INTERNATIONAL CONGRESS OF ENERGY ECONOMY AND … · 2019-06-07 · Dato Rahim Kamil Sulaiman Trans Nusantra Ventures, Chairman,CEO, Malezya . iii ENSCON'18 – International Congress

i

ENSCON'18 – International Congress of Energy, Economy and Securi ty

INTERNATIONAL CONGRESS

OF ENERGY ECONOMY AND

SECURITY

10-11 Kasım 2018

Tam Metin Bildiriler Kitabı

ii


INTERNATIONAL CO NGRESS OF ENERG Y

ECO NOMY AND SECURITY

PROCEEDINGS BOOK

10-11 November 2018 / ISTANBUL – TURKEY

Editors:

Seyfettin ERDOĞAN

Ayfer GEDİKLİ

Durmuş Çağrı YILDIRIM

Assistant Editors:

Hande Çalışkan

Uğur Mirasedoğlu

Tuğba Kantarcı

Fatma Erdoğan

ULUSLARARASI ENERJİ EKONOMİ VE GÜVENLİK

KONGRESİ TAM METİN BİLDİRİLER KİTABI

10-11 Kasım 2018 / ISTANBUL – TÜRKİYE

Editörler:

Seyfettin ERDOĞAN

Ayfer GEDİKLİ

Durmuş Çağrı YILDIRIM

Editör Yardımcıları

Hande Çalışkan

Uğur Mirasedoğlu

Tuğba Kantarcı

Fatma Erdoğan

Basım Pazıl Reklam, Danışmanlık, Matbaa ve Organizasyon

Yayım Yılı: Kasım, 2018

Dili: Türkçe ve İngilizce | ISBN: 978-605-81728-7-6

Bildirilerin her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir.

E N S C O N ’ 1 8

i


B İ L İ M K U R U L U

Prof. Dr. Seyfettin Erdoğan İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Prof. Dr. Erdal Tanas Karagöl Yıldırım Beyazıd Üniversitesi

Prof. Dr. Anil Kumar Bera University of Illinois at Urbana Champaign

Prof. Dr. Yusuf Ali Kara Bursa Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Nurettin Acır Bursa Teknik Üniversitesi (Rektör Yardımcısı)

Prof. Dr. Nicholas Apergis University of Piraeus, Yunanistan

Prof. Dr. Paresh Kumar Narayan Deakin University Avustralya

Prof. Dr. Oktay F. Tanrısever Orta Doğu Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. George Filis Bournemouth University, İngiltere

Prof. Dr. Nigar Demircan Çakar Düzce Üniversitesi Rektörü

Prof. Dr. Ramazan Sarı Orta Doğu Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Murat Yülek İstanbul Ticaret Üniversitesi

Prof. Dr. Ali Çelikkaya Eskisehir Osmangazi Üniversitesi

Prof. Dr. Muhsin Kar Yıldırım Beyazıd Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet Yüce Uludağ Üniversitesi (Dekan)

Prof. Dr. Kerem Alkin Nişantaşı Üniversitesi

Prof. Dr. Fırat Purtaş Gazi Üniversitesi

Prof. Dr. Jean-Pierre Allegret Paris Ouest Nanterre Fransa

Prof. Dr. Bülent Güloğlu İstanbul Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Bülent Aybar Southern New Hampshirw University-ABD

Prof. Dr. Bogna Kazmierska Jozwiak University of Lodz-Polonya

Prof. Dr. Olexandr Pidchosa Taras Shevchenko University Ukrayna

Prof. Dr. Ali Kutan Southern Illinois University

Prof. Dr. Aysun Fıçıcı Southern New Hampshirw University-ABD

Prof. Dr. Konstantin Tsvetkov University of Agribusiness and Rural Development

Bulgaristan

Prof. Dr. Mohd Iqbal Abdulwahab International Islamic University of Malaysia

Prof. Dr. Andrzej Bistyga Katowice School of Economics Poland

Prof. Dr. Ileana Tache Transilvania University of Brasov

Prof. Dr. David Weir Northumbria University / Cambridge Scholars

Prof. Dr. Ahmet Şatır Condordia University

Prof. Dr. Selahattin Dibooglu University of Missouri–St. Louis

Prof. Dr. Shawkat Hammoudeh Drexel University USA

Prof. Dr. Uğur Soytaş Ortadoğu Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Volodymyr Saienko Wyższa Szkola Zarządzania i Administracji w Opolu,

Polonya

Prof. Dr. Obiyathulla Ismat Bacha The Global University of Islamic Finance, INCEIF

Doç. Dr. Tomasz Kasprowicz WSB University, Polonya

Doç. Dr. Francesco Pastore Seconda Università di Napoli

ii


Doç. Dr. Mohamed Eskandar Shah Mohd Rasid The Global University of Islamic Finance (INCEIF –

Dekan)

Doç. Dr. Bülend Aydın Ertekin Anadolu Üniversitesi

Doç. Dr. Meriç Subaşı Ertekin Anadolu Üniversitesi

Doç. Dr. Ece Ünür Yılmaz Bursa Teknik Üniversitesi

Doç. Dr. Songül Akbulut Özen Bursa Teknik Üniversitesi

Doç. Dr. Murat Ertaş Bursa Teknik Üniversitesi

Doç. Dr. Ali Çağlar Çakmak Bursa Teknik Üniversitesi

Doç. Dr. Arif Sarı Girne Amerikan Üniversitesi

Doç. Dr. Murat Akkaya Girne Amerikan Üniversitesi

Doç. Dr. Hasan Murat Ertuğrul Hazine Müsteşarlığı

Doç. Dr. Özlem Durgun İstanbul Üniversitesi

Doç. Dr. Emrah İsmail Çevik Namık Kemal Üniversitesi

Doç. Dr. Elif Hobikoğlu İstanbul Üniversitesi

Doç. Dr. Durmuş Çağrı Yıldırım Namık Kemal Üniversitesi

Doç. Dr. Ayfer Gedikli İstanbul Medeniyet Üniversitesi

Doç. Dr. Burcu Özcan Fırat Üniversitesi

Doç. Dr. Buerhan Saiti Istanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi

Doç. Dr. Gadir Bayramlı Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi

Doç. Dr. Bilal Karabulut Gazi Üniversitesi

Doç. Dr. Ayhan Orhan Kocaeli Üniversitesi

Doç. Dr. Sema Yılmaz Genç Kocaeli Üniversitesi

Doç. Dr. Idris Demir University of Oxford, Oxford Centre for Islamic

Studies Chevening Fellow

Dr. Nurhodja AKBULAEV Azerbaijan State University Of Economics

Dr. Barış Alpaslan Ankara Sosyal Bilimler Universitesi

Dr. Ruslan Nagarev Sabahattin Zaim Universitesi

Dr. Abdilahi Ali University of Salford, Salford Business School

DAVETLİ KONUŞMACILAR

Alparslan Bayraktar Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji

Bakan Yardımcısı

İsrafil Kuralay İstanbul Ticaret Odası Başkan Yrd.

Prof.Dr. Erdal Tanas Karagöl Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

Prof. Dr. Ramazan Sarı Ortadoğu Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Angeliki Menegaki University of Applied Sciences, Yunanistan

Prof. Dr. George Filis Bournemouth University, İngiltere

Dr. Esma Nizam Abdul Samad Kazanah Nasional Berhad, Malezya

Prof. Dr. Mohamad Shahbaz Monthpellier University, Fransa

Dr. Wail Aaminou Al Maali Group, Fas

Dato Rahim Kamil Sulaiman Trans Nusantra Ventures, Chairman,CEO,

Malezya

iii


İ Ç İ N D E K İ L E R

DÜNYA DOĞAL KAYNAK DAĞILIMININ GELİR DAĞILIMI ÜZERİNE ETKİSİ: KÖMÜR, PETROL VE DOĞAL GAZ

ÜZERİNDEN BİR DEĞERLENDİRME ................................................................................................................... 1

DOÇ. DR. AYHAN ORHAN ........................................................................................................................................... 1 DOÇ. DR. SEMA YILMAZ GENÇ .................................................................................................................................... 1 EZGİ KARADENİZ ...................................................................................................................................................... 1

KÖMÜRÜN MİLLİ ENERJİ VE MADEN POLİTİKASINDAKİ YERİ ........................................................................ 19

PROF. DR. ERDAL TANAS KARAGÖL ............................................................................................................................ 19 ARŞ. GÖR. İSMAİL KAVAZ .......................................................................................................................................... 19

KİŞİBAŞI CO2 EMİSYONUNA İLİŞKİN STOKASTİK YAKINSAMA HİPOTEZİ: 10 YENİ SANAYİLEŞMİŞ ÜLKEDEN

ÖRNEK ............................................................................................................................................................ 28

DOÇ. DR. BURCU ÖZCAN .......................................................................................................................................... 28

ABD’DE YENİLENEBİLİR ENERJİ TÜKETİMİ VE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİ: MARKOV-SWITCHING

VAR ANALİZİ ................................................................................................................................................... 34

DOÇ. DR. EMRAH İSMAİL ÇEVİK .................................................................................................................................. 34 DOÇ. DR. DURMUŞ ÇAĞRI YILDIRIM ........................................................................................................................... 34

IMPACT OF THE LIBERALIZATION OF THE ENERGY SECTOR ON THE TURKISH ELECTRICITY MARKET

EFFICIENCY ..................................................................................................................................................... 43

ASSIST. PROF. R. ALI KUCUKCOLAK ........................................................................................................................... 43 DR. NECLA I. KUCUKCOLAK* .................................................................................................................................... 43

RENEWABLE ENERGY AND ENERGY SECURITY IN TURKEY ............................................................................ 55

ASSIST. PROF. SIRRI UYANIK ...................................................................................................................................... 55 RES. ASSIST. AYŞEGÜL UÇKUN ÖZKAN ........................................................................................................................ 55

EXPLORING THE NEXUS BETWEEN INTERNATIONAL MIGRATION, RENEWABLE ENERGY CONSUMPTION AND

CLIMATE CHANGE: EVIDENCE FROM OECD COUNTRIES ............................................................................... 68

PROF. DR. ALPER ASLAN ........................................................................................................................................... 68 DOKTORA ÖĞRENCİSİ BUKET ALTINÖZ ......................................................................................................................... 68

ATIKTAN TÜRETİLMİŞ YAKIT ÜRETİM TESİSLERİNDE İŞLETME SORUNLARI VE ÇÖZÜM YAKLAŞIMLARI ........ 81

DOÇ. DR. İSMAİL ÖZBAY ........................................................................................................................................... 81 VEYSEL OZAN ANGIN ................................................................................................................................................ 81 DOÇ. DR. ERHAN GENGEÇ ......................................................................................................................................... 81 DOÇ. DR. BİLGE ÖZBAY .............................................................................................................................................. 81

PETROL FİYATLARI VE ENFLASYON ARASINDAKİ ASİMETRİK NEDENSELLİK İLİŞKİSİ: BRICS-T ÜLKELERİ

ÜZERİNE BİR UYGULAMA ............................................................................................................................... 91

DOÇ. DR. EMRAH İSMAİL ÇEVİK .................................................................................................................................. 91 DOKTORA ÖĞRENCİSİ HANDE ÇALIŞKAN ...................................................................................................................... 91 DOKTORA ÖĞRENCİSİ TUĞBA KANTARCI ...................................................................................................................... 91

YENİLENEBİLİR ENERJİ VE ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİ ....................................................................................... 106

PROF. DR. ERDAL TANAS KARAGÖL .......................................................................................................................... 106 DUYGU CEYLAN ÖNAL ............................................................................................................................................. 106

iv


DOĞAL KAYNAKLAR VE EGE DENİZİNDE BİRLEŞMİŞ MİLLETLER DENİZ HUKUKU UYGULAMASI ................. 118

DR. ÖĞRETİM ÜYESİ ERDOĞAN ORAN ........................................................................................................................ 118

PETROL FİYATLARI VE HİSSE SENEDİ PİYASASI İLİŞKİSİ: RUSYA VE ÇİN ÜZERİNE AMPİRİK BİR ANALİZ ....... 134

DOÇ. DR. DURMUŞ ÇAĞRI YILDIRIM ......................................................................................................................... 134 DOÇ. DR. EMRAH İSMAİL ÇEVİK ................................................................................................................................ 134

EKOLOJİK AYAKİZİ VE ÖĞELERİNE YÖNELİK ŞOKLAR KALICI MI YOKSA GEÇİCİ Mİ: TÜRKİYE’DEN BİR ÖRNEK

..................................................................................................................................................................... 144

PROF. DR. SEYFETTİN ERDOĞAN .............................................................................................................................. 144 DOÇ. DR. BURCU ÖZCAN ........................................................................................................................................ 144

TÜRKİYE’DE ENERJİ İTHALATI VE ASKERİ HARCAMALAR ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN EKONOMİK VE POLİTİK

ETKİLEŞİMİNİN ANALİZİ ................................................................................................................................ 155

DR. ÖĞR. ÜYESİ MUSTAFA KIRCA.............................................................................................................................. 155 DR. ÖĞR. ÜYESİ ŞERİF CANBAY ................................................................................................................................ 155 DR. ÖĞR. ÜYESİ AHMET HÜSREV ÇELİK ...................................................................................................................... 155 DR. ÖĞR. ÜYESİ ŞAHİN ÇAYLI ................................................................................................................................... 155

YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARININ EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ ........................ 170

DR. ÖĞR. ÜYESİ ASUMAN KOÇ YURTKUR ................................................................................................................... 170 YÜKSEK LİSANS ÖĞRENCİSİ GİZEM BUSE KANBUR ......................................................................................................... 170

ENERJİ ETKİN PEYZAJ TASARIM YAKLAŞIMLARI ........................................................................................... 187

DR. ÖĞR. ÜYESİ SERİR UZUN .................................................................................................................................... 187

A NEW ERA IN FOOD SUPPLY CHAIN “FARM TO FORK” .............................................................................. 204

DOKTORA ÖĞRENCİSİ KUBİLAY POSTEKİ ..................................................................................................................... 204 ASSOC. PROF. DR. ERKUT AKKARTAL ........................................................................................................................ 204 DR. GONCA AKKARTAL .......................................................................................................................................... 204

ABD’NİN İRAN AMBORGOSUNUN TÜRKİYE’NİN PETROL VE DOĞALGAZ İTHALATINA ETKİSİ ..................... 238

DR. ÖĞR. ÜYESİ NÜKET KIRCI ÇEVİK ......................................................................................................................... 238 ONUR YÜKSEL ...................................................................................................................................................... 238 BUKET KIRCI.......................................................................................................................................................... 238

HİDROELEKTRİK SANTRALİ PROJELERİNİN DUYARLILIK ANALİZİ VE BANKALAR TARAFINDAN

DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................................................................................... 246

DR. ÖĞR. ÜYESİ MUZAFFER ŞAHİN ............................................................................................................................ 246

TÜRKİYE’DE KAYA GAZI POTANSİYELİNİN CARİ AÇIK SORUNU ÜZERİNDEKİ OLASI ETKİLERİ ....................... 260

DOÇ. DR. AYHAN ORHAN ....................................................................................................................................... 260 DOÇ. DR. SEMA YILMAZ GENÇ .................................................................................................................................. 260 DOKTORA ÖĞRENCİSİ KADİR GÖÇERİ ......................................................................................................................... 260

DOĞU AKDENİZ’DEKİ ENERJİ DENKLEMİ VE DEĞİŞEN DENGELER ............................................................... 286

PROF. DR. ERDAL TANAS KARAGÖL .......................................................................................................................... 286 MERVE SARIKAYA ................................................................................................................................................. 286

v


PETROL FİYATLARI VE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ ASİMETRİK NEDENSELLİK İLİŞKİSİ: BRICS-T ÜLKELERİ

ÜZERİNE BİR UYGULAMA ............................................................................................................................. 295

DOÇ. DR. EMRAH İSMAİL ÇEVİK ................................................................................................................................ 295 DOKTORA ÖĞRENCİSİ TUĞBA KANTARCI .................................................................................................................... 295 DOKTORA ÖĞRENCİSİ HANDE ÇALIŞKAN .................................................................................................................... 295

SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA KAPSAMINDA TÜRKİYE’DE ULAŞTIRMA SEKTÖRÜNDE ENERJİ VERİMLİLİĞİ

ÖNLEMLERİNİN VE TEŞVİKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ............................................................................ 309

PROF. DR. AYŞE YİĞİT ŞAKAR ................................................................................................................................. 309

ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİ VE BİLGİ ASİMETRİSİ: TÜRKİYE İÇİN BİR DEĞERLENDİRME .................................... 324

ASUMAN KOÇ YURTKUR ........................................................................................................................................ 324 NÜKET KIRCI ÇEVİK ............................................................................................................................................... 324

ÇEVRE KİRLİLİĞİ - SAĞLIK HARCAMALARI İLİŞKİSİ ÜZERİNE LİTERATÜR İNCELEMESİ .................................. 348

DOÇ. DR. AYFER GEDİKLİ .......................................................................................................................................... 348 PROF. DR. SEYFETTİN ERDOĞAN ................................................................................................................................. 348

TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU ÇERÇEVESİNDE ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİ ................................................. 360

PROF. DR. ERDAL TANAS KARAGÖL .......................................................................................................................... 360

1


DÜNYA DOĞAL KAYNAK DAĞILIMININ GELİR DAĞILIMI

ÜZERİNE ETKİSİ: KÖMÜR, PETROL VE DOĞAL GAZ

ÜZERİNDEN BİR DEĞERLENDİRME

Doç. Dr. Ayhan ORHAN

Kocaeli Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat

[email protected]

Doç. Dr. Sema YILMAZ GENÇ

Kocaeli Üniversitesi / KMYO, Pazarlama ve Reklamcılık

[email protected]

Ezgi KARADENİZ

Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü ÖZET

İktisat biliminin tanımında geçen kıt kaynaklar tabiri, günümüzde doğal kaynaklar üzerinden

tartışılmaktadır. Dünya nüfusunun artan trendi, ihtiyaçlara olan talebinde artmasına neden olmaktadır. Üretim

artışına sebep olan bu durum, üretimin temel hammaddesi olan doğal kaynakların tüketimine yansımaktadır. Doğal

kaynak yoksunu ülkeler, üretim politikası süreçlerini doğal kaynak zengini ülkeler üzerine yoğunlaştırmıştır.

Çalışmada doğal kaynaklar olarak tanımlanan Kömür, Petrol ve Doğalgaz, doğada bulunan ve yenilenebilir yâda

yenilenemez olarak dünya nüfusunun tüketimine açık kaynakları ifade etmektedir.

Bu çalışmada, doğal kaynakların, Kömür, Petrol ve Doğalgaz özelinde dünya ve ülke ekonomilerine

etkileri ve kaynak dağılımındaki adalet üzerinden değerlendirmesi yapılacaktır. Çalışmanın bir başka yönü ise

doğal kaynaklar ile ekonomik gelişme arasındaki ilişkiyi irdelemektir. Doğal kaynak dağılımına bakıldığında

doğal kaynak sahibi ülkelerin birçoğunun az gelişmiş yâda gelişmekte olan ülke formatında olduğu görülmektedir.

Gelişmiş ülkeler ise genelde tüketici konumundadır. Çalışma üç kısımda incelenecektir. İlk kısımda, doğal kaynak

ekonomisi hakkında genel bilgiler verilecektir. İkinci kısımda, doğal kaynakların ve nüfusun dağılımı tartışılarak,

son kısımda doğal kaynakların dünya nüfusuna göre dağılımı tüketim, rezerv ve gelir dağılımı ilişkisi bağlamında

ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler: Nüfus, Gelir, Doğal Kaynaklar

EFFECT OF NATURAL RESOURCE ALLOCATION OF THE WORLD ON THE POPULATION AND

INCOME: AN EVALUATION THROUGH PETROL AND NATURAL GAS

ABSTRACT

The concept of scarce resources that is used in the definition of economics has been discussed through

natural resources these days. Uptrend of the world population causes to increase the demand for the needs. This

circumstance that provokes output growth redounds on natural resource consumption. Countries which are

destitute of the natural resource have built their production policy process up to the natural resource-rich countries.

In this research, petrol and natural gas which are defined as the natural resources represent the resources as

renewable or unrenewable that remain open to the consumption of the world population.

This research made evaluations on the effect of petrol and natural gas on the world and national

economies; besides, the justice on resource allocation will be surveyed. Another side of the study is to scrutinize

the relationship between natural resources and economic development. It is seen when looking at natural resource

allocation that many of the countries that have natural resources are in less developed or developing countries

formatted. About developed countries, they are consumers in general. The study will be analyzed under three parts.

General information on the natural resources economy was given in the first part. Natural resource allocation and

population distribution were discussed in the second chapter. In the last chapter, the allocation of natural resources

based on the world population was analyzed within the context of the relationship of consumption, reserve and

income distribution.

Key Words: Population, Income, Natural Resource

2


Doğal Kaynakların Sınıflandırılması

Doğal kaynak terimi, kendiliğinden oluşmuş ya da oluşma evrelerinde, insan aklı, emeği

ve tekniğinin rolü bulunmayan kaynaklardır (Doğanay ve Altaş, 2013). Doğal kaynaklar ile

bireyler arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Ekonomik ilişkilerin ana unsuru olan insan, doğal

kaynaklar üretime katılması sonucu ortaya çıkan faaliyetlerinde asli unsurudur. Kısacası doğal

kaynaklar ve insan bir arada değerlendirilmelidir. Doğal kaynaklar sınıflandırılırken yenilenen,

yenilenemeyen ve stok kaynaklar olarak ayrıma tabi tutulmalıdır. Yenilenebilir kaynaklar

tüketimlerine bağlı olmadan sürekli kendini yenileyebilen kaynaklardır. Yenilenemez

kaynaklar ise, tüketim sonucu tekrar oluşmayan hatta alternatifleri aranan kaynaklardır

(Akdoğan, 2008). Stok kaynaklar ise sürekli tazelenen kaynaklarının oluşturduğu gruptur. Stok

kaynaklar teknoloji ile doğrudan ilişkilidir. Ekonomik faaliyetlerle direkt ilişkilidir. Doğal

kaynakların arasındaki en önemli ilişki tamamlayıcı mallar statüsünde olmalarıdır. Rekabet

diğer asli unsurdur (Başol vd., 2005). Bu açılardan bakıldığında doğal kaynaklar, sadece üretim

faktörü işlevi görmez. Bireylerin yaşam kaynağıdır. Bu çerçevede üretim sürecinde zorunlu

tüketim kaynağı işlevi ön plana çıkmaktadır.

Doğal kaynakların sınırlı olması sürekli alternatif aramayı gerektirmektedir. Dünya

üretim sürecinde sanayi devrimleri takip edildiğinde, Kömür ile başlayan süreç, elektrik, petrol

ve doğalgaz gibi kaynaklara dönüşmüş. Hatta ülkelerin üretim sürecinde kullandıkları kaynağa

göre gelişmişlikleri tartışılmıştır. Ancak doğal kaynakların en önemli artısı üretim sürecine

kattığı kalite ve verimliliktir. Kaynak kıtlığı iktisadın tanımında ortaya çıkan bir olgudur. Kıt

kaynak olarak işlem gören doğal kaynaklar üretim içerisinde fazla kullanıldığında azalan

verimler yasasının işlemeğe başlamasına sebep olabilir. Bu sebeple diğer faktörler sabitken

üretimde kullanılan doğal kaynak miktarı artarsa üretimde verimlilik azalmaktadır. Bu sebeple

doğal kaynak miktarı diğer üretim faktörleri ile eş anlı kullanılmalıdır. Bu sebeple diğer

faktörler oransal olarak arttırılırken doğal faktörler bozulmaya uğradığından sabit kalmamakta

ve azalmaktadır. Doğal kaynaklar diğer faktörlerle bileşimlerini aynı oranda

sürdüremediğinden azalan verimler yasasının etkileriyle karşı karşıya kalmaktadır (Başol vd.,

2004:64).

Doğal Kaynak ve Ekonomi İlişkisi

İnsanoğlunun çevre-ekonomi arasında sıkı bir birlikteliğinin olduğu düşüncesi Sanayi

Devrimi ile insanoğlunun doğanın üstünde olduğu ve ona istediği gibi hükmedebileceği

düşüncesine sahiptir. İlerlemeyi her şeyin üstünde tutan bu düşünce; doğa ve çevreyi toplumun

dışında, teknoloji ile değiştirilebilen bir nesne olarak görmüş ve çevrede ortaya çıkan sorunları

ise, ekonomik sistemin çalışmasında önemsiz birer sapma şeklinde algılamıştır (Dündar ve

Fişne, 2002:120).

Ekonomi ve çevre arasındaki ilişki birbirine rakip iki disiplin olarak değerlendirilirken,

zaman içerisinde birbiriyle ilişkili disiplinler haline gelmiştir. 1970’li yıllardan itibaren

öncelikle, çevre-ekonomik kalkınma ikilemi yerini ekonomi-çevre etkileşimine bırakmıştır.

Ekonomik kalkınmanın, eko-sistemin devamlılığını güvence altına alan yatırım üretim ve

tüketim biçimleri temel alınarak gerçekleştirilmesi; 21. yüzyılın yeni paradigması olarak

şekillenmektedir. Bu süreçte ülkelerin ekonomilerine yeni bir yön vermeleri gerekmektedir.

3


Çevre korumaya ilişkin olarak kısa vadede ilave finansal maliyetler yaratmanın ötesinde, uzun

vadede enerjide bağımlılığın azaltılması, daha ucuz, temiz ve yenilenebilir enerji kullanım

imkanlarına kavuşulması, gelecek kuşaklara sağlıklı yaşam olanaklarının sunulması, yeni

çalışma ve uzmanlık alanlarının yaratılması gibi önemli kazanımları da beraberinde getirmesi

söz konusu olacaktır (Aldemir ve Kaypak, 2008: 1).

Ekonomi-çevre ilişkisinin evrimini başlıca iki dönem olarak incelenebilmektedir. Bu

çerçevede, İlk olarak doğayı sadece bir üretim faktörü niteliğine indirgeyen iktisadi düşünce

biçimleri ile tabiatın kendini yenileme kapasitesi dikkate alınmaksızın sürdürülen sanayileşme

süreci ve bir üretim faktörü olarak, sınırlı doğal kaynakları kullanan ekonomik büyüme

sürecinin, kendisinin de yine doğal sınırlara sahip bulunduğu görüşü çerçevesinde 1960’lı

yıllardan başlayarak günümüze ulaşan tartışma süreci şeklinde belirlenen bir dönemsel

sınıflama dâhilinde incelenebilir (Aldemir ve Kaypak, 2008: 2).

Doğal Kaynakların Dağılımı

4-5 yüzyıl önce hayvanlarının iyi bir şekilde beslenebileceği otlak yerler için birbirleri

ile yarışmış ve savaşmış olan insanlar, kabileler, milletler ve devletler sanayi devriminden bu

yana sahip olduklarından daha fazla enerji kaynaklarına sahip olabilmek için aynı savaş ve

yarışı sürdürmektedirler. Ancak, üretebilmek için gerekli olan temel girdilerin başında enerji

gelmektedir. Enerji kaynaklarına sahip olan ülkeler bu güçlerini uluslararası politikada

kullanabilmekte ve dünya politikalarına yön verebilmektedirler (Töreyev, 2005: 22).

Doğal kaynakların yeryüzünde eşit olmayan dağılımına karşılık potansiyel bir refah

kaynağı olarak görülmesinden dolayı, yeni bir doğal kaynak bulmak özellikle az gelişmiş

ülkeler için çok önemli bir hedef olarak değerlendirilmektedir. Doğal kaynaklar açısından

zengin bir rezerve sahip olabilmek fakirliğin kısır döngüsünden kurtulmanın bir anahtarı olarak

değerlendirilir. 1800’li yıllarda doğal kaynaklara bol olarak sahip bulunan ülkelerin, 1900’lü

yıllarda ise bazı petrol zengini ülkelerin doğal kaynak fakiri ülkeler ile kıyaslandığında hızla

zenginleştiklerine ilişkin örnekler mevcuttur. Doğal kaynaklara daha fazla sahip olmanın

ekonomik gelişmeyi pozitif etkilediğine ilişkin bu yargının doğru olduğuna ilişkin örnekler var

olmakla birlikte, tersi sonuçlar dahi söz konusudur. Doğal kaynaklar açısından zengin olmak

negatif etkiler doğurabilmektedir. Doğal kaynaklara dayalı gelişme ekonomik gücün önemli bir

parçası olarak görülmesine rağmen, doğal kaynakları bol olan ülkelerde büyümenin zaman

içerisinde yavaşladığını gözlemlenmektedir. Dolayısıyla doğal kaynakların neden olduğu

ekonomik bolluk dönemleri uzun süre devam etmeyebilir (Bal, 2011: 90).

4


Tablo 1: Doğal Kaynakların etkileşimi; Nüfus, Gelir Seviyesi, Petrol, Doğalgaz ve Kömür

Ülke Gini Kat

Sayısı

Gini Ölçüm

Yılları

Nüfus (2018) Petrol

Rezervi

Doğalgaz

Rezervi

Kömür

Kanada 0.34 2013 36,953,765

ABD 0.41 2013 326,766,748

Meksika 0.46 2014 130,759,074

Honduras 0.50 2016 9,417,167

Jamaika 0.35 2016 2,898,677

Nikaragua 0.47 2014 6,284,757

El Salvador 0.36 2016 6,411,558

Panama 0.51 2014 4,162,618

Kosta Rika 0.48 2014 4,953,199

Guatemala 0.53 2014 17,245,346

Kuzey ve Orta

Amerika

Ağırlıklı

Ortalama

0.44 2018 545.852.909

%7,6

13.3 5.6 2.5

Brezilya 0,51 2014 210,867,954

Şili 0.52 2013 18,197,209

Uruguay 0.41 2014 3,469,551

Arjantin 0.41 2017 44,688,864

Peru 0.45 2012 32,551,815

Paraguay 0.51 2014 6,896,908

Uruguay 0.41 2014 3,469,551

Bolivya 0.47 2016 11,215,674

Kolombiya 0.51 2015 49,464,683

Venezuela 0.39 2011 32,381,221

Güney

Amerika

Ağırlıklı

Ortalama

0.45 2018 413.203.430

%5.78

19.5 4.2 1.4

Almanya 0.27 2006 82,293,457

Fransa 0.29 2016 65,233,271

5


İngiltere 0.32 2012 66,573,504

İtalya 0.32 2012 59,290,969

Belçika 0.26 2013 11,498,519

Danimarka 0.29 2016 5,754,356

Norveç 0.27 2010 5,353,363

İsveç 0.25 2013 9,982,709

Slovakya 0.24 2015 5,449,816

Polonya 0.31 2015 38,104,832

Avrupa

Ağırlıklı

Ortalama

0.28 2018 349.534.796

%4,89

0.8 1.5 9.7

Azerbaycan 0.34 2008 9,923,914

Rusya 0.41 2015 143,964,709

İran 0.44 2006 82,011,735

Japonya 0.38 2011 127,185,332

Saudi Arabia 0.46 2013 33,554,343

Hindistan 0.35 2011 1,354,051,854

Çin 0.46 2016 1,415,045,928

Türkmenistan 0.41 1998 5,851,466

Yemen 0.38 2009 28,915,284

Kazakistan 0.26 2013 18,403,860

Ortadoğu&

Asya Ağırlıklı

Ortalama

0.39 3.218.908.425

%45

58.9 82.1 74

Cezayir 0.35 1995 42,008,054

Mısır 0.32 2015 99,375,741

Nijerya 0.49 2013 195,875,237

Güney Afrika

Cumhuriyeti

0.62 2013 57,398,421

Güney Sudan 0.46 2010 12,919,053

Kenya 0.48 2010 50,950,879

Kamerun 0.45 2001 24,678,234

Zimbabwe 0.43 2013 16,913,261

6


Fas 0.40 2007 36,191,805

Senegal 0.40 2011 16,294,270

Afrika Ağırlıklı

Ortalama

0.44 552.604.955

%7,73

7.5 7.1 1.4

Toplam 7.142.538.918

Kullanılan Kaynaklar:

1. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2172rank.html

2. http://www.worldometers.info/world-population/population-by-country/

3. https://www.bp.com/content/dam/bp/en/corporate/pdf/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-

2018-full-report.pdf

Çalışmanın temelini oluşturan tablo incelendiğinde, dünya ülkeleri bulundukları kıtalara

göre doğal kaynak zenginlikleri ve gelir dağılımları açısından ele alınmıştır. Tablodan elde

edilen sonuçlar ile doğal kaynak sahibi ülke ve bölgelerdeki nüfus ve gelir dağılımı konusunda

öngörülerde bulunulacaktır. Dünya nüfusunun artan trendi eş anlı olarak ihtiyaçlarında

artmasına neden olmaktadır. Üretim miktarını arttıran bu durum, süreci mal ve hizmete çeviren

üretim aşamasında gerekli olan doğal kaynakların tüketimine yansımaktadır. Doğal kaynak

yoksunu ülkelerin üretim politikalarını belirleyen süreçlerin tamamı doğal kaynak zengini

ülkeler tarafından belirlenmektedir. Sanayi devrimi sonrası üretim sürecinde artan hareketlilik

sırasıyla, kömür, elektrik, petrol ve doğalgaz ile sınırlı değildir ve kalmayacaktır. Çalışmanın

temelini oluşturan tablo 1 de, kaynak dağılımı ile gelir dağılımı arasındaki ilişki Lorenz eğrisi

benzeri bir eğri ile irdelenmiştir. Asıl amaç Dünya kaynak dağılımındaki adaleti ölçmektir. Bu

bağlamda seçili ülkelerin doğal kaynak sahibi olanları, az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülke

statüsündedir. Gelişmiş ülkeler ise daha çok tüketici konumundadır. Bu bağlamda öncelikle

gelir dağılımı ve gelir dağılımını ölçen Gini katsayısı ve Lorenz eğrisi hakkında bilgi vermek

yararlı olacaktır.

Gelir dağılımı

Gelir dağılımı genel anlamı ile bir ülkede belirli bir dönemde yaratılan milli gelirin

bireyler ya da gruplar ve üretim faktörleri arasında nasıl dağıldığını ifade etmektedir. Gelirin

bölüşümü ekonomik, toplumsal ve siyasal faktörlerin iç içe geçtiği karmaşık bir konudur ve

gelir dağılımını her yönüyle tam olarak ölçmek oldukça zordur(Aydın, 2012). Gelir dağılımı

araştırmalarının başlıca ve en önemli amaçlarından birisi; siyasi otoritenin uygulamakta olduğu

sosyal politikanın amaçları ile sonuçları arasında karşılaştırmaya imkân vermesidir (Özdal,

2009).

Gelir paylaşımının nasıl olduğu, bir ülkenin ekonomik refaha ulaşmasının göstergesi

olması açısından iktisat teorisi için önemlidir. Gelir eşitsizliği, bir ülkedeki gelir dağılımının o

ülkedeki bireyler tarafından eşit ve adil olarak bölüşülmediğinin ispatıdır (Özdal, 2009). Gelir

dağılımı eşitsizlikleri ile ilgili çeşitli ölçüm metodları bulunmaktadır. Bunlardan uygulamada

en çok kullanılan Gini Katsayısı ve Lorenz Eğrisi metotları ile ölçülmedir.

