PUBLİCATİONS OF THE FACULTY OF LETTERS, İSTANBUL UNİVERSİTY

d ··. ~ ' ,IJ '

iSLAM TETKiKLERi ENSTiTOSO DERGISI

REViEW OF THE iNSTiTUTE OF ISLAMİC STUDIES

ÜÇ AY.QA BİR ÇIKAR-QUARTERLY

Müdür - Editor

PROF. DR. ZEKİ VELİDİ TOGAN

CiLD - VOL. 1.

CÜZ - PARTS 1-4 1953

İbrahim Horoz Basımevi İSTANBUL

ı 9 5 4

D00055c1s1-4y1953.pdf 01.02.2010 12:12:11 Page 52 (1, 1)

AI-Birüni ve Hareket-i arz

Z. V.TOGAN

"Ortaçağ Islam aleminde tenkidi tar ih telakkisi, mevzuu üzerine Müsteşrik­ler kongresinde verdiğim konferansda al-Biruni'nin hareket-i arz meselesine dair fikirleri istitrad kabilinden zikredilmişti (bk. yukarıda s. 49, satır 32). Bu sözler bazı arkadaşlarımın merakını uyandırmış ve yalnız "arzın sükunu yahut hareketi, ibaresinden al-Bin1ni'nin yerin dönüşüne dair bir bilgisi olup olmadı­ğını istihraç etmenin yerinde olup olmıyacağı şüphesini izhar etmişlerdir. Bu hususta verebileceğimiz mütemmim malumat aşağıdadır.

Al-Birfini'nin 24 saatte, semaların değil, arzın kendi mihveri etrafında dö­nüşü hususunu bildiği yalnız bize kadar gelmemiş olan öteki risalesinin unva­nından değil, başka eserlerinden de anlaşılmaktadır. Al-B1riini'nin bunu bilmiş, yal­nız bu hususta kat'i bir söz söylememiş, yahut söylemekten çekinmiş olduğu

Kitab ma li '1-Hind ve lsti' ab al-vucuh al-mumkina fi şan(nt al-usturlab nam eserlerindeki ifadelerince de malumdur (B k. Ca r ra de Va u x Les Penseurs de l' Islam, Il, 216-7; G. Sart o n, Introduction to the history of Science, I, 708 ; Ay d ı n Say ı lı d. Belleten, XIII, 1948, s. 80·81; G ula m Hüs e yin Ra h n u ma, ,..;' J~~ ..:ı~J,r.l .s;.~) ~~:~ d. J . .>IJ ı.r~ IS~JL~f Tahran, 1950, s. 54). Fakat her iki kitapta da al-Birüni'nin söyledikleri iyice aydınlatılmış değildir.

Biruni'Kitab ma li'l-Hind'de (s. 138-9) Hind ulemasından Aryabhata'nın arzın

şarka doğru hareketlerine ("harakat al-arç!, a) dair fikirle rini, eski Yunanlılardan bu fikirde bulunanları da zikrederek, hatta müphem yerlerini aydınlatarak naklet­miştir. Buna göre Rum memleketinde gece yarısı olduğu vakit arzın öte yarı­sında, Hindlilerin muhayyel Arnerikast yahut Hawai demek olan Yamakoti'de, öğle vakti oluyor; dünyanın sıkJet merkezi kürei arzın ortasıdır, arz dönerken üzerindeki eşyanın hareket esnasında arz'dan kopup aynimaması kürei arz mer­kezinin dünya sıklet merkezi olmasındandır; bu yüzden Rum'un üstde ve Ya­mokoti'nin arzın altında olması bahis mevzuu olamaz, bunların hepsi arzın üs­tündedir ; arz bir muhayyel mihver etrafında dönüyor, bunun muhayyel ueları şimali ve cenubi Kutuplardır ki, Hindliler Şimal Kutbu yanında tasavvur ettik­leri dağlara Meru diyorlar.

