.12.1983; Yasa Dergisi, Subat 1984, s.290. 8 Yarg1tay 20.HD, 16.5.1995, 1994/8447-1995/6ll9, YKD 1996/2, s.267. 9 Kuru/Arslan!YI!maz, Medeni Usul Hukuku, Ankara 1986, s.206. Kar~1 gi:irii~ i9in bkz. Ostiindag, Yargdama Hukuku, s.477. 10 Ylldmm, M.K., Die Bedeutung des Urkundenbeweises im tiirkischen Zivilprozessrecht, ZZP Int 3 (1998), s.383, dn.27; Ostiindag, Die Sammlung des ProzeBstoffs im tiirkischen Zivilprozessrecht und die damit verbundenen Probleme, Gaul'e Armagan, 1997, s.751. 11 Bkz. Ylldmm, Delillerin Degerlendirilmesi, s.613. Yarg1tay'a gore, bu durum delillerin ikamesinde de ge~erli olmaktad1r: Yargltay 6.HD, 20.4.1987, 3782-4834, YKD 1987/12, s.1776.


12 Alangoya, Y., Medeni Usul Hukukunda Valaalann ve Delillerin Toplanmasma ili~kin ilkeler, istanbul 1979, s.l62; bkz.orada amlan isvir,:reli yazarlar, Juchli, Die Beweisabnahmen von Amtswegen im Erstinstanzlichen Vermi:igensprozess nach schweizerischen Prozessrechten 1954; Schurter/Fritzsche, Kantonale ZivilprozessrechteGeschichte, Zurich 1933, Bd. 1112. 13 Alangoya, s.176. 14 Kar~1la~tirmah gi:irii~ ir,:in bkz., Lang, Die AufkHirungspflicht der Parteien des Zivilprozess vor dem Hintergrund der europaischen Rechtsvereinheitlichung, Berlin 1999, s.32. 15 Alangoya, s.l71. Tiim delil vas1talanmn ne zaman sunulmu~ sayilacagi sorusuna verilmi~ farkh cevaplar mevcuttur, bkz., Alangoya, s.173. Yazarm gi:irii~iine gore, hakim tiim delillerin sunulmasm1 emredemez. Taraflar, miihlet ir,:erisine m.75/III'teki imkandan yaralamlmasma engel olamazlar. 16 Vakialand1rma (Susbtantiierung) ve soru~turma delili (Ausforschungbeweis) gibi kavramlar ir,:in bkz., Lang, s.35 vd., s.39. <;ev. notu: Aynca bkz., Deren-Yildmm, N., Hakimle Taraflann i~birligi ilkesi ve Yarattigi ideolojik <;agn~Imlar, Kuru'ya Armagan, Ankara 2004, s.817 -833, i:izellikle s.822. 17 Ar,:1k bir ~ekilde: Lang, s.37, dn.27. Aynca bkz., RGZ 12,400,402. 18 Kar~., Yildmm, Delillerin Degerlendirilmesi, s.160; Schliissigkeit kavrammm farkh anlayi~Ian ir,:in bkz., Nagel, H., Die Grundziige des Beweisrechts im europaischen Zivilprozess, Baden-Baden 1967, s.129. Tiirk doktrininde, ispat yiikii delil ikame yiikiinden aynlmamJ~tir, bunun hkk. bkz., Umar/Yilmaz, ispat Yiikii, 2.Bas1m, istanbul 1980, s.36-37. 19 Yunan Medeni Usul Kanunu m.340, sadece delillerin degerlendirilmesini diizenlemektedir. Bkz., Polyzogopoulos, s.43; Beys, s.569. 20 BGE 104 II 75 E 3b. 21 Ytldmm, Delillerin Degerlendirilmesi, s.39 vd.; aym yazar, ZZP Int 3 (1998), s.381, dn.11. 22 Yarg1tay ir,:tihadt birle~tirme gene! kurulu karan, 8.6.1999, 1997/2, 1999/1. 23 Yargitay ir,:tihad1 birle~tirme gene! kurulu karan, 24.3.1989, 1988/1, 1989/2 (RG.25.2.1990- 20424, s.3). Bu karann ele~tirisi ir,:in bkz., Yildmm, ZZP Int 3 (1998), s.379-396. 24 Kar~?., Lang, s.46. 25 Rechberger, ZPO Kommentar, 2.Aufl., Wien 2000, § 371, Nr.l. 26 Mii~?terek hukukta taraf yemini, ~ekli bir ispat kuvveti degildir. Bkz., Blomeyer, Zivilprozessrecht, Erkenntnisverfahren, 2.Aufl., Berlin, Gi:ittingen, Heidelberg 1985, § 80 no.1 'den onceki ar,:Iklamalar. 30.9.1991 tarihli kanun degi~?ikligi ile taraf yemini kaldmldt. 27 Rechberger, ZPO, § 381, Nr.l. 28 Bkz., Schilken, Zivilprozessrecht, 3.Aufl., KOin 2000, Nr. 550 (om,, senet dava1annda). Kar~., Alman Medeni Usul Kanunu m.592. 29 Yargttay 6.HD, 20.3.1984, 3412/3491, Yasa Dergisi 1984, C.4, s.54. Bu karann ele~?tirisi ir,:in bkz., Arslan, Medeni Usul Hukukunda Diiriistliik Kurah, Ankara 1989, s.123. 3° Kar~., Neuenburg Medeni Usul Kanunu (yeni bas1m), m.223-225. 31 Bilge/Onen, Medeni Yargtlama Hukuku, 2.Basi, Ankara 1978, s.484.

/ AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI 77

32 Bkz., Yddmm, Delillerin Degerlendirilmesi, s.I58. 33 Postacwglu, ~ahadetle ispat Memnuiyeti ve Hudutlan, 2.Basi, istanbul 1964, s.262-263. Kar~It gorii~ i9in bkz., Konuralp, Medeni Usul Hukukunda Yazdi Delil Ba~langici, Ankara 1988, s.104 (Yazar, buradan hareketle, buradaki delil ba~langicmm kabulii faraziyelerinin icra edilemez oldugtinu soylemektedir). 34 Yargitay i9tihadi birle~tirme genel kurulu karan, 19.2.1964, 8/524, 148, iKiD, s.3018 "ikrar, odiinfi: olarak verildi ise, boliinebilirdir". 35 Lang, s.l37 ve orada andan Solus/Perrot, Droit Judiciaire Prive, Nr. 834. 36 Aynntih olarak, Lang, s.139. 37 YIIdmm, ZZP Int (1998), s.388, dn.51 ve s.379, dn.2. Yunan Hukukundaki durum i9in bkz., Beys, s.554. 38 Fransiz doktrininde, "production, communication, obtention" olarak tanimlanmaktadir. Tiirk hukukunda, senedin (communication) ibrazi Odevi, iifi:iincii ki~ilerin ibraz odevinden aynlmaktadu (HUMK m.326, 333). Bkz., Lang, s.l21 vd .. 39 Postacwglu, ~ahadet, s.26; Ustiindag, Yargdama Hukuku, s.655 (1711 sayih Kanun degi~ikligine dayanarak). 40 Lang, s.140, dn.266 ve orada andan karar: Cass. Com. 28.4.1975 Bulletin civil IV, n.II3,P. 93. 41 Kar~., CC (Code Civil) m.I341/II; C Com (Code Commerce) m.l09. 42 Konuralp, ispat Hukukunun Giincel Sorunlan, Ankara 1999, s.76-80; Lang, s.I37. 43 Polyzogopoulos, s.34 vd., s.40. 44 Yddmm, Delillerin Degerlendirilmesi, s.217; Kuru, Hukuk Muhakemeleri Usulii, C.2, 4.Basi, Ankara 1980, s.1710, "tamamlayici yemin, kendiliginden baglayici ispat giiciine sahiptir". 45 Kar~., Guhi/Kummer/Druey, Schweizerisches Obligationenrecht, 4.Aufl., Ziirich 1991, s.789 ve orada am1an karar1ar, BGE 79 IV 162; 91 IV 188; 100 IV 24 E. I; 101 IV 57; 103 IV 23 (elektronik kayitlar: BGE 111 IV 120). Usu1ii dairesinde hazirlanmi~ ticari defterler, hakimde, ilgili tarafm giivenilir o1dugu hakkmda bir iz1enim olu~turmaktadir; boy1e1ikle ticari defterin ispat giicii artmaktadir. Buradan hareketle, hakim, ticari defterlerin ibrazmi ta1ep etme hakklm haizdir. · 46 Schneider, Beweis und Beweiswiirdigung, 4.Aufl., Miinchen 1987, Nr. 985 ve orada andan karar, BGH 1955, s.92. 47 Ustiindag, Yargdama Hukuku, s.656, dn.24a ve orada andan Yargitay HGK karan, 12.3.1997, 1996/1-951, 178. 48 Yddmm, ZZP Int 3 (1998), s.384; Konura1p, ispat Hukuku, s.95. Aynca bkz., Tiirk Bor9lar Kanunu m.13-14; isvi9re Bor91ar Kanunu m.I3-14. 49 Konuralp, Yazih Delil Ba~langici, s.45, dn.1 0. 5° Konura1p, Yazdi Delil Ba~1angiCI, s.45; Postacwglu, Sahadet, s.254-255; Kuru, C.II, s.l476; Bilge/Onen, s.554. 51 Kar~., Peters, G., Rechtsnatur und Beschleunigungsfunktion des Urkundenprozess unter besonderer Beriicksichtigung der Beweismittelbeschrankungen der §§ 592, s.1. 595 II ZPO, s.95, "Senet, orada, ~ekle, i9erige, ispat nedeni ve ispat sonucu iizerinde, hakimin delili


degerlendinnesine ihtiya~ duyulmadan dogrudan miidahale imkan1 saglamaktad1r. Bu ispat sonucunun, kastedilen dogrudanhgmm neticesi olarak, ~ahidin icra davalannda (Exekutivprozess) delil olmaktan ~1kanlm1~ olmas1 da anla~1labilir bir ~eydir. 52 Ylldmm, Delillerin Degerlendirilmesi, s.216, dn.322 ve orada amlan Yarg1tay l.HD karan, " fotokopiler, ~ahit dinlenmemi~ oldugu durumlarda ispat giiciine sahiptirler" (2.11.1978, 1 0321-11567). 53 Ylldmm, Delillerin Degerlendirilmesi, s.149-150. 54 Ylldmm, Delillerin Degerlendirilmesi, s.255-261. Ozellikle hakem-bilirki~i sozle~meleri a~!Slndan bkz., Deren-Ylldmm, N., Hakem-Bilirki~i Sozle~mesinin Hukuki Mahiyeti ve Delillerin Serbest~e Degerlendirilmesi ilkesinin V azge~ilmezligi, iDHFM, C.LIV, 1991-1994, S.j1-4, s.321; kar~., Beys, s.575 vd .. 55 Kuru, C.II, s.1979. 56 Rosenberg, Die Beweis1ast auf er Grundlage des Biirgerlichen Gesetzbuch und der Zivilprozessordnung, 5.Aufl., Miinchen 1965, s.87; Ylldmm, Delillerin Degerlendiri1mesi, s.258. 57 Konuralp, ispat Hukuku, s.65. 58 Kuru, C.II, s.1985. 59 Konuralp, ispat Hukuku, s.75 (Yazann dii~iincesine gore, bankalar · i~in bu ~art aranmamahd1r). 60 Hepsi yerine bkz., Y1ldmm, ZZP Int 3 (1998), s.383, dn.60. 61 Kar~., Lang, s.172:" ... Maddi ger~egi arama ~abalanna kar~1hk, sennent decisoire ve sennent suppletoire gibi arkayik kurumlann NCPC'de (NeuchateUNeuenburg Medeni Usul Kanunu) yerlerini korumu~ olmalan hayret vericidir. .. ". 62 A~1k bir ~ekilde: Kollhosser, H., Der Anschweinbeweis in der hochsten richterlichen Rechtsprechung, Main 1963, s.7. 63 Bkz., Yddmm, M.K., icra-iflas Hukukunda iptal Davalan, istanbul 1995, s.l69 vd .. Aym gorii~ i~in bkz., Anfechtungsklagen im tiirkischen Recht, H.F.Gaul'e Annagan, Bielefeld 1997, s.833 vd ..


AB'NiN SON GENi~LEMESi, YENi UYE DEVLETLERDE YAPILAN ANAYASAL DUZENLEMELER VE TURKiYE

Ozet**

Haluk GUNUGUR*

"insanhkta olmu~ bitmi~ bir ~ey yoktur, olmayacakttr da ... Her

insanda ba~ka bir ytizytlda ya~aytp, ba~ka bir ytizytl i~in ~ah~mak vardtr. Bizler sadece yirminci ytizytlm vatanda~1 degiliz" ... 1

Tiikiye bir yandan anayasal ve yasal di:ieyde son derece iiemli hukuksal reformlarz ger(:ekle~tirirken, diger yandan AB hukuk sisteminin temel ozelligi olan "uluslariistiiliik" ( supranationalite) kavrammz siirekli bi(:imde gozardz etti. Devletlerin egemen e~itligi iizerine kurulu uluslararasz hukuktan farklz olarak uluslariistii hukuk, devletlerin egemen yetkilerinin kullammmm bir ol(:iide devri iizerine kurulu. AB hukuk belgelerinin hi(:bir yerinde yer almamakla birlikte AB'nin uluslariistii hukuk sistemine sahip oldugu, Topluluk Adalet Divam 'mn bir (:Ok kararmda apk(:a vurgulanmakta. j~te bu bilin(:le hareket eden tiim iiye devletler ve aday iilkeler, anayasalarma koyduklan hiikiimlerle egemenlik yetkilerinin bir boliimiinii uluslararasz ya da iistii kurulu~lara devredebileceklerini kabul etmi~ler. Bu diizenlemeye paralel olarak soz konusu devletler, i(: hukuk-uluslararasz hukuk (:atz~masz halinde, devletlerin uluslararasz sorumlulugunun dogmamasz amaczyla AT hukuku da dahil uluslararasz hukuka oncelik tamyan hiikiimleri de anayasalarma koymu#ar.

Bu (:ail~ma, Tiirkiye'nin tam iiyelik yolunda yapmasz gereken, belki de en az bugiine degin yaptzgz diizenlemeler kadar onemli olan egemenlik yetkilerinin kullammmm devri ve AT hukukunun onceligi konularma,

* Prof. Dr., izmir Ekonomi Oniversitesi, Uluslararast ili~kiler ve AB Boliim B~k. * For the summary in English, see the end page of the article.

80 AB'NIN SON GENI~LEMESI, ANA VASAL DUZENLEMELER

falz~marruzzn ana temasz olan "AB'nin Geni#eme Perspektifi ve Tiirkiye" r,;err,;evesinde yeni bir bakz~ ar,;zsz getiriyor. Ote yandan, ana tema "AB'nin "Geni~leme Perspektifinde Tiirkiye" degil de, AB'nin Geni§leme Perspektifi ve Tiirkiye oldugu ir,;in r,;alz~mamzz sadece Tiirkiye'yi degil, kzyaslamalz bir,;imde diger "tiim aday iilkeler"i de geni~leme siirecinde masaya yatzrmz~tzr.

Girl~

Guniimuzde A vrupa butiinle~mesi sureci son derece onemli geli~meleri ya~tyor. Birlik, 1997 yllmda A vrupa Komisyonunun haZirladtgt "Gundem 2000"2 adh belge ile kendine yeni ufuklar ~izmi~ ve geni~leme siirecini, derinle~me sured ile birlikte ger~ekle~tirmeyi hedeflemi~tir.

Bah Dunyas1 ile butiinle~mek ve bu yolla ya~am duzeylerini yukseltmek i~in Dogu Blogu'nun ~oztilmesini bulunmaz ftrsat olarak goren iilkeler birbiri ardmdan AB'ye tam iiye olmak amactyla resmi ba~vurulanm

yapmt~lardtr4 • AB bu geli~meyi buyuk mutlulukla gozlemlerken, katllacak tilkelerin belli standartlara uymastm da on ko~ul olarak saptam1~ ve 1993 yllmda yaptlan "Kopenhag Zirvesi"nde belli kriterler belirlemi~tir. ileride de aynntlh bi~imde deginilecegi gibi, bu ~ekilde belirlenen unlii Kopenhag Kriterleri tam uyelige giden yolun ttim aday tilkeler i~in "haritast" niteligini kazanmt~tlr. Bu sure~ geriye donu~u olmayan bir sure~tir. Nihayet bu sure~ 10 aday iilke i~in 16 Nisan 2003 gunii Atina'da imzalanan katllma anla~mastyla sonu~lanm1~ ve i~inde Ktbns Rum Yonetimi'nin "Ktbns Cumhuriyeti" adtyla dahil oldugu 10 aday ulke 1 Mayts 2004 tarihinde AB'ye tam uye olmu~tur.

2000'li ytllann ba~lannda AB butunle~me surecinde bu geli~meler ya~amrken, bu surecin dt~mda kalmak istemeyen ve AB ile butunle~meyi bir devlet politikas1 olarak goren5 Turkiye de tam uyelik yolunda son derece onemli adtmlar atmt~tlr. AB buttinle~mesi merhum inonu'nun; "gelecek ku~aklara btrakacagtmtz en onemli miras" cumlesinde anlamm1 bulmu~tur6. Helsinki Zirvesi'nde7 AB'nin, Turkiye'nin tam uyeligi yolunda ald1g1 ilke karan ve kendine "aday tilke" stattisu verilmesi, Turkiye'nin Avrupa standartlannda "hukukun ustunltigu"nu ya~ama ge~irmesini zorunlu kllmaktadtr. Alman siyasal kararlar dogrultusunda "tam uyelige aday tilke" statusu kazanan Turkiye'ye, tam uyeligin "yol haritast" (road map) niteligindeki Kahhm Ortakhgt Belgesi8 (KOB) 8 Kas1m 2000'de AB


tarafmdan verilmi~tir. Buna kar~thk Ttirkiye de kendi Ulusal Programm19

2001 yth b~mda AB tarafma sunmu~tur. Ktsa ve orta vadelerde yaptlacak dtizenlemeleri kapsayan bu belgeler bir iki konu dt~mda uyumlu bir gortintim sergilemektedir. Tam tiyelik gorti~melerinin ba~layabilmesi

amactyla, bu belgeler 1~1gmda Ttirk mevzuatmda ozellikle insan hak ve ozgtirltikleri, demokratikle~me ve hukukun tisttinltigti konulannda ciddi adtmlar atllm1~t1r. Gen;ekle~tirilen dtizenlemeler arasmda 2001 ve 2004 ytllarmda yapllan anayasa degi~iklikleri ve aym donemde ~Ytkarttlan 8 uyum yasas1 onemli bir yer tutmaktadtr10

•

Ger~Yekten Ttirkiye, A vrupa Birligi tilkelerinin karar ahcllanm dahi ~a~1rtacak bir h1zla bu dtizenlemeleri y~ama ge~Yirmi~tir. Bu dtizenlemeler bir anlamda "hukuk reformu" niteligi ta~1maktad1r. Ancak, ger~Yekle~tirilen bu dtizenlemeler, idari dtizenlemeler arac1hgtyla "uygulamaya konulmahdtr". AB taraf1 da tam tiyelik mtizakereleri oncesinde bu uygulamay1 gormek istemektedir.

Bu geli~melerin yan1 Slfa, 16-17 Arahk 2004 gtinti Brtiksel'de toplanan "AB Devlet ve Htiktimet Ba~kanlan Zirvesi" kimi ko~ullar altmda, Ttirkiye ile mtizakerelerin 3 Ekim 2005 gtinti resmen ba~lat1lmasma karar vermi~tir.

Bu karar oncesinde yapllan hukuksal dtizenlemelerin, Ttirkiye'nin AB yolunu a'Ymaya onemli katkl saglad1g1 a!Y1kt1r. Ancak bu noktada unutulmamas1 gereken bir olgu yapllanlarm gerekli, ancak yeterli olmadtg1d1r. Yeterli olan sadece "uygulama"da degildir. Her ne kadar "Kopenhag siyasal kriterleri" arasmda a~Ik~Ya yer almasa da dolayh olarak var olan olgu, "AB hukuk sisteminin temel yaplSlna uyum" saglamaktlr. i~te bu noktada, yeni tiye devletler Anayasalanndaki onemli dtizenlemeler yapm1~lard1r. Bu ~al1~manm temel problematigi olan bu konuya a~agtda aynntlh bi~imde deginilecektir. Ancak konu ileride Ttirkiye a~lSlndan da son derece onemli geli~meleri beraberinde getirecektir. Bir ba~ka deyi~le Ttirkiye, yeni tiye devletlerle aym paralelde dtizenlemeleri y~ama gecyirmek zorundad1r. "Egemenlik yetkilerinin k1smen de olsa kullammmm devri kavramt" ile "i~ hukuk-AT hukuku ~at1~mas1 halinde AT hukukun onceligi" sorunu bu kapsamda bir zorunluluktur. Uluslartistti hukuk sisteminin geregi olarak ortaya ~Ylkan bu iki konunun, ~ah~mam1zm ana konusu olan "AB'nin Geni~leme Pe~pektifi ve Yeni Uye Devletlerde Yaptlan Anayasal Dtizenlemeler" denkleminin odak noktasm1 olu~turacag1 inancmday1z.

82 AB'NIN SON GENI$LEMESI, ANAYASAL D0ZENLEMELER

Bu onemine kar~m, Ttirkiye'de belki de belli bir bilgisizligin tirtinti olarak, tam tiyelik kaptstm a~acak "gizemli anahtar" olan bu konu tizerinde pek fazla durulmamakta, birka~ ara~tlrma dt~mda bu konuda akademik bir ~ah~ma da pek yapllmamaktadtr. Hukuksal dtizeyde yapllan ~ah~ma ve ara~tlrmalar daha ~ok tasviri (descriptive) nitelik ta~tmakta, yaptsal nitelikte (constructive) ~al1~malar olduk~a az saytda ortaya ~lkmamaktad1r. Ttirkiye tam tiyelikle birlikte nasll bir hukuk sistemine taraf olacak ve tam tiyelikle bir hukuk kaosu ya~anmamas1 i~in bugtinden ne ttir hukuksal stibaplar, anayasa dtizeyinde TUrk hukuk sistemine konulacak ? <;ah~mamtzm temel affiac1 da Tiirkiye'ye oniimiizdeki yillarda "ornek model" olu~turmas1 baktmmdan AB'nin eski ve yeni tiye devletlerinde yapllan anayasal dtizenlemelere deginmektir.

bte yandan ~ah~mamtz sadece yeni tiye devletlerdeki dtizenlemeleri de kapsamamakta, eski tiye devletlerde daha once yapllan hukuksal dtizenlemeleri de ele almaktadtr. Bu konumu ile ~ah~mam1z "ktyaslamah ettid"u niteligindedir.

Ara~tlrmamtzm temel problematigini a~agtdaki sorulan yonelterek belirlemek olastdtr.

a. Uluslartistti hukuk sistemine taraf olabilmek i~in eski iiye devletler ulusal egemenlik yetkilerinin devri ve ulusal hukuk normlan ile uluslararas1 hukuk (ve AT hukuku) normlanmn ~at1~mas1 halinde AB mevzuatmm onceligi konulannda ne ttir hukuksal dtizenlemeler yaptllar?

b. Uluslartistti hukuk sistemine taraf olabilmek i~in yeni iiye iilkeler · ulusal egemenlik yetkilerinin devri ve ulusal hukuk normlar1 ile uluslararas1 hukuk (ve AT hukuku) normlanmn ~at1~mas1 halinde AB mevzuatmm onceligi konularmda ne ttir hukuksal dtizenlemeleri anayasalanna koydular ?

i~te bu ~ah~ma, bu iki soruya gerek eski tiye devletler, gerekse AB'ye 1 Mayts 2004 tarihinde katllan yeni tilkeler anayasalannda ne ~ekilde yamt verildigini ara~tlracaktlr. <;ah~mamtzm giri~inde "problematigi" bu ~ekilde koyduktan sonra, yukanda degindigimiz bu iki kavramm once A vrupa Birligi'ne eski tiye devletlerde sonra da yeni tiye tilkelerde ne ~ekilde ele ahmp dtizenlendigini Topluluk Adalet . Divam kararlarma da dayanarak

AVRUPA ARAl;)TIRMALARI DERGISI 83

inceleyelim. Bu inceleme, Tiirkiye'nin aym yolda yapmas1 gerekli yeni anayasa dtizenlemeler m;tsmdan ku~kusuz omek olu~turacaktlr.

A. AB Ulkelerinde Egemenlik KJsitlamalari ve Oncelik Sorunu

AB'ye tam liyelik, uluslararas1 degil, "uluslartistli'"2 (supranational) bir orglite ve hukuk sistemine katllmak anlamma gelir. Ger9ekten bu orglit, klasik uluslararas1 hukukta oldugu gibi, tiye devletlerin egemen e~itligi

lizerine degil, "ulusal egemenlik yetkilerinin bir boltimtiniin AB karar organlanna devri ve bunun sonucunda orgiitte egemenlik yetkilerinin belli alanlarda ortakla~a kullannm" olgusu lizerine kuruludur. Oye devletlerden devrald1g1 bu egemenlik par9alar1 ile kendine bir "egemen yetki alant" yaratan AB, devraldtgt bu yetkileri kullanarak tiim iiye devletleri, dogrudan ya da dolayh bi9imde baglaytct hukuk normlan koymaktadtr. Bu hukuk normlan i9inde, "tiiztikler" (Reglements) dogrudan baglaytct, "yonergeler" (Directives) ve "kararlar (Decisions) ise dolayh bi9imde baglaytci kaynaklardtr. AB karar organ1 olan Bakanlar Konseyi (Conseil des Ministres), bu hukuk normlan kimi durumlarda "oybirligi" ile degil, "oy9oklugu" ile belirleyebilmektedir. DolaylSlyla, bir liye devlet, belirlenecek hukuk normlanna (Ttizlik, Yonerge ve Karar), ulusal 91karlan nedeniyle, kar~1 oy kullansa bile, bu ~ekilde oy9oklugu ile belirlenecek hukuk normlan kendini baglayacaktlr.

i~te, ilk kez AB omegi ile gtindeme gel en, "uluslartistii hukuk", bu noktada 9arp1c1 bi9imde kar~Imtza 91kmaktad1r. Bu nedenle, AT karar alma stirecinde egemenlik yetkileri tiye devletlerin katlhmtyla artlk "ortakla~a" kullamlmaktadtr.

Egemen yetkilerin devri ve AT hukuk alanmm yaratllmas1 a~agtdaki tablolarda ~ematik olarak gosterilmektedir. Bu ii9 tablonun ilki, AT kurulmadan once devletlerin sahip olduklan ulusal egemenlik alanlanm, ikinci tablo A vrupa Toplulugu kurulduktan sonra klSltlanan ulusal egemenlik alanlan ile A vrupa Toplulugunun sahip egemenlik alanlanm ve li9lincli tablo ise, A T'dan AB'ye ge9ilmesi sonrasmda daha da klSltlanan ulusal egemenlik alanlanm ve merkezde yer alan, giderek geni~leyen "AB egemenlik alamm" gostermektedir.

84 AB'NIN SON GENI$LEMESI, ANA VASAL DOZENLEMELER


AB kurucu antla~malannm hi<;birinde, orgiitiin "uluslariistii" nitelikte oldugu yazth degildir. Ancak, Topluluk Adalet Divam'mn ald1g1 bir <;ok kararda orgiitiin bu ozelliginin altl <;izilmi~tir. Costa-Enel13

, Nold14,

Handelsgesellschaft15, Simmenthal I ve 11 16

, Leonesio17, Walt Wilhelm18

,

Politi19, Marimex20 ve Van Gend et Loos21 davalannda Divanm verdigi

kararlarda "orgtitiin, iiye devletlerden devrald1g1 egemen yetkiler iizerine kuruldugu ve uluslariistti nitelik ta~tdtgt"nm alt1 1srarla <;izilmi~tir. Hatta, Handelsgesellschaft, Simmenthal I, Leonesio, Walt Wilhelm davalanndaki kararlannda Divan, "AT tiiziiklerinin iiye devletlerin anayasalannm bile

iisttinde hukuksal deger ta~tdtgt"m a<;tk<;a hiikme baglam1~t1r22• Bakanlar Konseyi hukuk diizenlemelerini (Tiiziikler, yonergeler ve kararlar) kimi zaman oybirligi ile ama daha <;ok "oy<;oklugu" ile belirlemektedir. Ancak bu diizenlemeler bir kere kabul edildiginde, oylama a~amasmda kar~1 oy kullanan devletler tarafmdan da zorunlu bi<;imde uygulanmak durumundadtr. Entegrasyon hukukunun dogal sonucu olan bu sisteme uyum saglamak baktmmdan liye devletlerin tamam1, adayhk ba~vurusu oncesinde ya da sonrasmda, "egemenlik yetkilerinin devri"ni ongoren hiikiimleri

anayasalannda ongordiiler- Hatta, AB'nin "derinle~me siireci"nde, sonradan kabul edilen hukuk belgelerine (orne gin, Tek A vrupa Senedi, Maastricht, Amsterdam ve Nice Antla~malar1) uyum i<;in anayasalannda yeterli egemenlik devri bulunmayan devletler, yeni anayasal diizenlemeler yapma

geregini duydula?3·Uye devletler, bununla da yetinmeyerek, "ulusal hukukTopluluk hukuku <;ah~mast" halinde uygulanacak hukuk normu i<;in AT hukukuna ya da i<; hukuk kar~tsmda uluslararas1 hukuka "oncelik" tamdllar. Bu ama<;la anayasalarmda gerekli diizenlemeleri ongordiiler. Dye devletlerin kabul ettikleri "egemen yetkilerin kullammmm devri ile oncelik olgusu"nu anayasalardan omekler vererek saptamakta yarar vardtr.

FRANS A

Oncelik (Md. 55)

Uluslararas1 anla~malar yaytmlanmalanyla birlikte ulusal yasalardan once uygulamr.

Egemenlik yetkilerinin kullamrm (Md. 8811 ve 88/2)

5. Cumhuriyet, AB'ye iiye devletlerle birlikte kimi yetkileri ortakla~a kullanu.

Fransa, A vrupa ekonomik ve parasal birligi ve dt~ stmrlardan giri~le ilgili kurallann belirlenmesi i<;in gerekli "yetki devri"ne nza gosterir.

86

iTALY A

Oncelik (Mdo 10)

AB'NIN SON GENI$LEMESI, ANA VASAL DUZENLEMELER

italya hukuk dtizeni uluslararas1 hukukun genel kurallarma oncelikle uyaro

Egemenlik kisitlamalan (Mdo 11)

italy a, kar~1hkhhk ko~ulu ileo 0 0 0 0 0 ulusal egemenlik klSltlamalarim kabul edero

ALMANYA

Oncelik (Mdo 25)

Uluslararas1 hukuk kurallari yasalarm ontinde yer ahr ve ulusal topraklar tizerinde ya~ayanlar bak1mmdan dogrudan hak ve ytiktimltiltikler dogurur.

Egemenlik haklanmn devri (Mdo 24)

Federasyon, yasa yoluyla uluslararas1 kurulu~lara egemenlik haklarm1 devredero

YUNANiSTAN

Oncelik (Mdo 2811)

Uluslararas1 hukuk kurallari kendine aykmhk ta~1yan her ulusal yasa htikmtintin tisttinde yer ahro

Egemen yetkilerin devri (Mdo 28/2)

Onemli bir ulusal ~1kara hizmet etmek amac1yla ve oteki devletlerle i~birligini geli~tirmek bak1mmdan, bir anla~ma yoluyla anayasada belirlenen yetkilerin uluslararas1 kurulu~larm karar organlarina devri mtimktindtir.

iSPANYA

Egemen yetkilerin devri (Mdo 93)

Anayasadan kaynaklanan yetkilerin bir uluslararas1 kurulu~a devri yasa ile yap1hr. Uluslartistti kurulu~larin kararlarinm ytirtirltige konulmas1 i~in gerekli gtivence veriliro

PORTEKiZ

Oncelik (Mdo 8/3)


Portekiz'in taraf oldugu uluslararas1 orgtitlerin yetkili organlan tarafmdan kabul edilen normlar i~ hukuk dtizeninde dogrudan dogruya ylirtirltige girer ve oncelikle uygulamr.

iNGiLTERE

Y etki devri ve dogrudan uygulanma (Md. 211)

ingiltere'de yaz1h anayasa bulunmad1g1 i~in, egemen yetkilerin devri ve oncelik konulan "Avrupa Topluluklan Senedi" (European Communities Act) ile dtizenlenmi~tir24 • Bu Senedin 2/1. maddesine gore;

"Antla~malardan ya da antla~malann uygulanmasmdan dogan haklar, yetkiler, sorumluluklar, yliktimltiltikler ve klSltlamalarla, yine antla~malann uygulanmas1 sonucunda dogan davalar ve yarg1sal prosedtir, herhangi bir i~ hukuk belgesine gerek olmaks1zm, bu Sened htiktimlerine gore Birle~ik Kralhk (ingiltere) tarafmdan tammr ve uygulamr".

Egemen yetkilerin devri ve AB hukukunun onceligi sorunu diger liye devletlerin anayasalannda da dtizenlenmi~tir. Aynntllarma girmeden bu anayasalann ilgili maddelerine gonderme yapmakla yetinecegiz. Beh;ika Anayasas1 Md. 25/bis (Egemenlik yetkilerinin devri), Hollanda Anayasas1 Md. 93-94 (Oncelik ve yetki devri), Liiksemburg Anayasas1 Md. 49/bis (Egemenlik yetkilerinin devri), irlanda Anayasas1 Md. 29 (Oncelik), Danimarka Anayasas1 Md. 20 (Egemenlik yetkilerinin devri), A vusturya Anayasas1 Md. 9/2 (Egemenlik yetkilerinin devri), Finlandiya Anayasas1 Md. 93 (EU hukuk diizenlemelerine kahlma),

B. Yeni Uye Ulke Anayasalanndaki Egemenlik Klsitlamalari ve Oncelik sorunu

a.Genel Olarak

Dogu Bloku'nun ~oztilmeye ba~lamas1 ve yava~ yava~ d1~ politikada ozgtirce hareket etme olanagm1 kazanmalar1 Orta ve Dogu A vrupa tilkelerini onemli ol~tide Bah Dlinya' sma yakla~hrd1. Girl~ bOltimlinde de degindigirniz gibi, bir yandan, "dtinlin Bah dii~manlar1" olan bu tilkeler AB'ye tam iiye olmak amac1yla resmi ba~vurularm1 yapmaya haz1rlanirken, ote yandan AB de bu kahhma ye~i11~1k yakm1~, ancak 1993

88 AB'NIN SON GENI$LEMESI, ANAYASAL DUZENLEMELER

y1hnda Kopenhag'da yapllan Zirve'de, btinyesine a1acag1 tilke1erin uymas1 zorun1u kimi kurallan, "Kopenhag Kriterleri" ad1 altmda belirlemi~tir. Kriterler 3 ana ba~hk altmda top1anmaktadlr. Bun1ar;

* Siyasi Kriterler

* Ekonomik Kriterler

* AB teknik mevzuatma uyum sag1ama kapasitesi (hukuksa1 kriterler)

Siyasi kriterler hukukun tisttinltigti25, insan hak1anna sayg1 ve

azmhk1arm korunmas1, ttim kurum1any1a i~1eyen bir demokrasi o1arak Sira1anmaktadlr. Buna kar~1hk ekonomik kriterler i~1eyen bir piyasa ekonomisi ve AB sanayi1eriy1e rekabet edebilirlik o1arak belirlenrni~tir.

Hukuksal kriter de diyebilecegimiz son Ol~tit ise AB'nin 31 ayn ba~hk a1tmda top1anan teknik mevzuatma (acquis communautaires) uyum sag1ama ytiktimltiltigtidtir.

i~te bu kriterleri zaman i~inde yerine getirecek1erini dti~tinen 10 Orta ve Dogu Avrupa tilkesi, birbiri ardmdan AB'ye tam tiye o1mak amac1y1a a~ag1daki tarih1erde resmi ba~vuru1anm yapm1~1ard1r.