Lorenz Eğrisi

Gelir dağılımındaki eşitsizliği veya herhangi bir eşit olmayan dağılımı, ilk olarak

Amerikalı iktisatçı Max Lorenz 1905 yılında yayınladığı bir makalede ortaya atmış ve bunu bir

http://www.worldometers.info/world-population/population-by-country/

7


eğri üzerinde gösterebilmeyi başarmıştır. Lorenz eğrisi olarak anılan bu diyagram, mutlak gelir

dağılımı eşitliğinden, gelirin mümkün olan en adaletsiz dağılımına kadar bütün ihmalleri

gösterebilmektedir (Çubukçu, 2002).

Bu eğride, kişiler gelirlerinin büyüklüğüne göre küçükten büyüğe doğru sıralanır.

Toplum aldığı gelir açısından beş eşit yüzdelik dilime ayrılır. Bu yüzdelik dilimlere denk düşen

paylar sayesinde Lorenz eğrisi oluşturulur. Lorenz eğrisi gelirin paylaşım şeklinin eğrisel olarak

gösterilmesidir (Tayyar, 2011:11). Lorenz eğrisinde sıralanmış kişi veya hane halkı nüfus oranı

ve kişilerin elde ettikleri gelir birikimi karşılıklı olarak gösterilmektedir. Şekilde gösterilen tam

eşitlik doğrusuna göre kişilerin nüfus içindeki payı ile gelirden aldıkları pay eşittir. Gerçekte

eşitsizlik söz konusu olduğu için üst gelir grupları gelirden nüfus içindeki paylarından fazlasını,

alt gelir grupları da az olan kısmını almaktadır. Bu nedenle Lorenz eğrisi tam eşitlik doğrusunun

altında yer alan bir eğridir (Özdal, 2009).

Eğer bir ülkede nüfus dilimi aynı nüfus düzeyine sahip olsa, Lorenz eğrisi köşegen ile

aynı olurdu. Bu mümkün olmadığı için Lorenz eğrisi bu eşitlik doğrusunu aşağıya doğru

torbalandıracaktır. Lorenz eğrisi ne kadar aşağıya doğru torbalanırsa gelir dağılımındaki

adaletsizlik o kadar artıyor demektir(Eren, 2012).

Grafik 1: Lorenz Eğrisi

Grafik 1’e göre dikey eksen gelirin yüzdelik dilimlerini, yatay eksen nüfusun yüzdelik

dilimlerini göstermektedir. 0 hattından başlayan düz çizgi tam eşitlik hattını göstermektedir.

Tam eşitlik doğrusu üzerinde hane halkları gelirden eşit ölçüde pay almaktadır. Tam eşitlik

hattının altında kalan eğri Lorenz eğrisini temsil etmektedir. Lorenz eğrisi gelir dağılımının

adaletli bir şekilde gerçekleştiği tam eşitlik hattından uzaklaştığı zaman gelir dağılımındaki

bozulmanın artacağı söylenebilir. Yine Lorenz eğrileri arasında kıyas yapabilme imkânı da

bulunmaktadır. Buna göre tam eşitlik hattına en uzak Lorenz eğrisi gelir dağılımındaki

adaletsizliğin en fazla olduğunu, tam eşitlik hattına en yakın Lorenz eğrisi ise gelir

8


dağılımındaki adaletsizliğin en az olduğunu gösterir. Ayrıca Lorenz eğrisi ile tam eşitlik hattı

arasındaki eşitsizlik bölgesi yardımıyla Gini katsayısı hesaplanmaktadır (Tayyar, 2011).

Gini Katsayısı

Ülkeler arasında karşılaştırma yapmak ve de bir ülkenin gelir dağılımındaki

dengesizliğinin zaman içindeki seyrini izlemek için İtalyan iktisatçı Corrado Gini tarafından

geliştirilen bu katsayı 0 ile 1 arasında çıkan ondalık bir değerdir. Bu katsayı, mutlak eşitlik

doğrusu ile Lorenz eğrisi arasında kalan alanın, mutlak eşitlik doğrusu altında kalan üçgenin

alanına oranıdır. Gini katsayısının değeri, gelir düzeyinin büyüklüğüne değil farklı gelir

düzeyleri arasında kalan kişilerin sayısına bağlı olarak değişmektedir (Özdal,2009). Lorenz

eğrisi mutlak eşitlik hattından uzaklaştığı zaman Gini katsayısının artacağını dolayısıyla gelir

dağılımının bozulacağını söylemek mümkündür. Yine Lorenz eğrisi mutlak eşitlik hattına

yakınlaştığı zaman Gini katsayısının azalacağını ve dolayısıyla gelir dağılımında iyileşmenin

olduğu söylenilebilir (Tayyar, 2011).

Dünyadaki Doğal Kaynak Rezervleri

Yukarıda oluşturduğumuz tabloyu destekleyen grafiklerde dünyada kanıtlanmış kömür,

petrol ve doğalgaz kaynak rezervlerinin 1997 yılından başlayarak 10 yıllık periyotlardaki

durumu gösterilmiştir.

Grafik 2: Dünyada Kanıtlanmış Kömür Rezervlerinin dağılımı : 1997, 2007 ve 2017 (% değer)

Kaynak: British Petrolium (BP) istatistikleri

Yıllar itibariyle kömürün kıtalar arasındaki dağılımı değişkenlik göstermektedir. Tüm

kıtalarda kömür rezervlerinin 2007 yılına kadar azaldığı sonraki on yılda ise artış göstermesi

dikkat çekicidir. Özellikle nükleer reaktörlerin birçoğunun kömür ile çalıştığı düşünüldüğünde

kömür vazgeçilmez bir doğal kaynaktır.

9


Grafik 3: Dünyada Kanıtlanmış Petrol Rezervleri: 1997, 2007 ve 2017 (% değer)


Yıllar itibariyle Petrolün kıtalar arasındaki dağılımı değişkenlik göstermektedir. Ancak

grafikte dikkat çeken orta doğuda petrol rezervlerinin azaldığına ilişkindir. Buna karşılık

Kuzey, Orta ve Güney Amerika’da rezervlerdeki ciddi bir artış dikkat çekicidir.

Grafik 4: Dünyada Kanıtlanmış Doğalgaz Rezervleri: 1997, 2007 ve 2017 (% değer)


Yıllar itibariyle Doğalgazın kıtalar arasındaki dağılımı değişkenlik göstermektedir 2007

sonrasında Orta doğuda gaz rezervlerinde azalma görülmektedir. Buna karşılık Bağımsız

devletler topluluğu olarak kuzey Asya ülkelerindeki rezerv artışı özellikle doğalgaz piyasasının

bu bölgede oluştuğunun göstergesidir.

Kömür Petrol ve Doğalgazın Ekonomi İçerisindeki Yeri

Enerjinin ekonomi içerisindeki yeri önemli bir noktadadır. Sanayi devriminden sonra

yeterli enerji miktarına sahip olmak ve elde edilebilen enerjiyi en etkin ve verimli şekilde

10


kullanarak optimum düzeyde çıktı elde edebilmek ekonomilerin temel sorunsalı haline

gelmiştir. Bu noktada yeterli enerji kaynaklarına sahip olmayan ülkeler açısından enerjiye

ulaşma ve ekonomik çıktı bir kısır döngü içerisinde birbirini takip eden unsurlar haline

gelmiştir. Enerji kaynaklarına yeterince sahip olamayan ülkeler sanayi üretimlerini

arttırabilmek için devamlı olarak artan oranlarda enerjiye ihtiyaç duymakta ve ihtiyaç

duydukları bu enerjiyi de ithalat yoluyla karşılamaktadırlar (Ersoy, 2010). Doğal kaynakların

içerisinde üretim sürecinde birincil enerji kaynağı olarak gösterilen doğal kaynaklar ülkelerin

büyüme, kalkınma ve gelir dağılımı gibi ekonomik göstergelere olumlu katkı yapmaktadır.

Ülkelerin gelişmişlik farklılıklarında yansıtan bu durum, birincil enerji kaynağı olarak

kullanılan kömür, petrol ve doğalgazın dünya üretim ve ticaretinde önemli yer tuttuklarının

göstergesidir.

Dünya Haritası Üzerinde Nüfus, Doğal Gaz ve Petrol Dağılımlarının Karşılaştırması

Bir bölge ya da ülkede yasayan insan sayısına nüfus denir. Nüfus yalnızca aritmetik bir

toplam değil, aynı zamanda yaş, cinsiyet yapısını, nüfusu oluşturan bireylerin sosyal ve

ekonomik niteliklerinin dağılımını ve değişmelerini de kapsar. Bir bölgedeki nüfus zaman

içinde, doğumlar ve gelen göçmenler yoluyla artar, ölümler ve giden göçmenlerle de azalır

(Bayat, 2010). Nüfus konusu, ekonomi kuramı açısından önemi, nüfus ekonomi kuramının en

önde gelen çalışma alanlarından biri olan kaynak kullanımı sürecine, nüfus, iki yönlü; kaynak

üreten ve kaynak tüketen özellikleriyle, girer. Sayısal ve niteliksel yönleriyle nüfus, sermaye

kaynaklarının kullanımını, özellikle de yatırımların dağılımını ve bir ölçüde de seviyesini,

etkiler(Bayat, 2010). Çalışmada nüfus kaynak dağılımı ve gelir dağılımına ilişkin öngörü

yapılmıştır. Bu sebeple seçilmiş kıta ülkelerinin dünya nüfusuna ortalamaları, petrol, kömür ve

doğalgaz kaynaklarının yüzdeleri üzerinden hareketle gelir dağılımı ve doğal kaynaklar ilişkisi

ortaya konulmuştur. Söz konusu haritada en fazla nüfusun olduğu orta doğu ve Asya bölgesinde

seçili doğal kaynakların yüksek miktarda olması dikkat çekicidir. Az gelişmişliğin yoğun

olduğu Afrika ve G. Amerika bölgelerinde ise seçili doğal kaynakların az oluşu, bunun yanı

sıra gelişmiş Avrupa ve Kuzey Amerika bölgelerinde ise doğal kaynakların nüfusa oranlı

olduğu gözlemlenmiştir.

11


Şekil 1: Seçili Ülkelerin Nüfus Ortalamaları, Kömür, Petrol ve Doğalgaz Kaynak ortalamaları

(Yazarlar Tarafından Oluşturulmuştur).

Diyagram 1: Seçili Ülkelerin Nüfus Ortalamaları

Diyagram 2: Seçili Ülkelerin Petrol Rezerv Ortalamaları

12


Diyagram 3:Seçili Ülkelerin Doğalgaz Rezerv

Diyagram 4: Seçili Ülkelerin Kömür Rezerv Ortalamaları Ortalamaları

Diyagram 5: Seçili Ülkelerin Gini Katsayı Ortalamaları

Söz konusu diyagramlar Lorenz eğrisine uyarlandığında doğal kaynaklar açısından

bölgeler arası dağılımın gösterildiği grafikler aşağıdaki gibidir. Grafik 5’de Petrol açısından

seçilmiş 5 bölgenin dağılımı incelendiğinde, Orta doğu ve Asya ve Avrupa bölgelerinde

dağılımdaki adaleti bozan bir durum ortaya çıkmaktadır. Avrupa petrol yoksunu Ortadoğu ve

13


Asya ise kaynak zengini olarak görülmektedir. Diğer bölgelerde ise dağılımda adalet

gözükmektedir.

Grafik 5: Doğal Kaynakların Lorenz Eğrisine Uyarlanması (Petrol)

Doğal kaynakların Lorenz Eğrisine Uyarlanması (PETROL)

Afrika

7.5

Orta Doğu&Asya

58.9

Avrupa0.8

GüneyAmerika

19.5

Orta&KuzeyAmerika

13.5

Grafik 6: Doğal Kaynakların Lorenz Eğrisine Uyarlanması (Doğalgaz)

Doğal kaynakların Lorenz Eğrisine Uyarlanması (DOĞAL GAZ)

Afrika

°7.1

Orta Doğu&Asya

82.1

Avrupa

1.5

GüneyAmerika

4.2

Orta&KuzeyAmerika

5.6

Grafik 6’da, seçili bölgeler açısından doğalgaz dağılımı gösterilmiştir. Buna göre Orta

doğu ve Asya bölgesi dışında dağılım adaletlidir. Bu bölgede ise kaynağın % 80 den fazlası

bulunmaktadır. Ancak zenginlik açısından bakıldığında kaynağa sahip olmak yeterli

14


gözükmemektedir. Söz konusu bölge nüfus yoğunluğu açısından dünya nüfusunun %70’inden

fazlasının barındırmaktadır.

Grafik 7’de Kömürün bölgelere göre dağılımı eğri üzerinde gösterilmektedir. Eğri

incelendiğinde Avrupa ve Ortadoğu ve Asya’nın ön plana çıktığı gözlemlenmiştir. Nüfusun

dağılımı dikkate alındığında kömürün Ortadoğu ve Asya bölgesine göre daha az olduğu ifade

edilebilir. Bu bağlamda kömürün çok kullanım alanı olmadığı düşünüldüğünde üretim

sürecinde etkinliği olmadığı ancak az gelişmiş bölgelerde ısınma ihtiyacını karşıladığı ifade

edilebilir.

Grafik 7: Doğal Kaynakların Lorenz Eğrisine Uyarlanması (Kömür)

Doğal kaynakların Lorenz Eğrisine Uyarlanması (KÖMÜR)

Afrika

1.4

Orta Doğu&Asya

7.4

Avrupa

9.7

GüneyAmerika

1.4

Orta&KuzeyAmerika

2.5

15


Grafik 8: Gelir Dağılımının Lorenz Eğrisine Uyarlanması

Gelir Dağılımının Lorenz Eğrisine Uyarlanması

Afrika

0.44

Ortadoğu& Asya

Avrupa

0.29

0.39

GüneyAmerika

0.45

Orta&KuzeyAmerika

0.44

Grafik 8’de ise seçili kaynakların dağılımının aksine bölgelerdeki gelir dağılımı Lorenz

eğrisinin özüne göre incelenmiştir. Buna göre Avrupa dışındaki bölgelerde gelir dağılımı

adaletsizliği birbirlerine yakın sonuçlar vermektedir. Doğal kaynakların zenginlik kaynağı

olduğu düşünüldüğünde Avrupa doğal kaynak zengini olmamasına hatta tüketicisi olmasına

rağmen adaletli bir gelir dağılımı yapısına sahiptir. Ortadoğu ve Asya ülkeleri hem nüfus

yoğunluğu hem de doğal kaynak zengini olmalarına rağmen nispeten adaletli bir gelir

dağılımına sahiptir. Güney Amerika, Orta ve Kuzey Amerika ve Afrika ize kaynak zengini

olmamaları ve nüfus yoğunluğu diğer 3 bölge ile aynı olmasına rağmen adaletsiz bir dağılıma

sahiptir. Her ne kadar ABD bu bölgeler dahil olsa da Kaynak yetersizliği dağılımda adaletsiz

bir yapı ortaya koymaktadır.

Sonuç ve Değerlendirme

✓ Doğal kaynakların dağılımı yanında, kaynakların tüketimi ile iktisadi gelişme oranları

arasında pozitif bir ilişki söz konusu iken rezervlere sahip olma ile iktisadi gelişme

arasındaki ilişki ise tam tersi bir durum söz konusudur.

✓ Bu nedenle önemli olan doğal kaynaklara sahip olmak değil, kaynakları girdi olarak

kullanabilmektir.

✓ Kaynakların üretim ve tüketim faktörlerinin ve yüksek kar sahibi petrol şirketleri olan

ülkeler incelendiğinde, üretim az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde yapılırken

tüketim dağılımında gelişmiş ülkeler ilk sırada yer almaktadır.

✓ Ayrıca doğal kaynakların yüksek kar sahibi kuruluşların elinde toplanması, gelir

dağılımı açısından yüksek oranlı bir adaletsizliği ortaya koymaktadır.

16


✓ Geçmiş dönemlerde ülkeler için yeni bir doğal kaynak bulmak özellikle az gelişmiş

ülkeler için çok önemli bir hedef olarak ön planda ve doğal kaynaklar açısından zengin

bir rezerve sahip olabilmek fakirliğin kısır döngüsünden kurtulmanın bir anahtarı olarak

değerlendirilirken, günümüzde ise gelişmiş ülkelerin elinde bulunan, zengin küresel

firmalar üretim sürecinde etkindir.

✓ Doğal kaynaklar, kaynaklara sahip olan devletler tarafından yönetilmesi yerine yüksek

miktarda sermayeye sahip olan uluslar üstü firmaların mülkiyetine girmiştir.

✓ Uluslar, mülkiyetini elinde tuttukları zenginlik kaynaklarından elde ettikleri geliri

bireyler arasında bölüştürürken, doğal kaynakları mülkiyetleri altına alan özel sermaye

firmalarının karları üst gelir grubu arasında bölüşülmektedir.

✓ Bu bölüşüm gelir dağılımındaki adaletsizliği de göstermektedir. Doğal kaynak ve gelir

dağılımlarının Lorenz eğrisine uyarlanması ile oluşturduğumuz eğri ile elde edilen

sonuçlar incelendiğinde;

✓ Kaynaklara yoğun olarak sahip olan seçili Ortadoğu ve Asya ülkelerinin gelir

dağılımının adaletsiz olduğu gözlemlenmiştir.

✓ Seçili Kuzey ve Orta Amerika ülkelerinin kaynakları yetersiz olmasına rağmen, yüksek

gelirleri olan petrol şirketlerine sahip olmalarına rağmen sonucunda gelir adaletsizliği

gözlemlenmiştir.

✓ Seçili Güney Amerika ve Afrika ülkelerin kaynak tüketimi yüksek olması ve üretim

yetersizliği nedeniyle gelir dağılımı dengesizliğinin fazla olduğu gözlemlenmiştir.

✓ Seçili Avrupa yoğun doğal kaynak tüketicisi olmasına rağmen üretim kapasitesiyle gelir

dağılımında adaleti sağlamıştır.

✓ Devletler yeni bir yönetim ve politika arayışı ile gelirin yeniden dağılımını sağlayan ve

doğal kaynakların mülkiyeti konusunda yeniden bir politika oluşturma sürecine

girmelidir.

✓ Özellikle gelişmekte olan ülkelerin yeniden yapılanma sürecine girmesi ve iç

koşullarına uygun bazı koruma standartları geliştirmesi ve özellikle doğal kaynakların

mülkiyetinin yüksek karlı şirketlerin elinde değil de kaynakların asıl sahiplerinin elinde

kalmasına yönelik hukuki düzenlemeler yapılmalıdır.

✓ Bunun yanında gelişmekte olan ülkelerin en büyük sorunu olan doğrudan yatırım

eksikliği ve teknoloji eksiklikleri göz ardı edilmemelidir.

✓ Doğal kaynakların öneminin artması savaşa neden olmaktadır. Doğal kaynakların

paylaşımında ve tüketiminde toplumsal fayda maksimize edilmelidir. Bu nedenle özel

sektör, bireyler ve devletlerarasında bir denge unsuru olmalıdır. Doğal kaynakların özel

sektöre devri ise devlet kontrolü altında ve kamu yararı ve toplumsal fayda amacı ile

yapılmalıdır. Doğal kaynaklardan elde edilen gelir ve zenginliklerin belirli ve sınırlı

grupların elinde toplanmasını ve güç kaynağı olmasını önlenmeli bunun için ulus

devletlerin politika yapıcıları ve uygulayıcıları daha etkin rol oynamalıdır.

KAYNAKÇA

ALAGÖZ, M. (2007). Sürdürülebilir Kalkınmada Çevre Faktörü: Teorik Bir Bakış,

Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, Sayı-11, İktisadi ve Girişimcilik

17


Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız-Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat-

Kırgızistan

ALDEMİR, S., KAYPAK, Ş. (2008). Eko-Ekonomi Kavramı ve Türkiye İçin Bölgesel Ölçekli

Bir Değerlendirme, 2. Ulusal İktisat Kongresi, DEÜ İİBF İktisat Bölümü, 20-22 Şubat,

İzmir.

AVCI, E. (2014). Petrol ve Doğal Gazın Dünyadaki Önemi ve Türkiye İran Enerji Politikaları,

USBED (Uluslararası Stratejik Bakış Enstitüsü) Yayınları.

AYDIN, K. (2012). Türkiye’de Kişisel Gelir Dağılımının Sosya Ekonomik ve Demografik

Belirleyiciler, Çalışma ve Toplum, 147-166.

BAL, H. (2011). İktisadi Gelişme ve Doğal Kaynaklar: Geçiş Ekonomileri Çerçevesinde Bir

İnceleme, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 20, Sayı 1, 87-

104.

BAŞOL, K., DURMAN, M., ÇELİK, M. Y. (2005). Kalkınma Sürecinin Lokomotifi: Doğal

Kaynaklar, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 14, 147-152.

BEŞERGİL, B. Doğal Gaz, http://www.bayar.edu.tr/besergil/dogal_gaz.pdf

BP, http://www.bp.com/en/global/corporate/about-bp/statistical-review-of-world-energy-

2013/2012-in-review/oil.html

ÇEVİK, S., KARATAŞ, M. (2010). Stratejik Doğal Kaynak Olarak Su ve Türkiye’nin

Konumunun Değerlendirilmesi, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı:45, 1-29.

DELİKTAŞ, E. (2001). Malthusgil Yaklaşımdan Modern Ekonomik Büyümeye, Ege Akademik

Bakış, Cilt:1, Sayı 1, 92-114.

DOĞANAY, H., ALTAŞ, N. T. (2013), Doğal Kaynaklar, 5. Baskı, Ankara.

DPT. (2001). Nüfus, Demografi Yapısı, Göç Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Sekizinci Beş

Yıllık Kalkınma Planı, Ankara.

DÜNDAR, Y., FİŞNE, M. (2002). Avrupa Birliği’nde Çevresel Ekonomik Uygulamalar, Afyon

Kocatepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.IV, S.2, Afyon,

119-136.

ENGİN, N. (2010). Enerji Kaynağı Olarak Doğalgaz ve Türkiye, Marmara Coğrafya Dergisi,

Sayı:22, İstanbul: Temmuz, 233-244.

EPDK, http://www.epdk.gov.tr/documents/dogalgaz/rapor_yayin/Ddp_yayin_rapor_2012.pdf

EREN, A. (2012). Türkiye Ekonomisi, 5.baskı, Bursa: Ekin Yayınları.

FORBES, http://www.forbes.com/global2000/list/

GÖNÜLALAN, U. Türkiye’de Petrol Arama Üretim Faaliyetleri ve Petrol Sektörünün

TÜPRAŞ, POAŞ, PETKİM, TPAO vb. Özelleşme(me)si,

http://www.dektmk.org.tr/upresimler/enerjikongresi12/71-UgurGonulalan.pdf

GÖRMEZ, K. (2010). Çevre Sorunları, 2. Baskı, Ankara: Nobel Yayınları

http://www.worldometers.info/world-population/population-by-country/,

https://www.bp.com/content/dam/bp/en/corporate/pdf/energy-economics/statistical-

review/bp-stats-review-2018-full-report.pdf

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2172rank.html,

IEA ( 2004). Enerji İstatistikleri El Kitabı.

KELEŞ, R., HAMAMCI, C.(2005). Çevre Politikası, 5.baskı, Ankara: İmge Kitapevi,

http://www.worldometers.info/world-population/population-by-country/

https://www.bp.com/content/dam/bp/en/corporate/pdf/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2018-full-report.pdf


https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2172rank.html

18


ÖNAL YAKAR A. (2004). Smith’den Ricardo’ya Rant Teorisindeki Değişim, İstanbul

Üniversitesi İktisat Fakültesi Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, 45.Seri, 86-97.

ÖZTÜRK, N. (2010). Klasik ve Neoklasik İktisatta Gelir Bölüşümü, Çalışma ve Toplum, 59-

90.

Population Reference Bureau, http://www.prb.org/Publications/Datasheets/2013/2013-world-

population-data-sheet/world-map.aspx#map/world/population/2013

STRATEJİK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ (2007). Türkiye’nin Enerji Satrancı, İstanbul.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ KALKINMA BAKANLIĞI (2012). Türkiye’de Sürdürülebilir

Kalkınma ve Yeşil Ekonomi Alanında En İyi Uygulama.

ÜLGEN, G. (2000). Merkantilizmden Liberalizme Geçiş ve Piyasa Ekonomisi, İstanbul

Üniversitesi Maliye Araştırma Konferansları Dergisi, Cilt:40, Sayı:1, İstanbul.

YORKAN, A. (2009). Avrupa Birliği’nin Enerji Politikası ve Türkiye’ye Etkileri, Bilge

Strateji, Cilt:1, Sayı:1, 24-40.

ZANBAK, C. (2007). Türkiye Kalkınma Sürdürülebilirliği Açısından Doğal Kaynaklardan

Yararlanma Sorunları.

19


KÖMÜRÜN MİLLİ ENERJİ VE MADEN POLİTİKASINDAKİ

YERİ

Prof. Dr. Erdal Tanas KARAGÖL

Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

Arş. Gör. İsmail KAVAZ


[email protected] ÖZET

Enerji ekonomik büyüme ve gelişmenin en önemli girdilerinden biridir. Bu nedenle günümüz dünyasında

enerjiye olan talep sürekli artmaktadır. Dolayısıyla enerji kaynaklarına sahip olan ve söz konusu kaynaklara en az

maliyetle erişen ülkeler avantajlı bir konumda bulunmaktalardır.

Küresel piyasalardaki enerji ihtiyacının büyük bir kısmı petrol, doğal gaz ve kömür gibi fosil yakıtlardan

karşılanmaktadır. Bu yakıtlar arasında kömürün diğerlerine göre daha geniş bir alanda bulunması ve rezerv

potansiyelini yüksek olması söz konusu kaynağın önemini arttırmaktadır.

Türkiye gibi fosil yakıtlar bakımından dış tedarikçilere bağımlı olan ülkeler açısından ise kömürün

oldukça kritik bir önemi bulunmaktadır. Enerji arz güvenliğinin sağlanması noktasında yerli kömür kullanımının

arttırılması için çeşitli politika ve stratejiler geliştirilen Türkiye’de, Milli Enerji ve Maden Politikası kapsamında

özellikle son dönemde yoğun çalışmalar yapılmaktadır.

Bu çalışmada yukarıda değinilen politikalar ekseninde kömürün Türkiye’deki yeri ve önemi

incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: Enerji, Kömür, Milli Enerji ve Maden Politikası, Türkiye

THE PLACE OF COAL IN NATIONAL ENERGY AND MINING POLICY

ABSTRACT

Energy is one of the most important inputs in terms of economic growth and development. Therefore,

today, the demand for energy increases continuously. For this reason, countries that have the energy resources and

reach these resources with the minimum cost are located in an advantageous position.

Most of the energy demand in global markets is met by fossil fuels such as oil, natural gas and coal.

Among these fuels, the presence of coal in a wider area than the others and the higher reserve potential increases

the importance of this resource.

Coal has a critical importance in terms of the countries that are dependent on external suppliers in fossil

fuels such as Turkey. In Turkey, especially in the last period, several policies and strategies have developed in the

context of National Energy and Mining Policy to ensure the energy supply security by using the domestic coal.

In this study, the place and importance of coal in Turkey will be examined in the line with the

abovementioned policies.

Key Words: Energy, Coal, National Energy and Mining Policy, Turkey

20


GİRİŞ

Enerji ilk çağlardan itibaren sosyal ve ekonomik kalkınmanın en önemli girdilerinden

biri olarak değerlendirilmektedir. Bu bağlamda, sürekli ve sürdürülebilir enerji temini kişiler,

kurumlar ve ülkeler açısından son derece kritiktir. Enerjiye olan ihtiyacın hızla arttığı

günümüzde ise söz konusu talebin hızlı ve güvenilir bir biçimde karşılanması adına küresel bir

rekabet mevcuttur. Dolayısıyla enerji kaynakları önemini giderek arttırmaktadır.

Bugünün dünyasında yenilenebilir enerji gibi alternatif kaynak arayışları artsa da

mevcut talebin büyük kısmı petrol, doğal gaz ve kömür gibi fosil yakıtlar tarafından

karşılanmaktadır. Söz konusu enerji çeşitlerinin kullanımı birtakım çevresel tahribatlara neden

olsa da projeksiyonlar fosil kaynakların küresel piyasalardaki ağırlıklarının gelecek 30-40 yıl

boyunca süreceğini göstermektedir (British Petroleum, 2018a).

Fosil kaynaklardan biri olan kömür de küresel enerji üretiminde yoğun bir biçimde

kullanılmaktadır. Kömür, içeriğinde karbon, hidrojen ve oksijen gibi elementlerin yer aldığı

yanabilen sedimanter1 organik bir kaya çeşidi olarak tanımlanmaktadır (Grammelis ve diğ.,

2016). Doğada başlıca linyit, taş kömürü, kok kömürü, odun kömürü, grafit, turba ve antrasit

gibi kömür çeşitleri bulunmaktadır. Bu kömürler içeriklerinde bulunan karbon miktarına göre

ayrışmaktadır. Diğer bir ifadeyle kömürün kalitesi veya enerji üretim kapasitesi bakımından

bilgi veren en önemli etmen içeriğindeki karbon miktarıdır (Wood ve diğ., 1983).

Ancak söz konusu karbon veya enerji miktarları ülkeden ülkeye veya bölgeden bölgeye

değişiklik göstermektedir. Örneğin Türkiye’de bulunan taş kömürünün kalorifik değeri

yaklaşık 6500 kcal/kg iken bu miktar İtalya, Japonya ve Norveç gibi ülkelerde 7000 kcal/kg

seviyesinin üzerine çıkmaktadır (IEA, 2018). Ayrıca linyitin Türkiye’deki ısıl değeri ortalama

2800 kcal/kg olarak hesaplanırken Danimarka, Kanada ve Yeni Zelanda gibi bölgelerde 4000

kcal/kg değerinin üzerinde bulunmaktadır.

Sonuç olarak kömür dünya genelinde oldukça yaygın bir şekilde bulunan ve kullanılan

bir enerji kaynağı olarak dikkat çekmektedir. Kömür gibi yerli kaynakları bulunan ülkeler

mevcut potansiyellerini ekonomilerine kazandırmak amacıyla önemli çalışmalar

yapmaktalardır. Bu anlamda Türkiye’de de yerli ve milli bir enerji kaynağı olan kömür ile ilgili

çeşitli politika ve stratejiler geliştirilerek söz konusu kaynağın işlevsiz olarak kalması yerine

ekonomik fayda elde edilmesi noktasında faaliyetler yürütülmektedir. Türkiye gibi enerji

kaynaklarında dışa bağımlılığı yüksek olan ülkeler açısından kömür son derece kritik bir

misyon üstlenmektedir. Bu açıdan kömür kullanımının olumlu ve olumsuz yönleri iyi bir

şekilde analiz edilerek söz konusu kaynaktan maksimum fayda elde etmenin yolları dikkatlice

çözümlenmelidir.

Bu çalışmada kömürün Türkiye’deki durumundan bahsedildikten sonra Milli Enerji ve

Maden Politikası kapsamındaki yeri ve önemine değinilecektir. Çalışma sonuç ve öneriler kısmı

ile tamamlanacaktır.

1 1 Sedimanter Kayaçlar: Kayaçların her çeşit şartlar altında fiziksel, kimyasal ve biyolojik ayrışma sonucu

bozuşması ve dağılması, daha sonra oldukları yerde veya değişik yollarla taşınarak belirli yerlerde çökelmesi

sonucu oluşan kayaçlardır.

21


1. TÜRKİYE’DE KÖMÜR

Türkiye, enerji kaynaklarında %75 oranında dışa bağımlı bir ülke konumundadır.

Özellikle petrol, doğal gaz ve taş kömürü gibi fosil yakıtlarda olan yüksek oranlı dış bağımlılık

söz konusu kaynakların ithal edilerek kullanılmasına yol açmaktadır. Türkiye’de birincil enerji

üretiminin kaynak bazlı dağılımı 1980’li yıllardan itibaren analiz edildiğinde doğal gaz ve

petrol kullanımının zaman içerisinde değişime uğradığı, kömür kullanımının ise genel olarak

%25-30 bandında seyrettiği; yani fazla değişmediği göze çarpmaktadır (Grafik 1). Dolayısıyla

Türkiye’nin toplam enerji üretiminde ağırlığını yitirmeyen enerji kaynaklarının başında kömür

gelmektedir.

Grafik 1: Türkiye’nin Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı (1988-2017, %)

Kaynak: IEA, 2017

Diğer taraftan, yukarıda da bahsedildiği üzere, Türkiye’nin enerji kaynaklarında dış

tedarikçilere olan bağımlılığı başlıca doğal gaz, taş kömürü ve petrol gibi fosil yakıtlar üzerinde

şekillenmektedir. Doğal gazda dışa bağımlılık oranı yaklaşık %99, petrol ve taş kömüründe ise

bu oran sırasıyla %90 ve %95 seviyelerindedir (Grafik 2). Buradan da anlaşılacağı üzere,

Türkiye’de kömür ithalatı bakımından dışarıdan satın alınan kaynakların neredeyse tamamı taş

kömürüdür.

Grafik 2: Enerji Kaynakları Bakımından Türkiye’nin Dışa Bağımlılık Oranları (2010-2016, %)

Kaynak: ETKB

22


Türkiye’nin enerji altyapısı açısından kömürün önemini daha iyi anlayabilmek için ise

elektrik enerjisi kurulu gücünün kaynak bazlı dağılımını incelemekte fayda vardır. 2017 sonu

itibariyle toplam kurulu güç (85.200 MW) içerisindeki kömür kapasitesi 19.000 MW miktarına

ulaşmıştır (TEİAŞ, 2017). Söz konusu kurulu gücün %11,6’sını yerli kömür ve %10,3’ünü ise

ithal kömür oluşturmaktadır (Grafik 3).

Grafik 3: Türkiye’nin Elektrik Enerjisi Kurulu Gücünün Birincil Kaynaklara Göre Dağılımı

(2017, %)

Kaynak: TEİAŞ, 2017

Bununla beraber, Türkiye’nin toplam elektrik üretimi içerisinde de kömür oldukça

önemli bir yere sahiptir. Türkiye’de 2017 yılında toplam 294,9 TWh seviyesinde elektrik

üretimi yapılmış olup bunun 97,5 TWh’lik kısmı kömür kullanılarak gerçekleştirilmiştir

(EPDK, 2017).

Rezerv bakımından ise açıklanan son resmi rakamlara göre Türkiye’nin toplam linyit

rezervi yaklaşık 19 milyar ton ve taş kömürü rezervi ise 1,5 milyar ton olarak kayıtlara geçmiştir

(TBMM, 2018). Artan rezerv miktarına paralel olarak Türkiye’de kömür üretimi de

artmaktadır. Günümüzde yıllık 100 milyon ton kömür üretimi gerçekleştirilmektedir (British

Petroleum, 2018b).

Türkiye’de bir yandan kömür üretim ve tüketim eğilimleri artarken, diğer yandan yeni

kömür sahaları keşfedilmektedir. Buna paralel olarak kömür havza ve sahalarının yoğun olduğu

bölgelerde termik santral faaliyetleri devam etmektedir. Tüm bu çalışmalar öncelikle

Türkiye’nin enerjide yüksek olan dışa bağımlılığını azaltmak ve mevcut yerli kömür

potansiyelini ekonomiye kazandırmak adına gerçekleştirilmektedir.

Özetle kömür, yerli bir kaynak olması ve üretim maliyetlerinin diğer fosil yakıtlara göre

daha düşük seviyelerde seyretmesi nedeniyle Türkiye’de oldukça kritik bir misyon

üstlenmektedir. Bundan dolayı özellikle yerli kömür üretimini arttırmak adına Türkiye’de

çeşitli politika ve stratejilerin geliştirilmesi dikkat çekmektedir.