"Sukun al-arçl (arzın aleme merkeziyeti, semaların arz etrafında dönüşü, geocentrisme) de heyet ilminin Hindlilerce de inanılan esas kaidelerinden biridir, fakat bu yüzden çıkan şüphelerin halli müşküldür. (Bu nazariyeyi iltizam eden lerden Brahmagupta Bralıma-Siddhenta'da diyor ki uBir çok insanlar (alim­ler) şarktan garbe hareketin felekden olmayıp arzın hareketi olduğuna zahiptir­ler, fakat Vrahamihira bu böyle olsaydı garbe uçan kuşun yuvasına dönmemesi icabederdi demiş ve bu do~rudur., Brahmagupta yine kitabının başka bir ye­rinde diyor ki "Aryabhata'nın arkadaşları asıl harekette olan arzdır, s.eina sa­kindir, diyorlar. Bunu kabul etmiyenler bu böyle olsaydı ağaç ve taşların bu hareket ve dönüş zamanında yerlerinden kopup uçmaları icabederdi diyorlar.,. Fakat Brahmagupta itirazı varid görmüyor ve maksadı da belki ağırlıklar arzın merkezine çekildiğinden dolayı bu böyle oluyor demektir. Brahmagupta arzın

hareketi hususunun meridyandan yapılan hesapların 21600 nefes oldu~una dair nazariyelerine uymadı~ını söylemektedir. Fakat korkarım ki bu fikir (ayni Ar-

D00055c1s1-4y1953.pdf 01.02.2010 12:12:11 Page 52 (1, 2)

91

yabhata ve arkadaşlannın fikri) doğrudur ve şaı·ka doğru tam dönüşü müd­detinde (yani 24 saattaf arz yapıyor, nasıl ki Brahmaguptaya göre bu hareketi bu zaman zarfında sema yapıyordu. Yani dönüşün arza ait olması bu dönüşün 2ı600 nefes müddetinde ıneridyan üzerinden olması hususu ile muvazene ba­kımından tenakuz yoktur. Diğer tarafdan bu hareketi arz nazariyesi heyet ilmi­ne de hiç zarar vermiyor, bilakis onun işlerine (sükun nazariyesindekine) mü­savi bir düzen esas ı nda itt irad veriyor; fakat bu nazariyenin diğer bakımdan islihalesi vardır 1) ve bu yüzden bu sahanın, halli en ağı r meselerinden biri olmuş­tur. Kadim Yunan hcyetşinaslarından sonra şimdiki alimler bu meselede derin­leşme, yahut reddi hususunda çok uğraşınak tadırlar. Biz de bu hususa Miftô.}J. ' ilm c l-hay'a ismindeki eserimizde bu zevala sözden ziyade asıl mevzuu aydın­latan mana bak ı mından bazı şeyler ilave et[iğimizi zannederiz ...

AI-Bin1ni, kabJel islam dinlerin ve Hind dinlerinin yer ve göğün şekline ve hureketlerine dair verdiği ha berierin son derece gayrikafi olduğu halde Kur' an' ın bu gibi mevzüları ınesküt yahut umum i sözlerle geçerek heyet ıllemasının içtihadianna yolu açık bırakmış olmasını derin bir şükranla zikreder (s. 132). O ayni eserde (s . .ı 24) Hindlilerin Şimal Kutbu tarafında gösterdikleri bir dağ ile birleşlird iği "Kaf Dağı,, hakkında "bizim avamımızın Kaf diye tesmiye ettiği dağ,, dediği gibi s. J 36 da Hind lilerin Meru (Kutbu Şimali) de arzın mihveri etrafında güneşin her vakit göründüğü için burada Magrib ve Maşrık

olmadığını söyler ve der ki "bunlar (riyazi) delillerin icabettirdiği hakikatlerdir ( ..)l~>,;:-ll --~~Y.. ôill -.:;lı > ... ~l:(" .... L • .;~L> ... ) . Onların (Hind hükeır.asının) "aşağı, di­yerek kürei arzın ortasını merkezi alem telakki eylemeleri de -ifadelerindek i re­kakete rağmen- bizim i nandıklarımıza (yani centrifugence'e) uymaktadır" dedik­ten sonra "Bu da müdilliği karşısında ancak büyük erierin dayanabiieceği en bü­yük mesele lerdendir, (~)) -.: ... :;Jl:-ll . .:ıl 'J} t t.ll ;> v- "· ı ~~ ..u:.i L. J~ll •j ..> J.ü:.ı. (J J~)\ ;~'11 ~ ~,~.'J ~11 J >,..;JI y L .. 0 .. (ı· tt)

