ISSN: 2158-7051 INTERNATIONAL JOURNAL OF RUSSIAN …Kars Oblast'ında, sığır yetiştiriciliği oldukça gelişmiştir, özellikle de koyun yetiştiriciliği: tüm bölgede 544.700

ISSN: 2158-7051====================

INTERNATIONALJOURNAL OFRUSSIAN STUDIES

====================ISSUE NO. 8 ( 2019/2 )

100. KURULUŞ YILINDA GÜNEY BATI KAFKAS DEMOKRAT İK

CUMHUR İYETİ

ERKAN KARAGÖZ *

Summary

Having been a part of the Russian Empire until the 1917 October Revolution, Kars was obliged toestablish an autonomous government due to the chaotic politic enviroment in the Caucasus, a regionthat had been forced to separate from Russia. In this region ,which had the right of autonomy despitethe arbitrary formation of local governments overwhelmingly composed of Geogian, Armenian andAzeri governors, the political, administrative and social functions previously carried out by localassemblies gradually came to be substitued by a more central administration.At this phase the intelligentsia of the region were able to re-establish the assemblies abolished due tothe Ottoman invasion and the Kars parliament was formed after the elections on December 1, 1918.Although the parliament with 71 members had formerly been declared “temporary”, owing to rapidsocial developments Kars declared itself an independent republic.

Key Words: Caucasus, Kars, Shura, Ozakom, Zakavkom, Georgia, Armenia, Azerbaijan, Soviet,Russia.

1963 yılında geliştirdiği ve "kelebek etkisi" adını verdiği teoriye göre "bir sistemin başlangıçverilerindeki ufak değişiklikler, büyük ve öngörülemez sonuçlar doğurabilmektedir.” Edward N.Lorenz'e göre Amazon Ormanları'nda bir kelebeğin kanat çırpması, Avrupa'da fırtına kopmasınasebep olabilir.

Demokratik Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti deneyinin de böyle bir kelebek etkisininolduğunu; kısa ömrüne karşın kendisinden sonraki birçok demokratik, siyasal gelişmeye ciddikatkılarının olduğunu düşünüyoruz.

135International Journal of Russian Studies, No. 8/2 ( July 2019 )

1917 Ekim devriminden sonra Rus ordusunun büyük çoğunluğunun yurtlarına dönmesi süreciRusya’nın Kafkasya ve Kafkas-ardı topraklarındaki askeri gücünün zayıflamasına ve galipdevletlerin Kafkasya'yı ve Kafkas-Ardı’nı Rusya’dan koparma çalışmalarının hızlanmasına nedenolmuştur. Özellikle İngiliz askeri ve siyasi şefleri tarafından yönlendirilen, şekillendirilen Zakavkom,Zakafkasya Seymi, federasyonu ve bunları izleyen yönetim biçimleri Rusya’dan kopuşu ve dağılmayıhızlandırmıştır. Mondros ateşkes antlaşmasının imzalanmasından sonra kısa bir dönem Osmanlıyönetimine geçen Kars- Ardahan- Batum yöresi yeniden boşaltılmış; Osmanlı ordusu yönetim birimigeri çekilmiştir. İşte Demokratik Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti böyle bir dönemde kurulmuştur.

Hızla ilerleyen çalışmalar sonunda Kars ülkesi topraklarında yaşayan18 yaşını bitirmiş kadın,erkek 2 milyon seçmenin katılımıyla yapılan seçimler sonunda parlamento oluşturulmuş, 1 Aralık1918 de Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyetinin kurulduğu ilan edilmiştir.

Pek çok dünya devletleriyle ilişkiye geçen, Paris Barış Konferansı’na gönderilmek üzeredelegasyon oluşturan ve bölgede ağırlığını hissettirmeye başlayan bu cumhuriyet anti-emperyalistduruşuyla Kafkasya’da bulunan İngiliz ordusunu da rahatsız etmekte gecikmeyecektir. 12 Nisan1919 da İngiliz askeri güçlerince parlamentosu basılır, parlamentodaki İngilizlere karşı çıkan kişileryakalanarak önce Batum’a gönderilirler. Batum’a gönderilenler içerisinde 13 yönetici buradanMalta’ya sürgüne gönderilirler. Böylece bu kısa ömürlü cumhuriyetin varlığına son verilir

Bu ilginç cumhuriyet kısa ömrüne karşın önemli bir tarihsel role sahiptir.Gerek modern anayasası gerek meclis hükümeti modeliyle yeni Türkiye devletinin

kurumlarının oluşturulmasında önemli bir ilham kaynağı olmasının yanında uluslararası alanda daciddi katkıları olmuştur. Bu oluşum Karşı devrim saflarında yerini almış olan ırkçı Taşnaksutyunhareketinin kısa bir zamanda kitlesel- insansal olarak 1914 sınırlarına değin yerleşik hale gelmesininönünü ciddi bir biçimde kesmiştir. Bu oluşumun ardında bıraktığı cumhuriyet yönetimine ilişkinbelgeler, Sovyet Rusya ile yapılan sınır görüşmelerinde Kars ve çevresinin Türkiye’ye bırakılmasındaönemli bir rol oynamıştır ve yine bu oluşum, yok olma, tarih sahnesinden silinme pahasına,İngilizlerin Rusya’yı güneyden vurmaya çalışan Denikin ordusuna göndermek istediği gıdamalzemeleri ve silahları vermeyerek bu tavrıyla Sovyet Rusya’nın bağımsızlık mücadelesine birnebze de olsa katkıda bulunmuştur.

Bu nedenlerledir ki Başkenti Kars olan Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyetininkuruluşuna giden tarihsel süreci ve bu cumhuriyetin tarihsel varlığına son verilene değin sürdürdüğüolağanüstü mücadelenin ele alınması zorunluluğu doğmuştur.

Kars Tarihine Genel Giri ş

Kafkasya’da Rus egemenliğinin çözülmesinden sonra Kars’ta ciddi hareketlenmelergörülmüştür. 1917 Şubat devrimini müteakiben Kafkas-ardında oluşturulan Zakavkom ve Seymyönetimlerinin Kars üzerindeki keyfi uygulamaları, Kars’ın Ruslar tarafından işgal edilmiş olanOsmanlı topraklarına komşu olmasından kaynaklanan güvenlik zaafı, yani Rus askerlerinin fiiliolarak cepheyi terk etmesini müteakiben ordu içerisindeki Ermeni askerlerin çeteleşerek işgalaltındaki halka ve bu arada Müslüman halkın da önemli bir çoğunluğu oluşturduğu Kars bölgesindeintikamcı eylemlere girişmesi üzerine Kars halkının var olma macerasının başladığını söylemekmümkündür.

Ortada da ilginç bir deneyim vardır: Modern bir proje olan, üstelik Sol kimlikli bir cumhuriyetdeneyi gerçeği.

Öyleyse başta sorduğumuz soruyu bir daha soralım: bu örgütlenme yeteneğinin nedeni nedir?Temelinde ne vardır? Bu sorunun yanıtının sadece Güneybatı Kafkasya Demokratik Cumhuriyeti


deneyinde aranması hatalıdır. Yani 1917 şubat devriminin hemen ardından başlayarak hızlasiyasallaşan örgütlenme-devletleşme deneylerinden soyutlayarak, sadece Aralık1918-Nisan1919tarihleri arasındaki Cumhuriyet girişimine bakarak bu soruyu yanıtlamak mümkün değildir.

Özetlemek gerekirse, 1917 haziranından sonra toplumun kendi kendini yönetmesi, bu özerkyapının ekim 1917 den sonra gerçek hükümet organlarına dönüştürülmesi, nisan 1918 de Osmanlıhükümetinin bu yönetimin varlığına son vererek dağıtması, ancak altı ay kadar sonra Mondrosateşkes antlaşması uyarınca Kars bölgesini terk etmesinin gündeme gelmesi üzerine yenidenörgütlenerek Parlamentosu, Bakanlar Kurulu, Anayasası olan bir cumhuriyet yönetimini kurmayıbaşarması, parlamentonunİngilizler tarafından basılarak ortadan kaldırılmasından sonra dahiçözülmeyerek kendi kendini koruma ve savunmaya devam etmesi ile de -toplamda 29 ay-gerçekten de olağanüstü bir örgütlenme yeteneğidir ve belki de alanında bir ilktir.

Görüleceği üzere bu süreçlerinin tümünün temelinde Şuralar bulunmaktadır ve esasenörgütlenme şuraların üzerinde yükselmektedir.

O nedenledir ki, Güneybatı Kafkasya Demokratik Cumhuriyetine gelene kadar bölgehalkınca kat edilen siyasallaşma sürecinin sonunda “özerkleşme-hükümetleşme-devletleşme “yolunda atılanadımlardan önce 1917 ekim devrimine gelirken Kars bölgesinin sosyo- ekonomik kültürel, siyasalyapısını hatırlayalım kısaca.

Kars Bolgesinde Demografik Yapı

1878’den sonra Kars bölgesinin demografik yapısı ciddi değişimler göstermiştir. Müslümantoplulukların, bu cümleden yüz binin üzerinde Karapapaklı, Kürt, Türkmen ve Çerkez’in Osmanlıtopraklarına göçü gerçekleşirken, onlardan boşalan yerlere Merkezi Rusya’dan, Kafkas-ardı’ndanMolokan, Dukhobor, Karapapaklı, Azerbaycanlı, Ermeni göçleri ve yine Osmanlı topraklarından daErmeni ve Rum göçleri gerçekleşmiş; bunun sonucunda Kars’ta demografik yapı yenilenmiş, yenibir toplumsal yapı ortaya çıkmış oluyordu.

1917'nin başında, Kars Oblastı, Rusya İmparatorluğu'nun bağımsız bir idari bölge birimi idi veArdahan Eyaleti, Kağızman, Kars ve Oltu bölgelerinden oluşuyordu. Bunlar, sırasıyla alanlara veikincisi kırsal bölgelere bölündü. Böylece, Kars Oblastı, Ağbaba, Zaruşad, Kars, Soğanlık ve Şöregelbölgelerine bölünmüştür.

1 Ocak 1916'da, Kars Oblastı bölgesi 16466 metre kare idi.1917 nüfus sayımına göre, Kars Oblast’ında 394.000 kişi yaşıyordu. Bunların: 205.000

Müslüman, 48.000 Yunan, 31.000 Rus, 20.000 Ermeni ve 5.000’i de diğer uluslardandı.1897 nüfus sayımına göre, Kafkasya'da yaşayan Ermeni sayısı 1.1 milyon kişiye ulaştı ve

1914'te zaten 2 milyon vardı.[1]

Rumlara gelince, 19. ve 20. yüzyılın başlarında onların Kars Oblastı'na göçlerinin zirvesine,1877-78 Rus savaşının sona ermesinden sonraki dönemde ulaşıldı. Devrim öncesi Rus yöneticilerininbelirttiği gibi, “... mutlu bir şekilde sona eren 1877-78 Türkiye savaşı, bize tüm Asyalıyerleşimcilerin akışını sağlamıştır: 40.000 Rum Kars Oblastı’na gönderildi” . Kars'ta 30 bindenfazla kişi vardı.”[2]

Sınıfsal-Toplumsal Yapı

Altmış civarında Osmanlı memurunun yönettiği Osmanlı Kars’ında Rus topraklarınakatıldıktan sonra çok şeyin değiştiğini söylemek mümkün. 1882’lere kadar süren karşılıklı göç


nedeniyle, Kars yeni göçler almış, demografik yapı yanında ekonomik yapı da önemli değişikliklereuğramıştır. Osmanlı dönemindeki Kars’ta bulunan el emeğine dayalı küçük çaplı işletmeler, ağırlıklıolarak tabakhaneler de göçen halkla birlikte Kars’ta önemini kaybederken yerini yeni ve dahamodern işletmeler almaya başlamış, 1917’lere gelindiğinde ise Kars, Kafkasya’da orta gelişkinliktekibir kent durumuna ulaşmıştır.

Kars’ın Ruslar tarafından alınması salt askeri nedenlerle önemli değildi kuşkusuz. Kars’ınekonomik potansiyelleri bence askeri stratejik potansiyelinin çok önüne geçmiştir. Bunun en temelbelirleyicilerinden biri olarak Kars’ın özellikle sur dışında kalan bölümünde yani bugünkü RusKars’ının yeni bir anlayışla inşa edildiğini görmekteyiz.