Ulke ad1 Basvuru tarihi

Macaristan, Po1onya Nisan 11994

S1ovakya, Romanya Haziran I 1995

Letonya. Ekim 11995

Estonya Kaslml1995

Litvanya, Bu1garistan Arahkl1995

<;ek Cumhuriyeti Ocak 11996

S1ovenya Haziran I 1996

Bu ba~vurular sonrasmda Avrupa Komisyonu, 2000'li y1llarda AB'nin nas11 ~ekillenecegini be1irlemek amac1y1a ve Bakan1ar Konseyi'nde a1d1g1 yetki i1e "Gtindem 2000" ad1 a1tmda bir be1geyi 1997 y1h i~inde hazu1aml~tlr. Avrupa'mn makro dtizeyde geni~1eme hedeflerini be1irleyen bu be1ge daha sonra 1997 Arahk aymda yapllan Ltiksemburg Zirvesi'ne


sunulmu~ ve Zirve kararlan olarak AB mevzuatimn ( acquis) bir par~as1 haline gelmi~tir.

b. Liiksemburg Zirve Kararlan

Liiksemburg Zirve kararlanyla, tam iiye olmak amac1yla AB'ye ba~vuran iilkeler 3 grup altmda toplanrm~lardu26•

Birinci grup iilkeler; Polonya, Macaristan, <;ek Cumhuriyeti, Estonya, Slovenya ve Klbns Rum Kesimi (K1bns Cumhuriyeti ad1yla)dir. Bu iilkeler "aday iilke" olarak kabul gormii~ ve Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirdikleri i~in kendileriyle tam iiyelik miizakerelerine en k1sa siire i~inde ba~lanmas1 kararla~tmlrm~tlr. Bu 6 iilke ile tam iiyelik miizakereleri, kararla~tmld1g1 gibi Mart 1998'de ba~latllm1~t1r.

ikinci grup iilkeler; Slovakya, Litvanya, Letonya, Bulgaristan ve Romanya'du. Bu iilkeler de Zirve'de "aday iilke" olarak kabul gormii~, ancak Kopenhag siyasi kriterlerini heniiz tam olarak yerine getirmedikleri i~in kendileriyle tam iiyelik miizakerelerine daha sonra ba~lanmas1

kararla~tmlm1~t1r. Bu 6 iilke ile tam iiyelik miizakereleri, 1999 Arahk aymda Helsinki' de ahnan karar sonrasmda Mart 2000'de ba~lat1hm1~t1r.

U~iincii grupta tek bir iilke yer almaktadu, o da Tiirkiye'dir. Liiksemburg Zirvesi'nde Tiirkiye "aday iilke" dahi sayllmam1~t1r.

Ote yandan daha once tam iiyelik ba~vurusunda bulunan ancak bu ba~vuruyu daha sonra geri ~eken Malta da, Helsinki Zirve kararlan ~er~evesinde 2. grup iilkelere dahil olmu~tur.

c. Ad1m Ad1m Tam Uyelige

A vrupa Komisyonu tiim aday iilkelere, tam iiyelik yo lunda yap1lmas1 gereken diizenlemeleri gosteren "Katlhm Ortakhg1 Belgesi"27 (KOB) adh belgeleri vermi~tir. Aday iilkelerin her biri de, KOB temel ahnarak haz1rlanan "Ulusal Program"larmt28 AB tarafma sunmu~lardtr. Tam iiyelige giden yolun haritas1 niteligindeki bu belgelerde ongoriilen yiikiimliiliiklerin gerektigi gibi uygulamp uygulanmad1gm1 A vrupa Komisyonu her y1l haz1rlad1g1 "Diizenli (ilerleme) Raporlar"29 ve tiim aday iilkeleri bir arada ele alan Strateji Belgese0 ile izlemekte ve bu iilkelerin noksanhklanm ortaya koymaktadtr. Bu noksanhklar amlan iilkeler tarafmdan giderilmi~

90 AB'NIN SON GENI$LEMESI, ANA VASAL DUZENLEMELER

olmah ki 2002 Arahk aymda yapllan Kopenhag Zirvesi'nde, 1. ve 2. grupta bulunan, Malta'nm da katthmtyla saytlan 12'ye varan iilkelerden ikisi (Bulgaristan ve Romanya) dt~mdakilerle kattlma anla~masmm 16 Nisan 2003 tarihinde Yunanistan'm donem ba~kanhgmda Atina'da imzalanmast kararla~tmlmt~ ve Kattlma Antla~mast kararla~tmlan tarihte imzalanmt~tlr. Onay i~lemleri tamamlandtktan sonra Antla~ma 1 Mayts 2004 tarihinde yiiriirliige girmi~ ve AB 25 iiye iilkeli konumuna gelmi~tir. Kattlma Antla~masmm yiiriirliige girmesi oncesinde 10 iilkenin, Ktbns Rum Kesimi dt~mdaki 9'unda bu Antla~ma halkoyuna sunulmu~tur. Bulgaristan ve Romanya i9in ongoriilen ancak heniiz kesinle~meyen katllma tarihi ise 2007'dir. Bu geli~menin yam stra, Htrvatistan da 2003 ythnda AB'ye tam iiyelik ba~vurusunda bulunmu~tur. 9 iilkede yaptlan halkoylamast sonu9lan a~agtdadtr :

Ulkeadt Tarihi Kabbm% Evet% Hanr%

Macari stan 12.4.2003 45.62 83.76 16.24

Po1onya 7-8.6.2003 58.85 77.45 22.55

<;ek Cum. 13-14.6.2003 55.21 77.33 22.67

Letonya 20.9.2003 72.53 66.69 32.03

Estonya 14.9.2003 63.09 66.92 33.08

Litvanya 10-11.9.2003 63.30 91.04 8.96

S1ovakya 16-17.5.2003 52.15 92.46 7.54

S1ovenya 23.3.2003 60.29 89.61 10.39

Malta 8.3.2003 91.00 53.65 46.35

Ktbns R.Y.

Her ne kadar aday iilkeler ge9tigimiz donemde tam iiyelik yolunda iizerlerine dii~en yiikiimliiliikleri biiyiik ol9iide yerine getirmi~lerse de kimi konularda hala noksanhklan bulunmaktaydt. Bu noksanhklar 2002 strateji belgesinde iilke iilke saytlmt~tlr. Aday iilkelerin kimi ozel konumlar1 dt~mda31 sorunlar genellikle tanm sektorii, idari yeterlilik ve yeniden yaptlanma, vergi konulan (KDV), sosyal politikalar, istihdam, mali reform,


kamu hizmetlerinin ytiriittilmesi, stirdtiriilebilir piyasa ekonomisi gibi konulara ili~kindir.32 Buna kar~m bu tilkeler AB'ye tam tiye olarak kabul edilmi~tir. Bu olgu ~unu gostermektedir; "siyasi irade" varoldugu stirece kimi noksanhklar AB tarafmdan gozard1 edilebilmektedir.

d. Egemenlik Kisitlamalari ve Oncelik Sorunu

Geni~leme stirecindeki geli~melere k1saca degindikten sonra, asil konumuz olan yeni iiye tilkelerdeki egemenlik kiSitlamalan ile AT hukuku ile ulusal hukuk normlan arasmda ~ati~ma olmas1 durumunda AT hukukunun onceligi konusuna donelim.

A vrupa Birligi'ne yeni iiye tilkelerin hemen hemen tamamma yakmi, anayasalanna koyduklan htiktimlerle iki onemli hukuksal sorunu a~may1 hedeflemi~lerdir. Bunlann ilki, ulusal hukuk normlan ile uluslararasi hukuk kurallanmn ~ati~masi halinde uygulanacak hukuku belirleme, digeri de ulusal "egemenlik yetkilerinin kullammmm uluslararas1 kurum ve kurulu~lara ya da birliklere devri" sorunland1r.

ilk sorunu ~ozmek amac1yla bu iilkelerin btiytik bir bOliimti uluslararasi hukuk ile i~ hukuk ~ati~masi halinde uluslararas1 hukuk kurallarmm onceligi olacagm1 a~Ik~a hiikme baglam1~, Slovenya gibi baz1 tilkeler ise bu sorunun tiyesi olunan orgiittin hukuk mevzuati ~er~evesinde ~oztilecegi hiikmiinti anayasasma koymu~tur33•

Bunun yam srra, kimi yeni tiye tilkeler ise ulusal egemenlik yetkilerinin kullamlmasmin uluslararasi kurulu~lara devrini ongoren hiikiimleri a~Ik~a anayasasma koymu~34, baz1 anayasalarda ise bu devir olgusu daha tistti kapah ciimlelerle hiikme baglanm1~trr35•

Burada omek olmas1 baklmmdan kimi anayasalardaki hiiktimleri aynen aktaracak, kimi anayasalarda aym i~erikteki htiktimlerin ongoriildiigii maddelere ise sadece gonderme yapmakla yetinecegiz.

<;EK CUMHURiYETi

Oncelik (Md. 10)

"Uluslararast anla~malar, kanunlara aykm hiikiimleri i~eriyorsa,

uluslararas1 anla~malar uygulantr".

92 AB'NIN SON GENI:;>LEMESI, ANA VASAL DUZENLEMELER

POLONYA

Oncelik (Md.91 I 2)

"Kanunlar tarafmdan onaylanan uluslararas1 anla~malar, kanunlardan once uygulamr".

Egemenlik devri (Md. 90 I 1)

"Polonya Cumhuriyeti, uluslararas1 anla~malar uyannca uluslararas1 orgiitlere ve kurumlara, kimi konularda devlet organlanmn yetkilerini devredebilir".

SLOVENYA

Egemenlik devri (Md. 31a-l ftkra)

"Slovenya, kendi egemen haklannm bir bOliimiiniin kullantmtm, insan haklan ve temel ozgiirliikler ile hukuk devleti ilkeleri ve demokrasiye saygt temeli iizerine kurulu uluslararas1 orgiitlere devredebilir, aym degerlere dayah savunma orgiitlerine iiye olabilir"36

•

ESTONYA

Oncelik (Md.121)

"Riigikogu37 tarafmdan onaylanan uluslararas1 anla~malarla Estonya yasalan ve mevzuah c;ah~Irsa, uluslararas1 anla~ma hiikiimleri uygulamr.

Bu hiikiimlerin yan1 S1fa, belki farkl1 ciimlelerle ama aym ozde hiikiimler diger aday iilke anayasalarmda ongoriilmii~tiir. Burada bu iilkelerin anayasa maddelerine a~agtda gonderme yapmakla yetinecegiz :

Macaristan Anayasas1 madde: 7 (oncelik)

Letonya Anayasas1 madde: 89 (oncelik)

Litvanya Anayasas1 madde : 135 (oncelik), madde : 13813 (uluslararas1 hukuka sayg1)

<;ek Cumhuriyeti Anayasas1 madde: 101a (egemenlik devri)


Slovakya Anayasas1 madde: 11 (oncelik)38

Bulgaristan Anayasas1 madde: 5/4 (oncelik)

Romanya Anayasas1 madde: 11/1,20/2 (oncelik).

Sonu~

Goriilecegi gibi, A vrupa Birligi'ne yeni iiye olan bu iilkeler, eski iiye devletlerde oldugu gibi, anayasalanna koyduklan hiikiimlerle ulusal hukukuluslararast hukuk (ya da AT hukuku) ~atl~mas1 durumunda uluslararas1 hukukun "oncelikle" uygulanacagmt hiikme baglamt~lardtr. Ostelik bu iilkelerin onemli bir boliimii, ulusal egemenlik yetkilerinin kullammm1 iiyesi olduklan uluslararas1 kurulu~lara klsmen devretmeyi de yine anayasal diizeyde kabul etmi~lerdir.

AB'ne eski ve yeni iiye devletlerin anayasalannda yer alan "egemenlik devri" ve uluslararas1 hukukun ya da Topluluk hukukunun onceligi konulanndaki diizenlemelerle T.C. Anayasasmm konuya ili~kin hiikiimleri arasmda son derece ciddi farklar bulunmaktadtr. Ger~ekten T.C. Anayasas1 egemenlik yetkilerinin "klsmen de olsa" devri konusunda en ufak bir htikmii kapsamamakta, herhangi bir klSltlamayt da kabul etmemektedir. Ote yandan, T.C.Anayasasmm 90/5 maddesine gore; "usOliine gore yiiriirliige konulan milletleraras1 antla~malar"m sadece "yasa hiikmiinde" oldugu kabul edilmektedir. Son anayasa degi~ikligi ile bu genel kurala getirilen tek istisna "insan haklart" konulanndaki uluslararas1 hukuk belgeleridir. Bu belgelerin i~ hukuk metinleriyle ~at1~mas1 halinde uluslararas1 belgeler esas ahnacaktrr. Oysa Tiirkiye'nin tam iiyeligi halinde ~atl~ma sadece "insan haklan" konulannda olmayacaktlr.

Bu nitelikte katl bir anayasa, tam iiye olacagtmtz A vrupa Birligi'ne iiye devletlerin hi~ birinde yoktur. AnayasamlZln bu yap1s1 ile AB'ne tam iiye olmas1 halinde "hukuksal kaos" ya~anmas1 ka~mdmazdtr. Ger~ekten, AB'ne tam iiye olundugunda yasama, yiiriitme ve yargt yetkileri bir Ol~iide

klSltlanacaktlr. Bu duruma ornekler bulmak hi~ de zor degildir.

Yasama yetkisi a~tsmdan bakddtgmda, AB'ne tam iiye bir Tiirkiye'nin parlamentosu tarafmdan kabul edilen bir yasa htikmii, AB Bakanlar Konseyi'nin, "iistelik oy~oklugu ile" ~1kardtg1 bir tiiziige aykm olursa, ulusal yasa yerine AB tiiziigii uygulanacakttr. Amsterdam Antla~mas1 ile


degi~ik Roma Antla~mast'mn 189. maddesine gore tiiztikler, kendine aykm olan ttim ulusal mevzuatl ytirtirltikten kaldmr, bu mevzuatm yerini ahr ve dogrudan uygulamr. Hatta tiiztikler; yasalar bir yana, ulusal anayasalarla ~att~usa, anayasalar degil ttiztikler uygulantr. Bu durumda egemenlik yetkisini kullanan Ttirk Parlamentosunun yasa ~tkarma yetkisi, ancak AB Bakanlar Konseyi'nin ~tkardtgt hukuk normlanna aykmhk ta~tmadtgt stirece ge~erli olacakttr. Buradaki yetki devri kesindir. Oysa anayasada yasama yetkisinin devredilemeyecegi (md. 7) a~tk~a vurgulanmaktadtr.

Yiiriitme yetkisi ve gorevi a~lSlndan baktldtgmda da aym tablo ile kar~tla~tlacakttr. Ger~ekten, AB'nde ortak piyasa organizasyonuna dahil tirtinlerde (ornegin ~eker) taban fiyatlan AB Tanm Bakanlan Konseyi tarafmdan yine "oy~oklugu" ile belirlenmektedir. Oysa tilkemizde bu yetki Bakanlar Kuruluna aittir. Tam tiye olundugunda Bakanlar Kurulunun bu yetkisi elinden ahnacak ve AB Konseyine ge~ecektir. Bu durumda anayasamtzm 8. maddesinde ongortilen ytirtitme gorev ve yetkisi ile ilgili htiktim ge~erliligini yitirecek ve bu yetki, "AB Bakanlar Kurulunun yetkileri sakh kalmak tizere, T.C.Htiktimetine ait olacakttr" ~ekline donti~ecektir.

Burada da yetki devri ka~tmlmazdu.

Yarg1 yetkisi a~tsmdan da durum farkh degildir. AB'ne tam tiye olundugunda, Ltiksemburg'da bulunan AB Adalet Divam'mn vermi~ oldugu ve temyiz yolu kapah olan yargtsal kararlar, gerek Ttirkiye Cumhuriyetini, gerekse onun uyrugunda bulunan ger~ek ve tiizel ki~ileri ttim yonleriyle baglayacaktlr. Bu yargt yetkisi "zorunlu yetki" niteliginde olup, ger~ek ve tiizel ki~iler baktmmdan "cebri icra" konusu olurlar. Tam tiyelik sonrasmda Ttirk icra makamlan, Ttirk mahkemelerinde verilmeyen ve temyizi olanakstz olan bu kararlan icra etmek zorunda kalacakttr. bte yandan, tam tiye olunmasmdan once Divan tarafmdan verilmi~ olan eski kararlarla olu~an "i~tihatlar" dahi AB mtiktesebatmm par~ast olmalart nedeniyle, sonradan tiye olacak Ttirkiye hakkmda ya da bir TC vatanda~t ile ilgili olarak almacak yargtsal kararlarda da kaynak olu~turacakttr. DolaylSlyla, Anayasamtzm 9. maddesinde ongortilen yargt yetkisi, AB Adalet Divanmm sahip olacagt yargt yetkisinin alam kadar daralacakttr.

Sonu~ olarak, T.C. Anayasast, bu bali ile egemenligin hirer par~ast olan yasama, ytirtitme ve yargt yetkileri a~lSlndan AB hukukunun temel kurallan ile taban tabana ztt bir gortintti sergilemektedir. Bu yaptya sahip bir anayasa ile AB'ne tam tiye olunmast son derece gti~ttir. Gerekli degi~iklikler

yaptlmadan tam tiye olunmast halinde, AB'nin "uluslartistti dokusu"na uyum


saglanabilmesi olanaksiZdlr. Bu nedenle T.C. Anayasasmda tam i.iyelik oncesinde gerekli di.izeltmeler yapllmahd1r.

Summary

While Turkey has carried out major constitutional and legal reforms , she continually delayed "supranationalite", a major quality of EU law. Unlike international law which is built upon the principle of equality of state sovereignty, supranational law is built upon the transfer of a part of a state's sovereignty. Although it does not appear on any of the EU legal documents, supranationality of the EU legal system is stressed openly in many of the decisions of the Community's Justice Council. Acting with this in mind, the governments of the old and new members have accepted the turnover of a part of their sovereignty to international or supranational organizations by amending their constitutions. In parallel to this, these states have also amended their constitutions in the area of domestic versus international law to give supremacy to international law.

This study brings a new outlook to our main theme of "European Union's Enlargement Perspective and Turkey" in the area of partial surrendering of its sovereignty and supremacy of EC law, which is as important as any other reform Turkey has had to carry out in its bid to join the EU. On the other hand, since the main theme is not "Turkey in the Enlargement of the European Union" but the "European Union's Enlargement Perspective and Turkey", this study will analyze not only Turkey but will seek to comparatively look at all new member countries.

Sonnotlar

1 Erem F., Dmanist Doktrin A~Ismdan Ttirk Ceza Hukuku Ankara, 1964, s.13 2 Bu beige i9in bkz. pub. Com., Luxembourg,l997, Karluk R., Avrupa Birligi ve Ttirkiye, Beta Yay. istanbul2002, s. 90 vd. 3 Derinle~me si.ireci, AB'nin kurumsal reform stireci de dahil, belirledigi siyasal, sosyal, mali, ekonomik vb. politikalann uygulamaya konulmast siireci olarak tammlanabilir. 4 Bu konuda aynntth bilgiler i9in bkz. Clercq W., in "The Raison d'Etre for EU Enlargement, South Eastern Europe:A Challenge in the Process of EU Enlargement, Zagrep, 2002 s. 85 vd.

96 AB'NIN SON GENI$LEMESI, ANAYASAL DUZENLEMELER

5 Bu konudaki degerlendirmeler i~in bkz. Demirel S., Helsinki Zirvesi Sonrasi Tiirkiye-AB ili~kileri, Tiirkiye-AB Demegi Panel k1tap~1g1, Ankara, 2000, s. 21 vd. 6 inonii 1963 ytlmda Ankara Anla~mas1'm imzalarken yapt1g1 konu~mada ~u hususu vurgularm~t1r: "AET, be~eriyet tarihi boyunca insan zekasmm viicuda getirdigi en cesur eserdir. Bu eser miistakbel nesillere b1rakllacak en biiyi.ik mirastlr". Demirel'den naklen, ibid., s.24 . 7 Helsinki Zirvesi ile ilgili degerlendirmeler i~in bkz. Giinugur H., "Li.iksemburg'dan Helsinki'ye Uzun Kahn Yol", Ti.irkiye-AB Demegi Bi.ilteni no:18, Mart 2000, Ankara, s. 1 vd. Giinugur H., "Helsinki Kararlan ve Tam i.iyelik Si.irecinde Ulusal Egemenlik Yetkilerinin K1smen Devri ve AB Hukukunun bnceligi Sorunu", iGEME Dergisi, say1 3, Ankara, Ocak-Mart 2000, s. 45 vd.; Oziilker U., "Helsinki Devlet ve Hi.ikiimet Ba~kanlan Zirvesi Sonrasmda Ti.irkiyeAB ili~kileri", iGEME Dergisi, say1 3, Ankara, Ocak-Mart 2000, s. 8 vd.; Aynca, Demirel S.; irtem~elik M.A.; Giinugur H.; Aygiin S.; Bozer A.; EkblOm B.; Eser K.; Fogg K.; Kohen S.; Oziilker U.; Tigrel A.'nin Helsinki Zirve Kararlanyla ilgili gorii~leri i~in bkz. Helsinki Zirvesi Ardmdan Ti.irkiye-AB ili~kileri, Panel Kitap~1g1, Tiirkiye-AB Demegi yay., Ankara, 2000 8 KOB'nin ozeti i~in bkz. Giinugur H., Tiirkiye-AB ili~kileri: Belgeler, EKO yay. Ankara, 2003, s. 225 vd. 9 Ulusal Programm tam metni i~in bkz. ATAUM yay. Ankara, 2001 10 Bu diizenlemelerin tam metinleri i~in bkz. Giinugur H., Tiirkiye-AB ili~kileri: Belgeler, s. 327 vd. 11 Comparative study 12 Uluslariistiiliik kavram1 i~in bkz. Constantinesco V., Competence et Pouvoir dans les CE, LGDJ, Paris, 1974, sayfa 56; Arsava F., Avrupa Topluluklan Hukuku ve bu Hukukun Ulusal Alanda Uygulanmasmdan Dogan Sorunlar, SBF yaym1, Ankara, 1985, s. 9-10 ; Giinugur H., Avrupa Toplulugu Hukuku, EKO yaym1 3. Bask1, Ankara, 1996 s. 13 vd.; Giinugur H., "Certains Problemes Juridiques qu'Entrainera L'AdMsion de la Turquie a la CE", Turkish Yearbook of Human Rights, vol 7-8, Ankara, 1987 ; Zurcher A.J., The Struggle to United Europe, New-York Univ. Press, 1998, sayfa 72 vd.; Wigny P., "L'Europe Politique", in les Novelles, ed. Larcier, Bruxelles, 1969, sayfa 101; Williams M.-Pearce D., European Studies, pub.Hodder and Stoughton, London, 1999, s. 133 vd.; Borchardt K.D., The ABC of Community Law, European Commission pub., Luxembourg, 2000, s. 57 vd. 13 Bu dava i<;:in bkz. RJC (AB Adalet Divam Kararlar Dergisi), 1964, s. 1158 vd. 14 Bu dava i~in bkz. RJC, 1974, s. 491 vd. 15 Bu dava i<;:in bkz. RJC, 1970, s. 1135 vd. 16 Bu dava i~in bkz. RJC 1978, s. 629 vd.

AVRUPA ARA~TIRMALARI DERGISI

17 Bu dava i~in bkz. RJC, 1972, s. 296 vd. 18 Bu dava i~in bkz. RJC, 1969, s.15 vd. 19 Bu dava i~in bkz. RJC, 1971, s. 1039 vd. 20 Bu dava i~in bkz. RJC, 1972, s. 89 vd. 21 Bu dava i~in bkz.RJC, 1963, s. 23 vd. 22 Giinugur H., A vrupa Toplulugu Hukuku, s. 77

97

23 Maastricht Antla~mastm onaylamadan once Fransa, 5. Cumhuriyet Anayasasma bir madde eklemi~tir. Bu degi~iklik i~in bkz. Fransa Cumhuriyeti Resmi Gazetesi (JORF) 26.6.1992, sayfa 8406. Bu degi~ikligin yorumu i~in bkz. Brehier T., "De Maastricht a Ia Revision de Ia Constitution", Le Monde, 11.4.1992, Paris; Jacques J.P., "Commantaire de Ia Decision du Conseil Constitutionnel no:92/308, RTDE, 1992, sayfa 251 vd. 24 Bu Sened ile ilgili aynntth bilgiler i~in bkz. Forman J., "The European Communities Act", Common Market Law Review, vol X, 1973, sayfa 39 vd. ; Myles G., The Legal Order of International Law, European Community Law and the National Law of Irlande and the United Kingdom, pub. Loksley Press, Belfast, 1979, pr. 47-48 25 Yukandaki degerlendirmeler 1~1gmda "hukukun iistiinliigii" kavrammm bir tamnum verebilmek pek kolay olmasa gerektir. Buna kar~thk bu kavram kapsammda yer alan unsurlan Slfalayarak hukukun iistiinliigiinii a~1klamaya ~a!I~abiliriz. Her~eyden once ~unu belirlemekte yarar vard1r ki hukukun iistiinliigii, bir toplumdan digerine farkhhklar gosteren bir kavram degildir. Demokratik ~agda~ hukuk devletlerinde, hukukun iistiinliigiinden aym anlamlar ~Ikartilmakta ve bu kavram kapsammda aym unsurlann bulundugu goriilmektedir. Bu unsurlar;l.<;ogulcu demokrasi ve ~ok partili parlamenter sistem, 2.0zgiir irade ile se~me ve se~ilme hakki, 3.Liderler sultasmdan kurtanlm1~, siyasi partiler i~i demokrasi, 4.insan hak ve hiirriyetlerinin klSltlamastz uygulandtgi, azmhk haklanmn giivenceye ahndtgi bir anayasal sistem, 5.Dii~iince ozgiirliigiinde engellerin olmamasJ, 6.Vatanda~lar arasmda dil, din, trk ve mezhep aynm1 yapdmamasi ve yasalann herkese e~it uzakhkta bulunmas1, 7.i~kencenin kesinlikle yasaklanmas1, 8.Hak arama ozgiirliiguniin e~it, adil olmas1, 9.Ekonomik haklann, ozellikle sendikala~ma ve grev haklanmn giivence altmda olmasi, lO.Rii~vet, yolsuzluk ve kara para ile miicadele i~in "siyasi ahlak yasas1" dahil gerekli hukuk diizenlemelerinin yapilmi~ olmasJ, ll.Adil yargilama, 12.Savunma hakkimn kutsalhgi, 13.Ki~inin

su~suzlugunun asd olmasi, 14.Kanunsuz su~ ve ceza olmamasJ, 15.Yargi bagtmstzhgi, 16.Hakim giivenceleri, 17. Yasama ve yiiriitme erkinin yarg1sal denetimi. Bu unsurlar klSltlaytci (tadadi) nitelikte degildir. Ancak bir iilkede hukukun iistiinliigiinden soz edebilmek i~in bu unsurlann tamanumn "minimum unsurlar" olmas1 gerekir. Bu unsurlann tamamm1 · i~ine alan bir tamma ula~mak olanakstz olmakla birlikte, hukukun iistiinliigiiniin yine de bir tamm1m vermek gerekirse ; "Hukukun iistiinliigii, adil, hak ve msfet Ol~iilerine dayah ~gda~ demokratik toplumlarda, ki~ilerin ozgiir bi~;imde ya~amalan i~;in konulmu~. yaziii olan ya da olmayan kurallar biitiiniidiir".


26 Bu Zirve kararlan i~in bkz. Liiksemburg Zirvesi Ardmdan Tiirkiye-AB ili~kileri, Tiirkiye-AB Demegi yaytm, Ankara, 1998. 27 Accession Partnership 28 National Programme 29 Regular Report 30 Strategy Paper 31 6megin Ktbns i~in siyasal ve hukuksal belirsizlik, Macaristan i~in ~ingenelerin durumu vb. 32 Aday iilkelerde 2002 yth sonu itibariyle ya~ana sorunlar i~in bkz. Vers l'Union Elargie doc.de strategie, Brx, Com., 2002, 700 final, s: 38-88. 33 Slovenya Anayasasmm 3/a maddesinin 3 ftkrast. Bilindigi gibi AB mevzuatt ve Topluluk Adalet Divam kararlan ~er~evesinde AB hukuku iiye iilkeler hukukunun iizerinde yerahr ve ~att~ma halinde AT hukuku uygulamr. Hatta Divamn Leonesio Davasmda verdigi karara gore Topluluk tiiziikleri iiye iilkelerin anayasalanndan bile once gelir ve uygulamr. 34 6megin Polonya Anayasast md. 90/l 35 6megin Litvanya Anayasast md. 138/3 36 Anayasaya eklenen bu degi~iklik i~in bkz. Slovenya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi no: 24/03 37 Estonya Parlamentosu 38 Slovakya Anayasasmm aym maddesine gore; "insan hak ve ozgiirliikleri ile ilgili taraf olunan uluslararast anla~ma hiikiimleri i~bu anayasanm hak ve ozgiinliiklerle ilgili hiikiimlerini geni~letir"

MARMARA JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES • Volume 12• No: 1-2 • 2004

FROM CANDIDACY TO NEGOTIATIONS: AMENDMENTS IN THE CONSTITUTION OF REPUBLIC OF TURKEY*

99

Murat T. YORUNG** Yild1ray SAK***

Erdem ilker MUTLU****

Abstract

1999 Helsinki European Council summit is one of crucial steps in the Turkey-EU relations. Beside other significant points of summit conclusions, Turkey was determined as a candidate state to the EU although it has already been a associated membership. In this context, Turkey, as a candidate state, has begun to make amendments its legal, economical and social life to prepare itself negotiations. The amendments in the legal sphere have pretty fast brought its legal order in line with the EU primary and secondary legal sources. This has made and has been making in two main subtitles: Constitutional amendments and legal harmonization.

A. Introduction

Turkey, as a candidate for accession at the Helsinki European Council in December 1999, entered into a new type of process in the relations between Turkey and the EU. Helsinki became a considerably new landmark by standing near the Association Agreement as an integrating pillar. Turkey prepared its own National Program for the Adoption of the EU acquis in 2001 just after the Accession Partnership and Framework Regulation, which

* The amendments between Article 1-74 in the constitution were analyzed by Y1ld1ray Sak; the amendments between Article 75-174, including final and temporary Articles, were analyzed by Erdem ilker Mutlu. Murat T. Yoriing made all verification and checks in substance. ** Assist. Prof. Dr., Marmara University EC Institute, EU Law Dept. *** Research Ass., Marmara University EC Institute, EU Law Dept. **** Research Ass., Marmara University EC Institute, EU Law Dept.

100 FROM CANDIDACY TO NEGOTIATIONS

were adopted by the Council. The most crucial aim of the ongoing process was to remove obstacles before the accession, namely the fulfillment of the Copenhagen political criteria.

The timing was also important for membership because of the dynamic nature of the enlargement of the EU and the timing of the membership depended on whether Turkey would fulfill its commitments in the National Program. Therefore Turkey should have exerted remarkable efforts and so it has done within last four years. The most important of these efforts is the major revision of the Constitution beside the amendments to laws.

We, in this study, examine the constitutionals amendments.

Since 1999 Helsinki summit, the constitution has been amended five times by the Parliament1

:

1- Law No. 4709 dated 3.10.2001 2- Law No. 4720 dated 21.11.2001 3- Law No. 4777 dated 27.12.2002 4- Law No. 4841 dated 4.4.2003 5- Law No. 5170 dated 7.5.2004

B. An Analytical Examining on the Constitutional Amendments2

1. Preamble

The phrase 'thoughts or opinions' in fifth paragraph of the Constitution has been changed by the phrase 'an activity'. New paragraph is as follow:

"The recognition that no protection shall be accorded to an activity contrary to Turkish national interests; the principle of the indivisibility of the existence of Turkey with its state and territory; Turkish historical and moral values or nationalism; principles, reforms and modernism of Atatiirk and that, as required by the principle of secularism, there shall be no interference whatsoever by sacred religious feelings in state affairs and politics;" (Amended: 3.10.2001-4709/1 )


2. Article 10: Equality before the Law

After first paragraph of the article, following paragraph has been added:

"Women and men have equal rights. The state has to oblige the implementation of this equality." (Added: 7.5.2004-5170/1.)

Even before that amendment women and men were equal before the law. Therefore it is not a new status for women. Instead of that kind of amendment that repeats the existing legal situation, it should have provided for positive discrimination in favour of women in their daily business and social life.

The EU have a comprehensive action to promote equality in all Community policies, for example equality in the workplace3

.

3. Article 13: Restriction of Fundamental Rights and Freedoms

Ex article was as follows:

"Fundamental rights and freedoms may be restricted by law, in conformity with the letter and spirit of the Constitution, with the aim of safeguarding the indivisible integrity of the State with its territory and nation, national sovereignty, the Republic, national security, public order, general peace, the public interest, public morality and public health, and also for specific reasons set forth in the relevant articles of the Constitution.

General and specific grounds for restrictions of fundamental rights and freedoms shall not conflict with the requirements of the democratic order of society and shall not be imposed for any purpose other than those for which they are prescribed.

The general grounds for restriction set forth in this article shall be applicable to all fundamental rights and freedoms."

New article is as follows:

"Fundamental rights and freedoms may be restricted only by law and in conformity with the reasons mentioned in the relevant articles of the Constitution without infringing upon their essence. These restrictions shall


not be in conflict with the letter and spirit of the Constitution and the requirements of the democratic order of the society and the secular Republic and the principle of proportionality." (Amended: 3.10.2001-4709/1.)

Grounds for general restrictions under the article has been removed: 'the indivisible integrity of the State with its territory and nation, national sovereignty, the Republic, national security, public order, general peace, the public interest, public morality and public health'. They have been replaced by the criteria 'the letter and spirit of the Constitution', 'the requirements of the democratic order of society', 'the secular Republic and 'the principle of proportionality'. Although the criteria 'the secular Republic and 'the principle of proportionality' have already been used by the Constitutional Court as general principles of law, inclusion of the criteria provides legal certainty.

4. Article 14: Prohibition of Abuse of Fundamental Rights and Freedoms

Grounds for restrictions under this article have been removed with the exception of 'the aim of violating the indivisible integrity of the state with its territory and nation, and endangering the existence of the democratic and secular order of the Turkish Republic based upon human rights'. Additionally, bringing the word 'activity' as being in Preamble, it has broadened the field of rights and freedoms. It would be better if the word had become 'act'; however, suppose that the courts will use method of (objectivist) interpretation when they are applying the article.


"None of the rights and freedoms embodied in the Constitution shall be exercised with the aim of violating the indivisible integrity of the State with its territory and nation, of endangering the existence of the Turkish State and Republic, of destroying fundamental rights and freedoms, of placing the government of the State under the control of an individual or a group of people, of establishing the hegemony of one social class over others, of creating discrimination on the basis of language, race, religion or sect, or


of establishing by any other means a system of government based on these concepts and ideas.

The sanctions to be applied against those who violate these prohibitions and those who incite and provoke others to the same end shall be determined by law. ·

No provision of this Constitution shall be interpreted in a manner that would grant the right of destroying the rights and freedoms embodied in the Constitution. "


"None of the rights and freedoms embodied in the Constitution shall be exercised with the aim of violating the indivisible integrity of the state with its territory and nation, and endangering the existence of the democratic and secular order of the Turkish Republic based upon human rights.

No provision of this Constitution shall be interpreted in a manner that enables the State or individuals to destroy the fundamental rights and freedoms embodied in the Constitution or to stage an activity with the aim of restricting them more extensively than stated in the Constitution.