Yani al-BirCınl bir taraftan "bizim avaının akidesi, diye vasıflandırdığı ve din kita plarına bile giı miş akideleri h ura fe sıfatiyle bir tarafa attığı halde, di­ğer taraftan dünyada müşküllükleri!karşısında ancak "büyük erierin şaşmıyacağı yüksek ilmi mevzula:·,dan bahset mektedir. Al-Biruni arzın yuvarlakl ığı gibi Islam aleminde bir çok din alimlerince de kabul edilmiş olan hakikat hakkında dahi "Arzm küreviy üş-şekil ciması bizzarure tabii (yani tabiyyat ilminin icabettirdiği)

bir keyfiyettir, meğer ki Allah onu bu şeklinden çıkara, diye (._,;. ))\) c.SJ.~s:..ıı ~IJ .)lır 1 ~ ı~ _r.. ..:ı ı ':l l ı.J':-:k ~J u-.>l ~ Kitab al -ma li 'l-hind, s. 134) müminlerin hatırını ekşıyan bir söz ilave etmeyi lüzumlu görmüştür. Işte fikrince hey'et meselelerini tamamiyle basitleştiı-diğini ve ona muttarid bir düzen verdiğini

söylediği ve meselelerini centrifugal ile izah ettiği hareketi arz'ı ya limaslihatin, yahut - daha çok muhtemel olarak üzere- o zaman daha işleomemiş olmakla te­ferruatiyle kendisiı:ıe tam vazıh olmadığı iç in kitaplarına ve Qaniin Mas'.iidi'sine esas olarak almamış; mamafih o bunda da o sözlerini "bunların hakikatini

1) .k·ı J ~ı>- J"" 4 .... l..)_,..ı .)_,ki J! 1!:.!. 4.!:•11 rı .. j (,.,)l.o... I)P ..;.;'1 1 ~.)-',... ~ /

_,;.! ..:..~ 0 .. .._1:,.,:-i Bunu E. Sııchau bu ciimleyi « Besides, the rotation of the earth does in no way iınpa i r tbe value of astronomy, as all appearauces of an astronomie charaeter can quite as well be explaide according to tltis theory as to the other. There are ltowever, other reasons w hich Dlake

it impossible• şeklinde tercüme etmişse de burada \ll...:..! anea.lc cdifficulty• m anasına g-elir (M. Tanci) ·

D00055c1s1-4y1953.pdf 01.02.2010 12:12:11 Page 53 (1, 1)

92

ancak Allah bilir, zira bu tam karanlık bir meseledir, diye bir kayıt koymaktan kendini atamamıştır ı

İsli <ab- al-vucii.h al-mumkina nam eserindeki sözlerini de bizdeki yazmalara bakarak ele alıyorum. Eserin nushal arı Ayasofya 2576, Carrullah Efendi 141 ve Topkapı sarayı 35v5da bulunmaktadır (diğer nüshalar için bak K. Br o ek e 1 ma n n, GAL, sup. l, 873). Bunlara göre bu mevzua ait parça şu şekli arzeder :

J;J)I .ı.- ~>~J J~ ,:_,- ~~~ b:-! ~ıJ c_; .:.r ~ ~j..- 1 lS.r.--JI ~ J.~ ..:.>_iJ.ü_, ~_,ll 4..).).1 ..:ıı .:.r ._,.. l:JI if-! .,...ı:.! ~(_;;.:-. -ı."\~~~ .;-i J&. .. ~1 ~ \ ,.-.;.~ i~ ~ı. 4.~Ut 1.,1J.t ~ ~1_,.11 J&. ~ J.J I ~ J:k:ll ; ..,~ 4.t:..:. y. o.rJJ ..!a;JI ,jp J-;~ 1 ıY' ı.1' j lr:li .1..-l! .:,.;\( _,1 J>/"YJ .:,.;\(.,ı _,_ 4.S'~t .:; ı J&. s-ı ı . l.t&._, ~~ıı rr-. J&.l ·..;- l.-.-<>;..· .:.r Jl J_,)J. Cll..ü (t:.:.JI • .U. J~·J .)lA:&.~~ l..iA ~· 0-(.j ,jl J. rrbl:.... j (>.)!.i ~ ~:Jill ~ 4.&-)l;ll.:.r U:!:·::l:JI •