Geniş planlı yolları, yanında demiryolları ile merkezi Rusya ve Kafkasya, İran ilebağlantıların odağındadır Kars. Kars sadece bir askeri garnizon kent olarak adlandırmak mümkündeğildir.

Kars’ın yeni baştan imarının ardındaki neden askeri olmaktan çok ekonomiktir. Kars engüneyde merkezi Rusya ve Avrupa ile sıkı bağlantıları kurulan bir ekonomik merkez olarakdüşünülmüş olmalıdır. Yani bilinenin ve anlatılanın aksine Kars Rusların eline geçtiğinden çok dahafarklı bir noktadadır. Rus yönetiminin Kars için düşündüğü güneyde önemli bir ekonomik merkezmodeli 1. Dünya savaşının başlaması ve ardından 1917 Şubat devriminden sonra bölgede yaşanankaos nedeniyle yarım kalır ve Kars’taki ekonomik düzen de hızla kötüleşmeye başlar.

Ekonomik Yapı

1917’lere gelindiğinde, Kars bölgesinde zamanına göre oldukça gelişmiş bir sosyal veendüstriyel altyapı vardı. 1889’da Alexandropol (Gümrü)’den Kars’a 72 verst uzunluğundakidemiryolu faaliyete geçti. Demiryolu daha sonra Sarıkamış'a getirildi. Kars Oblast'ında 11 telgraf-telefon tesisi vardı. (Karşılaştırma için Batum Bölgesi'nde sadece bir tane vardı).”[3]

Kars’a üretim yapmak üzere gelen işletme sahipleri, atölye ve hayvansal ürünlerin işendiğiişletmelerin çoğalması, bira fabrikaları ve kanyak fabrikaları gibi kapitalist işletmeleri çoğaltırkenişçileşmeyi de yaratmıştır. Burjuva sınıfı yanında Erivan ve Gümrü’den, Tiflis’ten bölgeye gelipyerleşen aristokrat, bürokrat ve girişimci aileler de belirlemeye başlamıştır. Kars’ta önemli küçükçaplı işletmeler de bulunmaktadır.

“Endüstriyel anlamda, Kars Oblastı, bir sanayi merkezi olmasa da, belirli bir üretimpotansiyeline sahipti. Asfalt karıştırma tesisi, kereste fabrikası, tuğla fabrikası ve 12 değirmen[4], altılimonata dükkânı, 19 krema fabrikası, altı peynir fabrikası, altı demirci fabrikası, 14 çanak çömlek ve501 mekanik atölyesi, 30 tereyağı fabrikası ve bir sabun fabrikası kendi ürünlerini üretmektedir.Toplamda, toplam 624,7 bin ruble için mal üreten 599 sanayi kuruluşu vardı. Bölgenin üretimalanında çalışan işçi sayısı 905 kişidir.[5]

Yani daha 1880 lerin başından itibaren sosyo- ekonomik yapı kültürel yapı da hızladeğişmeye başlamıştır.

“ Çevrede yer alan bir bölge, imparatorluk sisteminin merkeziyle kurabildiği ulaşım vepazarlama yoğunluğu ölçüsünde, mevcut modernleşme ye pazara açılma sürecine ayak uydurabilir.Kars bölgesi... Çar Rusyasına geçtiğinde ise, bu imkâna kısmen sahip olmuştur”. [6]

Molokanlar genellikle önemli ulaşım yollarının üzerinde yol boyunca sıralanan düzenlievlerinde yaşamakta ağırlıklı olarak tarımla uğraşmaktayken süreç içerisinde ana merkezi yollarüzerinde yer almalarının bir sonucu olarak bir yandan Tiflis, Gümrü gibi uzak bölgeler arasındaulaşım ve ticaretle uğraşırken bir yandan da kent içerisinde kızakçılık ve faytonculuk yaptıklarıbilinmektedir.


Kars bölgesi köylülerinin ağırlıklı olarak hayvancılıkla uğraştığı, kendilerine tahsis edilentarlalarda yerleşik tarım yaparken, özellikle yaz aylarında aile bireylerinin bir kısmıyla dadevletin kendilerine tahsis ettiği mera ve yaylaklara çıkarak hayvancılık yapmaya devamettiklerini biliyoruz.

“Kars Oblastı ve Nahçıvan Bölgesi'nin ekonomisi çoğunlukla tarımsal nitelikteydi. Devrimöncesi istatistik verilere göre, 1915 yılında, yaklaşık 70 bin dessiatin kullanıldı. Bu alandan 198 bintorba, buğday- 2636,3 bin torba, mısır- 457 torba, çavdar – 461 torba kadar da diğer tahıllar eldeedilmiştir.

Çeşitli alanlardaki işletmeler yanında hayvansal ürünlerinin işlendiği kapitalist işletmeler olanZavotlar da görülmeye kurulmaya başlamıştır.

Kars Oblast'ında, sığır yetiştiricili ği oldukça gelişmiştir, özellikle de koyun yetiştiricili ği: tümbölgede 544.700 baş hayvan bulunurken, Kars’ta, 211.400'dür, Ardahan'da 170.300 baş vardı veKağızman’da ise, 135.500 baş’a karşılık gelmektedir. Ve bu bölge, 19. yüzyıl boyunca olmasınarağmen, Türkiye ile Rusya arasında tekrar tekrar savaş alanı haline gelmesine rağmen, böyleydi.Daha sonra Türkiye'nin önemli bir kuzeydoğu tarımsal alt bölgesini oluşturan bu bölgenin büyükoranda sığır yetiştiricisi olarak kalması tesadüf değildir, o dönemde kapitalizm öncesi ve kapitalistçiftlik yönetimi biçimlerinin karma bir sistemi olan et ve süt sığırcılığı yapılmaktaydı.”[7]

Bütün bunların ışığında Kars’ın Rusya’nın birçok yerleşim birimine göre daha gelişkinolduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Coğrafi konumu nedeniyle de aslında gelecek vaat eden ayrı birekonomik öneme sahiptir. Bu saptamayı doğrulayan bir alıntıya yer vermek istiyorum.

“N.J. Marr'da Petrograd'da Brest-Litovsk barış anlaşmasından hemen sonraki "Batum,Ardahan, Kars- Kafkasya'da inter-etnik ilişkilerin bağlanma noktası" başlıklı konuşmasında Leninyönetiminin pes etmesinden Rus halkının duyduğu memnuniyetsizliği dile getirdi: ‘‘… Bu dağlıkarazi söz konusu şehirleriyle uzak bir kenar bölge değil, bir merkez oluşturuyor, burası iç Kafkasve inter-etnik ilişkilerin bağlantı noktası. Aklıma, acaba Batum, Kars ve Ardahan ile ilgilimaddenin, bütün Kafkasya bölgesinde artık açıkça yabancı istekler olduğu ve eskisinin elenmişolması dolayısıyla yeni bir sahip ihtiyacı olduğundan dolayı yer alıp almadığı sorusu geldi. Çoruhhavzasına hâkim olan, aynı zamanda doğuda çok daha büyük bir bölgenin sahibi olur, ülkesınırlarına dokunmasına gerek bile kalmaz, ekonomik açıdan bu bölgeye Kars da dahil olursa busöylem daha da doğruluk kazanır. Bu şimdiye kadar böyleydi ve her zaman böyle kalacaktır.”[8]

Eğitim ve Kültür

Bu alt yapı, üst yapısal alanda da kültür ve eğitim alanlarındaki kurumların çoğalmasına yolaçmıştır. Kentteki üst yapı kurumları özellikle eğitim öğretim alanında gelişme göstermiştir.

Kars’ta 1917 yılında okullaşma oranı oldukça yüksektir. İlginç bir gerçek, Kars'ın istatistikselverilere göre, eğitim kurumu sayısı ve öğrenci kaydı ile oldukça yüksek bir yer tutmasıdır. Kars’taKafkasya’daki Mariinsky Kız Liselerinin en büyüğü olan bir Kız Lisesi ve bu lisenin 383 kızöğrencisi vardı.[9] Bu lisede 1 Ocak 1916'daki toplam öğrenci sayısı 312 iken, Puşkin okulundatoplam 257 kişi vardı; Lise kısmında 43 öğrenci kayıtlı iken, ortaokulda da 43 öğrenci vardı. KarsOblastı’nda 1 Ocak 1916'dan itibaren 8.360 erkek ve 2.953 kız öğrenci olmak üzere toplam 11.313öğrenci kayıtlıdır. Ortaokullar Kağızman, Nahcivan, Oltu, Ordubad kentlerinde idi. Ozurgeti'de 173öğrencili dinsel eğitim veren bir okul vardı.[10]


Toprak Mülkiyeti Rejiminin Niteli ği

İlginçtir ki 1917 devriminden hemen sonra başlayan şuralaşma-sovyetleşme gereğinin enhızlı, en etkin ve müteşekkil olarak uygulandığı yer Kars bölgesi olmuştur. Bunun nedeni tam da butoprak rejimi olmuştur. Bu tabandan örgütlenme giderek büyüyen üst birimlere de yansımıştır.

1861 yılında yayınlanan toprak yasası uyarınca “mir” köy komünü sistemi benzeri bir modelkimi Osmanlı uygulamalarıyla birleştirilerek uygulanmıştır. Elbette burada bu modelin tümözelliklerini ayrıntısıyla inceleme söz konusu değildir. Yazımızı ilgilendiren yanı bu modelin köylülerarasındaki durağan, kopuk ilişkileri canlandıran üst yapısal ilişkileri canlandırması, kurmasıdır. Bumodele özgü nedenler köy halkının Ocak (aile) reislerinin, kadın, erkek, din adamı ve çocuklarınekonomik örgütlenmenin bir gereği sürekli birbiriyle temasta bulunmalarını getirmiştir. Örneğin bumodelde Çherni Peredel[11] yani belli yıllar aralığında kura çekilerek köylülere tahsis edilenarazilerin dönüşümlü olarak el değiştirmesi yani seçim, paylaşım ve Rusya da olduğu gibi uzun sürenkışa göre kısa süren sürüm, ekim, biçin ve hasat döneminde zorunlu olarak elbirliğiyle çalışmakgereği halk kitleleri arasında iletişimi, örgütlülüğü kolaylaştırıcı bir etken olmuştur.

Bu iki uygulama, (kadim Rusya’daki uygulama ile Kars’taki uygulama) arasındaki temelbaşka bir farka da dikkatinizi çekmek istiyorum. Mir köy komünü sisteminin ilk uygulanmayabaşladığı dönemde, toprak erkek nüfusun sayısına göre bölünürken, Kars bölgesindekiuygulamadan anlaşıldığı kadarıyla bu uygulama zaman içinde değiştirilmi ş, toprak üzerindekikomünalist paylaşım, kadın- erkek- çocuk ayrımı yapılmaksızın tüm köy halkına ait olup, topraklarınpaylaşımı yıllar açısından farklılıklar gösterse de nüfus başına yapılmıştır.[12] Rusya’da “ÇherniPeredel”, yeniden paylaşım diyebileceğimiz kura sisteminin Kars bölgesinde “Fişek çekme” diyeadlandırıldığını da söylemeliyiz.

Mir köy komünü sisteminde Rusya’da paylaşımın 10- 12 yılda bir olduğunu, Kars bölgesindeise 3,5 yıl ve 8 yılda bir gibi farklı yıllarda yapıldığını bilmekteyiz.[13]

Ortaylı,“…arazi mülkiyet ve kullanımında da 1858 Osmanlı Arazi Kanunnamesinin getirdiğiesaslar, Çar Rusyasının toprak sistemi ve mülkiyet düzeni ile bağdaştırılmıştır.” [14] Demekteyse de,Rus yönetiminin Osmanlı’daki aşar vergisinin Osmanlı döneminde olduğu gibi almaya devam ettiğineili şkin kayıtlar varsa da o dönemi yaşayanların anlatımları, Ruslar döneminde aşar’ın alınmadığı,sadece cüzi oranda arazi vergisi alındığı yönündedir.