23


2. TÜRKİYE’NİN MİLLİ ENERJİ VE MADEN POLİTİKASI KAPSAMINDA

KÖMÜRÜN YERİ VE ÖNEMİ

Günümüz Türkiye’sinde kömürle ilgili politikaların geçmişle kıyaslandığında önemli

bir dönüşüme uğradığı görülmektedir. Söz konusu alanda arama çalışmaları, yerli kömür

üretimi ve ithalat düzenlemeleri bağlamında kapsayıcı bir yaklaşım ön plana çıkmaktadır. Bu

doğrultuda özellikle Türkiye’nin enerjide yüksek oranlı dışa bağımlılığını azaltmak adına yerli

üretimin arttırılmasını destekleyici politikalar geliştirilmektedir.

Türkiye’nin enerji kaynaklarına ulaşım noktasında hâkim olan dışa bağımlılık durumu,

birtakım politik ve ekonomik risk unsurlarını da beraberinde oluşturmaktadır. Söz konusu

duruma ekonomi perspektifinden bakıldığında, Türkiye’nin son 10 yılda enerjiye ortalama

olarak yaklaşık 45 milyar dolar tutarında bir harcama gerçekleştirdiği görülmektedir (TÜİK,

2018). Son dönemde bu tutarlarda küresel enerji fiyatlarında yaşanan düşüş trendiyle beraber

aşağı yönlü bir hareket gözlemlense de bahsi geçen harcama miktarları hala yüksek

seviyelerdedir.

Türkiye’de yıllardan beri önemli bir problemi haline gelen dış kaynaklara bağımlılığı

ve bunun doğal bir sonucu olarak yüksek enerji harcamalarını azaltmak adına çeşitli politika

arayışlarına gidilmiştir. Bu manada 6 Nisan 2016 tarihinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı

tarafından hazırlanan “Milli Enerji ve Maden Politikası” kapsam ve hedefleri bakımından

dikkat çekmektedir.

Söz konusu politika temelde üç strateji üzerinde şekillenmektedir (Karagöl ve diğ.,

2017). Bunlardan ilki enerji arz güvenliği, ikincisi yerlileştirme ve sonuncusu ise öngörülebilir

bir enerji piyasası olarak belirlenmiştir. Bahsi geçen stratejiler ile Türkiye’de enerji alanında

bütüncül ve istikrarlı bir yapının oluşturulması hedeflenmektedir. Nihai amaç ise ülkede kaliteli

ve kesintisiz enerji temini, enerjide dışa bağımlılık ve bu alandaki harcamaların ekonomiye

etkileri gibi başlıklardan kaynaklı sorunların önüne geçilmesi şeklinde sıralanabilir.

Türkiye’de enerji üretimi genel olarak fosil yakıt ağırlıklı bir yapıya sahiptir. Ancak

ülke fosil enerji çeşitleri bakımından dışarıya bağımlı bir konumdadır. Dolayısıyla Milli Enerji

ve Maden Politikası çerçevesinde ele alınan yerlileştirme stratejisi oldukça önemlidir. Söz

konusu strateji kapsamında Türkiye’nin yerli ve milli enerji kaynakları kullanılarak üretim

yapılması ile ilgili çalışmalara ağırlık verilmektedir. Bu doğrultuda özellikle yerli kömür arama,

sondaj ve üretim faaliyetleri koordineli bir şekilde devam etmektedir. Öncelikli olarak

Türkiye’de hali hazırda ithal kömürle çalışan termik santrallerin yerlileştirilmesi noktasında

sabit fiyat, alım garantisi ve mali destek gibi önemli teşvik mekanizmaları işletilmektedir.

Böylece kömür ithalatının düşürülmesi ve dolaysıyla bu alandaki enerji harcamalarının

azaltılması hedeflenmektedir.

Türkiye son 8 yılda kömür ithalatına ortalama olarak yıllık yaklaşık 3,5 milyar dolar

tutarında pay ayırmıştır (Grafik 4). Burada bahsi geçen harcamaların asgari seviyelere

çekilmesi için kaliteli yerli kömür üretiminin arttırılması şarttır. Bu nedenle öncelikli olarak

Milli Enerji ve Maden Politikası kapsamında da ele alınan Türkiye’nin jeofizik ve jeokimya

haritalarının süratle hazırlanması gerekmektedir (ETKB, 2017). Böylece ülkenin yerli kömür

24


envanteri daha sağlıklı bir şekilde çıkartılacak ve arama-sondaj faaliyetlerinin verim düzeyi

arttırılacaktır.

Grafik 4: 2010-2017 Arası Türkiye’nin Taş Kömürü İthalat Tutarları (Milyar Dolar)

Kaynak: Maden Tetkik ve Arama (MTA) Genel Müdürlüğü

Öte yandan, TKİ (2016) ve TEİAŞ verilerine göre 2008 yılında yerli kömür toplam

kurulu güç içerisinde %20 oranında bir paya sahipken günümüzde bu oran %11,5 seviyelerine

kadar gerilemiştir. Buna ek olarak aynı periyotta ithal kömür oranlarında ise bir artış trendi

gözlemlenmektedir (Grafik 5).

Grafik 5: Türkiye’nin Toplam Kurulu Gücü İçerisinde Yerli ve İthal Kömür Payları (2008-

2017, %)

Kaynak: TEİAŞ

Genel olarak Türkiye’de elektrik enerjisi kurulu güç içerisindeki ithal kömür kullanım

oranları artarken yerli kömür oranlarının azaldığı görülmektedir. Ancak yukarıda bahsedilen

hususlar dikkate alındığında bu durumun sürdürülebilir olmadığı açıktır. Diğer bir ifadeyle

kurulu güç içerisindeki yerli kömür kullanım miktarlarının arttırılması gerekmektedir. Bu

amaçla yerli kömür arama çalışmalarının hızlandırılması, teşvik sisteminin geliştirilmesi,

kömür santrallerinin daha verimli bir şekilde kullanılması ve temiz enerji üretimi için AR-GE

faaliyetlerinin dikkatle yapılması gibi öncelikli stratejiler oluşturulmalıdır.

3. SONUÇ VE ÖNERİLER

Türkiye, enerji alanında takip ettiği politikalarla önemli bir değişim ve dönüşüm süreci

içerisindedir. Yerli ve milli enerji söylemi çerçevesinde şekillenen stratejilerle başta arz

güvenliği ve dışa bağımlılık olmak üzere birçok alanda önemli hamleler gerçekleştirilmektedir.

Türkiye’nin enerji alanındaki handikaplarının başında fosil yakıtlarda dış tedarikçilere olan

yüksek oranlı bağımlılık gelmektedir. Bu durumun en önemli sonucu ise bahsi geçen enerji

25


kaynaklarına yapılan harcama tutarları ve bunun Türkiye ekonomisine olumsuz yansımalarıdır.

Söz konusu negatif etkileri asgari seviyelere çekmek adına yerli kaynak kullanımını önceleyen

politikalar oluşturulmaktadır. Bu doğrultuda dizayn edilen Milli Enerji ve Maden Politikası da

Türkiye’nin mevcut potansiyelinden istikrarlı bir şekilde faydalanması adına öneriler

sunmaktadır.

Türkiye’nin başlıca yerli enerji kaynaklarından biri olan kömür geçmişte olduğu gibi

günümüzde de önemini korumaktadır. Kömür çeşitleri bakımından ise Türkiye’de en fazla

potansiyele linyit sahiptir. Ancak bu kömür çeşidinin gerek çevresel kaygılara sebebiyet

vermesi gerekse düşük kalorifik değerde olması nedeniyle kullanımı kısıtlı düzeydedir.

Ekonomik olarak büyüyen ve enerjiye olan talebi hızla artan Türkiye, bu alanlarda dünya

genelinde ilk sıralarda yer almaktadır. Dolayısıyla söz konusu talebin sürekli ve sürdürülebilir

bir şekilde karşılanması adına yerli kaynak kullanımına yönelik eğilimlerin artması

gerekmektedir. Bu doğrultuda, yerli kömür ile ilgili olarak aşağıdaki hususlara dikkat

edilmelidir.

• Enerji harcamalarından dolayı Türkiye ekonomisinde meydana gelen dengesizliklerin

yerli kömür kullanımının yaygınlaştırılması neticesinde azalacağı öngörülmektedir.

• Yerli kömür ile ilgili teşvik ve desteklerin güncellenerek ihtiyaçlara cevap verebilir

nitelikte olması gerekmektedir.

• Türkiye’de bulunan kömür rezervlerinin dağılımı ve kalite sınıflaması devamlı

güncellenmelidir. Böylece ülkede kömür ile ilgili planlamalar daha sağlıklı bir şekilde

yapılabilecektir.

• Türkiye’de kömür alanında faaliyet gösteren kamu ve özel kesim kuruluşları kolektif

bir yapıya kavuşturulmalıdır.

• Yüksek kalorili kömür arama ve sondaj faaliyetlerine yönelik yatırımlar arttırılmalıdır.

• Kömür üretimi alanındaki teknolojik ilerlemeler takip edilerek Türkiye’ye uygun

teknik altyapı çalışmaları dizayn edilmelidir.

• Kömürle çalışan termik santrallerde verimliliğin arttırılması gerekmektedir.

• Madencilik sektöründeki çalışanlara daha iyi bir iş ortamı sağlanmalıdır.

Sonuç olarak, Türkiye’nin enerji profilinde önemli bir konumda bulunan kömür ile ilgili

yerli ve milli enerji politikaları özellikle son dönemde ön plana çıkmaktadır. Yerlileştirme

stratejisi kapsamında yerli kömür kullanımı teşvik edilirken, enerji arz güvenliği ve dışa

bağımlılık gibi Türkiye’nin kronik sorunlarının çözüme kavuşturulması hedeflenmektedir.

26


Dolayısıyla Türkiye’de önemli rezerv potansiyeline sahip olan yerli kömürün ekonomiye

kazandırılması anlamında fiziki ve teknik çalışmalar devam etmektedir.

KAYNAKÇA

British Petroleum. (2018a). BP Energy Outlook 2018. London: BP.

https://www.bp.com/en/global/corporate/energy-economics/energy-outlook.html,

(Erişim Tarihi: 15 Kasım 2018.

British Petroleum. (2018b). BP Statistical Review of World Energy 2018. London: BP.

https://www.bp.com/en/global/corporate/energy-economics/statistical-review-of-

world-energy.html, Erişim Tarihi: 15 Kasım 2018.

EPDK. (2017). Elektrik Piyasası 2017 Yılı Piyasa Gelişim Raporu. Ankara: Enerji Piyasası

Düzenleme Kurulu. http://www.epdk.org.tr/Detay/Icerik/3-0-24/elektrikyillik-sektor-

raporu, Erişim Tarihi: 20 Kasım 2018.

ETKB. (2017). 2018 Yılı Bütçe Sunumu. Ankara: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı.

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Butce-Konusmalari/Sn-Bakanin-Butce-Sunus-

Konusmalari, Erişim Tarihi: 22 Kasım 2018.

Grammelis, P., Margaritis, N., ve Karampinis, E. (2016). Solid fuel types for energy generation:

Coal and fossil carbon-derivative solid fuels. In Fuel Flexible Energy Generation (pp.

29-58).

IEA. (2017). Key World Energy Statistics 2017. Paris: International Energy Agency.

http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/KeyWorld2017.pdf,

Erişim Tarihi 19 Kasım 2018.

IEA. (2018). Coal Information 2018 Edition-Database Documentation. Paris: International

Energy Agency. https://webstore.iea.org/coal-information-2018, Erişim Tarihi: 18

Kasım 2018.

Karagöl, E. T., Kavaz, İ., Kaya, S. ve Özdemir, B.Z. (2017). Türkiye’nin Milli Enerji ve Maden

Politikası. (Analiz No: 203). Ankara: SETA.

MTA. Maden Dış Ticareti. Ankara: Maden Tetkik ve Arama (MTA) Genel Müdürlüğü.

http://www.mta.gov.tr/v3.0/bilgi-merkezi/maden-dis-ticaret, Erişim Tarihi: 21 Kasım

2018.

TBMM. (2018). Türkiye Büyük Millet Meclisi Komisyon Tutanakları-Plan ve Bütçe

Komisyonu. https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/komisyon_tutanaklari.tutanaklar,

Erişim Tarihi: 20 Kasım 2018.

TEİAŞ. (2017). Türkiye Elektrik Sistemi Kuruluş ve Kaynaklara Göre Kurulu Güç.

https://www.teias.gov.tr/sites/default/files/2018-01/Kguc2017.pdf, Erişim Tarihi: 20

Kasım 2018.

TKİ. (2016). Kömür Sektör Raporu (Linyit). Ankara: Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu.

http://www.tki.gov.tr/depo/file/kömür%20sektör%20raporu/sektor_raporu_2016.pdf,

Erişim Tarihi: 22 Kasım 2018.

TÜİK. (2018). Türkiye İstatistik Kurumu Dış Ticaret İstatistikleri-Fasıllara Göre İthalat.

http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046. Erişim Tarihi: 11 Kasım 2018.

https://www.bp.com/en/global/corporate/energy-economics/energy-outlook.html

https://www.bp.com/en/global/corporate/energy-economics/statistical-review-of-world-energy.html

https://www.bp.com/en/global/corporate/energy-economics/statistical-review-of-world-energy.html

http://www.epdk.org.tr/Detay/Icerik/3-0-24/elektrikyillik-sektor-raporu

http://www.epdk.org.tr/Detay/Icerik/3-0-24/elektrikyillik-sektor-raporu

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Butce-Konusmalari/Sn-Bakanin-Butce-Sunus-Konusmalari

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Butce-Konusmalari/Sn-Bakanin-Butce-Sunus-Konusmalari

http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/KeyWorld2017.pdf

https://webstore.iea.org/coal-information-2018

http://www.mta.gov.tr/v3.0/bilgi-merkezi/maden-dis-ticaret

https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/komisyon_tutanaklari.tutanaklar

https://www.teias.gov.tr/sites/default/files/2018-01/Kguc2017.pdf

http://www.tki.gov.tr/depo/file/kömür%20sektör%20raporu/sektor_raporu_2016.pdf

http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046

27


Wood, G. H., Kehn, T. M., Carter, M. D., ve Culbertson, W. C. (1983). Coal resource

classification system of the US Geological Survey. US Department of the Interior,

Geological Survey.

28


KİŞİBAŞI CO2 EMİSYONUNA İLİŞKİN STOKASTİK

YAKINSAMA HİPOTEZİ: 10 YENİ SANAYİLEŞMİŞ

ÜLKEDEN ÖRNEK

Doç. Dr. Burcu ÖZCAN

Fırat Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

ÖZET

Bu çalışmada, kişi başına karbon dioksit emisyonu için stokastik yakınsama hipotezini 10 yeni

sanayileşmiş ülke için, 1961-2014 dönemini kapsayacak biçimde incelemeyi amaçlamaktayız. Bu amaçla,

Chortareas ve Kapetanios (2009) tarafından geliştirilen Ardıl Panel Seçim Metodu (SPSM) kapsamında, Uçar ve

Omay (2009) tarafından önerilen Panel KSS birim kök testinin Fourier fonksiyonu ile genişletilmiş halini

kullanmaktayız. Stokastik yakınsama hipotezi, kişibaşı CO2 emisyonunun ortalama kişi başı CO2 emisyonuna

oranına yönelik şokların zamanla yok olacağına işaret etmektedir. Bu anlamda, birim kök testlerinden elde edilen

durağanlık sonuçları stokastik yakınsama yönünde kanıtlar sağlamaktadır. Tersine, kişi başı CO2 emisyonundaki

durağansızlık (birim kök) sonuçları, stokastik yakınsama ile tam bir zıtlık içinde olan ıraksamayı doğrulamaktadır.

Bu çalışmanın sonuçları, ıraksak ülkeler olan Çin ve Güney Afrika haricinde sekiz yeni sanayileşmiş ülke için

stokastik yakınsama hipotezi yönünde kanıtlar sağlamaktadır. Bu sonuçlara dayalı olarak bazı önemli politik

çıkarımlar da önermekteyiz.

Anahtar Kelimeler: Stokastik Yakınsama, Karbon Dioksit Emisyonu, Ardıl Panel Seçim Metodu, Yeni

Sanayileşmiş Ülkeler

STOCHASTIC CONVERGENCE HYPOTHESIS IN PER CAPITA CO2 EMISSIONS: EVIDENCE

FROM 10 NEWLY INDUSTRIALIZED COUNTRIES

ABSTRACT

In this study, we aim at analyzing the stochastic convergence hypothesis for CO2 emissions per capita in

ten Newly Industrialized countries (NIC), spanning the period 1961-2014. To this aim, we utilize the Panel KSS

unit root test proposed by Ucar and Omay (2009) extended with a Fourier function within the Sequential Panel

Selection Method (SPSM) developed by Chortareas and Kapetanios (2009). The stochastic convergence implies

that the effects of shocks on the ratio of per capita CO2 emissions relative to the average per capita emissions will

dissipate over time. As such, stationarity results from the unit root tests provide evidence of the stochastic

convergence. In contrast, nonstationarity (unit root) results in the per capita CO2 emissions series confirm

divergence, which is in sharp contrast to the stochastic convergence. The results of this study provide evidence of

the stochastic convergence hypothesis for eight NIC countries exceptions with the China and South Africa, which

are divergent countries. We also suggest some important policy implications based on these results.

Key Words: Stochastic Convergence, Carbon Dioxide Emissions, Sequential Panel Selection Method, Newly

Industrialized Countries

29


GİRİŞ

Küresel ısınma ve iklim değişikliği günümüzün önemli çevresel problemleridir. Genel

olarak yüksek sera gazı emisyonu, özel olarak da yüksek karbon dioksit (CO2) emisyon

düzeyleri küresel ısınmanın başlıca nedenidir. Fosil yakıtların kullanımı ve diğer insani

eylemler CO2’nin artan atmosferik konsantrasyonunun temel nedenleridir. Bu senaryoda CO2,

fosil yakıt tüketiminin bir yan ürünü olarak atmosfere bir kez salındığı zaman, dünya

ekonomisine geri dönüşü söz konusu olmayan negatif etkilerle beraber iklim değişikliğine de

yol açmaktadır (Lee ve Lee, 2009).

Zaman içinde ülkeler artan iklim değişikliği ve küresel ısınma gibi sorunlarla mücadele

edebilmek adına çeşitli konferans ve toplantılar düzenlemişlerdir. Örneğin, Mayıs 1992’de Rio

de Janerio’da yapılan Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Toplantısı (UNFCCC) ya

da 1997 Aralık tarihinde düzenlenen Kyoto Protokolü bu tür düzenlemelere örnek olarak

verilebilir. Bu gelişmelere dayalı olarak bilim adamları ulusal ve küresel bazda çevresel kaliteyi

arttırıcı yönde etkin çözüm araçları bulabilmek adına kişibaşı sera gazı emisyonunu incelemeye

yönelik ampirik çalışmalar yapmaya başlamışlardır. Bu bağlamda, yakınsama hipotezinin

ampirik testi önemli bir araştırma sahası haline gelmiştir. Yakınsama, düşük kişibaşı emisyon

oranına sahip ülkelerin emisyon düzeylerini arttırırken, yüksek emisyon düzeyine sahip

ülkelerin ise bu düzeylerini düşürmeyi başardıkları durumda söz konusu olmaktadır (Romero-

Avila, 2008). Bir başka ifade ile, kişibaşı emisyon düzeyinin tüm ülkeler için eşit tahsis edilmesi

yakınsamanın varlığı yönünde kanıtlar sunmaktadır (Westerlund ve Basher, 2008).

CO2 emisyonunun yakınsaması birkaç açıdan önem arz etmektedir. İlkin, kişibaşına

düşen emisyon düzeyinin zaman boyunca izlediği yörünge (yol) önemli emisyon projeksiyon

modelleri geliştirmek için kritik bir değere sahiptir (Stegman, 2005). İklim değişikliği ile

mücadeleyi amaçlayan emisyon düşürme stratejilerinin formüle edilmesi ile ilgili projeksiyon

modelleri emisyon yakınsaması varsayımına dayalıdır (Romero-Avila, 2008). Bu nedenle

yakınsama, uzun dönemli CO2 emisyon projeksiyonları için temel bir araçtır (Westerlund ve

Basher, 2008). Ayrıca nispi kişibaşı CO2 emisyonunun durağanlığı CO2’nin geçmiş değerlerine

dayalı olarak gelecekteki değerlerine ilişkin öngörülerde bulunulmasına yardımcı olmaktadır.

Öngörü ise uygun bir iklim politikası tepkisi oluşturmak için önem arz etmektedir. İkinci olarak,

ekonomik kalkınma, çevrenin korunması ve enerji tüketimi arasında yakın bir ilişki mevcuttur.

Enerji tüketimi CO2 emisyonunun atmosferik konsantrasyonunun artmasına yol açmaktadır. Bu

nedenle, nispi kişibaşı CO2 emisyonunun yakınsayıp yakınsamadığını belirlemek, politika

yapıcılarına CO2 emisyonunu istenen düzeyde tutabilmek için imkan tanımaktadır. Bu anlamda

yakınsamanın geçerli olduğu ülkelerde politika yapıcılar aşırı politik tedbirler ile emisyon

düzeyine müdahale etmemelidirler çünkü emisyon düzeyinin orijinal ortalamasından sapması

kısa süreliğinedir (Lee ve Chang, 2009). Bu durumda yapılması gereken şey, CO2

emisyonundaki uzun dönemli trendlere odaklanmak olmalıdır.

Mevcut literatüre bakıldığında birçok araştırmacı tarafından CO2 emisyon

yakınsamasının çalışıldığı görülmektedir. İlk dönem çalışmalarından List (1999), Strazicich ve

30


List (2003) daha sonraki çalışmalardan Lanne ve Liski (2004), Chang ve Lee (2008), Payne vd.

(2014) ile Ozcan ve Gultekin (2016) örnek olarak verilebilirler.

Bu çalışmada ise, kişi başına karbon dioksit emisyonu için stokastik yakınsama

hipotezini 10 yeni sanayileşmiş ülke için, 1961-2014 dönemini kapsayacak biçimde incelemeyi

amaçlamaktayız. Bu amaçla, Chortareas ve Kapetanios (2009) tarafından geliştirilen Ardıl

Panel Seçim Metodu (SPSM) kapsamında, Uçar ve Omay (2009) tarafından önerilen Panel KSS

birim kök testinin Fourier fonksiyonu ile genişletilmiş halini kullanmaktayız.

1. DATA VE METODOLOJİ

Çalışmanın veri seti olarak kiloton olarak ölçülen kişibaşı CO2 emisyon verileri Dünya

Bankası, Dünya Kalkınma Göstergelerinden (World Development Indicators) 1961-2014

dönemini kapsayacak şekilde elde edilmiştir. Örneklem olarak ise 10 “Yeni Sanayileşmiş Ülke”

(NIC) sınıflandırmasına giren Brezilya, Çin, Güney Afrika, Meksika, Hindistan, Endonezya,

Malezya, Filipinler, Tayland ve Türkiye ele alınmıştır. Stokastik yakınsama hipotezini test

etmek üzere kullanılan indeks ise Carlino ve Mills’e (1993) ait olup (1) Nolu denklem ile

gösterilmektedir:

pci ,t

pct

2

i,t

2

COX = ln

ortalamaCO (1)

(1) Nolu eşitlik i. ülkenin t zamanına ait kişi başı CO2 emisyon düzeyinin, CO2 emisyonunun t.

dönemdeki örneklem ortalamasına ifadesi olup, nispi kişibaşı CO2 emisyon (RPCE) düzeyi

olarak adlandırılmaktadır.

Yöntem olarak ise Uçar ve Omay (UO, 2009) tarafından geliştirilen panel KSS birim

kök testinin, Chortareas ve Kapetanios (2009) tarafından geliştirilen “Ardıl Panel Seçim

Metodu (SPSM) ve Fourier fonksiyonu ile genişletilmiş hali uygulanmaktadır. UO (2009),

Kapetanios vd. (KSS, 2003) doğrusal olmayan birim kök testi ile Im vd. (IPS, 2003) tarafından

geliştirilen IPS panel birim kök testlerine dayalı olarak heterojeniteye ve doğrusal dışılığa izin

veren panel KSS birim kök testini geliştirmişlerdir. Testin metodolojik ifadesi (2) Nolu

denklemde gösterilmektedir:

( ) 2

, , 1 , 1 ,1 expi t i i t i i t i tY Y Y v − − = − − + (2)

Sıfır ve alternatif hipotezleri ise şu şekildedir:

0 : 0,iH = tüm i’ler için (doğrusal durağandışılık) (3)

1 : 0,iH bazı i’ler için (doğrusal olmayan durağanlık)

Ayrıca Fourier fonksiyonu ile birlikte data sürecindeki tarihi net olarak bilinmeyen

yumuşak geçişli kırılmaları da dahil etmekteyiz. Birçok bilim adamı (Gallant, 1981; Becker vd,

2006; Enders ve Lee, 2012) bilinmeyen bir fonksiyonun davranışının Fourier tahmini ile elde

edilebilirliğini ileri sürmüşlerdir, hatta fonksiyonun kendisinin periyodik olmadığı durumda

dahi. Ayrıca, Enders ve Lee (2012) bir serideki bilinen ya da bilinmeyen birçok kırılmanın bir

31


Fourier tahmininden elde edilebilecek az sayıdaki düşük frekanslı unsurların uygulanması ile

saptanabileceklerini ileri sürmüşlerdir. Panel KSS birim kök testinin Fourier fonksiyonu ile

genişlettiğimiz de aşağıdaki denklemi elde etmekteyiz:

3

, , 1 , , ,1 ,1 ,

1

2 2sin( ) b cos( )

k

i t i i i t i j i t j i i i t

j

kt ktY Y Y a

T T

− −

=

= + + + + + (4)

Burada 1,2,....,t T= zamanı; k tahmin için gerekli frekans sayısını; ,1 ,1

2 2sin( ) b cos( )i i

kt kta

T T

+

yumuşak kırılmaları temsil eden Fourier fonksiyonunu ve değeri ise 3.1416’yı

göstermektedir. Chortareas ve Kapetanios (2009) tarafından geliştirilen SPSM metodu ise 3

aşamalı olup şu şekilde izah edilmektedir:

1) Panel KSS testi NIC ülke paneline uygulanır. Eğer birim kök sıfır hipotezi reddedilmez

ise süreç durdurulur ve tüm ülkelerin RPCE serisi birim köklü kabul edilir. Eğer birim

kök sıfır hipotezi reddedilirse ikinci aşama izlenir

2) Minimum KSS istatistiğine sahip olan ülke durağan olduğu için NIC panelinden

çıkarılır.

3) Birinci aşama geri kalan ülkeler için tekrarlanır (ta ki panel KSS test istatistiği birim

kök sıfır hipotezini reddedemeyene kadar). Böylece panel durağan ülkeler ve durağana

olmayan ülkeler seti şeklinde sınıflandırılır.

2. AMPİRİK BULGULAR

Tablo 1: UO (2009) Birim Kök Test Sonuçları

Dizi OU

İstatistiği

Olasılık

değeri

Min. KSS test

ist.

Ülke Fourier (k)

1 -2.9638a 0 -3.7973 6 5

2 -2.8322a 0.0004 -3.0973 10 5

3 -2.7793a 0.0008 -2.7658 9 5

4 -2.578a 0.0038 -2.5819 7 5

5 -2.3984a 0.0092 -2.4966 1 5

6 -2.0689b 0.0172 -2.1255 4 5

7 -1.9956c 0.0752 -1.8801 8 5

8 -2.3988b 0.0262 -1.592 5 5

9 -2.3953 0.1348 -1.2885 2 5

10 -1.3883 0.7314 -1.1398 3 5

Notlar: a, b ve c %1, %5 ve %10 düzeylerinde anlamlılığı ifade etmektedirler.

Tablo 1’e göre, Çin ve Güney Afrika ülkelerinin RPCE serisi birim kök içermektedir.

Stokastik yakınsama bu iki ülke için söz konusu değil. Geriye kalan 8 NIC ülkesinin kişi başı

CO2 emisyon serileri stokastik yakınsama hipotezini doğrulamaktadır. Sadece Çin ve Güney

Afrika için RPCE serisi bir şok nedeniyle orijinal değerinden sapınca eski durumuna geri

32


dönememektedir. Bu nedenle, CO2 emisyonunun geçmiş değerlerine dayalı olarak gelecek

dönemlerini tahmin edebilmek (öngörü) mümkün gözükmemektedir. Dolayısıyla politika

yapıcıların aktif politik araçlar kullanarak emisyon düzeyini kontrol etmeleri bu iki ülke için

şart gözükmektedir. Fakat geriye kalan 8 NIC ülkesi için ise, kişibaşı CO2 emisyonu orijinal

trend değerinden sapınca ortalamasına geri dönüyor gözükmektedir. Yakınsamayı temin eden

bu sekiz ülke için ortak bir çevre politikası oluşturmak ve uygulamak da söz konusudur.

Hükümetlerin aşırı politik tedbirler yolu ile emisyonu kontrol altına almalarına ise

yakınsamanın sağlandığı bu sekiz NIC ülkesi için gerek duyulmamaktadır.

3.SONUÇ

Bu çalışmada, UO (2009) tarafından geliştirilen Panel KSS testi 10 yeni sanayileşmiş

ülke için (NIC) uygulanmıştır. Bu ülkelerden sadece Çin ve Güney Afrika için stokastik

yakınsama hipotezinin doğrulanmadığı, geriye kalan sekiz ülke için ise kişi başı CO2

emisyonunun yakınsadığı tespit edilmiştir. Bu nedenle, Çin ve Güney Afrika için aktif hükümet

müdahaleleri (çevre, iklim, enerji politikaları) gerekli görülmektedir çünkü kişi başı CO2

emisyon serisi maruz kaldığı şoklar neticesinde ortalamasına geri dönememektedir. Bu iki ülke

için CO2 emisyonunun geçmiş değerlerine bağlı kalarak gelecek değerlerini öngörmek mümkün

değildir. Bu nedenle iklim değişikliği ile mücadele yolunda oluşturulan CO2 emisyonunu

düşürme stratejilerinin biçimlendirmesiyle alakalı projeksiyon modellerinin geçerliliği

tartışmalıdır. Diğer ülkeler için ise, CO2 emisyonu geçici olarak trend değerinden sapması

halinde, devletin aktif bir şekilde politik müdahalesine gereksinim duyulmamaktadır. Bunun

yerine, politika yapıcıları CO2 emisyonundaki uzun dönemli trendlere (değişikliklere)

odaklanmalıdırlar.

KAYNAKÇA:

Becker R., Enders, W. ve Lee, J. (2006). A stationarity test in the presence of an unknown

number of smooth breaks, Journal of Time Series Analysis, 27(3), 381–409

Chang, C.P. ve Lee, C.C. (2008). Are per capita carbon dioxide emissions converging among

industrialized countries? New time series evidence with structural breaks, Environment

and Development Economics, 13, 497-515

Carlino, G. ve Mills, L. (1993). Are U.S. Regional Economies Converging? A Time Series

Analysis, Journal of Monetary Economics, 32, 335–346

Chortareas, G. ve Kapetanios, G. (2009). Getting PPP right: identifying mean-reverting real

exchange rates in panels, Journal of Banking and Finance, 33, 390–404

Enders, W. ve Lee, J. (2012). A Unit Root Test Using a Fourier Series to Approximate Smooth

Breaks, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 74, 574–599

Gallant, A.R. (1981).On the bias in flexible functional forms and an essentially unbiased form:

the flexible Fourier form, Journal of Econometrics, 15, 211–45

Im, K.S., Pesaran, H. ve Shin, Y. (2003). Testing for unit roots in heterogeneous panels, Journal

of Econometrics, 115, 53-74

33


Kapetanios, G., Shin, Y. ve Snell, A. (2003). Testing for a unit root in the nonlinear STAR

framework, Journal of Econometrics, 112, 359-379.

Lanne, M. ve Liski, M. (2004). Trends and Breaks in per-capita Carbon Dioxide Emissions,

1870 2028, The Energy Journal, 25(4), 41-66

Lee, C.C. ve Lee, J.D. (2009). Income and CO2 emissions: Evidence from the panel unit root

and cointegration tests, Energy Policy, 37, 413-423.

Lee, C.C. ve Chang, C.P. (2009). Stochastic convergence of per capita carbon dioxide emissions

and multiple structural breaks in OECD countries, Economic Modelling, 26, 1375–1381

List, J. (1999). Have air pollutant emissions converged among U.S. regions? Evidence from

unit root test, Southern Economic Journal, 66, 144–155

Ozcan, B. ve Gultekin, E. (2016). Stochastic Convergence in Per Capita Carbon Dioxide (CO2)

Emissions: Evidence from OECD Countries, Eurasian Journal of Business and

Economics, 9 (18), 113-134

Payne, J.E., Miller, S., Lee, J. ve Cho, M.H. (2014). Convergence of per capita Sulphur dioxide

emissions across US states, Applied Economics, 46(11), 1202-1211.

Romero-Avila, D. (2008). Convergence in carbon dioxide emissions among industrialized

countries revisited, Energy Economics, 30, 2265–2282

Stegman, A. (2005). Convergence in Carbon Emissions Per Capita, Brookings discussion

papers in international economics 167

Strazicich, M. ve List, J. (2003). Are emission levels converging among industrial countries?

Environmental Resource Economics, 24, 263–271

Uçar, N. ve Omay, T. (2009). Testing for unit root in nonlinear heterogeneous panels,

Economics Letters, 104, 5-8.

Westerlund, J. ve Basher, S. (2008). Testing for convergence in carbon dioxide emissions using

a century of panel data, Environmental and Resource Economics, 40, 109-120

34


ABD’DE YENİLENEBİLİR ENERJİ TÜKETİMİ VE

EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİ: MARKOV-

SWITCHING VAR ANALİZİ

Doç. Dr. Emrah İsmail ÇEVİK

Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, İktisati ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

Doç. Dr. Durmuş Çağrı YILDIRIM

Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, İktisati ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

ÖZET

Bu çalışmada yenilenebilir enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki ABD özelinde rejimlere

bağlı nedensellik testi ile araştırılmıştır. Bu amaçla ilk olarak iki rejimli Markov-Switching VAR model tahmin

edilmiş ve Granger nedensellik testi rejimlere göre uygulanmıştır. Analiz sonuçları, veriyi temsil etmede MS-

VAR modelin doğrusal VAR modele göre daha üstün sonuç verdiğini göstermektedir. Granger nedensellik testi

sonuçları enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasında nedensellik ilişkisi bulunmadığını göstermektedir. Bu

sonuç ABD ekonomisinde yenilebilir enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasında yansızlık hipotezinin geçerli

olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler: Yenilenebilir Enerji, Enerji Tüketimi, Ekonomik Büyüme

THE RELATION BETWEEN RENEWABLE ENERGY CONSUMPTION AND ECONOMIC

GROWTH IN THE US: MARKOV-SWITCHING VAR ANALYSIS

ABSTRACT

In the study, the relation between renewable energy consumption and economic growth in the US is

examined by using regime-dependent causality test. For this purpose, we first estimate two-state Markov-

Switching VAR model and then the regime-dependent causality test is employed. Empirical results show that

Markov-Swtiching VAR model better characterizes the data than linear VAR model. Granger causality test results

suggest the lack of causality relation between energy consumption and economic growth in both regimes. This

finding provides evidence in favor of neutrality hypothesis in terms of renewable energy consumption and

economic growth in the US.