The sanctions to be applied against those who perpetrate these activities in conflict with these provisions shall be determined by law. " (Amended: 3.10.2001-4709/3)

5. Article 15: Suspension of the Exercise of Fundamental Rights and Freedoms

The phrase in the second paragraph 'except where death occurs through execution of death sentences' has been removed from text.


"Even under the circumstances indicated in the first paragraph, the individual's right to life, and the integrity of his or her material and spiritual entity shall be inviolable except where death occurs through lawful


act of waifare and execution of death sentences; no one may be compelled to reveal his or her religion, conscience, thought or opinion, nor be accused on account of them; offences and penalties may not be made retroactive, nor may anyone be held guilty until so proven by a court judgment. "


"Even under the circumstances indicated in the first paragraph, the individual's right to life, and the integrity of his or her material and spiritual entity shall be inviolable except where death occurs through lawful act of waifare ; no one may be compelled to reveal his or her religion, conscience, thought or opinion, nor be accused on account of them; offences and penalties may not be made retroactive, nor may anyone be held guilty until so proven by a court judgment." (Amended: 7.5.2004-5170/2)

6. Article 17: Personal Inviolability, Material and Spiritual Entity of the Individual

The phrase at the beginning of the last paragraph 'the cases of execution of death penalties under court sentences' has been removed from the text.

Ex paragraph was as follows:

"The cases of carrying out of death penalties under court sentences, the act of killing in self-defense, the occurrences of death as a result of the use of a weapon permitted by law as a necessary measure in cases of, the execution of warrants of arrest or apprehension, the prevention of escape of lawfully arrested or convicted persons, the quelling of a riot or insurrection, the execution of the orders of authorized bodies during martial law or state of emergency are outside of the provision of paragraph 1."

New paragraph is as follows:

"The act of killing in self-defense, the occurrences of death as a result of the use of a weapon permitted by law as a necessary measure in cases of·, the execution of warrants of arrest or apprehension, the prevention of


escape of lawfully arrested or convicted persons, the quelling of a riot or insurrection, the execution of the orders of authorized bodies during martial law or state of emergency are outside of the provision of paragraph 1." (Amended: 7 .5.2004-5170/3)

7. Article 19: Personal Liberty and Security

The custody period in collective crimes, the conditions to inform relatives of the arrested or detained person and right to compensation of persons who arrested and detained unlawfully have been brought in line with the standards of European Convention of Human Rights and European Court of Human Rights' jurisprudence by amending the paragraph 5, 6 and 9.

Ex paragraphs 5, 6 and 9 of the article were as follows:

"5. The person arrested or detained shall be brought before a judge within fourty-eight hours and within fifteen days in the case of offences committed collectively, excluding the time taken to send him to the court nearest to the place of seizure. No one can be deprived of his liberty without the decision of a judge after the expiry of the periods specified above. These periods may be extended during a state of emergency, under martial law or in time of war. "

"6. Notification of the situation of the person arrested or detained shall be made to the next of kin, except in cases where definite necessities pertaining to the risks of revealing the scope and subject of the investigation make it compulsory not to comply with this provision."

"9. Damages suffered by persons subjected to treatment contrary to the above provisions shall be compensated for according to law, by the State. "

New P¥agraphs 5, 6 and 9 are as follows:

"5. The person arrested or detained shall be brought before a judge within at latest forty-eight hours and in the case of offences committed collectively within at most four days, excluding the time taken to send the


individual to the court nearest to the place of arrest. No one can be deprived of his or her liberty without the decision of a judge after the expiry of the periods specified above. These periods may be extended during a state of emergency, under martial law or in time of war. " (Amended: 3.10.2001-4709/4)

"6. The arrest or detention of a person shall be notified to next of kin immediately." (Amended: 3.10.2001-4709/4)

"9. Damage suffered by persons subjected to treatment contrary to the above provisions shall be compensated by the State with respect to the general principles of the law on compensation." (Amended: 3.10.2001-4709/4)

8. Article 20: Privacy of the Individual's Life

Last sentence of the first paragraph has been removed and second paragraph has been amended.


"Everyone has the right to demand respect for his/her private and family life. Privacy of individual and family life cannot be violated. Exceptions necessitated by judiciary investigation and prosecution are reserved.

Unless there exists a decision duly passed by a judge in cases explicitly defined by law, and unless there exists an order of an agency authorized by law in cases where delay is deemed to be prejudicial, neither the person nor the private papers, nor belongings of an individual shall be searched or seized."


"Everyone has the right to demand respect for his or her private and family life. Privacy of an individual and family life cannot be violated.

Unless there exists a decision duly passed by a judge on one or several of the grounds of national security, public order, prevention of crime


commitment, protection of public health and public morality, or protection of the rights and freedoms of others, or unless there exists a written order of an agency authorized by law in cases where delay is deemed to be prejudicial, again on the above-mentioned grounds, neither the person nor the private papers, nor belongings, of an individual shall be searched or seized. The decision of the authorized agency shall be submitted for the approval of the judge having jurisdiction within 24 hours. The judge shall announce his decision within 48 hours from the time of seizure; otherwise, seizure shall automatically be lifted." (Amended: 3.10.2001-4709/5)

9. Article 21: Inviolability of the Domicile


"The domicile of an individual shall not be violated. Unless there exists a decision duly passed by a judge in cases explicitly defined by law, and unless there exists an order of an agency authorized by law in cases where delay is deemed to be prejudicial, no domicile may be entered or searched, and the property therein may not be seized. "


"The domicile of an individual shall not be violated. Unless there exists a decision duly passed by a judge on one or several of the grounds of national security, public order, prevention of crime commitment, protection of public health and public morals, or protection of the rights and freedoms of others, or unless there exists a written order of an agency authorised by law in cases where delay is prejudicial,· again on the above-mentioned grounds, no domicile may be entered or searched or the property therein seized. The decision of the authorized agency shall be submitted for the approval of the judge having jurisdiction within 24 hours. The judge shall announce his decision within 48 hours from the time of seizure; otherwise, seizure shall automatically be lifted." (Amended: 3.10.2001-4709/6)


10. Article 22: Freedom of Communication


"Everyone has the right to freedom of communication.

Secrecy of communication is fundamental.

Communication shall not be impeded nor its secrecy be violated, unless there exists a decision duly passed by a judge in cases explicitly defined by law, and unless there exists an order of an agency authorized by law in cases where delay is deemed to be prejudicial.

Public establishments or institutions wher-e exceptions to the above may be applied will be defined by law. "


"Everyone has the right to freedom of communication.

Secrecy of communication is fundamental.

Unless there exists a decision duly passed by a judge on one or several of the grounds of national security, public order, prevention of crime commitment, protection of public health and public morality, or protection of the rights and freedoms of others, or unless there exists a written order of an agency authorized by law in cases where delay is prejudicial, again on the above-mentioned grounds, communication shall not be impeded nor its secrecy be violated. The decision of the authorized agency shall be submitted for the approval of the judge having jurisdiction within 24 hours. The judge shall announce his decision within 48 hours from the time of seizure; otherwise, seizure shall automatically be lifted.

Public establishments or institutions where exceptions to the above may be applied are defined by law." (Amended: 3.10.2001-4709n)

11. Article 23: Freedom of Residence and Movement

Just paragraph 5 of the article has been amended.


Ex paragraph 5 was as follows:

"A citizen's freedom to leave the country may be restricted because of the national economic situation, civic obligations, or criminal investigation or prosecution. "


"A citizen's freedom to leave the country may be restricted because of civic obligations, or criminal investigation or prosecution. " (Amended: 3.10.2001-4709/8)

12. Article 26: Freedom of Expression and Dissemination of Thought

Grounds for restrictions for freedom of expression in second paragraph of the article have been decreased to four, as being suitable the general characteristic of those constitutional amendments. Additionally, paragraph three concerning the prohibition for expression and publishing made other than Turkish language has been removed. Lastly, a new sentence has been added at the end of the article.


"The exercise of these freedoms may be restricted for the purposes of preventing crime, punishing offenders, withholding information duly classified as a State secret, protecting the reputation and rights and the private and family life of others, or protecting professional secrets as prescribed by law, or ensuring the proper functioning of the judiciary."

New paragraph 2 is as follows:

"The exercise of these freedoms may be restricted for the purposes of protecting national security, public order and public safety, the basic characteristics of the Republic and safeguarding the indivisible integrity of the State with its territory and nation, preventing crime, punishing offenders, withholding information duly classified as a state secret, protecting the reputation and rights and private and family life of others, or


protecting professional secrets as prescribed by law, or ensuring the proper functioning of the judiciary." (Amended: 3.10.2001-4709/9 )

Repealed paragraph 3 was as follows:

"No language prohibited by law shall be used in the expression and dissemination of thought. Any written or printed documents, phonograph records, magnetic or video tapes, and other means of expression used in contravention of this provision shall be seized by a duly issued decision of a judge or, in cases where delay is deemed prejudicial, by the competent authority designated by law. The authority issuing the seizure order shall notify the competent judge of its decision within twenty-four hours. The judge shall decide on the matter within three days." (Repeal: 3.10.2001-4709/9) '

The sentence added is as follows:

"The formalities, conditions and procedures to be applied in exercising the right to expression and dissemination of thought shall be prescribed by law. "(Added: 3.10.2001-4709/9)

13. Article 28: Freedom of the Press

Paragraph 2 has been removed:

"Publication shall not be made in any language prohibited by law." (Repealed: 3.10.2001-4709/10)

14. Article 30: Protection of Printing Facilities


"A printing press or its annexes duly established as a publishing house under law shall not be seized, confiscated, or barred from operation on the grounds of being an instrument of crime, except in cases where it is convicted of offences against the indivisible integrity of the State with its


territory and nation, against the fundamental principles of the Republic or against national security. "


"Printing facilities, a printing press or its annexes duly established as a publishing house under law shall not be seized, confiscated, or barred from operation on the grounds of being an instrument of crime. " (Added: 7.5.2004-5170/4 )

15. Article: 31 Right to Use Media Other Than the Press Owned by Public Corporations

Ex second paragraph of the article was as follows:

"The law shall not impose restrictions preventing the public from receiving information or forming ideas and opinions through these media, or preventing public opinion from being freely formed, on grounds other than the general restrictions set forth in Article 13."

New second paragraph is as follows:

"The law shall not impose restrictions preventing the public from receiving information or forming ideas and opinions through these media, or preventing public opinion from being freely formed, on the grounds other than national security, public order, public morals, or the protection of

·public health." (Amended: 3.10.2001-4709/11)

16. Article 33: Freedom of Association


"Everyone has the right to form associations without prior permission.

Submitting the information and documents stipulated by law to the competent authority designated by law shall suffice to enable an association to be formed. If the information and documents submitted are found to contravene the law, the competent authority shall apply to the appropriate


court for the suspension of activities or dissolution of the association in concern.

No one shall be compelled to become or remain a member of an association. The formalities, conditions, and procedures governing the exercise of freedom of association shall be prescribed by law.

Associations may be dissolved or suspended from activity by the decision of a judge in cases prescribed by law. In cases where delay endangers national security or public order and in cases where it is necessary to prevent the perpetration or the continuation of a crime or to affect apprehension, an authority designated by law may be vested with power to suspend the association from activity. The decision of this authority shall be submitted for the approval of the judge in charge within twenty-four hours. The judge shall announce his decision within forty-eight hours. Otherwise this administrative decision shall be annulled automatically.

Provisions of the first paragraph shall not prevent imposition of restrictions on the rights of armed forces and security forces officials and civil servants to the extent that the duties of civil servants so require.

The provisions of this article are also applicable to foundations."


"Everyone has the right to form associations, or become a member of an association, or withdraw from membership without prior permission.

No one shall be compelled to become or remain a member of an association.

Freedom of association may only be restricted by law on the grounds of protecting national security and public order, or prevention of crime commitment, or protecting public morality and public health.

The formalities, conditions, and procedures governing the exercise of freedom of association shall be prescribed by law.

Associations may be dissolved or suspended from activity by the decision of a judge in cases prescribed by law. In cases where delay endangers


national security or public order and in cases where it is necessary to prevent the perpetration or the continuation of a crime or to affect apprehension, an authority designated by law may be vested with the power to suspend the association from activity. The decision of this authority shall be submitted for the approval of the judge in charge within twenty-four hours. The judge shall announce his decision within forty-eight hours. Otherwise this administrative decision shall be annulled automatically.

Provisions of the first paragraph shall not prevent imposition of restrictions on the rights of armed forces and security forces officials and civil servants to the extent that the duties of civil servants so require.

The provisions of this article are also applicable to foundations. " (Amended: 3.10.2001-4709/12)

17. Article 34: Right to Hold Meetings and Demonstration Marches

The phrase in last paragraph 'associations, foundations, labour unions, and public professional organizations shall not hold meetings or demonstration marches exceeding their own scope and aims' has been removed, which is most important amendment in this Article.


"Everyone has the right to hold unarmed and peaceful meetings and demonstration marches without prior permission.

The competent administrative authority may determine a site and route for the demonstration march in order to prevent disruption of order in urban life.

The formalities, conditions, and procedures governing the exercise of the right to hold meetings and demonstration marches shall be prescribed by ·law.

The competent authority designated by law may prohibit a particular meeting and demonstration march, or postpone it for not more than two months in situations where there is a strong possibility that disturbances may arise which would seriously upset public order, where the requirement of national security may be violated, or where acts aimed at destroying the


fundamental characteristics of the Republic may be committed. In cases where the law forbids all meetings or demonstration marches in districts of a province for the same reasons, the postponement may not exceed three months.

Associations, foundations, labour unions, and public professional organizations shall nbt hold meetings or demonstration marches exceeding their own scope of activities and their aims."


"Everyone has the right to carry out unarmed and peaceful meetings and demonstration marches without prior permission.

The right to hold meetings and demonstration marches shall only be restricted by law on the grounds of national security, and public order, or prevention of crime commitment, public health and public morals or for the protection of the rights and freedoms of others.

The formalities, conditions, and procedures governing the exercise of the right to hold meetings and demonstration marches shall be prescribed by law." (Amended: 3.10.2001-4709/13)

18. Article 36: Freedom to Claim Rights

Right to fair trial has been inserted to the article.


"Everyone has the right of litigation either as plaintiff or defendant before the courts through lawful means and procedure.

No court shall refuse to hear a case within its jurisdiction. "


"Everyone has the right of litigation either as plaintiff or defendant and the right to a fair trial before the courts through lawful means and procedures.


No court shall refuse to hear a case within its jurisdiction." (Amended: 3.10.2001-4709/14)

19. Article 38: Principles Relating to Offences and Penalties

The article was as follows before the amendments in 2001 and 2004:

"No one shall be punished for any act which did not constitute a criminal offence under the law in force at the time it was committed; no one shall be given a heavier penalty for an offence than the penalty applicable at the time when the offence was committed.

The provisions of the above paragraph shall also apply to the statute of limitations on offences and penalties and on the results of conviction.

Penalties, and security measures in lieu of penalties, shall be prescribed only by law.

No one shall be held guilty until proven guilty in a court of law.

No one shall be compelled to make a statement that would incriminate himself or his legal next of kin, or to present such incriminating evidence.

Criminal responsibility shall be personal.

General confiscation shall not be imposed as penalty.

The Administration shall not impose any sanction resulting in restriction of personal liberty. Exceptions to this provision may be introduced by law regarding internal order of the Armed Forces.

No citizen shall be extradited to a foreign country on account of an offence."

First amendment in this article had been made in 2001 and following three paragraphs had been added after paragraph 6.

"Findings obtained through illegal methods shall not be considered as evidence." (Added: 3.10.2001-4709115)

"No one shall be deprived of his liberty merely on the ground of inability to fulfil a contractual obligation." (Added: 3.10.2001-4709/15 )


"The death penalty shall not be imposed excluding the cases in time of war, imminent threat of war and terrorist crimes." (Added: 3.10.2001-4709/15)

Then, second amendment in this article has been made in 2004. Paragraph 9 has been removed from the article and paragraph 10 and last paragraph have been amended.

"The death penalty shall not be imposed excluding the cases in time of war, imminent threat of war and terrorist crimes." (Repeal: 7.5.2004-5170/5)

"General confiscation and death penalty shall not be imposed." (Amended: 7.5.2004-5170/5)

"No citizen shall be extradited to a foreign country on account of an offence except obligations originating from being party to the International Criminal Court. " (Amended: 7 .5.2004-5170/5)

20. Article 40: Protection of Fundamental Rights and Freedoms

Following paragraph has been added to the article as a second paragraph:

"The State is obliged to indicate in its transactions the legal remedies and authorities that the persons concerned should apply and their time limits." (Amended: 3.10.2001-4709/16)

21. Article 41: Protection of the Family

Ex paragraph 1 of the article was as follows:

"The family is the foundation of Turkish society. "


"The family is the foundation of the Turkish society and is based on equality beiween the spouses." (Amended: 3.10.2001-4709/17)


22. Article 46: Expropriation


"The State and public corporations shall be entitled, where the public interest requires it, to expropriate privately owned real estate wholly or in part or impose administrative servitude on it in accordance with the principles and procedures prescribed by law, provided that compensation is paid in advance.

The method and procedure for calculating compensation for expropriation shall be prescribed by law. In determining the compensation, the law shall take into account tax declarations, current value established by official assessment at the time of expropriation, unit prices and construction costs for real estate, and other objective criteria.

The procedure for taxing the difference between the sum due in compensation and the value declared in the tax declaration shall be prescribed by law.

Compensation shall be paid in cash and in advance. However, the procedure to be applied in paying compensation for land expropriated in . order to carry out land reform, major energy and irrigation projects, and housing and resettlement schemes and afforestation, and to protect the coasts and to build tourist facilities shall be regulated by law. In the previous cases where the law may allow payment in installments, the payment period shall not exceed five years; whence payment shall be made in equal installments and an interest whose rate is equivalent to the highest interest paid on the public debt shall be paid for the remainder of installments.

Compensation for land expropriated from the small farmer who cultivates his own land shall in all cases be paid in advance. "


"The State and public corporations shall be entitled, where the public interest requires, to expropriate privately owned real estate wholly or in part and impose administrative servitude on it, in accordance with the


principles and procedures prescribed by law, provided that the actual compensation is paid in advance.

The compensation for expropriation and the amount regarding its increase rendered by a final judgment shall be paid in cash and in advance. However, the procedure to be applied for compensation for expropriated land in order to carry out land reform, major energy and irrigation projects, and housing and resettlement schemes and afforestation, and to protect the coasts and to build tourist facilities shall be regulated by law. In the cases where the law may allow payment in installments, the payment period shall not exceed five years, whence payments shall be made in equal installments.

Compensation for the land expropriated from the small farmer who cultivates his own land shall in all cases be paid in advance.

An interest equivalent to the highest interest paid on public claims shall be implemented in the installments envisaged in the second paragraph. " (Amended: 3.10.2001-4709/18)

23. Article 49: Right and Duty to Work

Paragraph 2 of the article has been amended and last paragraph has been removed.


"Everyone has the right and duty to work.

The State shall take the necessary measures to raise the standard of living of workers, to protect them in order to improve the general conditions of labour, to promote labour, and to create appropriate economic conditions for prevention of unemployment.

The State shall take facilitating and protecting measures in order to secure labour peace in worker-employer relations. "



"The State shall take the necessary measures to raise the standard of living of workers, and to protect workers and the unemployed in order to improve the general conditions of labour, to promote labour, to create appropriate economic conditions for prevention of unemployment and to secure labour peace." (Amended: 3.10.2001-4709/19)

"The State shall take facilitating and protecting measures in order to secure labour peace in worker-employer relations." (Repealed: 3.10.2001-4709/19)

25. Article 51: Right to Organize Labour Unions

Ex Article was as follows:

"Workers and employers have the right to form labour unions and employers' associations and higher organizations, without prior permission, in order to safeguard and develop their economic and social right and the interests of their members in their labour relations.

In order to form unions and their higher bodies, it shall suffice to submit the information and documents prescribed by law to the competent authority designated by law. If this information and documentation is not in conformity with law, the competent authority shall apply to the appropriate court for the suspension of activities or the dissolution of the union or the higher body.

Everyone shall be free to become a member of or withdraw from membership in a union.

No one shall be compelled to become a member, remain a member, or withdraw from membership of a union.

Workers and employers cannot hold concurrent membership in more than one labour union or employers' association.

Employment in a given workplace shall not be made conditional on being, or not being, a member of a labour union.


To become an executive in a labour union or in higher organizations of them it is a prerequisite condition that the workers should have held the status of a labourer for at least ten years.

The status, the administration, and the functioning of the labour unions and their higher bodies should not be inconsistent with the characteristics of the Republic as defined in the Constitution, or with democratic principles. "


"Employees and employers have the right to form labour unions employers' associations and higher organizations, without permission, and they also possess the right to become a member of a union and to freely withdraw from membership, in order to safeguard and develop their economic and social rights and the interests of their members in their labour relations. No one shall be forced to become a member of a union or to withdraw from membership.

The right to form a union shall solely be restricted by law and with the purposes of safeguarding national security and public order and to prevention of crime commitment, protection of public health and public morals and the rights and freedoms of others.

The formalities, conditions and procedures to be applied in exercising the right to form union shall be prescribed by law.

Membership in more than one labour union cannot be obtained at the same time and in the same work branch.

The scope, exceptions and limits of the rights of civil servants who do not have a worker status are prescribed by law in line with the characteristics of their job.

The regulations, administration and functioning of labour unions and their higher bodies should not be inconsistent with the fundamental characteristics of the Republic and principles of democracy." (Amended: 3.10.2001-4709/20)


24. Article 55: Guarantee of Fair Wage

Ex last paragraph of the article was as follows:

"In determining the minimum wage, the economic and social conditions of the country shall be taken into account. "

New last paragraph:

"In determining the minimum wage, the living conditions of the workers and the economic situation of the country shall be taken into account. " (Amended: 3.10.2001-4709/21)

25. Article 65: The Extent of Social and Economic Rights

Ex Article was as follows:

"The State shall fulfil its duties as laid down in the Constitution in the social and economic fields within the limits of its financial resources, taking into consideration the maintenance of economic stability. "


"The State shall fulfil its duties as laid down in the Constitution in the social and economic fields within the capacity of its financial resources, taking into consideration the priorities appropriate for the aims of these duties." (Amended: 3.10.2001-4709/22).

26. Article 66: Turkish Citizenship

Last sentence of paragraph 2 of the article has been repealed.



"The child of a Turkish father or a Turkish mother is a Turk. The citizenship of a child of a foreign father and a Turkish mother shall be defined by law. "

The second sentence has been repealed in the new paragraph 2. (Repealed 3.10.2001-4709/23)

27. Article 67: Right to Vote, to be Elected and to Engage in Political Activity

Paragraph 5 of the article has been amended and a sentence has been added to the end of the article.


"Privates and corporals serving in the armed services, students in military schools, and convicts in penal execution may not vote. The Supreme Election Council shall determine the measures to be taken to ensure the safety of the voting and counting of votes when those under arrest vote in penal institutions or prisons; such voting shall be done under the direction and supervision of authorized judge. "

New paragraph is as follows:

"Privates and corporals serving in the armed services, students in military schools, and convicts in penal execution excluding those convicted of negligent offences may not vote. The Supreme Election Council shall determine the measures to be taken to ensure the safety of the voting and counting of votes in penal institutions or prisons; such voting shall be done under the direction and supervision of authorized judge. " (Amended: 3.10.2001-4709/24)

"The amendments made in the electoral laws shall not be applied to the elections to be held within a year from when the amendments enter into force." (Added: 3.10.2001-4709/24)


28. Article 69: Principles to be Regarded by Political Parties

According to ex paragraph 6 of the Article, a political party deeming to become the centre of actions defined in paragraph 4 of article 68 is dissoluted permanently. Adding a sentence of this paragraph, the concept of 'becoming centre' has been explained and, thus, risk for its using by Constitutional Court with a wider meaning in judgments is prevented.

Secondly, after this paragraph, a new paragraph has been added in order to provide the court with an alternative sentence other than dissolution of political parties.

Finally, last paragraph of the article has been amended.


"The decision to dissolve a political party permanently owing to activities violating the provisions of the fourth paragraph of Article 68 may be delivered only when the Constitutional Court determines that the party in question has become a centre for the execution of such activities."

New sentence added to the end of the paragraph is as follows:

"A political party shall be deemed to become the centre of such actions only when such actions are executed intensively by the members of this party or the situation is shared implicitly or explicitly by the grand congress, general chairperson or the main decision-making or administrative organs of this party or by the group's general meeting or group executive board at the Turkish Grand National Assembly or when these activities are carried out by the above-mentioned party organs directly." (Added: 3.10.2001-4709/25)

Dissoluting a political party by reason of objectives and statements in its statue, unless these objectives and statements are not put in action, may not be acceptable. European legal order in this context that Turkey try to obey is directed and dominated by the Strassbourg Court. According to wellestablished case law of the Court, though there is power of appreciation in the State side, it is not unlimited, and it is for the Court to supervise whether a restriction is compatible with the Convention4

• So, due to the flue wording


of the above-article and the theory of 'the margin of appreciation' of the Court, the decisions may be incurred the intervention of the Court.


"The Constitutional Court may deliver a decision depriving a political party to be deprived of State aid wholly or partly with respect to strength of the actions brought before the court instead of dissolving it permanently in accordance with the above-mentioned paragraphs." (Added: 3.10.2001-4709/25)

Ex last paragraph of the article was as follows:

"The establishment and activities of political parties, their supervision and dissolution and the election expenses and procedures of the political parties and candidates are regulated by law in accordance with the abovementioned principles. "

New last paragraph is as follows:

"The establishment and activities of political parties, their supervision and dissolution, their deprival of State aid wholly or partly, the election expenses and procedures of the political parties and candidates, are regulated by law in accordance with the above-mentioned principles. " (Amended: 3.10.2001-4709/25)

29. Article 74: Right to Petition


"Citizens have the right to apply in writing to the competent authorities and to the Turkish Grand National Assembly with regard to requests and complaints concerning themselves or the public.

The result of the application concerning himself shall be made known to the petitioner in writing.

The way of exercising this right shall be determined by law. "



"Citizens, and foreigners resident in Turkey under the principle of reciprocity have the right to apply in writing to the competent authorities and to the Turkish Grand National Assembly with regard to the requests and complaints concerning themselves or the public.

The result of the application concerning himself shall be made known to the petitioner in writing without delay.

The way of exercising this right shall be determined by law. " (Amended: 3.10.2001-4709/26)

30. Article 78 Deferment of Elections

The former article was as follows5:

"If the holding of new elections is found impossible because of war, the Turkish Grand National Assembly may decide to defer elections for a year.

If the grounds for deferment do not disappear this measure may be repeated under the procedure for deferment.

By-elections shall be held when vacancies arise in the membership of the Turkish Grand National Assembly. By-elections shall be held once in every election term and cannot be held until 30 months have elapsed from the date of the previous general elections. However, in cases where the number of vacant seats reaches five percent of the total number of seats, by- elections shall be held within three months.

By-elections shall not be held within one year before general elections. "

By the amendment legislation number 4777 on 27.12.2002, the following paragraph has been added:

"Apart from the abovementioned cases, if one of the provinces or election regions remains without a representative in the Turkish Grand National Assembly, there will be by-election on the first Sunday following 90 days after the seat is emptied. The elections under this paragraph are not subject to the application of Article 127 paragraph 3 of the Turkish Constitution .• .6


31. Article 86: Salary and Allowances

Another amendment in this chapter is Article 86. This article regulates the salaries, allowances also covering travel reimbursements and refunds of MPs. The article is read as follows:

"The salaries, allowances and retirement arrangements of the members of the Turkish Grand National Assembly shall be regulated by law. The monthly amount of the salary shall not exceed the salary of the most senior civil servant; the travel allowance shall not exceed half of that salary. The members of the Turkish Grand National Assembly and its retirees are affiliated with the Pension Fund of the Turkish Republic, and the affiliation of those continue upon their will in case their membership expires.

The salaries and allowances paid to the members of the Turkish Grand National Assembly shall not necessitate the suspension of payments of pensions and similar benefits by the Pension Fund of the Turkish Republic.

A maximum of three months' salaries and allowances may be paid in advance. "7

; (Amended: 21.11.2001-4720/1)

The amendment in this article is the inclusion of 'pension rights' under the provision that used to regulate salaries and allowances. The former article did not include phrase '.. and retirement arrangements . .' in the first sentence. Consequently, the earlier form of the article was not attached with the last sentence of the first paragraph, which provides affiliation with the Pension Fund of the Turkish Republic.

32. Article 87: The Functions and Powers of Turkish Grand National Assembly

Article 87 also was subject to change under the amendment package in 2001. The article is read as follows:

"The functions and powers of the Turkish Grand National Assembly comprise the enactment, amendment, and repeal of laws; the supervision of the Council of Minis~ers and the Ministers; authorisation of the Council of Ministers to issue governmental decrees having the force of law on certain


matters; debating and approval of the budget draft and the draft law of the final accounts, making decisions regarding the printing of currency and declaration of war; ratifying international agreements, deciding with the three fifth's of the Turkish Grand National Assembly on the proclamation of amnesties and pardons of the Constitution; confirming death sentences passed down by the courts; and exercising the powers and executing the functions envisaged in the other articles of the Constitution."8 (Amended: 3.10.2001-4709/28)

The former article had two main different points. The first was the exclusion of prisoners sentenced as a result of actions under article 14 of the Constitution from the amnesties. By this amendment, under this article, there is no exception for amnesties. Second point subject to change was the decision to execute death penalties. Since the death penalties are totally abolished, there is no application of executing them.

33. Article 89: Promulgation of Laws by the President of The Republic of Turkey

Article 89 was changed under the same amendment package.

The article is read as follows:

"The President of the Republic shall promulgate the laws adopted by the Turkish Grand National Assembly within fifteen days.

He shall, within the same.period, refer to the Turkish Grand National Assembly for further consideration, laws which he deems wholly or in part or unsuitable for promulgation, together with a statement of his reasons. In the event of being deemed unsuitable by the President, the Turkish Grand National Assembly may only discuss those articles deemed to be unsuitable. Budget laws shall not be subjected to this provision. ·

Provisions relating to Constitutional amendments are reserved. "9

(Amended: 3.10.2001-4709/29)


In the former article there was no separation between partial and full promulgation of the laws in terms of the action taken by the president. The new foriQ of the article leaves a space which is more efficient for the lawmaking process and avoiding unnecessary suspensions.

34. Article 90: The ratification of International Treaties

Article 90, which provides ratification and enforcement of international agreements in internal legal system, has also been amendment.

The article was read as follows:

"The ratification of treaties concluded with foreign states and international organisations on behalf of the Republic of Turkey, shall be subject to adoption by the Turkish Grand National Assembly by a law approving the ratification.

Agreements regulating economic, commercial and technical relations, and covering a period of no more than one year, may be put into effect through promulgation, provided they do not entail any financial commitment by the state, and provided they do not infringe upon the status of individuals or upon the property rights of Turkish citizens abroad. In such cases, these agreements must be brought to the knowledge of the Turkish Grand National Assembly within two months of their promulgation.

Agreements in connection with the implementation of an international treaty, and economic, commercial, technical, or administrative agreements which are concluded depending on an authorisation given by law shall not require approval by the Turkish Grand National Assembly. However, agreements concluded under the provision of this paragraph and affecting the economic or commercial relations and private rights of individuals shall not be put into effect unless promulgated.

Agreements resulting in amendments to Turkish laws shall be subject to the provisions of the first paragraph.


International agreements duly put into effect carry the force of law. No appeal to the Constitutional Court can be made with regard to these agreements, on the ground that they are unconstitutional. "10

The new last paragraph provides discrimination between the international agreements on the grounds whether they grant fundamental rights or provide human rights or not. If an international agreement provides human rights or fundamental rights, it has certain supremacy when compared with other rules, which were referred to in the previous paragraph.

In international law there are traditionally, mainly two approaches to the relationship between international law and national law: the 'monist' and the 'dualist' theories. By this means, the question appears as whether or not rule of an international law applies as such in national law. However, in some cases, there are intermediate forms, and among some European States there are three different approaches.

The first category of states such as Belgium, Netherlands and France, an agreement of international law entered into force by the state duly approved in the international plane automatically becomes part of the law of the state without a need to 'incorporate' or 'transform' by a separate act.

The second category of states such as Germany and Italy, an international agreement requires a separate legislative act to give effect to the international agreement in internal law. When the authorities pass such an act, there is no need for a further action and the international agreement in question is applicable in internal law.

The third category of states such as the UK and Denmark, there is strictly a need for a transformation process. The only way to give effect to an international agreement is by a national rule, which purports to incorporate the international agreement.

The dualist approach is a conclusion of theories defended by Anzilotti, Kelsen, Triepel. At that time international law was more or less dealing with inter-state matters, however, nowadays, it has begun to deal with intra-state matters. This process of evolution also has become appropriate to be used as a justification of dualist approach whereas national parliaments see


themselves as the sole defender of amending the international agreements meeting the current necessities of the community.

There are two categories of arguments supporting the dualist approach. The first group is the approach derived from democratic principles and the second one is the approach that desire of a state to modify the international agreement as it fits the effect of international agreement in the national legal system. The first approach which requires the democratic participation of the national parliaments in the decision making process of international agreements is less feasible. However, the arguments in the second category are doubtful so that they provide direct or indirect derogations from international undertakings. The proper way of derogations are subject to be negotiated during the decision making process of international agreements and have to be regulated under reservation clauses rather than through back door operations.

In Turkish constitution, the case is simpler in a sense with reference to the non-dualist influence. On the other hand, there is a complexity as a result of ambiguity in the context of article 90. Article 90 does not pronounce on the hierarchy of international agreements compared with the rules in national legal system. The second paragraph sets forth rule of judicial review that prohibits bringing international agreements before adjudication on the grounds that they conflict with the Turkish Constitution. This is a built in guarantee for the obligations undertaken by Turkish State under international law avoiding actions under the intention of a back door exit from the responsibility under 'pacta sund servanda'. However, the hurdle on the way to constitutional exit does not show up in the parliamentary participation conferring a compulsory ratification procedure for some certain international agreements. Before evaluating the new form, it is necessary to make a comparative understanding of the limits of the scope of direct applicability under the context of two different systems. The first is the case in the European Union and the second is the case in UK whereas in both cases the activist courts survived face against the necessities of incorporating with international agreements.

In the European Union, the legal effects of international agreements are closely tied with the casuistic settlements of ECJ by virtue of a possible question raised before the court. The reason for the use of this way is the non-existence of rules regulating the effect of international legal instruments


in community law under the Treaties. Certainly, what 'legal instruments of international law' mean refers the instruments where the EC has a 'party' standing. Articles 281 (ex Article 210) and 300 (ex Article 228) provide the Community legal personality and power to enteF into contractual relations with other persons and organizations. As it has been the case in States, in the legal order of the EU, the question concentrates on whether these international agreements may be subject to 'direct effect' doctrine or not. Furthermore, is the status of these agreements admitted before the ECJ equal to the status of same type of agreements before national courts?11

Firstly, these agreements could be evaluated as traditional international agreements, which have a binding effect only on the States, and organizations, which are parties. There is no specific effect on individuals. Secondly, agreements entered by the Community sharing some of the specific characteristics of EC law could particularly direct effect. There are number of court decisions on the subject in which it was provided that under some circumstances these agreements could be held as having direct effect. However, for many lawyers relying on the application of supreme rules equally in every case, it was frustrating to observe that the Court brought political considerations upon these rulings rather than the legal criteria considered in Van Gend En Loos. Two cases have significant importance. In the first one, the question raised was whether the provisions of the General Agreement on Trade and Tariffs (GATT) 1947 and the successor World Trade Organization Agreement may have direct effect or not. In the second case, namely International Fruit Company case, a Dutch court made a preliminary reference questioning whether it had jurisdiction to rule on the validity of Community regulations in connection with international law. The Court concluded that in terms of the criteria laid down in earlier cases, the provisions of GATT were not sufficiently precise and unconditional meeting the requirements of having direct effect. In Hauptzollamt Mainz v. Kupferberg the ECJ ruled that the provision of Portuguese free trade agreement had direct effect considering the fact that the provision in question was unconditional, precise and its direct application was within the purpose of the agreement.