“Ruslar bu havali mahsulünden bizde olduğu gibi aşar vergisi almazlar, halktan yalnız ufakbir arazi vergisi almakla yetinirlermiş. Biz dört mülkiye müfettişi, halkın şikayetini haklı bularakyeni işgal edilen bu yerler halkının bu ağır vergiden istisna edilmesinin pek yerinde olacağını ayrıayrı dahiliye nezaretine bildirdik. Aldığımız cevaplarda Babıali de bize hak vermişti. Fakat bizgörüşümüzü bir türlü ordu komutanına kabul ettiremedik. O, bu ağır vergiyi almakta devamedeceğinde ısrar etti…”[15](abç)

Köy Halkının Örgütlenmesi, Köy Şuraları ve Aydınlar

Prof. Dr. Hacıyev[16], Kars’taki şuraların Kafkasya’daki mevcut şuralar içinde enteşkilatlanmış olanı olduğunu söylemiştir.

“1918 yılının Eylül ayının 27’sinde Kars’ta Müslüman Milli Komitesi (Milli Şura)kuruldu.[17] Siyasal ve toplumsal önderlerin yanında toprak sahipleri ve din adamlarınıntemsilcileri de buraya dahildi. Milli Şura köylüler içerisinde de geniş ilgi görmekteydi.”


“ Şuranın yaratılması düşüncesinin esasını 1917 yılının şubat devriminden sonraZa-kafkasya’da[18] milli şuraların biçimlenmesi deneyimi oluşturmaktaydı. Ancak bu şuralarınbileşiminde sadece aydınlar varken, bu alanda Kars Şurasının kendine özgü özellikleri vardı o dakurulduğu ilk günlerden itibaren halkın bütün kesimlerini içeriyordu.”[19]

Kafkasya’nın diğer yerlerindeki örgütlenmeler siyasal partilerin gölgesi altında kalmışken,daha doğrusu partiler şuralardan daha örgütlü bir yapı gösterirken, Şuralar ekonomik koşullarındoğurduğu özerk, küçük mikro boyutlu örgütler olarak tabandan geldiklerinden[20] Kars bölgesişuraları partilerin önünde ve üstünde bir yere oturtmuştur. Bu örgütlü dinamik kitleyi yönlendiren,onu siyasal kalkışmanın temel dinamiği haline dönüştürenler ise aydınlardır.

Kars’taki siyasal gelişmelere öncülük eden Karslı özellikle Müslüman inanışlı aydınların dayararlandığını gösterir bir belgede; Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti yönetiminin 1919yılında Fransa’da yapılması planlanan Paris Barış Görüşmelerine katılmak üzere görevlendirdiğitemsilcilerine verdiği ve İtilaf devletlerine sunulan itimatname’de şöyle denmektedir:

“…Kafkas akvami muhtelifesini yekdiğerinden ayıran lisan, ırk, emel, tarih ve coğrafyagibi avamili müessire ve tabiiye bizde de mevcud ve lüzumu derecesinde kuvvetli bulunmaktadır.Milletimiz Rusya hükümeti sabıkasında geçirdiği uzun süreler içinde Avrupa medeniyetindenhakkıyla istifadeye her zaman teşebbüs etmiş ve gerçi başlı başına hükümete muvaffak olamamaklaberaber, müteferrid olsun, tenviri efkâr için evlatlarının bir kısmı mühimmini Rus mekteplerinefeyzi irfanından müstefid ederek ve bu vasıta ile de memleketin aksamı sairesini ala kadrimülkanmütefeyyiz eylemiştir”. [21]

Gerçekten de Rus okullarında okuyarak Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyetininkuruculuğunda ve sürdürülmesinde önemli görevler üstlenen bu aydınlardan saptayabildiklerimizinbir kısmı şunlar: Esat Oktay, Doktor; Ali Rıza Ataman, eğitimci; Ali Ekber Mugan, Ressam; ServerAtabek, Maden Mühendisi, Hukukçu ve daha iki üniversite mezunu; Yasin Haşimoğlu, eğitimci;İbrahim Cihangirzade, Hasan Han Cihangirzade ve Aziz Cihangirzade kardeşler, Kazak subayıeğitimi almış asker; Ali Beyzade Mehmet, Erivan Emniyet müdürü; Ahmet Karaçanta, Gümrükaymakamı; Hüseyin Han Talınlı, Şuragel Kaymakamı; Andriyanov, Doktor; Flavmer, mühendis;Elena Orlov, öğretmen; Ksenefon Stephan Vafiades, öğretmen; Pavlo Camuşev, yargıç; S. Raçinski,eczacı…

Özerkleşme-Hükümetleşme-Devletleşme

Kars bölgesinin 1917’den 1921’e kadar geçen süre içindeki siyasal macerası kendi tarihselkoşulları içerisinde seyretmemiş gerek uluslararası gerekse bölgesel yabancı güçlerin müdahalesiylesürekli kesintiye uğramış, buna rağmen her engelin ortadan kalkmasıyla yeniden örgütlenmeyibaşarmış ve süreci kaldığı yerden sürdürmüştür. Ne var ki uluslararası- emperyal güçlerinmüdahalesine karşı hazırlıksız ve güçsüz olması nedeniyle, nihai darbenin vurulmasıyla Kars’ındevletleşme süreci sona erdirilmiştir.

Kars'ın Özerkli ği

Birinci evre Kars’ın Özerkliği evresidir. İktidarlaşma-hükümetleşme girişimlerinin ilk başlangıcı,1917 yılı haziranında başlar. Bu sürecin, Kafkas Müslümanları kurultayında seçilen bir heyetin,“Sovyet” hükümeti ve “Geçici Hükümet”le görüşerek, Kars’ın, Tiflis’te oluşturulmuş olan komitelerOzakom Zakavkom, Seym yönetimlerinden bağımsız olarak, kendi kendini yönetmesine izin


verilmesi istediğini ve her iki hükümetten de Kars halkının kendi kendini yönetme yetkisi almasıüzerine başladığını biliyoruz.

Komitelerin Kafkas-ardı’nı idare etmede yetersiz kaldığı, dengeli ve adaletli davranmadığı dauygulamalarından belli oluyordu. Bu adaletsiz uygulamalar özellikle Kars bölgesinde etkisinigöstermeye başlamıştır.

“1 Mayıs 1917 de Vladikafkas’da (Terekkale) yapılan Kafkasya Dağlı Kabilelertemsilcileri toplantısında güney ve güneybatı Kafkasya’yı temsilen katılan Dr. H. Agayev[22],Kars’ta yaşananlar konusunda gündem dışı bir konuşma yaparak şunları söylemiştir. “ İçimde biryürek yarasıyla bu görkemli şenliğimize düşen bir gölgeye dikkat çekiyorum. Bu gazetelerindenöğrendiğimize göre Kars’ta Müslüman hakla karşı asker kıyafetli bazı kimseler hakaretlerde vetecavüzlerde bulunuyorlarmış. Nisan başında Kars bölgesinin dört bir yanında çıkan söylentileregöre Müslümanlar silahlanıyorlarmış. Ve 15 nisanda da bu dedikoduların etkisiyle silahlı askerlerMüslümanları tutuklamaya ve öldürmeye başlamışlar. Bu dönemde Kars’ta Müslüman toplumuntemsilcisi Bakü İyi Niyet Elçisi Karaşarov’du ve kendisi de saldırıya uğramış vetutuklanmıştır…” [23] Toplantı sonunda Kars’ta yaşananlar konusunda Geçici Hükümet’in başkanıPrens Lvov’a ve Savunma Bakanına telgraf çekilmesi kararı alınır.

Bundan kısa bir süre sonra gerçekleşen Bütün Rusya Müslümanları Kurultayı’nda da Karskonusu önemli bir yer tutar. Kurultayın 8 Mayıs günlü oturumda Ali Merdan Topçubaşıyev gündemdışı bir konuşma yaparak, Kars, Erivan, Bakü ve Kafkas-ardı’nın başka vilayetlerinde Müslümanhalka zulüm yapıldığını belirtmiş; yapılan tartışmalardan sonra bu hususu geçici hükümet vePetrograd işçi -asker ve köylü temsilcileri şurası nezdinde görüşmek üzere 6 kişilik bir heyetgönderme kararı alınmıştır.(25)[24]Seçilen heyet üyeleri arasında, yukarıda sözünü ettiğimiz kadınlarında siyasal yaşamda ve mücadele sürecinde aktif olarak katılması yolundaki kararın hayatageçirildiğinin güzel bir örneği olan bir kadın üye de vardı: Hayrünisa Ahundova. Seçilen heyettebulunan Ali Merdan Topçubaşıyev, Albay Hacı Murat, Hayrünisa Ahundova, Mirza Esedullayev ilePetrograd İşçi, Asker, Köylü Temsilciler Şurası’nın üyesi Sultan Mamliyev ve geçici büro üyesi SelimGeray Cantürin 9 Mayıs’ta Petrograd'a hareket etmiştir.[25]

Gerek Sovyet hükümeti gerekse Geçici Hükümet’ten alınan onay doğrultusunda, bölge halkıkendi kendini yönetmeye başlamış, sözde merkezi bir yönetim olma iddiasında olan Tiflis’tekiyönetimin bölgeye olan doğrudan müdahalesinin önüne geçilmiştir. Dört-beş ay kadar süren budeneyin, gerçek hükümet organlarına dönüşmesi yani Halk Hükümetine evrilmesi ise Ekim 1917devriminden sonradır.

Halk Hükümetleri Dönemi

İkinci deneyim olan Halk Hükümetleri dönemi, 1917 Ekim devriminden hemen sonrakievredir. Ekim 1917 ile Nisan 1918 arasında varlık gösterebilmiştir. “1917 kasımında Kars’ta 300civarında delege toplanır. Kasım 1917 ortalarında Moskova’dan Lenin imzalı yazılan birbeyannamede; Rus ordusunun inhilalinden sonra Kafkasya’da bulunan milletler, çoğunluğa görekendi idarelerini serbest olarak ellerine alırlar, deniliyordu. Kars’ta 4000 mevcutlu bir piyadealayı iki bin kadar jandarma ve polis memurları yayılarak Elvile-i selase hükümetinin merkeziKars olarak kurulması için Moskova’dan emir alınmıştı. Kongrenin katipliğini ben idareediyordum. Üç gün devam eden kongre sırasında 50 kadar Rus subayı dilekçe ile kurulacakhükümetimizin ordusunda vazife almak için dileklerde bulunuyorlardı. Biz bunlardan yalnızAzerbaycanlı beş subay ile kazan topçu binbaşısı olan Ali Merdan beyi kabul ettik. Bu sırada Karsmüstahkem mevkiinde ve deposundaki Ruslar bize başvuruyorlar; depoları teslim almamızı rica


ediyorlar. Kongrenin başkanı olan Rıza Karaşarof[26] bey bu depolara el koymamız içinarkadaşlara emir veriyordu.”[27]

Bu yönetim biçimine göre, Kars oblastında yaşayan halkların kendi kurdukları şurabirliklerinin üst temsilcisi durumundaki Milli Şuraları tarafından, bölgenin yönetimi dönüşümlü olarakyürütülmüştür. Bu yönetim tarzında, her şuranın (Müslüman, Rum, Ermeni, Gürcü) kendi içindeseçtiği Vali, Mutasarrıf ve Halk Komiserleri birer hafta ara ile yönetimi üstlenmektedirler.

“Kars’ta Rus idaresi yıkılmış, Halk hükümeti kurulmuş; (Ali Han Kantemirof) vali, iki seneevvel Bakü’den Kafkasya’ya gelen (Halil beyzade Avukat Ali Bey) mutasarrıf, (Cihangirzade AzizBey’in de Halk komiseri olarak çalıştıklarını haber aldım. Buradaki Halk Hükümetini idare edenvali ve mutasarrıfları; Türk Ermeni ve Rumlardan birer kişi olup, yani üç kişi birer haftamünavebe ile hükümet işlerini idare ediyorlardı.”[28]

Kurmuş oldukları bu ilginç yönetimi, merkezi Tiflis’te bulunan Seym hükümetine rağmenyürütmeye çalışan Halk Hükümetleri, 1917 yılında Sovyet Rusya, Almanya arasında imzalananBrest-litovsk antlaşmasını dayanak gösteren Osmanlı ordusunun Kars bölgesine girmesiyle ortadankaldırılmıştır. Osmanlı orduları tarafından Kars’ın alınmasından hemen sonra, bir önceki “HalkHükümeti” döneminde Müslüman topluluğun Halk Komiseri olan Cihangirzade Aziz Bey, Karsmurahhası Erkan-ı Harp Talat Bey ‘in vermiş olduğu emirle, geçici olarak belediye başkanlığınaatanmıştır. Kent artık diğer Osmanlı illerinin sahip olduğu statüdedir.