Key Words: Renewable Energy, Energy Consumption, Economic Growth

35


1. GİRİŞ

Son dönemde enerji alanındaki çalışmalar yenilebilir enerji tüketimi ile hasıla arasındaki

ilişkiye odaklanmaktadır. Özellikle küresel ısınmanın neden olduğu felaketlerin artması ve

üretimde temel girdi konumunda olan enerjiye olan talebin artması, yenilenebilir enerji üretimi

ve tüketimine yönelik çalışmaların artmasına neden olmuştur. Yenilenebilir enerjinin

incelenmesini değerli kılan diğer önemli bir husus ise konvansiyonel kaynakların sınırlı

olmasıdır. Bu bağlamda yenilenebilir enerji üretiminin/tüketiminin artırılmasına ilişkin

politikalar ile konvansiyonel kaynaklardan konvansiyonel olmayan kaynaklara doğru bir

üretim/tüketim kayması amaçlanmaktadır. Örneğin Avrupa Birliği çevre konusunda hassasiyet

göstererek, 2020 yılına kadar enerji ihtiyacının %20'sinin yenilenebilir enerji kaynakları ile

karşılanmasını hedeflemişlerdir.

Yenilenebilir enerji (bundan sonra REN) tüketiminin artması ile fosil yakıt kullanımı

azalacak ve karbon salınımı düşecektir. Toplam enerji tüketimi içinde REN’in payının

artırılması ise ancak üretiminin artırılması ile sağlanabilir. REN’in üretiminin arttırılması,

iktisadi açıdan büyük öneme sahiptir. Diğer bir ifadeyle, REN’in üretiminin artırılması ile fosil

yakıta olan talep azalacak ve bu durum cari açığa/fazlaya katkı yaparak (enerji ithalatı/ihracatı

yapan ülkeler için), özellikle enerji kaynağına sahip olmayan ülkeler için enerjide dışa

bağımlılığı azaltacaktır. Bununla birlikte, REN inovatif teknolojileri teşvik etmekte ve yeni

istihdam alanları sağlamaktadır. İfade edilen faydalar bir yana REN yatırımlarının da iktisadi

olarak karlı olması gerekmektedir. Bu bağlamda REN üretiminin ve tüketiminin büyüme

üzerindeki etkileri önemli bir konu haline gelmektedir.

Fallahi (2011) ve Ozturk (2010) enerji tüketimi ve hasıla arasındaki nedensellik ilişkisi

için dört farklı hipotezin mevcut olduğunu ifade etmişlerdir; a) Koruma hipotezine göre,

GSYİH, enerji tüketiminin Granger nedenidir, dolayısıyla enerji sektörünü düzenleyici

politikalar hasıla üzerinde negatif bir etkiye neden olmayacaktır, b) Büyüme hipotezi enerji

tüketiminden ekonomik büyümeye yönelik nedensellik ilişkisi olduğunu belirtmekte ve

dolayısıyla enerji tüketiminin azalması hasıla üzerinde negatif bir etkiye sahip olacaktır, c) Geri

besleme hipotezine göre ise her iki değişken arasında karşılıklı bir nedensellik mevcuttur. Bu

durumda da enerji tüketimini azaltacak bir politika, hasılanın da azalması ile sonuçlanacaktır,

d) Yansızlık hipotezine göre ise, enerji tüketimi ve hasıla arasında bir nedensellik ilişkisi

mevcut değildir. Literatürde yer alan çalışmalar incelendiğinde temelde bu hipotezlerin

geçerliliği sınanmaktadır. Enerji tüketimi hasıla ilişkisini ele alan çalışmalar incelendiğinde,

enerji tüketiminden hasılaya doğru, hasıladan enerji tüketimine doğru ve çift yönlü nedensellik

elde eden çalışmalar ile nedenselliğin mevcut olmadığına dair sonuçlar elde eden çalışmaların

var olduğu görülmektedir.

Literatürde enerji tüketimi ile hasıla arasındaki ilişkiyi araştıran çalışmalardan elde

edilen sonuçların, örneklem dönemine ve ülkelere göre farklılaştığı görülmektedir. Diğer bir

ifade ile değişkenler arasındaki ilişkinin yönü ve büyüklüğü; dönemsel, ülke bazlı ya da küresel

faktörlere karşı duyarlılık gösterebilmektedir. Yine literatürde yer alan çalışmalar

incelendiğinde, enerji tüketimi ile hasıla arasındaki ilişkinin genellikle doğrusal modeller ile

36


analiz edildiği görülmektedir. Bununla birlikte, hasıla serisinin konjonktür hareketleri

çerçevesinde asimetrik bir yapıya sahip olduğunu gösteren çok sayıda çalışma mevcuttur. Diğer

yandan, enerji fiyatlarında yapısal kırılmaların varlığı, enerji politikalarındaki değişimler, enerji

piyasasına yönelik regülasyonlar ve enerjiye yönelik arz ve talep şokları enerji ile ilgili

değişkenlerin asimetrik özellik göstermesine neden olabilmektedir. Bu faktörlere bağlı olarak

enerji tüketimi ve hasıla ilişkisi doğrusal olmayan özellikler gösterebilmekte ve böyle bir

durumda değişkenler arasındaki ilişkiyi doğrusal modeller ile analiz etmek sapmalı sonuçların

elde edilmesine neden olacaktır.

Literatürde enerji tüketimi ile hasıla arasındaki ilişkiyi doğrusal olmayan modeller ile

araştıran sınırlı sayıda çalışma mevcuttur. Örneğin, Fallahi (2011) ve Kocaaslan (2013) enerji

tüketimi ile hasıla arasındaki doğrusal olmayan ilişkiye odaklanmışlar ve değişkenler

arasındaki dinamik ilişkiyi Markov-Switching Vektör Otoregresif (MS-VAR) model ve

Markov-Switching Granger nedensellik testi ile analiz etmişlerdir. Diğer yandan, Mezghani ve

Haddad (2017) GSYİH, enerji tüketimi ve CO2 emisyonu arasındaki ilişkiyi araştırırken

değişkenlerdeki stokastik volatilitenin önemine vurgu yapmışlar ve bu ilişkiyi Zamana Göre

Değişen Parametreli Vektör Otoregresif (Time-Varying Parameters Vector Autoregressive-

TVP-VAR) yöntemi ile araştırmışlardır. Bildirici ve Gökmenoğlu (2017) ise hidroelektrik

enerji tüketimi, ekonomik büyüme ve çevre kirliliği arasındaki ilişkiyi MS-VAR modele

dayanan rejimlere bağlı Granger nedensellik testi ile araştırmışlardır.

Ekonomilerde ortaya çıkan konjonktürel hareketlerin (genişleme ya da daralma gibi) ve

krizlerin varlığı durumunda bu metodolojinin daha iyi tahminler elde edebildiğini ifade

etmişlerdir. Ekonominin her aşaması, her rejimin kendine özgü bir yapısı olduğu gerçeğinden

dolayı ortak bir politikadan ziyade rejime özgü politikalar gerekmektedir. Çalışmalarında hasıla

serisinin doğrusal olmayan bir yapıda olduğunu ve örneklem döneminde kriz olması

durumunda kriz yılları için yapay değişkenler kullanılmasının da gerçekçi sonuçlar elde

edilmesini engellediğini ifade etmişlerdir. Ancak MSVAR metodolojisi ile farklı rejimler için

yapay değişken kullanılmamasının, sonuçların gerçekçi şekilde elde edilmesini sağlayacağını

ifade etmişlerdir. Bu bağlamda bu çalışmada da MSVAR metodolojisinden yararlanılacaktır.

Bu çalışmada ABD için yenilebilir enerji tüketimi ile hasıla arasındaki ilişki incelenecektir.

Çalışmada ABD’nin tercih edilmesinin nedeni karbon emisyonu ve sera gazı emisyonunun

ABD’de yüksek oluşudur. Dünya bankası verilerine göre 1990 yılında dünya toplam karbon

emisyonunun yaklaşık %22'sini ABD ihraç ederken, 2000 yılında bu rakam %23'e yükselmiştir.

2010 yılında %16 ve son olarak 2014 yılında yaklaşık %15 oranında gerçekleşmiştir. Diğer

yandan Dünya Bankası verilerine göre, 1990-2012 dönemi için ABD'deki toplam sera gazı

emisyonunun dünya toplam sera gazı emisyonuna oranının yıllık ortalama %15 düzeyinde

olduğu belirlenmiştir. Bu bağlamda yenilebilir enerji tüketiminin hasıla üzerindeki etkisinin

37


doğru bir şekilde belirlenmesi, hem ABD için hem de küresel düzeyde üretilecek enerji ve çevre

politikaları açısından politika yapıcılara rehber olacaktır.

Çalışma beş bölümden oluşmakta, giriş bölümünün ardından ikinci bölümde literatür

taraması yer almaktadır. Üçüncü bölümde analiz sonuçları yer almaktadır. Son olarak sonuç

bölümünde elde edilen sonuçlar ve politika önerisi tartışılacaktır.

2. LİTERATÜR ÖZETİ

Literatür incelendiğinde enerji tüketimi ve hasıla/büyüme ilişkisini ele alan çok sayıda

çalışma mevcuttur. Kraft & Kraft (1978) enerji tüketimi ve iktisadi büyüme arasındaki

nedensellik ilişkisini ilk olarak ele almışlardır. Bu çalışmayı takip ederek birçok çalışma enerji

tüketimi ve büyüme arasındaki nedensellik ilişkisini araştırmışlardır. Bu çalışmalarda, ele

aldıkları ülke/ülke grupları, dönem ve ekonometrik model bağlamında farklı sonuçlar elde

edilmiştir.

Kraft and Kraft (1978), 1947–1974 dönemi için Granger nedensellik testi ile ABD için

enerji tüketimi ve hasıla arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Çalışmanın sonucunda hasılanın enerji

tüketiminin Granger nedeni olduğunu gösteren sonuçlar elde etmiştir. Diğer yandan Kraft ve

Kraft (1978)’ın çalışmasını takip eden Akarca ve Long (1980), Yu ve Hwang (1984) ve Yu ve

Jin (1992), farklı örneklem dönemleri için ABD özelinde enerji tüketimi ve hasıla arasındaki

ilişkileri araştırmışlar ancak nedensellik ilişkisinin varlığına ilişkin kanıtlara ulaşamamışlardır.

Abosedra ve Baghestani (1989) 1947-1987 yılları arasında eşbütünleşme ve Granger

nedensellik testleri ile hasılanın enerji tüketiminin Granger nedeni olduğunu belirlemişlerdir.

Glasure ve Lee (1995), ABD için Ocak 1973- Aralık 1991 döneminde Engle-Granger yöntemi

ile enerji tüketimi ile toplam istihdam ve tarım dışı istihdam arasındaki ilişkileri analiz etmişler

ve çalışma sonucunda enerji tüketimi ile her iki istihdam serisi arasında çift yönlü bir ilişkinin

mevcut olduğunu ortaya koymuşlardır. Zarnikau (1997), 1970-1992 döneminde ABD

ekonomisi için enerji tüketimi ve hasıla ilişkisini Granger nedensellik testi ile analiz etmiş ve

çift yönlü bir nedensellik ilişkisinin varlığına ilişkin sonuçlara ulaşmıştır. Stern (2000) II.

Dünya Şavaşı sonrası dönemde (1948–1994) ABD ekonomisi için enerji tüketimi ve büyüme

ilişkisini araştırdığı çalışmasında eşbütünleşme ve Granger nedensellik testlerinden

yararlanmıştır. Sonuç olarak enerji tüketiminden hasılaya doğru bir nedensellik ilişkisinin

mevcut olduğunu ortaya koymuştur. Lee (2006), 1960-2001 dönemi verilerini kullanarak 11

gelişmiş ülke için Granger nedensellik testi yöntemi ile enerji tüketimi büyüme ilişkisini analiz

etmiştir. Çalışmada ülke bazında farklı sonuçlar elde etmekle birlikte ABD ekonomisi için

enerji tüketimi ve hasıla arasında çift yönlü nedensellik ilişkisinin varlığına ilişkin kanıtlara

ulaşmıştır. Chiou-Wei vd. (2008), yeni sanayileşen Asya ülkelerini ve ABD’yi ele aldıkları

çalışmalarında doğrusal ve doğrusal olmayan Granger nedensellik testlerinden

yararlanmışlardır. Analiz sonuçları; ABD, Tayland ve Güney Kore için enerji tüketimi ile

büyüme arasında nedensellik ilişkisinin mevcut olmadığını, Filipinler ve Singapur için

büyümeden enerji tüketimine doğru bir nedensellik ilişkisinin mevcut olduğunu

göstermektedir. Ayrıca; Tayvan, Hong Kong, Malezya ve Endonezya için enerji tüketiminden

büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisinin mevcut olduğunu ortaya koymuşlardır. Balke vd.

(2008) ABD ekonomisi için petrol arz ve petrol talep şoklarının ekonomik aktivite üzerindeki

38


etkilerini analiz etmişlerdir. Çalışmada hem petrol arz hem de talep şoklarının petrol

fiyatlarındaki dalgalanmalara ve ABD çıktı dalgalanmalarına etki ettiği sonucuna ulaşılmıştır.

Bowden ve Payne (2009) enerji tüketimi ve ekonomik büyüme ilişkisini ABD ekonomisi için

1949–2006 verileri ile Toda–Yamamoto nedensellik testinden yararlanarak analiz etmişler ve

enerji tüketiminden ekonomik büyümeye doğru bir ilişki bulmuşlardır. Payne (2009) ABD

ekonomisi için 1949–2006 dönemini Toda–Yamamoto nedensellik testi yardımıyla

yenilenebilir ve fosil enerji tüketimi ve hasıla ilişkisini araştırmışlardır. Çalışmanın sonucunda

herhangi bir nedensellik ilişkisinin mevcut olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Fallahi (2011),

enerji tüketimi ve hasıla arasındaki ilişkiyi 1960-2005 dönemi için ABD ekonomisi özelinde

rejim değişimlerine izin veren MS-VAR metodolojisi ile analiz etmektedir. Çalışmadan elde

edilen sonuçlara göre, birinci rejimde çift yönlü bir ilişkinin mevcut olduğu ikinci rejimde ise

ilişkinin mevcut olmadığını ortaya koymuştur. Birinci rejim 1970 petrol krizi ile 1980,

1990’ların başlarına ve 2001 yılına denk gelen resesyonları içermektedir. Kocaaslan (2013),

1968-2010 döneminde toplam ve birincil enerji tüketimi ile büyüme ilişkisini MS-VAR

metodolojisi ile ABD özelinde ele almaktadır. Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre, özellikle

ekonomik kriz ve enerji krizi dönemlerinde enerji tüketiminden büyümeye doğru nedenselliğin

belirgin olduğu görülmüştür. Ayrıca, toplam enerji tüketimini açıklamada büyüme değişkeninin

bir güce sahip olduğu ancak bu gücün 1980’lerin ortalarından itibaren azaldığına ilişkin

bulgulara ulaşılmıştır. Yıldırım vd., (2012) ABD ekonomisi özelinde yenilenebilir enerji

tüketimi ve hasıla arasındaki ilişkileri Toda–Yamamoto nedensellik testi ile analiz etmişlerdir.

Çalışmada yenilenebilir enerji tüketimi ile hasıla arasında nedensellik ilişkisinin varlığına dair

bulgulara ulaşılamamıştır. Kum vd., (2012), G7 ülkeleri için doğal gaz tüketimi, büyüme ve

sermaye arasındaki ilişkiyi 1970-2008 dönemi için nedensellik testi ile analiz etmişlerdir.

Sonuç olarak İtalya için doğal gaz tüketiminden büyümeye doğru, İngiltere için hasıladan gaz

tüketimine tek yönlü ilişkinin mevcut olduğunu Fransa Almanya ce ABD için çift yönlü

ilişkinin mevcut olduğunu ortaya koymuşlardır.

3. VERİ VE ANALİZ SONUÇLARI

Bu çalışmada ABD için yenilenebilir enerji tüketimi ile hasıla arasındaki dinamik

ilişkinin varlığı 1973Q1-2018Q1 dönemi için analiz edilmiştir. Çalışmada ekonomik büyümeyi

temsilen reel GSYİH serisi dikkate alınmıştır. Enerji tüketimine ait veriler ABD Enerji

Information and Administration (EIA) web adresinden elde edilirken, GSYİH serisi Amerikan

Merkez Bankası Saint Louis FRED veri tabanından alınmıştır. Serilerdeki mevsimsel etkiler

Tramo-Seats yöntemi ile arındırılmış ve serilerin doğal logaritmaları alınarak analizlerde

kullanılmıştır.

Çalışmada kullanılan değişkenler zaman serisi olduklarından öncelikle bütünleşme

dereceleri birim kök testleri ile araştırılmış ve sonuçlar Tablo 1’de gösterilmiştir. Tablo 1’deki

sonuçlara göre; düzey değerlerde hem REN hem de GSYİH serisi için sıfır hipotez

reddedilememiştir. Bununla birlikte, değişkenlerin birinci farkları alındığında serilerin durağan

olmadığını belirten sıfır hipotez %1 önem düzeyinde reddedilmiştir. Tablo 1’de yer alan birim

kök testi sonuçları serilerin düzey değerlerde durağan olmadığını ve birinci farkları alındığında

39


durağan olduğunu göstermektedir. Bu nedenle analizlerde değişkenlerin birinci farkları

kullanılmıştır.

Tablo 1: Birim Kök Testi Sonuçları

Değişkenler Düzey Değerler Birinci Farklar

ADF PP ADF PP

REN -1.649 [0.749] -1.640 [0.773] -8.848 [0.000] -12.433 [0.000]

GSYİH -0.818 [0.961] -1.198 [0.907] -4.463 [0.002] -9.518 [0.000]

Not: p-değerleri köşeli parantez içinde verilmiştir. Gecikme sayısı Akaike bilgi kriterine göre belirlenmiştir.

Literatürde yer alan çalışmalarda enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki

genellikle doğrusal VAR model üzerinden araştırılmıştır. Bununla birlikte, ABD’ye ait GSYİH

serisinin doğrusal olmadığı ve rejim değişim özelliği gösterdiğine dair literatürde çok sayıda

çalışma mevcuttur. Bundan dolayı, MS-VAR modelin veriyi temsil etme gücü açısından

doğrusal VAR modele göre daha üstün sonuç verip vermediği model bilgi kriterleri ve

Olabilirlik Oranı (Likelihood Ratio-LR) testi ile araştırılmış ve sonuçlar Tablo 2’de

gösterilmiştir. Tablo 2’de sonuçlara göre, MS-VAR model için hesaplanan model seçim

kriterleri doğrusal VAR model için hesaplanan değerlerden daha küçük bulunmuştur. Ayrıca

Davies p-değeri veriyi temsil etme açısından MS-VAR modelin doğrusal modele göre daha iyi

sonuç verdiğini göstermektedir. Bu bilgiler doğrultusunda yenilebilir enerji tüketimi ile

ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin rejim değişim özelliği gösterdiği ve bu ilişkinin MS-

VAR model ile araştırılmasının gerektiği söylenebilir.

Tablo 2: Model Seçim Kriterleri

MS-VAR Doğrusal VAR

Log-likelihood 991.670 961.592

AIC -10.856 -10.643

BIC -10.500 -10.483

HQ -10.712 -10.578

Davies p-değeri 0.000

İki rejimli MS-VAR model sonuçları Tablo 3’te gösterilmiştir. MS-VAR model tahmin

edilirken optimal gecikme sayısı Akaike bilgi kriterine göre bir olarak belirlenmiştir. Ayrıca ilk

rejim için MS-VAR modelden elde edilen düzgünleştirilmiş geçiş olasılıkları Şekil 1’de

verilmiştir. Şekil 1’de yer alan geçiş olasılıkları ile ABD’deki resesyon dönemlerinin birbirine

paralel hareket ettiği görülmekte ve buna bağlı olarak MS-VAR modelde ilk rejim resesyon

ikinci rejim genişleme olarak adlandırılmıştır.

Tablo 3’ün B ve C panellerinde yer alan rejim geçiş özellikleri incelendiğinde,

genişleme rejiminin resesyon rejimine göre kalıcılığının daha yüksek olduğu görülmekte ve

ekonomi t döneminde genişleme rejiminde iken t+1 döneminde genişleme rejiminde kalma

40


olasılığı %96.2 olarak belirlenmiştir. Ekonomin genişleme rejiminde ortalama kalma süresi

yaklaşık 4.5 yıl (26 çeyrek dönem) olarak hesaplanmıştır.

Tablo 3: MS-VAR Model Sonuçları

Rejim 1

(Resesyon)

Rejim 2

(Genişleme)

RENt GSYİHt RENt GSYİHt

Sabit 0.004

[0.575]

0.003

[0.232]

0.008

[0.334]

0.006

[0.018]

RENt-1 0.168

[0.342]

0.015

[0.685]

-0.020

[0.851]

-0.011

[0.479]

GSYİHt-1 0.020

[0.975]

0.400

[0.095]

-0.304

[0.699]

0.170

[0.225]

σ 0.046 0.011 0.033 0.004

Panel B: Geçiş Matrisi

Rejim 1 Rejim 2

Rejim 1 0.907 0.093

Rejim 2 0.038 0.962

Panel C: Rejim Özellikleri

Gözlem Sayısı Olasılık Süre

Rejim 1 58.6 0.292 10.75

Rejim 2 120.4 0.707 26.02

Panel D: Varsayım Testleri

P-χ2 51.789 [0.196]

N- χ2 2.671 [0.614]

H- χ2 7.441 [0.827] Not: σ regresyonun standart hatasıdır. P-χ2 hata terimleri için Portmanteau otokorelasyon testini, N-χ2 normallik

test ve H-χ2 değişen varyans testini göstermektedir. Köşeli parantez içindeki değerler p-değeridir.

Şekil 1: Rejim 1 için Düzgünleştirilmiş Geçiş Olasılıkları

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Not: Taralı alanlar NBER tarafından belirlenen resesyon dönemlerini göstermektedir.

Tablo 4’te rejimlere bağlı Granger nedensellik testi sonuçları yer almaktadır. Tablo

6’daki sonuçlara göre, GSYİH ile REN arasında her iki rejimde de bir nedensellik ilişkisi

41


bulunamamıştır. Bu sonuç yansızlık hipotezinin varlığına işaret etmekte olup, Payne (2009) ve

Yıldıırm vd. (2012) tarafından elde edilen sonuçlar ile benzerlik göstermektedir.

Tablo 4: Rejimlere Bağlı Granger Nedensellik Testi Sonuçları

Nedensellik İlişkisi Resesyon Genişleme

GSYİH →REN 0.001 [0.971] 0.198 [0.655]

REN →GSYİH 0.219 [0.639] 0.745 [0.388] Not: Köşeli parantez içindeki değerler test istatistiği için olasılıkları göstermektedir.

4. SONUÇ

Enerji tüketimi ve büyüme ilişkisi son dönemde literatürde yaygın şekilde ele alınan bir

konudur. Enerji tüketimi sonucu ortaya çıkan karbon emisyonu, dikkatlerin üretimde kullanılan

enerji girdisinin türü üzerine yoğunlaşmasına neden olmaktadır. Kyoto protokolü ve sonrasında

gelen anlaşmalar çerçevesinde küresel ısınmanın yıkıcı etkilerinin ortadan kaldırılması için

yenilenebilir enerji girdisinin toplam enerji tüketimi içerisindeki payının artırılması

planlanmaktadır. Bu bağlamda yenilebilir enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki

etkisi politika yapıcılar için önem arz etmektedir. Yenilebilir enerji tüketimi ile ekonomik

büyüme arasındaki ilişkisinin yönünün ve büyüklüğünün doğru bir şekilde tespit edilmesi

politika yapıcılar için yol gösterici olacaktır.

Çalışmada ABD ekonomisi ele alınmıştır. ABD ekonomisinin seçiminde temel

motivasyon karbon emisyonu ve sera gazı emisyonunun yüksek oluşudur. Dünya bankası

verilerine göre 1990 yılında dünya toplam karbon emisyonunun yaklaşık %22'sini ABD ihraç

ederken, 2000 yılında bu rakam %23'e yükselmiştir. 2010 yılında %16 ve son olarak 2014

yılında yaklaşık %15 oranında gerçekleşmiştir. Diğer yandan Dünya Bankası verilerine göre,

1990-2012 dönemi için ABD'deki toplam sera gazı emisyonunun dünya toplam sera gazı

emisyonuna oranının yıllık ortalama %15 düzeyinde olduğu belirlenmiştir.

Özetle yenilenebilir enerji tüketimi ile hasıla arasında bir nedensellik ilişkisinin mevcut

olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. ABD ekonomisi özelinde yenilenebilir enerji tüketimini artırıcı

politika uygulamalarının hasıla üzerinde azaltıcı ya da artırıcı bir etkisinin olmadığı ancak

küresel ısınma ile mücadelede fosil enerji tüketimini azaltıcı politika uygulamalarının

ekonomiyi soğutacağı düşünülmektedir. Bu bağlamda yenilebilir enerji tüketiminin ekonomik

büyüme üzerindeki nötr etkisi, yenilebilir enerji yatırımlarının maliyetleri, etkinliği ve

verimliliği ile açıklanabilir. Bu alandaki AR-GE faaliyetlerinin arttırılmasına bağlı olarak

yenilebilir enerji kaynaklarına olan yatırımların etkinliğini ve verimliliğini olumu yönde

etkileyerek, yenilebilir enerjinin daha az maliyetle daha bol elde edilmesine olanak

sağlayacaktır. Bu durumun ise ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkilemesi beklenmektedir.

KAYNAKLAR

Abosedra, S., Baghestani, H., 1989. New evidence on the causal relationship between United

States energy consumption and gross national product. Journal of Energy Development

14, 285–292.

Akarca, A.T., Long, T.V., 1980. On The Relationship Between Energy And GNP: a

Reexamination. Journal of Energy Development 5, 326–331.

42


Balke, Nathan S., Stephen P.A. Brown and M.K. Yücel (2008), “An International Perspective

on Oil Price Shocks and U.S. Economic Activity”, Federal Reserve Bank of Dallas

Globalization and Monetary Policy Institute Working Paper No. 20.

Bildirici, M.E. and Gökmenoğlu, S.M. 2017. Environmental pollution, hydropower energy

consumption and economic growth: Evidence from G7 countries. Renewable and

Sustainable Energy Reviews, 2017, vol. 75, issue C, 68-85.

Bowden, N., Payne, J.E., 2009. The causal relationship between US energy consumption and

real output: a disaggregated analysis. Journal of Policy Modeling 31 (2), 180–188.

Chiou-Wei, S.Z., Chen, C.-F. and Zhu, Z. “Economic growth and energy consumption

revisited- Evidence from linear and nonlinear Granger Causality”, Energy Economics,

30, (2008): 3063- 3076.

Davies, R.B., 1987. Hypothesis testing when the nuisance parameter is present only under the

alternative. Biometrika 74, 33–43.

Fallahi, F., 2011. Causal Relationship Between Energy Consumption (Ec) And Gdp: A

Markov-Switching (MS) Causality. Energy 36 (7), 4165–4170.

Glasure, Y.U. and Lee, A.R. (1995), “Relationship between US energy consumption and

employment: further evidence”, Energy Sources, Vol. 17, pp. 509-16.

Kraft, J. and Kraft, A (1978). “On the relationship between energy and GNP”, The Journal of

Energy and Development, 3 (2): 401-403.

Kum, Hakan & Ocal, Oguz & Aslan, Alper, 2012. "The relationship among natural gas energy

consumption, capital and economic growth: Bootstrap-corrected causality tests from G-

7 countries," Renewable and Sustainable Energy Reviews, Elsevier, vol. 16(5), pages

2361-2365.

Lee, C.C. (2006), The causality relationship between energy consumption and GDP in G-11

countries. Energy Policy 34, 1086–1093.

Mezghani, I. and Haddad, H.B. (2017). Energy consumption and economic growth: An

empirical study of the electricity consumption in Saudi Arabia, Renewable and

Sustainable Energy Reviews 75. 145–156

Ozturk I. 2010. A Literature Survey On Energy-Growth Nexus. Energy Policy. 38: 340–9.

Payne, J.E., 2009. On the dynamics of energy consumption and output in the US. Applied

Energy 86 (4), 575–577.

Yildirim, E., Saraç, Ş., Aslan, A., 2012. Energy consumption and economic growth in the USA:

evidence from renewable energy. Renewable and Sustainable Energy Reviews 16 (9),

6770–6774.

Yu, E.S.H., Hwang, B.K., (1984). The Relationship Between Energy And GNP: further Results. Energy

Economics 6: 186–190.

Yu, E.S.H., Jin, J.C., 1992. Cointegration tests of energy consumption, income, and

employment. Resources and Energy 14, 259–266.

Zarnikau, J. (1997), “A reexamination of the causal relationship between energy consumption

and gross national product”, Journal of Energy and Development, Vol. 21, pp. 229-39.

43


IMPACT OF THE LIBERALIZATION OF THE ENERGY

SECTOR ON THE TURKISH ELECTRICITY MARKET

EFFICIENCY

Assist. Prof. R. Ali KUCUKCOLAK

Istanbul Commerce University, Management Faculty, Department of Business Administration

[email protected]

Dr. Necla I. KUCUKCOLAK*

Dr., Takasbank, Derivatives and Energy-Commodity Settlement and Clearing, Director

[email protected]

(*) The ideas expressed in this paper are the author's own and do not connected to, not represent and not be

evaluated as those of the Company she works for.

ABSTRACT

Since the late 1980s, electricity markets have experienced liberalization, restructuring or deregulation

practices in many countries in order to bring competition and to determine price on a free market by supply and

demand. Turkish energy market has also gone through a liberalization and restructuring process since the

beginning of 2001. After the establishment of the Energy Exchange (EXIST) for wholesale electricity spot contract

trades and launch of the futures contracts on base load electricity at the Borsa Istanbul (BIST) Derivatives market;

price formation, transparency of reference price, easily as well as equally access to the price sensitive information

become more important. Trading Platforms operated by BIST and EXIST and Transparency Platform developed

by EXIST play a significant role in the marketplace in order to improve market efficiency.

In this study, we analyze the efficiency of the Turkish wholesale electricity market by referring to the

impact of dual pricing mechanism implemented since December 2011. The study covers the analysis of hourly

electricity prices by referring to the relationship between balancing power market system marginal price (spot)

and day ahead market settlement price (forward) over December 2011 - December 2017. Although it is assumed

that there shouldn’t be any risk premium under efficient markets hypothesis, we observed high risk premiums

during peak hours.

Key Words: Electricity Market, Market Efficiency, Risk Premium

44


ENERJİ PİYASASINDAKİ LİBERALİZASYONUN TÜRKİYE ELEKTRİK PİYASASI ETKİNLİĞİNE

TESİRİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

ÖZET

Elektrik piyasasına rekabeti getirmek ve arz-talebe göre serbest piyasada fiyatı belirlemek için birçok

ülkede 1980’li yılların sonundan itibaren serbestleşme, yeniden yapılanma veya deregülasyon adı altında süreçler

yaşamıştır. Türkiye enerji piyasası da 2001 yılı başından beri serbestleşme ve yeniden yapılanma sürecine

girmiştir. Elektrik spot piyasasının faaliyet gösterdiği Enerji Piyasaları İşletme A.Ş. (EPİAŞ) ve baz yük elektrik

sözleşmelerinin işleme açıldığı Borsa İstanbul (BİAŞ) Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası katılımcıları için fiyat

oluşumu, referans fiyatın şeffaflığı ve fiyatı etkileyen bilgilere kolay ve eşit şekilde erişebilmesi çok daha önemli

hale gelmiştir. BİAŞ ve EPİAŞ tarafından işletilen İşlem Platformları ve EPİAŞ tarafından geliştirilen Şeffaflık

Platformu, piyasa etkinliğinin önemli bileşenlerinden olan referans fiyat oluşumuna, şeffaflığa ve fiyat-hassas

bilgilere kolay ve eşit şekilde ulaşmak için önemli bir rol oynamaktadır.

Bu çalışmada, Aralık 2011'den bu yana devrede bulunan ikili fiyat mekanizmasının Türkiye Elektrik

Piyasasının etkinliğine katkısını incelenmiştir. Çalışmada Aralık 2011-Aralık 2017 dönemindeki dengeleme güç

piyasası ve gün öncesi piyasası fiyatları arasındaki ilişkiyi dikkate alarak saatlik elektrik fiyatlarının analizi

yapılmıştır. Etkin piyasalarda risk priminin olmaması beklenirken, çalışma sonucu gündüz sözleşmelerinde yüksek

risk primi gözlenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Elektrik Piyasası, Piyasa Etkinliği, Risk Primi

45


1. INTRODUCTION

In order to bring competition and determine price on a free market conditions, policy

makers and have liberalized their electricity markets since late 1980s. Turkey’s market

liberalization process has started since the beginning of 2001. After enactment of the Electricity

Market Law no 4628 in 2001, the market rules were introduced to allow for the purchase and

sale of electricity from Day-Ahead Market (DAM) on an hourly basis in 2006. Hourly balancing

and settlement system was set up in December 2009 to enable market participants to trade

electricity in the DAM and spot market. On December 2011, the dual-pricing system for

imbalances in the market was introduced which changed the price dynamics of electricity. In

2015, the Energy Exchange (EXIST) was founded and market operation functions of the public

entity (Market Financial Settlement Center, PMUM) were transferred to the EXIST.

Another milestone of the market which would add value to improve market efficiency

and price formation was the launch of “Transparency Platform” on August 25, 2016. The

Platform disclose not only the EXIST market data but also price sensitive information from

market participants and public entities (e.g. the data obtained from Energy Affairs-EIGM,

Turkey Electricity Transmission Co.-TEIAS, Petroleum Pipeline Company- BOTAS and State

Hydraulic Works-DSI). Transparency Platform is one of the most important steps taken in

market transparency. With the help of the Platform, both OTC and organized markets operate

more efficient, investment decisions are made in a better manner with accurate data and reports

and analyzes will rely on right market data. Disclosure of the data in a timely manner will

eliminate asymmetric information and eliminate inside information. This will increase

confidence in the market and attract more investment to the market.

Being vital input for the economy and social life, energy policies take direct attention of

public interest. Achieving a sustainable economic growth and production requires to ensure

reliable and adequate energy supply (Timur, 2017). The European Commission defined energy

security as “the uninterrupted physical availability of energy products on the market, at a price

which is affordable for all consumers (private and industrial), while respecting environmental

concerns and looking towards sustainable development” (Aykın, Tache & Karaman, 2017).

Energy supply is of utmost importance for all countries and supply side that is subject to

liberalization covers generation, transmission, distribution and supply (e.g. metering, billing)

and among them, generation and supply are potentially competitive. In order to meet energy

demand in a continuous manner, energy diversification (e.g. nuclear energy) and increase share

of renewable energy production are major areas addressed by Turkey (Tanbay, Kara &

Karademir, 2018).

Results of the international survey made by Pollitt (1997) supports the significant gains

from well-developed market economies (e.g. UK) liberalization programs while it is relatively

modest in economies with a mix of public and private electricity supply (e.g. Scandinavia). The

studies that supported liberalization advocate this due to efficiency and competition it brought

to sector (Madlener 2001; Erdoğdu, 2010; Serena 2014). Asan and Tasaltın (2017) analyzed

46


Turkey’s liberalization progress in between 01.12.2009- 31.05.2016 period and their study

results also supports the improvement in the market efficiency after liberalization in the market.