There is no uniform application of 'direct effect doctrine' within the context of EC law, which could be observed as an ongoing experiment of judicial decision-making in integration process. However, the same is true


for many States. Even there were examples like the United Kingdom, which could never be overcoming the problem arising from a constitutional principle, States that have vague regulations like Turkey had to find a solution. The case for UK was a conflict of constitutional rules with supreme Community legislation after full membership. The British incorporation to EC law had become a painful period with the examination of 1972 EC Act before national courts. Since the concept "direct effect" of international agreements could only be a spelling error in the UK, the principle of 'sovereignty of parliament' was a serious hurdle, which avoids this type of acts binding the future parliaments to be in force consistent with this constitutional principle. The 1972 EC Act provided all secondary legislation enacted by EC Institutions to be directly applicable in internal law of the United Kingdom without any need for further act of the Parliament for the purpose of incorporating EC law. There had been a process of conflict between the constitutional point prohibiting any act of the Parliament binding the future Parliaments and the 1972 EC Act. Consequently, in Shields vs. Coomes it was contended that the 1972 EC Act, which provided direct applicability as the supreme EC law, requires is in conflict with the constitutional point 'sovereignty of Parliament' .12

ii In McCarthy vs. Smith there has been a 'reconciliation' of Parliamentary Sovereignty with the supremacy of EC Law. Lord Denning viewed a teleological approach to 1972 EC Act as a fulfilment of obligations arising from international law.

The position taken in Turkish Constitution is slightly different. Neither of the abovementioned positions are taken within the new form of Article 90. The earlier form of Article 90 had ambiguous wording for the determination of Turkish approach to national law-international law relations, even it was certain that the rules were not tough as they are in the UK. In the new form of Article 90 of Turkish Constitution there is a clarified hierarchy between the international agreements providing fundamental rights and freedoms and national legislation. In the literal meaning of the new form of Article 90, the hierarchical ranking provides supremacy and direct applicability for the international agreements, which grant fundamental rights and freedoms. Consequently, in case of a possible conflict of the international agreement of an abovementioned type with internal legislation, a Turkish judge has to pertain the below mentioned test in order to apply this provision:


-if there is a dispute arising from conflicting provisions of national law and international agreement

-if there is a conflict on the same subject

-if the international agreement is of a type granting fundamental rights and freedoms.

As the test considered that new form is formulated as follows:

"

In the event of a dispute arising from the difference on the same subject in the provisions of international agreements regulating fundamental rights and freedoms and the national legislation, provisions of international agreements will be applicable." 13 (Amended: 7.5.2004- 5170)

It seems that the new form of the article strictly underlines the nonapplicability of international agreements, which are in the second group containing no fundamental rights and freedoms directly in a matter of a possible dispute with a provision of national law. This expression, nevertheless, avoids the unnecessary debate on the existence of direct applicability principle within the context of international agreements in conflict with provisions of national law.

35. Article 94: Office of Speaker

Article 94 has an amendment in terms of utilizing the administrative mechanism of Turkish Parliament. The new article has an amended fourth paragraph which stipulates the procedure of elections for the Office of Speaker.

The candidates from among the members of the Assembly for the Office of the Speaker of the Turkish Grand National Assembly shall be announced, within five days of the convening of the Assembly, to the Bureau of the Assembly. Election of the Speaker shall be held by secret ballot. In the first


two ballots, a two-thirds majority of the total number of members, and in the third ballot an absolute majority of the total number of members is required. If an absolute majority cannot be obtained in the third ballot a fourth ballot shall be held between the two candidates who have received the highest number of votes in the third ballot; the member who receives the greatest number of votes in the fourth ballot shall be elected Speaker. The election of the Speaker shall be completed within five days of the expiry of the period for the nomination of candidates .

• . • "14 (Amended: 3.10.2001-4709/30)

36. Article 100: Parliamentary Investigation

Article 100 also has an amendment. The article provides for the Parliamentary investigation concerning the Prime minister and the ministers. This article is amended to increase the effectiveness of fighting with corruption. The new form of the Article is as follows:

"Parliamentary investigation concerning the Prime Minister or other ministers may be requested through a motion tabled by at least one-tenth of the total number of members of the Turkish Grand National Assembly. The Assembly shall consider and decide on this request with a secret ballot within one month at the latest.

In the event of a decision to initiate an investigation, this investigation shall be conducted by a commission of fifteen members chosen by lot on behalf of each party from among three times the number of members the party is entitled to have on the commission, representation being proportional to the parliamentary membership of the party. The commission shall submit its report on the result of the investigation to the Assembly within two months. If the investigation is not completed within the time allotted, the commission shall be granted a further and final period of two months. At the end of this period, the report shall be submitted to the Office of the Speaker of the Turkish Grand National Assembly.

Following its submission to the Office of the Speaker of the Turkish Grand National Assembly, the report shall be distributed to the members within ten days and debated within ten days after its distribution and if necessary, a decision may be taken to bring the person involved before the


Supreme Court. The decision to bring a person before the Supreme Court shall be taken by a secret ballot only by an absolute majority of the total number of members. ·

Political party groups in the Assembly shall not hold discussions or take decisions regarding parliamentary investigations." 15 (Amended: 3.10.2001-4709/31)

37. Article 149: Functions and Trial Procedure of the Constitutional Court

The next Article subject to amendment is Article 149. Ex first paragraph was as follows:

The Constitutional Court shall convene with its President and ten members, and shall take decisions by absolute majority. Decision of annulment of Constitutional amendments shall be taken by a two-thirds majority.

The paragraph has been amended and the sentence 'dissolution in the cases of political parties' was added to the second sentence as another case for two-thirds majority. (Amended: 3.10.2001-4709/33)

38. Article 160: Court of Audit

Article 160 also has a considerable amendment in terms of democratisation of laws. The article is read as follows:

"The Audit Court shall be charged with auditing, on behalf of the Turkish Grand National Assembly, all the accounts relating to the revenue, expenditure and property of government departments financed by the general and subsidiary budgets, with taking final decisions on the acts and accounts of the responsible officials, and with exercising the functions required of it by law in matters of inquiry, auditing and judgment. Parties concerned may file a single request for reconsideration of a final decision of the Audit Court within fifteen days of the date of written notification of the


decision. No applications for judicial review of such decisions shall be filed in administrative courts.

In the event of a dispute between the Council of State and the Audit Court concerning decisions on matters of taxation or similar financial obligations and duties, the decision of the Council of State shall take precedence.

The organisation, functioning and auditing procedure of the Audit Court, the qualifications, appointment, duties and powers, rights and obligations of its members, other matters relating to their personal status, and the security of tenure of the president and members shall be regulated by law."

The former article contained the exception .for the audit of the property in possession of the armed forces in the last paragraph. The last paragraph was as follows:

"The procedure for auditing, on behalf of the Turkish Grand National Assembly, of state property in possession of the Armed Forces shall be regulated by law in accordance with the principles of secrecy required by national defence." (Repealed: 7.5.2004-5170/9 md)

This amendment also provided a more democratic understanding of audit exercise . which abolished discrimination in favour of army possessed property.

38. Article 169 Protection and Developments of The Forests

The earlier form of the second paragraph of the Article 169 was as follows:

"

The ownership of state forests shall not be transferred to others. state forests shall be managed and exploited by the state in accordance with the law. Ownership of these forests cannot be acquired through prescription,


nor shall servitude other than that in the public interest be imposed in respect of such forests.

,]6

The second paragraph has an additional word in the second sentence whereas it is stated that " ... State forest shall be managed and exploited or let be exploited by the state in accordance with the law. " This amendment gives an opportunity for the non-state bodies the exploitation under the control of state. (Amended: 7.5.2004-5170/9 md)

39. Article 170 Protection of the Inhabitants of the Forest Villages

Article 170 has also an amendment.

"Measures shall be introduced by law to secure co-operation between the state and the inhabitants of villages located in or near forests in the supervision and exploitation of forests for the purpose of ensuring their conservation and ~mproving the living conditions of their inhabitants; the law shall also regulate the development of areas which technically and scientifically ceased to be forests before 31 December 1981, the identification of areas whose preservation as forest is considered technically and scientifically useless, their exclusion from forest boundaries, their improvement by the state for the purpose of settling all or some of the inhabitants of forest villages in them, and their allocation to these villages.

The state shall take measures to facilitate the acquisition, by these inhabitants, of farming equipment and other inputs.

The land owned by villagers resettled outside a forest shall immediately be reafforested as a state forest."

The following paragraph I phrase is added: after the first sentence of the article in the ex form:

"the identification of areas whose preservation as forest is considered technically and scientifically useless, their exclusion from forest boundaries, their improvement by the state for the purpose of settling all or some of the


inhabitants of forest villages in them, and their allocation to these villages will be done by the State. " 17

The purpose of this amendment was to leave the state an implementation power of the transfer of exploitation of forest areas. The discretionary right of the state on this field is widened in a sense.

40. Amendments to Provisional Articles

The provisional change for the Law 4709 adopted on 3.10.2001

Provisional Article A:

Amendments under articles 24 and 67 shall not be applied in the next election.

Provisional Article B:

The amendments made in Articles 28 and 67 of the constitution is not applied for the acts committed u1;1der article 14 of the Turkish Constitution before entry into force of this change

The provisional change for the law 4777 adopted on 27.12.2002

Provisional Article 1:

The amendment under Article 67 last paragraph of the Turkish Constitution is not applicable to the first election to be held in the 22 nd term of Turkish Grand National Assembly.

Provisional Article 15:

The last paragraph of the provisional article 15 is abolished. The earlier form of the Article gives possibility of immunity to the laws and decree laws from constitutional review which were enacted by the provisional administration of National Security Council in the period after 12 th of September 1980. The new form of the article does not contain this immunity which makes constitutional review possible on these acts as well.


This is a more legitimate and democratic approach when compared with the former Article.

Endnotes

1Full texts of the laws amending the constitution can be found in the following site: http://www. tbmm. gov. tr/ develop/owalkanunlar .sorgu baslangic 2 For the old forms of the articles of the constitution, following sources have been used: http://www .yargitay.gov .tr/bilgi/kanun liste/PC 12709 .HM5 .frameset.html; http://www .constitution.org/cons/turkey/* .html ; http://www.anayasa.gov.tr/engconstlconst.htm; Proposal for Constitution of Republic of Turkey, 2001, seconded., Turkish Bar Association, 2003. Some of the translations, in especially the old forms of the articles, are quoted from the original abovementioned sources. The others, which fall outside of the latter, are made by the author. 3 The European Court of Justice (ECJ) has also stated that equal treatment between men and women is a fundamental one in the Community leagal order (Case C-50/96, Deutcshe Telekom v. Schroder [200] ECR 1-743, para.19). Furthermore, after Maatricht and Amsterdam Treaty, which have given necessary competence to the EU institutions, the Council established a four year program on gender equality for2001-2005 (Council Decision 2001151) and, subsequently Commission adopted for working programs for this period. 4 See. Case of Open Door and Dublin Weel Women v. Ireland, 29.10.1992, Series A-246 A, para. 68; Case of United Communist Part v. Turkey, 30.01.1998, Series 1998-I, para. 27, 46 5 http://www .anayasa.gov .tr/engconstlconst.htm 6 Translation by the author 7 http://www .anayasa.gov .tr/engconstlconst.htm

8 ibid. 9 ibid. 10 ibid. 11 For the same debate see Craig P, De Burca G, EU LAW, Texts, Cases & Materials. Oxford University Press, 2003 Third Edition


12 See the view of Craig De Burca in EC Law Texts, Cases&Materials, Oxford

University Press 1997 p.270. reference to Shields v. Coomes (Holdings) Ltd [1979] I AllER 456,461

13 Translated by the author 14 http://www.anayasa.gov.tr/engconst/const.htm 15 ibid. 16 ibid 17 Translated by the author


AVRUPA ANAYASASI VE YETKi DAGILIMI

Deniz ILGAZ*

Avrupa Parlamentosu'nun ge{:mi.y ba.ykanz Pat Cox tarafindan "Avrupa Birligi i{:in {:Ok onemli ve olumlu bir ileri adzm" olarak nitelendirilen "A vrupa i{:in bir Anayasa olu.yturan Antla.yma, " 17 - 18 Haziran 2004 tarihindeBraksel 'de ger{:ekle.ytirilen Zirve so nunda azerinde uzla.ymaya varzldzktan ve 29 Ekim 2004 tarihinde Roma 'da 25 aye alke lideri tarafindan torenle imzalandzktan sonra yararlage girebilmesi i{:in aye alkelerin kendi i{: hukuklarz uyarmca kabul edilmesi sarecinin e.yigine gelmi.ytir. "Avrupa'nzn Gelecegi i{:in Kurultay" kapsammda 16 aylzk yogun bir mazakere doneminin ardmdan Anayasa 'nm yazzlmaszyla ula.yzlan bu noktadaAvrupa'da ne gibi yeniliklere kapz aralanmz.ytzr?

Son ana kadar saren tartz.ymalar arasmda yer alan "Hzristiyanlzk" kavramz A vrupa medeniyetinin dayandzgz temellerden biri olarak kabul gormemi.y, bunun yerine Avrupa'nzn kaltarel, dini ve insanlzga deger veren mirasmdan esinlenilmi.y oldugu ifadesi azerinde fikir birligine vanlmz.ytzr. Anayasa 'nm belirledigi A vrupa Birligi degerleri, insan onuru, ozgarlak, demokrasi, e.yitlik, hukukun astanlaga ve insan haklarzna saygz olarak listelenmi.ytir. Azmlzklara ait olan ki.yilerin haklarma saygzya da vurgu yapan Anayasa, aye alkelerdeki toplumlarm payla.ytzklarz ilkeler arasmda {:ogulculuk, ayrzmczlzga kar.yz tavzr, ho.ygora, adalet, dayanz.yma, kadm ve erkek arasmda e.yitligi saymz.ytzr. AB'ye ayeligin, Birligin degerlerine ve bu degerleri diger aye alkelerle birlikte gelecege ta.yzmaya kararlz olan A vrupa alkelerine apk oldugunun belirtilmesinin yanz Slra Anayasa 'da ilk kez

* Yrd. Do~. Dr., Bogazi~i Universitesi, YabanCI Diller Yiiksekokulu. * For the summary in English, see the end page of the article.

142 AVRUPA ANAYASASI VE YETKI DAGILIMI

Birlik'ten pkz~la ilgili bir hiikiim yer almaktadzr. AB'nin temel degerlerini ciddi ~ekilde ihlal edecek bir iiye devletin iiyeligi diger iiye devletlerin nitelikli ~ogunluk oy ilkesine gore alacaklarz bir kararla askzya alznabilecektir. Bir iiye iilke kendi istegiyle de Birlik'ten ayrzlabilecektir.

Birlik ile iiye iilkeler arasznda yetki payla~zmz konusunda ii~ yetki kategorisi saptanarak bunlarzn kapsamlarz, i~indeki politika alanlarz ile birlikte belirtilmektedir. Birlige ait miinhaszr yetki, ortak ticaret politikasz, giimriik birligi, euro'ya dahil olan iilkeler i~in para politikasz gibi konularda Birligin iiye iilkeler iizerinde baglayzcz karar almasz anlamzna gelmektedir. Payla~zlan yetki kategorisinde ise, i~ pazar, i~i§leri, adalet ve giivenlik, tarzm, balzk~zlzk, ula~tzrma, enerji, sosyal ve ~evre politikalarz, tiiketicinin korunmasz, kamu saglzgz ile ilgili konular yer almakta; bunlarda Birlik, AB iiye iilkeleriyle birlikte karar almaktadzr. Oye iilkeler ekonomi ve istihdam politikalarzm geli§tirirken Birlik politikalarzyla e~giidiim

saglayacaklar, ortak savunma politikasznz da kapsayacak ~ekilde ortak dz~ ve giivenlik konularznda Birlik bu politikayz belirleme ve uygulama yetkisine sahip olacaktzr. Tamamlayzcz yetki kategorisinde ise, endiistri, saglzk, mesleki ve genel egitim, gen~lik, kiiltiir, spor, turizm, sivil savunma, zdarf i~birligi alanlarznda Birlik, iiye iilkelerin etkinliklerini koordine edecek, destekleyecek ve tamamlayacaktzr.

1. AB Anayasa Antla~masi'mn Genel bir incelemesi

Hassas dengeler iizerine oturan ve olu~umunu tam olarak sonu~landtrmamt~ olan Avrupa Birligi'nin Anayasas1, 17- 18 Haziran 2004 tarihinde irlanda'mn Ba~kanhgmda iiye iilkelerin devlet ve hiikiimet ba~kanlan tarafmdan Briiksel' deki zirvede onayland1. 1 Ardmdan, 29 Ekim 2004 giinii Roma' da 25 iiye iilkenin liderleri tarafmdan torenle imzaland1. Boylece, ikibinli ytllarm ilk on yth i<;inde veya hemen sonrasmda,2 her bir tiye iilkenin Anayasa Antla~masm1 kendi i<; hukukuna uygun bir bi<;imde kabuliinden sonra yiiriirltige girebilmesinin yolu a<;tlmt~ oldu. Birlik Anayasas1, Toplulugun dort ayn kurucu antla~masm13 ve bu antla~malan degi~tiren ek antla~malan4 basitle~tirerek ve yeniden dtizenleyerek Anayasa metni altmda toplamaktadtr.

Dort bOltimden ve Protokollerden olu~an Anayasa'mn Birinci Boltimti AB' nin degerlerini, hedeflerini, gti<;lerini tammlamakta, yasama erkini nas1l kullanacagmt ve hangi kurumlara sahip olacagmt dtizenlemekte, aynca Birligin sembollerine, vatanda~?hgma, demokratik ya~amma ve finans konulanna yer vermektedir. "Uye Devletlerin ortak hedeflerine ula~?mak


i9in yetkilerini devrettikleri" Birligin, kendi degerlerine saygt gosteren ve bu degerleri birlikte geli~tirmeye azmetmi~ biitiin A vrupa iilkelerine a91k olacag1 belirtilmektedir. ikinci Boliimde "Temel Haklar Bildirgesi," U9iincii Boliimde ise ulusal anayasalardan farkl1 bir bi9imde, i9 ve d1~ ticaret de dahil olmak iizere, AB'nin biitiin politika alanlar1 a91klailmaktadtr. Genel ve Son hiikiimlerden olu~an Dordiincii Boliimde Anayasa'mn kabulii ve degi~tirilmesiyle ilgili siire9lere de yer verilmektedir.

Birligin sozii ge9en degerleri nelerdir? insan onuruna ve hiirriyetine, demokrasiye, e~itlige, hukukun iistiinliigiine, insan haklanna ve azmhklara mensup ki~ilerin haklarma duyulan saygtdtr; toplumda 9ogulculugu, ho~goriiyii, adaleti, dayant~mayt desteklemek, aynmcthga kar~1 9lkmak, ozellikle kadm ve erkek e~itligini desteklemektir. Birlik, hedefleri arasmda ban~1 geli~tirmek, halkm iyiligi i9in ugr~ vermek; yurtta~lanna i9 smtrlan olmayan bir ozgiirliik, giivenlik ve adalet alam saglamak; rekabetin serbest oldugu ve tahrif edilmedigi bir Tek Pazar yaratmak gibi olumlu beklentileri saymaktadtr.

Y eni bir hiikiimle, belirli saytda iiye iilke vatanda~1 olan en az bir mil yon ki~inin imzastyla sunulacak bir istekle Komisyon'u Konsey'e bir oneri sunma konusunda ikna edebilmenin de yolu a9llmaktad1r.

Hlristiyanhk kavramma Anayasa' da yer verilmemesi karanna uzun tart1~malardan sonra ula~llmt~, "din" sozciigii A vrupa' daki biitiin dinleri kucaklayacak bir bi9imde Giri~ (Dibace) sayfasmda, kiiltiir ve insani degerlerle birlikte Avrupa'nm mirasm1 olu~turan degerler arasma eklenmi~tir. Birligin Demokratik Ya~am1 ba~hkh boliimiiniin altmda, iiye iilkelerde kabul goren ve uygulanan dinlere ozgii ibadethanelerin ("churches") statiisiine ve diger inan9lara ya da dini inan9la ilgili olmayan ama9lara yonelik grupla~malara Birligin sayg1 gosterecegi ve aynmcthk yapmayacag1 belirtilmektedir.

Avrupa'nm siirdiiriilebilir kalkmmas1 i9in 9ah~1hrken dengeli bir ekonomik geli~me, sosyal pazar ekonomisi, tam istihdam ve sosyal geli~me goz oniinde tutulacak, 9evrenin niteliginin korunmas1 ve iyile~tirilmesi 90k yiiksek bir hedef olarak benimsenecektir. ilimde ve teknolojide geli~meler desteklenirken, sosyal dt~lanmt~hga kar~1 sava~ a9llacak, sosyal adalet kapsammda kadm ve erkek e~itligine, ku~aklar arasmda dayam~maya ve 90cuklann haklarmm korunmasma 9ah~Ilacakhr. Dye Ulkeler arasmda ekonomik, sosyal ve bolgesel biitiinle~m~ ve dayam~ma te~vik edilecektir. Zengin kiiltiirel ve dilsel 9e~itliligiyle oviinen ve buna saygt gosteren Birlik,


Avrupa'nm ortak kiiltiirel mirasmm korunmasm1 ve desteklenmesini de garanti altma alacakhr.

D1~ diinya ile ili~kilerde de Birlik, onem verdigi kendi degerlerini ve ~1karlanm savunmaya devam ederek, tiim diinyamn ban~, giiven ve siirdiiriilebilir bir kalkmma i~inde ilerlemeye, insanlar arasmda dayam~ma ve kar~lltkh saygtya, serbest ve adil ticarete, yoksullugun silinmesine ve insan haklarmm korunmasma yonelik bir yol izleyerek, ba~ta Birle~mi~ Milletler ~art1 olmak iizere uluslararas1 hukukun gozetimi ve geli~imi i~in ~aba harcayacaktlr.

Birlik, biitiin bu hedeflere ula~mak i~in Anayasa'mn her bir ilgili alamnda kendisine bah~edilen yetkilere dayanarak hareket edecektir.

Birlik i~inde, milliyet~ilige day~nan herhangi bir aynmcthk yasaklamrken, aym zamanda her bir Uye Ulkenin ulusal kimliklerinin tamnacagt; iilkelerin kendi b6lgesel ve yerel yonetimleri de dahil olmak iizere temel siyasi ve anayasal yaptlanna; toprak biitiinliigiinii, hukuki diizeni ve i~ giivenligi saglayan tiim Devlet i~levlerine saygt gosterilecegi vurgulanmaktadtr.

Birligin miinhaSlf yetki sahibi olmadtgt alanlarda da Birlik ve Uye Ulkeler, kar~thkh saygt temelinde, Anayasa' dan kaynaklanan bu hedeflere ili~kin gorevleri iistlenmede birbirlerine yardtmct olacaklar ve hi~bir Oye Olke Anayasa'mn ongordiigii bu hedeflere ula~mada herhangi bir engel olu~turacak eylemlere giri~meyecektir.

Anayasa'mn ikinci Boliimii'nii Birlik iiyesi iilkelerin vatanda~lanmn ve baz1 konularda Birlik i~inde ikamet edenlerin veya biitiin insanlarm haklanmn tanmd1g1 Temel Haklar Bildirgesi olu~turmaktadtr. Diba~esinde,

"A vrupa' daki insan topluluklanmn aralarmda giderek daha yakm bir birlik" kurmakta olduklarmdan si::iz eden Bildirge'nin, Anayasa'mn diger alanlarmda yer alan baz1 hiikiimlerle uyumlu olup olmadtgt iizerine ku~kularm olmasmm yam stra, Temel Haklar ve Yurtta~hk konusunda Birligin insan Haklan ve Temel bzgiirliikler Avrupa Sozle~mesi'ne ("Avrupa Sozle~mesi") iiye olarak katllma beklentisinin (ve de yeni eklemeyle, kararhhgmm) ihtimal dahilinde olup olmadtgl tartl~Ilmaktadtr. Birligin, temel haklar konusunda Avrupa Sozle~mesi'nden ve Oye Ulkelerin anayasal geleneklerinde varolan ortak hiikiimlerden ilham alarak genel ilkelerini olu~turacagt belirtilse de, uygulamada A vrupa Birligi Adalet Divam'mn (ATAD) temel haklar sozkonusu oldugunda kararlarmda ortak


pazann i~leyi~i baglanunda ve Birligin 91karlan dogrultusunda ongoriilerde bulunarak ne Avrupa Sozle~mesi'ne ne de Oye Ulkelerin anayasa htiktimlerine dogrudan bagh kalmasmm pek de mtimktin olmayacagt goriilmektedir. 5

Temel Haklar Bildirgesi, Birligin kU;rumlan ve organlan tizerinde etkili olacak; tiye tilkeler tizerindeki baglaytct etkisi ancak tiye tilkelerin Birlik hukukuyla dtizenlenmi~ politika alanlanndaki etkinlikleri tizerinde uygulanabilecektir. "A vrupa Sozle~mesi"nden daha geni~ kapsamh bir i9erige sahip olan Bildirge, bio-etik ve ki~isel veriler, i~9ilerin sosyal haklan, iyi yonetim hakkt gibi alaplara da geni~letilmi~tir. Bu konularda en son karar mercii olarak Avrupa Adalet Divam (ATAD) yetkilendirilmi~tir. Genel ilke ~udur: Birligin ya da tiye tilkelerin taraf oldugu uluslararast antla~malar ve "A vrupa Sozle~mesi" ile 9eli~ki ortaya 91kttgt durumlarda Bildirge, hangi belgede temel haklar daha geni~ ~ekilde korunmaktaysa ona oncelik verecektir.

Birlik yurtta~hgmm, Aynen Amsterdam Antla~mast'nda yer aldtgt gibi, Taslak Anayasa Sozle~mesi'nde de Oye Ulkelerin vatanda~larma ozgti bir hak olacagt, fakat ulusal yurtta~hgm yerini almayarak, ulus yurtta~ltgma ek olacagt belirtilmektedir.

Birlik Yurtta~larmm sahip olacagt haklar ve tistlenecegi gorevler nelerdir? Bunlar ~oyle stralanmaktadtr:

- Oye Ulkelerin topraklart i9inde serbest9e dola~mak ve ikamet etmek;

- ikamet ettikleri Oye Ulkede, A vrupa Parlamentosu se9imlerinde ve yerel belediye se9imlerinde, aynen ikamet ettikleri Oye Ulkenin vatanda~lanna uygulanan ko~ullar altmda se9me ve se9ilme hakkma sahip olmak. Burada gozden ka9mlmamas1 gereken bir husus, kendi tilkesi dt~mda bir Oye Olkede ikamet eden bir AB yurtta~mm, ikamet ettigi Oye Ulkenin genel se9imlerinde se9me ve se9ilme hakkma sahip olmayacagtdtr;

- Vatanda~t oldugu Oye Ulke'nin ti9tincti bir tilkede diplomatik veya konsolosluk temsilciligi bulunmadtgt durumda AB yurtta~hgt ki~iye

herhangi bir Oye Ulkenin sozti ge9en ti9tincti tilkede diplomatik veya konsolosluk yetkilileri tarafmdan aynen kendi yurtta~larma tamdtgt ko~ullarda koruma saglamastm kazandtrmaktadtr;


Avrupa Parlamentosu'na ~ikayette bulunmak; Avrupa Kamu Denet~isi'ne (Ombudsman) ba~vurmak; Birligin kurumlanna ve dam~ma kurulu~lanna Anayasa' nm dillerinden herhangi birinde ba~vurmak ve aym dilde yamt almak.

2. Y etkiler konusu: Kimin "Neyi" "Ne Kadar" Yapacag•

Bel~ika' da Laeken' de "Avrupa'mn Gelecegi Kurultay1"nm bir ylldan uzun bir sure ytiriittilmesinin somut bir tiriinti olarak ortaya ~1kan Anayasa antla~masmm ytizde onundan az bir k1sm1 tizerinde yap1lan son degi~ikliklerle nihai metne ula~llm1~hr.6 Metnin temel yap1s1 oldugu gibi korunarak, ozellikle btiytik bir titizlikle ele ahnan yetki dagl11m1 konusunda ufak tefek rtitu~lar d1~mda esas ~ahya dokunulmam1~hr. Birlik hukukunun tiye tilkelerin hukukuna tisttinltigti ("primacy") prensibinin vurguland1gmm bir i~areti olarak daha once Madde 1-10' da yer alan htiktim biraz daha one, Madde I-6'ya, Birligin ttizel ki~iligini belirleyen Madde'nin online, "Birligin Tamm1 ve Hedefleri" ba~hkh Birinci K1smm i~ine almm1~hr. Hi~ ku~kusuz Birligin en karma~1k ve tart1~mah konusu olan yetki dagll1m1, Anayasa i~inde de bir~ok soru i~areti uyand1racak bir bi~imde yer almaktad1r.

Avrupa Toplulugu'nun ve Birligi'nin 40 y1h a~km stiren ya~am1 i~inde resmi oldugu kadar gayri resmi yollarla ger~ekle~tirilmi~ olan ~e~itli

degi~im ve donti~timler de zaten bu gtine kadar yetki dag1hm1 konusunun hi~ bir zaman kesin bir netlikle belirlenmemi~ olmasmdan kaynaklanm1~t1r. Bu durum bir bak1ma Birligin yararma ~ah~m1~t1r denilebilir: A vrupa Ekonomik Toplulugu bu yoldan siyasi bir Birlige donti~ebilmi~,

demokratikle~me tart1~ma ve ~abalanm gtindeme getirmi~, bir ttir "federasyon"a dogru goreceli olarak ilerlemeyi saglaffil~hr.

Anayasa' da yetki dagl11m1 ilk kez s1mflandmlarak listelenmektedir; "gri" alanda b1rakllan bir~ok konularla birlikte. Ornegin, ekonomi ve istihdam politikalannm oldugu kadar ortak d1~ ve gtivenlik politikasmm da hangi yetki s1mfma dahil edileceginin bilinmemesi sonucunda bu konular ayn olarak ele almm1~t1r. Anayasa'nm ilk metniyle son metni arasmda yap1lan bir degi~iklikle, Birligin tiye tilkelerin ekonomi alamndaki giri~imlerini

koordine etmesi degil de, tiye tilkelerin ekonomi politikalarm1 Birliginkilerle koordine edeceklerinin alhm ~izen bir siyasi yoruma gidilmi~tir. Birlige dti~en gorev, ekonomi politikalarma yonelik geni~ ~er~eveli bir k1lavuz olu~turmakt1r. Benzer bir siyasi hassasiyet de ara~hrma ve teknolojik geli~me konulannda ongoriilen i~birliginde ortaya


c;tkmt~, bu konular da yi.iksek bir siyasi profil c;izmek ic;in "payla~tlan yetki alanlan" ic;ine almm1~ olsalar da daha c;ok paralel olarak si.irdi.iri.ilecek bir yetki payla~1m1 gibi algllanacak bic;imde degi~tirilmi~tir.

A vrupa Birligi ile Oye Ulkeler arasmdaki yetki dagthmmda kimin "neyi" "ne kadar" yapacag1 konusunda ku~kuya yer btrakmamak amactyla konulan tic; yetki grubu altmda smtflandtrma yontemi getirilmektedir. Anayasa' da, Birligin kendisinin Oye Olkelerce yetkilendirilmemi~ oldugu alanlarda yasa yapmaya giri~tigine ya da bah~edilmi~ yetkiyi a~arak ve aynntllara fazla girerek olc;i.iyi.i kac;trdtgma dair endi~e duyan ki~ilerin tepkilerine kar~1

olu~turulan yetki payla~1m1 kategorilerine gore listelenmi~ konu ba~hklan yer almaktadtr. (Madde I - 11 - 17) Aynca Anayasa, yetkilerin a~1lmas1 durumunda yerindenlik ("subsidiarity") ve orantlhhk ("proportionality") ilkelerinin gozetilip gozetilmedigini denetleyecek mekanizmalann eksikligini de goz online alarak bu konuda denetim i~ini ulusal parlamentolara btrakacak bir sistem yaratmaktadtr.

Yerindenlik ilkesi, kararlann herhangi bir siyasi sistem ic;inde en etkin i~leyebilecek sonuc;lann elde edilecegi idarl di.izeyde ahnmasm1 ongormektedir. Kararlar, elverdigince yerel veya ulusal di.izeylerde almacak; ancak Birlik di.izeyinde karar almmas1 en iyi sonucu verecegi durumlarda bu yola gidilecektir. ilk kez 1975 yllmda Belc;ika Ba~bakam Leo Tindesmans' m yaytmladtgt bir raporda ortaya konulan bu kavram A vrupa'mn vatanda~lara daha yakm olacak bir entegrasyona gidebilmesini tasarlamaktayd1. Yerindenlik daha sonra Maastricht Antla~mast'nda yerini ald1. Yerindenlik ve orantlhhk ilkeleriyle ilgili bir Protokol Amsterdam Antla~mast'na da eklendi. Orantlhhk ilkesinin anlam1 da, yerindenlik ilkesinin uygulanmast durumunda Birligin ancak ve ancak Antla~ma

hedeflerine ula~mayt gerektirecek oranda karar almak ve eylemlere giri~mekle yetineceginin altm1 c;izmektedir.

Anayasa' da yer alan tic; yetki kategorisinden birincisinde Birligin uluslari.isti.i ("supranational") gi.ici.ini.i mi.inhastren kullanma durumunda oldugu konular (Madde I-13); ikinci grupta Birligin Oye Ulkelerle payla~t1g1 yetkiler (Madde I - 14); i.ic;i.inci.isi.inde ise Birligin Oye Olkeleri destekleme, tamamlama ve koordine etme yetkisinin bulundugu konular gelmektedir (Madde I - 17). Bu kategorilerden ayn olarak Oye Ulkelerin, ekonomi politikalarmt Birlige gore koordine edecekleri belirtilmekte; istihdam konusunda ise Birlige, Oye Olkelerin politikalanm koordine etme yetkisi tamnmaktadtr. (Madde I- 15) Birlige bah~edilen daha da onemli bir yetki alam, ktsaca CFSP olarak bilinen "ortak dt~ ve gi.ivenlik politikast"m


tammlama ve uygulamaya koyma gticti ve gorevi, ve buna ek olarak giderek geli~ecek bir savunma politikasmm ~en;evesinin olu~turulmastdtr. Bu alanda Oye Ulkelere dti~en, Birligin atacagt adtmlan aktif ve ~ekincesiz bir bi~imde, sadakat ve ortak dayam~ma duygulan i~inde desteklemek olacaktlr. Oye Olkeler aynca Birligin ~1kanna ters dti~ecek veya etkinligine zarar verecek eylemlerden de sakmacaklardtr. (Madde I- 16)

Anayasa' da Birlige, kendisine Oye Ulkelerce resmen bah~edilmi~ olan yetkileri gerektiginde a~ma olanagt tamyan bir esneklik ("flexibility") htikmti de yer almaktadtr. (Madde I- 18) Avrupa Toplulugu'nun Kurucu Anla~mast'nm Madde 308'ini ~agn~tlran bu htiktim yalmzca ortak Pazar konulanyla smuh kalmayarak btittin politika alanlart i~in ongortilmektedir. Konsey'de oybirligiyle karar ahnmas1 ko~uluyla Avrupa Parlamentosu'nun onaymt da gerektirecek bir stirece tabi kthnmt~tlr. Esneklik htikmti Komisyon'a da onemli bir gorev ytiklemektedir. Konsey'de esneklik htikmtine dayamlarak ele almacak konular a~tsmdan Komisyon, tiye tilkelerin parlamentolarmt bilgilendirecek, boylece yerindenlik ve orantthhk ilkelerinin denetiminin slirdtirtilmesini saglamaya ~ah~acaktlr.