Üçüncü devletleşme deneyimi ise bu günlerde 100.yılını dolduran Güneybatı KafkasDemokratik Cumhuriyeti deneyimidir. Ancak bu deneyimi ele almadan önce yaşanan siyasal-askersel olayları ana hatlarıyla da olsa ele almak zorunluluğu var.

Bilindiği üzere 21 Ekim 1918’de Osmanlı ordularına Kafkasya’dan geri çekilme emriverilmiştir. Mondros ateşkes antlaşması ise 31 Ekim 1918 de saat 12 de yürürlüğe girmiştir.

“7 Ocak 1919 günü 9.ordu komutanı Yakup Şevki Paşa Kars istasyonunda 27.ingiliz tümenkomutanı General Walker ile buluşarak üç sancağın boşaltılması konusunda görüştüler. Bukonuşmada ve ertesi günü gönderdiği yazıda General Walker’in istekleri şunlardı:

“1. Üç sancak 25 Ocak gününe kadar boşaltılmış olmalıdır.2. Kars ve Ardahan sancaklarındaki on üç bin askerimizin bir aylık yiyeceği olan dört yüz

ton yiyecekten başkası mahallinde bırakılacaktır.3. 12 Ocak 1919 günü birkaç İngiliz subayı ila 200 kişilik bir İngiliz müfrezesi ve bir

Ermeni hükümet heyeti Kars’a gelecektir. Hükümet idaresi bu Ermeni heyetine teslim olunacaktır.4. Kars şehri telsiz telgraf İstasyonu ile telgraf merkezlerini İngilizler İşgal edeceklerdir.5. Demiryolları 15 Ocak 1019 günü Ermenilere teslim olunacaktır.6. Hudut boylarındaki Osmanlı Birlikleri toplanacak ve huduttan beri tarafa geçiş serbest

olacaktır.7. Osmanlı malı silâh, mühimmat, malzeme götürülebilecek ise de Rus malı hiçbir şey geri

taşınamayacaktır.”Osmanlı yönetimi, İngilizlerin Ateşkes antlaşmasının 11. Maddesinde düzenlenen koşullara

uymadan öne sürdüğü dayatmalara itiraz etmemiştir. Örneğin 11. maddeye göre gerekli incelemeleryapıldıktan sonra işgal talep edilebilecekken, İngiliz kuvvetleri daha Çanakkale boğazı açılıraçılmaz, üç sancağın (elvilei selase’nin) boşaltılmasını talep ediyordu.

Osmanlı askeri güçlerinin çekilmesi gündeme gelir gelmez, geçmişteki örgütlenme yeteneği vedeneyimi yeniden canlanıyordu. Dağıtılan, etkisizleştirilen Şuralar yeniden canlanıyor; doğacakotorite boşluğu doldurulmaya çalışılıyordu. Model ve siyasal geçmiş, Osmanlı müdahalesi öncesineaittir. Ancak bir farkla ki, bu yeniden inşa sürecinde Kars’ın yerli Ermenileri yoktu. Osmanlının gelişiile yerli Ermeniler Ermenistan’a çekilmiş; geride Rumlarla, Ortodoks ve Molokan inançlı Ruslar


kalmıştır. Yerli ahalinin elinde Ruslardan ve Ermenilerden alınmış pek çok silah vardı. Osmanlı

ordusu üç sancaktan çekilince yerli Müslüman ve Türk ahali evvelce kurmuş oldukları yerli halkteşkilatını canlandırmışlar ve ellerindeki silahlarla da milis teşkilatını kurmuşlardı. Kendilerinisavunmak zorunda kalan Batum, Ahıska, Ahılkelek, Ardahan Artvin, Oltu, Kars, Kağızman,Sarıkamış, Iğdır ve Nahcivan bölgelerinde bu suretle milli şuralar ve bunlara bağlı milli kuvvetleridareye el koydular.[29]

Teşkilâtı Mahsusa’nın önemli ismi ve başkanı H.Ertürk bu süreci şöyle açıklar.“ …Ardahan kongresinden sonra, Kars’da Şuralar Hükümeti yeni bir kongrenin

toplanmasına müsaade etmiş ve kendisi de müşahit olarak Ahiskalı mühendis Server Bey’leKafkasyalı Abdullah Bey’i göndermişti. Rus’lar Kafkasyalı Yusuf Bey ‘i miralay Halit Bey’egöndererek Kars’ta toplanan kongre de riyasete Karslı Cihangirzade İbrahim Bey’in getirilmesineyardım ettikleri taktirde, Moskova’nın her türlü masrafı kabul edeceğini bildirmişlerdi. Karskongresinde Teşkilat-ı Mahsusa’cılar ve İttihatçılar da bulunmuştu …Şuralar hükümeti bundanbaşka biri Erzurum’da “Albayrak “diğeri Batum da “Sadayı hak” isimleri altında iki gazeteninneşredilmesini de karar altına almıştı.” [30] Demektedir.

Kongreler-Yönetimler

Fahrettin Bey’e göre kuruluş süreci şöyle gelişir: “Hilmi bey (Uran) beni çağırarak,”Arkadaş biz çekilip gidiyoruz. Bütün halkınızı kongreye davet ediniz, Kars’ta kendi hükümetinizikurarak milli teşkilatınızı idare için ele alın” dedi ve kongreyi toplatmak için yardım edeceğinivaat etti. Oradayken (Batum)dan Ağrı’ya kadar olan bölgedeki kaza kaymakamlarına vemutasarrıflara kasım/1918 de Kars’ta toplanmalarını bir beyanname ile bildirdik…bir gün sonrada Epsal…Ahılkelek’li Behçet…albay İsrafil beyler geldiler…. Gelen arkadaşlarla derhal geçiciŞura hükümetini kurduk, (hükümet reisi Fahrettin, azalar... Hayrullah… Ahmet oğlu Tağı,Karaçantalı Hacı oğlu Ahmet, Ahıska’dan Apsal ve Behçet beyler, Akbaba’dan albay İsrafil veRumlardan öğretmen İstefan Vafyettin (Stephan Vafyadis E.K) olmak üzere hükümeti kurdum veçalışmaya başladım.”

Hüseyin (KÖYCÜ) ise, Kars’taki Osmanlı askeri ve sivil yöneticilerinin kendilerinden sonrayörenin idaresini sağlayacak yeni oluşumların kurulmasını destekleyecekleri yerde, halkınkımıldamasına ve harekete geçmesine engel olmaya çalıştıkları ve gözdağı verdiklerinisöylemektedir.

“Kars’ta bulunan Osmanlı devletinin idarecileri, adliyecileri hala tahakküm zihniyetialtında idiler. Halkın deprenmelerine ve faaliyete geçmelerine kendi zuğumlarınca mani olmayaçalışıyorlardı. (abç) En nihayet bir gece Ahundzade Mehmet beyin evinde toplanıldı. Evet,Ahundzade Mehmet beyin evinde toplanıldı. Bu toplantı ne idi? Nasıl bir mahiyet taşıyordu? Butoplantı bir tohum olacaktı. Milli hareketi davet edecekti. Bunu yaptı ve neticede bütün cihanda ilkİslam cumhuriyetini kurdu… Toplantıya iştirak etmiş bulunan Kars müstantiği (sorgu hâkimi)Burhanettin Bey bir kanun adamı gibi konuşuyor, müşkülpesentlik yapıyordu. Başlangıçta peknazik ve korkunç olan bu işin bir müşkülat karşısında inmeğe mahkûm olabileceğini saltanathâkimi kestiremiyordu ve sinsi bir maksat taşıyordu. Toplantıya iştirak edenler arasında 20yaşlarında bir genç var idi… Bu genç derhal atıldı: basit olan bilgisine rağmen durumu izah verealize etti. Bu realiteye göre, derhal cemiyetin kurulmasını ve faaliyete geçmesini teklif etti. Epeymünakaşadan sonra teklif kabul edildi. Müessis heyet seçildi… Bu heyet birinci hamlede yedi kişi


bilahare 12 kişi olarak merkez heyeti vücuda getirdi. 12 kişilik bu heyet çalışmalarına devametti.” [31]

Bu konuyu bitirmeden, Mülkiye müfettişi Hilmi (URAN) Bey’in anlattıklarına değinmekteyarar vardır. Hilmi Bey, bu süreci şöyle aktarmaktadır:

“Nihayet ordu birlikleri, muayyen bir plan ve program gereğince, bulundukları yerleri terkederek Erzurum istikametinde çekilirken biz de livanın mülki idaresini Kars Milli Şurası adı ilehamiyetli Karslılar tarafından kurulan bir teşekküle devrederek, Kars’ı terk ettik. Bu milliteşekkülün reisliğini Cihangirzade İbrahim Bey namında bir zat üzerine almıştı.” [32]

11 Kasım 1918 de bir İngiliz heyeti Kars’a gelerek 9. Ordudan savunma hatlarını ve önemliaskeri mevkileri devralmaya başlar. İşgalci İngiliz güçlerinin temsilcisi Albay Temperley, şurayönetimine bir yazı yazarak kabinede bulunan bakanların bir listesini ister.[33] Temperley’e verilenliste şöyledir: Cumhurbaşkanı Cihangir oğlu İbrahim Bey, İçişleri bakanı Kağızmanlı Ali Rıza Bey(Ataman), Dışişleri Bakanı Fahrettin Bey (Erdoğan), Savaş bakanı Cihangiroğlu Hasan Han Bey,Maliye Bakanı Sultanoğlu Mehmet Bey,İaşe Bakanı Gümrülü Himmet ağa oğlu Yusuf Bey, MaarifBakanı Elena (Elena Orlov), PTT genel müdürü Muhlis Bey (Ataman), DDY genel müdürüKaraçantalı Hacı oğlu Ahmet Bey (KARAÇANTA), Adalet bakanı Revan’lı Ağabababeyoğlu AbbasAli Bey, Savcı Revan’lı Kasım Bey oğlu Behmen Bey dışında Cihangirzade Aziz Bey, NazifAtbaşoğlu, İaşe bakan yardımcısı Pehlivan Mustafa da üye olarak bildirilmiştir.

Geçici hükümet 14 Kasım 1918 de 1. Kars Kongresi tarafından belirlenmiştir. Bu genişkatılımlı kurultayda seçilenler ise şunlardır: Cihangirzade İbrahim, Cihangirzade Hasan Han,Yenigazi’li Hayrullah (DAĞLI),Karaçanta’lı Hacı oğlu Ahmet Bey (KARAÇANTA), Revan’lıAhundoğlu Tağı, Hacı Abbas oğlu Kerbelayı Mehmet, Halil Beyoğlu Ali, Dr Esat HACIYEV(OKTAY) ,Talın’lı Hüseyin Han, Hamşi oğlu Rasim, Molla Bilal, Hafız oğlu Hüseyin (KÖYCÜ),Fahrettin Bey, Ali Rıza Bey, Maksut Ağaoğlu Hasan Bey, Alibeyoğlu Mehmet.

30 Kasım 19 18‘de II. Kars Kongresi başlamış; yapılan kongre iki gün sürmüş, 70 kişininkatıldığı kongrede Milli şura hükümetinin kurulmasına karar verilmiştir.

“Merkez komitesi bu ilanın en belli hususlarını tam olarak yeniden anmanın faydalı vegerekli olduğuna inanıyor: “Milletlere, kendini özgür bir şekilde yönetme hakkını tanıyan Wilsonprensipleri'ne dayanan milli Şura, Güney-batı-Kafkas’ta bulunan toprakların ve ileri sürülebilecekolan tarih ve tarih öncesi hakları ile uğraşmadan menfaat bağları ile buraya bağlı olan uluslarınmeşru yurtları olduğu kanaatindedir.”

Rusların, Rumların vesaire gibi azınlık olan unsurların temsilcilerini de içine alan milli şura şukararı vermiştir.