There are several studies on the effect of energy on macroeconomics of countries. Soytas, Sarı

and Özdemir (2001) stated that there is a causal relationship between GDP and energy

consumption based on GDP and energy consumption data for Turkey for the period 1960-1995

after testing for cointegration and for causality by developing a VECM. GDP is positively

affected from energy consumption. Lise and Van Montfort (2007) got the similar causality

relationship based on 1970-2003 data for Turkey and their analysis shows that energy

consumption and GDP are co‐integrated.

In this study, we analyzed the efficiency of the Turkish wholesale electricity market by

referring to the impact of dual pricing mechanism implemented since December 2011. The

study covers the analysis of hourly electricity prices by referring to the relationship between

balancing power market (BPM) system marginal price (SMP-spot) and day ahead market

(DAM) market settlement price (MSP-forward) over December 2011 - December 2017.

According to the effective market hypothesis, market participants cannot obtain more profit

because of price differences between markets. By examining the price relationship between

SMP and MSP, presence of price differences that facilitates the possibility of arbitrage between

SMP and MSP is explored.

2. DATA AND METHODOLOGY

The data set for the analysis is acquired from EXIST Transparency Platform. Hourly

contracts are traded both in the DAM and BPM in order to balance on time on the electricity

market on 7/24 basis where each day starts from 00:00 am and ends at 23:00 pm. Thus, we use

hourly prices of the electricity market. All prices are in TRY per megawatt hour, the average

market prices for each of the 24 hours.

Based on the literature, our analysis on market efficiency is based on whether expected

return of DAM and BPM difference is equal to zero or not. Our assumption is, when we ignore

the transaction costs, the market is efficient if their difference is equal to zero. In this regard we

included the difference of return series of SMP and MSP in to our analysis. We checked the

series for the stationary with Augmented Dickey Fuller (ADF) test, which is commonly used in

the literature. Test results confirms that the series are stationary (test statistics are smaller than

the critical values.

Table 1: Unit Root Test Results of Price Difference Series*

Hours 01.12.2011-31.12.2017 Hours 01.12.2011-31.12.2017

23-24 -38.059 11-12 -60.380

22-23 -36.995 10-11 -58.100

21-22 -36.277 09-10 -46.539

20-21 -34.687 08-09 -50.920

19-20 -36.840 07-08 -46.346

18-19 -40.733 06-07 -39.478

17-20 -39.941 05-06 -43.479

16-17 -38.637 04-05 -45.144

47


15-16 -44.665 03-04 -46.929

14-15 -58.376 02-03 -44.634

13-14 -50.697 01-02 -43.221

12-13 -46.864 00-01 -42.545

Source: STATA Test Results

(*) Critical values: 1% critical value: -3.43, 5% critical value -2.86; 10% critical value: -2.57)

For the market efficiency analysis, we examine price difference between forward and spot

market prices. In a market where there is no arbitrage opportunities, we could infer that the

market is efficient. In this regard, we run the below regression model for each hour:

(Equation 1) DAMMSP(t-1) - BPMSMP(t) = α + e (t)

Where;

DAMMSP : Day Ahead Market - Market Settlement Price at t-1 for t delivery,

BPMSMP : Balancing Power Market - System Marginal Price for t delivery

α : Constant which is expected to be zero if the market is efficient

e (t) : Error term

3. DESCRIPTIVE ANALYSIS

In relation to price sensitive information; market data published by the DAM and the

BPM in EXIST, producers operational and production cost, renewable energy incentive

mechanism and government policies are major factors effecting price of electricity. Market

participants perform daily trades on hourly contracts. Based on the trades executed by Market

participants’ prices are determined for each hour. Membership, collateralization, disclosure

requirements and market surveillance are important in market operations. In line with its

international peers, it is an advantage for the sector to have a dedicated Exchange established

for developing and operating this market.

In order to secure energy supply, government introduced an incentive mechanism for the

development of renewable energy investments and promotion of new investments on this area

in Turkey. With this mechanism, there is a guarantee for a certain fee as a support for each unit

of electricity generated from renewable energy (e.g. wind, solar energy) plants. This fee

incentive is in USD that’s why USD/TRY foreign exchange rate fluctuations effect the

electricity price to a great extent. Furthermore, renewable energy generation is, in general, very

high in spring and summer which causes a supply side fluctuations and increases in electricity

prices that affects all year prices. Operational expenses of the power plants are naturally

included in the unit price of electricity. Furthermore, seasonality and weather conditions are

effective on some type of the power plants. While water level is very important for hydroelectric

power plants, renewable power plants rely on wind and solar power. In order to secure supply

and not to harm players in the market as well as protect the market mechanism, the Energy

48


Markets Regulatory Authority follows the above mentioned process and take measures, raise

or decrease prices.

When we evaluate yearly prices of the electric on the below table, we observe that 2015

price average declined significantly. Main reason of this is because of increase in the supply of

renewable energy and new large-scale power plants launch.

Table 2: Prices in EXIST Markets (average price-TRY per MWh)

DAM MSP % Change in

MSP

BPM SMP % Change in

SMP

2011 125,86

122,72

2012 149,56 18,83 138,94 13,22

2013 150,08 0,35 143,98 3,63

2014 163,95 9,24 163,97 13,88

2015 138,01 -15,82 137,5 -16,14

2016 140,57 1,85 132,18 -3,87

2017 163,84 16,55 153,88 16,42

Source: EXIST https://seffaflik.epias.com.tr/transparency/piyasalar/gop/ptf.xhtml accessed on

Nov.25, 2018

For power plants producing electricity from natural gas, supply conditions are very

important and as an example, below graphs illustrates (also Appendix 1 and 2) how news on

Iran gas supply limitations effect the EXIST DAM and BPM price formation. Increase in the

demand due to heavy winter conditions also led to this kind of overreaction. On February 13,

2012; it was learnt from the news that the reason for the increase in prices is due to the power

plants that produce natural gas were closed and the supply gap was the result of the technical

problem in the gas supply at that dates. Similar turmoil was also realized due to natural gas

supply limitations on December 23, 2016.

Figure 1: Natural Gas Supply Limitations Effect on the Day Ahead Market (Market Settlement Price)

a) February 13, 2012

Source: https://seffaflik.epias.com.tr/transparency/piyasalar/gop/ptf.xhtml accessed on Nov.25, 2018

160 150 140 125 125 135 149 160 200

756

20002000

1163

1600

2000

999 999 926 952

599450

250 2502000

500

1000

1500

2000

2500

49


b) December 23, 2016

Source: https://seffaflik.epias.com.tr/transparency/piyasalar/gop/ptf.xhtml accessed on Nov.25, 2018

In the meantime, cash settled futures electric contracts with an underlying of based-load

electric prices have been traded since September 2011 in the Borsa Istanbul Derivatives Market.

However up until 2015, trading volume was very low. With the launch of the market making

model in the Derivatives Market, the volume increased significantly after 2015. Regarding 2016

year-end natural gas based crunch in the market, derivatives market also experienced a very

high volatility during that period. Subsequently, most of the positions were closed out and

trading volume dried as can be observed in the below graph (also see Appendix 3)

Figure 2: December19-26, 2016 Electric Futures Contracts Settlement Price (SP) and

Volume (Vol.)-TRY

Source: Borsa Istanbul Derivatives Market (http://www.borsaistanbul.com/veriler/verileralt/vadeli-islem-

ve-opsiyon-piyasasi accessed on Nov.25, 2018)

Descriptive statistics of the forward and spot price difference as a representative of risk

premium for every hourly contracts are shown in the below table. As can be seen, price

difference is very wide-ranging in between – 1,839.26 to + 1,664.99 and higher price

differences were observed in between 10.00-16.00 time intervals. Most of the time, they are

negatively skewed (18 out of 24) and more negative during day hours then night hours. Standard

223 219 214 210 210 210 216 228 235

699

10001159

1000

800

1900

1500

800 800 777

450 460297 235235

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

0

5,000,000

10,000,000

15,000,000

20,000,000

25,000,000

0

50

100

150

200

250

300

Dec 2016 Vol Jan 2017 Vol Feb 2017 Vol Feb 2018 Vol

Dec 2016 SP Jan 2017 SP Feb 2017 SP Feb 2018 SP

50


deviations are higher during day (peak) hours then night hours. Likewise, means of the price

differences are generally higher during day hours in between 06.00-17.00.

Table 3: Descriptive Statistics of the Forward and Spot Price Difference

Time interval Mean Std. Dev. Min Max Median Skewness Kurtosis

23-24 -3,38 47,25 -372,01 174,01 -5,00 0,01 2,84

22-23 2,94 48,28 -611,01 175,00 -2,01 -0,71 13,37

21-22 -1,45 49,01 -611,01 188,60 -5,00 -0,79 13,46

20-21 4,26 52,45 -611,00 250,05 -1,00 -0,90 14,12

19-20 2,71 54,80 -620,00 379,18 -1,83 -1,26 17,88

18-19 2,34 61,86 -787,19 542,01 -2,82 -1,68 29,37

17-18 2,79 69,66 -934,54 566,69 -0,56 -2,74 38,36

16-17 11,36 66,64 -838,04 568,85 0,09 -1,75 27,97

15-16 9,23 71,90 -1.000,05 1.267,57 0,00 -0,48 69,70

14-15 5,49 88,89 -1.839,04 1.664,99 -1,70 -0,98 180,52

13-14 13,84 72,75 -1.439,08 1.250,04 2,77 -2,14 106,70

12-13 8,90 67,04 -1.001,80 764,98 0,01 -1,57 45,60

11-12 5,47 82,00 -1.839,24 1.500,00 -1,48 -2,36 162,35

10-11 9,25 79,82 -1.839,26 1.500,00 0,00 -2,91 170,64

09-10 5,84 63,13 -753,93 466,64 -0,26 -1,39 19,92

08-09 11,96 60,20 -380,01 199,01 1,54 0,00 1,02

07-08 15,46 56,41 -195,40 222,56 10,04 0,01 0,14

06-07 12,14 54,03 -219,81 189,29 7,07 -0,16 0,31

05-06 0,49 52,18 -214,99 144,77 0,84 -0,18 0,36

04-05 1,20 50,86 -212,49 201,96 0,11 -0,08 0,57

03-04 -0,19 50,68 -229,57 198,94 0,00 -0,06 0,72

02-03 1,69 49,24 -233,73 201,15 0,00 0,21 0,80

01-02 3,04 46,44 -206,80 199,88 0,00 0,26 1,42

00-01 7,13 43,45 -218,96 198,23 0,04 0,48 1,72


4. EMPIRICAL ANALYSIS

As aforementioned, our test includes 24 hourly contracts with 2559 observations for each

hour. Based on this data, we included spot and forward price difference for each hour into the

regression model. Regression results are depicted in the below table and 20 hours’ results are

statistically significant and 4 hours’ not significant.

Table 4: Presence of Risk Premium (01.12.2011-31.12.2017)

Time Interval Constant Standard errors t-statistics P|>ItI 95% Conf. Interval

23-24 -3.376678 .934598 -3.61 *0.000 -5.209325 -1.544032

22-23 2.942973 .9549662 3.08 *0.002 1.070387 4.81556

21-22 -1.449018 .9693945 -1.49 0.135 -3.349897 .4518607

20-21 4.260493 1.037498 4.11 *0.000 2.226071 6.294915

19-20 2.712265 1.083858 2.50 **0.012 .5869361 4.837594

18-19 2.338267 1.223487 1.91 ***0.056 -.06086 4.737394

17-18 2.792062 1.37781 2.03 **0.043 .0903244 5.493799

16-17 11.36466 1.318149 8.62 *0.000 8.779906 13.94941

15-16 9.234362 1.422116 6.49 *0.000 6.445744 12.02298

51


14-15 5.48723 1.758275 3.12 **0.002 2.039441 8.935019

13-14 13.83887 1.439064 9.62 *0.000 11.01702 16.66072

12-13 8.895055 1.325998 6.71 *0.000 6.294914 11.4952

11-12 5.471862 1.6219 3.37 **0.001 2.29149 8.652234

10-11 9.247938 1.578758 5.86 *0.000 6.152163 12.34371

09-10 5.835935 1.24869 4.67 *0.000 3.387388 8.284482

08-09 11.95625 1.19079 10.04 *0.000 9.62124 14.29126

07-08 15.45518 1.225851 13.85 *0.000 13.26712 17.64324

06-07 12.13919 1.068763 11.36 *0.000 10.04346 14.23492

05-06 .4914436 1.032062 0.48 0.634 -1.532319 2.515206

04-05 1.19588 1.005968 1.19 0.235 -.7767148 3.168475

03-04 -.1876057 1.002433 -0.19 0.852 -2.15327 1.77859

02-03 1.693505 .9739242 1.74 ***0.082 -.2162555 3.603266

01-02 3.035035 .9186463 3.30 **0.001 1.233668 4.836402

00-01 7.134437 .8595262 8.30 *0.000 5.448998 8.819875


(*) Level of significance; 10%: ***, 5%: **, 1%*

Result confirms that there is a risk premium based on individual hour’ test results and it

is higher during day-time in between 06.00-17.00 then night time. In general, difference is

positive except the ones at 21-22, 23-24 and 03-04 which means positive risk premium.

5. CONCLUSION

Compared to international developed counterpart, Turkey’s energy sector liberalization

process has started two decades ago. Energy exchange, the EXIST was launched in 2015 and

relevant transparency platform for market sensitive information disclosure has been operational

since August 25, 2016. Based on the data acquired from the Transparency Platform for 2011-

2017 period, we explore whether there is risk premium in between spot Balancing Power

Market and forward Day Ahead Market prices. Although it is assumed that there shouldn’t be

any risk premium under efficient markets hypothesis, we observed high risk premiums during

peak hours and low premiums at night hours.

Efficient price formation will contribute to energy policies and growth. Improving

transparency, developing trust in the market will not only support spot markets but also

derivatives one. As market participants gain further experience of market dynamics, the market

efficiency will improve.

REFERENCES

Asan, G., Tasaltin K. (2017). “Market Efficiency Assessment under Dual Pricing Rule

for the Turkish Wholesale Electricity Market”, Energy Policy 107, pp. 109-118

Aykın, M.S., Tache, I., Karaman, A.B. (2017,) “Energy Policy of the EU and the Role of

Turkey in Energy Supply Security”, ENSCON 2017 Proceedings Book, pp 103-116

(http://www.enscon.org/pdf/ENSCON-Proceedings.pdf accessed on Nov. 27, 2018)

Borsa Istanbul Derivatives Market

(http://www.borsaistanbul.com/veriler/verileralt/vadeli-islem-ve-opsiyon-piyasasi accessed on

Nov.25, 2018)

52


Erdoğdu, E. (2010). “Electricity Market Reform: Lessons for Developing Countries”,

Munich Personal RePEc Archive Paper No. 27317.

EXIST https://seffaflik.epias.com.tr/transparency/piyasalar/gop/ptf.xhtml accessed on

Nov.25, 2018

Lise W., Van Montfort, K. (2007), “Energy consumption and GDP in Turkey: Is there a

co[hyphen (true graphic)]integration relationship?”, Energy Economics, vol. 29, issue 6, pp.

1166-1178

Madlener, R. (2002). “Impacts of Market Liberalisation on the Electricity Supply Sector:

A Comparison of the Experience in Austria & Germany”,

https://www.researchgate.net/publication/

Pollitti M.G. (1997), “The Impact of Liberalization on the Performance of the Electricity

Supply Industry: An International Survey”, Journal of Energy Literature, Vol.3, No.2, pp. 3-31

Soytas, U., Sari, R., Ozdemir, O. (2001), "Energy Consumption and GDP Relations in

Turkey: A Cointegration and Vector Error Correction Analysis", Economies and Business in

Transition: Facilitating Competitiveness and Change in the Global Environment Proceedings,

Global Business and Technology Association pp. 838-844

Şahin, M.O., Şahin, S. (2017), “Turkey’s Changing Energy Policies in Governmental

Programs After 1980” ENSCON 2017 Proceedings Book, pp 246-260,


Tanbay, T., Kara, Y.A., Karademir, A. (2018), “Turkey’s Energy Structure”, ENSCON

2018, pp 197-216, http://www.enscon.org/pdf/ensontammetinbildirikitabi.pdf

Timur, M.C. (2017), “The Importance of Renewable Energy Sources in the Provision of

Energy Supply Security”, ENSCON 2017 Proceedings Book, pp 8-17


Appendices

Appendix 1) 8-14 February 2012 Day Ahead Market (Market Settlement Price -

TL/MWh)

Hours 8-Feb-12 9-Feb-12 10-Feb-12 11-Feb-12 12-Feb-12 13-Feb-12 14-Feb-12

00:00 155,00 160,00 150,00 179,99 149,99 159,99 140,77

01:00 145,00 154,99 149,99 164,99 140,96 149,99 140,39

02:00 138,99 150,00 136,03 150,00 140,93 139,99 140,00

03:00 129,99 149,99 128,99 149,99 140,91 125,00 134,73

04:00 129,95 149,99 125,00 149,99 140,91 125,00 134,73

05:00 130,00 149,99 130,00 149,99 140,91 134,74 140,00

06:00 144,99 154,99 149,99 149,99 140,91 149,23 140,29

07:00 149,99 159,99 150,00 154,99 140,91 159,99 140,61

08:00 161,73 179,99 179,99 179,99 140,94 200,00 160,78

09:00 180,00 300,01 400,00 300,01 160,90 756,10 165,00

10:00 250,01 387,99 500,00 600,05 160,94 2000,00 179,99

11:00 299,99 499,98 644,99 978,03 160,96 2000,00 180,00

12:00 201,08 350,01 363,00 500,08 160,97 1162,77 170,00

13:00 250,00 350,01 400,02 500,01 160,96 1600,04 169,99

14:00 250,00 350,01 400,06 450,05 160,96 2000,00 170,00

https://econpapers.repec.org/article/eeeeneeco/

https://www.researchgate.net/publication/229000734_Jochem_Impacts_of_market_liberalisation_on_the_electricity_supply_sector_a_comparison_of_the_experience_in_Austria_and_Germany

53


15:00 200,00 350,01 400,00 299,99 160,95 999,01 169,99

16:00 200,00 350,01 400,02 300,00 160,96 999,00 169,99

17:00 250,01 391,88 450,02 481,94 160,98 925,87 170,00

18:00 250,00 350,07 450,02 663,73 164,99 952,13 164,99

19:00 180,00 330,88 400,00 450,08 165,00 599,17 169,99

20:00 179,99 250,01 250,00 250,01 161,00 450,05 164,99

21:00 170,00 200,00 190,73 250,00 160,99 250,01 160,90

22:00 179,99 200,00 199,99 250,00 161,00 250,01 165,00

23:00 170,00 179,99 180,00 199,99 160,97 199,99 160,93

Average 187,36 260,45 288,70 329,33 154,16 687,00 158,50

Min 129,95 149,99 125,00 149,99 140,91 125,00 134,73

Max 299,99 499,98 644,99 978,03 165,00 2000,00 180,00

Source: EXIST https://seffaflik.epias.com.tr/transparency/piyasalar/gop/ptf.xhtml accessed on Nov.25, 2018

Appendix 2) 18-24 December 2016 Day Ahead Market (Market Settlement Price - TL/MWh)

Time 18-Dec-16 19-Dec-16 20-Dec-16 21-Dec-16 22-Dec-16 23-Dec-16 24-Dec-16

00:00 217,94 218,87 232,74 232,12 225,45 223,17 226,20

01:00 211,07 214,97 226,24 223,98 218,17 218,99 220,82

02:00 203,79 209,97 222,18 221,20 214,82 213,80 216,02

03:00 198,92 208,09 219,99 217,87 212,74 210,30 214,21

04:00 190,78 207,36 219,99 216,67 212,91 210,04 213,71

05:00 184,25 207,27 218,86 214,77 212,67 210,33 211,97

06:00 190,77 213,49 222,74 219,29 218,09 215,66 213,71

07:00 200,59 224,89 229,79 227,61 227,87 227,65 217,53

08:00 200,94 235,00 235,00 235,01 235,01 235,01 225,70

09:00 203,30 239,99 259,99 235,01 450,01 699,18 232,54

10:00 211,27 326,96 389,99 235,01 450,01 999,99 232,78

11:00 213,58 349,99 450,00 235,01 499,77 1159,18 235,00

12:00 214,77 299,99 350,00 235,01 363,01 999,98 235,00

13:00 214,03 313,39 350,00 235,01 499,78 799,99 235,00

14:00 208,99 350,00 398,99 235,01 500,00 1899,99 235,00

15:00 209,98 320,99 339,00 235,01 500,00 1500,05 232,48

16:00 211,29 320,99 338,99 235,01 500,01 800,00 231,15

17:00 216,40 350,00 300,06 235,01 1169,55 799,99 233,30

18:00 222,42 321,00 259,99 235,01 500,05 777,00 234,99

19:00 221,62 235,01 235,01 235,01 500,00 449,99 235,00

20:00 219,10 235,01 235,01 235,00 460,06 460,06 235,00

21:00 216,66 235,00 235,00 235,00 279,99 297,00 232,29

22:00 222,01 235,00 235,00 235,00 235,01 235,01 233,34

23:00 216,12 234,64 233,50 228,19 235,00 235,00 229,47

Average 209,19 262,83 276,59 230,28 380,00 586,56 227,59

Min 184,25 207,27 218,86 214,77 212,67 210,04 211,97

Max 222,42 350,00 450,00 235,01 1169,55 1899,99 235,00

Source: EXIST https://seffaflik.epias.com.tr/transparency/piyasalar/gop/ptf.xhtml accessed on Nov.25, 2018

54


Appendix 3) December19-26, 2016 Electric Futures Contracts Settlement and Volume (TL)

Trade

Date/

Contr.

Dec 2016

Setl. Price

Dec 2016

Volume

Jan 2017

Setl.

Price

Jan 2017

Volume

Feb 2017

Setl. Price

Feb 2017

Volume

Feb 2018

Setl.

Price

Feb 2018

Volume

19.12.2016 205 6.166.942 179 6.468.961 152 356.550 20.12.2016 216 15.061.127 189 14.177.002 157 3.926.422 21.12.2016 237 11.428.651 208 12.931.598 173 4.184.195 22.12.2016 261 2.667.329 223 21.484.466 170 11.336.566 159 10.685

23.12.2016 237 2.049.021 200 2.682.269 159 2.085.888 26.12.2016 223 2.563.809 185 6.510.446 160 128.789 150 10.080

27.12.2016 223 315.597 182 6.343.560 152 4.195.820 28.12.2016 223 2.604.104 171 11.078.956 147 3.671.452 29.12.2016 219 734.254 165 9.732.629 146 1.204.439 150 30.240

30.12.2016 219 16.301 162 11.666.887 142 66.931

Source: Borsa Istanbul Derivatives Market (http://www.borsaistanbul.com/veriler/verileralt/vadeli-islem-ve-

opsiyon-piyasasi accessed on Nov.25, 2018)

55


RENEWABLE ENERGY AND ENERGY SECURITY IN

TURKEY

Assist. Prof. Sırrı UYANIK

KTO Karatay University, Faculty of Economics and Administrative Sciences, Department of Energy

Management.

[email protected]

Res. Assist. Ayşegül UÇKUN ÖZKAN

KTO Karatay University, Faculty of Economics and Administrative Sciences, Department of Energy

Management.

[email protected]

ABSTRACT

Energy security is one of the three dimensions of the Energy Trilemma – the other two dimensions being

environmental sustainability and energy equity. Turkey aims to increase the installed capacity of renewable energy

to help ensuring energy security. In this respect, Turkey can take advantage of its renewable energy potential,

especially high hydropower, solar and wind capacities. On the other hand, the main challenge for Turkey is its

high dependence on fossil fuels and over-reliance (of especially natural gas supplies) on one country which is

Russia and this, in turn, creates energy security risks. Besides, Turkey is one of the least energy secure country in

the large energy user group – that are composed of 25 countries – with the score of 1,198 and it was even getting

worse from 1980 to 2016 because Turkey’s 2016 score is 31% higher than its 1980 score, the worst performer of

the large energy user group according to Global Energy Institute. In the light of these findings, this study attempts

to identify and critically review the initiatives that are being implemented to improve energy security in Turkey

with the special emphasis on the potential of renewable energy sources. One key result is that the link between

renewable energy development and increased energy security index is well established. Additionally, with respect

to the Turkish case it has also been determined that renewable energy has actually the potential and the promise to

increase the energy security.

Key Words: Energy Security, Index of Energy Security Risk, Turkey, Renewable Energy Sources

56


TÜRKİYE’DE YENİLENEBİLİR ENERJİ VE ENERJİ GÜVENLİĞİ

ÖZET

Enerji güvenliği, Enerji Üçlemesinin üç boyutundan birisidir- diğer iki boyut ise çevresel sürdürülebilirlik

ve enerji adaleti ya da hakkaniyetidir. Türkiye, enerji güvenliğinin sağlanması için yenilenebilir enerjinin kurulu

kapasitesini artırmayı hedeflemektedir. Bu açıdan Türkiye’nin, yenilenebilir enerji potansiyelinden, özellikle de

yüksek hidroelektrik, güneş ve rüzgar kapasitelerinden faydalanması gerektiği belirtilmektedir. Öte yandan,

Türkiye için asıl zorluk, fosil yakıtlara ve (özellikle de doğal gaz tedariğinde) tek bir ülkeye (Rusya) olan yüksek

oranda bağımlılık ve bunların enerji güvenliği açısından yarattığı risklerdir. Bunun yanı sıra, Türkiye -25 ülkeden

oluşan- en fazla enerji tüketen ülke gruplamasında 1,198 puanla en az enerji güvenliğine sahip olan ülkelerden

birisidir ve 1980’den 2016’ya daha da kötü hale gelmiştir. Türkiye’nin 2016 puanı 1980 puanına göre %31 fazla

olması nedeniyle enerji güvenliği daha da riskli hale gelmiştir. Global Energy Institute’e göre Türkiye’nin enerji

güvenliği konusundaki bu gerileyişi ilgili ülke gruplamasında en kötü performans olarak değerlendirilmektedir.

Bu bulgular ışığında, bu çalışma, yenilenebilir enerji kaynaklarının potansiyeline özel vurgu yaparak, Türkiye'de

enerji güvenliğini arttırmak için uygulanan tedbirler ve atılan girişimleri tespit etmeye ve eleştirel bir şekilde

gözden geçirmeye çalışmaktadır. Çalışmanın önemli bir sonucu, yenilenebilir enerji gelişimi ve artan enerji

güvenliği endeksi arasındaki bağlantının gözlenmiş olmasıdır. Ayrıca, Türkiye örneği özelinde yenilenebilir

enerjinin enerji güvenliğini artırma potansiyeli ve vaadi olduğu da tespit edilen hususlar arasındadır.

Anahtar Kelimeler: Enerji Güvenliği, Enerji Güvenliği Risk Endeksi, Türkiye, Yenilenebilir Enerji Kaynakları

57


INTRODUCTION

The general definition of the energy security is the availability of sufficient supplies at

affordable prices. Cherp and Jewell (2014: 416) conceptualized energy security as four As

which are availability, affordability, accessibility and acceptability.

The definition of energy security has changed day by day. In historical perspective, after

the historic decision taken by Winston Churchill in 1911 which was “to shift the power source

of the British navy’s ships from coal to oil”, the concept of energy security has repeatedly

emerged as an issue of great importance. Churchill brought the approach of “diversification of

energy supply” towards ensuring energy security and the basis of the approach comes from the

idea of “safety and certainty in oil lie in variety and variety alone” (Yergin, 2006: 69). After the

1973 oil crisis, it is possible to say that the issue of energy security has moved to the highest

point of the agenda of global energy markets. In general, energy security was defined as a

political and geopolitical issue throughout the 1970s and 1980s, under the influence of the crisis

of the 1970s in the light of the diversification. In this perspective, energy security continued to

be seen as the availability of supply of oil consumption and import in conformity with the

definition of Churchill and particularly in the context of the priorities of petroleum importer

countries of OECD members.

Today, the concept of energy security needs to be expanded to include many new factors

such as the protection of the entire energy supply chain and infrastructure. The International

Energy Agency (IEA) defines energy supply security as “the uninterrupted availability of

energy sources at an affordable price” (2014: 13). In Yergin’s study of Ensuring Energy

Security, the new framework of energy security bases upon four principles which are

diversification of supply, resilience, recognizing the reality of integration and importance of

information (2006: 76). Energy security covers many concerns related to energy, economic

growth and political power which means that energy security is related with security of

infrastructure, prices, supply diversity, investment regimes, security margin, risks of terrorism

and war, security of supply, security of revenue, access to new reserves and energy as a weapon

(CERA, 2006: 8). Kruyt et al. (2009) examined the indicators for energy security based on two

dimensions which are simple and aggregated indicators and distinguished four dimensions of

energy security that relate to the availability, accessibility, affordability and acceptability of

energy. Simple indicators cover the availability of energy sources, reserves to production ratios,

diversity in energy types, import dependence, political stability, energy price, mean variance

portfolio theory, share of zero-carbon fuels, market liquidity and demand-side while aggregated

indicators are Shannon index based2, the IEA’s energy security index3, supply-demand index4,

2Shannon (diversity) index refers that with the diversification of energy sources and import, a political stability

and the resource base in regions of origin (depletion) parameter, this indicator mainly focuses on the accessibility

element (Jansen et al. 2004: 25). 3 The IEA’s energy security index based on a set of quantitative indicators that measures two aspects of energy

security which are risks of energy supply disruptions and resilience. “This identifies energy security profiles of

individual countries based on their risks and resilience capacities” (IEA,2011: 2). 4 Supply and demand index covers demand, supply, conversion and transport of energy in the medium to long

term.

58


willingness to pay5 and oil vulnerability index6. However, it can be said that there is no common

or unique indicator for energy security (Lucas et al., 2016: 1036).

Energy security is one of the three dimensions of the Energy Trilemma – the other two

dimensions being environmental sustainability and energy equity7. Energy Trilemma index

represents the energy sustainability and “rates countries’ energy performance around the world

and provides a framework to monitor progress” (World Energy Council, 2017: 5). Denmark,

Sweden and Switzerland took the first three places in the 2017 index where 125 countries took

place and Denmark has the highest score for energy security. 2017’s top three ranked countries

in the energy security are Denmark, Slovenia and Finland. In the overall Index performance

and balance score of the 125 countries, Turkey ranked 50 with the score of CBB. B score

belongs to energy equity and environmental dimension that seems as a good score rather than

C. There is a drop-in energy security compared to 2016 (drop from 69 (2016) to 82 (2017)

score).

There are many studies showed that renewable energy sources can reduce the energy

security risks. Hinrichs-Rahlwes (2013: 10) says that renewable energy is considered as the best

solution to the problems of today's world because it provides long-term energy security for

developed and developing countries, it triggers a sustainable growth with job opportunities for

the future and it helps to mitigate the effects of climate change through the development of

large scale technologies. Lucas et al. (2016) analyzed the long-term relationship between energy

security and renewable deployment by using panel data for the energy sector across 21 EU

member States from 1990 to 2013. They reached basically four results: main driver behind

renewable deployment is energy security rather than environmental concerns and sustainability

policies; the introduction of a wide range of energy security indicators is necessary to establish

a coherent EU energy policy; the diversification of energy resources does not constitute the

main security driver in renewable deployment; the definition of an energy security based on the

disruption of energy supplies due to physical interruptions points to a lack of coherence among

the different EU's energy policy dimensions.

Albostan et al. (2009: 648) examined the effect of wind energy on Turkey’s energy

supply security and reached the result that EMRA (Energy Market Regulatory Authority)

should develop a method for the necessary transmission investment by licensed companies so

that energy in the most efficient regions in terms of wind energy can contribute to the country's

security of supply. Dışkaya (2017) analyzed the renewable energy effect on Turkey’s energy

security in terms of political economy by using the social constructivist theory to examine the

structural causes of fossil energy dependence and the potential to increase energy security

5 Willingness to pay shows what percentage of GDP a country is willing to spend to lower the security of supply

risks. 6 Oil vulnerability index based on the ratio of value of oil imports to GDP, oil consumption per unit of GDP, GDP

per capita and oil share in total energy supply, ratio of domestic reserves to oil consumption, exposure to

geopolitical oil market concentration risks as measured by net oil import dependence, diversification of supply

sources, political risk in oil-supplying countries, and market liquidity (Gupta, 2008: 1195). 7 Environmental sustainability targets the development of energy efficiency from supply and demand side and

from renewable and other low carbon sources, while energy equity targets accessibility and affordability of energy

supply across the population.

59


through renewable energy. She found that increased use of renewable energy will increase

Turkey's energy security. In the macro structure, the fossil energy-focused structure has begun

to evolve into a distinctly renewable and sustainable energy-focused structure. In the micro

structure, energy pipelines carry both benefits and risks in ensuring the energy security of

Turkey. She suggests that to ensure the energy security in Turkey, problems such as lack of

legislation on renewable energies, inadequacy of incentives, and external dependence on

technology should be resolved.

The main objective of this paper is to identify and critically review the initiatives that

are being implemented to improve energy security in Turkey with the special emphasis on the

potential of renewable energy sources. The remainder of the paper is organized as follows.

Section 1 investigates energy outlook in Turkey. Section 2 examines the effects of renewable

energy on energy security in Turkey. We finally conclude with discussion in the last section 3.

1. TURKEY: AN OVERVIEW IN TERMS OF ENERGY

Turkey, with the help of its geostrategic position, is considered as a country of transit

especially with pipeline policy on the East-West axis. Turkey often have difficulty in ensuring

energy security with rates above 70 percent dependence on energy. Therefore, it aims to

produce different solutions within the scope of energy strategies and sets short and medium

term energy policy targets for 2023 (Biresselioğlu, 2015: 7).

Turkey is the 18th-largest economy in the world in terms of current GDP with 909,885

billion dollars in 2018 (IMF, 2018). Turkey's economy can be regarded as a functioning market

economy and real GDP growth rate in 2017 was 7%, but projected real GDP growth rate in

2018 is 4.4% (IMF, 2018: 5). The current account deficit continues to be at a high level and has

increased to US $ 57.637 million as of May 2018 (Central Bank of the Republic of Turkey,

2018). Therefore, Turkey becomes dependent on capital inflows and is vulnerable to external

shocks. Some progress has been made in the energy sector, particularly in the gas market and

in spending on research and development (European Commission, 2018: 7).

Turkey’s primary energy consumption is increasing day by day because of its expanding

population, rapid urbanization and strong economic growth. Turkey’s total primary energy

consumption is 157,7 mtoe (million tonnes of oil equivalent) as of 2017. Majority of its energy

demand is met by oil (30,9%), followed by coal (28,2%) and natural gas (28,1%). Turkey’s

electricity generation in 2017 is 295,5 terawatt hours. 70,2% of electricity generation is supplied

by fossil fuels which are natural gas, coal and oil. On the other hand, hydropower has significant

portion in the electricity generation with 19% (BP, 2017), as illustrated in Figure 1. 25% of the

consumption is used in the industry, 24% in the residential and service sector, 23% in the

conversion sector (electricity generation) and 20% in the transportation sector (TPAO, 2018:

35).

60


Table 1: Turkey’s energy consumption and electricity generation by fuels as of 2017

Primary energy

consumption by

fuels

Fuels

(mtoe)

% Electricity

generation by

fuels

Fuels

(terawatt

hours)

%

Oil 48,8 30,9 Oil 2 0,67

Natural gas 44,4 28,1 Natural gas 108,2 36,6

Coal 44,6 28,2 Coal 97,6 33

Hydro electric 13,2 8,3 Hydro electric 58,4 19,7

Renewables 6,6 4,1 Renewables 29,4 9,9

Total 157,7 100 Total 295,5 100

Source: BP, statistical review of world energy – all data, 1965-2017.