Anayasa yine de Birligi, kendisine tanman yetki alanlanmn stmrlanm kesin ve gti~lti bir bi~imde gozetmeye zorlamaktadtr. Y etki devrinin ancak ve ancak Anayasa' daki hedefleri ger~ekle~tirmek i~in Birlige bah~edilmi~ olan alanlarla ktstth olacag1, Birligin ancak bu alanlar i~inde kalacag1, ve yetki devri yaptlmamt~ alanlarm Oye Olkelerin yetkisinde kaldtgt a~tk ve net olarak belirtilmektedir. Yetkilerin kullamlmas1 (Madde I-11) konusunda getirilen erken uyart sistemiyle ulusal parlamentolar, Birlik'te yasama stireci sonu~landmlmadan ince yerindenlik ve orantlhhk ilkelerine ne derece sadtk kalmdtgmt denetleyebileceklerdir. (Protokol3)

Avrupa Adalet Divam (ATAD) kararlarmda farkh yetki ttirlerinin varhgma daha once deginilmi~ olsa da Topluluk Anl~malanmn hi~ birinde yer almam1~ olan ti~ yetki grubuna gore politika alanlarmm listelenmesi i~i ilk kez Anayasa metninde ger~ekle~tirilmektedir. Ger~i bu listelemenin pratikte bir yaran olacagt soylenemez ~tinkti her bir konuda yetkilerin Birlik tarafmdan nasll kullamlacagt, yasama stirecinin nasll ytirtittilecegi, Anayasa'mn III. BOltimti'nde yer alan ayn ayn politika alanlarmdaki htiktimlerde farkh aynntllarla dtizenlenmektedir.


ATAD'm 1964 yllmdaki iinlti Costa v ENEL davastyla yasala~t1rm1~ oldugu, Topluluk hukukunun Oye Ulke mevzuatl iizerindeki iistiinltigiinii belirleyen ~ok onemli bir ilke de Anayasa' da ilk kez Toplulugun birincil Anla~ma hukuku diizeyinde yerini almaktadtr. (Madde I - 6) Birlige tamnm1~ olan yetki alanlannda yasa olu~turmas1 ve yasalarm uygulanmas1 a~lSlndan soz konusu ilke Toplulugun Birlik olma yolundaki geli~mesine ~ok onemli katk1 saglamt~tlr.

Birligin kurumlannm a~tklandtgt Ba~hk (Title) IV, 18-31 Maddelerinde A vrupa Parlamentosu, A vrupa Konseyi, Bakanlar Konseyi, A vrupa Komisyonu, A vrupa Komisyonu Ba~kam ve Birligin Dt~i~leri Bakam, Adalet Divam, Avrupa Merkez Bankas1, Say1~tay, ve Birligin dam~ma kurulu~lan olan Bolgeler Komitesi, ve Ekonomik ve Sosyal Komite ile ilgili temel bilgiler aktanlmaktadtr. AB tiye devletlerin liderlerinden olu~an Avrupa Konseyi tarafmdan nitelikli ~ogunluk oy ilkesiyle sec;ilecek bir Konsey Ba~kam'mn iki kez tekrarlanabilecek iki bu~uk yllhk sure i~in

oturabilecegi bir koltugun yaratllmasmm yam S1fa, Birligin d1~ ili~kilerini, gtivenlik ve savunma politikalarm1 ytirtitecek bir Dt~i~leri Bakan1 makam1 da olu~turulmaktadtr. Yeni kurulan D1~ ili~kiler Konseyi'ne de ba~kanhk edecek olan Dt~i~leri Bakam, aynca Avrupa Komisyonu'nda ikinci Ba~kan gorevini de tistlenecektir. Dt~i~leri Bakam da iiye tilkelerin liderleri tarafmdan nitelikli ~ogunluk oy ilkesiyle sec;ilecektir.

Belirli konu ba~hklan altmda toplanan Bakanlar Konseylerine, ii~er tiye tilkeden olu~an gruplar 18 ay stireyle ba~kanhk yapacaklard1r. Euro bolgesi maliye bakanlan Konseyine ise yine iki buc;uk yll stireyle hizmet verecek bir ba~kan se~ilecektir.

Anayasa'nm tiye tilke liderlerince onaym1 geciktiren bir ba~ka konu da yine oy sistemi olmu~tur. AB'nin en hassas konulannda kullamlacak olan ~ifte ~ogunluk oy ilkesi hem iiye tilkelerin hem de toplam ntifusun tizerine temellendirilmi~tir. Bir karar ahnmas1 i~in en az 15 tiye tilkenin olu~turacag1 blokun, Birlik niifusunun ytizde 65'ini temsil etmesi gerekmektedir. Karar almay1 engelleyecek azmhk ise AB'nin en az dort tiye tilkesinden olu~mah veya nitelikli c;ogunluga eri~ilmelidir.

Birligin yetkilerinin hangi yasal ~er~eve i~inde uygulanacagma ili~kin Ba~hk (Title) V'te Birligin yasama erkini ne gibi mekanizmalar aracthgtyla kullanacag1 dtizenlenmi~tir.

150 AVRUPA ANAYASASI VE YETKi DAGILIMI

Birligin her bir politika alamnda ayn ayn uygulamalanmn a91kland1g1 D9iincti Boltim'deki htiktimlere gonderme yap1larak, yasamada "Avrupa Y asalan"ndan, "A vrupa <;er9eve Y asalan"ndan, "A vrupa Ttiztikleri"nden, "A vrupa Kararlan"ndan, "Tavsiyeleri"nden ve "Gorti:;;leri"nden yararlamlacag1 belirtilmektedir. Ttimiiyle baglay1c1 ve Dye Dlkelerde dogrudan etkili olacak olan A vrupa Yasalan genel anlamda uygulanacak temel ya5:al dtizenlemeleri olu:;;turacaktu. A vrupa <;er9eve Yasalan ise hedefledikleri sonu9 a91smdan yonetildigi Dye Dlkede baglay1c1 bir yasal mevzuat olu:;;turan, fakat uygulama bi9imini Dye Dlkenin ulusal otoritelerine b1rakan yasa metinleridir.

Ortak d1:;; ve gtivenlik politikasmm i9inde yer alacak olan ortak gtivenlik ve savunma politikasma gelince, bu politika Birlige tiye tilkelerin sivil ve askeri olanaklarmdan yararlanarak hareket etme kolayhg1 saglayacakhr. Bu olanaklar bar1:;;1 koruma, 9at1:;;malan onleme ve Birle:;;mi:;; Milletler ~art1 ilkeleri uyarmca uluslararas1 gtivenligi gii9lendirici gorevler iistlenme amac1yla Birlik d1:;;mdaki hedeflere yonelik olarak da kullamlabilecektir.

Bu ttir i:;;lemlerde yararlamlacak olanaklar Dye Dlkelerden saglanacakhr. Dye Dlkeler, ortak gtivenlik ve savunma politikasmmuygulanmas1 i9in sivil ve askeri yeteneklerini Birligin kullammma sunacaklar, Bakanlar Konseyi'nce tammlanan hedeflere katk1da bulunacaklard1r. Dye Dlkeler bu ama9la kendi askeri yeteneklerini geli:;;tirmeyi olanaklan elverdigince tistleneceklerdir. Birlik i9inde savunma sektOriintin smai ve teknolojik temelini gii9lendirmek i9ill gerekli onlemleri belirlemede, ger9ekle:;;tirmede ve uygulamada kar:;;1la:;;llacak gii9liikleri yenmek, Avrupa'nm yetenekleri ve silahlanmas1yla ilgili politikalarm olu:;;turulmasmda Bakanlar Konseyi'ne katk1da bulunmak amac1yla bir Avrupa Silahlanma, Ara:;;tuma ve Askeri Yetenekler Ajans1 kurulmas1 hedefi de Anayasa'da yer almaktad1r.

Ortak gtivenlik ve savunma politikas1, giderek 9er9evesi belirginle:;;ecek olan planlanm1:;; i:;;birligini ("structured cooperation") de ongormektedir. Planlanm1:;; i:;;birligine dahil olan bir tiye tilkenin kendi topraklar1 tizerinde silahh saldmya ugramas1 durumunda i:;;birligine dahil diger tiye tilkelerden yard1m saglanacak, bu ttir dayan1:;;maya teror saldmlar1 ya da dogal afet olaylar1 da eklenecektir. Gti~lendirilmi:;; i:;;birligi (Madde I - 44) mekanizmasmdan yararlanan belirli say1da tiye iilkeler Birlige bah:;;edilen baz1 yetkileri kullanma hakkma sahip olmaktad1rlar. Bu htikme gore, kahlmaya gontillti olan tiye tilkeler Birligin mtinham olmayan yetki alanlarmdan birinin 9er9evesi i~inde i:;;birligine gidebilmektedirler. Gii9lendirilmi:;; i:;;birligi, Anayasa tarafmdan getirilen bir yenilik olmasa da


daha once ongoriildiigiinden farkh olarak yalmzca ortak d1~ ve giivenlik politikas1yla ve de emniyet gii~leri ve ceza hukuku konulanyla S1mrlandmlmamaktad1r. Gii~lendirilmi~ i~birliginde, oybirliginden nitelikli ~ogunluklu oy sistemine ge~i~ imkam yaratlld1g1 gibi, olagan yasa yapma siireci de benimsenmektedir. Herhangi bir gii~lendirilmi~ i~birligi i~in daha once gerekli olan en az sekiz iiye iilke saylSl da biitiin iiye iilkelerin ii~te birine degi~tirilerek AB'nin son geni~lemesiyle birlikte hem aym asgari iilke saylSl korunmu~. hem de gelecege yonelik olas1 geni~lemeler goz online almm1~ olmaktad1r.

3. Sonne;

ilk ba~larda ortak bir Pazar ve ekonomik bir Topluluk olu~turmak i~in yola ~1kan az say1daki A vrupa iilkesi zaman i~inde geni~leyerek siyasi bir birlik olmak i~in irade gostermi~ler fakat bir yandan da egemenlik sahalannm baz1 boliimlerini A vrupa Birligine devretmekte endi~e

duymu~lar, diren~ gostermi~lerdir. Bu nedenle yetki dagll1m1 konusunda AB 'nin ~ok onemli bir ~ift kavram1 olan "yerindenlik" ve "orantlhhk" ilkelerini yaratm1~ ve Anayasa'ya eklenen 3iincii Protokol ile bu konunun gozetimini ulusal parlamentolara emanet etmi~lerdir.

Anayasa'nm 20 Haziran 2003 tarihli ilk metninden sonra yapllan degi~iklikler arasmda Giri~'in en ba~mda "motto" olarak yer alan Thucydides II, 37'den yapllan almtl da isabetli bir karar sonucunda ~1kanlm1~tlr. Giiniimiizde ~ogunlugun azmhg1 ezmemesi ve onlarm da temsil edilerek haklannm gozetilmesi olarak yorumlanan demokrasi anlay1~1yla pek de bagda~mayan bir bak1~ a~lSl ortaya koyan ifade ~uydu: "AnayasamlZl ... demokrasi olarak adlandmyoruz ~iinkii gii~. bir azmhgm elinde olmay1p en geni~ say1ya sahip olanlarm elindedir." Bu sozler, ele~tiriler iizerine7 Anayasa Antla~masmdan ~1kanlm1~t1r.

ilk metnin Giri~'inde yap1lan bir ba~ka degi~iklik, ilk iki paragrafm birle~tirilerek Avrupa'mn medeniyetinin ortak miras1 olan kiiltiir, din ve hiimanizma kaynagmdan geldigine yapllan vurgunun korunmas1 olmu~tur. insanm, temliki ve ferag1 miimkiin olmayan haklarmm varhg1 ve bunlann temelindeki ozgiirliik, demokrasi e~itlik ifadeleri aynen yer ald1g1 gibi, akla saygmm yerini hukukun iistiinliigii alm1~, Birligin degerlerinin Siraland1g1 Madde 2' de yeni eklemelerle azmhklara ait olan insanlann haklanna ve kadm ile erkek arasmda e~itlige sayg1ya yer verilmi~tir. Anayasa' da azmhklara grup haklan degil de bireysel diizeyde bir azmhga ait olma


hakkmm tanmmas1, Avrupa Konseyi'nin ~er~eve anla~masmdaki ifadeye yakm bir durn~ ahnd1gma dair dikkat edilecek bir husustur.

Anayasa hukukunun biitiin iiye iilkelerde e~it bi~imde uygulanacagm1 belirten bir hiikmiin yer almasma da gerek duyulmu~tur. Madde 5'e yapllan bir eklemeyle, Birlik nezdinde iiye iilkeler arasmdaki e~itlik vurgulamrken, her bir iiye iilkenin ulusal kimliginin ve toprak biitiinliigiiniin gozetilecegi belirtilerek, hukuki diizenin ve ulusal giivenligin korunacag1 ve siirdiiriilecegi giivencesi verilmektedir. Birlik'ten aynlmak isteyen bir iiye iilkeye ilk kez bOyle bir olanak tamyan, birligin degerlerini siirekli olarak ~igneyen bir iiye iilkenin iiyeliginin de ask1ya ahnabilecegini belirten Anayasa, getirdigi dayam~ma hiikmiiyle, saldmya ugrayan bir iiye iilkeye diger iiye iilkelerin yard1m elini uzatacagm1 da ongormektedir.

Summary

The Treaty Establishing a Constitution for Europe has been designated as a positive step forward, having utmost importance. The text of the Cosntitution, as approved by the European Council at the summit meeting in Brussels on 17-18 June 2004 under the Irish Presidency, has now reached the stage when the member states enter into a period of ratification of the constitutional treaty according to their domestic laws so that the Constitution can go into effect.

After a 16-month period of negotiations conducted within the context of the Convention on the Future of the European Union, what are some of the new provisions having significant consequences for the future of the Union? The concept of "Christianity," as one of the subjects of debate, did not take place among the basic foundations forming the heritage of Europe; instead, a reference to cultural, religious and humanistic inheritance of Europe took precedence. The European values designated by the Constitution appeared as human dignity, freedom, democracy, equality, the rule of law and human rights, including the rights of persons belonging to minorities. The principles commonly shared by the member states were listed as pluralism, non-discrimination, tolerance, justice, solidarity and equality between women and men.

In addition to the statement that the Union shall be open to all European states which respect its values and are committed to promoting them


together, the Constitution gives place for the first time to a provision on exit from the Union. In the case of a serious and persistent breach by a member state of the values of the Union, certain rights of the member state may be suspended. Any member state may also withdraw from the Union.

The use of Union competences, divided into three categories, is governed by the principles of referral, subsidiarity and proportionality. The provision on the Union law, expressing the primacy of Union law over the laws of the member states, has been moved into Title I, right before the provision on legal personality of the Union, as has been the provision on the symbols of the Union, the flag, the anthem, the motto ("united in diversity"), the currency euro and the Union day, May 9.

Sonnotlar

1 European Constitution, Official Journal of the European Union, C 310, Volume 47, 16 December 2004 (Notice No. 2004/C 310/01) (http://www.europa.eu.int/scadplus/constitution/competences_en.htm)

2 En iyimser tahmine gore 2014 yth ifade edilmektedir. Bkz. "Editorial Comments," 899-907, Common Market Law Review, Vol. 41, No.4, August 2004,904.

3 Avrupa Komiir ve <;elik Birligi Kurucu Antla~mas1 (1951 ); A vrupa Toplu1ugu (Roma) Antla~mas1 ( 1957); Atom Enerjisi Toplulugu Kurucu Antla~mas1 -EURATOM (1957); Maastricht Antla~mas1 (Treaty on the European Union) (1992).

4 Birle~me Antla~mas1 (1965); Avrupa Tek Senedi (1986); Amsterdam Antla~mas1 (1997) (Yiiriirliik tarihi, 1999); Nice Antla~mas1 (2001) (Yiiriirliik tarihi, 1 Subat 2003); yeni iiye iilkelerle imzalanan antla~malar.

5 Hauer Case, 44179, Liselotte Hauer v. Liind Rheinland-Pfalz { 1979} ECR 3, 727; J. H. H. Weiler, The Constitution of Europe, Reprinted 2002, Cambridge University Press, 108, Footnote 7. 6 Le Monde, 10 July 2004. 7 Anne Peters, "European Democracy after the 2003 Convention," 37-85, Common Market Law Review, Vol. 41, 2004, 37-38.

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI• Gilt 12• Say1: 1-2 • 2004 155

HUKUK DEVLETi VE KOPENHAG KRiTERLERi Ac;ISINDAN TURKiYE

Sultan TAHMAZOGLU UZELTURK*

Ozet"'"'

Polis Devletinin kar~ztz olarak hukuk giivenligini saglayan bir kavram olarak hukuk devleti, Anglo-Sakson Hukuk sistemlerinde "hukukun iistiinliigii" terimi ile ifade edilmektedir. Bu terimsel farklzla~ma uluslararasz ve ulusal iistii hukuk r;err;evesinde yakmla~mz~tzr. Bu yakmla~madan Tiirk Hukukunun da hem A vrupa ins an haklan A vrupa Sozle~mesi ve hem de A vrupa Birligi boyutuyla etkilenmi~tir.

Bugiin hukuk devleti ir;erikli ya da maddi hukuk devleti olarak da kavranmz~ ve bu durum Anayasa Mahkemesi kararlarma da yanszmz~tzr. Ulusal , uluslar arasz ve ulusaliistii geli~meler hukuk devleti kavrammm evrensel boyutlara r;ekildigini de gostermektedir.Bu r;err;evede AB siirecinde hukuk devletine ili~kin ya da Kopenhag Kriterlerinde ifade edildigi gibi "hukukun iistiinliigii" niin saglanmasma yonelik geli~meler de onem kazanmaktadzr.

Tiirk hukukunda Anayasal ve yasal alanda ya~anan geli~meler hukukun iistiinliigiinii saglamaya yonelik onemli geli~meler olarak tespit edilmekle beraber, bu alanda ozellikle yargmm bagzszzlzgmm saglanmasz ve yenidenyapllanmasmm ve yiiriitme ve yasamanm yargzsal denetim mekanizmalarmdaki kzsmtzlarm giderilmesi ve demokrasinin ve ozellikle de bu r;err;evede yonetimin apklzgzmn peki~tirilmesi almmasz gereken mesafeler olarak goriinmektedir.

1-HUKUK DEVLETi

* Yrd. Do<;. Dr., Marmara Oniversitesi Hukuk Fakiiltesi Anayasa Hukuku Ogretim Oyesi. * For the summary in English, see the end page of the article.

156 HUKUK DEVLETI

Hukuk Devleti devlet-hukuk ili~kisinin yer aldtgt bir hukuk dtizeninin adtdtr. Stmrstz yetkilerle donattlan devlet gtictintin keyfilige kaymast ve vatanda~lara hukuk gtiveni vermeyen, zorbahga ka~an rejimlerin adt olan "Polis Devleti 1" nin kar~tt kavramt olarak hukuk devleti "vatanda~lara hukuk giivenligi saglayan devlet" olarak tantmlanmt~ttl.

Tarihsel geli~ime bakthrsa devleti, topragt ve iizerinde ya~ayanlarla,.

denizleri ve daglartyla orada egemenlik kuramn malt sayan miilk devletten; yonetimin tannsal oldugu ve kendi koydugu kurallar dt~mda hi~bir hukukla bagh bulunmayan gii~ ve yetkilerin tamamen takdiri oldugu ve hi~bir

denetime tabi olmayan polis devlete ge~ildigi ve nihayet egemenligin ki~i ve soylardan uluslara ge~tigi, kurumlar tarafmdan payla~tldtgt ve ortak kullamldtgt, hukuk kurallarmm onu koyanlar da i~inde olmak iizere her ki~i ve kurulu~u bagladtgt , kamusal ya~amda gorev ve yetkili herkes ve her organm yargtsal denetim altmda oldugu hukuk devletine ge~ildigi goriiliir3

.

Hukuk ve devletin onceligi tartt~mast ~er~evesinde, hukuk devleti dii~iincesinin asli bi~imiyle, devletin devlet oncesi insan haklarma ve devlet tistii dogal hukuka baglthgt demek olduguna dikkat ~ekilmekte ve hukuk dii~iincesinin yeniden, bireyin devlete olan ili~kisinde sadece bir hukuk kavrammm degil, esasen belirli bir hukuk idesinin uygulanmast anlamma gelmesi gerektigi ileri siiriilmektedir4

.

Hukuk Devleti-Hukukun Ustiinliigii

Anglo-Sakson hukuk sisteminde "hukuk devleti kavrammm kar~thgt olarak suastyla "hukukun hakimiyeti-egemenligi", "hukukun tistiinltigti"5

olarak nitelendirilebilecek olan "rule of law", "supremacy of law kavramlart yer almaktadtr6

. ingiltere'de Orta~agda ortaya attlan "hukukun iisttinltigti" kavramt, devletin ilahi ve be~eri hukuk ilkelerine bagh olmast, toplum i~inde hukuk ilkelerinin hakim olmast anlamma gelmektedir7

• Harrington 17. ytizytlda ingiltere' de hiiktimetin stmrlanmast kavramtm hukukun iistiinliigii fikri ile apklamaktaydt8

. Hukuk devleti kavramt ile hukukun iistiinliigii kavramlan modern devletle birlikte geli~en, devlet kudretinin hukukla stmrlanmasmt hedefleyen aydmlanma felsefesinin bir tiriinti olarak kar~tmtza ~tkmaktadtr. Ancak, ingiltere ve Almanya9 arasmda modern devletin olu~um siirecinin farkh bir seyir izlemesi, kapitalizmin her iki iilkede farklt geli~mesi ve nihayet aydmlanma gelenegi ve liberal dii~iincenin bu tilkeler a~tsmdan yaratttgt farkhhk bu iki kavramm i~erigini de farkltla~ttrmaktadtr10 •


Hukukun tisttinltigli kavranu bu degi~im stirecinden ge~erek, gtintimtizde devlet hayatmda hukuk ilkelerine baghhg1 ifade eden bir anlam kazanmt~t1r11 • Alman hukukundan hukukumuza ge~en "hukuk devleti"nden tarihsel geli~im itibanyla nispeten farkh bir geli~me gostermesine ragmen12

,

bugtin Ktt'a Avrupas1 hukuk sisteminde ve Turk Anayasasmda da hukuk devleti kavrammm yanmda "hukukun tisttinltigti13

" kavramma da yer verilmektedir. Aym geli~meyi uluslararas1 hukukta da izlemek mtimktindtir14

•

Sekli-Maddi Hukuk Devleti

Hukuk devleti konusunda ~ekli-formel ve maddi-i~eriksel hukuk devleti anlay1~1 da tart1~mah bir ba~ka husustur. idari btittin faaliyet ve i~lemlerin yasalara dayanmak zorunda oldugu devlet olarak tammlanan ~ekli hukuk devleti anlayt~tmn yanmda, maddi hukuk devleti "adalet" temeline dayah bir devleti ifade etmektedir15

• Hukuk devletini sadece sayllan belli ozellikleri ta~tyan devlet olarak gormek bizi ~ekli anlamda hukuk devleti ile kar~1 kar~tya getirir. Once, akliyeci dogal hukuk kuramm1 benimseyen I.Kant tarafmdan tasarlanan hukuk devleti, hukuk yasalan altmda bir araya gelmi~ insanlann birligiydi ve bu yasalar hukuk devleti kavram1 i~in

bi~imlendirici nitelikteydi16• 19. Ytizyllda Stahl, hukuk devleti kavramm1

devletin i~erigi ve hedefi olarak gormeyip, bunlan ger~ekle~tirmenin tarz1 olarak gormektedir17

• Geli~en toplumsal ve dti~tinsel ko~ullarla bir ol~tide pozitivizmden18 uzakla~llarak i~erikli-maddi hukuk devleti anlayt~ma gelinmi~tir19 • Sekli ve maddi hukuk devleti kavramlart arasmdaki ~izgi bazt belirsizlikler ta~1sa da, maddi hukuk devleti kavram1, degerler i~eren,

muhtevas1 olan, maddi anlam1 i~erigi zengin, ama~ ve hedefe yonelik, politik ve ideolojik bir kavram olarak algllamaktadtr0

•

Hukukun i~erigi konusu bizi hukuk devletinin bir degerler btittinti oldugu sonucuna getirir. Bunun kaynag1 liberalizmdir. Hukuk Devleti belli bir ozgtirltik anlayt~ma, belli bir demokrasi anlayt~ma ve devletin roltine ili~kin belli bir anlayt~a dayamr. Hukuk Devletinin ozgtirltik anlay1~1

toplumsal ve siyasal orgtitlenmede bireyin iisttinliigii dii~iincesine dayamr. Oncelikle hukuk devleti insan haklan devletidir. Hukuk Devleti hukuk diizenegine demokratik degerler sistemini yerle~tirme arac1d1r. Hukuk devletinde devletin rolti etkin ve en az devlettir21

. Hukuk Devletini ayakta tutacak unsur ise sivil toplumdur2

•

158 HUKUK DEVLETI

~ekli hukuk devletindeki bi~irnsel koruyuculann i~eriksel degerleri vardu. Ancak, :;;ekli anlarnda hukuk devletinden rnaddi anlarnda hukuk devletine ge~i:;;in haf1zasmda hukuk devletinin bi~irnselliginin i~i

bo:;;altllarak i~eriksizlikten korurnak yatrnaktad1r. Bu a:;;arnada da sorun pozitif bir ge~erlilikten yoksun olan hukuk devletinin i~eriginin objektif olarak tamrnlanabilrnekten uzak olrnas1 ve baz1 yazarlara gore hukuk devletinin geregi olan bir hususun, diger baz1 yazarlara gore hukuk devletinin geregi olrnarnasmdad1r23

• Bununla baglantlh olarak :;;ekli hukuk devletinden rnaddi hukuk devletine ge~i:;;, yarg1~lar devletine ge~i:;;in de ba:;;langtctdtr. Yada <;aglar' m ifadesiyle "rnaddi hukuk devleti yargwlar devleti ve dernokrasi sentezidir"24

•

Bu ~er~evede hukuk devleti "Anayasal devlet" ile de ozde:;;le:;;tirilrni:;;tir25

• Bu anlarn1 ile anayasal dernokrasi veya siyasi dernokrasiler eksigini hukukla gideren dernokrasilerdir26

. Bu eksigin giderilrnesinde Anayasa Mahkernelerinin ve de artlk ulusaltistti insan haklar1 rnekanizrnalarmm i:;;levleri yadsmarnaz

Alman Anayasa Mahkernesi hukuk devletini Anayasanm tarnarnma hakirn olan temel anlay1:;;m birlikte degerlendirilrnesinden ortaya ~1karrnanm daha dogru olacagm1 ifade etrnektedir27

•

Tiirk Anayasa Mahkernesi kararlarmda da hukuk devletinin rnaddi anlam1 ile kavrand1g1 goriilmektedir. Tiirk Anayasa Mahkernesi farkh kararlarmda hukuk devletini liberal hukuk devleti anlammdan sosyal ve demokratik hukuk devletine ge~i:;; siirecine uygun olarak tammlamt:;;tlr:

"Hukuk devletinin , Anayasanm a~1k hiikiimlerinden once hukukun bilinen ve ttim uygar iilkelerin benirnseyip uydugu ilkelere uygun olmas1 gerekir ... Hukuk devleti, her eylem ve i:;;lemi hukuka uygun, insan haklarma sayg1 gosteren, bu hak ve ozgiirliikleri koruyup gii~lendiren, her alanda adaletli bir hukuk diizeni kurup bunu geli:;;tirerek siirdiiren, Anayasa'ya aykm durum ve tutumlardan ka~man, hukuku tiim devlet organlanna egemen kllan, Anayasa ve hukukun iistiin kurallanyla kendini bagh say1p yargt denetimine a~tk olan, yasalann iistiinde yasa koyucunun da bozamayacag1 temel hukuk ilkeleri ve Anayasa bulundugu bilincinden uzakla:;;ttgmda ge~ersiz k1lacagm1 bilen devlettir.28

"

Geni:;; siyasal bir prensip olarak hukuk devleti insan haklanna ili:;;kin uluslararas1 geli:;;melerle de baglant1hd1r9

. Bu alandaki geli:;;rneler hukuk


devletinin yeni anlam1 iizerinde belirleyici bir rol oynarken, milli alanda normlar hiyerar~isini de yeniden dii~iinmenin yollarm1 a9m1~t1r. Bu baglamda uluslararas1 geli~meler ozellikle de ikinci Diinya Sava~I sonrasmda ivme kazanmi~tir. Bunlar i9inde belki de en onemli belgeler, biri evrensel, digeri bolgesel olmak iizere Birle~mi~ Milletler insan Haklan Evrensel Bildirgesi ve insan Haklan A vrupa Sozle~mesidir. A vrupa Sozle~mesi Ba~lang191 ~u ifadelere yer vermektedir:

"Aym inanc1 ta~Iyan ve siyasal gelenekler, idealler, ozgiirliiklere sayg1 ve hukukun iistiinliigii konulannda ortak bir miras1 payla~an A vrupa Devletlerinin hiikiimetleri sifatlyla, Evrensel Bildiri'de yer alan baz1 haklann topluca giivenceye baglanmasm1 saglama yoniinde ilk ad1mlan atmayi kararla~tirarak; ... "

Sozle~menin ba~lang1cmda ifadesini bulan Hukukun Dstiinliigii kavram1 insan Haklar1 A vrupa Mahkemesi kararlanna da yansimi~tir. in san Haklan A vrupa Mahkemesi Golder kararmda hukukun iistiinliigiinii ~u ~ekilde

somutla~tlrmi~tir:

" .. .imzac1 Hiikiimetlerin Evrensel Bildiride ifade edilen baz1 haklan birlikte yerine getirmek i9in giri~imde bulunmay1 kararla~tirmalannm bir nedeni, hukukun iistiinliigiine olan derin inan9land1r ... Mahkemeye ula~ma hakkmm 6. maddenin 1. f1krasmda ifade edilen hakkm kurucu bir unsurunu olu~turdugu sonucuna varilabilir. Bu, sozle~meci devletlere yeni bir yiikiimliiliik yiikleyen a~m bir yorum degildir: Bu yorum , kendi baglammda hukuk yaratan bir anla~ma olan bu sozle~menin maksad1 ve amac1 gozoniinde tutularak okunan 6. maddenin 1. f1krasmm birinci ciimlesine ve hukukun genel ilkelerine dayanmaktad1r..?0

."

Hukuk Devletinin yeni anlam1 A vrupa Komisyonunca da vurgulanmi~tir. Komisyona gore, medeni, siyasi, ekonomik, sosyal ve kiiltiirel haklanm geli~tirmeyi hedefleyen tiim demokrasiler i9in hukukun iistiinliigii temel bir prensiptir. Bu baglamda Komisyon say1 ile s1mrh olmadan hukuk devletinin i9erigini belirlemeye 9ah~maktad1~ 1 :

-insan Haklannm ve temel ozgiirliiklerin etkili bir ~ekilde kullanilmasim saglayan yasalar

-BagiiDSIZ yarg1 -Etkili ve k1Slntisiz yarg1 -Yasa oniinde e~itligi saglayan hukuk sistemi

160 HUKUK DEVLETI

-Bireye sayg1h cezaevi sistemi -Hukukun hizmetinde polis te~kilah -Hukuku uygulayacak ve toplumda ya~amak i~in olu~turulan

ekonomik ve sosyal ~artlan kurmaya muktedir etkili bir idare.

Bu belirlemenin ardmdan belki ~u soruyu sormak anlamhd1r? Hukuk devleti evrensel midir32? insan haklanmn evrensel degerleri gibi ve de onunla ve demokrasi ile yakm baglantllarla geli~en ve yay1lan bir sure~ izlemektedir. bzellikle A vrupa Konseyi btinyesinde ya~anan geli~meler ve iHAS sistemi ve iHAM kararlan ile belirlenen "ortak mirasa sahip ~1kan yargwlarla33

" hukuk devletine ili~kin ilkeler ve Ortak Avrupa'mn temel degeri olarak hukukun tisttinltigti kavramm1 gormezden gelme.k mtimktin degildir. Bu geli~im ve modeller hukuk devletini evrensel boyuta ta~1yacak geli~meler olarak alg1lanabilir.

Hukuk Devletinin Kurucu Unsurlan

Hukuk kavrammm kanun kavramm1 a~mas1 gibi, hukuk devleti kavram1 da yasa devleti kavramm1 a~an bir anlam ta~1maktad1r34• Hukuk devletinin ne anlama geldigi noktasmda ise zaman zaman tammlar yap1lsa da35 daha ~ok tercih edilen "klasik veya modern"36 nitelemesi yamnda hukuk devleti kavrammm temel ogelerini saymaktu. Ancak bu konuda tam bir gorti~

birliginin oldugunu soylemek zordu27•

Ancak yine de hukuk devletinin ozgtirltik ve hukuk olarak iki temel bile~eni oldugundan hareketle38 belki de en kapsay1c1 yakla~1m hukuk devletinin yap1c1 unsurlanm ~u ana ~atllar altmda toplamak olabilir: Normlar hiyerar~isi ilkesi, devletin hukuka baglanmas1 ve ytirtirltikteki hukukun i~erigi hukuk devletinin niteliklerini ortaya koymaktad1r39

•

Hukuk devletindeki normlar hiyerar~isi ilkesi geregince, a~amah hukuk kurallanmn sualanmas1, oncelikle hukuk kaynaklanmn ~ogulculugu ve birbirine baghhg1 ardmdan da bu baghhgm hukuki alanda denetiminin yap1lmasm1 zorunlu k1lmaktad1r. Hukuki denetim hem idarenin ttim eylem ve i!?lemlerinin denetlenmesi, hem de art1k yasalarm anayasaya uygunlugunun denetlenmesi ~eklinde kar~Im1za ~1kmaktad1r. Degi~ik devlet organlannm tisttin normlara baghhgmm saglanmas1 hukuk devletinin geli~imine katklda bulunacaktlr40

•

Hukuk devletinin yap1lanmasmda ikinci kurucu ~atl gti~ler aynhg1d1r. Devletin hukuka baglanmas1 devlet organlarmm hukukla smulanmas1


gti~ler aynhg1 sayesinde ger~ekle~ir. Devletin tisttin otoritesine kar~1 bireyin korunmasmm temel arac1 olarak dti~tintilen erkler aynhgmda, yarg1 erkinin denetim mekanizmas1 ile bu saglamr: Oncelikle ict'ari yarg1 ve ardmdan Anayasa Y arg1s1 ve yargtcm konumu hukuk devleti a~lSlndan onem ta~1r. idarenin denetimi ise; yaygm denetim, denetimin yogunlugu ve derinligi ve ytirtitmenin durdurulmast kurumunun i~letilebilmesi ile anlam kazanmaktadtr. Y argmm oteki organlar kar~lSlndaki tisttinltigti, yarg1 orgammn kendisinin tisttinltigti de gil, hukukun tisttinltigiinti anlatlr. · Bu bagtmstzhk sadece siyasal iktidara kar~1 degil ozel gti~lere kar~1 da olmahdtr41

•

Hukuk Devletinin yaptlanmasmdaki son olu~um ise "hukukun i~erigi" ile ifade edilebilir. Bu ~er~evede ozgtirltik anlay1~1, demokrasi anlay1~1 ve devletin rolti alt unsurlar olarak saptanabilir42

.