“1.Batum ile Kars illerini(Artvin dâhil) Ahıska ile Sürmeli (Tuzluca, Iğdır-Aralık)sancaklarını ve aynı zamanda Türklerin çoklukla oturdukları Ahılkelek ile Eçmiyazinsancaklarının batı kesimlerini içerisine alan güneybatı Kafkas hükümeti, bağımsız bir devlettir.Milli Şura, Kurucular Meclisi’nin toplanmasına değin, bu bölgelerde cumhuriyeti ilan eder.

Milli ş ura Batum, Kars ve Ardahan ahalisi tarafından daha önce verilmiş olan kararı da buillerin Türkiye’ye katılmasını göz önüne alarak, tanımaz. Ayrıca daha önceki plebisitin sonuçlarıkabul edildiği ve barış konferansı yeni bir halkoyuna müracaata karar verdiği taktirde, milli- şura,bu plebisitin Sürmeli ve Ahılkelek ve Eçmiyazin'in (Valarşabad /üçkilise) batı kesimleri için deyapılmasını diler.”

“2- Milli şura tarafından alınmış kararları itilaf ve ortak devletlerin temsilcilerineanlatmak göreviyle bir heyetin böyle bir olanak sağlanabildiği anda Paris barış konferansınagönderilmesi kararlaştırılacaktır.”

“3-Milli şura, geçici hükümete, halka ve aynı zamanda komşu hükümetlere aldığı kararlar


hakkında bilgi verir.”[34](abç)1 Aralık 1918 tarihinde milli şura’ “Güney-batı Kafkasya Cumhuriyeti’ni kurma kararı

almıştır.Milli İ slam şurası toplantı protokolü 1. Aralık 1918. Kars“KararnameBüyük Rus devrimi o zaman kadar varlığını sürdüren monarşi düzenine son verdi.

Böylelikle kendi başına kalan Kafkas'ın güneybatı kısmı kendi kaderini tayin etme işini üzerinealmak zorunda kaldı ve Ekim 1917 de Rusya’da kurulan ikinci Geçici Hükümetin Rusya’dakibüyüklü küçüklü bütün milletler için çıkardığı kendi kaderlerini kendi tayin etmeleri kararıuyarınca gerekli hükümet organlarını kurdu. Söz konusu karara dayanarak Kars ve Batumvilayetlerinin Ahılkelek, Ahıska, Şerür, Nahcıvan, sürmeli kazaları ve Erivan’ın güneybatı kısmıyurttaşlarınca seçilen bizler, halkın temsilcileri, işgalinde bulunan topraklarımızdan Osmanlı ordubirliklerinin çekilmesiyle (e.K.)birlikte Güney Kafkas'ın Karsve Batum vilayetlerini, AhıskaAhılkelek Şerur, Nahcivan, Sürmeli kazalarını ve Erivan kazasının güneybatı kısmını içine alansahada güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti’nin kurulduğunu bütün dünyanın önünde ilanediyoruz. Bu münasebetle milli şura şimdi herkesin huzurunda şu kararları almıştır.

1.Güneybatı Kafkas demokratik cumhuriyeti bütün devletlerle ve özellikle yeni kurulmuşolan komşu Kafkas cumhuriyetleriyle iyi komşuluk ilişkileri kurmaya gayret edecektir.

2. milletlerarası bir çatışma vukuu bulduğu takdirde güneybatı Kafkas demokratikcumhuriyeti çıkarlarına dokunulmadığı sürece tarafsızlığını koruyacaktır.

3.güneybatı Kafkas demokratik cumhuriyeti yurttaşları milliyet, din, mezhep ve sosyaldurumuna bakılmaksızın cumhuriyet sınırları içinde gerek yurttaşlık gerekse siyasi haklardan eşitşekilde yararlanacaklardır…”[35] (27mart 1919 tarihli Kararnameden)

Yapılan seçim sonunda 12 üye seçilmiştir. Bu on iki üye şunlardır; Hükümet başkanlığınaCihangiroğlu İbrahim Bey, Cihangiroğlu Hasan Han Bey, Fahrettin Bey (Erdoğan), Çıldırlı Dr. Esat(Hacıyev) Bey, Hacıabbasoğlu Kerbelayı Mehmet, Karaçanta’lı Hacı oğlu Ahmet Bey, Molla BilalBey, Revan’lı Ahundoğlu Tağı Bey, Iğdırlı Alibeyoğlu Mehmet Bey, Gümrülü Halıcı oğlu YusufBey, Borçalılı Kepenekçi Emin Ağa, Kağızmanlı Ali Rıza (Ataman) Bey, Digorlu Maksut ağa oğluHasan Ağa. Bütün Şura’ların birleştirilerek tek bir birlik oluşturulması düşüncesi doğrultusundayapılan çalışmalar çok kısa sürede sonuçlanmış ve bölgesel hatta tüm güneybatı Kafkasya’yıkapsayacak Kars Kongresi gerçekleştirilmi ştir. Bu kongrenin tarihsel- siyasal önemi oldukçabüyüktür. Kongreye hemen bütün Güneybatı Kafkasya’yı temsilen 131 temsilci katılmıştır.[36] 17–18Ocak 1919 tarihlerinde süren oturumlar sonunda “Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkate -iMilliye’si “adıyla geçici bir hükümet kurulmuş oldu.[37] Bu hükümetin üyeleri şunlardır: Hükümetreisi: Cihangirzade İbrahim Bey, Parlamento başkanı: Çıldırlı Dr. Esat HACIYEV (Oktay), İçişleribakanı; Kağızmanlı Ali Rıza Bey (Ataman), Adliye bakanı; Ağabababeyoğlu Abbas Ali Bey, Dışişleribakanı; Fahrettin Bey (Erdoğan ), Savaş bakanı; Cihangiroğlu Hasan Han Bey, Maliye bakanı;Mihail Andreyanot (Daha sonra) Kocaoğlu Mehmet Bey, İaşe bakanı; Hasanbeyoğlu Mehmet Bey(daha sonra) Yusufzade Yusuf Bey; Nafıa Bakanı, Mahmut Bey; Ziraat orman ve ticaret Bakanı, AliEkber Kazım (Mugan); Eğitim bakanı, Arlov (Elena Orlov), daha sonra Mehmetbeyoğlu Muhlis Bey;Telgraf-telefon genel müdürü, Elena Orlov; Demiryolları genel müdürü, Karaçanta’lı HacıoğluMehmet Bey; Emniyet genel müdürü, Mamiloğlu Tevhüdittin Bey; Jandarma genel komutanı, HacıŞerif oğlu Mehmet Bey’dir.

Klyukin’e göre ise bu liste şöyledir: Ali Rıza Bey, Fahrettin Bey, Hasan han Cihangirov,Osman Şehabettin (Server ATABEK) Bey, Abbas Ali Ağabababekov, Aziz Cihangirov, MihailAdrıyanov (Andriyanov), Memet Hocaoğlu, Memet Hasanbekov, Erivanlı Mahmut bey, Memet


Hudadbeyov, Ali Ekber Bey Nahcıvanlı (Mugan). [38]

Kurulmuş bulunan bu hükümet kısa zamanda bir anayasa hazırlamıştır. Kars Anayasası 17ocak 1919 da toplanan ve Demokratik Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti hükümeti nin kuruluşununilan edildiği Büyük Kars Kongresi’ öncesinde Kars Şurası tarafından görevlendirilen Revan’lıAğabababeyoğlu Mehmet Bey adlı bir yargıca hazırlatılmış bir anayasadır. Büyük Kars Kongresindegörüşülerek kabul edilen bu anayasa devletin de ilk temel yasası olmuştur.“…bir devletin ana kuruluşunu ilgilendiren kurallar… adı, sınırları, bayrağı, resmi dili, yasamaorganı ve seçimi, askeri ve mülki teşkilat, bölgenin ve halkın kendi kaderini belirleme hakkı, dinselgüvenceler, asker ve sivil yüksek görevlilerin seçimi ve azli…” gibi temel konulara ver verilen buanayasanın kadınlara seçme seçilme hakkı tanıması, seçme hakkının 18, seçilme yaşının 25 olarakbelirlenmesi gibi dönemine göre gerçekten çok ileri bir anayasadır bu. Hazırlanan anayasadaşuraların güçlendirilmesi husus da ihmal edilmemiştir. Yani deyim yerindeyse; şuralar parlamentoyarağmen ve onun yanında varlıklarını sürdüreceklerdir.[39]

Mevcut 1918 anayasa metnine baktığımızda da metnin başlangıcında yer alan “1334 deKars’da teşekkül eden Şurayı Milli’nin kararile aşağıda münderiç 18 maddelik kanunu kabuletmiştir.” [40] Kaydından anayasanın cumhuriyet parlamentosu tarafından değil, Milli Şura tarafındankabul edildiği ortaya çıkmaktadır. Yani kurucu meclis, parlamento değil, milli Şuradır.

Tam da burada, 1918 anayasasının hükümlerini aktarmak; sonra bunları bu anayasanın ilhamkaynağı olduğu anlaşılan ve aslında önemli bir anayasal metin niteliğinde olan 1 Aralık 1918 mili şuratoplantı protokolü ile karşılaştırmak istiyorum.

1. Hükümet “Cenubi Garbi Kafkasya Cumhuriyeti” adını taşıyacaktır.2. Cenubi garbi Kafkasya Cumhuriyeti hükümeti hududunu, Batum'dan Nahcivan'a kadar

ulaştırarak, bu sınır içinin barışın sonuna kadar korunmasını bilfiil üzerine almıştır.3. Hükümet bayrağını, kamutay üzerine dikilen ay yıldızlı Türk bayrağı olarak kabul

etmiştir.4. Cenub-i Garbi Kafkasya Cumhuriyeti hükümetinin resmi dili Türkçe'dir. Bütün resmi ve

gayrı resmi muamelat ve tedrisat Türkçe olacaktır.5. Milletvekilleri seçimi için 18 yaştan yukarı kadın ve erkek oy vermek salahiyetini

haizdir. 10.000 kişi bir milletvekili seçer.6. Her vilayet ve kasabada, milli Şura’nın şubeleri açılarak, halkımızdan her türlü yardım

görecektir.7. Türk millet ve hükümetini rencide edecek her türlü muameleden kati surette

çekinilecektir.8. Umumi asker teşkilatımızda, cumhuriyetimizin kabul ettiği usul dairesinde, Türkiye

devleti ile irtibatı temin için daimi bir heyetimiz Türkiye’de bulunacaktır.9. Mülki teşkilatımızda da 8 maddedeki zikredilen usul aynen kabul edilecektir.10. Komşu hükümetler ile daima dostça geçinmeyi Cumhuriyet Hükümetimiz düstur olarak

kabul etmiştir. Milletvekilleri seçildikten sonra bu husus hakkında ayrıca bir kanun çıkarılacaktır.11. İtilaf devletleri, doğu Türkiye illerini alıp başka bir millete vermek isterse

cumhuriyetimiz Türkiye’den ayrılmamayı kesin olarak kabul etmiştir.12. Azınlıkların hukukları muhafaza edilecektir.13. Müslümanlar arasındaki mezhep ayrılıklarına hürmet edilecek, dini ayinlerin bir arada

yapılması sağlanacaktır.14. Demokrasi esaslarına riayet edilerek seçimler tarafsız ve tesirsiz olacak, türkün şan ve

şerefine yaraşacak bir şekilde yapılmasına azami surette dikkat edilecektir.15. Vali ve komutanların işe başlamaları ve işten el çektirilmeleri, kamutayın kararıyla


olacaktır.16. Cumhuriyet Hükümetimiz milletvekillerinin seçilip de kamutayın çalışmaya

başlayışından sonra kanunun bazı maddelerinin değiştirilmesini teklif etmeye yetkilidir.17. Milletvekili olmak için yaş haddi 25 ten yukarı olacaktır.18. Bu kanunun yürürlüğe girdikten sonra icrasına nazırlar heyeti ile cumhur reisi

memurdur.”TİTE arşivinde yer alan, yeni Türk alfabesiyle ve 1930’lu yıllar siyasal jargonuyla yazılmış

bu anayasa metni ile orijinali Rus ve Azerbaycan arşivlerinde var olan 27 Mart 1919 tarihli“kararname” arasındaki farklılıklara ve paralelliklere gelince:

—27 Mart 1919 tarihli belgede yer alan ve cumhuriyetin adının Güneybatı KafkasDemokratik Cumhuriyeti olduğuna ilişkin kayıt, TİTE arşivlerinde yer alan ve yeni Türk alfabesiylekaleme alınmış metindeki 1. Maddeye karşılık gelmektedir ki, ikinci metinde bu ad, Cenubi GarbiKafkasya Cumhuriyeti olarak yer almaktadır. Doğrusu ilk metindeki halidir.