The main challenge for Turkey is its high dependence on fossil fuels and over-reliance

on one country (especially in natural gas) which is Russia and this creates energy security risks.

Turkey is vastly dependent on fossil fuels, providing 75% of the total energy consumption by

imports, (meeting 99,4% of natural gas and 94,6% of crude oil consumption with import)

(TPAO, 2018: 37). The ratio of Turkey's domestic consumption to natural gas production in

2017 was 0.6%. Natural gas production, up to 1 billion m3 in 2008, decreased to 354 million

m3 in 2017. The consumption of natural gas was 51,7 billion m3 while 46,4 billion m3 was

imported. The ratio of Turkey's domestic consumption to crude oil production in 2017 was

5,4%. Oil production was 49 thousand barrels daily in 2017. Oil consumption was 1007 million

barrels daily (BP, 2018). Therefore, Turkey has paid about $ 37,2 billion in 20178 and its energy

import constitutes about 15,9% of total imports (Turkish Statistical Institute, 2018). This figure

was even much higher in earlier years9. Besides, 89% of oil imported to Turkey came from nine

countries which are Iran, Russia, Iraq, India, Saudi Arabia, Kuwait, Greece, Bulgaria, Israel

and others with the ratio of 27%, 19%, 17%, 8%, 5%, 4%, 3%, 3%, 3%, and 11%, respectively.

In terms of natural gas imports by country, Russia ranks first with a rate of 52%. Russia is

followed by Iran (17%), Azerbaijan (12%), Algeria (8%), Nigeria (4%), Qatar (3%), Norway

(3%), and others (2%) (TPAO, 2018: 38).

Turkey, which has a significant potential in terms of renewable energy, is ranked 4th in

the world with its geothermal energy total capacity, 8th with its hydropower capacity (see Table

2). Turkey is among the top countries for capacity additions in solar PV, wind power,

geothermal (second, after Indonesia) and hydropower (REN21, 2018: 207-212). Turkey has

38.7 GW total renewable energy capacity as of 2017 with hydropower (28 GW), (onshore) wind

8 Turkey has paid about $ 17,139 billion as of May 2018. 9 For instance, Turkey has paid about $ 38 billion in 2016 and its energy import constitutes about 18% of total

imports.

61


(6.9 GW), solar PV (photovoltaic) (3.4 GW), geothermal (1.1 GW), solar CSP (concentrated

solar power) (1 MW), bioenergy (450 MW), biogas (346 MW) and solid fuels and renewable

waste (104 MW) (IRENA, 2018).

Table 2: Turkey: One of the top 10 countries in terms of power global capacity (2017)

Top countries by

additions

Top countries by total

capacity

Geothermal power global capacity 2nd with 243 MW 4th with 1.1 GW

Hydropower global capacity 5th with 0.6 GW 8th with 28 GW

Solar PV global capacity 5th with 2.6 GW with 3.4 GW – not in Top

10 countries

Wind power global capacity 8th with 0.8 GW with 6.9 GW – not in Top

10 countries

Source: REN21, 2018, renewables 2018: global status report.

In general, feed-in policies are vital in support schemes for renewables in order “to

promote the development of small-scale renewable energy systems” (REN21, 2018: 21).

Turkey supports its renewable energy systems through feed-in tariffs. In the Law on the

Utilization of Renewable Energy Sources for the Purpose of Generating Electrical Energy (Law

No.: 5346), Renewable Energy Sources (RES) Support Mechanism (YEKDEM in Turkish) was

introduced. Renewable Energy Resource Certificate is issued by EMRA to the legal entity

holding generation license. RES support mechanism offers guaranteed prices for the sale of

electrical energy generated from RES certificate holders. Guaranteed prices were in the range

of 5-5,5 € cent/kWh. However, the Law No. 6094 amended the Law No. 5346 in 2011 and new

guaranteed prices are introduced. According to RES Support Mechanism in the Law No. 6094,

“prices in the Schedule I attached hereto shall be applicable for a period of ten years for

production licenses subject to the RES Support Mechanism” (Law No.:6094, Article 6).

Table 3: Schedule I

Types of production facility based on

renewable energy sources

Prices applicable (US Dollar cent/kWh)

Hydroelectric 7,3

Wind power 7,3

Geothermal power 10,5

Biomass (including landfill gas) 13,3

Solar power 13,3

Source: The Law No: 6094.

The number of applications determined according to the "Final RES List", including

those that could benefit from the RES support mechanism on the basis of the provisions of

62


Article 710 of the Regulation on Certification and Support of Renewable Energy Sources are

shown in Table 4.

Table 4: The number of applications to RES support mechanism (YEKDEM)

Resource-based (Number)

Year The

number of

application

Hydroelectric Wind

power

Biomass Geothermal Solar

power

2011 20 4 9 4 3 -

2012 78 44 22 4 8 -

2013 38 14 3 6 15 -

2014 93 40 21 9 23 -

2015 234 126 60 34 14 -

2016 556 388 106 42 20 -

2017 647 418 141 57 29 2

2018 708 447 151 70 37 3

Source: EMRA, YEKDEM, http://www3.epdk.org.tr/index.php/elektrik-piyasasi/yekdem [Date of access:

02.08.2018].

After the Law No. 6094, the number of application to RES support mechanism was 20,

but in 2018, the number of application is 708. The huge increase in the number of application

in the eight years belongs to hydroelectric. The number of applications to the hydroelectric

power plant increased about 111,75 times; the wind power plant about 16,7 times; the biomass

power plants about 17,5 times; and the geothermal power plants about 12,3 times.

One of the reasons for the increase in the number of applications made to RES support

mechanism is that the Turkish lira depreciated against the US dollar in the last one year.

According to RES support mechanism, electricity generated by the producer sells to the

government for ten years with wind and hydroelectricity of US $ 7,3 cent/kWh, geothermal of

US $ 10,5 cent/kWh and biomass and solar of US $ 13,3 cent/kWh. In this respect, RES support

mechanism seems to be more advantageous for the investor because of the payment of RES

support over dollar cent and the depreciation of the Turkish lira against the dollar. Another

reason for the increase in the number of applications made to RES support mechanism is that

the generated electricity is paid to the investor by the Market Financial Reconciliation Center11

10 Article 7: Finalization of applications for the RES support mechanism. 11 “The Market Financial Reconciliation Center under the body of the Turkish Electricity Transmission Co. Inc.

shall operate the financial reconciliation system through calculating amounts payable or receivable by legal entities

operating in the market, based on differences between actual purchases – sales and contracted quantities in

http://www3.epdk.org.tr/index.php/elektrik-piyasasi/yekdem

63


regardless of the supply and demand in the market or price on the electricity exchange. In this

way, it is not affected by market conditions. In addition, the amount of electricity generated

from RES changes according to climate conditions. If the maintenance periods are excluded

from 8760 hours per year (the number of useful hours is at most 8760), the hydroelectric power

plants can generate electricity for about 4000 hours; wind power plant for about 3000 hours;

solar power plant for about 2500 hours. Therefore, RES support mechanism becomes attractive

for investors.

3. THE EFFECTS OF RENEWABLE ENERGY ON ENERGY SECURITY IN TURKEY

In Turkey’s 2015-2019 Strategic Plan, security of supply is one of the eight themes and

3 objectives have been determined to ensure the security of energy supply. The first objective

is the strong and reliable energy infrastructure, the second one is optimum resource diversity

and the third one is effective demand method. Making the energy infrastructure strong and

reliable including electric power transmission and distribution, and natural gas transmission,

distribution and storage will be able to access to energy at any time and in any place and will

contribute to the supply security and the desired level of competition in the energy markets.

Resource diversity covers both the source type and the country where the source is imported.

Evaluating the renewable energy sources and gaining to the economy in Turkey have a strategic

importance in terms of providing resource diversity. The diversification of source countries in

the import of natural gas and oil requires both a serious infrastructure requirement and an active

energy diplomacy. With the effective management of demand, it will be ensured that price

fluctuations can be managed more easily by creating flexibility in the system in cases where

supply may be insufficient to meet demand.

Turkey has significant potential in renewable energy sources such as solar, wind,

hydroelectric, geothermal, biomass, and wave in terms of both electric power generation and

heat generation. However, in order to fully benefit from this potential, there is a need to

improve financing opportunities, amend to the law, strengthen transmission infrastructure and

raise investor awareness. Therefore, Turkey has short-term and long-term targets. The short-

term targets include the development installed capacities in hydroelectric, wind, geothermal,

solar and biomass as 32000 MW, 10000 MW, 1300 MW, 3000 MW and 700 MW by 2019,

respectively. For long-term targets, Turkey’s 2023 targets12 is to produce 30% of its electricity

generation from renewable sources (requiring around 61 GW of renewable capacity) by

increasing installed capacity of hydroelectric to 36000 MW, wind to 20000, geothermal to 1000

MW, solar (PV and CSP) to 5000 MW and biomass to 1000 MW. In Turkey’s National

Renewable Energy Action Plan (2014), it is estimated that Turkey’s general energy

consumption will met by at least 20% of RES by 2023. It requires that 21.7 mtoe of energy

consumption will be provided by RES by considering an expected total energy consumption of

107 mtoe in 2023. In addition, Turkey’s installed capacity will reach to 125000 MW with 64000

accordance with the provisions of the Balancing and Settlement Code drafted the Turkish Electricity Transmission

Co. Inc and approved by the Board” (Law No. 4628, Electricity Market Law, Article 15b). 12 2023 targets have determined at Electricity Energy Market and Security of Supply Strategy Document.

64


MW from fossil fuels (51%), 34000 MW from hydroelectric (27%) and 27000 MW from other

renewables (22%).

Table 5: Turkey’s Energy Strategies (MW)

2019 2023

Hydroelectric 32000 34000

Wind 10000 20000

Geothermal 1300 1000

Solar 3000 5000

Biomass 700 1000

Source: Ministry of Energy and Natural Resources (MENR) (2017). 2015-2019 Strategic Plan; Devlet Planlama

Teşkilatı, (2009). Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi.

Several initiatives are being taken to reach the short and long-term targets and to

increase the energy security in Turkey. For solar power, in solar PV global capacity, Turkey is

one of the top five national markets which are China, the US, India, Japan and Turkey and they

are responsible for approximately 84% of newly installed capacity (REN21, 2018: 90). By the

end of 2017, 3616 total solar power plants that have 3,421 MW of installed power correspond

to approximately 4% of the total installed capacity. Electricity generation from solar energy is

3.4 GWh in 2017 and 0,91% of Turkey’s electricity production is from the solar energy (MENR,

2018a). This initiative will contribute reaching to short-term target in solar, thus will contribute

to increase energy security. For wind power, “1387 MW wind power generation was added to

installed capacity in 2016, followed by a massive US$1 billion tender in August 2017 for 1000

MW, setting a new world record feed-in tariff price of $3.48 cents/kWh. An average of 1.5

million tons of CO2 emissions will be reduced” (World Energy Council, 2017: 126). Besides,

Turkey’s net additions are 0.8 GW to wind capacity, thus reaches 6.9 GW total capacity. By

the end of 2017, 207 wind power plants that have 6.9 GW of a total installed capacity

correspond to 7,6% of Turkey's total installed capacity. Electricity generation from wind energy

is 17,909 GWh which is 6,06% of total generation (MENR, 2018b). For geothermal power,

Turkey’s net additions are 243 MW to geothermal capacity, thus reaches 1.1 GW total capacity.

Kızıldere geothermal power plant became the Turkey’s largest geothermal power plant with

165 MW in Denizli as of 2017 (REN21, 2018: 79). By the end of 2017, 40 geothermal power

plants that have 1.1 GW of installed power corresponds to approximately 1,2% of the total

installed capacity in Turkey. Electricity generation from geothermal energy is realized at 5.970

GWh in 2017 and 2,02% of Turkey’s electricity production is from geothermal sources (MENR,

2018c). Turkey’s net additions to hydropower capacity are 0.6 GW, bringing total installed

capacity to 28 GW. By the end of 2017, 628 hydroelectricity power plants that have 28 GW of

installed power correspond to approximately 32% of Turkey's total installed capacity.

65


Electricity generation from hydropower is 58.5 billion kWh in 2017 and 19,8% of Turkey’s

electricity production is obtained from hydropower (MENR, 2018d).

4. DISCUSSION AND CONCLUSION

Turkey is one of the least energy secure country in the large energy user group – that

are composed of 25 countries – with the score of 1,198 and this score puts Turkey in 22nd place.

Turkey’s total risk score was even getting worse from 1980 to 2016 because Turkey’s 2016

score is 31% higher than its 1980 score (914). This means that Turkey’s energy score has gotten

worse and this is the worst performer of the large energy user group according to Global Energy

Institute (2018: 60-61). There are several reasons for this score. Firstly, Turkey is mostly

dependent on fossil fuels, however it produces very small quantities of crude oil and natural gas

and production of crude oil and natural gas is not enough to meet domestic demand. Therefore,

Turkey is a net importer of oil and natural gas. Secondly, Turkey’s demand for electricity is

growing rapidly and 70,2% of electricity generation is supplied by fossil. Thirdly, there is over-

reliance on one country (especially in natural gas) which is Russia and this creates energy

security risks. Lastly, Turkey has no nuclear power in its energy mix.

Due to this unfavorable situation, Turkey aims to increase the installed capacity of

renewable energy to ensure energy security. In this respect, Turkey issued two new regulations

on the technical assessment of solar-based applications and the establishment of large-scale

renewable energy resource areas. “Turkey launched two mega tenders for solar and wind

energy, each with a total 1 000-megawatt installed capacity, designed on the basis of a fixed

feed-in tariff, 80 % local content for R&D and manufacturing, as well as guaranteed R&D

investment for a period of 10 years” (European Commission, 2018: 79). The total installed

power capacity, which is 34% of which is provided by hydroelectricity and renewable energy,

corresponds to a ratio of 44%. Hydropower has significant portion in the electricity generation

with 19% and the portion of renewable energy sources is 9,9%. The proportion of the total

installed power capacity of hydropower and renewable energy is 28,9% in 2017. In terms of

ensuring energy security, Turkey adopted its new national energy and mining strategy which

aims to improve security of supply, promote domestic resources and increase predictability in

the market. Making the energy infrastructure strong and reliable including electric power

transmission and distribution, and natural gas transmission, distribution and storage will

contribute to the supply security. Therefore, “Turkey has set out an assertive programme to

increase the capacity of its gas storage and liquefied natural gas (LNG) facilities, including

floating storage and regasification units, two of which are operational. Turkey has also

commissioned its second underground gas storage facility (1 billion cubic metres) in 2017”

(European Commission, 2018: 78).

One key result is that the link between renewable energy development and increased

energy security index is well established. Additionally, with respect to the Turkish case it has

also been determined that renewable energy has actually the potential and the promise to

increase the energy security.

66


REFERENCES

Albostan, A., Çekiç, Y., and Eren, L. (2009, August). Effect of wind energy on Turkey's energy

supply security, Gazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, 24 (4), 641-

649.

Biresselioğlu, M.E. (2015). Enerji Güvenliği Perspektifinden Türkiye’ye Bakış, Ankara: Enerji

Hukuku Araştırma Enstitüsü.

BP (2018). Statistical Review of World Energy – all data, 1965-2017.

Cambridge Energy Research Associates (CERA) (2006, Spring). The New Energy Security

Paradigm, World Economic Forum. The date of Access: 30 July 2018,

https://tr.scribd.com/document/202490439/CERA-2006-the-New-Energy-Security-

Paradigm

Cherp, A. and Jewell, J. (2014, December). The concept of energy security: beyond the four

As, Energy Policy, 75, 415-421.

Central Bank of the Republic of Turkey (2018, May). Ödemeler dengesi istatistikleri. The date

of access: 31 July 2018,

http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tr/tcmb+tr/main+menu/istatistikler/odemele

r+dengesi+ve+ilgili+istatistikler/odemeler+dengesi+istatistikleri

Devlet Planlama Teşkilatı, (2009). Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi.

Dışkaya, S.K. (2017, September). The renewable energy effect on Turkey's energy security

from a political economy perspective, Marmara University Journal of Political Science,

5 (2), 129-150.

Energy Market Regulatory Authority (EMRA). YEKDEM. The date of access: 02 August 2018,


European Commission (2018, April). Turkey 2018 Report (SWD(2018) 153 final). Strasbourg.

Global Energy Institute (2018). International Index of Energy Security Risk: Assessing Risk in

a Global Energy Market (2018 Edition). U.S. Chamber of Commerce.

Gupta, E. (2008, January). Oil vulnerability index of oil-importing countries, Energy Policy,

36, 1195–1211.

Hinrichs-Rahlwes, R. (2013). Renewable energy: paving the way towards sustainable energy

security lessons learnt from Germany, Renewable Energy, 49, 10-14.

International Energy Agency (IEA) (2011). Measuring Short-Term Energy Security.

IEA (2014). Energy Supply Security: Emergence Response of IEA Countries.

International Monetary Fund (IMF) (2018). IMF Data, GDP, current prices (billions of UD

dollars).

International Renewable Energy Agency (IRENA) (2018). Renewable Capacity Statistics 2018.

Jansen, J.C., van Arkel, W.G. and Boots, M.G., (2004, January). Designing indicators of long-

term energy supply security, ECN Policy Studies, ECN Report Number: ECN-C--04-

007.

Kruyt, B., van Vuuren, D.P., de Vries, H.J.M. and Groenenberg, H. (2009). Indicators for

energy security, Energy Policy, 37 (6), 2166-2181.

Law No. 4628, Electricity Market Law, Enactment date: 03.03.2001.

https://tr.scribd.com/document/202490439/CERA-2006-the-New-Energy-Security-Paradigm

https://tr.scribd.com/document/202490439/CERA-2006-the-New-Energy-Security-Paradigm

http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tr/tcmb+tr/main+menu/istatistikler/odemeler+dengesi+ve+ilgili+istatistikler/odemeler+dengesi+istatistikleri

http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tr/tcmb+tr/main+menu/istatistikler/odemeler+dengesi+ve+ilgili+istatistikler/odemeler+dengesi+istatistikleri


67


Law No. 5346, Law on Utilization of Renewable Energy Sources for the Purpose of Generating

Electrical Energy (published in the official gazette: No. 25819), Adoption date:

10/05/2005.

Law No. 6094, Law on Amendments on the Law on Utilization of Renewable Energy Sources

for the Purpose of Generating Electrical Energy, Date ratified: 29/12/2010.

Lucas, J.N.V., Frances, G.E. and Gonzales, E.S.M. (2016). Energy security renewable energy

deployment in the EU: liaisons dangereuses or virtuous circle?, Renewable and

Sustainable Energy Reviews, 62, 1032-1046.

Ministry of Energy and Natural Resources (MENR) (2014). National Renewable Energy Action

Plan for Turkey.

MENR (2017). 2015-2019 Strategic Plan.

MENR (2018a), Solar. The date of access: 1 August 2018, http://www.enerji.gov.tr/tr-

TR/Sayfalar/Gunes

MENR (2018b), Wind. The date of access: 1 August 2018, http://www.enerji.gov.tr/tr-

TR/Sayfalar/Ruzgar

MENR (2018c), Geothermal. The date of access: 1 August 2018, http://www.enerji.gov.tr/tr-

TR/Sayfalar/Jeotermal

MENR (2018d), Hydroelectric. The date of access: 1 August 2018, http://www.enerji.gov.tr/tr-

TR/Sayfalar/Hidrolik

Renewable Energy Policy Network for the 21th Century (REN21) (2018). Renewables 2018

Global Status Report.

Turkish Statistical Institute (2018). Fasıllara Göre İthalat, 1996-2018. The date of access: 31

July 2018, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046

Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) (2018, May). 2017 Yılı Ham Petrol ve Doğal Gaz

Sektör Raporu. Ankara.

World Energy Council (2017, November). World Energy Trilemma Index 2017: Monitoring

the Sustainability of National Energy Systems.

Yergin, D. (2006). Ensuring energy security, Foreign Affairs, 85(2), 69-82.

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Gunes

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Gunes

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Ruzgar

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Ruzgar

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Jeotermal

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Jeotermal

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Hidrolik

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Hidrolik


68


EXPLORING THE NEXUS BETWEEN INTERNATIONAL

MIGRATION, RENEWABLE ENERGY CONSUMPTION AND

CLIMATE CHANGE: EVIDENCE FROM OECD COUNTRIES

Prof. Dr. Alper ASLAN

Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

Doktora Öğrencisi Buket ALTINÖZ

Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı

[email protected]

ABSTRACT

According to the International Migration Outlook 2017, 5 million people entry to OECD countries as a

permanent immigrant in 2016. The report highlights some of the advantages and disadvantages of the immigrant

population. While the presence of these immigrants in economic activities has an effect on macroeconomic

variables such as GDP, they have social impacts such as population growth and environmental degradation in

permanently located countries. In addition, the role of renewable energy consumption in combating climate change

is also the main theme of this paper. As a result, the aim of this paper is to investigate the relationship between

immigration population, renewable energy consumption, and GDP growth rate and carbon emissions in OECD

countries. GDP growth rate is used as the control variable. The effect of these three explanatory variables on the

carbon emissions used a dependent variables is tested by Dynamic Ordinary Least Squares (DOLS) and Fully-

Modified Ordinary Least Squares (FMOLS) analysis for 35 OECD countries included Turkey. Findings from the

analysis made with the data for the period 2000-2016 show that the increase in the renewable energy use reduces

carbon emissions. However, there is a positive relationship between the immigrant population and carbon

emissions, which means that it causes the pollution to increase. The results highlight policies that contribute to

renewable energy sources and control the immigrant population.

Key Words: Immigration, Renewable Energy, Pollution, FMOLS, DOLS

ULUSLARARASI GÖÇ, YENİLENEBİLİR ENERJİ TÜKETİMİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ

ARASINDAKİ İLİŞKİ: OECD ÜLKELERİ İÇİN BİR UYGULAMA

ÖZET

Uluslararası Göç Raporu’na göre, 2016 yılında 5 milyon kişi kalıcı göçmen statüsünde OECD ülkelerine

gelmiştir. Rapor, bu göçmen nüfusun bir takım avantaj ve dezavantajlarını vurgulamıştır. Göçmenlerin ekonomik

faaliyetlerde bulunmaları, GSYH gibi makroekonomik değişkenler üzerinde bir etkiye sahip olmakla birlikte,

kalıcı olarak yerleşmiş oldukları ülkelerde nüfus artışı ve çevresel bozulma gibi sosyal etkilere de sahiptir. Buna

ek olarak iklim değişikliği ile mücadelede yenilenebilir enerji tüketiminin rolü bu çalışmanın bir diğer hareket

noktasıdır. Sonuç olarak, çalışmanın amacı OECD ülkelerindeki göçmen nüfus, yenilenebilir enerji tüketimi ve

GSYH artış oranı ile karbon emisyonu arasındaki ilişkiyi incelemektir. GSYH artış oranı çalışmanın kontrol

değişkenini oluşturmaktadır. Bu üç açıklayıcı değişkenin bağımlı değişken olan karbon emisyonu üzerindeki

etkisi, Türkiye dahil 35 OECD ülkesi için dynamic ordinary least squared (DOLS) ve fully modified ordinary least

squared (FMOLS) yöntemleri ile test edilmiştir. 2000-2016 dönemi verileri ile yapılan analizden elde edilen

bulgular, yenilenebilir enerji kullanımındaki artışın karbon emisyonlarını azalttığını göstermektedir. Öte yandan

göçmen nüfus ile karbon emisyonu arasında göçmen nüfus artışının kirliliğe neden olduğu anlamında pozitif yönlü

bir ilişki tespit edilmiştir. Sonuçlar yenilenebilir enerji kaynağına katkıda bulunan ve göçmen nüfusun kontrol

edilmesine yönelik politikalara vurgu yapmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Göç, Yenilenebilir Enerji, Kirlilik, FMOLS, DOLS

69


INTRODUCTION

Climate change is defined in United Nations Framework Convention on Climate Change

(UNFCCC) as a change in the climate as a result of human activities that directly or indirectly

distorted the composition of the global atmosphere, in addition to the natural climate change

observed in a comparable period of time. There is a widespread view that the main causes of

warming since the mid-20th century are human activities and greenhouse gas emissions. This

historical period also corresponds to outbreak of international migration problems and its

causes. Thus, it is necessary to take into account the impacts of migration on environmental

degradation as a dynamic phenomenon on which the human factor is based. According to the

International Migration Outlook 2017, 5 million people entry to OECD countries as a

permanent immigrant in 2016. The report highlights some of the advantages and disadvantages

of the immigrant population. While the presence of these immigrants in economic activities has

an effect on macroeconomic variables such as economic growth and employment, they have

social impacts such as population growth and environmental degradation in permanently

located countries. The impact of tourist arrivals on carbon emissions is particularly analyzed

widespread in recent literature (Tiwari, Öztürk and Aruna, 2013; Doğan and Aslan, 2017). But

there is a limited number of studied investigating the possible impact of immigrant populations

on environmental pollution. Although theoretically it is accepted that immigration causes

environmental pollution by increasing the population of the host country or city, there are few

studies (see; Squalli, 2009, 2010; Price and Feldmeyer, 2012) that are interested in this issue in

the literature. So, one of the study’s contributions is to complete to this deficiency in current

literature. It is important to identify the environmental impact of the immigrant population,

given that to tackle national and/or international environmental problems, to identify human

communities that are the most harmful to the environmental, and to make the most appropriate

allocation of resources while setting environmental policies. Furthermore, examining migration

and environmental issues with together illustrate that immigration needs to take into account

not only economic influences but also social impacts.

Another point of departure of this paper is the renewable energy consumption as an

important energy policy in the mitigation to climate change in recent years. Energy resources

are divided into three main groups as fossil fuels, renewable energy sources and nuclear

resources. The most well known renewable energy sources are solar energy, wind energy,

biomass energy, geothermal energy, and these sources have an important role to play in the

future of natural resources in the world, due to produce energy again and again (Panwar et. al.,

2011). At the same time, renewable energy consumption is known to give an idea about the

development stage of a country. This view is related to the fact that countries that have reached

the level of advanced economic development attach greater importance to the environmental

problems and in particular to the use of energy and technology to reduce carbon emissions

(Nguyen and Kakinaka, 2019). It can be argued that there is a mutually reinforced structure

between the reduction of environmental pollution by using environmentally friendly energy and

the development level and it leads us to the concept of sustainable development. In this context,

when the OECD Action Plan on the Sustainable Development Goals is considered, it is

70


necessary to examine the relationship between OECD member countries’ renewable energy

consumption and carbon emissions. The Action Plan covers both international migration and

environmental issues within the context of sustainable development goals. Thus, for OECD

countries, examining the nexus between international migration movements, clean energy

resources use and climate change is important in terms of policy priorities to be developed in

the sustainable development process. Hence, the aim of this paper is to investigate the

relationship between immigration population, renewable energy consumption, and GDP growth

rate and carbon emissions in OECD countries for the period from 2000 to 2016.

This empirical paper makes several contributions to the current literature. First, this

paper present comprehensive policy recommendation, using a panel data set of 35 OECD

members included Turkey. In general, it is accepted that panel data analysis is better than using

a time series (Jin and Kim, 2018). Also, our empirical model is a first in the literature on the

subject, because it involves the migration as a determinant of carbon emissions in addition to

renewable energy use. To avoid from the neglected variable problem that is discussed in the

field of econometrics, it is added GDP growth rate to the model. As a result, a comparison is

made between two main indicators, determining the impact of the immigration population and

of the renewable energy consumption on the carbon emissions. Analyzing this relationship with

Dynamic Ordinary Least Squares (DOLS) and Fully-Modified Ordinary Least Squares

(FMOLS) methods is another contribution of this paper. Because these methods has not been

used in studies that examines the relationship between immigration and pollution in the current

literature. When the studies dealing with the relationship between renewable energy use and

greenhouse gas emissions are examined, it is seen that these methods are used, but these studies

(Sadorsky, 2009; Bilgili et. al., 2016; Ben Jebli et. al., 2016, etc.) vary according to the period

and/or group of countries.

The rest of this paper is organized as follows: Section 1 presents the existing literature

on international migration, renewable energy, and GDP growth rate and carbon emissions.

Section 2 describes data set used analysis, explains research methodology, and introduces

empirical results. Finally, policy recommendations are made by making some conclusions from

the research findings.

1. LITERATURE REVIEW

As mentioned above, because renewable energy is cleaner than traditional energy

resources in terms of greenhouse gas emissions, there is a considerable interest in renewable

energy. In this regard, it is a widely discussed concept in the literature. Despite the debate about

the environmental impact of population growth, there has been little interest in the impact of

the immigrant population on the pollution level of the host country and/or territory. Thus, in

this paper, the impact of the renewable energy use and immigration population as a neglected

factor on carbon emissions is handled together. In this context, a literature review of the subject

is made for both explanatory variables.

71


Table 1: Selected studies on the link between immigration (im) and pollution (ep)

Study Country Period Method Result

Squalli (2009) US 2000 STIRPAT im to ep (negative)

Squalli (2010) US 2000 STIRPAT im to ep (negative)

Price and Feldmeyer

(2012) US 2000-2006

OLS No relationship

Rafiq et. al. (2016) China 2000-2013 STIRPAT im to ep (positive)

Ma and Hofmann (2017) US 2010 OLS im to ep (positive)

Studies on the impact of immigration on environmental pollution usually focus on the

increase in population as a result of immigration. Table 1 shows the empirical studies on the

relation between migration and pollution. Squalli (2009) investigates the relationship between

immigration and environment by using US counties’ data. In this study, which CO2, NO2, PM10

and SO2 are used as indicators of pollution, found that lower levels of SO2 emissions relation

with larger immigrant population. Later, Squalli (2010) reinvestigates the impact of

immigration population on greenhouse gas emissions (CO2, NO2, PM10 and SO2) at the state

level for US. The paper finds that US states with a larger immigrant population are associated

with lower NO2 and SO2 emissions. Another study made for the US is Price and Feldmeyer

(2012). Their findings indicate that there is no relationship between immigration and air

pollution. They prove that domestic migration and natural population growth instead of

international migration have a more effective on pollution. Rafiq et. al. (2016) examines the

effect of international migration on air and water pollution in China over the period 2000-2013.

Their results show that the increase in domestic migration increased the pollution in the host

city. Finally, Ma and Hofmann (2016) analyze the environmental impact of immigrants in US

by using OLS method. They find that larger population level is associated with worse air

quality. This result implies that the number of immigrants should be controlled because it leads

to population growth.

72


Table 2: Selected studies on the link between renewable energy use (re) and CO2 (ce)

Study Country Period Method Result

Sadorsky

(2009) G7 countries

1980-

2005

Pedroni

cointegration,

FMOLS, DOLS

ce to re (positive)

Apergis et. al.

(2010) 19 countries

1984-

2007

LLL cointegration,

LLL long-run

estimator, Granger

causality

re to ce (positive)

Menyah and

Wolde-Rufael

(2010)

US 1960-

2007

TY causality

re to ce (no

causality), ce to re

(unidirectional

causality)

Bölük and

Mert (2014)

16 EU

countries

1990-

2008

Panel fixed effects re to ce (negative)

Sebri and Ben-

Salha (2014)

BRICS

countries

1971-

2010

ARDL, FMOLS,

DOLS

Unidirectional

(India, S. Africa)

Ben Jebli et.

al. (2016)

25 OECD

countries

1980-

2010

Pedroni

cointegration,

FMOLS, DOLS,

Dynamic VECM

re to ce (negative)

Bilgili et. al.

(2016)

17 OECD

countries

1977-

2010

Pedroni

cointegration,

FMOLS, DOLS

re to ce (negative)

Zoundi (2017) 25 African

Caountries

1980-

2012

Pedroni, Kao,

Westerlund

cointegration

re to ce (negative)

Apergis et. al.

(2018)

Sub-Saharan

Africa

countries

1995-

2011

Pedroni

cointegration,

FMOLS, DOLS

re to ce (negative)

Jin and Kim

(2018) 30 countries

1990-

2014

Pedroni, Kao

cointegration,

FMOLS, DOLS

re to ce (negative)

Wang et. al.

(2018) China

2020-

2030

Decomposition

analysis

re to ce (negative)

73


Some of the studies that have examined the relationship between renewable energy and

climate change are presents in Table 2. Sadorsky (2009) investigates this relationship for G7

countries data period 1980-2005 by using FMOLS and DOLS methods. Analysis results prove

that in the long run, increases in real GDP per capita and CO2 per capita are found to be major

drivers behind per capita renewable energy consumption. Apergis et. al. (2010) examines the

causal relationship between CO2 emissions, nuclear energy consumption, renewable energy

consumption and economic growth for 19 developed and developing countries data period from

1984 to 2007. Their findings suggest that there is a statistically significant positive relationship

between emissions and renewable energy consumption. Menyah and Wolde-Rufael (2010)

explore the same relationship with Apergis et. al (2010), but they analyzes for US data period

1960-2007. Empirical results show that there is no causality from renewable energy

consumption to carbon emissions, but there is a unidirectional causality from carbon emissions

to renewable energy consumption. Bölük and Mert (2014) test Environmental Kuznets Curve

hypothesis, including renewable energy consumption for 16 European Union countries. Their

analysis results imply that renewable energy consumption decrease carbon emissions. Sebri and

Ben-Salha (2014) investigate the causal relationship among economic growth, renewable

energy consumption, trade openness and carbon emissions in BRICS countries. Empirical

evidence indicates that there is a unidirectional causality relationship between renewable energy

use and carbon emissions in India and South Africa. Ben Jebli et. al. (2016) made an analysis

covering the 1980-2010 periods for OECD countries by using Pedroni cointegration, FMOLS,

DOLS and Dynamic VECM methods. Their results show that increasing renewable energy

reduces CO2 emissions. Bilgili et. al. (2016) investigates that the impact of renewable energy

consumption on carbon emissions in 17 OECD countries data from 1977 to 2010 by using

FMOLS and DOLS techniques. Findings support that renewable energy consumption yields

negative impact on CO2 emissions. Zoundi (2017) reveal that renewable energy has a negative

impact on carbon emissions as a result of the Pedroni, Kao and Westerlund cointegration tests

made for 25 OECD countries. Apergis et. al. (2018) explore the link between renewable energy

consumption, health expenditures and carbon dioxide emissions for 42 sub-Sharan Africa

countries, spanning the period 1995-2011 by using Pedroni cointegration, FMOLS and DOLS

estimate methods. Empirical results reveal that renewable energy consumption and health

expenditures contribute to the reduction of carbon emissions. Jin and Kim (2018) comparatively

investigate whether renewable energy and nuclear energy are effective in reducing carbon

emissions for 30 countries. According to Pedroni and Kao cointegration, FMOLS and DOLS

test results there is a negative relationship between this variables meaning that increasing in

renewable energy reduces carbon emissions. Finally, Wang et. al. (2018) explore the role of

renewable energy in China’s energy security and climate change mitigation, and they reach that

same results with Jin and Kim (2018) given that the relationship between renewable energy and

carbon emission.

It is seen that immigration and renewable energy consumption are not investigate

together as explanatory variables of carbon emissions in the current literature. As a result, in

74


this paper, the both factors are examined in terms of climate change impacts and contribute to

the literature.