Hukuk devletinde ozgtirltik anlay1~1 oncelikle temel hak ve ozgtirltiklerin anayasalarda tanmarak gtivence altma almmasm1, bireyin tisttinltigtinti, hukuk gtivenligini ve hukukun genel ilkelerinin kabultinti gerekli ktlar. Hukuk devleti demokrasi anlayt~Im da ~ekillendiren bir devlet anlayt~ldtr. Yasamn genel iradenin ifadesi olmasmm hukuk devletinin temeli olmas1 bu baglant1y1 kendiliginden kurmaktadtr43

• Nihayet, stmrh devlet, enaz devlet, Ol~tiltiltik ilkesi ~er~evesinde hareket eden devlet hukuk devletine denk dti~mektedir. Bu ~izgi bizi hukuk devletinin sivil toplum ile ayakta kalabilecegi ger~egine getirmektedir44

•

Liberal devletin sosyal devlete kay1~1 sosyal hukuk devletini de gtindeme getirmi~tir. Hukuk Devletinin sosyal hukuk devletine donti~timti ile, hukuk devleti ile sosyal devletin birbirine ait bir btittin olduklar1 ve bir devletin hukuk devleti olabilmesi i~in aym zamanda sosyal devlet de olmas1 gerektigi vurgulanmaktadtr45

• Anayasa Mahkemesine gore, 1982 Anayasasmm 2. maddesi Ttirkiye Cumhuriyeti'nin sadece hukuk devleti degil, aym zamanda sosyal bir devlet oldugunu belirlemi~tir. Hukuk devletinin ileri a~amas1, bu ilke ile saglamr ... 46

". Yine Ytiksek Mahkeme, "sosyal hukuk devleti"ni, gti~stizleri gti~ltiler kar~lSlnda koruyarak ger~ek e~itligi yani sosyal adaleti ve boylece toplumsal dengeyi saglamakla ytiktimlti devlet olarak tammlamaktadtr47

•

TUrk Anayasa Mahkemesi kararlannda hukuk devletinin demokratik devlet kavram1 ile de baglantlstmn kuruldugu gortilmektedir. Anayasa Mahkemesine gore, demokratik hukuk devleti, insan hak ve ozgtirltiklerini,

162 HUKUK DEVLETI

ulusal dayam~may1, sosyal adaleti, ferdin ve toplumun huzur ve refahm1 gen;ekle~tirip gi.ivence altma alan devlettir48

• Yi.iksek Mahkeme, "hukukun bilinen ve ti.im uygar iilkelerin benimseyip uydugu ilkelere uygun olmas1 gerektigini" de belirtmektedir49

.

Ti.irk Anayasa Mahkemesi hukuk devletini maddi anlamda kavrayarak II. Cumhuriyetten beri verdigi kararlarmda hemen aym s;izgiyi izleyerek bu alanda bir "ols;i.i norm" yaratm1~t1r50• Anayasa Mahkemesi yeni kararlarmda da hukuk devletine ili~kin bu s;izgiyi korumaktadtr51

• Aynca, Yi.iksek Mahkemeye gore, temel hak ve ozgi.irli.iklerin anayasal gi.ivenceye baglanmasmm yam stra bunlarm etkin ve amacma uygun kullamlmasm1 saglayacak olanaklann getirilmesi de hukuk devleti olmanm geregidir52

.

II- KOPENHAG KRiTERLERi ve TURKiYE

Ti.irk Anayasalannda "hukuk devleti" kavrammm as;tks;a yer aldtgt ilk Anayasa 1961 Anayasas1d1r. Anayasa, kavram1 sadece ifade etmekle kalmam1~, hukuk devletinin degerler sistemini de benimsemWir53

. 1961 Anayasasmdan 1982 Anayasasma gelindiginde en s;ok tahribe ugrayan ilkelerden biri olarak yine hukuk devleti kar~tmtza s;tkmaktadtr. Oncelikle 1982 Anayasasmm hukuku degil, ama devleti kutsayan yakla~1m1 en s;ok ele~tirilen hususlardan biri olmu~tur. Anayasa ba~langtcmdaki ifadenin degi~mesi Anayasanm devlete oncelik tamyan s;izgisini tamamen ortadan kalduacak boyutta degildir54

• Ozgi.irli.ikler rejimin smulamayt asll hale getiren s;izgisi, yi.iri.itmenin yarg1 denetimi dt~mda kalan i~lemleri, yargmm daralan alam ve ozellikle tlkanan Anayasa yarg1s1 yollan, askeri yargmm ve DGM lerin geni~leyen kapsam ve etkinligi, demokrasi eksikligi hep 1982 Anayasasmm ele~tirilen hususlar1 olmu~tur.

Anayasada 1995 ve 2001 ytllarmdaki kapsamh degi~iklikler onemli geli~meleri de beraberinde getirmi~tir. 1995 Anayasa degi~iklikleri ozellikle kolektif ozgiirli.iklerin oni.ini.in as;Ilmastm hedeflemi~tir.

2001 Anayasa degi~iklik1erinin etkisi oncelikle genel anlamda ozgi.irli.ikler rejimi i.izerinde etkili olmu~tur. Anayasanm Ba~langts;, 13 ve 14. maddelerindeki degi~iklikler bu as;tdan onem ta~tmaktadtr. Ozellikle Anayasamn ges;ici 15/son ftkranm ka1dmlarak, 12 Eyliil rejimi mevzuatma yargt yolunun as;tlmast s;ok ges; olmakla beraber onemli bir geli~medir.


DGM lerden asker yargt~lann ~tkartlmasmdan, tamamen DGM lerin kaldmlmasma ve MGK degi~ikligine kadar ge~en stirecin de hattrlattlmast gerekir. Aynca tek tek ozgiirltikler a~tsmdan ki~i htirriyeti ve gtivenligi, ozel hayatm gizliligi ve korunmast, yerle~me ve seyahat htirriyeti, dti~tinceyi a~tklama ve yayma htirriyeti, basm htirriyeti, kamu ttizel ki~ilerinin elindeki basm dt~l kitle haberle~me. ara~lanndan yararlanma hakkt, dernek kurma, toplantt ve gosteri ytirtiyti~ti dtizenleme hakkt, ailenin korunmast, kamula~tlrma, sosyal ve siyasi haklar alamndaki geli~meler, ozellikle siyasi parti ozgtirltigti kapsamh bir anayasa degi~ikligi ile kar~1 kar~tya kalffil~ttr55 • Bu ~er~evede hukuk devleti ile dogrudan ili~kili olacak ~ekilde Anayasanm 36. maddesine adil yargtlanma hakkmm yerle~tirilmesi, 38. madde ve 15. maddeden oltim cezasmm ~tkanlmast, 74. maddede yaptlan degi~iklik ile yabanctlara da dilek~e hakkmm tanmmast ve dilek~e ba~vurulanmn sonucunun dilek~e sahiplerine bildirilmesi aynca vurgulanmast gereken degi~ikliklerdir.

Kopenhag Siireci

Kopenhag Kriterleri 21-22 Haziran 1993 'de Avrupa Konseyi Ba~kanhk sonu~larmda Orta ve Dogu A vrupa tilkeleri ile A vrupa Birligi ili~kilerinin degerlendirildigi bOltimde, Ortak( ortakhk anla~mastm imzalamt~ ama heniiz tiye olmayan devletler=associated countries) tilkeler ktsmmda yer alan ifadelerle a~tklanmt~hr.

"Uyelik, aday tilkenin; demokrasiyi, hukukun tisttinltigtinti , insan haklarma ve azmhklara;saygt gosterilmesi ve korunmasmt garanti eden kurumlannm istikrarmt, birlik i~indeki rekabet~i basktlarla ve piyasa gti~leriyle ba~ edebildigi kadar da, i~leyen bir piyasa ekonomisini ba~armasmt zorunlu ktlar. Uyelik, adaym siyasi, ekonomik, parasal birlik hedeflerine baghhgt da dahil olmak tizere, tiyelik ytiktimltiltiklerini tizerine alabilmesini gerektirir. "56

Kopenhag Kriterleri 9-10 Arahk 1994 'de bu kez Essen'de A vrupa Konseyi Ba~kanhk Sonu~lanna57 A vrupa Birligi kattlma sozle~mesini imzalayan devletlerin giri~ oncesi stratejilerinin belirlenmesi ya da ba~ka bir ifadeyle Birlige haztrlanmast a~amasma yanstmt~tt28 • Ardmdan bu kez 15 Temmuz 1997'de "Gti~lti ve Daha Geni~ Birlik i~in- Agenda 2000" de Komisyon fikirlerinde ifadesini bulmu~tur59 .

164 HUKUK DEVLETI

1993 Avrupa Konseyi Ba~kanhk Top1antlsmdaki bu ilkeler 10-11 Arahk 1999 Helsinki top1antlSlndan sonra Tlirkiye a~lSlndan daha ~ok anlarn kazanmt~tlr. Bu ~er~evede dogrudan Ttirkiye'yi ilgilendiren be1ge1erde hukuk devletine ili~kin sorunlar belirli noktalarda yer almaktadtr.

Terminolojik a~tdan baktldtgmda, Kopenhag Kriterlerinde de "hukukun tisttinltigti" kavrammm kullamldtgt gortilmektedir. Bu durumda hukukun tisttinltigtinden ne anla~llmast gerektigine yine Avrupa Birligi belgelerinden hareketle varmak gerekir. Buna gore, birlige tiye olmak isteyen devletler sadece hukuk devleti ve demokrasiye ili~kin prensipleri kabul etmekle kalmaytp onlarm gtinltik hayatta da uygularnaya ge~irilmesini saglamak durumundadtrlar60

• Kopenhag kriterleri de hukukun tisttinltigtinti demokrasi ile birlikte degerlendirmektedir61

•

A vrupa Komisyonunun Ttirkiye hakkmda verdigi raporlar da dikkate almdtgmda Ttirk Hukukunda hukukun tistiinltigtintin saglanmasma ili~kin olarak belli konu1arm altm1 ~izmek mtimktindtir. Ger~i burada altl ~izilen sorunlarm Ttirk hukukunda 1982 Anayasasmm kabul edili~inden beri ele~tirildigini ve tartt~lldtgmt, hatta zaman zaman Kopenhag kriterlerinin otesine ge~ebilecek iyile~tirmelerin yaptlmasl gereginin belirtildigi de unutulmamahdtr. Ttirk hukukunda yonetenlerin her ttirlti i~lem ve eylemlerinin yargt denetimine tabi olmasmdan hareketle yarg1 klSlnbst getirilen alanlarm hukuk devleti ile bagda~mad1g1 her ftrsatta ifade edilmektedir. Bu bag1amda Cumhurba~kamnm tek ba~ma yapacagt i~lemler, Ytiksek Askeri ~ura Kararlan, Olagantistii Hal Kanun Htikmtimde Kararnameleri, Hakimler ve Savctlar Ytiksek Kurulu kararlanmn yarg1 denetimine tabi olmamast62 ve 2001 Anayasa degi~ikligi ile bir ol~tide a~llan Anayasamn ge~ici 15. maddesi saytlabilir. Anayasasmm ge~ici

15/son maddesinin kaldmlmas1 ile 12 Eyltil yasalanna Anayasa yarglSl yolu a~tlmt~tlr. Ancak bu donem yasa1annm yasama orgam tarafmdan aytk1anmast ve bu stirecin htzlandmlmast i~in "anayasa ~ikayeti"nin

devreye sokulmas1 hukuk devletini pekWiren oneriler arasmdadtr63•

Burada hukuk devletine ili~kin olarak ortaya konulan sorunlar bir degerler sistemi olarak hukuk devleti kavrarnmm geni~liginden hareketle Ttirkiye hakkmda verilen AB ilerleme raporlar1 ~er~evesinde kalacaktlr.

ilerleme raporlannda hukuk devletine ili~kin geli~meler "demokrasi ve hukukun tisttinltigti" ba~hgt altmda yer almaktadtr. Bu ~er~evede oncelikle

AVRUPA ARA~TIRMALARI DERGiSi 165

yasama, yliriitme ve yargt, ardmdan da insan haklart konusu lizerinde durulacaktlr 0

YASAMA

Ttirkiye'ye ili~kin 2003 ilerleme raporunda Yasamaya ili~kin klSlmda ciddi bir olumsuzluk gaze 9arpmamaktadtr. Se9imlerin baz1 illerde, A vrupa Parlamentosunun ve A vrupa Konseyi Parlamenterler Asamblesinin liyeleri tarafmdan izlendigi, AGiT Demokratik Kurumlar ve insan haklar1 BlirosuSe9im Degerlendirme Grubu'nun 29 Ekim-4 Kastm 2002 tarihleri arasmda Ttirkiye'ye gelerek yapt1klar1 degerlendirmede se9imlerin uluslararast standartlara uygun yaptldtgt yolunda degerlendirme yapmt~lardtro

AB ye giri~ stirecinde yaptlan 2003 ilerleme raporunda belirtilmemi~ olmakla beraber se9im sisterninin % 10 gibi ytiksek bir baraj i9ermesi ve 4 Kas1m se9imlerinde parlamentoda temsil edilmeyen oy oramnm ytiksekligi64 ve parlamentoda 9ogunluk partisinin art1 temsiline yol a9mas1 anayasada cumhuriyetin nitelikleri arasmda yer alan "demokratik devlet" ilkesine yine Anayasanm 67 0 maddesinde yer alan "adil temsil ve yonetimde istikrar" ilkesine aykmdtr. Ancak Anayasa Mahkemesi % 10 barajmm once mahalli se9imler a9tsmdan kar~thgt olan "onda bir baraj uygulamah modelini Anayasaya uygun bulmu~65,% 10 genel barajm Anayasaya uygun, bunun dt~mdaki 9evre barajmm ise Anayasaya uygun olmadtgma karar vermi~tir66 0

YURUTME

2003 raporunun yliriitmeye ili~kin ktsmmda ozellikle asker-sivil ili~kilerinin altl 9izilmektedir.

Milli Giivenlik Kurulu

Buglinkti Milli Gtivenlik Kurulunun atas1 sayllabilecek ilk olu~um 24 Nisan 1933 gtin ve 14443 saydt kararname ile kurulan ve 1933-1949 ydlan arasmda gorev yapan, Ba~bakan ba~kanhgmda Genelkurmay Ba~kam ve Bakanlar Kurulu liyelerinden olu~an "Ytiksek Mtidafaa Meclisi Umumi Katipligi67

" dir.

1949-1962 ytllart arasmda ise, 5399 sayth yasa ile "yurt savunmastyla ilgili i~lerde" "yardtmcthk etmek" ve "mtitalaa vermek" tizere kurulan ve

166 HUKUK DEVLETI

asker tiye olarak sadece Genelkurmay Ba~kanmm katlld1g1 "Milli Savunma Ytiksek Kurulu"68 kar~1m1za ~1kmaktad1r.

Kurul 1961 Anayasas1 ile ~imdiki adm1 alm1~, Anayasal bir nitelik kazanm1~, etki alam geni~lemi~ ve aynca kurulun kompozisyonu degi~mi~, ve i~levi artm1~t1r69 . Kurula, Genelkurmay ba~kam ile kuvvet temsilcilerinin de katildigi ve hangi bakanlarm katllacagmm yasa ile belirlendigi bir olu~um saglanm1~, milli gtivenlik ile ilgili kararlann almmasmda ve koordinasyonun saglanmasmda "yardimcihk etmek tizere", gerekli temel gorti~leri Bakanlar Kuruluna bildiren bir konuma getirilmi~tir.

1971 Anayasa degi~iklikleri70 ile MGK bakanlar kuruluna gorti~lerini "tavsiye eder" duruma gelmi~ ve aynca Anayasada ba~bakan ve genelkurmay ba~kamnm katildigi ve katilacak bakanlarm ve kuvvet komutanlarmm yasa ile belirlendigi Curnhurba~kam ba~kanhgmda toplanan bir kurul halini alm1~t1r.

1982 Anayasasmda ise MGK Curnhurba~kam ba~kanhgmda Ba~bakan, Genelkurmay Ba~kam , Milli Savunma, i~i~leri, D1~i~leri Bakanlar1, Kuvvet Komutanlar1 ve Jandarma Genel Komutanmdan olu~an71 ve "devletin milli gtivenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmas1 ile ilgili kararlarm ahnmas1 ve gerekli koordinasyonun saglanmas1 konusundaki gorti~lerini

bakanlar kuruluna bildirir" durumda olan bir kuruldur Ancak daha da onemlisi, MGK'nun Devletin varhg1 ve baglmS1zhg1, tilkenin btittinltigti ve boltinmezligi, toplumun huzur ve gtivenliginin korunmas1 hususunda almmasm1 zorunlu gordtigti tedbirlere ait kararlar "Bakanlar Kurulunca oncelikle dikkate ahmr"72

•

Ancak 2001 Anayasa degi~iklikleri73 ile MGK nm yaplSlnda degi~iklik yapllarak sivil tiyelerin say1s1 arttmlm1~t1r74 ve aym zamanda daha once oncelikle MGK kararlar1m dikkate almak durumunda olan Bakanlar Kurulu, art1k MGK kararlanm "degerlendirir" duruma getirilmi~tir. Aynca "gorti~leri" ifadesi "tavsiye kararlar1" ~eklinde degi~tirilerek MGK kararlanmn tavsiye niteligi vurgulanm1~tlr.

MGK benzeri kurumlara kar~Ila~tlrmah hukukta da rastlamak mtirnktindtir75

• Ancak Ttirk hukukuna ili~kin sorun MGK kararlarmm "devlet siyaseti" niteligini almas1d1r. Tanor-Ytizba~10glu bu ~er~evede iki onemli sorunun alhm ~izmektedir. ilki, devlet siyasetinin76 demokratik niteligi olmayan bir kurum tarafmdan belirlenmesinin temsili rejimle ve tabi


demokrasiyle bagda~abilirligi ve devlet siyasetinin belirleyicisi ve uygulaytclSl olmast gereken ve bu yetki ~er~evesinde de sorumlu bulunan bakanlar kurulu iken, bu sorumlulugu ta~tmayan MGK nm yetkisidir ve bu durum "sorumluluk kimde ise yetki ona aittir" prensibine aykmdtr77

•

7. uyum paketi olarak nitelendirilen 4963 sayth yasa ile yaptlan degi~ikliklerle78 , MGK genel sekreterinin sahip o1dugu geni~ yiiriitme ve denetleme yetkisi ve MGK Genel Sekreterine tanmmt~ olan Cumhurba~kam ve Ba~bakan adma MGK tavsiye1erinin uygu1anmasmt izleme yetkisi kaldmlmt~ttr79• MGK kararlarmm tavsiye niteligi yasada da vurgu1anmt~ttr (m.4). Aynca MGK ya sivil kurum ve kuru1u~lara smtrstz eri~im yetkisi veren hiikiim1er kaldmlmt~ttr. MGK genel Sekreterinin Silahh Kuvvetler mensup1art tarafmdan atanmast zorun1u1ugu arttk yoktur (m.15). MGK nm toplanma stkhgt azalttlarak ayda bir yerine iki ayda bir toplanmasma ili~kin hiikiim kabul edilmi~tir (m.5).

Aynca MGK Genel Sekreterligi Yonetmeligi de 2945 saytlt yasaya uygun ~ekilde kabul edi1mi~tir80 .

Cumhurba~kam digerleri yanmda YOK te MGK dan iiye bu1unduru1mast sebebiy1e de YOK yasastm TBMM'ye geri gondermi~tir. Sinema, Video ve Miizik Eserleri denetleme Kurulu'ndan MGK iiyesi ~tkan1mt~ttr.

1961 Anayasasmm 1971 yth sonrast siire~te getirilen savunma harcamalannm Sayt~tay denetiminde gizli1ik esast81 4963 sayth yasanm 7. m~ddesi ile gev~etilmi~tir. Ancak ha1a Anayasanm 160. maddesinde ongoriilen gizlilik esast korunmaktadtr.

MGK dt~mda sivil- asker ili~ki1eri a~ISlndan ilerleme raporunda ifade edilen husus1ardan biri de asker si1ahh kuvvetlerin resmi o1mayan bazt mekanizma1ar aracthgt ile (omegin asker ki~ilerin yapttklan konu~malar, verdik1eri deme~1er veya onemli konularda gorii~ beyan etmeleri gibi) etkili olduk1andtr. Bu konu ogretide de zaman zaman dikkat ~eki1en husus1ardan biridir82

•

Aynca Asker-sivil ili~kileri ve hukuk devleti bag1anttsmm belirtilmesi a~tsmdan Anayasa mahkemesinin 199911 karar sayllt kararmm da belirtilmesi gerekir. Anayasa mahkemesi, vali tarafmdan askeri birlik1erden yardtm istenmesi durumunda siirenin birlik komutam tarafmdan belirlenmesi hiikmtinii hukuk devleti ilkesine aykm bularak iptal etmi~tir.

168 HUKUK DEVLETI

Anayasa mahkemesine gore, kamu diizeni ve kamu giivenliginin saglanmas1 hukuk devletinin onde gelen gorevlerindendir ve bu gorev ilde valiye aittir. Bu nedenle, vali tarafmdan askeri birliklerden yardtm istenmesi durumunda, yardtma gelen askeri birligin gorevde kah~ siiresinin, ilin genel idaresinden ve asayi~inden sorumlu vali tarafmdan belirlenmesi zorunludur83

.

YARGI

2003 ilerleme raporunda Tiirk yargt sistemine ili~kin olarak bir dizi iyile~tirmenin yaptldtgmdan soz edilmektedir.Bu ~en;evede aile mahkemelerinin niifusu 100 binden fazla olan yerle~im birimlerinde kurulmas1, adli sicil kayttlart sisteminin B M <;ocuk Haklart Sozle~mesi ile uyumlu hale getirilmesi84

, <;ocuk Mahkemeleri kanununda degi~iklik yapllarak yargtlanma ya~mm 15 den 18 'e yiikseltilmesi, adli i~lem ve kararlarm tebligine ili~kin sistemin gii~lendirilmesi85 , Adli Ttp kanununda yaptlan degi~ikliklerle adli siirecin htzlandmlmast, ttbbi muayenenin yaptlmast, adli tlp ~ubelerinin kurulmas1, sivillerin askeri mahkemelerde yargtlanmasma son verilmesi86

, ve hakim ve savcllara yonelik insan haklar1 ve uyum yasalart seminerleri ve AHiM kararlannm kesinle~tigi tarihten itibaren hukuk, ceza ve en son idari davalar i~in yargtlamamn yenilenmesi yolunun a~llmas1 raporda olumlu geli~meler olarak ifade edilmektedir. Raporda infaz hakimligi sisteminin i~lemeye ba~lamas1, ve ulusal yargt ag1 projesinin ikinci a~amaya gelmi~ olmas1 belirtilen olumlu noktalardtr.

2003 raporunda olumsuz olarak nitelendirilen hususlardan biri yargmm agu bir dava yiikii altmda bulunmastdtr. Aynca istinaf mahkemelerinin hala kurulamam1~ olmas1 ele~tirilen bir ba~ka husustur. Bu durumun Yargttay'm i~ yiikiinii arttrdtgt ifade edilmektedir. Bir ba~ka olumsuz olarak nitelendirilen husus ise, delillerin toplanmast konusunda savctlarm ceza soru~turmasmm tiim a~amalarmm kontroliinden hukuken sorumlu olmalarma kar~thk, fiilen savctlann bu konuda yeterince bilgilendirilmedigi ve savcllann hazuhk soru~turmast strasmda daha s1k1 bir denetim uygulamas1 gerektigi yolundadu.

IV.Reform paketi ile Memurin Muhakematl kanunu ve 430 sayth KHK da Ulusal Programda ifade edildigi iizere degi~tirilmi~tir. Bu onemli bir geli~medir.

Hukukun iistiinliigii ve Kopenhag kriterlerinin yerine getirilmesi a~lSlndan altl ~izilmesi gereken baz1 konular ~unlard1r: DGM lerin durumu,


yolsuzluk, Hakimler ve Savcllar Yiiksek Kurulu ve yarg1 bag1ms1zhgmm saglanmas1, YA~ kararlan, iHAM kararlanmn ic; hukukta uygulanmas187

•

Devlet Giivenlik Mahkemeleri

Kahhm Ortakhg1 Belgesinde k1sa vadeli oncelikler arasmda DGM ler de dahil olmak iizere yargmm Wevselliginin ve verimliliginin uluslar aras1 standartlara yiikseltilmesi ongoriilmektedir. Aynca Ulusal Program88

Anayasanm DGM' lere ili~kin hiikiimleri ile DGM Kanununun gozden gec;irilmesini klsa vadeli oncelikler arasmda saymaktad1r. Anayasanm DGM'lerde asker yarg1c; bulunmasmm adil yargllama hakk1m ihlal ettigine ili~kin iHAM karanmn89 ardmdan degi~tirilmesi onemli bir geli~medir90 . Ardmdan uyum yasalan ile getirilen yeni diizenlemelerle oncelikle DGM lerin gorev alanlan daralhlm1~t1r. 1. Reform paketinde(madde5) getirilen degi~iklikler ile, toplu suc;larda gozalh siiresinin uzamasma olanak tamyan ciimle metinden c;1kanlm1~hr aynca 3. ve 4. f1kra degi~tirilmi~tir. Bunun sonucu olarak olaganiistii hallerde hakim karan ile 7 giine kadar gozalh siiresinin uzat1lmas1 miimki.in olabilmektedir. Aynca, tutuklu samgm avukah ile her zaman gorii~me olanag1 getirilmi~tir91 . Aynca, Devlet Giivenlik Mahkemelerinin Kurulu~ ve Y argllama U sulleri Hakkmda Kanun'un 16/son maddesinin yiiriirliikten kaldmlmas1yla bu mahkemelerin gorev alanma giren ve toplu olarak i~lenen suc;lardan suc;lardan dolay1 gozaltma ahnanlar 48 saat sonra hukuken bir avukatla gorii~me imkamna sahip olmu~lard1r92 • 16. maddenin 4. f1kras1 yiiri.irli.ikten kaldmlarak DGm nin gorev alamna giren bir suc;tan samk olan ki~inin hiirriyetinin k1S1tland1g1 andan itibaren miidafii ile gorii~me olanag1 soz konusu olmu~tur. 6. uyum paketi ile DGM de yargllanan samgm avukatmm ifade alma Slfasmda haz1r bulunmasm1 engelleyen hiiki.imler kaldmlm1~hr. c;ok onemli bir yenilik 3842 say1h Ceza Muhakemeleri Usulii Kanunu ile Devlet Giivenlik Mahkemelerinin Kurulu~ ve Yargllama Usulleri Hakkmda Kanun'un BaZl Maddelerinde Degi~iklik Yapllmasma Dair Kanun'un 3111. Maddesi yi.iriirliikten kaldmlm1~t1r93 . Tiirk mevzuatmda yapllan degi~iklikler gozalh siireleri ve ko~ullar1 ac;lSlndan CMUK-DGM farkm1 ortadan kaldtrml~tlr94• Nihayet yap1lan Anayasa degi~ikligi ile DGM'ler tamamen kaldmlm1~t1r95 • DGM ler yerine agtr ceza mahkemeleri gorevli olacakhr.

Yiiksek Askeri ~ora Kararlan

1982 Anayasasmm 125. maddesine gore Y A~ kararlan yarg1 denetimi d1~mdad1r. idari nitelikte kararlar alan Y A~ nm kararlarmm kesinligi hukuk

170 HUKUK DEVLETI

devleti kriterleri a91smdan ele~tirilmektedir. Bu konuda iHAM oniinde de ba~vurular olmu~, ancak iHAM bu ba~vurular1 iHAS 9izgisi i9inde korumam1~t1r96• 1995-1997 tarih1eri arasmda YA~ karan ile erken emeklilige aynlan 13 subaym ba~vurusu insan Haklar1 A vrupa Mahkemesi tarafmdan 11Ttirkiye' de subay ve astsubay lar askeri go rev ve yiikiimliiliikleri 9er9evesinde dini vecibelerini yerine getirebilirler. Her iilkede oldugu gibi, Tiirkiye'de de silahh kuvvetler belli bir disiplin 9er9evesinde faaliyet gosterir. Silahh Kuvvetlere giren herkes bu disipline uymakla yiikiimliidiir. II gerek9esi ile reddedilmi~tir. ~ikayet9ilerin bir ba~ka iddias1 da, 11Y A~ kararlannm hukuk d1~1 oldugu II idi. iHAM, iddiaya da olduk9a net yamt vermi~tir. Mahkeme verilen cezalann TSK disiplin yonetmeligine gore verildigine dikkat 9ekerek, 11Bu kararlar sadece belli bir gruba iiye (TSK) ki~ileri ilgilendirir. DolaylSlyla Y A~ kararlan ceza kanunu 9er9evesinde incelenemez ve iHAS'm adil yarg1lama hakk1yla ilgili maddesine aykm degildir11 ifadelerini kullanmi~tir. Mahkeme, ordudan atilan ~ikayet9ilerin iHAS'm cezalann yasalhg1yla ilgili 7. maddesinin ve etkili ba~vuruya ili~kin 13. maddesinin Ankara tarafmdan ihlal edildigi iddialarm1 da

. b 1 97 ge9ers1z u mu~tur .

Ancak, iHAS m koruma alam i9inde olmamas1 Y A~ kararlannm kesin olmasmm hukuk devleti kavram1 ile bagda~tig1 anlamma gelmemektedir.

iHAM Kararlar1 ve i~ Hukuk Sorunu ya da Sozle~menin i~ Hukuktaki Y eri

2002 ilerleme raporu 9er9evesinde alti 9izilen konulardan biri de iHAM kararlanna aykm olarak medeni ve siyasi haklan simrlandmlanlara bu haklanmn iadesi ve bunlann adli sicil kay1tlanmn silinmesini saglayacak yasal tedbirlerin ahnmas1 zorunlulugudur.

Agustos 2002 de kabul edilen reform paketi ile hukuk ve ceza davalarmda verilen ve iHAS a aykmhg1 saptanana kesinle~mi~ kararlar aleyhine yeniden yargilama yolunu a9an hiikiimler getirilmi~tir. Ancak, yeni htikiim bir yil sonra yani agustos 2003 tarihinden sonra yapilacak ba~vurular i~in uygulanacakhr(6 ve 7. maddeler ve ge~ici madde 2 ve madde 13)98

. Bu 9er9evede Hukuk Usulii Muhakemeleri Kanunu ve CMUK ta da dtizeltmeler yapilmi~tir99 • Ancak V. Reform Paketi ile getirilen dtizenleme de hem HUM, hem de CMUK daki "yarg1lamanm yenilenmesi" i9in getirilen siire A vrupa insan haklan Mahkemesi karannm kesinle~tigi tarihten itibaren bir y1ldir. 3. reform paketinin 13. maddesi ile 6 ve 7.

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISi 171

maddelerin bir yll sonra ytirtirltige girecegi belirtilmi~ken HUMK ve CMUK daki degi~ikliklerle bu durum a~Ilm1~ gortilmektedir.

6. Uyum paketi ile, yargllamanm yenilenmesi yoluna hukuk ve ceza davalanmn yam Sira idari davalar i9in de gidilebilecegi belirtilmi~tir.

Aynca Anayasa Mahkemesinin 20 Mart 2002 tarihli karan iHAM kararlarmm TUrk Mahkemelere kaynakl1k edecegini belirtmesi a91smdan onemlidir. iHAM kararlarmm dogrudan etkisi sorunu 9oziim beklemektedir.

Bu a~amada Anayasanm 90. maddesindeki degi~ikligin belirtilmesinde yarar vard1r100

• 90. maddeye "Usuliine gore yiirtirltige konulmu~ temel hak ve ozgiirliiklere ili~kin milletleraras1 andla~malarla kanunlarm aym konuda farkl1 hiiktimler i9ermesi nedeniyle 91kabilecek uyu~mazhklarda

milletleraras1 andla~ma hiikiimleri esas al1mr" hiikmii ilave edilmi~tir101 • Anayasada yapllan bu degi~iklik ile ulusal hukuk- temel hak ve ozgtirltiklere ili~kin uluslar aras1 hukuk 9aU~masmda bir "9aU~ma normu" getirilerek bu alanda 91kabilecek sorunlar onlenmeye 9ah~Ilmaktad1r.

Tiirk hukukunda insan haklanna ili~kin uluslararas1 sozle~melerinin

kurallar kademelenmesindeki yeri tarti~maltdtr102 • Ancak yarg1 yerlerinin ulusal- uluslararas1 hukukun 9ah~mas1 halinde sorunu neye gore 9ozecekleri onemli bir sorun olu~turmakta idi. Bu konuda sozle~me ile yasanm ve sozle~me ile anayasa htikmtintin 9aU~mas1 ihtimallerine gore aynnhh degerlendirmeler ve 9ozum onerileri getirilmi~tir103 • Getirilen diizenlemenin bu sorunlardan hangisine yantt verdigi sorulacak olursa insan haklanna ili~kin sozle~me ile yasanm 9ah~mas1 halinde anayasanm getirilen a91k htikmti kar~lSlnda sorun sozle~meye oncelik verilerek 9ozlimlenecektir. Anayasa degi~ikligi bu sorunu a91k9a 9ozmti~ttir. Ancak, hangi sozle~melerin temel haklara ili~kin oldugu konusunda da bir belirsizlik vard1r. Aynca, Sozle~me ile Anayasanm 9ati~mas1 halinde /ne olacaktir sorusu yanitlanmami~tlr. Bu durumda iki ihtimal ifade edilmekteydi: Anayasanm ihmal edilerek sozle~menin uygulanmas1 ve sozle~menin ihmal edilerek anayasanm uygulanmas1. Getirilen yeni, dtizenleme anayasa ile insan haklanna ili~kin sozle~menin 9at1~mas1 sorununa a91k 9oztim getirmekten uzak gortinmektedir. Yeni Anayasa degi~ikliginin gtindeme ta~1yacag1 bir ba~ka sorun da, yasanm (veya anayasanm) uluslar aras1 sozle~meden daha ileri htiktim ongormesi durumudur104

. Bu durumda yine Sozle~menin uygulanmas1 miimktin mtidtir?

172 HUKUK DEVLETI

ifade-Basm Ozgiirliigii

2003 ilerleme raporunda ifade ozgtirltigtine ili~kin olarak, onemli geli~melerin kaydedildigi belirtilmekte, ancak sorunlann tamamen ortadan kalkmadtgmm da altl 9izilmektediro Olumlu geli~meler arasmda TMK 80 maddenin 60 uyum paketi ile kaldmlmast, TCK 159'un devleti ve devlet kurumlanm tahkir ve tezyif kasdt olmakslZln strf ele~tirmek maksadtyla yaptlan dti~tince a91klamalannm

0 cezayt gerektirmeyecegi ve su9un

cezasmm asgari haddinin 6 aya indirilmesi, TCK 169 da yer alan "teror orgtitlerine yardtm ve yatakhk su9u"nun kapsammm daralttlmast, "teror yontemlerine ba~vurmayt ozendirecek ~ekilde orgtitle ilgili propaganda yapmak" kavrammt "~iddet veya diger teror yontemlerine" ~eklinde

degi~tirilmesi, Sinema, Video ve Muzik Eserleri kanununda yaptlan degi~iklikle eser yasaklamamn kapsammm daralttlmast saytlmaktadtro

Ancak bu alanda Cumhuriyet savctlanmn hala ifade ozgtirltigtinti ktsttlamak tizere TCK 312 ve 169 ve TMK mn 7 0 maddelerini altematif olarak kullanmakta oldugunu belirtmekte ve degi~en mevzuat nedeniyle beraat edenler hakkmda altematif yasa htiktimleri kullamlarak dava a91ldtgmm gozlemlendigi belirtilmektedir

ifade ozgtirltigti ile baglantlh olarak basm ozgtirltigtine ili~kin onemli sorunlarm devam ettigi vurgusu yaptlmaktadtro Y eni basm yasast TBMM _gtindemindedir

Radyo ve Televizyon yaymcthgt alamnda da Ttirk9e dt~mdaki dillerde yaym TRT eli ile ba~lattlmt~tlr.o

i~kence Kotii Muamele

2003 ilerleme raporunda i~kence ve kotti muamele konusunda bir 90k yargt kararmm verildigi ve ozellikle Yargltay'm i~kenceyi "insanhk su9u" olarak tammladtgt belirtilmektedir. Burada onemli bir engel olarak "zamana~tmt "nedeniyle i~kence ve kotti muamele faillerinin davalanmn dti~mesi gosterilmektediro Cezaevlerinde hapishane sistemi reformuna gore onemli iyile~melerin gozlemlendigi belirtilmekte ve infaz hakimlig1 sisteminin 9ah~tlgt, ancak, hakimlerce verilen kararlarm geregi gibi izlenmedigi ve ba~vurulann bazen keyfi olarak reddedildigi ve ~ikayet

ba~vurulanmn infaz hakimligine ul~tmlmasmda gizlilige riayet edilmedigine ili~kin endi~eler vardtro

AVRUPA ARA!?TIRMALARI DERGISI 173

Yolsuzlukla Miicadele

2000 A vrupa Komisyonunun Ttirkiye raporunda yozla~manm

yaygmhgmm altt 9izilmektedir105• 2003 Ttirkiye raporuna gore yolsuzluk

Ttirkiye'de 90k ciddi bir sorun olarak varhgmt korumaktadtr. Ancak bazt geli~meler de ya~anmt~tlr. A vrupa Konseyi Yolsuzluga Kar~t 6zel Hukuk Sozle~mesi Ttirkiye tarafmdan imzalanmt~ ve onaylanmt~tlr106• Bununla Ttirkiye yolsuzlukla mticadele konusunda A vrupa standartlanm izlemekle gorevli Yolsuzluga kar~t Devletler Grubu (GRECO) ya kattlmt~tlr.