Cumhuriyetin tam ve doğru adı, Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti’dir.[41]

—1Aralık 1918 tarihli milli İslam Şurası Toplantı Protokolü’ne göre, Ülkenin sınırları veegemenlik alanları, “Kars ve Batum vilayetlerinin Ahılkelek, Ahıska, Şerür, Nahcıvan, sürmelikazaları ve Erivan’ın güneybatı kısmı…” iken,

1918 Anayasa metnine göre bu sınırlar,” Cenubi garbi Kafkasya Cumhuriyeti hükümetihududunu, Batum'dan Nahcivan'a kadar ulaştırarak, bu sınır içinin barışın sonuna kadarkorunmasını bilfiil üzerine almıştır.” Biçiminde daha genel bir ifadeyle geçer.

—1918 Anayasa metninde 3,4. Maddelerde yer alan bayrağı ve resmi dili belirtilen maddeler,27 Mart 1919 tarihli belgenin ekinde yer alan 1. Aralık 1918 tarihli belgede yer almamaktadır.Ancak, cumhuriyetin bir bayrağının olduğu, hatta iki versiyonlu bir bayrağının olduğu; bunlardanbirinin yeşil kırmızı zemin üzerine sarı renkli ay yıldız, diğerinin de siyah- yeşil dilim üzerine beyazay yıldızlı olduğu bilinmektedir.

—Anayasa metninde yer alan, seçme ve seçilme haklarıyla ilgili 5-14 ve 17. Maddelerin, 27Mart tarihli belgede birinci paragraftaki;”Kadın ve erkek yurttaşların katılımıyla tek dereceli eşit gizlive nispi seçim sistemi esaslarına göre seçilmiş olan…” cümlesine karşılık geldiği anlaşılmaktadır.

—1. Aralık 1918 tarihli belgede, 1. Madde olarak geçen, “Güneybatı Kafkas demokratikcumhuriyeti bütün devletlerle ve özellikle yeni kurulmuş olan komşu Kafkas cumhuriyetleriyle iyikomşuluk ilişkileri kurmaya gayret edecektir.” Kısmı, anayasa metninin 10. Maddesine karşılıkgelmektedir. 1. Aralık 1918 tarihli belgenin 3. Maddesinde yer alan, “Güneybatı Kafkas DemokratikCumhuriyeti yurttaşları milliyet, din, mezhep ve sosyal durumuna bakılmaksızın cumhuriyetsınırları içinde gerek yurttaşlık gerekse siyasi haklardan eşit şekilde yararlanacaklardır.” cümlesianayasa metninin 12 ve 13 maddelerine karşılık gelmektedir.

Ancak 1. Aralık 1918 tarihli belgenin 4. Maddesi ile söz konusu anayasa maddesinin 12maddesi birbiriyle çelişiktir. Şöyle ki: 1. Aralık 1918 tarihli belgede, “Güneybatı Kafkascumhuriyetinin kaderi bundan sonra, akraba kuzey Kafkas cumhuriyetlerinin kaderiylebirleşecektir. Müslüman Kafkas devletleri ailesinin bir üyesi olarak, birleşik bir Rusya'nınkurulması halinde, ona karşı tutumumuz Kafkas'ın diğer Müslüman milletleriyle mutabakatçerçevesinde belirlenmiş olacaktır.” Denilmekteyken; 1918 tarihli anayasa metninin 11.Maddesinde bu ifade, “İtilaf devletleri, doğu Türkiye illerini alıp başka bir millete vermek isterse,cumhuriyetimiz Türkiye’den ayrılmamayı kesin olarak kabul etmiştir.” biçimine dönüşmüştür. Buciddi bir farktır. Bu durumda cumhuriyet yönetiminin değişen koşulları göz önüne alarak, tavırdeğişikliğine gittiği düşünülebilirse de anayasa metninin 1918 tarihli olması (TİTE) nedeniyle bu pekmümkün görülmemektedir. Kanımca bu madde, Cihangirzade tarafından bu belge yeniden kaleme


alınırken,[42] özellikle yeni Türkiye cumhuriyetiyle ters düşmeme hissiyle, kaygısıyla bu haledönüştürülmüş olmalıdır.

1. Aralık 1918 tarihli belgede yer alan, “meclis toplanıncaya kadar Güneybatı KafkasDemokratik Cumhuriyetinin başında, mili azınlık temsilcilerinin; Rus, Rum, Molokanların daolduğu milli şura bulunacaktır ve geçici hükümet milli şura önünde sorumlu olacaktır.” İfadesi,anayasa metninin 6 maddesi olan “Her vilayet ve kasabada, milli Şura’nın şubeleri açılarak,halkımızdan her türlü yardım görecektir,” maddesine yakın bir düzenlemedir.

Yukarıda karşılaştırdığımız iki metinden ilkinde, 1918 anayasa metninde yer alan 3,4,6,7,8,9,15,16 ve 18. Maddelerin, 27 Mart 1919 tarihli belgenin içerisinde yer alan 1 Aralık 1918tarihli Şura kararlarında karşılığının olmadığı, esasen bu maddelerin -3 ve 4 hariç- anayasalarda yeralması gereken düzenlemeler olmadığını belirtmek isterim.

Bütün bu belgeler ve metinler dikkate alındığı takdirde, Güneybatı Kafkas DemokratikCumhuriyetinin anayasalaşma sürecini doğru bir yere oturtmak mümkündür. Bunlar olmaksızın,mevcut anayasa metninin tek başına ele alınması eksik kalacaktır. Dikkat edilirse, 1918 tarihlianayasa metninde olmayan, zikredilmeyen birçok husus, yukarıda aktardığımız diğer metinlerde yeralmaktadır. Bunlardan en önemlisinin, en küçük birimden, en büyük birime kadar toplumun; diğer birdeyişle köylerden kente kadar bütün toplum birimlerinin çok özel bir özyönetim modeli kurması;yani şuralar biçiminde örgütlenmiş olması gerçeğidir. Doğrudan demokrasinin çok önemli bir modeliolabilecek bu tarihsel deney sayesindedir ki toplumsal yapılardaki iç ve dış ilişkileri sağlamayı,kendini idare etmeyi amaçlayan bu örgütlenme modeli, siyasal bir modele dönüşmüş; Halkhükümetini kurmuş, Osmanlının güneybatı Kafkasya’ya müdahalesi üzerine bu hükümet yıkılmış,dağıtılmış, şuralar –belki de – işlevsiz hale getirilmiştir. Ne var ki altı ay kadar sonra: yani Mondrosateşkes antlaşmasını müteakiben, Osmanlının geri çekilmesinden sonra, yeniden ve hızlatoparlanarak, Güneybatı Kafkas Demokratik cumhuriyetinin kurulabilmesinin maddi temellerini deyine bu yapı oluşturmuştur.

Özetlemek gerekirse; Kars Şuralarının ilk dönemlerde, siyasal bilinç taşıma, miras, vergialma gibi fonksiyonları üstlenmelerinin yanında, Mayıs 1918- Nisan 1919 tarihleri arasında, önceözerk yönetim fonksiyonlarının üstlenildiği, Kars- Ardahan Halk Hükümetleri döneminde, özellikleŞubat 1918 den sonra olmak üzere yönetimsel – devletsel fonksiyonları üstlendiği; Aralık 1918 denitibaren yeniden siyasal yaşama aktif müdahale ederek devlet fonksiyonlarını üstlendiği yürüttüğü vemeclise devrettiği, ama varlığını da sürdürdüğünü görmekteyiz.

Parlamentoda Cumhuriyetin İlanının Kabul Edili şi

GBKDC’nin parlamentosunun 27 Mart 1919 tarihli oturumunda Milli Şura’nın cumhuriyetiilan eden 1 Aralık 1918 tarihli kararnamesi aynen kabul edilmiş ve onaylanmıştır.

“Kadın ve erkek yurttaşların katılımıyla tek dereceli eşit gizli ve nispi seçim sistemiesaslarına göre seçilmiş olan meclis, 27 Marttaki oturumunda 2 milyon nüfuslu güneybatı Kafkasbölgesinin milli şurası tarafından 1 Aralık 1918 tarihinde ilan edilen Güneybatı KafkasDemokratik Cumhuriyeti’nin kurulmasına ilişkin iş bu kararnameyi bütünüyle kabul eder veonaylar. Milli İslam şurası toplantı protokolü 1. Aralık 1918. Kars. Kararname"

Büyük Rus devrimi o zaman kadar varlığını sürdüren monarşi düzenine son verdi.Böylelikle kendi başına kalan Kafkas'ın güneybatı kısmı kendi kaderini tayin etme işini üzerinealmak zorunda kaldı ve Ekim 1917 de Rusya’da kurulan ikinci Geçici Hükümetin Rusya’dakibüyüklü küçüklü bütün milletler için çıkardığı kendi kaderlerini kendi tayin etmeleri kararıuyarınca gerekli hükümet organlarını kurdu. Söz konusu karara dayanarak Karsve Batum


vilayetlerinin Ahılkelek, Ahıska, Şerür, Nahcıvan, sürmeli kazaları ve Erivan’ın güneybatı kısmıyurttaşlarınca seçilen bizler, halkın temsilcileri, işgalinde bulunan topraklarımızdan Osmanlı ordubirliklerinin çekilmesiyle (e.K.) birlikte Güney Kafkas'ın Kars ve Batum vilayetlerini, AhıskaAhılkelek Şerur, Nahcivan, Sürmeli kazalarını ve Erivan kazasının güneybatı kısmını içine alansahada güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti’nin kurulduğunu bütün dünyanın önünde ilanediyoruz. Bu münasebetle milli şura şimdi herkesin huzurunda şu kararları almıştır.

1.Güneybatı Kafkas demokratik cumhuriyeti bütün devletlerle ve özellikle yeni kurulmuşolan komşu Kafkas cumhuriyetleriyle iyi komşuluk ilişkileri kurmaya gayret edecektir.

2. milletlerarası bir çatışma vukuu bulduğu takdirde güneybatı Kafkas demokratikcumhuriyeti çıkarlarına dokunulmadığı sürece tarafsızlığını koruyacaktır.

3.güneybatı Kafkas demokratik cumhuriyeti yurttaşları milliyet, din, mezhep ve sosyaldurumuna bakılmaksızın cumhuriyet sınırları içinde gerek yurttaşlık gerekse siyasi haklardan eşitşekilde yararlanacaklardır.

Açıklama: Ermeni ve Müslümanlar arasındaki karşılıklı ili şkilerin gerginleşmesi sebebiyle,dehşetini hala üzerimizden atamadığımız kanlı çatışmaların yenilerine yol açmaması için Paris’teyapılacak olan genel barış konferansında bu sorun çözülünceye kadar Milli Şura, ErmenilerinKars vilayetine, Şerur, Nahcivan ve Sürmeli kazalarına, Erivan kazasının güneydoğu kesimlerineyerleşmelerin geçici bir süre yasaklayan bir karar almıştır. Adı geçen yerlerde Gürcistan veErmenistan cumhuriyeti topraklarından gelen Müslüman mültecilerle dolu olmayan bir tek köyyoktur. (Ermenistan sınırları içinde Ermenilerin işgalinde 482 Müslüman köyü Güneybatı KafkasDemokratik Cumhuriyeti sınırlarında Müslümanların işgalinde 82 Ermeni köyü bulunmaktadır.)