Mevcut nüshaların karşılaştırılmasma rağmen sakarnetini muhafaza eden metnin tercümesi şudur: "Ben, Abu Sacid al-Siczi'nin bir as luriabını gördüm, ki şiınal ve cenub asturlabı gibi parçalara ayrılmamış, tek ve basit bir şekil ­

den ibarettir. O, bu asturlabı Zevraqi diye adlandırmıştır. Bu asturlab cidden hoşuma gitti, çünkü o, bunu bizim gördüğümüz tam dönüşün felek'e aid ol­mayıp arzın dönüşünden ibaret olduğuna dair bazı alimierin de in andığı esasa isnad ve kendi başına duran bir kaide üzerine ihtira etmiştir. Kasem ederim ki bu (arzın hareketi), tahlili zor ve tahakkuk ettirilmesi güç bir nazariyedir. ve redc!i, (arım ölçüsünde) mesaba hatlarına alışmış olan adamların, yani mü­hendis ve hey'et alimlerinin vazifesi değildir. Zira hareket, ister arzın dönüşü, isterse felek'in dönüşü olsun, her iki halde de bunların çalışmalarına zarar gelmez. Bu itikadın (hareket-i arz nazariyyesinin) nakzı yahud bu nazariyye­nin tahlili (yani müsbet olarak tesbiti) 2) mümkün olursa bu i ş felasifeden tabi'iyyatçılara aid bir mes'ele olacakdır.,

Herhalde al-Biruni ve arkadaşı Abu Sahl al-Masihi bize kadar gelemiyen iki eserde (Kitlib fi sukii.n'l·ard av harakalihii ve Kiltip Mifta!J <ilm al-h':Iy'a) bu mes'eleyi şimdi zikredildiği vechile tabi'iyyat ilmi bakımından tahlil ve tet­kik etmiş olabilirler. Enteresan olan taraf şurasıdır ki, al-Binini'nin s ık sık zikretti~i Siyistanlı alim Abu Sa' idden başka birçok alimler hareket-i arza mt1tekid olup bu mes'eleyi münakaşa ınevzCiu yapmışlardır. Al- BfrCıni, diğer birçek pürüzlü mes'eleler hakkında olduğu gibi, hareket-i arz ınes'elesine dair fikirle­lerini de di~er mevzular arasına sıkı~tınvermiş ve bunu kendi mesaisine esas edinmemişdir.

Mamafih al-Bfrunl mensup olduğu "hendese ve hey'et ınutahassısları,. nı hareketi arz nazariyesini reddetmekten alıkoyup bunu tabiiyun'a ha vale etmesi

1) Al-Qanün al-maı<üdl, Veliyeddin Efendi ya:ıması , N. 2277, vr. l75a: J (J ~~ C1ı) JJ~J

4).?: .:;_,'4 v-.r.Jl:a.! ı...~) Jl C-'':Jt 4.)? t.ıJ 4.._,L.llı tr·ı;,.) .....-.. :.tl~~' ·Y~J "-.-»' J&. ..:~ Jı 4.) ~~ CU; -=--.:, 41!.1): ~ ~ ...:.... 4.1a;; Ç.)ı uııı u' (',) c Jr:-tı.,s:· ~fv-_, w: ->~ J:.ll ı:;• JJ...::.._, ~·~IJ ;.) ?.' _,1 1 .. :.'6 ~ l.:.r ~=:_l. 1-4-:-- yıJ Jt ~•--H 4.)? •.:p j:. • ..ıı .::.; \(.:;ı_, U ~ı .~1 ':-':;.11 ır·~ 4-":W:. ~~ .7»1J t,..'~l

• 2) Prof. M. Taneiye göre • büranlaşhrılması •.