TBMM Ttirkiye'nin taraf oldugu OECD Sozle~mesinin uygulanmast amactyla uluslar arast ticari i~lemlerde yabanct kamu gorevlilerine rti~vet verilmesi ve bu gelirin aklanmast su9 haline getirilmi~tir107 •

Mali su9lar i9in adli sicil kaydmm silinmesi siiresi be~ ytldan 10 ytla 9tkanlmt~tlr.

A vrupa Konseyi btinyesinde hazrrlantp kabul edilen Y olsuzluga Kar~t Ceza Hukuku Sozle~mesi Ttirkiye tarafmdan imzalamp onaylanmt~ttr108 •

Kamu Gorevlileri Etik Kurulu Kurulmast Hakkmda Kanun kabul edilip yiirtirltige girmi~tir109 • Kanunun amact kamu gorevlilerinin uymalan gereken saydamhk, tarafstzhk, dtirtistltik, hesap verebilirlik, kamu yaranm gozetme gibi etik davram~ ilkelerini belirlemek ve uygulamayt gozetmek iizere Kamu Gorevlileri Etik kurulunun kurulu~ gorev ve 9ah~ma usul ve esaslanm belirlemektir. Kanun 1. maddesinde amacmt belirlerken kimlerin kapsam dt~t kalacagmt da belirtmi~tir. Buna gore, Cumhurba~kam, TBMM iiyeleri, Bakanlar Kurulu iiyeleri, Turk Silahh Kuvvetleri Oyeleri ve Oniversiteler hakkmda bu kanun hiikiimlerinin uygulanmayacagmt belirtilmektedir. Bu durum yasanm etkinligini daha ba~mdan biiyiik ol9iide azaltacak gibi gortinmektedir. Ba~bakanhk biinyesinde kurulan Kurulun iiyeleri Bakanlar kurulu tarafmdan atanmaktadtr. Bu durum Kurulun bagtmstzhgmt etkileyebilecek bir olu~umdur. Kuru! yonetmeligini kendisi haztrlayacakttr. Ancak heniiz haztrlanmamt~tlr.

Aynca A vrupa Konseyi tarafmdan haztrlamp imzaya a91lan ve Tiirkiye tarafmdan 27.9.2001 tarihinde imzalanan Su9tan Kaynaklanan Gelirlerin Aklanmast, Ara~tmlmast, Ele Ge9irilmesi ve El Konulmasma ili~kin Sozle~me TBMM tarafmdan onaylanmt~tlrll0. Meclis giindeminde olan bir

174 HUKUK DEVLETI

ba~ka onemli yasa tasans1 Memurlann ve Diger kamu Gorevlilerinin Yargtlanmast Hakkmda Kanunda degi~iklik yapllmas1 hakkmda kanundur.

Y olsuzlugun onlenmesi konusunda etkili olabilecek bir ba~ka geli~me de 4982 sayth Kanun ile demokratik ve ~effaf yonetimin geregi olan e~itlik, tarafstzhk, ve a~tkhk ilkelerine uygun olarak ki~ilerin bilgi edinme hakktm kullanmalarma ili~kin esaslan diizenlemek iizere Bilgi Edinme hakkl kanunu ~lkarllmas1 ve yiiriirliige girmesidir111

• Y asamn uygulanmastm gosteren Yonetmelik de ~tkarllmt~ttr.

Seffaf yonetimin saglanmas1 konusunda bir ba~ka geli~me "Devlet Strlan Kanunu TasarlSl" mn haztrlanmt~ olmastdtr. Bilgi edinme hakkmm smm olarak goriilen devlet s1rn kavram1 bu kanun tasans1 ile tantmlanmt~tlr112 •

Y olsuzlugun onlenmesi konusunda alman mesafe olduk~a onemlidir. Seffaf yonetim demokrasinin bir geregi oldugu kadar, hukuk devletinin varhgmm bir gostergesidir de. Y argmm etkinligi, yogunlugu ~effaf

yonetimin saglanmasmda ~iiphesiz en etkili ara~tlr. Bu da etkin ve bagtmstz bir yarg1 ile saglamr. Hukukta yoksulla~ma113 olarak nitelendirilen bu durum hukuk devletinin onemli bir eksigi olarak nitelendirilebilir. Aynca bu noktada yasama dokunulmazhgma ili~kin sorunlann ~oziilemedigini de belirtmek gerekir114

• Ya da "kirli politikanm hukukla sorgulanmast"115

zamam gerekmektedir.

Yarg1 Bagimsizhg. ve Hakimler ve Savciiar Yiiksek Kurulunun Olu~umu

2003 ilerleme raporunda yarg1 organlanmn her zaman bagtmstz ve tutarh bi~imde hareket etmedigi, Anayasada yarg1 bagtmstzhgt tamnmakla beraber yarg1 ile yiiriitme arasmda organik bag kuran baz1 hiikiimlerin oldugu belirtilmektedir. Bu konuda Hakimler ve Savctlar Yiiksek kurulunun yap1s1 ve i~levleri vurgulanmaktadtr. Rapora gore, hakim ve savctlarm atama, gorevde yiikselme, sicil ve genel anlamda kariyerlerine ait kararlann Adalet Bakammn ba~kanhk ettigi ve bakanhk miiste~annm iiyesi oldugu Hakimler ve Savctlar Yiiksek Kurulu i~aret edilmekte, Tiirkiye'nin daha az cazip bOlgelerine tayin edilme ihtimalinin hakimlerin tutum ve kararlanm etkileyebilecegi, kurulun yap1s1 dt~mda kendi sekreteryasma sahip olmaytp Adalet bakanhgma ait binada yerle~ik olmasmm da yiiriitmenin yarg1 iizerindeki etkisini arttlrdtgt belirtilerek ilaveten kurulun idari gorevleri


yerine getirme konusunda tlimliyle bakanhgm Personel genel mlidlirlligli ile Tefti~ Kurulu ba~kanhgma bagh oldugu vurgulanmaktad1r.

Y arg1 sistemi ile ilgili olarak belirtilen onemli bir eksiklik ise delillerin toplanmasi konusundaki yetersizlik olarak gosterilmektedir.

Y arg1c; bagimsizhgi ve glivencesi hukuk devletinin olmazsa olmaz kavramlanndan biridir. Bunu garanti eden kurum olarak 1982 Anayasasmda Hakim1er ve Savcllar Yliksek Kurulu gorlilmektedir. 1961 Anayasasmda yer alan Yliksek Hakimler Kuru1u sadece hakim1er ic;in glivence olu~turan bir kurum olarak kar~1m1za cyikmaktaydi. Aynca Anayasanm 144. maddesinde yer alan YHK kararlar1 aleyhine ba~ka yarg1 mercilerine ba~vuru1amayacagma ili~kin 1971 Anayasa degi~ikligi ile getirilen hliklim Anayasa mahkemesi tarafmdan Cumhuriyetin ozline aykm bulunarak iptal edilmi~tir116 • 2003 ilerleme raporunda yarg1 bagimsizhgi ve Hakim1er ve Savcllar Yliksek Kurulu nun yapiSI hakkmdaki ele~tiri1er Tiirk Hukukunda da s1kc;a vurgu1anan husus1ardir117

•

Sonu~

Hukuk devleti kavrami buglin bir degerler blitlinli o1arak algllanmaktad1r. TUrk hukukunda da bu geli~menin izlerini ozellik1e Anayasa Mahkemesi tarafmdan maddi anlami ile hukuk . devletinin kavrand1g1 kararlanndan hareketle gormek miimklindlir. iHAS kurumlan da hukuk devletini bu anlam1 ile de kavramaktad1rlar. Buglin art1k hukuk devleti veya hukukun listlinlligii kavramlannm A vrupa c;izgisinde anlam1 bellidir.

Tlirk hukukunda A vrupa Birligine uyum c;erc;evesinde gelinen nokta hem Anayasal hem de yasal bazda onemli geli~meleri i~aret etmektedir. Bu konuda Anayasa Ba~lang1cmda ve ozglirllikler rejimine ili~kin olarak 13. ve 14. maddede yapllan degi~iklikler olumlu ve c;ok onemli olmakla beraber, tamamen sorundan anndmlm1~ degildir118

• 2001 Anayasa degi~iklikleri ile tek tek ozglirllikler lizerinde yapllan degi~iklikler de oldukc;a onemlidir, ancak bu c;ah~manm s1mrlann a~acak boyuttad1r119

• DGM ler ve MGK konusunda ya~anan geli~meler yetersiz fakat olumludur. idam cezasmm Anayasadan tamamen kaldmlmas1, adil yargllanma hakkmm ac;tk~a

Anayasaya yerle~tirilmesi, Anayasanm gec;ici 15/son f1krasmm kaldmlmas1 hukuk devleti ile dogrudan baglantih geli~melerdir. Uyum yasalar1 ile

176 HUKUK DEVLETI

ahnan mesafeler ve ozellikle yolsuzlukla miicadelede onemli sozle~melerin imzalanmas1 ve yasal diizenlemeler altmm ~izilmesi gereken geli~melerdir.

Ancak tiim bu geli~melere ragmen ozellikle "yargt" erkinin bagtmstzhgt, yaptlanmast ve etkinligi konusu belki de en az iyile~menin yaptldtgt alandu. Ozellikle yargmm bagtmstzhgmt saglayacak tedbirlerin heniiz ahndtgmdan soz edilemei. Hukuk devleti idarenin tiim eylem ve i~lemlerinin yargt denetimine tabi oldugu bir devlet olduguna ve modem hukuk devletinde yasamanm i~lemlerinin de yarg1 denetimine tabi olmas1 beklendigine gore, 1982 anayasasmda anayasa yarglSl ve idari yarg1 denetimi dt~mda kalan i~lemlerin varhg1 hukuk devleti ile ~eli~ki olu~turmaktadtr. Cumhurba~kanmm tek ba~ma yapt1g1 i~lemler (m.125/II), Yiiksek Askeri Sura kararlan (m.125/II), HSYK Kararlan (m. 159/4), uyarma ve kmama cezalanna ili~kin disiplin kararlan (m.l29/3), OHAL KHK(14811) lar1 yarg1 denetimi dt~mda kalan alanlar olarak dikkat ~ekmektedir. Aytca olaganiistii hallerde, stktyonetim, seferberlik ve sava~ hallerinde milli giivenlik, kamu diizeni, genel saghk nedenleri ile yiiriitmenin durdurulmas1 karan verilmesi kanunla smulanabilecektir(Anayasa m.125). Ozellikle Anayasa yarglSl yolunun a~llan davalar ve dava a~anlar yoniinden stmrlanmast yine hukuk devleti a~lSlndan 1982 · Anayasasmm 1961 'e nazaran olumsuz yiizii olarak belirtilebilir. Vurgulamak gerekirse HSYK nun yapllanmas1 da 2003 ilerleme raporunda belirtildigi gibi hukuk devleti ile bagda~maz

goriinmektedir.

Goriildiigii gibi 2001 ve sonras1 Anayasa degi~iklikleri ve uyum yasalan ile Kopenhag kriterlerine uyumun saglanmas1 i~in uzun bir yol almmt~tlr. Ancak, bu alanda belki de en az geli~menin kaydedildigi alan hukuk devleti ba~hg1 altmda yargtya ili~kin klSlmdtr. Bu alandaki geli~meler

tamamlanmadan gerekli giivenceler olu~turulmadan hukuk devletine ili~kin diger degi~imlerin ozellikle de demokrasi, insan haklan ve yolsuzlugun onlenmesi alanlarmdaki geli~melerin amacma ula~mas1, kendisinden beklenen sonuca varmas1 zor goriinmektedir.

Summary

The Council of Europe declared in the Statute of the Council of Europe in May 1949 that the Contracting Parties reaffirming their devotion to the


spiritual and moral values which are the common heritage of their peoples and the true source of individual freedom, political liberty and the rule of law, principles which form the basis of all genuine democracy. As the European Community has recognised the implementation and strengthening of democratic ttorms require a strengthening of the rule of law. The effective rule of law depends on the assurance of the supremacy of law, the transparency of decision-making process, the independence of judiciary and respect for citizens' rights.

A candidate country must achieve stability of institutions guaranteeing democracy, the rule of law, human rights and respect for and protection of minorities under the Copenhagen political criteria decided by the Copenhagen European Council. In this article, Turkey's problems related to rule of law are examined within the concept of Copenhagen criteria.

Sonnotlar

1 Polis devleti konusunda bkz. M. Giinday, idare Hukuku, Ankara, 1997, s.24 vd. 2M. Soysal, 100 Soruda Anayasamn AnlaiTil, Ger~ek Yaymevi, istanbul, 1986,s. 243. M.

Turban, Anayasal Devlet, 2. basi, Nature!, Ankara, 2003, s.l99. E. Ozbudun, Tiirk Anayasa Hukuku, 7. Basi, Yetkin yaymlan, Ankara, 2003, s. 113 vd.

3 i.H. Ozay, Giim~1gmda Yonetim, Alfa Yaymlan, istanbul2002, s. 23-28. 4 G. Radbruch, "Hukuk Devleti", ~ev. H. Ok~esiz, Hukuk Devleti, HFSA Yaymlan:4,

istanbul 1998, s.l6. 5Hukuk Devleti kavraiTilnm Anglo-sakson ve Kita Avrupas1 anlarnlan i~in bkz.Y.

Karayalpn, "Hukukun Dstiinliigii (Kavram -Baz1 Problemler)", Hukuk Devleti, s.l17 vd.

6 Amerikan hukukunda "due process of law -hukuki usullere baghhk" kavraiTil tercih edilmektedir. B. Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, 3. bask!, YKY, istanbul, 2002, s.l05.

7 Y. Karayal~m, "Hukukun Dstiinliigii (Kavram -Baz1 Problemler)", Hukuk Devleti, s.127. 8 L.R. Basta Fleiner, "Historical Development of the Rule of Law in the Major Western

Legal Traditions: From the Medieval Idea of the Supremacy of Law Towards the Modern Ideas of the Rule of Law", in The Rule of Law and The 21st Century, X. Youn-L. Lin-L.B.Fieiner (Eds), China Forum on The Rule of Law Social Sciences Documentation Publishing House, Beijing, 2004, s. 1. Y azar, bu anlaiTil ile hukukun iistiinliigii kavramma Yonan dii~iincesinde de rastlandigina Aristo'nun Politika adh eserinden hareketle varmaktad1r.

9 Alman hukuk devleti anlayi~mm ingiliz sisteminden ve Amerikan-Frans1z sisteminden esinlenmesi konusunda bkz. ibid, s. 22.

178 HUKUK DEVLETI

10 M. Sancar, Hukuk Devleti-Genel Kamu Hukuku A~•smdan Bir inceleme, Dor,;entlik Tezi, Ankara 1999, s.12 vd.

11 Ibid. s. 127. Aynca, ingiltere omeginde hukukun iisttinliigiinden hukuk devletine ger,;i~ ir,;in bkz. L.R. Basta Fleiner, "Historical Development of the Rule of Law in the Major Western Legal Traditions: From the Medieval Idea of the Supremacy of Law Towards the Modem Ideas of the Rule of Law", s. 2-15.

12 ingiliz Hukukunda "hukukun egemenligi" kavrammm anlam1 ve tarihsel geli~imi ir,;in. Bkz. S. S. Onar, idare Hukukunun Umurni Esaslan, C.l, s. 164 vd.

13 1982 Anayasasmm 81. ve 103. maddelerinde milletvekili ve Cumhurba~kammn yemininde "hukukun iistiinliigiine" ant ir,;ilmektedir.

14 Y. Karayalr,;m, "Hukukun Ostiinliigii (Kavram -BaZI Problemler)", "Pozitif Aynmc1hk ilericilik midir", http://www.liberal-dt.org.tr.l28-132.

15 C. Kanhgoz, "Hukuk Devletinin Maddi (Siyasal ve Toplumsal) Boyutu iizerine Bir Deneme", Ankara Barosu Dergisi, 1997/1, s. 65.

16 H. Okr,;esiz, "Hukuk Devleti", Hukuk Devleti, s.19. 17 Ibid., s, 21. Sekli hukuk devleti devletin siyasi bic;imi ile hukuk devleti arasmda bir

ayn~ma yapmakta ve hukuk devletini sadece ~ekli bile~im maddelerine indirgemektedir. B. <;:aglar, Anayasa Bilirni, Bir <;ah~ma Taslag1, BFS, istanbul, 1989, s.170.

18 Kelsen'in hukuki pozitivizm anlayi~tndan bugiin dogal hukuk metafizik kurgusunu kullanmadan, belli zaman ve mekanlarda insan haysiyeti ir,;in gerekli goriilen insan haklan bildirileri, anayasalar, milletlerarasi sozle~?meler ve yazisiz hak ve hiirriyetleri "subjektif haklar" olarak goren ve hukukun yeni ~ekillenen yapisim kavrayan sosyolojik pozitivizm anlayi~tnm tarti~Ilmasi soz konusudur. B. <;:aglar, "Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi", Anayasa Yargisi, Ankara 1993, s.233-234.

19 H. Okr,;esiz, "Hukuk devleti", Hukuk Devleti, s, s.24-25. 20 P. Gilles, , "Hukuk Devleti ir,;in Hukuksal Olgular Ara~?tlrmasi", Hukuk Devleti, s.229.

BockenfOrde, "ir,;erikli hukuk devletinin devlet giiciintin belirli ytiksek hukuk ilkeleriyle, ya da hukuksal degerlerle bagh bulunmas1 ve onun gerr,;ekle~?mesinin ilk once bir,;imsel garantilerde degil, tersine ister belirli ktilttirel degerlerin, isterse maddi anlarnda adil bir hukuksal durumun gerr,;ekle~mesinde goriilmesi olmaktad1r", Aktaran H. Okr,;esiz, "Hukuk Devleti", Hukuk Devleti, s s.25.

21Kaboglu, "Ttirkiye'de Hukuk Devletinin Geli~imi", insan Haklan Yilhgi, c. 12, Y.1990'dan ayn basi, s.147

22B. <;:aglar, "Hukuk Devletinde Giindelik Hayatm Estetigi ", Hukuk Devleti, s.86. Aynca. B. <;:aglar, Anayasa Bilimi, Bir <;ah~ma Taslag., s. 168.

23 K. Gozler, Tiirk Anayasa Hukuku Dersleri, Ekin yaymlan, Bursa, 2000, s.158-159. Gozler' e gore, hukuk devleti demek, devlet tarafmdan konulmu~ kurallara uyan devlettir ve bu bir totolojidir. Pozitivist teoride normlar hiyerar~isinin mevcut oldugu bir sistemde hukuk devletine ihtiyar,; yoktur. Hukuk devleti kavrammm operasyonel bir kavram olabilmesi ir,;in "hukuk" dan pozitif hukuku degil, ba~ka bir ~eyin anla~IImasi gerektigini belirtmektedir. Burada yapilanm hukuk devleti kavrammm arkasma saklanarak tabi hukukr,;u dii~i.incelerin dille getirilmesi oldugunu belirten Gozler, tabi hukukr,;u yazarlann hukuk devleti kavrammm ir,;ini tabi hukuk ilkeleriyle doldurdugunu ve Anayasa Mahkemesinin de gittikc;e artan oranda bu yolu kullanmasmm kayg1 verici oldugunu belirtmektedir.


24 B. (:aglar, Anayasa Bilimi, Bir (:ah~ma Tasla~, 1989, s. 170. Milacic tam da bu kavram1 kar~1lamak iizere "esnek hukuk" kavram1m kullanmaktad1r. Y azar' a gore, bugiinkii hukuk devletinin Kelsen'in hukuk devleti olmadJgmi belirtmekte ve onu etrafmdaki ekonomik, siyasi ve kiiltiirel r,:evre ile algiiamak gerektigini vurgularken domokrasi kiiltiiriiniin altm1 ozellikle r,:izmektedir. S. Milacic, "Y eni Karma~1khga Meydan Okumaya Kar~m Yeni Hukuk Devleti", Uluslararasi Anayasa Hukuku Kurultayi, Tiirkiye Barolar Birligi, Ankara 2001, s.566-569.

25 M. Turhan, Anayasal Devlet, s. 199. 26 B. (:aglar, "Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi", s. 274. 27 A. Heper, "Alman Anayasa Mahkemesinin Hukuk Devleti Anlayi~I", Hukuk Devleti,

s.170. 28 E.1985/31, K. 1986/11, K.T.27/311986, AMKD, S.22, s.120. 29 E.C.S. Wade and Bradley, Constitutional and Administrative Law, Tenth Edition, London

NewYork, 1987, s.l03. 30 insan Haklan Avrupa Mahkemesi, Golder Karan, 21 Subat 1975, pg.34 ve 35. 31 Democratisation, State ofLaw.Communication from the Commission of 12 March 1998.(11

Strengthened aims of Cooperation and Partnership) 32 H. Okr,:esiz, "Hukuk Devleti Olgusu", Hukuk Devleti, s. 55. 33 B. (:aglar, "Hukuk Devletinde Giindelik Hayatm Estetigi", Hukuk Devleti, s.86. 34 B. Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 Anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, s.l05.

E.R.Huber, "Modem Endiistri Toplumunda Hukuk Devlet, ve Sosyal Devlet", Hukuk Devleti, s.61.

35 "Hukuk devleti keyfiligin degil, hukukun ve adaletin egemen oldugu devlettir". P. Gilles, "Hukuk Devleti ir,:in Hukuksal Olgular ara~tirmasi", Hukuk Devleti, s.228. "Hukuk devleti faaliyetlerinde hukuk kurallanna bagh olan ve vatanda~lanna hukuki giivenceler saglayan devlettir" K. Gozler, Tiirk Anayasa Hukuku, Bursa, 2000, s.152.

36 P. Gilles, "Hukuk Devleti ir,:in Hukuksal Olgular Ara~tlrmasi", Hukuk Devleti, s.228. 37 Hayek, hukuk devletini dort idealle a~Iklamaktadir:l-Yasalann gene! ve soyut olmasi, 2-Yasalann

herkes~e bilinir kesinlikte olmasi, 3-Herkesin hukuk oniinde e~itligi, 4-Ki~i haklanna miidahale olu~turan idari takdire dayanan cebri i~lemlerin bagimSIZ mahkemelerce denetlenmesi. Aktaran M. Erdogan, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, 5. Bask1, Ankara, 2003, s.86. Dicey ise, hukukun iistiinliigiinde ~u ~artlar1 aramaktadu.l-Devletin yurtta~lan cezalandirmak ve veya onlann hayat ve miilkiyetlerine tecaviiz edecek ~ekilde keyfi gii~ kullammmdan ka~anmas1, 2-Riitbesi veya konumu ne olursa olsun herkesin iilkenin olagan hukukuna ve olagan mahkemelerin yargiSina tabi olmasJ, 3-ingiliz kurumlanndaki, ingiliz Anayasasmm gene! ilkelerinin yarg1sal kararlarm sonucu olmasm1 saglayan hukuk ruhunun iistiinliigii. Aktaran, M. Erdogan, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, 5. Baski, Ankara, 2003, s.85. Ok~esiz, hukuk devletinin ortak ogelerini ~u ~ekilde saymaktad1r: Devlet anayasal olmahdir, temel haklar ve ozgiirliikler bireyi devlet giiciine kar~I korumahdir, gii~ler aynhg1, yasalhk ilkesi, yasa oniinde e~itlik, bagimsiz mahkemeler, devlet memurlanmn eylem ve i~lemlerinden sorumlu olmalan, yasamada da ama~-ara~ ili~kisinde oranhhk ilkesi, yurtta~lann demokratik kat1hm haklar1. H. Ok~esiz, "Hukuk Devleti", Hukuk Devleti, s.27 Bir ba~ka yazara gore, hukuk devletinin ilkeleri ~unlardir.gii~ler aynhg1, temel haklar, idarenin yasayla baghhg1, yasanm iistiinliigii ve temel haklann ancak yasa ile smulanabilecegi, devlet faaliyetlerinin onceden hesap edilebilirligi anlammda hukuki giivenlik, yiiriitmenin i~lem ve eylemlerinin yarg1sal denetimi, yasa koyucunun yarg1sal denetimi, mahkemelerin bagimsizhgi, dogal yargi<;, hak arama ozgiirliigii, avukat tarafmdan temsil edilebilme, yasalarm geriye etkili olmamasi, kisitlamalarm orantih olmasi, vb. H. Pottleuthner, "Hukuk Sosyolojisi ve Hukuk Devleti", Hukuk Devleti, s.l82.

180 HUKUK DEVLETI

Velidedeoglu'da hukuk devletinin unsurlanm demokratik parlamenter yonetim, yargmm bagimsizhgi, idarenin yarg1sal denetimi, insan hak ve ozgiirliiklerinin giivence altma almmas1 ve ki~inin ekonomik ve sosyal durumunun devle~e giivence altma ahnmas1 olarak s!Talamaktadir. H. V. Velidedeoglu, Hukuk Devleti ve Velidedeoglu, Tiirk Hukuk Kurumu, <;:agd~ yaymlar1, istanbul, 1985, s.33. Y. Sabuncu, Anayasaya Girif, 10. Bask1, imaj yaymevi, Ankara, s.73.vd. Y. Atar, Tiirk Anayasa Hukuku, 2. Bask1, Mimoza, Konya, s.93-104.

38 H. Ok~esiz, "Hukuk Devleti", Hukuk Devleti, s.27. 39 i Kaboglu, "Tiirkiye'de Hukuk Devletinin Gelil?imi", Hukuk Devleti, s.91. 40 Ibid, s.91. 41 Ibid, s.92-93. 42 .

Ibid, s.96. 43 B. <;::aglar, Anayasa Bilimi, Bir <;ah~ma Tasla~, s. 170. i Kaboglu, "Turkiye'de Hukuk

Devletinin Gelil?imi", Hukuk Devleti, s.95. 44 B. <;::aglar, "Hukuk Devletinde Giindelik Hayatm Estetigi", Hukuk Devleti, s.86. 45 E. R. Huber, "Modern Endustri Toplumunda Hukuk Devleti ve Sosyal Devlet", Hukuk

Devleti, s. 58. E.C.S. Wade and Bradley, Constitutional and Administrative Law, Tenth Edition, London-NewYork, 1987, s.103.

46 E. 1989/6, K.1989/42, k.T.7.11.1989, RG. 6. 4.1990, S.20484, s.ll vd., E.1989/ll, K.1989/48, K.T.12/12/1989, RG. 22.1.1990, S.20410. E.1989/35, K.1990/22, K.T. 1917/1990, RG. 21 Mart 1991, S.20821, s.17 vd. E. 1990/17, K.1990/23, K.T. 20/9/1990, RG. 26 Ekim 1990, S.20677, s.7 vd. Bu konuda aynca bkz. Y. Aliefendioglu, "Turk Anayasa Mahkemesinin Hukuk Devleti An1ayil?l", Hukuk Devleti, s. 147 vd.

47 E. 1898/23, K.1990/26, K.T. 25/10/1990, AMKD, S.26. s.445. vd. 48 E. 196311, K. 1965/30, K.T. 5/3/1965, AMKD, S.3, s.89. 49 E. 1985/31, K. 1986/11, K.T. 27.3.1986, AMKD, S. 22, s. 119 vd. Anayasa

Mahkemesi'nin bu yorumuna ragmen uygulamada hukukun evrensel ilkelerine gereken ozeni gostermedigi belirtilmektedir. M. Turhan, "Degil?en Egemenlik Anlayil?tniD Hak ve Ozgurluklerin Korunmasma Etkileri ve Turk Anayasa Mahkemesi, Anayasa YargJSI, Anayasa Mahkemesi'nin 41. Kurulul? Y1ldonumu Nedeniyle Diizenlenen Sempozyumda sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2003, Ankara, s. 224.

50 N. Yuzbal?Ioglu, Tiirk Anayasa YarglSlnda Anayasalhk Bloku, istanbul, 1993, s. 187 vd.

51 E. 2002/112, K.2003/33, K.G. 10.4.2003, AYMKD. S.39/1, s.489. vd. 52 E.2000/48, K.2002/36, K.T. 20.3.2002, A YMKD. 38/ll, s.600 vd. 53 Tanor, 1961 Anayasasmm Anayasamn iistunliigiinil garanti etmek ilzere hukuki ve fiili

denetim mekanizmas1 getirdigini belirtmektedir. Hukuki gilvence ve yaptmmlar en genil? boyutuyla yarg1sal alanda kendini gostermektedir. Oncelikle herkese tanman yarg1sal hak ve guvenceler sozkonusudur. ikincisi, yarg1 erkini duzenleyerek yarg1 bagimsizhgmm ve yarg1~ teminatmm tanmmas1d1r. Nihayet, devletin biltun ey1em ve il?lemlerinin yarg1 denetimine baglanm1l? olmasidir. Bu alanda u~lu bir denetim sistemi vard1r: idari yarg1, se~im yarg1s1 ve anayasa yargiSI. Fiili guvenceler ise, sosyo-politik ya~arnla ilgili gilvencelerdir. B. Tanor, Osmanh Tiirk Anayasal Geli~meleri (1789-1980),. 2. Bask!, Der Yaymlan, s.336.

54 B. Tanor, iki Anayasa(1961-1982), Beta, istanbul, 1986, s. 133. i. 6. Kaboglu, "Hukuku Gerileten Anayasa", Anayasa ve Toplum, imge Kitabevi, Ankara 2000, s.105 vd.


Kaboglu'na gore hukuk devleti sadece i~erik degil, bit;:im at;:lSlndan da kurulamami~tlr. Ibid, s.I04. Y. Atar, "Ttirkiye'nin Hukuk Devleti Sorunu: Hukukun Evrensel Dstiinliigune Kar~I Devletin Anayasal Dstiinliigii", Liberal Dii,iince, Yd.6, S. 24, Giiz 2001, s. 166 vd. F. H. Erdem, "1982 Anayasasmda insan Haklan ve Hukuk Devleti: Ele~tirel Bir Baki~. muslar arasa Demokrasi ve insan Haldan Konferansa, Diyarbaktr B.B., s. 311. A.Sezer-E.Kmt-O.Boyar, Hukuk Devleti, istanbul, 2003, s.43.

55 Bu konuda kapsamh bir r;:ah~ma ir;:in bkz. N. Yiizb~IOglu, "2001 Anayasa Degi~iklikleri Dzerinde Bir Degerlendirme", Ytldazhan Yayla'ya Armagan, Galatasaray Dniversitesi Y aymlan, Armagan serisi, No.4, istanbul 2003, s.587 vd.

56 European Council in Copenhagen-21-22 June 1993-Conclusions of Presidency, DN:DOC/93/3

57 European Council Meeting on 9-10 December 1994 in Essen, Presidency Conclusions. 58 Tiirkiyenin AB maceras1 1963 de Ankara Anla~masmm imzalanmas1 ile ba~lami~tlr.

Tiirkiye 1987'de iiyelik ir;:in ba~vurmu~tur. 1997 ajandasmda Giimriik Birliginin t;:ali~tigi, fakat finansal alanlarda i~birligi ve siyasal diyalog sorunu oldugu, ama AB destegi ile sorunlann r;:oziilebilecegi, aynca bunun insan haklan problemlerinin r;:oziimiine de yardtm edecegi belirtilmi~tir. 1997 Liiksemburg Avrupa Konseyi(Arahk 1997)Tiirkiyenin Birlige iiyelik it;:in uygun olduguna karar verdi ve AB katthm statiisiinii onayladt. 4 Mart 1998 de Komisyon Tiirkiye'nin iiyelige hamhk it;:in stratejisini sundu. Bu program giimriik birliginin geli~tirilmesi ve yaygmla~mas1, hizmet ve tanm sekttirii ile yakinla~mayt ir;:eriyordu. Tiirkiye 1998 Avrupa Konseyi toplanttsma davet edildigi halde, kendisine adil davrandmadigm1 ileri siirerek katllmadi. 1998'de ki rapor piyasa ekonomisinin birlikle uyumlu oldugu, ama siyasi sistemde azmhk haklan ve insan haklan alamnda anormallikler oldugu ifade etmektedir.

59 Agenda 2000-Yolume !-Communication: For a Stronger and Wider Union, DN: DOC/97/6 60 Agenda 2000-Yolume !-Communication: For a Stronger and Wider Union, DN:

DOC/97/6, s.33 61 Demokrasi ve hukuk devleti ili~kisi ir;:in bkz. M. Sancar, Hukuk Devleti-Genel Kamu

Hukuku AfOtsmdan Bir inceleme, Dor;:entlik Tezi, Ankara 1999, s.115-147. 62 N. Yiizba~IOglu, "Olu~turulmakta olan Avrupa Anayasas1 Dogrulrusunda 1982 T.C.

Anayasasmda Yapdmasi Gereken Degi~iklikler, Avrupa Reformlan ve Avrupa Anayasasa, Tiirkiye Barolar Birligi insan Haklan Ara~tlrma ve Uygulama Merkezi, Ankara, 2002, s.133.

63 Ibid, s.133. bu konuda bkz. M. Turhan, "Tiirkiye ir;:in Anayasa ~ikayeti Modeli", Anayasa Yargasa, Anayasa Mahkemesi'nin 42. kurulu~ yddoniimii Nedeniyle Diizenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 26-27 Nisan 2004, Ankara, s. 248 vd.

64 Bu oran 4 Kas1m 2002 ser;:imlerinde % 45 lerdedir. 65 E. 1984/1, K.l984/2, K.T. 1.3.1984, AMKD, 20, s. 161 vd. 66 E. 1995/56, K.1995/60, K.T. 1.12.1995, AMKD, 3112, s. 890 vd. E. 1995/54, .1995/59,

K.T. 18.11.1995, AMKD, 3112,s. 800 vd. 67 Katipligin gorevleri milli seferberlik baktmmdan vekillikleri verilecek vazifeleri tesbit

etrnek ve gerekli esaslan haztrlamaktlr. www.mgk.gov.tr 68 B. Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 Anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, s.337.

Ba~bakanm ba~kanhgmda ve onun, teklifi ile bakanlar kurulu tarafmdan ser;:ilecek bakanlarla , milli savunma bakan1 ve gene! kurmay ba~kamndan olu~ur. Gorevleri:

182 HUKUK DEVLETI

hiikiimet'<e takip edilecek milli savunma politikasmm esaslanm hazirlamak, biitiin devlet te~kilatmda her tiirlii ozel miiessese ve te~ekkiillere ve vatanda~lara dii~ecek milli savunma Odev ve gorevlerini tespit ile gereken kanuni ve idari tedbirleri almak ve yetkili makamlara sunmak, bu tedbirlerin uygulanmasm1 kovu~turmak, topyekiin milli seferberlik plamm ban~ta haz1rlamak ve gereginde tam olarak uygulanmas1m saglamak, yurt savunmas1yla ilgili i~lerden ba~bakamn liizum gosterdiklerini inceleyerek miitalaasm1 bildirmek. www.mgk.gov.tr.