4. Güneybatı Kafkas cumhuriyetinin kaderi bundan sonra, akraba kuzey Kafkascumhuriyetlerinin kaderiyle birleşecektir. Müslüman Kafkas devletleri ailesinin bir üyesi olarak,birleşik bir Rusya'nın kurulması halinde, ona karşı tutumumuz Kafkas'ın diğer Müslümanmilletleriyle mutabakat çerçevesinde belirlenmiş olacaktır. Barış konferansında ve İstanbulkonferansında bu meseleyi Kafkas’ın Müslüman milletleri temsilcileriyle birlikte çözmek içintemsilcilerimiz yetki sahibi olacak, meclis toplanıncaya kadar Güneybatı Kafkas DemokratikCumhuriyetinin başında, mili azınlık temsilcilerinin; Rus, Rum, Molokanların da olduğu milli şurabulunacaktır ve geçici hükümet milli şura önünde sorumlu olacaktır.”[43]

1 Mart 1919 da Paris barış görüşmelerine bağımsızlığının tanınması için başvuruda bulunmuşolan yönetim, 27 Mart 1919 da “geçicilik” sıfatının kaldırılmasına karar vermiştir. Devletin adı“Cenubi Garbi Kafkas Demokratik Cumhuriyeti olarak kabul edilmiştir. Cumhuriyet yönetimi şuisimlerden oluşuyordu. Cumhurbaşkanı, İbrahim Bey Cihangirov; Savunma bakanı, Hasan BeyCihangirov; İçişleri bakanı, Ali Rıza Bey; Dışişleri bakanı, Fahrettin Bey; Maliye bakanı, MehmetBey Sultanov; Ulaştırma bakanı, Ahmet Bey Haciyev; Tarım bakanı, Molla Bilal (Tüccar); Adaletbakanı, Abbas Ali Bey Alibekov; Sosyal güvenlik bakanlığı, Muganlinsky (doktor); Eğitim bakanı,Andrianov; İaşe bakanı, Yusuf Yusufov.[44]

Kurulan hükümetlerdeki kimi bakanların çok fazla bir fonksiyon gösteremedikleribilinmektedir. Bunun nedeni, işgalci Batılı devletlere kendisini kabul ettirebilmek yanında, ayrılıkçıKafkas-ardı devletleri olan Ermenistan, Gürcistan gibi oluşumlara karşı varlığını sürdürebilmesi vesınırlarını koruyabilmesi için ağırlığın savunma ve diplomasiye verilmiş olmasıdır. Gerçekten de çokkısa sayılabilecek bir süre içerisinde 15 bin kişilik bir ordu kurulması başarılmış; Savunma Bakanlığıbünyesinde genelkurmay oluşturulmuş, genelkurmay başkanlığına Zaparog kazak yüzbaşısı Kaziev–daha sonra Amanullah Bey? -getirilmiştir. Genelkurmaydaki örgütlenmelere yardımcı olmak üzerede dokuz Türk subayı bulunmaktaydı. Bu cümleden olmak üzere Kars garnizonu ve kalesigüçlendirilmiş, kale komutanlığına Yüzbaşı Ahmetyev ile yardımcılıklarına Ziya Bey Vaçnadze ile


makineli tüfek müfreze komutanı Asteğmen Piçkurov getirilmiştir. Kars kalesinde 200 adet farklıkalibrelerde top ve 30 adet makineli tüfeği bulunan 2 piyade bölüğü ve makineli tüfek müfrezesibulunmaktaydı. Bunun yanında ağırlıklı olarak Kürtlerden oluşan 300 kişilik bir süvari gücü ile Oltuve Kağızman’da taburlar oluşturulmuştur. Bu ulusal güçlerin karşısında ise Kars’ta İngilizlerin 1bölük İngiliz piyadesi, 1 bölük Hintli gurka ile 2 süvari takımı ile Ardahan, Kağızman, Oltu veSarıkamış’ta asker ve subayları bulunmaktaydı.[45]

Cumhuriyetin Yıkılı şı

Kars halkının yeniden kendi siyasal kaderini çizmesinin önünde üç ciddi engel vardı.Bunlardan ilki, Osmanlı yönetiminin Kars’a gelmesiyle Nisan 1918 öncesi kadroların önemli birkısmı etkisiz hale getirilmiş, yok edilmiş, bu toprakları terk etmek zorunda bırakılmış olmasıydı.[46]

İkincisi, yukarıda da değindiğimiz üzere Kars aydınlarının Kuzey’le bağları kopartılmıştı.Kuzeyle; Bolşevik Rusya ile olan bağlarını Menşevik Gürcistan ve anti –Bolşevik TaşnakErmenistan’ı kesmiş; fiziki anlamda Sovyet yönetimiyle bağları kopmuştu. Sovyet Rusya’dan fiili birdestek alabilmek oldukça zorlaşmıştı.

Üçüncüsü de Kafkasya’da Mayıs 1918 de kurulmuş bulunan devletlerden özellikle Gürcistanve Ermenistan’ın ve Ermenistan’ı bu topraklarda yerleşik hale getirmeye çabalayan İngiliz askeriyönetiminin tutumuydu. Osmanlı ordusunun Kars’ta terk etmek zorunda kaldığı hububat ve silahstoklarını Rusya’daki iç savaşta karşı -devrimci güçlere göndermeyi planlayan İngilizler, bu konudakarşılaştıkları direnci kırmanın yollarını araştırmaya başlamışlardır. Bunun en kolay yolu dacumhuriyetin kadroları arasındaki düşünce ayrılığını derinleştirmektir. Nitekim öyle de olmuş; İngilizyanlısı bir politika izlenmesi gerektiğini savunanlarla, İngilizlere karşı tavır geliştirenler arasında ciddibir kamplaşma ortaya çıkmıştır. Devrimcilerin önündeki en büyük engel ve tehlike işbirlikçilerdi.Bunlar siyasal varlığın devamı için, Kars’ın Ermenistan’a ilhakından yana olan İngiliz işbirlikçileriydiki; bu gruptan kimileri İngilizlerin yöreyi terkinden sonra Ermenistan’la iş birliği yapılmasından yanaolmuşlardır. Kars bölgesinde çetecilik yapan Eyyüp Paşa[47] adlı kişi cumhuriyet hükümetinebaşvurarak oluşturulmakta olan askeri yapıya çetesiyle birlikte dahil olmak istediğini söylediğinde,cumhuriyet yöneticileri buna karşı çıkarak amaçlarının düzenli ordu kurmak olduğunu, çeteleri kabuledemeyeceklerini söyleyince, Eyyüp Paşa İngiliz işgal güçleriyle iş birliğine girmiş, parlamentobaskını ile derdest edilerek esir alınan İngiliz karşıtı yöneticilerin listesini İngilizlere vermiştir. Birbaşka işbirlikçi grup da Kars Rumları içerisinden çıkmıştır.[48]

Parlamento Baskını

12 Nisan 1919 parlamento baskınıyla İngiliz askeri yetkililerince varlığına son verilen, pekçok idari yazışmalarına ve organlarına el konularak tahrip edilen cumhuriyetin ortadankaldırılmasından sonra, Taşnak askeri ve idari yöneticileri kente yerleştirilir. Bunu takiben Karsçevresine, ağırlıklı olarak Taşnaksutyun yanlısı olan ve Anadolu’dan kaçıp gelen göçmen Ermeninüfusu yerleştirilir. Arkasından öncelikle muazzam silah rezervleri, sonra da hububat, Gümrüüzerinden Tiflis'e; oradan da Bolşevik Rusya’ya karşı savaşan Denikin ordularına gönderilir. Bundanhemen sonra da İngilizler 25 Nisan’da bölgeden çekilirler.

Bilindiği üzere İngilizler Cumhuriyet kurulduğu andan başlayarak, görünürde “insaninedenler” öne sürerek, Erivan’daki göçmen Ermenilerin açlıkla karşı karşıya kaldıklarını; bu nedenleKars ve özellikle Sarıkamış'taki önemli hububat depolarındaki hububatın Gümrü’ye nakline engel


olunmaması ve ayrıca Osmanlı ordusunun Kars’a girmesi üzerine, bölgeden ayrılmak zorunda kalaninsanların yeniden Kars bölgesine dönmesine izin verilmesini istemektedirler. Gerçekten deİngilizlerin iddia ettiği gibi “insani” bir gerekçe mi vardır bu talebin arkasında? İngilizler tarafından“insani neden”, diye öne sürülen, Kars’tan kaçan Ermenilerin geri dönüşüne izin verilmesi talebigerçekleri örtmek asıl amacı hayata geçirmek için öne sürülen gerçekçi olmayan bir bahaneolmaktan öteye gitmemiştir.

Cumhuriyet yönetimi bu talebe karşı çıkmıştır. Çünkü bu bölgeden Ermenistan’a göçmüşolan 84 Ermeni köyüne karşılık, 482 Müslüman köyün ahalisi de Gürcistan ve Ermenistan’danKars’a göç etmiştir. Kars ciddi bir mülteci sorunuyla karşı karşıyadır. Cumhuriyet topraklarına geçenbu insanları Ermenistan’a veya Osmanlı topraklarına göndermeksizin, Ermenistan'dan Kars’adönmesine izin verilmesi istenen Anadolu göçmeni Ermenilerini Kars’ta iskân etmek mümkündeğildir. Buna rağmen Osmanlı ordusunun kente girmesi üzerine Kars’ı terk eden yerli Ermenilerindönüşü meselesine ılımlı yaklaşan cumhuriyet yönetimi, Karslı yerli Ermeni halkın Kars’a göçmesineizin verdiklerini İngiliz yetkililerine iletmişlerdir. Ki aslında Kars’ın yerli Ermeni ahalisinin Kars’adönebilmeleri istemine daha Yakup Şevki Paşa zamanında olumlu yanıt verilmiştir. AncakErmenistan Demokratik Cumhuriyeti yönetimi, bu hususu kendilerine ileten İngiliz yetkililere, buteklifi kabul etmelerinin Kars cumhuriyet yönetiminin varlığını kabul etmeleri anlamına geleceğinibelirterek öneriyi geri çevirmiş, Kars Ermenilerinin geriye göçüne izin vermemiştir.

“…. İngilizlerin önerisiyle, adı geçen cumhuriyetin hükümeti, Kars Ermeni mültecilerininkendi yerlerine dönmesine razı oldu, ama Ermenistan hükümeti, mültecilerin yerlerine dönmesineizin verilmesi halinde, bunun Kars hükümeti egemenliğinin tanınması anlamına geleceğini,dolayısıyla bunun kabul edilemeyeceğini bildirerek Ermeni mültecilerin yerlerine dönmesinemüsaade etmedi.”[49]

İngiliz askeri güçlerinin diğer talebi ise, Cumhuriyet yönetiminin elinde bulunan gıdamaddelerinin ve silahların kendilerine teslimidir.

Osmanlıların geri çekilmesinden sonra cumhuriyet kurulur kurulmaz ilk iş olarak Kars’takalan silahlar, gıda stokları ve özellikle demiryolu üzerinde denetim sağlayan Kars cumhuriyetyöneticileri, İngilizlerin insani(?) gerekçelerle talep ettiği, aslında Rusya’yı güneyden vurmayaçalışan Denikin ordusuna göndermek için istediği malzemeleri, lojistik desteği vermemekte direnmiş,bu direnmenin bedelini de Cumhuriyet’in varlığıyla ödemişlerdir. Cumhuriyet aydınlarının Ocak1919’dan Nisan 1919'a değin dört ay gibi bir süre karşı- devrim güçlerinin silah ve gıda ihtiyacınıkarşılamayı reddettikleri açıktır. Buradaki gıda maddelerinin aslında Ermeni halkına değil de Denikinordularına gönderildiği gerçeğini görmek gerekli ve zorunludur. Bütün bu açılardan bakıldığında,Kars cumhuriyet yöneticilerinin varlıklarına son verileceğini bile bile İngiliz emperyalizmine kafatutmalarının tarihsel önemi oldukça büyük ve gerek silahların gerekse lojistik malzemeningönderilmesinin engellenmesi, geciktirilmesi, küçümsenemeyecek bir tarihsel öneme sahiptir.

[1]1853-56 ve 1877-78 Rus-Türk savaşlarında, 1894-96 yıllarında ve I. Dünya Savaşı sırasındaErmenilerin Güneybatı' Kafkasya’nın bu bölgelerine girdiğini kabul etmek zorunda kalıyorlar

[2]Socio-economic and military-political status of the Southwestern Caucasus on the eve of collaps ofthe Russian empire. A.Hajiyev. THE JOURNAL OF REGIONAL HISTORY 2017 • Vol. 1 • No. 4


Sf.4

[3]agy, p. 324

[4]Burada un değirmeni değil, ürünlerin Kabuğunu taneden ayırmaya yarayan değirmenlerkastedilmektedir.