2. DATA, MODEL SPECIFICATION, AND METHODOLOGY

2.1. Data

Literature survey indicates that country and time period selections are an important issue

in panel data analysis in terms of the analysis results. As mentioned in Section 1, the aim of this

paper is to investigate the link between renewable energy consumption, international migration

and environmental pollution. We obtained annual data of 35 OECD member countries from

2000 to 2016. Countries in our analysis as follows: Australia, Austria, Belgium, Canada, Chile,

Czech Republic, Denmark, Estonia, Finland, France, Germany, Greece, Hungary, Iceland,

Ireland, Israel, Italy, Japan, Korea, Latvia, Luxembourg, Mexico, Netherlands, New Zealand,

Norway, Poland, Portugal, Slovak Republic, Slovenia, Spain, Sweden, Switzerland, Turkey,

United Kingdom and United States.

Table 3: Data and sources

Variable Describe Source

Immigration population13 person

OECD. Stat

(International Migration

Database)

Renewable energy

consumption

% of total final energy

consumption WDI

Economic growth GDP growth (annual

%) WDI

Carbon emissions (CO2) metric tons per capita WDI

Table 3 presents the variables used in this paper. Panel data for immigration population

are collected from the OECD.Stats, International Migration statistics, but the variable for

Turkey obtained from Republic of Turkey Ministry of Interior Directorate General of Migration

Management, Migration Statistics, because OECD.Stats include only one year for number of

Turkey immigrants. All other variables are collected from World Bank database. GDP growth

rate, which is an indicator of economic growth, is included in the analysis as a control variable.

13 Immigration population data for Turkey obtained from Republic of Turkey Ministry of Interior Directorate General of Migration Management, Migration Statistics.

75


2.2. Model Specification

Since the relationship between renewable energy consumption, immigrant population

and carbon emissions are examined for the first time in this paper, taking into consideration the

studies (Katırcıoğlu et. al, 2014; Doğan and Aslan, 2017; etc) based on number of tourist-energy

use-carbon emissions linkage in the model specification. In this context, we adopted in the

linear model given in the equation:

𝐶𝑂2 = 𝑓(𝐼𝑀𝐺, 𝑅𝐸𝑁, 𝐺𝐷𝑃) (1)

where CO2, IMG, REN and GDP indicate carbon dioxide emissions, immigrant population,

renewable energy consumption and economic growth, respectively. The panel estimation model

is presented as follows:

𝐶𝑂2𝑖𝑡 = 𝛽0 + 𝛽1𝐼𝑀𝐺𝑖𝑡 + 𝛽2𝑅𝐸𝑁𝑖𝑡 + 𝛽3𝐺𝐷𝑃𝑖𝑡 + 𝜇𝑖𝑡 (2)

where i and t denotes each cross section (35 countries) and the time series (2000-2016),

respectively. Each 𝛽 represents the slope coefficient of the corresponding variable and finally

𝜇𝑖𝑡 indicates the estimation residual. All variables are logarithmically analyzed.

2.3. Methodology

In this section, the panel unit root tests, cointegration tests, long run estimators and panel

causality test procedures is introduced, respectively.

2.3.1. Panel Unit Root Test

In this paper, we adopt two unit root test proposed by Levin et. al. (2002) and Im et. al.

(2003). The Levin-Lin-Chu (LLC) unit root test uses the following formulation:

∆𝛾𝑖𝑡 = 𝛽𝑖 + 𝛿𝛾𝑖𝑡−1 + ∑ 𝜌𝑘𝑧𝑘=1 ∆𝛾𝑖𝑡−𝑘 + 𝜃𝑖𝑡 + 𝜗𝑡 + 𝜇𝑖𝑡 (3)

where, ∆ is the first difference operator, z is the delay length, finally 𝛽 and 𝜗 is the respectively

unit-specific constant and time effects. In the LLC unit root test, it is assumed that the 𝛿

coefficient is homogeneous for all units. The basic model for the IPS test procedure is

established as follows:

∆𝑌𝑖𝑡 = 𝛿𝑌𝑖𝑡−1 + ∑ 𝜃𝑖𝑗∆𝑌𝑖𝑡−𝑗 + 𝑋𝑖𝑡′ ∅ + 𝜇𝑖𝑡

𝑧𝑖𝑗=1 (4)

In the IPS unit root test, heterogeneity is allowed by stretching the homogeneity between

the units.

76


2.3.2. Panel Cointegration Test

We adopt Pedroni panel cointegration test proposed by Pedroni (1999, 2004) to

determine the existence of long run dynamic relationship between variables. The Pedroni

cointegration test based on below formulation:

𝑌𝑖𝑡 =∝𝑖+ ∅𝑖𝑡 + ∑ 𝛽𝑛𝑖𝑁𝑛=1 , 𝑋𝑛𝑖𝑡 + 휀𝑖𝑡 (5)

where ∝𝑖, ∅𝑖𝑡 and 𝑛 denote the country-specific intercept, deterministic trend component and

number of repressors, respectively. This test presents seven statistics based on four within-

dimension statistics and three between-dimension statistics. Kao cointegration analysis

developed by Kao (1999) is also applied, since the possibility that a single cointegration test is

unlikely possibility of ensure the absolute result.

2.3.3. Long-run Estimator

We applied Fully-Modified Ordinary Least Squares (FMOLS) and Dynamic Ordinary

Least Squares (DOLS) proposed by Pedroni (2000) and Mark and Sul (2003). These estimators

developed to analyze the relationship between cointegrating variables follow I(1) process. In

the analysis, we consider the following equation for FMOLS and DOLS estimators:

𝑌𝑖𝑡 = 𝜕𝑖 + 𝛿𝑖𝑡 + ∑ 𝛽𝑖𝑝, ∆𝑋𝑖𝑡−𝑝𝑃𝑖𝑝 + 𝜎𝑖𝑡 (6)

It is generally accepted that DOLS results are more reliable than FMOLS. So, a

comparison is made by reporting the results of both estimators in this paper.

3. EMPIRICAL RESULTS

3.1. Panel Unit Root Test Results

In the analysis part of this paper, firstly, it is investigated whether the series are

stationary by using Levin-Lin-Chu and Im-Pesaran-Shin panel unit root tests. The lag selection

considers the Schwartz Information Criterion (SIC).

77


Table 4: Unit root test results

LLC IPS

Variable Level First

Difference

Level First Difference

CO2 25.168 (1.000) -16.900 (0.000)* 15.442

(1.000)

-9.362 (0.000)*

IMG -3.037 (0.001)* -15.264 (0.000)* -0.699

(0.242)

-12.701 (0.000)*

REN 12.580 (1.000) -7.437(0.000)* -0.918

(0.179)

4.401 (1.000)

GDP -14.780 (0.000)* -23.833 (0.000)* -10.958

(0.000)*

-19.907 (0.000)*

* denotes %1 statistically significance level.

Both test results are presented in Table 4. According to LLC test results, IMG and GDP

are stationary at level, but CO2 and REN are stationary at the first difference. IPS test results

indicate that only GDP is stationary at level. We adopt the LLC test, which all variables become

stationary when the first difference is received.

3.2. Panel Cointegration Test Results

In cases where the variables are I(1), cointegration tests are applied to determine whether

there is a long run relationship between them. The Pedroni and Kao cointegration tests are used

in this paper and tests results present in Table 5.

Table 5: Cointegration test results

Pedroni Test Statistic Prob. Weighted

statistic

Prob.

Panel v-Statistic 23.76639 0.0000* 18.05480 0.0000*

Panel rho-Statistic -2.352753 0.0093* -1.740022 0.0409**

Panel PP-Statistic 0.987044 0.8382 0.335255 0.6313

Panel ADF-Statistic -0.357527 0.3603 -1.746425 0.0404**

Group rho-Statistic 0.092138 0.5367

Group PP-Statistic 2.035041 0.9791

Group ADF-Statistic -0.668969 0.2518


Kao Test t-Statistic Prob.

ADF -1.469847 0.0708*** *, ** and *** denotes %1, %5 and %10 statistically significant level, respectively.

78


The null hypothesis of Pedroni and Kao cointegration tests imply that there is no

cointegration between variables. When Table 1 is examined, six statistical results for the

Pedroni test show that the presence of a strong cointegration results. The Kao test result is also

in the same direction, and the null hypothesis is rejected at the level of 10 % significance.

3.3. Long Run Coefficient Estimate Results

After the existence of the long run relationship between the variables is determined, the

coefficient estimate is made. We used the FMOLS and DOLS methods to estimate the

coefficient, and test results are in Table 6.

Table 6: FMOLS and DOLS test results (dependent variable: CO2)

FMOLS DOLS

Variable Coefficient Prob. Coefficient Prob.

IMG -0.0035 0.365 0.0073 0.016**

REN -0.6558 0.000* -0.2950 0.000*

GDP -0.0452 0.008* 0.0428 0.142 * , **denotes %1 and %5 statistically significance level, respectively.

The FMOLS test results indicate that renewable energy consumption and GDP have a

negative effect on carbon emissions. Although the coefficient of immigration population

variable is negative, the value of probability is statistically insignificant. On the other hand,

DOLS results show that, renewable energy effect on carbon emissions negatively. There is a

positive relationship between the immigrant population and carbon emissions, which means

that pollution is rising. As mentioned above, the DOLS results are considered to be more

reliable in terms of long run coefficient estimates. So we adopt DOLS test results.

4. CONCLUSION

Securing the future of our planet is often associated with climate change. At the same

time climate change, used as equivalent to the concept of global warming, is measured by

greenhouse gas emissions in the atmosphere. The fact that the human factor caused the increase

in these emissions has been proven by several studies. For this reason, the necessity of

examining many activities made by people in terms of environmental degradation is the starting

point of many studies. One of these activities is a migration. International migration from a

variety of reasons, such as war, natural disasters, economic problems, will be long run effects

on the host country, especially if they are permanent. On the other hand, renewable energy

consumption in the country as an internal factor is considered to reduce carbon emissions. As

a result, in this study, the effect of both factors and economic growth variable on carbon

emissions is investigated for 35 OECD countries.

The results of the research showed that an increase in the renewable energy consumption

reduces carbon emissions in line with the current theory [this result consistent with Bölük and

Mert (2014), Ben Jebli et. al. (2016), Bilgili et. al. (2016), Zoundi (2017), Apergis et. al. (2018),

79


Jin and Kim (2018), Wang et. al. (2018)]. Also, the results of the immigrant population are in

line with the theory. Accordingly, an increase in the immigrant population increases carbon

emissions [this result consistent with Rafiq et. al. (2016), Ma and Hofmann (2017)]. This

conclusion on the number of immigrants is related to the fact that immigrants in the host country

cause an unnatural, sudden population growth. Furthermore, the carbon emissions-reducing

effect of renewable energy consumption is greater than the carbon emissions-enhancing effect

of the immigrant population.

The results we have received show that emphasis is placed on renewable energy sources

and thus encouraging renewable energy consumption is crucial for the future of the world’s

resources. Also, it should also be observed that the policies developed for immigrants do not

lead to an imbalance in the proportion and intensity of the countries’ population. As a result

both immigrants as an external factor and the use of renewable energy as an internal factor have

been proven to be an inevitable influence on climate change.

REFERENCES

Apergis, N. et. al. (2010). On the causal dynamics between emissions, nuclear energy,

renewable energy, and economic growth, Ecological Economics, 69, 2255-2260.

Apergis, N. et. al. (2018). Does renewable energy consumption and health expenditures

decrease carbon emissions? Evidence for sub-Saharan Africa countries, Renewable

Energy, 127, 1011-1016.

Ben Jebli, M. et. al. (2016). Testing environmental Kuznets curve hypothesis: The role of

renewable and non-renewable energy consumption and trade in OECD countries,

Ecological Indicators, 60, 824-831.

Bilgili, F. et. Al. (2016). The dynamic impact of renewable energy consumption on CO2

emissions: A revisited Environmental Kuznets Curve approach, Renewable and


Bölük, G. and Mert, M. (2014). “Fossils & renewable energy consumption, GHGs (greenhouse

gases) and economic growth: Evidence from a panel of EU (European Union)

countries”. Energy, 74, 439-446.

Doğan, E. and Aslan, A. (2017). Exploring the relationship among CO2 emissions, real GDP,

energy consumption and tourism in the EU and candidate countries: Evidence from

panel models robust to heterogeneity and cross-sectional dependence, Renewable and


Im, K. S. et. Al. (2003). Testing for unit roots in heterogeneous panels, Journal of

Econometrics, 115, 53-74.

Jin, T. and Kim, J. (2018). What is better for mitigating carbon emissions – Renewable energy

or nuclear energy? A panel data analysis, Renewable and Sustainable Energy Reviews,

91, 464-471.

Kao, C. (1999). Supirious regression and residual-based tests for cointegration in panel data,

Journal of Econometrics, 90, 1-44.

Katırcıoğlu, S. T. et. al. (2014). Estimating tourism-induced energy consumption and CO2

emissions: The case of Cyprus, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 29, 634-

340.

Levin, A. et. al. (2002). Unit root tests in panel data: Asymtotic and finite-sample properties,

Journal of Econometrics, 108, 1-24.

80


Ma, G. and Hofmann, E. T. (2017). Environmental impact of immigrants to the US.: an

empirical study of air quality, Access Date: 25 September 2018,

file:///C:/Users/buket/Downloads/Environmental%20Impact%20of%20Immigrants%2

0rev%201%20(4).pdf.

Mark, N. and Sul, D. (2003). Cointegration vector estimation by panel DOLS and long-run

money demand, Oxf. Bull. Econ. Stat., 65, 655-680.

Menyah, K. and Wolde-Rufuel, Y. (2010). CO2 emissions, nuclear energy, renewable energy

and economic growth in the US, Energy Policy, 38, 2911-2915.

Niguyen, K. H. and Kakinaka, M. (2019). Renewable energy consumption, carbon emissions,

and development stages: Some evidence from panel cointegration analysis, Renewable

Energy, 132, 1049-1057.

Panwar, N. L. et. al. (2011). Role of renewable energy sources in environmental protection: A

review, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 15, 1513-1524.

Pedroni, P. (1999). Critical values for cointegration tests in heterogeneous panels with multiple

regressors, Oxf. Bull. Econ. Stat., 61, 653-670.

Pedroni, P. (2000). “Fully-modified OLS for heterogeneous cointegrated panels”. Department

of Economics Working Papers 2000-03, Department of Economics, Williams College.

Pedroni, P. (2004). Panel cointegration: Asymptotic and finite sample properties of pooled time

series tests with an application to the PPP hypothesis, Econometric Theory, 20 (3), 597-

625.

Price, C. E. and Feldmeyer, B. (2012). The environmental impact of immigration: An analysis

of the effects of immigrant concentration on air pollution level, Population Research

and Policy Review, 31, 119-140.

Rafiq, S. et. al. (2016). Effect of internal migration on air and water pollution in China, Monash

Business School Department of Economics, Discussion Paper No: 27/16.

Sadorsky, P. (2009). Renewable energy, CO2 emissions and oil prices in the G7 countries,

Energy Economics, 31, 456-462.

Sebri, M. and Ben-Salha, O. (2014). On the causal dynamics between economic growth,

renewable energy consumption, CO2 emissions and trade openness: Fresh evidence

from BRICS countries, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 30, 14-23.

Squalli, J. (2009). Immigration and environmental emissions: A U.S. county-level analysis,

Population and Environment, 30 (6), 247-260.

Squalli, J. (2010). An empirical assessment of US state-level immigration and environmental

emissions, Ecological Economics, 69, 1170-1175.

Tiwari, A. K. et. al. (2013). Tourism, energy consumption and climate change in OECD

countries, International Journal of Energy Economics and Policy, 3 (3), 247-261.

Wang, B. et. al. (2018). Role of renewable energy in China’s energy security and climate change

mitigation: An index decomposition analysis, Renewable and Sustainable Energy

Reviews, 90, 187-194.

Zoundi, Z. (2017). CO2 emissions, renewable energy and the Environmental Kuznets Curve, a

panel cointegration approach, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 72, 1067-

1075.

https://ideas.repec.org/s/wil/wileco.html

https://ideas.repec.org/s/wil/wileco.html

81


ATIKTAN TÜRETİLMİŞ YAKIT ÜRETİM TESİSLERİNDE

İŞLETME SORUNLARI VE ÇÖZÜM YAKLAŞIMLARI

Doç. Dr. İsmail ÖZBAY

Kocaeli Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Müh. Bölümü.

[email protected]

Veysel Ozan ANGIN


[email protected]

Doç. Dr. Erhan GENGEÇ

Kocaeli Üniversitesi, Ali Rıza Veziroğlu MYO, Çevre Koruma Teknolojileri Bölümü.

[email protected]

Doç. Dr. Bilge Özbay


[email protected]

ÖZET

Hızla artan nüfusun ihtiyacını karşılamaya yönelik teknolojik gelişmeler insanlığın enerjiye olan

ihtiyacını her geçen gün arttırmaktadır. Enerji üretiminde kullanılan fosil yakıtların tükenebilir olması ilgili

maliyetleri artırmaktadır. Sürdürülebilir enerji yönetiminin sağlanabilmesi için enerjiyi verimli kullanmayı

sağlayacak politikaların yanında yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelik planlamaların da yapılması zorunludur.

Gelişmiş toplumlarda ciddi boyutlara ulaşan katı atık sorununa alternatif çözüm getirecek olan atıktan yakıt

nitelikli ürün elde edilmesine yönelik planlamalar, bir tarafta çimento fabrikaları gibi yüksek enerji tüketen

tesislerin fosil yakıt ihtiyacını azaltırken, depolama tesislerine gidecek olan atık hacimlerinin azaltılmasına da

destek olmaktadır. Yapılan bu çalışmada, bir atıklardan yakıt üretim tesisinde meydana gelen işletme sorunları ve

çözüm yaklaşımları incelenmiştir. Yıllık 5.000 ton işleme kapasitesine sahip bu tesis için bakım ve onarım

maliyetinin yaklaşık 200.000 TL/yıl olduğu belirlenmiştir. Bakım onarım maliyetinin %57’irotor üstü bıçak ve

rotor üstü bıçak takozlarının değişiminden kaynaklanmaktadır. Bu maliyet, mevcut işlem için uygun olmayan

fiziksel yapıya sahip (bıçak ve takozların kırılmasına neden olan) atıklardan gelmektedir. Prosesin üretim

verimliliğini arttırmak için kaynakta ayırma ve uygun atık seçimi önemlidir. Bu sayede çevre ve enerjinin

korunması ve ayrıca bakım ve onarım maliyetlerinin azaltılması sağlanabilir.

Anahtar Kelimeler: Atıktan Türetilmiş Yakıt, Atık Yönetimi, Bakım ve Onarım Maliyeti, Enerji.

mailto:[email protected]


82


PROCESS PROBLEMS IN SOLID RECOVERED FUEL PRODUCTION PLANTS AND SOLUTION

APPROACHES

ABSTRACT

Demand for energy has been increasing day by day parallel to the technological developments aimed to

meet requirements of the increasing population. As fosil fuels used in energy production are being depleted,

concerned costs are increasing continuously. In order to ensure sustainable energy management, it is obligatory to

make plans for renewable energy sources as well as policies that will ensure efficient use of energy. Plans for

obtaining fuel-based products from waste, which will provide an alternative solution to the solid waste problem in

developed societies, reduce the fossil fuel requirement of high energy consuming facilities such as cement plants,

while also helping to reduce the volume of waste that will go to storage facilities. In this study, operating problems

and solution approaches are investigated for a solid recovered fuel plant. The cost of maintenance and repair is

estimated to be approximately 200.000 TL / year for this plant with an annual processing capacity of 5.000 tons.

57% of the cost of maintenance and repair is due to the change of the rotor blade sand the rotor blade tracking

wedge. This cost is coming from the wastes having physical structure which is not suitable (causing breaking of

blades and wedges) for the present process. In order to increase the production efficiency of the process, the

separation at the source and the selection of suitable waste are important. By this way, protection of environment

and energy and also reduction of maintenance and repair costs can be achieved.

Key Words: Solid Recovered Fuel, Waste Management, Cost of Maintenance and Repair, Energy

83


1. GİRİŞ

Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki tüketim toplumlarının neden olduğu atıkların

yönetimi gerek ulusal gerekse yerel yönetimler için önemli bir konu haline gelmiştir. TÜİK

2016 verilerine göre ülkemizde oluşan belediye atıklarının % 90’ı belediye çöplüklerinde ya da

düzenli depolama sahalarında bertaraf edilmektedir (TUİK,2016). Atık depolama için

gerekliliklerin yer aldığı Nisan 1999 tarihli AB Düzenleme Direktifi (99/31 / EC)’ne göre

depolamadan önce belediye katı atıklarından (MSW) biyo-bozunur organik madde içeriğinin

kademeli olarak azaltılması öngörülmektedir (Lonardo ve diğ., 2012). Ülkemizde ise 2010

tarihli “Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik”e göre 2005 yılında üretilen toplam

biyo-bozunur atık miktarının ağırlıkça 2025 yılına kadar % 65 azaltılması gerekmektedir

(RG,2010).Atıkların en aza indirgenmesi ve ayrı toplama-geri dönüşümü, kentsel katı atık

yönetim stratejisinin ana bileşenleridir. Ancak bu hedeflerin sağlanabilmesi için bu yöntemler

yeterli değildir. Avrupa’da son yılda kentsel katı atıkların depolama öncesi işlenmesi zorunlu

hale geldiğinden bir çok mekanik-biyolojik arıtma tesisi (MBT) kurulmuştur (Tintnerve diğ.,

2010). Tipik bir MBT tesisinin ana çıktıları arasında kağıt ve plastik içeriği nedeniyle yüksek

bir kalorifik değer sunan yakıt nitelikli atıklarda yer almaktadır. Bu durum atık yönetiminde

özellikle yakma işlemi öncesi yakıt nitelikli ürün elde edilmesini sağlayacak tesislerinin yer

aldığı stratejilerin kurulmasını gerekli kılmaktadır.

Ülkemizdeki konutların aydınlatma ve ısınma amaçlı yakıt tüketimleri incelendiğinde

yaklaşık 18.6 milyar kWh elektrik, 1.5 milyar m3 doğalgaz, 30.6 milyon ton katı yakıt, 1.2

milyon ton sıvı yakıt tüketimi gerçekleştiği görülmektedir (TUİK,1998). Enerjide dışa

bağımlığımız göz önünde bulundurulduğunda atıktan yakıt nitelikli ürün elde edilmesine

yönelik yapılacak uygulamalar sürdürülebilir atık yönetimi açısından da konuyu önemli hale

getirmektedir. Ayrıca küresel ısınmanın önüne geçmeye yönelik karbon ayak izlerini azaltmak

için üç strateji önerilmektedir. Bunlar ikincil yakıt olarak biokütle kullanımı, elektrik üretim

verimliliğine yönelik iyileştirmeler ve karbon yakalama ve depolama teknolojileridir. Mevcut

tesislerin elektrik üretim verimliliğini geliştirmeye yönelik çalışmalar, sistemi yükseltmek için

gerekli olan gelişmiş malzemelerin performansı tamamen test edilmediğinden dolayı ekonomik

olmayabilir. Karbon yakalama, yatırım belirsizliklerinden dolayı ticari olarak uygulanmamıştır.

Kentsel katı atıklardan türetilen ATY, yüksek bir biyokütle fraksiyonu içerir (yaklaşık% 70) ve

çok daha düşük maliyetle veya hatta negatif maliyetle temin edilebilir, geleneksel fosil yakıtın

bir tamamlayıcısı olarak önemli bir potansiyele sahiptir (Gargve diğ.,2009). Dolayısıyla ATY

tesislerinden elde edilen yakıt nitelikli biokütle karbon ayak izini azaltmaya yönelik yüksek

enerji ihtiyacı olan çimento üretim sektöründe ve enerji üretim tesislerinde ikincil yakıt olarak

kullanılabilir.

Atıktan türetilmiş yakıt (ATY), kurutma, ezme ve daha sonra sıkıştırma gibi bir takım ön

işlemlerle pelet haline getirilmiş kentsel atıkların yanma niteliği yüksek fraksiyonu olup,

piroliz, gazlaştırma ve yanma prosesleri için önemli bir hammaddedir. Atıktan türetilmiş

yakıtlar kısaca katı atıkların geri kazanılabilen türleri ayrıştırıldıktan sonra geriye kalan,

84


kalorifik değere sahip yanabilen katı atıklar olarak da ifade edilebilir. ATY tesislerinde üretilen

ürün nispeten sabit yoğunlukları ve boyutu, düzgün bileşimi, yüksek ısıl değeri ve kolay taşıma

gibi birçok avantaj sağlamaktadır (Duove diğ., 2007).

Yapılan bu çalışmada ATY tesislerinin genel özellikleri incelenerek, yıllık 5.000 ton işleme

kapasitesine sahip ATY tesisinde meydana gelen işletme sorunları ve çözüm yaklaşımları

incelenmiştir.

2. MATERYAL VE METOD

2.1. ATY’nin Sınıflandırılması

AB'de, kentsel katı atıklarından üretilen yakıtların sınıflandırmasıyla ilgili çalışmalar,

2006’dan bu yana yürürlükte olan ve UNI CEN / TS 15357–15747 normlarında olmak üzere

30 teknik belge ile detaylı olarak anlatılmaktadır. Bu belgeler atıktan türetilmiş yakıtın tüm

özelliklerini, tanımlarını, örnekleme yöntemlerini, ilgili parametreleri ve analitik yöntemleri

ortaya koymaktadır (Rada ve Ragazzi, 2014). Ülkemizde ise 2014 tarihli Resmi Gazete ile

yürürlüğe giren “Atıktan Türetilmiş Yakıt, Ek Yakıt ve Alternatif Hammadde Tebliği” ile ATY

hazırlanması ve hazırlama tesislerinde bulunması gereken asgari şartlara ilişkin teknik, idari ve

uyulması gereken kurallar ortaya konmuştur. ATY’nin özellikleri ve sınıflandırılması,

CEN15359 dokümanında verilen metodolojiye göre her parametre için beş sınıf içermektedir.

Parametreler ekonomik(biokütle içeriği, net kalorifik değer ve nem içeriği), teknik (Klor içeriği,

Kül içeriği ve yığın yoğunluğu) ve çevresel (Civa, kadmiyum ve toplam ağır metal içeriği)

olmak üzere 3 kategoriye ayrılmıştır. Her bir parametre için sınıflandırma sınır değerleri Tablo

1.’de verilmiştir.

Tablo 1: ATY için sınıflandırma sistemi (CEN/TS 15359)

Özellikler Birim Sınıf 1 Sınıf 2 Sınıf 3 Sınıf 4 Sınıf 5

Biyo kütle içeriği (ar) % (ortalama) ≥90 ≥80 ≥60 ≥50 <50

Net kalorifik değeri (ar) MJ/kg (ortalam) ≥25 ≥20 ≥15 ≥10 ≥6,5

Nem içeriği %wt/wt

(ortalama)

≤10 ≤15 ≤20 ≤30 <40

Klor içeriği (d) %wt/wt

(ortalama)

≤0,2 ≤0,6 ≤0,8 - -

Kül içeriği (d) %wt/wt

(ortalama)

≤10 ≤20 ≤30 ≤40 <50

Yığın yoğunluğu (ar) kg/m3

(ortalama)

>650 ≥450 ≥350 ≥250 ≥100

Civa (Hg) (ar) Mg/MJ

(ortanca)

≤0,02 ≤0,03 ≤0,06 - -

Kadmiyum (Cd) (ar) Mg/MJ

(ortanca)

≤0,1 ≤0,3 ≤1,0 ≤5.0 ≤7,5

Toplam ağır metaller (ar) Mg/MJ

(ortanca)

≤15 ≤30 ≤50 ≤100 ≤190

85


Ülkemizdeki Tebliğ’de ise sınıflandırma yerine her bir parametre için tek bir sınır değer

verilmiştir (Tablo 2). Bu sınır değerlere göre ülkemizde üretilen ATY’nin ekonomik açıdan

değerli olabilmesi için kalorifik değeri 2500 kcal/kg’dan yüksek olmalı, tane boyu 50 mm’den

düşük olmalı ve nem oranının da %35’in altında olması sağlanmalıdır. Yakılması sonucu

oluşabilecek çevresel etkilerinin önlenmesi için de klor içeriği %1’den, civa 330 µg/MJ’den,

ağır metal toplamı 2500 mg/MJ’den, PCB 50 ppm’den ve solvent içeriğinin de %15’ten düşük

olması gerekmektedir (RG, 2014).

Tablo 2: ATY hazırlama tesislerinde hazırlanacak yakıtın özellikleri (RG,2014)

Parametre Sınır Değer

Kalorifik değer, kcal/kg >2500

Tane boyutu, mm <50

Nem oranı, % <35

Klor İçeriği, % <1

Hg, µg/MJ <330

Ağır metal toplamı, mg/MJ <2500

PCB, ppm <50

Solvent içeriği, % <15

2.2. ATY Tesislerinde Uygulanan İşlemler ve Kullanılan Ekipmanlar

ATY tesislerinde istenilen özelliklere sahip ürün elde edilebilmesi için kullanılması

gerekebilecek ekipmanlar Atıktan Türetilmiş Yakıt, Ek Yakıt ve Alternatif Hammadde

Tebliği’nin eklerinde verilmiştir. Tehlikeli olmayan Belediye atıklarının işlendiği ATY

tesislerinde gelen atıklar poşet içerisinde geldiğinden poşet açıcı, atıkların taşınması için

konveyör bant sistemleri, atıkların boyutunu ufaltmak için kaba kırıcı, içeriğindeki geri

dönüştürülebilir malzemelerin ayrılması için manyetik, balistik, hava akımlı veya eddy akımlı

vb. ayırıcı ekipmanlar, son ürün haline getirme aşaması için ince kırıcı ve atık eğer %65’den

fazla nemli ise kurutucu bir ekipmana ihtiyaç vardır. Kullanılacak ekipman seçiminde atığın

özelliği önemli rol oynar. Atığın içeriğine göre ekipman kapasitesi, teknik özellikleri gibi

kalemler belirlenir. Bu parametrelerde ekipman maliyetinin değişken olmasına neden olur. Atık

özelliği gibi üretilecek ATY’nin miktar ve kapasitesine göre de ekipmanlar değişiklik

gösterebilmektedir. Tablo 3’de ATY tesislerinde kullanılan ekipmanların yaklaşık maliyetleri

verilmiştir.

86


Tablo 3: ATY tesisinde kullanılan ekipmanların yaklaşık fiyatları (Özel, 2011).

Kullanılacak Ekipmanlar Yaklaşık Fiyatları

(Euro)

Poşet parçalayıcı döner elek 250.000-450.000

Kaba kırıcı 240.000-395.000

Mnyetikseperatör 15.000-45.000

Balistik seperatör 195.000-300.000

Son parçalayıcı 225.000-475.000

Kurutucu 500.000-1.000.000

Konveyörler 750-2.000/m

Vibrationcute 75.000-120.000

Hava sınıflandırıcı 60.000-110.000

Toplam 1.750.000-3.000.000

2.3. İncelenen ATY Tesisinin Tanıtımı

Bu çalışmada Kocaeli ilinde tehlikesiz atık kompozisyonlarından türetilmiş yakıt üretimi

yapan 5.000 ton/yıl kapasiteli bir tesis incelenmiştir. Tesisin genel akım planı Şekil 1’de

verilmektedir. Tesis yaklaşık 2000 m2 arazi üzerinde kurulmuş olup, 550 m2 kapalı alanda

atıkların işlenmesi gerçekleştirilirken, 1450 m2 açık alan da ürün depolama işlemi için

kullanılmaktadır. Mevcut işletme hacimli atık içermeyen tek tip atıklardan ATY üretimi

yapmakta olup, ekipman içeriği son parçalayıcı ve balyalama makinesinden oluşmaktadır.

Tesise gelen katı atıklar niteliklerine göre sınıflandırıldıktan sonra istenilen kalorifik değeri

yakalaması için harmanlanma ve karıştırma işlemi gerçekleştirilmektedir. Daha sonra elde

edilen karışım, partikül boyutunu 50 mm’nin altına düşürmek için son parçalayıcıda

parçalanarak paketlenmek üzere balya makinesine gönderilmektedir. Balyalanmış hale gelen

ATY, ilgili piyasaya gönderilene kadar ürün depolama sahasında depolanmaktadır.

Şekil 1. Tesis Genel Akım Planı

87


3. BULGULAR ve TARTIŞMA

İncelenen tesiste tehlikeli olmayan atıklar işlendiğinden, ATY üretiminde kullanılabilecek

atık türleri tehlikeli olmayan evsel katı atıklar, endüstriyel atıklar, plastik ve kağıt karton

atıkları, ambalaj atıkları, üretim atıkları, atık lastikler, biokütle atıkları, bitkisel atıklar,

kontamine olmamış ahşap atıklar, kağıt ve kağıt üretimi atık çamurları, tekstil atıkları, yüksek

kalorifik değere sahip tehlikesiz atıklar, atık yağlar, ağaç talaşları gibi atık türleridir.

Tesisin işletilmesindeki temel sorunlar kullanılan ekipmanlarda meydana gelen

sıkıntılardan kaynaklanmaktadır. İncelenen ATY tesisinde atık karışımının boyutunu ufaltmak

için Lindner Micromat 2000 /160 Kw Kırıcı kullanılmaktadır. Kırıcıda kullanılan sarf

malzemeler ve özellikleri Tablo 4’de verilmektedir. Tablodan da görülebilceği gibi kırıcı da 9

kalem toplam 590 adet sarf malzeme bulunmaktadır. Tablo 5’de birim fiyatları verilmiş olup

bu özellikteki bir kırıcının yaklaşık 53.600 TL stok malzeme maliyeti olmaktadır.

Tablo 4: Lindner Micromat 2000 /160 Kw Kırıcı Sarf Malzemeleri

Sarf Malzeme Malzemenin Özelliği

Kırıcıdaki

miktarı

(adet)

Rotor Üstü Bıçak Soğuk iş takımı çeliği, ısıl işlem ve taşlama 114

Bıçak Takozu Sementesyon çeliği, dövme , ısıl işlem 114

Bıçak Tutucu Sementesyon çeliği, dövme , ısıl işlem 114

Takoz Civatası M24*80, 10.9 kalite ovalama, ısıl işlem 114

Bıçak Merkezleme

Civatası M12*25,10.9 kalite 114

Karşı Bıçak Ön ve arka sabit bıçakları, soğuk iş takım çeliği,

ısıl işlem ve taşlama 8

Karşı Bıçak Baskısı Sementasyon çeliği, özel çekim dikdörtgen

prizma, ısıl işlem 4

Elek Hardox 450, 10 mm, 50 mm delik çapı 4

Elek Yatağı Sıcak lama 4

Tablo 5: Lindner Micromat 2000 /160 Kw Kırıcıda Kullanılan Sarf Malzeme Birim Fiyatları

Sarf Malzeme Birim Fiyatı

(TL)

Toplam Stok

Maliyeti (TL)

Rotor üstü bıçak (43*43) 29 3.306

Rotor üstü bıçak tutucu/halkası 24 2.736

Rotor üstü bıçak takozu 220 25.080

Takoz civatası (M24*80) 6.5 741

Bıçak Merkezleme Civatası

(M10*30)

2.5 285

Karşı Bıçak 525 4.200

88


Karşı Bıçak Baskı Plakası 510 2.040

Elek 1250 5.000

Elek Yatağı 2500 10.000

Baskın cıvatası (M20*170) 13,5 216

TOPLAM 53.604

Tesiste kullanılan kırıcının Ocak 2018-Ekim 2018 dönemi boyunca teknik arızlardan

dolayı sarf malzeme maliyet harcamaları Şekil 2’de verilmektedir. 10 aylık işletme süresince

101.416 TL kırıcıda meydana gelen arızaları gidermek için sarf malzemelerine bütçe harcandığı

belirlenmiştir.