D00055c1s1-4y1953.pdf 01.02.2010 12:12:11 Page 53 (1, 2)

93

de manidardır. Burada zikrettiği Abu-Sa(id ai-Siczi (Ahmad b. Muhaınmad b. Abd al-calil al-Siczl), Al-Birı1ni'nin muasırı olup ondan önce (415/1024) vefat etmiştir 1.) Al-Birı1nl onun eserlerini büyük bir otorite olarak zikreder.

Al-Bin1ni'nin zamanımıza kadar gelen mühim eserlerinden biri olan Afriid almiiaal fi amr al-~ilal (Haydarabad tabı, 1948) nam eserindeki mütalealarında da (s. 41, 79, 92) Abu-Scaid al-Siczi, Hindli Aryabhata ve Yunanlı Paulısa

(..;\·~ıı .... -l .,ı:) nın fikirlerine meylettiğini ibsas ediyor. Bu eserinin sonunda Hermes (yani Hermes Trismegistos) dan bahsederken "o bilginlerini Keldanilerden almıştır, onların il me hizmetleri malumdur, o nlara sahir bile diyorlardı; gerçi onların

ilminden bize felekin hareketi fikrinden başka bir şey kalmamıştır, Ptolema­yos da bu nazar iyeyi kabul etmiŞ, fakat Hermes'in kitaplarına kimya ve tılsımcılık belası girmiştir, sözlerinde de elgaz ve rumfiz çoktur, demiştir (s. 226).

AI·B!rUni siyasi düşüncede Aristo'ya muvafakat etmişse de, kainata na­zarda ondan kat'i olarak ayrılmıştır. Bunu biz, Aristoyu şiddetle müdafaa eden İbn Sina'ya gönderdiği suallerinden anlıyoruz. Burada o kendisinin reddedeme­diği "felekin hareketi., nazariyesinin uğradığı tezadlardan "temvih ve safsata, tabiriyle (sual ı), felek'in kıdemi hususundaki isranndan "taassup ve batılda israr, diyerek (sual 2) bahseder, bizim mensup olduğumuz alemin dışında diğer alemierin bulunmaması hususunda Aristonun israrını " kör'ün g örme hususunu inkarı, ile birleştirir (sual 5) 2•

AI·Biruni kitaplarında hareketi arz meselesinde tarafsız görünmekle bera­ber, ona temayülünü de belirtmiştir. Bu husus, Gazneli Mahmudun maiyetindeki din alimleri tarafından Abu Sa' id ve Al-Birunı aleyhinde tekfir yapılmadığını

yahut yapılsa dahi Gazne muhitinde müessir olmadığını gösterse gerekdir. Hiç olmazsa, AI-Biruni ve Abu-Sa'td al-Siczl g ibi alimierin bu fikir ve nazari­yeleri yüzünden gadra uğradıklanna da ir bir haber bizce malum tarihlere geç­memiştir. Herhalde, Gazneli Mahmudun muhiti Galiley'i enR'izisyona uğratan Roma muhitine nisbeten daha çok ınüsamahalı ve kültürlü olduğu aşikardır'

Al-Bin1ni 'ce müşkül görülen meseleleri halleden Galiley dahi "felasife,nin "tabi­iyun, zümresinden idi.

Al-Birı1ni'den nakillerimin izahını istiyen zat mektubunda, İslam riyazileri­nin güneşin a rzdan 166 defa büyük olduğunu nasıl tahmin edebiimiş oldukla­rını, böyle bir talıminin o zaman için mümkün olup olmadığını da sormuştur.