[5]Socio-economic and …” 28 The Caucasian Calendar for 1917. Department of Statistics. Tiflis,1916, pp. 312–313, 316–317, 320–321akt.Hacıyev.

[6] İ.ORTAYLI Tarih Enstitüsü Dergisi sayı IX yıl 1978 Sf.361

[7]A.N.Hajiyev (HACIYEV)Socio-economic and military-political status of the SouthwesternCaucasus on the eve of collaps of the Russian empire..

[8] Akt.G.Kobro Das Gebiet Von Kars Und Ardahan. München-1989. 196-197

[9]Bilinen okullardan biri de, Aleksandrovskoe Ucilisse adlı okuldur.

[10]The Caucasian Calendar for 1917. Department of Statistics. Tiflis, 1916, pp. 272–273. 26 Ibid., p.310. 27 Ibid., p. 304(akt. Hacıyev)

[11]Yeniden paylaşım

[12]E.k.” Güneybatı Kafkasya da toprak mülkiyeti rejimi sf 59

[13]Bkz. Age.

[14]İLBER ORTAYLI Tarih Enstitüsü Dergisi : sayı IX yıl 1978 sf.354

[15]H.Uran. a.g.e. sf. 96 -97

[16]Prof.Dr Aydın Nazım HACIYEV Arhangelsk Kuzey Enstitüsü Rektör Yardımcısı, Tarih BilimleriDoktoru. Rusya

[17]Bu tarih konusundaki saptamaya katılmamaktayım. Çünkü bilindiği üzere Nisan 1918 de Osmanlıordusunun Kars’a girdiğinde Kars’ta şuralar tarafından dönüşümlü olarak yönetilen bir hükümetbulunmaktadır.

[18] Kafkas-ardı

[19] A.Hacıyev. Qars ve Araz-Türk Respublikalarının Tarihinden.sf.7 Azerbaycan devlet neşriyatıbaku-1994

[20]Qars ve Araz-Türk. Sf.28

[21]C. E. Arslanoğlu. “Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-i Milliyesi” sf. 176-179, A.E. Gökdemir Cenubi Garbi KafkasHükümeti sf.119-121


[22]H.Ağayev (Bakü geçici Müslüman toplumsal örgütlenmeler komitesi temsilcisi Azerbaycancumhuriyetinin bağımsızlığını okuyan milli şura sekreteri Doktor Hasan Bey Agayev’dir. (E.K.)

[23]Terekkale ve Andi kurultayları1917 sf.35

[24]N. DEVLET. “1917 Ekim İhtilali ve Türk –Tatar Millet Meclisi.” sf 99

[25]Rusya Müslümanları kurultayında Rusya’nın her yanından gelen 112 kadın delege bulunmaktadır.Bu toplantıya katılan Hayrünisa Ahundova’nın Mirza Esadullayev’le birlikte Kars’ı temsil etmişolması muhtemeldir.

[26] Azerbaycan demokratik Cumhuriyetinin kurucularından, gazeteci, Bakü iyi niyet elçisi

[27]F. Erdoğan a.g.e sf. 130

[28]Türk Ellerinde hatıralarım.A.ge. sf 131

[29]Bıyıklıoğlu a.g.e sf. 167

[30]H.ERTÜRK. “İki devrin perde Arkası” sf.197-198.Ancak cumhuriyete ilişkin belgelerde,“ Dâhiliye Nezaretine Filibeli Hilmi ve vekiller heyetine Fuad Sabit, Başkumandanlığa da miralayHalid beyin” seçildiğine ilişkin söylediklerini kanıtlayabilecek hiçbir veri yoktur.

[31]K İLGÜN. Toplum Kalkınmasında Örnek Lider. sf.558-561

[32]a.g.e. sf. 109

[33]F.ERDOĞAN. Türk Ellerinden Hatıralarım sf.181

[34]Akt. KIRZIOĞLU Kars ve Çev. Erm. Mez. Sf. 69-72

[35]Rusya Toplumsal-Siyasal tarih devlet arşivi,fon 544 liste 13,dosya 20 yaprak 2. Bkz..Kızıl Kitapsf.25-26. Bkz. - Rusça metin (M.Perinçek Arşivi)

[36]“1.11.1918 tarihinde Bardız’ı temsilen ben ve ölü Abdullah oğlu Kurban Göreşken köyünden,Lüsünk köyünden Hamit oğlu Rıfat ki halen Sarıkamış’ın Yağbasan köyünde sağdır. Zakimköyünden Mehmet oğlu Hasan, Zek köyünden Keleş oğlu Şükrü ile ben ismen Kars’a birlikte nahiyeve bölgemizi temsilen ve ismen istendik. Doğu bölgelerinden bizim gibi katılan delegelerle merkeziKars olmak üzere Şurayı Devlet Kurduk.

Bu şurayı hükümeti öğretim ve eğitim görerek 1919 haziran ayına kadar Bardız’da savunma ilemeşgul olduk.

Bu eğitim işini 19.6.1919 a kadar sürdürdük. Bu tarihten sonra şura üyelerini İngilizler toplayıpMalta adasına götürdüler.”

[37]K. ŞENOCAK. Gazilerin Gazisi. Sf.79


[38]KLYUK İN a.g.e. sf. 66

[39]Bkz. Anayasa madde 6 .

[40] Burada Tanör’ün aktardığı metne bir kez daha değinmek istiyorum. “Eldeki metinler arasındabirtakım farklılıklar vardır. Aşağıdaki versiyon/ F. Kırzıoğlu tarafından "orijinal nüshadan alındığıbelirtilen metindir.” Diyor ve ekliyor;Cenubigarbî Kafkas Hükümeti Esas Teşkilâtı, 17/18.1.1335(1919)'te Kars'ta içtimâ eden Meclis-i Millînin kararı ile aşağıda münderic 18 Maddelik Kanun ilekabul edilmiştir…”Dikkat edileceği üzere, Kırzıoğlu tarafından metne bu kez de,” 17-18 1.1335 teKars’ta içtima eden meclisi millinin kararı ile…” sözcüğü eklenmiştir. Yani Kırzıoğlu işi biraz dahaileri boyutlara taşımış, bu kez de yukarıda da değindiğim gibi asla orijinal olmayan metne eklemeyapma ihtiyacı duymuştur. Açıkça söylüyorum; ekte orijinalini gördüğünüz, anayasa metninde böylebir tarih yoktur. Tam tersine, anayasa metninde 1335 (1919) değil 1334 (1918) tarihi yer almaktadırki, bu da benim tezimi doğrulamaktadır,

17/18 1.1335 yani 17-18 ocak1919’ da yukarıya metnini aktardığım, (dip not 12) Kars MilliŞurasının toplantısı yapılmıştır. Kırzıoğlu bu tarihi(Tunaya,Erdoğan, Jeackhe), anayasanın dayapıldığı tarih olarak göstermiştir.

[41]Bkz. Ekler , Krasnaya Kniga F.544. L.13. D.20. Y.2

[42]Çünkü daha önce de değindiğim gibi, henüz daha, anayasa metninin orijinaline rastlanmış değildir.F.Erdoğan anılarını ilk kez 1954 de yayınlamıştır. İbrahim aydın(Cihangirzade)nin TİTE ye teslimettiği belgeler birlikte değerlendirildiğinde de anayasa metninin ve diğer belgelerin 1930 lu yıllardakaleme alındığı anlaşılmaktadır.

[43]Rusya Toplumsal-Siyasal tarih devlet arşivi, fon 544 liste 13, dosya 20 yaprak 2. Kızıl Kitapsf.25-26. Bkz. - Rusça metin (M.Perinçek Arşivi)

[44]A.Hacıyev. Qars-Araz… sf. 25 İsimler kaynakta yazıldığı biçimde aktarılmaktadır.

[45] A.Hacıyev.Qars-Araz…sf.25

[46] Muhtemeldir ki Tiflis Kars Kaçkınları Hemşeri Derneği bu dönemde Kars’ ı terk zorunda kalanaydınlardan oluşmaktaydı.

[47] “Paşa” lakap olarak alınmıştır. Askeri bir unvana karşılık gelmemektedir.

[48]Ayrıntılı bilgi için. E. KARAGÖZ. “Güneybatı Kafkasya Kars Rumları.”

[49]Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Arşivi fon 544 liste 13 dosya 20,yaprak 26-27 de kayıtlıbelge, akt. Kızıl Kitap sf.55

Bibliography

A. E. GÖKDEMİR. “Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti.” Atatürk Araş. Merk.1998


A. N. HAJİYEV (HACIYEV). Socio-Economic And Military-Political Status Of The SouthwesternCaucasus On The Eve Of Collaps Of The Russian Empire.. The Journal Of Regıonal Hıstory2017 • Vol. 1 • No. 4

A. N. HACIYEV “ из истоpии овpaзовaниЯ и пAдвния юго-3АпАдноў кАвкАзской (Kapской)двмокгкгичвской Рвспувлики. Elm. 1992-Bakû

A. N. HAJIYEV (HACIYEV). Qars Ve Araz-Türk Respublikalarının Tarihinden. Azerbaycan DevletNeşriyatı. Baku-1994

C-E. ARSLANOĞLU. “Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-i Milliyesi” Azerbaycan KültürDerneği Yay. Yenigün Matbaası- Ankara

E. KARAGÖZ. “Güneybatı Kafkasya Kars Rumları.” Babıali Kültür Yayıncılık. 2016 İstanbulE. KARAGÖZ. “Güneybatı Kafkasya’da Toprak Mülkiyeti Rejimi”. AsyaŞafak Yay. 2015-İstanbulE.V. KLYUK İN. “Ygo Zapadnaya Kavkazckaya Respublika”2004-Sen petersburgF. ERDOĞAN. “Türk Ellerinde Hatıralarım” Yeni Matbaa -1954G. KOBRO. “Das Gebiet Von Kars Und Ardahan”. München-1989.H. ERTÜRK. “İki Devrin Perde Arkası” Sebil Yay.1996H. URAN. “Hatıralarım” Ankara -1959B.TANÖR “Türkiye’de Kongre İktidarları. Yapı Kredi

Yayınları. 1998İLBER ORTAYLI. Çarlık Rusyası Yönetiminde Kars. Tarih Enstitüsü Dergisi: Sayı Ix Yıl 1978 Ayrı

Basım. Edebiyat Fakültesi Matbaası.KERAMETTİN ŞENOCAK. Gazilerin Gazisi.2008 Emre basımevi.Kızıl Kitap. Kaynak yayınları 2006K. İLGÜN. “Toplum kalkınmasında Örnek Lider Hüseyin Köycü “ 2005-İstanbulM. PERİNÇEK Arşivi.Rusya Toplumsal-Siyasal tarih devlet arşivi,S. YERASİMOS. Türk- Sovyet İlişkileri. Gözlem Yayınları.Terekkale ve Andi Kurultayları1917. Apra yayıncılık 2015T. BIYIKLIOĞLU. “Türk İstiklal Harbi I Mondros mütarekesi ve tatbikatı” Ankara 1962 M.S.B.

Gnkur. Bşk. Harb Tarihi Dairesi Resmi Yayınları. Seri No.: 1The Caucasian Calendar For 1917. Department Of Statistics. Tiflis, 1916,https://cyberleninka.ru/article/v/socio-economic-and-military-political-status-of-the-southwestern-

caucasus-on-the-eve-of-collapse-of-the-russian-empire


Malta sürgünleri 1: Soldan birinci, Aziz cihangirof, en sağ arkada Kars valisi Mehmet Bey. DiğerleriOsmanlı aydınları

Malta sürgünleri 2: Ön: Soldan Sağa İbrahim Cihangirof, Tevhüddin mamilof (Mamliyev). StephanVafiadis, Simon Raçinski.

Arka: Soldan sağa, Aziz Cihangirof, belirlenemedi, Mehmet Mey, Pavli Camuşev (Camuşof)


Belge 7 Bayan Elena Arlova’nın isimin yer aldığı hükümet listesi

*Erkan Karagöz - Araştırmacı-Yazar e-mail: [email protected]

© 2010, IJORS - INTERNATIONAL JOURNAL OF RUSSIAN STUDIES


Documents

ISSN: 2158-7051 INTERNATIONAL JOURNAL OF RUSSIAN …Kars Oblast'ında, sığır yetiştiriciliği oldukça gelişmiştir, özellikle de koyun yetiştiriciliği: tüm bölgede 544.700