69 B . Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 Anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, s.337 70 20.9.1971 tarih ve 1488 say1h Yasa. 71 1982 Anayasasmda MGK mn diizenlenmesinde Goziibiiyiik sivil-asker sayilanmn

dengelendiginden soz etmektedir. A. $. Goziibiiyiik, Anayasa Hukuku, 10. Bask! Turhan Kitabevi, , Ankara, s.263. Ancak, cumhurba~kamnm tarafsJZ konumu dikkate ahnd1gmda asker say1smm daha fazla oldugu goriiliir. B . Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 Anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, s.338. Belki bu noktada 1982 Anayasasmda asker sivil ili~kileri i'<in Sabuncu'nun belirttigi "neredeyse denge" ifadesi pek yanh~ olmaz. Y. Sabuncu, Anayasaya Girl~, 10. Bask1, imaj yaymevi, Ankara, s.227. S. YaziCI, Tiirkiye'de Askerl Miidahalelerln Anayasal Etkilerl, Yetkin yaymlan, Ankara, 1997, s.I84 vd.

72 Tanor- Yiizba~wglu, "oncelikle dikkate almacak kararlar" konusunda MGK ve MGK Gene! Sekreterligi kanununda da bu konuda bir a'<1khk olmadigmi ifade etmekte(m.8) ve bunun sonucu olarak tiim MGK kararlannm oncelikle dikkate ahnan kararlar olmas1 sonucunun ortaya '<lktlgmi belirtmektedirler. B . Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 Anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, s.339.

73 3.10.2001, tarih ve 4709 sayil1 Yasa. 74 Yapilan· diizenlemeyle MGK da sivil- asker saylSI farkhla~ml~tlr. Ba~bakan

yardJmcilannm ve Adalet Bakanmm da kurula sokulmas1 ile sivillerin sayisimn asker kokenlilerden daha fazla oldugu goriilmekle birlikte oybirligi ile karar alan MGK da bu durumun sonu'<lara olumlu yans1yacagi ku~ku ile kar~IlanmaktadJr. B . Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 Anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, s.344.

75 Bu konuda ornekler i'<in bkz. B. Tanor, Tiirkiye'de Demokratik Standartlann Yiikseltilmesi, Tart1~malar ve Son Geli~meler, Tiisiad yaymlan, No. 99-12/274, s.lOl-108, Aynca bkz. www.mgk.gov.tr adresi.

76 Y azar, milli giivenlik siyasetinin MGK tarafmdan belirlendigini, ancak bu alana ili~kin sorumlulugun Anayasanm 117. maddesine gore bakanlar kurulunun sorumlu oldugunu, uygulamada MGK mn sadece milli giivenlik siyasetinin degil, devlet siyasetinin de belirleyicisi oldugunu ve bu devletin gene! siyasetinden de meclis oniinde bakanlar kurulu sorumlu olacagma gore MGK nm sorumsuz ve yetkili bir kurum olmasmm yetki ve sorumlulugun paralelligi ilkesi ile bagda~madigmi belirtmektedir. B . Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 Anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, s.340. Aynca, Y. Sabuncu, Anayasaya Giri~, 10. Bask!, imaj yaymevi, Ankara, s.231. Parla, MGK nm devlet yapiSI i'<indeki giiciinii "devlet yapismi militarize etme" olarak ifade etmektedir. Aktaran, M. Erdogan, Anayasa Hukukuna Girl~, Liberte, Ankara, 2004, s.164.

77 B. Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 Anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, s.340. 78

• 7.uyum Paketi, 4963 say1h Yasa, kabul tarihi 8.8.2003. 79 7. uyum paketi, m.24.


8° Kabul tarihi, 29.12.2003, RG .8.1.2003, S.25340 81 Silahh kuvvetlerin elindeki devlet mallanmn normal ve aleni bi9imde denetlenmesi

usuliinden vazge9ilerek milli savunma hizmetlerinin gerektirdigi gizlilik esaslanna uygun olarak kanunla diizenlenmesi askeri giiciin sivil denetimden s1ynlma istegi olarak nitelendirilmi~tir. B. Tanor, Osmanb Tiirk Anayasal Geli~meleri (1789-1980),. 2. Bask!, Der Yaymlan, s.347.

82 B. Tanor, Tiirkiye'de Demokratik Standartlann Yiikseltilmesi, Tarti~malar ve Son Geli~meler, Tiisiad yaymlan, No. 99-12/274, istanbul 1999. s.107-108. B. Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 Anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, s.343.

83 E.1996/68, K.1999/1, K.T. 6.1.1999, AYMKD 37/1 Ankara, 2002, s.180 vd. 84 18 ya~mdan kii9iiklere ait adli sicil kay1tlannm siki ko~ullara bagh olarak yalmzca

Cumhuriyet savcdan tarafmdan incelenecektir. 85 2002 raporuna gore toplam sekiz tane 9ocuk mahkemesi vard1r. Sekiz ilde daha kurulma

9ah~malan devam etmektedir. <;ocuk mahkemelerinin yaygmla~tmlmasi ve 9ocuk mahkemelerinin bulunmadigi yerlerde gene! mahkemelerde yarplanmalanna engel olmak gerekmektedir. Aynca 9ocuk mahkeme1erinin gorev alammn (11-14 ya~) di~mda kalan ya~ grubu(15-18 ya~) i9in de 9oziim gerekmektedir. 4778 say1h yasa ile getirilen 4. reform paketinde 9ocuk1ann adli sicillerinin tutulmasma ili~kin hiikiim yiiriirliikten kaldmlrru~tlr.

86 Askeri Mahkemelerin Kurulu~u ve Yargdama Usulleri Hakkmda Kanunda degi~iklik yapJlarak , Askeri Ceza kanununun 58. maddesinde yer alan "askeri isyan ve itaatsizlige te~vik, halki askerlikten sogutmak ve milli mukavemeti kurmak" su9lanndan sivillerin askeri mahkemelerde yargdanmasma son verilmi~tir. Oysa 200 1 yilmda 9ogu askerlik hizmetinden ka9mak i9in sahtecilik yapan veya gorev ba~mdaki askere zorluk 91karmak, tehdit etmek ve hakaret su9lanndan 358 sivil 176 davada askeri mahkemelerde yargilanmi~tJ.

87 Bu konuda getirilen oneriler i9in bkz. A vrupa insan Haklan Sozle~mesi ve Adil Yargdanma ilkesi l~1gmda Hukuk Devleti ve Yarg1 Reformu, (Anayasa Hukuku, idare Hukuku ve Ceza Hukuku A91smdan), TOSiAD-T/ 2003/12-369, Arahk 2003.

88 Avrupa Birligi Miiktesebatmm Ostlenilmesine ili~kin Tiirkiye Ulusal Program1, C.1, s.12. 89 Case oflncal v. Turkey,, 22678/93, 9.6.1998. 90 18.6.1999, S.4388 sayd1 Kanun 91 09iincii ve dordiincii f1kralar ~u ~ekilde degi~tirilmi~tir:"Anayasanm 120. Maddesi

geregince olaganiistii hal ilan edilen bOlgelerde yakalanan veya tutuklanan ki~iler

hakklnda ikinci f1krada dort giin olarak belirlenen siire, Cumhuriyet savclSlnm talebi ve hakim karanyla 7 giine kadar uzatdabilir. Hakim karar vermeden once yakalanan veya tutuklanan ki~iyi dinler. Tutuklu bulunan samk, miidafii ile her zaman gorii~ebilir.

Cumhuriyet savcJsi tarafmdan gozaltJ siiresinin uzatdmasma yaz1h olarak emir verilmesinden sonra gozaltmda bulunan ki~i hakklnda da aym hiikiim uygulamr."

92 2. Uyum paketi, 4748 Say1h yasa, madde 7, Kabul tarihi, 26.3.2002. iHAS Brannigan ve Me Bridege v. UK karannda (26.5.1993) samgm 48 saat sonra avukatiyla gorii~tiiriilmesini sozle~meye aykm bulmu~tur. Ancak iHAS 15 9er9evesinde derogasyon talebini kabul etmi~tir.

93 6. Uyum Paketi olarak bilinen C,::e~itli Kanunlarda Degi~iklik Yapdmasma ili~kin Kanun, madde 19, KT.15/7/2003, RG.1"9.7.2003, S.25173.

184 HUKUK DEVLETI

94 Olagan ve olaganiistii hallerde de i'< hukuk sozle~me hukuku ile uyumlu hale getirilmi~tir. Bkz. 0. Dogru, "Ki~i Ozgiirliigii ve Giivenligi", Anayasa ve Uyum Yasalan, Ankara 2002, s.215.

95 Tiirkiye Cumhuriyeti Anayasasmm Baz1 Maddelerinin Degi~tirilmesi Hakkmda Kanun, Kanun No:5170.

% Bu konuda Bator karan, B~vuru no:38604/97, Erbek Karan, Ba~vuru no: 38923/97, Duran Karan, Ba~vuru no:38925/97, A.R.T Karan, Ba~vuru no: 39830/98.

97 23 Temmuz 2002, Nethaber www.nethaber.com 98 47771 say!l1 yasa, RG.9 Agustos 2002, S.24841 99 4793 say!l1 Yasa, Kabul tarihi, 23.1.2003, madde 1, 2 ve 3. 100 90. maddenin 2001 Anayasa degi~ikliklerinde "kanunlar ile millederaras1 andl~malann

'<atl~mast halinde milletlerarast andla~malar esas ahmr" ~eklinde degi~tirilmesi giindeme gelmi~, fakat parlamento gene! kurulunda kabul gormemi~tir. Bu durumun ele~tirisi i'<in bkz. i.6. Kaboglu, "Anayasal Degi~ikliklerin Anlam1 ve Etkisi", Anayasa ve Uyum Yasalan, Ankara, 2002, s.22-23.

101 7.5.2004 tarih ve 5170 sayth kanun, RG. 22 Mayts 2004. 102 Baz1 yazarlara gore uluslarars1 sozle~meler yasa degerinde baz!lanna gore ise yasa iistii

veya anayasal degerdedir. Bu konudaki farkl1 gorii~ler i'<in bkz. i. 6. Kaboglu, Ozgiirliikler Hukuku, imge Kitabevi, 6. Bask!, Ankara, 2002, s. 229 vd.B. Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 Anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, s.490

103 Bu degerlendirmeler ~u ~ekilde ozetlenebilir: Y asa ve sozle~menin '<atl~mast durumunda iki gene! ihtimalden soz edilmektedir. ilki, sozle~menin diizenledigi, ancak kanun ve anayasamn sessiz kaldtgt durumdur. Bu halde, ortada bir 9at1~ma olmadtgmdan Anayasaya gore sozle~me hiikmiiniin dogrudan uygulanmast gerekecektir. ikinci ihtimal olan sozle~me ile kanunun '<ati~masJ halinde Anayasa '<er'<evesinde sorunun '<oziimlenecegi belirtilmektedir. Eger, Anayasa ile sozle~me uyum i'<inde ise, bu durumda yasamn anayasaya da ayklnhgt soz konusudur, sorun anayasanm ongordiigii ~ekilde

'<oziilmelidir. Sozle~me ile yasanm '<atl~tlg1 durumda anayasa suskun kal1yorsa, anayasamn suskun kaldtgl alan sozle~me hiikiimleri ile doldurulmahdir. Bu noktada dolayh bir anayasaya ayklnf1k sorunu da vardtr ve Anayasa Mahkemesi bu konuda anayasaya aykmhgt '<Ozmeye yetkili tek kurumdur. Nihayet, anayasa da kanun gibi sozle~me ile '<atl~Jyorsa anayasay1 sozle~meye uygun yorumlama geregi vardtr. Ancak '<at1~ma a91k ise iki alternatife i~aret edilmektedir: Anayasay1 ihmal edip sozle~meyi uygulamak veya sozle~meyi ihmal edip anayasay1 uygulamak. B. Tanor-N. Yiizba~wglu, 1982 Anayasas1na GOre Tiirk Anayasa Hukuku, s.490-493.

104 i.6. Kaboglu, "Tiirkiye'nin Anayasal Diizeni A91smdan Hukuk Devleti ilkesi", istanbul Barosunda sunulan Teblig, 2004, s.9.

105 2000 Regular Report From The Commission on Turkey's Progress Toward Accession, 8 November 2000, s.l4.

106 Kabul tarihi, 17 .4.2003, Kanun no:4852. 107 Kabul tarihi, 2.1.2003, Kanun no:4782. 108 Kabul tarihi, 14.1.2004, Kanun no:5065. 109 Kabul tarihi, 25.5.2004, Kanun no:5176. 110 5191 sayd1 Kanun, 16.6.2004.


111 RG. 24 Ekim 2003, S. 25269. Yasamn yayimi tarihinden itibaren altJ ay sonra yiiriirliige girecegi belirtildigi i~in 24 Nisan 2004 tarihinden itibaren uygulanmas1 soz konusudur.(m.32) T. Tarhanh, "Tiirkiye'de Bilgi Edinme Hakk1", Giincel Hukuk, S. 4 Nisan 2004, s.l2. i. Ozay, "idari Usul Yasa TasariSI", Giincel Hukuk, S. 4 Nisan 2004, s. 14. ~· Ekici, "Bilgi Edinme Kanunu Uzerine", Giincel Hukuk, S. 4 Nisan 2004, s. 18.

112 Tasanmn 3. maddesine gore devlet s1m, yetkili bulunmayan ki~ilerce hakkmda bilgi sahibi olunmas1 halinde, Devletin giivenligi, milli varhg1, biitiinliigii, anayasal diizeni ve d1~ ili~kilerini tehlikeye dii~i.irecek her tiirlii bilgi ve beige olarak tammlanmakta ve Devlet istihbarat hizmetleri ve MiT Kanununda gi:isterilen gi:irev ve faaliyetlerle ilgili bilgi ve belgelerinde devlet s1m kapsammda degerlendirilecegi belirtilmektedir.

113 B. ~aglar, Bir Anayasacmm Seyir Defteri, Su yaymlan, istanbul, 2000, s.90. 114 Bu konuda ~i:izlim i:inerileri i~in bkz. B. Tanor-N. Yi.izba~IOglu, 1982 Anayasasma Gore

Tiirk Anayasa Hukuku, s.243. 115 B. ~aglar, Bir Anayasac1mn Seyir Defteri, s.91. 116 27.1.1972 gi.in, E.1976/43, K.1977/4, RG.21.4.1977, S.15916. 117 bkz. B. Tanor-N. Yiizba~IOglu, 1982 Anayasasma Gore Tiirk Anayasa Hukuku, s.450-

454. C. Erogul, Anatiizeye Giri~, imaj Yaymcihk, Ankara, 1997, s.287. M.H. Surlu, "Gi.indemden inmeyen Sorun: Yarg1 Bagimsizhgi veya TUrk Yarg1 Bagimsizhgmm Simgesi Olarak Hakimler ve Savcllar Yi.iksek Kurulu'nun Ozlenen Olu~umu", Anayasa ve Uyum Yasalan, 13-14 Arahk 2002, Ankara, s.84 vd. N. Centel, "Yarg1 BagimsJzhgi", Anayasa ve Uyum Yasalara, 13-14 Aral1k 2002, Ankara, s.105 vd.

118 Bu konuda bkz. F. Saglam, "2001 YI!1 Anayasa Degi~ikliginin Yaratabilecegi Baz1 • Sorunlar ve Bunlann ~ozi.im Olanaklan", Anayasa Mahkemesinin 40. Kurulu~

YIIdoniimii Nedeniyle Diizenlenen Sempozyumda Sunulan Teblig. M. Saglam, "Ekim 2001 Tarihinde Yapllan Anayasa Degi~iklikleri Sonrasmda Di.izenlendikleri Maddede Hi~bir Smirlama Nedenine Yer Verilmemi~ Olan Temel Hak ve Ozgiirli.iklerin Smm Sorunu", Anayasa Mahkemesinin 40. Kurulu~ YI!doniimii Nedeniyle Diizenlenen Sempozyumda Sunulan Teblig. K. Gozler, "3 Ekim 2001 tarihli Anayasa Degi~ikligi. Bir Abesle i~tigal Omegi, Anayasa Mahkemesinin 40. Kurulu~ Ylldoniimii Nedeniyle Diizenlenen Sempozyumda Sunnlan Teblig.

119 Bu konuda bkz. N. Yiizba~IOglu, "2001 Anayasa Degi~iklikleri Uzerinde Bir Degerlendirme", Anayasa ve Uyum Yasalan, 13-14 Arahk 2002, Ankara, s.28. vd. F. H. Erdem, "Son Anayasa Degi~iklikleri Uzerine", Diyarbakar Barosu Dergisi, S.l5, Arahk-Ocak 2002, s.4 vd.

MARMARA JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES • Volume 12• No: 1-2 • 2004 187

NATO'S INTERVENTION IN KOSOVO:

IMPLICATIONS FOR INTERNATIONAL LAw*

Kerem BA TIR**

Abstract:

In March /999 NATO targeted air strikes against the Federal Republic of Yugoslavia. The members of the organization tried to justify their action on various grounds. But the main reason for the intervention was humanitarian objectives. The Secretary General of NATO declared that the action was based on the continuation of humanitarian catastrophe. But the UN Secretary General stressed on the need for a UNSC resolution for the intervention to Kosovo. NATO' s intervention in Kosovo is still one of the hottest topics in international law. Owing to the absence of an outstanding UN army, the role of international organizations in humanitarian crisis gains importance.

A. Introduction

In 1996 and 1997 the first incidents of terrorist activities occurred in Kosovo. In summer 1997, a spokesman for the "Kosovo Liberation Army (KLA)" stated openly that his organization was responsible for recent attacks on the Serb authorities. Since the fall of 1997, there had been indications that a large Yugoslav action in Kosovo was being prepared. First, there were stories about mobilization of the army. Until then, Serbian media had always reported that everything in Kosovo was under control.

* The departure point of this study is the author's PhD thesis titled "Humanitarian Intervention in International Law: European Conflicts" which he successfully defended at the EC Institute in the year 2004, supervised by Prof. Dr. Asian Giindiiz until his timeless loss. * Dr., Marmara University EC Institute, EU Law Department.

188 NATO'S INTERVENTION IN KOSOVO AND INTERNATIONAL LAW

However, the collapse of the Albanian state system and institutions in 1997 changed the situation dramatically. Albanian army and Interior Ministry warehouses and depots were looted and arms and munitions were made available to the KLA. In December 1997, Serbian media suddenly claimed that (Serbian and Yugoslav) state control was limited to larger towns and to some fortified police posts at road junctions. The rest of the country, these reports said, was controlled by a well-armed and well organized Albanian underground army -- the KLA.

Because of the collapse of the security system and the ensuing lawlessness in Albania, it was possible, for the first time, to organize training facilities in northern Albania near the borders with Kosovo. By 1998 the KLA had turned itself into a significant force, challenging the legitimacy of the democratic mandate of the government and engaging in direct military operations. On January 21, 1998, the Macedonian president, Gligorov, declared that Macedonia expected a war in Kosovo and was preparing a "corridor" which Kosovars might use to flee to Albania. The Macedonian Albanians interpreted this as the preparation of· Macedonian help for the expulsion of the Kosovars from their country.

After the 1997 Serbian Parliamentary elections, a new governing coalition was formed which included the Radical Party. There were extremist elements in the government and society that were resistant to moves towards compromise and had a vested interest in an escalation of violence to sustain their positions. As the Kosovo Report points out, the finale came on February 28, 1998, when the Serbs decided to arrest Adem Jashari, a local strongman in Prekazi, who had joined the KLA. Within a week, his extended family of 58 people was killed. At this point, village militias all over Kosovo sprang up to defend their villages. Many of them were linked to the parallel structures, but they called themselves the KLA. 1

This was the beginning of the war.

B. Internal Armed Conflict

In 1998, the clashes between the KLA and the Serb security forces led to a disproportionate use of force on the part of the Yugoslav authorities which resulted in a humanitarian emergency situation and a refugee crisis in the reg1on.

Starting with the Adem Jashari incident, Serb forces attacked several villages and killed dozens of women and children. There were also attacks


against humanitarian aid workers and journalists. On the other side KLA abuses were concentrated on Serbs and "collaborators". The Yugoslav government continued to characterize the situation as an internal conflict that was under their control. The KLA was shown as a terrorist organization, and the operations in Kosovo were considered as actions against terrorists.

On March 31, 1998, the Security Council passed Resolution 1160 by a vote of 14-0, with China abstaining. No member voted against this resolution, but several, notably Russia and China, expressed their reservations about the Security Council intervention in what they viewed as matters "within the domestic jurisdiction of the FRY". This resolution imposed an arms embargo on FRY and called for autonomy and "meaningful self-administration" for Kosovo.2 It also included calls upon the FRY and the Kosovar Albanian leadership to take steps toward a political solution. The Council also warned that the failure to make constructive progress towards the peaceful resolution of the situation in Kosovo would lead to the consideration of additional measures.

Resolution 1160 also states that Security Council review the situation on the basis of the reports of the Secretary General, which will take into account the assessments of, inter alia, the OSCE and the EU. The Secretary General prepared his report on April 30, 1998.3 In assessing the situation in Kosovo, the Secretary General mentions the absence of progress in negotiations between the parties concerned.

Facing a rapidly expanding KLA presence, the Yugoslav army entered Kosovo with massive reinforcements and started a large-scale operation coordinated with police and paramilitary units. As Independent International Commission declares, this campaign was aimed not only at stopping the spread of KLA activities, but "intended to achieve this by directly targeting the Albanian majority civilian population in rural areas."4 Extra-judicial executions, excessive use of force, and disappearances were becoming the routine of everyday life. By the end of May 1998, 300 people were estimated to have been killed since the start of the Serbian operation in February.

Summer 1998 was the period of refugee flow towards Montenegro, Albania and Macedonia. The UNHCR figures show that there were 230,000 internally displaced people and 60,000 refugees outside of Kosovo.5 On September 23, 1998, the Security Council passed Resolution 1199 by


fourteen votes, with China abstaining. This resolution affirmed that the deterioration of the situation in Kosovo constituted a threat to peace and security in the region.6 The Council declared that they were acting under Chapter VII of the UN Charter and demanded a ceasefire and the withdrawal of Yugoslav security units used for civilian repression. As Wheeler notes, although the Security Council was acting under Chapter VII, and hence the resolution is legally binding, members reaffirmed their previous commitment to the sovereignty and territorial integrity of Yugoslavia, making clear that the solution to the Kosovo problem had to be found within the context of greater autonomy within the Yugoslav state.7

The United Kingdom and the United States wanted a stronger resolution than 1199, but it was clear from informal consultations that Russia and China would veto anything that legitimated the use of force against the FRY. Just three days after the adoption of Resolution 1199, Yugoslav forces moved to the village of Obri e Eperme, and killed at least 18 women, children, and elderly people.

C. NATO and Military Action against Yugoslavia

1. NATO's Threat to Use Force

On September 24, 1998, NATO first decided to have recourse to a threat to use force in order to find a solution to the Kosovo conflict. This threat consisted of a limited air operation and a phased air campaign in Kosovo.8

On October 3, Kofi Annan presented a report that concluded that he was "outraged by reports of mass killings of civilians in Kosovo".9 The next day the Security Council met informally to discuss the Secretary General's report. The British representative, who was the president of the Security Council at that time, took the lead in proposing a draft resolution specifically authorizing 'all necessary means' to end the massacres in Kosovo. However, Russian representative warned that they would veto any such resolution.

Given Russian and Chinese opposition to a new resolution specifically authorizing NATO to use force against the FRY, the Alliance was forced to justify its threat in terms of existing Security Council resolutions. All members of NATO agreed that there was a moral and political imperative to act but they could not unanimously find a legal ground for military action against Serbia. US officials based their arguments on existing UN


Resolutions. They argued that the Serbian forces were in obvious violation of the resolutions' requirements and the resolution being based on Chapter VII of the Charter and thus this situation provided ground for NATO's action. 10 The US government asserted that the UN' s affirmation of a threat to peace and security in the region and concern for the humanitarian situation provided sufficient justification for intervention. 11 Apart from this justification, UK Foreign and Commonwealth office issued a note to NATO allies and argued that Security Council authorisation to use force for humanitarian purposes was widely accepted after the Bosnia and Somalia cases. The note argues that a UN Security Council Resolution would give a clear legal base for NATO action but force can also be justified on the grounds of overwhelming humanitarian necessity without the Security Council Resolution. The criteria for unauthorised intervention were listed as below:

However, as Guicherd notes, Belgium, France, Germany, Greece, Italy and Spain had political and legal misgivings reflecting the unfinished state of international law concerning humanitarian ·intervention. 12 Moreover, the German Foreign Minister of the time declared himself unsatisfied with the US and British arguments. On October 13, 1998, following a deterioration of the situation, the North Atlantic Council authorized Activation Orders for air strikes. Although Russia explicitly declared its opposition to the use of force to back up UN Resolution 1199, the use of air bombardments against the FRY for this purpose was officially approved by NATO, and a deadline was issued for Serbia to comply. The deadline was repeatedly postponed in the succeeding days. ·

On October 14, unexpectedly, the so-called Milosevic-Holbrooke agreement was announced. 13 After a period of intense negotiations the US Special Envoy Richard Holbrooke, representing the Contact Group, and the Serbian President Milosevic reached an agreement, based on the demands declared in Resolution 1199 and under the threat to use force by NATO. The key points of the agreement addressed the issues of the forces' reduction and deployment of monitors. All those who had fled their homes in Kosovo and become refugees were to be allowed to return. Serbian forces in Kosovo, including both the army units and special forces, were to be scaled back to their pre-1999 levels. Milosevic agreed with negotiators to pull back security forces, allow access to aid workers and acceptthe OSCE Kosovo Verification Mission (KVM). This monitoring effort would be complemented by NATO over-flights. On October 15, 1998, NATO and the FRY signed an agreement providing for the establishment of an air


verification mission over Kosovo. 14 The establishment of two missions was approved by the Security Council Resolution 1203.15 Russia and China abstained on the ground that the resolution left some room for the use of force.

For the following two months the Milosevic-Holbrooke agreement appeared to be successful on all these provisions, despite a number of violations of the cease-fire. Meanwhile, the American and· European diplomats showed their efforts to promote a Kosovo settlement, although still without including the KLA in the process. Despite these steps, the situation in Kosovo flared up again in the last week of December and in the first half of January 1999, following a number of provocations on both sides and the use of excessive and disproportionate force by the Serbian Army and Special Police. Some of these incidents were defused through the mediation efforts of the OSCE verifiers but in mid-January, nonetheless, the situation deteriorated further after the intensification of the Serbian offensive against Kosovar Albanians. From aerial monitoring over the region, NATO ·was aware of violations of the cease-fire agreement during this period.

In February 1999, Contact Group members organized peace negotiations between the parties to the conflict. Both sides met in Rambouillet, France, on February 6,1999. Kosovar Albanians were represented by both KLA and LDK. The core of the plan was a disarming of the KLA and the withdrawal of Serb forces with the supervision from an "enabling force" of NATO troops.16 The plan provided for a restoration of Kosovo's autonomy and its independent institutions, but left the issue of future status for reconsideration after a three-year period. This proposal was signed neither by the Serbian government nor the representatives of Kosovar Albanians.

After this failure, a second round of talks was conducted in Paris during March 1999. On March 18 while the Kosovar Albanian delegation signed the proposal then on the table, the Serbian delegate refused to sign the document. Moreover, as 30000 more Yugoslav troops were sent to Kosovo along with tanks and other units, the OSCE-KVM was pulled out on March 20. NATO issued another ultimatum demanding Serbia's signature, but the Serbian parliament confirmed the rejection of the Rambouillet proposals. On March 24, 1999 the NATO forces began their aerial campaign.


2. Operation Allied Force

On March 24, at 8 pm local time, NATO aircraft started bombing against Serbian targets. Javier Solana, the Secretary General of NATO, declared that the objective of the operation was "to halt the violence and to stop further humanitarian catastrophe."17 The operation was overwhelmingly in the air. Allied pilots flew 37,225 sorties, of which over 14,006 were strike missions. As the campaign progressed, it grew in intensity. By the time the air campaign was suspended on June 10, Operation Allied Force had 912 aircraft and 35 ships. The United States alone deployed a total of 31,600 military personnel dedicated to the mission. 18 This number was just one third of a total figure at the beginning of the operation. According to Roberts, the reason why NATO used only air force could be explained in two ways. First, NATO members were not willing to risk lives of their soldiers in this operation. The second reason was the Bosnian case. In 1995, the NATO bombing campaign contributed to Serb acceptance of ceasefire.19 The Independent International Commission shared the same view and noted that the underlying NATO assumption was that a relatively short bombing campaign would persuade Milosevic to come back to sign the Rambouillet agreement. 20

UN Secretary General Kofi Annan issued a written statement on the second day of the NATO campaign, expressing "deep regret that . . . the Yugoslav authorities have persisted in their rejection of a political statement, which would have halted the bloodshed in Kosovo and secured an equitable peace for the population there".21 The Secretary General's conclusion was carefully weighed. He said that it was indeed tragic that democracy had failed, but there were times when the use of force might be legitimate in the pursuit of peace.

On March 26, 1999, just two days after the beginning of the operation, Russia drafted a resolution which called for "an immediate cessation of the use of force against the Federal Republic of Yugoslavia."22 This draft resolution was supported by two non-members of the Security Council: India and Belarus. Only three states voted in favour (Russia, China and Namibia) of this draft resolution, and 12 states voted against. During the Security Council meeting the Slovenian Representative stressed the point that the Security Council does not have a monopoly on decision-making regarding the use of force. It has "the primary, but not exclusive, responsibility for maintaining international peace and security."23


Within weeks of the start of the operation, thousands of Kosovar Albanians were killed; over half a million were driven from their homes to become refugees in neighbouring countries, and half a million were internally displaced. 24 Serb police, military and paramilitary forces took part in committing such murders. This happened in the absence of ground operation to be synchronized with the air bombing. Aerial attacks did not stop the slaughter by Serbian forces. But as Roberts notes, NATO members believed that without the air operation, the ethnic cleansing would have proceeded with such speed and brutality. 25

On June 3, 1999, Milosevic formally accepted joint EU-Russian peace terms presented to him on June 2. On June 10, 1999, after seventy-seven days of air bombing, NATO Secretary General announced that he had instructed General Wesley Clark, Supreme Allied Commander Europe, temporarily to suspend NATO's air operations against Yugoslavia. This decision was taken after consultations with the North Atlantic Council and confirmation from General Clark that the full withdrawal of Serbian forces from Kosovo had begun. 26 This withdrawal was carried out according to Military-Technical agreement signed between NATO and the FRY.27

Human Rights Watch reported that about five hundred civilians died in ninety separate incidents as a result of NATO bombing in Yugoslavia?8

On June, 10 1999, on the same day as the NATO's announcement, UN Security Council adopted Resolution 1244. The Resolution ordered "the deployment in Kosovo, under United Nations auspices, of international and military presences"?9 The language of the Resolution contains no criticism, not even implicitly, of the NATO use of force but as Cassese notes, it contains a reservation in the first paragraph that the Security Council has "the primary responsibility for the maintenance of international peace and security."30

D. The Kosovo Intervention before the International Court of Justice

On April 29, 1999, the FRY instituted proceedings in the International Court of Justice against ten NATO member countries. These were Belgium, Canada, France, Germany, Italy, the Netherlands, Portugal, Spain, the United Kingdom, and the United States. These countries were accused of violating the ban on the use of force by taking part in the bombing of Yugoslav territory together with other member states of NATO?' In its


applications, the FRY pointed out that the above mentioned states had committed

"acts . . . by which [they] have violated [their] international obligation[s] banning the use of force against another State, not to intervene in the internal affairs of [that State]" and "not to violate [its] sovereignty"; "[their] obligation[s] to protect the civilian population and civilian objects in wartime [and] to protect the environment"; "[their] obligation[s] relating to free navigation on international livers"; "[their] obligation[s] regarding fundamental human rights and freedoms"; and "[their] obligation[s] not to use prohibited weapons [and] not to deliberately inflict conditions of life calculated to cause the physical destruction of a national group". 32

The FRY requested the Court to adjudge and declare that NATO members were responsible for the violation of the international obligations quoted in the previous paragraph and that they were obliged to provide compensation for the damage made.

On the same day, the FRY submitted a request for the indication of provisional measures and asked the Court to order the respondents to cease their acts immediately and refrain from any further threat or use of force against Yugoslavia. Most of the respondent states stated that in that stage they did not want to go into the merits of the case. However, Belgium did go into the law on the use of force and argued that the armed intervention was based on Security Council Resolutions. As Gray points out, this is another instance of the argument of implied authorization. 33 In order to support its argument, Belgium showed the rejection of the Russian draft resolution as evidence. The Security Council had decided that there was a humanitarian catastrophe and the situation was a threat to peace. And the same Security Council rejected a draft resolution condemning the NATO action. Belgium came to a conclusion that by doing so the Security Council confirmed that the action was legal.

Belgium went further and stated that there was an obligation to intervene to prevent the humanitarian catastrophe which was occurring and which was established by the Security Council resolutions in order to protect essential human rights. Belgium acknowledged that NATO had never questioned the political independence and the territorial integrity of Yugoslavia. So NATO operations could not be counted as actions directed against territorial integrity or political independence of a state and operation is in conformity with Article 2(4) of the UN Charter. Certain historical episodes are invoked


as precedents: the intervention of India in East Pakistan (Bangladesh), the intervention of Tanzania in Uganda, and the intervention of West African States (ECOW AS) in Liberia.

Hearings on provisional measures were held on May 10-12, 1999. The Court, with different majorities, handed down its decision on the requested interim measures in each of these ten cases on June 2, 1999. In the cases of Spain and the United States the Court concluded that it manifestly lacked jurisdiction, rejected the request for the indication of provisional measures and removed the cases from the list. 34

In other eight cases, the Court found that it lacked prima facie jurisdiction, which was a prerequisite for the issue of provisional measures. A fuller consideration of jurisdiction would take place later. However, as Bruha notes, it stated that this finding in no way prejudged the question of the jurisdiction of the Court to deal with the merits of the remaining eight cases and left the rights of the claimant and the respondent States to submit arguments unaffected. 35

Five years after these decisions, the proceedings are still in the stage of preliminary objections. The respective counter memorials of the eight NATO member states, which remained in the proceedings, were filed with the Court on July 5, 2000. The respondent States challenge the Court's jurisdiction and the admissibility of the FRY's applications. Due to these preliminary objections, the proceedings on the merits are suspended according to Article 79/5 of the Rules of Court. Upon the request of the newly elected Yugoslav Government, the titne limit for the filing ofwritten statements on these preliminary objections had extended first by one year to April 5, 2002, then to April 7, 2003.36 In each of the cases, a written statement by Serbia and Montenegro was filed on December 20, 2002, within the time limit as extended by the Court. Public hearings on the preliminary objections were held on April 19-23, 2004. Press release dated from May 3, 2004 declares that now the Court is ready to begin its deliberation. 37

The Court's judgement has a vital importance. But it seems that the Court is far from the judgement. The cases are still in preliminary objections phase and it takes five years to hold oral pleadings on preliminary objections. For the purposes of this article, preliminary objections will not be analysed here in detail. But as Bruha notes, the decisions of June 2, 1999 showed that the majority of judges did not want to be competent to impose

Documents

JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES - Marmara Üniversitesidosya.marmara.edu.tr/avrupa/MJES/MJES_cilt_12_say_1_2.pdf · JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES * * *** *111* * * *** MARMARA UNiVERSiTESi

JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES - Marmara Üniversitesidosya.marmara.edu.tr/avrupa/MJES/MJES_cilt_12_say_1_2.pdf · JOURNAL OF EUROPEAN STUDIES * * *** 111 * * *** MARMARA UNiVERSiTESi