Al-Birı1ni ve rnuasır arkadaşlan bu meseleye ait, bilhassa husGf ve küsuf üzerinde çalışmaların Yunanlılarca elde ed ilen uelicelerini pek eyi bilmişler ve kendilerinden buna d aha fazla vuı.uh verrneğe çalışmışlardır. Al··B1n1ni'nin di­ğer muasır arkadaşı olan Abu'I-Hasan Kuşyar b n Laban al-Clli 2), al-Biruni' adına yazdığı Risiila fi 'l-ab'a d va 'l-acrlim nam eserinde (ki bu eser Hayda­rabadda basılmıştır), arzın aydan 3 2/3 defa büyük (bu günkü bilğimize göre

1) Abü-Sa'id al-Siczi için bak. Br o c k e 1 ma n n CAL, c. 1. C. 2[9, S. 388-9. 2) İbn Sina, Aovibat 'aşra masal'il, Prof. Hilmi Ziya Ülken ııep·i, 1953. s. ll, 16' ve 20. Müte­

harrik olanın sema olmayıp arz oldu~u keyfiyeti "F'isagurs 'in bazı talebelerinin fikri,. sıfatiyle İbn Sina'ya da malum olmuşs:ı da (bk. Cavab al·Şayx al·R~'is 'ala-sıı'al Abi Husayn Ahnıad al-Sahli ' an 'il! at qiyüm al-an! vasa~ al-samü Muhyeddio Sabri al· Kurcil'nin Kah i re oeşri, Cami' al bada­!li' ' s. 163), Aristo'ya faz la bağlı olan ibn S ina bu meseleye AI-Biruni'niıı verdiği ehemmiycti verme­miş, hareketsiz olan ar7. ın sema ortasıoda nasıl asılı durdu~unu isbat hususu iizerine ehemm iyetle durmuştur.

3) Kuşyar bu Labn ai-CiTi için bak_ Br o e k e 1 ma n n, a, e. !, G, 212, S. 397.

D00055c1s1-4y1953.pdf 01.02.2010 12:12:11 Page 54 (1, 1)

94

arz, aydan 400 defa büyüktür), arz aydan 126 440 mil uzaklıktadır (bu günkü bil~im ize göre 385000 kilometre); al-Cili ve al-Bin1ni'ye göre güneş arzdan 166 defa büyük ( zamanımızdaki bilgiye göre: 1.400.000 def'a büyüktür) olup, 4.428.880 mil uzaklıktadır (ml!asır bilgilere göre: 144 milyon kilometre). Yani eski Yunanlılarda oldu~u gibi al-Biriini'nin zamanında da aletler zamanımız·

daki kadar müteka mil olmadığından elbette hesaplar arasında büyük farklar olmuştur, fakat umumi anlayış doğrudur.

SUMMARY

The Riscila fz sukc1n al-ord av harakctiha, written by Abu Sahl al-Masihi in Al- E ı runı's name, and Al-Biruni's Mifllil). ' ilm al-ha!J'o, in which he says that he had studied thoroughly the question of the motion of the earth, have not come dow n to us; b ut this question is mentioned by Al·BirCıni' in Kifa:b ma li' i Hind, in which (pp. 1:38 HS9) he discussed the opinions of lndian astronomers, and also in his unpublished work İsli (ab vuciih fi ma riful al-usfllrlab, and in his Afrad al-mcqiil, published in Hyderabad.

He records that his senior contemporary, the astronomer Abu-Sa<id ai­Siczl, and other scientists, base astronoıny on the acceptance of the heliocentric theory, and that this theoı·y is not prejudicial from the ınethods of s tudy of astronomers, that, on the contrary, the idea that motion is not in the skies but on earth give this science a uniformity; the disproof or proof of this theory should be the concern not of the "geometrians and astronomers, to whose company he belonged, but rather of the ''physicists,

Al- Birüni, speaking of his difficuities from the point of view of physics refrains from saying an ything definite for or against the heliocentric theory but he s til! treals the geocentric thfory as valid in his works, although his personal conviction evidently lends to be in favour of the opposit one (Hind 139: nahab anna zalika sal)il)un va anna al-arçia tadüru al-davrat a l-tamma nal;ıv al-maşriqi).

According to Al-Biruni, and his friend Kuşyar ai-Cili, who accept the ideas of d assic astronoıners, the earth is 3 % times larger than the moon, but lo6 tim es sınaller than sun; the ınoon is at a d istance of 126,440 miles form the eartb, and the sun at a distance of 4,4'.l8,880 miles.