Şekil 2. ATY Tesisi Kırıcı Bakım Sarf Malzeme Maliyetleri

Kırıcı bakımında kullanılan sarf malzemelerin harcama yüzdelerine göre en önemli

maliyet kalemini % 38 ile rotor üstü bıçak takozu oluşturmuştur (Şekil 3). Bunu % 19 ile rotor

üstü bıçak maliyetleri takip etmiştir. Bu maliyetlerin temek nedeni uygunsuz malzemenin

kırıcıya verilmesinden kaynaklanmıştır.

89


Şekil 3. Kırıcı ünitesi bakım çalışmalarında kullanılan sarf malzemelerin maliyet yüzdeleri

Tesiste ATY haline getirilen ürünler hidrolik pres yardımıyla balyalanmaktadır.

Kullanılan hidrolik presin genel özellikleri Tablo 6’da verilmektedir. Hidrolik presin üzerinde

6 adet balya teli haznesi bulundurmaktadır. Bu teller balyalar uygun boyuta geldiğinde otomatik

olarak balyanın etrafını sararak bir bütün halinde durmasını sağlamaktadır. Yıllık 5.000 ton

ürün paketlemek için yaklaşık olarak 15 ton balya teli kullanılmaktadır. Kullanılan balya telinin

yıllık maliyeti yaklaşık olarak 45.000 TL olarak öngörülmektedir. Balyalama makinesinde

meydana gelen arızalar ise tel burma kancalarının gevşemesi, tel bağlama sorunları,

malzemenin hazneye sıkışması gibi küçük çaplı mekanik arızalar olup makine operatörü

tarafından her hangi bir maliyet harcanmaksızın giderilmektedir.

Tablo 6: Disan Hidrolik Pres Genel Özellikleri

Parametre Birim Değer

Baskı gücü ton 40

Motor kW 11

Besleme ağzı mm 670*1100

Balya ölçüsü mm 750*750

Kapasite

30 kg/m3 (karton) 1

50 kg/m3(karışık) 1-1.5

100 kg/m3(gazete-dergi) 1.5-2.5

Balya ağırlığı kg 250-350

Telleme adeti adet 3

Konveyör genişliği mm 1000

Tel kalınlığı mm 3

Boşta çevrim süresi sn 22

4. SONUÇLAR

Gün geçtikçe artan nüfus ve getirdiği hızlı tüketim sonucunda atıkların bertarafı önemli bir

sorun haline gelmiştir. ATY üretimiyle atıkların depolamaya gidecek kısmının azaltılarak aynı

zamanda da hızla artan enerji ihtiyacına yönelik destek amaçlanmaktadır. Çimento fabrikaları

atıktan türetilmiş yakıtlar için önemli bir potansiyel oluşturmakla birlikte fosil yakıtların

yanmasından sonra açığa çıkacak kirleticilerinde önüne geçilmiş olacaktır. Yapılan çalışmada

kırıcı ve balyalama makinesinden oluşan tesislerdeki işletme sorunlarından kaynaklanan

maliyetler incelendiğinde en önemli işletme maliyet kalemlerinin kırıcılardaki rotor üstü bıçak

ve bıçak takozlarından kaynaklandığı belirlenmiştir.

Mevcut tesiste kapasiteye uygun makine temini yada makine uygun kapasitede çalışmak

bakım maliyetlerini düşüreceği tahmin edilmektedir.İşletmede bulunan kırıcıya ek olarak bir

kırıcı daha alınması halinde makinenin maliyeti yaklaşık olarak 300.000 Euro olup 3 yıl

içerisinde kendisini amorti edeceği tahmin edilmektedir. Böylelikle aşırı yüklemelerden

kaynaklanan sorunlar azaltılabilecektir. Atığın kaynağında ayrıştırılması sırasında mevcut

ekipmana uygun atık seçimine daha fazla dikkat edilmesi maliyetlerin düşürülmesinde etkili

90


olacağı düşünülmektedir. Ayrıca düzenli bakım ve bakım personelinin eğitimi de kullanılan

ekipmanın ömrünü uzatacağı gibi tesisin verimini de arttıracaktır.

KAYNAKLAR

Dou, B., Park, S., Lim, S., Yu, T.U., Hwang, J., Pyrolysis Characteristics of Refuse Derived

Fuel in a Pilot-Scale Unit, Energy&Fuels, , 21, 3730–3734, 2007.

Garg, A., Smith, R., Hill, D., Longhurst, P.J., Pollard, S.J.T., Simms, N.J., An integrated

appraisal of energy recovery options in the United Kingdom using solid recovered fuel

derived from municipalsolidwaste, Waste Management, 29, 2289–2297, 2009.

Lonardo, M.C.D., Lombardi, F., Gavasci, R., Characterization of MBT plants input and outputs:

a review, Rev. Environ. Sci. Biotechnol., 11, 353-363, 2012.

Özel, A., Çimento Üretiminde ATY Kullanımı ve Çevresel Etkileri, Yüksek Lisans Tezi,

İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2011.

Rada, E.C., Ragazzi, M., Selective collection as a pretreatment for indirect solid recovered fuel

generation,Waste Management, 34, 291–297, 2004.

RG, Resmi Gazete, Sayı:27533, Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik, Çevre ve

Orman Bakanlığı, 2010.

RG, Resmi Gazete, Sayı:29036, Atıktan Türetilmiş Yakıt, Ek Yakıt ve Alternatif Hammade

Tebliği, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2014.

Tintner, J.,Smidt E., Böhm, K., Binner, E., Investigations of biological processes in Austrian

MBT plants. Waste Management, 30, 1903–1907, 2010.

TUİK, Türkiye İstatistik Kurumu, Çevre İstatistikleri-Atık istatistikleri verileri, 2016.

TUİK, Türkiye İstatistik Kurumu, Enerji İstatistikleri-Konutlarda Enerji Tüketimi istatistikleri

verileri, 1998.

91


PETROL FİYATLARI VE ENFLASYON ARASINDAKİ

ASİMETRİK NEDENSELLİK İLİŞKİSİ: BRICS-T ÜLKELERİ

ÜZERİNE BİR UYGULAMA


Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat

[email protected]

Doktora Öğrencisi Hande ÇALIŞKAN

Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat

[email protected]

Doktora Öğrencisi Tuğba KANTARCI


[email protected]

ÖZET

Bu çalışmada küresel ekonomiler içerisinde hızla büyüdüğü bilinen BRICS-T ülkeleri (Brezilya, Rusya,

Hindistan, Çin, Güney Afrika ve Türkiye) kapsamında petrol fiyatlarındaki değişmelerin enflasyon üzerindeki

etkilerinin incelenmesi hedeflenmiştir. Söz konusu ülkeler hem net petrol ihracatçısı hem de ithalatçı ülkeler

olarak dünyada önemli bir konuma sahiptir. Bu kapsamda, petrol fiyatlarında gerçekleşen şokların, ülkelerin

ekonomik göstergelerini etkileyeceği beklenmektedir. Pozitif ve negatif petrol fiyat şoklarının enflasyon oranları

üzerindeki asimetrik nedensellik testi ile araştırılmıştır. Analiz sonuçları, Güney Afrika için petrol fiyatlarından

enflasyona yönelik nedensellik ilişkisi olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler: Petrol, Enflasyon, Petrol Fiyatları, Asimetrik Nedensellik.

ABSTRACT

In this study, the effects of oil price changes on inflation are examined for the BRICS-T (Brazil, Russia,

India, China, South Africa and Turkey) countries, which are known to have high growth rate among global

economies. These countries have an important position in the world both as a net oil exporter and as an importer

country. In this context, it is expected that the shocks in oil prices will affect the economic indicators of the

countries. The effects of positive and negative oil price shocks on inflation are examined by using asymmetric

causality test. The results indicate the presence of causality relation running from oil price to inflation in South

Africa.

Keywords: Oil, Inflation, Oil Prices, Asymmetric Causality.

92


1. GİRİŞ

Küreselleşme ile ülkelerin karşılıklı bağımlılığı artmış ve yaşanan ekonomik

gelişmelerle birlikte ülkeler bu değişimlere ayak uydurmak zorunda kalmışlardır. Geçmişte

küresel güç olarak nitelendirilen ülkeler, yaşanan kriz ve şoklarla birlikte bu gücü kaybederek

köklü değişimler geçirmişlerdir. Bu nedenle, geçmişte ekonomiye yön verdiği bilinen ülkelerin

yerine yenileri geçerek küresel gücün yön değiştirdiği söylenebilir. Bu bağlamda söz konusu

ülkeler arasında yükselen güç olarak kabul edilen BRIC ülkeleri; ekonomileri hızla büyüyen ve

gelişen ülkeler arasında gösterilmektedir. Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin’in baş harflerinden

oluşan BRIC kısaltması literatüre ilk olarak Goldman Sachs’ın baş ekonomisti Jim O’Neill’in

2001 yılında yazmış olduğu bir makale ile girmiştir. Bu ülkelerin ortak özellikleri olarak,

dünyada geniş coğrafyaya sahip olmaları, nüfusun büyük olması ve çok zengin yeraltı

kaynaklarına sahip olmalarıdır. Ardından bu ülkelere Güney Afrika dahil olmuş ve hem nüfus

yoğunluğu hem de ekonomik gelişimi itibariyle Türkiye’nin BRICS ülkeleri ile benzer

özellikler taşıması, Türkiye’nin de zaman zaman bu ülke grubuna dahil edilmesine neden

olmuştur. BRICS-T ülkelerinin kendilerine has özellikleri veya benzer yanları bulunmakla

birlikte ekonomik büyümelerini önemli ölçüde arttırarak günümüzde adından sıklıkla söz

ettirmektedir.

BRICS-T ülkeleri birçok açıdan dünya ekonomisine yön vermektedir. Özellikle Çin

2000’li yılların başından itibaren göstermiş olduğu ekonomik performans ile dünyanın en

büyük ekonomilerinden biri haline gelmiştir. Petrol üretimi ve tüketimi açısından da bu ülkeler

küresel ekonomiye ve petrol fiyatlarına yön vermektedir. Bilindiği üzere, Brezilya ve Rusya

sahip olduğu rezervler ile petrol ihraç eden ülke konumundayken, Hindistan ve Çin ekonomi

ve nüfus büyüklüğü bağlamında petrol ithalatçısı ülkeler arasında önemli bir konumda

bulunmaktadır. Petrol üretim sürecinde en önemli girdilerden biri olduğundan, petrol

fiyatlarının yükselmesi doğrudan faktör girdilerinin maliyetlerini arttırarak firmaların üretim

maliyetlerinin yükselmesine yol açmaktadır. Maliyetlerin artması fiyatların artmasına neden

olmaktadır çünkü firmalar maliyet artışlarını doğrudan satış fiyatlarına yansıtmaktadırlar ve

böylece petrol fiyatlarındaki artışın fiyatlar genel düzeyini arttırarak enflasyona neden olması

beklenmektedir (Qianqian, 2011: 1361).

Petrol fiyat artışları; ev, motor yakıtları, gaz ve elektrik gibi enerji ile ilgili kalemlerin

fiyatlarını içeren maliyetleri yükselterek doğrudan tüketici fiyat endeksini (TÜFE) etkileme

eğilimindedir. Örneğin, benzin ve akaryakıt doğrudan ham petrolden elde edilmektedir. Bu

yüzden benzin ve akaryakıt fiyatları, petrol fiyatlarını çok yakından takip etmektedir. Diğer bir

ifadeyle, petrol fiyatlarının artması diğer enerji bileşenlerine de yansıyabilmektedir. Artan

petrol fiyatlarının yüksek enerji maliyetleri ile enflasyon sorununa yol açması, fiyat artışlarının

kalıcı olup olmadığıyla yakından ilişkilidir (Cavallo, 2008: 1).

Petrol ihracatı veya ithalatının ülke ekonomilerine etkileri ve yaşanan ekonomik

dalgalanmalar her bir ülke için farklı sonuçlar doğurmaktadır. Örneğin, petrol fiyatlarında

meydana gelen artışlar, petrol ithal eden ülkeler ile ihraç eden ülkeler arasında gelir transferine

yol açmaktadır. Diğer yandan, petrol ihraç eden ülkeler petrol fiyatlarının artmasından olumlu

etkilenmekte, petrol ithal eden ülkelerde ise bu durum enflasyon, cari açık, bütçe açığı ve

93


ekonomik büyümenin azalması gibi olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Petrol fiyatlarının

artması her ne kadar petrol ihraç eden ülkeleri olumlu yönde etkilese de, uzun dönemde bu etki

tersine dönmekte ve petrol ihraç eden ülkelerde de enflasyona yol açabilmektedir. Ayrıca

dünyada alternatif enerji kaynağına sahip olan ülkelerin petrol ithalatını azaltması, petrol

ihracatçısı ülkelerin ihracat gelirlerinin düşmesine ve beraberinde ihracatın azalmasıyla dış

açığa sebep olabilmektedir (Alagöz vd. 2017: 145).

Petrol fiyatlarındaki değişiklikler, birçok ülke ekonomisini aynı anda etkilemekte ve

ekonomik dalgalanmaların önemli bir unsuru olabilmektedir. Bu bağlamda gerçekleşen bir

petrol fiyatı şoku ekonomiyi bütünüyle etkileyebilmektedir. Petrol fiyatı şokları, II. Dünya

Savaşı'ndan bu yana birkaç kez gerçekleşmiştir. Örneğin, Yom Kippur savaşı ile yaşanan 1973-

1974 petrol fiyat şoku, İran devrimi sonucu görülen 1979-1980 petrol fiyat şoku, 1970’li

yıllarda dünya genelinde gözlemlenen stagflasyonunun ana nedeni olarak gösterilmektedir.

Ancak 1990’ların sonlarından bu yana, birçok ülke benzer büyüklükte petrol şokları ile karşı

karşıya kalmış olmasına rağmen, bu şokların hasıla ve enflasyon üzerindeki etkileri

sanayileşmiş ekonomiler için daha kısıtlı kalmıştır (Wong, Chia ve Chang; 2013: 1581).

1970’lerde yaşanan petrol şokları dünya genelinde yüksek enflasyona sebep olmuştur.

1980’lerde nispeten petrol fiyatları düşme eğilimi gösterirken, 1990’larda Körfez Savaşı’ndan

sonra yaşanan krizinden dolayı fiyatlarda geçici bir artış gözlemlenmiştir. İlerleyen süreçte

petrol fiyatları 2008 yılında hızlı bir şekilde yükselmiş hemen ardından 2009’da büyük bir

düşüş yaşanmıştır. Bu gelişmelere bağlı olarak petrol fiyatlarında ortaya çıkan yüksek volatilite

petrol fiyatlarının yeniden artacağına ve enflasyonu arttırabileceğine dair endişelere neden

olmuştur. Bununla birlikte, 2014 yılının dördüncü çeyreğinde küresel petrol fiyatları yeniden

keskin bir düşüş göstermiş ve o zamandan bu yana düşük seviyede kalmıştır (Choi, 2018: 72).

Brezilya, sahip olduğu petrol rezervleri açısından Latin Amerika’daki en önemli

ülkelerin başında gelmektedir. Latin ve Orta Amerika Bölgelerinde petrol tüketiminin

%42.3’ünü tek başına karşılayan Brezilya, petrol şoklarına karşı tepkiler gösterdiği için dikkat

çekmektedir. Çünkü petrol fiyatlarında meydana gelebilecek negatif şoklar sebebiyle bölgeye

olumsuz etki yaratması ve makroekonomik göstergeleri etkilemesi beklenmektedir. Literatürde

de bu beklentileri destekleyen çeşitli çalışmalar mevcuttur. Örneğin Galarza vd. (2016), petrol

fiyat şoklarının Brezilya’da enflasyonu artırıcı ekonomik büyümeyi ise azaltıcı yönde bir etkiye

neden olduğu sonucuna ulaşmışlardır.

Rusya için de benzer yorumları yapmak mümkündür. Rusya da petrol ihraç eden bir

ülke olduğundan, artan petrol fiyatlarından ülke ekonomisi olumlu etkilenirken, düşen petrol

fiyatlarından olumsuz etkilenmektedir. Izatov’a göre (2015), petrol fiyatlarındaki artışlar

Rusya’nın ekonomik faaliyetlerini büyük ölçüde desteklemekte ancak uzun vadede enflasyon

üzerinde bir etki yaratmamaktadır (Izatov, 2015: 51).

Petrol, Hindistan’da kömürden sonra ticarete konu olan ikinci en büyük enerji

kaynağıdır ve ham petrol ihtiyacının %70’inden fazlası ithal edilmektedir. Hindistan’daki ham

petrol ve petrol ürünlerinin fiyatları, ithalat paritesi prensibi ile yönetilmektedir. Hindistan’da

petrol ve havacılık türbini yakıtı dışındaki petrol ürünlerinin perakende fiyatı devlet kontrolü

altındadır ve devlet tarafından işletilen Petrol Pazarlama Şirketleri, ürünlerini rafineri kapısında

satın alma maliyetlerinin altında fiyatlara satmaya zorlanır. Bu durum ise, ekonomide kayıplara

94


neden olarak mali açığı önemli ölçüde arttırmaktadır. Artan mali açık ise, ülkede enflasyonu

yükseltip, ticareti pahalı hale getirerek ticari açığın oluşmasına ve Hindistan rupisinin değer

kaybına yol açmaktadır. Nihayetinde bu gelişmeler ithal edilen ham petrolün maliyetini

arttırmaktadır (Ghosh ve Kanjilal, 2014: 125). Hindistan gibi Çin’de dünya üzerinde petrol ithal

eden en önemli ülkelerden biridir. Bir bakıma Çin, dünya petrol fiyatlarının da belirleyicisi gibi

görünmektedir. Sürekli artan petrol ihtiyacı, petrol talebi oluşmasında tıpkı Hindistan gibi

Çin’de önemli bir yere sahiptir.

BRICS ülkelerine son olarak katılan Güney Afrika büyüyen ekonomisiyle göze

çarpmakta, ancak az miktarda ham petrol rezervi bulunmaktadır. Bu nedenle ülkenin ham petrol

üretimi çok düşük seviyelerdedir. ABD Enerji Bilgi İdaresi (EIA) verilerine göre, Güney

Afrika’da 15 milyon varil ham petrol rezervi olduğu kanıtlanmıştır. Dolayısıyla, Güney Afrika

ithalatçı konumda bir ülke olarak değerlendirilmektir. Niyimbanira (2013), Güney Afrika'da

petrol fiyatı ile enflasyon arasındaki uzun vadeli bir ilişkinin var olduğunu tespit etmiştir.

Nedensellik ilişkisine göre petrol fiyatının enflasyona neden olduğu şeklinde sonuca ulaşmıştır.

Bu sonuçlara göre parasal otoritelerin enflasyonu kontrol altında tutmaya çalıştıklarında, petrol

fiyatını da dikkate almaları gerektiğini göstermektedir.

Uluslararası petrol piyasasında meydana gelen olumlu ya da olumsuz gelişmeler,

özellikle petrol ihtiyacının büyük kısmının ithal edildiği Türkiye gibi ülkelerin ekonomileri

üzerinde belirli etkiler yaratmaktadır. Özellikle 2001 yılında gerçekleşen finansal krizin

ardından, akaryakıt fiyatlarının değişmesi Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından

uygulanan enflasyonla mücadele programının başarısını engellemiştir. Türkiye’de sürekli

değişen akaryakıt fiyatlarının merkez bankasının bir öncelik olarak gördüğü “fiyat istikrarı”

politikası üzerindeki olası etkilerinin belirlenmesi, politika yapıcılara kesin bilgi sağlanması

açısından önemli bir sorun haline gelmiştir (Çelik ve Akgül, 2011: 12).

Bu çalışmada uluslararası petrol fiyatları ile enflasyon oranları arasındaki ilişki BRICS-

T ülkeleri özelinde ele alınacaktır. Petrol fiyatlarında meydana gelecek pozitif ve negatif

şokların ekonomi üzerinde farklı etki yaptığı literatürde geniş bir şekilde işlenmiştir. Bu nedenle

çalışmada pozitif ve negatif petrol fiyat şoklarının enflasyon oranı üzerindeki Hatemi-J (2012)

tarafından geliştirilen asimetrik nedensellik testi ile araştırılmıştır. Çalışma dört bölümden

oluşmaktadır. Giriş bölümünün ardından ikinci bölümde literatürde yer alan çalışmalar

özetlenmiş, üçüncü bölümde ekonometrik yöntem ve tahmin sonuçları verilmiştir. Dördüncü

bölümde ise genel bir değerlendirme yapılmıştır.

2. LİTERATÜR

Petrol fiyatları ile makroekonomik değişkenler arasındaki ilişki literatürde geniş bir

şekilde araştırılmıştır. Bu çalışmada, petrol fiyatlarındaki şokların önemli makroekonomik

değişkenlerden biri olarak gösterilen enflasyon oranları üzerindeki etkisinin araştırılması

hedeflendiğinden, literatürde petrol fiyatları ile enflasyon oranları arasındaki ilişkileri inceleyen

çalışmalar dikkate alınmıştır.

Kibritçioğlu ve Kibritçioğlu (1999), 1986-1998 yılları arası aylık verilerle Türkiye için

petrol fiyatları ile enflasyon arasındaki ilişkiyi VAR model ile incelemişlerdir. Analiz

95


sonucunda petrol fiyat artışlarının enflasyon üzerindeki dolaysız etkilerinin çok düşük sevilerde

olduğu saptanmıştır.

Hooker (2002), 1962-2001 dönemi çeyreklik verilerle ABD petrol fiyatlarındaki

değişikliklerin enflasyon üzerindeki etkilerini Phillips eğrisi çerçevesinde tahmin etmiştir.

Petrol fiyatlarındaki değişimin enflasyona etkisi ilgili dönem ele alındığında 1980 yılında bir

kırılmaya sahip olduğu anlaşılmıştır. Bulgulara göre 1980’den bu yana, petrol fiyatlarındaki

değişimlerin enflasyonu doğrudan etkilediği, 1980 öncesinde de petrol şoklarının çekirdek

enflasyona önemli ölçüde katkıda bulunduğu saptanmıştır. Son olarak ülkede uygulanan para

politikasının petrol fiyat şoklarına verdiği tepkiyi açıkladığı görülmüştür.

Du vd. (2010), Çin’deki makroekonomik göstergelerin dünya petrol fiyatlarından

etkilenip etkilenmediğini 1995:1–2008:2 dönemi için VAR modeli ile araştırmışlardır.

Bulgulara göre, dünya petrol fiyatının Çin’in ekonomik büyümesini ve enflasyonunu önemli

ölçüde etkilerken, Çin’deki ekonomik faaliyetlerin dünya petrol fiyatını etkilemediği sonucuna

ulaşmışlardır. Bu sonuç, Çin’in artan petrol tüketimi nedeniyle dünya petrol piyasalarında

önemli bir oyuncu haline gelmesine rağmen, dünya petrol piyasalarında petrol

fiyatlandırmasının gücünü henüz elde etmediği gerçeğini yansıtmaktadır.

Öksüzler ve İpek (2011), Türkiye için petrol fiyatı değişikliklerinin enflasyon ve

ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini 1987-2010 arası dönemde aylık verilerle VAR model

kullanarak araştırmışlardır. VAR analizine bağlı olarak elde edilen Granger nedensellik

sonuçlarına göre petrol fiyatları ve enflasyon arasında bir nedensellik saptanmazken, petrol

fiyatlarından ekonomik büyümeye doğru tek yönlü bir nedensellik bulunmuştur. Ayrıca yapılan

etki tepki fonksiyonlarına göre petrol fiyatında ortaya çıkan pozitif bir şokun hem büyümeyi

hem enflasyonu pozitif etkilediği tespit edilmiştir.

Ito (2012), 1995:Q1-2009:Q3 dönemi için Rusya’da petrol fiyatlarının enflasyon, reel

efektif döviz kuru ve reel GSYİH üzerindeki etkilerini VAR modeli kullanarak incelemiştir.

Elde edilen bulgulara göre petrol fiyatlarında %1’lik bir değişimin (artışın ve azalışın) reel

GSYİH’de %0.44 oranında bir değişime sebep olduğu saptanmıştır. Kısa vadede ise yükselen

petrol fiyatlarının enflasyonu negatif, ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediği tespit

edilmiştir. Ayrıca petrol fiyatlarının reel efektif döviz kurunda artışa neden olduğunu sonucuna

varılmıştır.

Pradhan vd. (2015), finansal derinlik, petrol fiyatları ve ekonomik büyüme

göstergelerinin reel efektif döviz kuru, enflasyon oranı ve reel faiz oranları değişkenleri

arasındaki ilişkiyi G-20 ülkeleri için 1961-2012 dönemi boyunca panel Granger nedensellik

analizini kullanarak incelemişlerdir. Elde edilen bulgulara göre, söz konusu değişkenler

arasında kısa vadede karmaşık bir ilişki olmasıyla birlikte net bir fikir birliği sağlanmamıştır.

Ancak makroekonomik değişkenler göz önüne alındığında, uzun vadede meydana gelen

herhangi bir sapmanın ekonomik büyüme ile düzeltildiği yönünde bir sonuca varılmıştır.

Alagöz vd. (2017), Endonezya, Güney Afrika, Kolombiya, Çin, Türkiye, Kazakistan ve

Meksika için 1980-2016 dönemine ait yıllık veriler kullanarak, petrol fiyatlarının enflasyon ve

cari açık üzerindeki etkisini panel veri analizi ile incelemişlerdir. Bulunan sonuç, ham petrol

fiyatındaki bir dolarlık artış enflasyon üzerinde %0.04 artışa sebep olurken, cari denge üzerinde

96


olumsuz bir etki yaratığı yönündedir. Aynı zamanda petrol fiyatlarında artışın cari dengeyi

olumsuz etkileyerek cari işlemler açığını arttırdığını tespit etmişlerdir.

Sek vd. (2015), petrol fiyatlarındaki değişimin enflasyon üzerindeki etkilerini

incelemek için yüksek (Singapur, Güney Kore, Filipinler, Yunanistan, Belçika, İtalya, Pakistan,

Hindistan, Portekiz ve İspanya) ve düşük (Norveç, Danimarka, İngiltere, Kanada, Meksika,

Malezya, Brezilya, Venezuela, Ekvador ve Bulgaristan) petrol bağımlısı iki ülke grubunu ele

alarak 1980-2010 dönemi boyunca panel ARDL yöntemi uygulamıştır. Analiz bulgularına göre,

petrol fiyatlarındaki değişimin, düşük petrol bağımlılığı grubundaki ülkelerin enflasyonları

üzerinde doğrudan etkisinin olduğunu gösterirken, yüksek petrol bağımlısı ülkeler bağlamında

bu etki dolaylı olmaktadır.

Salisu vd. (2017), 2000-2014 arası üçer aylık veriler kullanarak, seçilen net petrol

ihracatçısı ve net petrol ithalatçısı ülkeler için petrol fiyatları ve enflasyon arasındaki ilişkiyi

dinamik panel veri analiziyle incelemişlerdir. Elde edilen bulgulara göre, uzun dönemde her iki

ülke grubu için de petrol fiyatı ile enflasyon arasında pozitif bir ilişki söz konusudur. Ayrıca bu

ilişki uzun vadede petrol ithal eden ülkelerin petrol ihraç edenlere göre nispeten daha çok

etkilediği anlaşılmıştır. Son olarak petrol fiyatı ve enflasyon ilişkisinin her iki ülke grubu içinde

zaman içinde istikrarsız bir yapıda olduğu sonucuna varılmıştır.

Koçak vd. (2017), 2003:01-2017:02 yıllarını kapsayan dönemde Türkiye için petrol

fiyatları ve enflasyon arasındaki ilişki VAR model kullanılarak incelenmiştir. Elde edilen

bulgulara göre, petrol fiyatları ve enflasyon arasında uzun dönemli bir ilişki olduğu

saptanmıştır. Aynı zamanda Granger nedensellik sonuçları da enflasyonun petrol fiyatlarının

nedeni olduğu yönünde sonuca varılmıştır.

Aloui vd. (2018), 1969-2014 yıllık verileri kullanılarak Suudi Arabistan için petrol

fiyatları, döviz kuru, enflasyon ve reel GSYİH büyümesi arasındaki ilişkiyi Morlet (Wavelet)

dalgacık yöntemleri kullanarak analiz etmişlerdir. Bulgular, değişkenler arasındaki ilişkilerin

zaman ve frekans üzerinden geliştiği yönündedir. Zaman-alan görünümü, petrol fiyatları, döviz

kurları, reel GSYİH büyümesi ve enflasyon arasındaki güçlü bir bağlantı olduğu görülmektedir.

Frekans alanı görünümünde ise, önemli dalga boyu tutarlılıkları ve güçlü gecikme ilişkileri

olduğu saptanmıştır. Dalgacık analizi sonuçları, petrol piyasasının oynaklığının, küresel risk

faktörlerine ve yerel para ABD dolarına sabitlenmesine bağlı olmasından kaynaklandığını

göstermektedir. Risk faktörleri ekonomik büyümeyi güçlü ve olumsuz bir şekilde etkilediği ve

enflasyon üzerine baskı yarattığı sonucuna varılmıştır.

Choi vd. (2018), 34 gelişmiş ve 37 gelişmekte olan ekonomiler için 1970-2015 yıllarını

kapsayan dönemde, 1970’li yıllardan bu yana küresel enflasyon fiyat hareketlerinin yerel

enflasyonu şekillendirmedeki rolünü ve küresel petrol fiyat şoklarının zaman içinde değişip

değişmediğini dengesiz panel veri modeli kullanarak incelemişlerdir. Elde edilen sonuçlara

göre küresel petrol enflasyonunda ortalama % 10'luk bir artışın, yerel enflasyonu tepe

noktasında yaklaşık %0.4 puan artırdığı saptanmıştır. Şoktan iki yıl sonra etkinin ortadan

kalktığı görülmektedir. Ayrıca etkinin asimetrik olduğu bulunmuş ve pozitif petrol fiyat

şoklarının negatif fiyat şoklarından daha büyük bir etkiye sahip olduğu sonucuna varılmıştır.

Alper (2018), 2007:01-2017:12 dönemine ait aylık veriler kullanarak, Türkiye için

petrol ve gıda fiyatlarının enflasyon üzerindeki etkisini yapısal VAR model ile araştırmıştır.

97


Analiz bulgularına göre hem gıda hem de petrol fiyatlarındaki şoklar Türkiye’de enflasyonun

artmasına yol açmaktadır ve enflasyonun beklenmedik petrol fiyat şoklarına vermiş olduğu

tepki altı ay sonra ortadan kalmaktadır.

3. PETROL FİYATLARI VE ENFLASYON ARASINDAKİ ASİMETRİK

NEDENSELLİK İLİŞKİSİ

3.1. Ekonometrik Model

Asimetrik nedensellik testi uygulaması, değişkenler arasındaki var olabilecek ilişkilerin

pozitif ve negatif şoklar bağlamında araştırılması için Hatemi-J (2012) tarafından ortaya

atılmıştır. Değişkenler arasındaki asimetrik ilişkilerin varlığına geçmeden önce, değişkenlerin

bütünleşme dereceleri saptanmaktadır. Bu bağlamda çalışmanın değişkenlerinden olan petrol

fiyatları ve ekonomik büyüme değişkenlerinin birim kök sınamaları Genişletilmiş Dickey-

Fuller (ADF) ve Phillips-Perron (PP) yöntemleri ile yapılmıştır.

Verilerin kümülatif pozitif ve negatif değişikliklere dönüştürülmesi fikri, Granger ve

Yoon (2002), kaynaklı olmuş fakat bu yaklaşımı gizli eşbütünleşme olarak adlandırdıkları

eşbütünleşmeyi test etmek için kullanmışlardır. Hatemi-J (2012) ise çalışmalarını nedensellik

analizine doğru genişletmiştir. Hatemi-J, pozitif ve negatif şokların farklı nedensel etkilere

sahip olması bakımından asimetrik nedensellik testi ile tespit edileceğini ileri sürmüştür.

Asimetrik nedensellik testi değişkenlerin pozitif ve negatif şoklar şeklinde iki ayrılmasına

dayanmaktadır. Pozitif ve negatif şoklar ise aşağıdaki rassal yürüyüş modeli ile elde

edilmektedir:

1 1 1 1 10 1

1

t

t t t i

i

y y y −

−

= + = + (1)

2 2 1 1 20 2

1

t

t t t i

i

y y y −

−

= + = + (2)

burada t = 1,2,…,T, sabit terim olan y10 ve y20 başlangıç değerlerini ve ε1i ve ε2i beyaz

gürültülü hata terimlerini ifade etmektedir. Pozitif ve negatif şoklar sırasıyla şu şekilde

tanımlanır: ( ) ( ) ( ) ( )1 1 2 2 1 1 2 2max ,0 , max ,0 , min ,0 , min ,0i i i i i i i i + + − −= = = = . Bu nedenle

1 1 1i i i + −= + ve 2 2 2i i i + −= + olarak ifade edilir. Buna bağlı olarak,

1 1 1 1 10 1 1

1 1

t t

t t t t t

i i

y y y + −

−

− −

= + = + + (3)

benzer şekilde

2 2 1 2 20 2 2

1 1

t t

t t t t t

i i

y y y + −

−

− −

= + = + + (4)

Son olarak, her bir değişkenin pozitif ve negatif şokları kümülatif bir biçimde

tanımlanabilir: 1 1

1

t

t t

i

y + +

−

= , 1 1

1

t

t t

i

y − −

−

= , 2 2

1

t

t t

i

y + +

−

= ve 2 2

1

t

t t

i

y − −

−

= . Burada her pozitif ve

negatif şokun, temel değişken üzerinde kalıcı bir etkisi olduğuna dikkat edilmesi

gerekmektedir. Bir sonraki adım, bu bileşenler arasındaki nedensellik ilişkisini test etmektir.

98


Burada sadece pozitif kümülatif şoklar için oluşturulmuş vektör kullanılarak

gerçekleştirilecektir. Pozitif şoklar için ( )1 2,y y y+ + += VAR model tahmini aşağıdaki gibidir:

1 1 1...t t p p ty v A y A y u+ + + +

− −= + + + + (5)

ty+ 2x1 boyutlu değişkenler vektörü, v 2x1 boyutlu sabit terim vektörü ve tu +

2x1 boyutlu

hata terimi vektörünü temsil etmektedir. A matrisi 2x2 boyutlu otoregresif değişkenlerin yer

aldığı matrisidir.

3.2. Analiz Sonuçları

BRICS-T ülkeleri için küresel petrol fiyatları ile enflasyon oranları arasındaki simetrik

ve asimetrik nedensellik ilişkilerinin 2003 ile 2018 yılları arasında aylık veriler kullanılarak

analiz edilecektir. Çalışmada küresel petrol fiyatları WTI ve Brent tipi olmak üzere iki farklı

fiyat serisi dikkate alınmış ve petrol fiyatlarına ait veriler ABD Enerji Bilgi Dairesinden (EIA)

elde edilmiştir. Ülkelere ait enflasyon oranları TÜFE endeksinden hareketle yıllı olarak

hesaplanmış ve TÜFE serisi Dünya Bankası Küresel Ekonomik Monitör (World Bank-GEM)

veri tabanından elde edilmiştir. Bu kapsamda, ilk olarak serilerin bütünleşme dereceleri

Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) ve Phillips-Perron (PP) birim kök testleri ile araştırılmış ve

sonuçlar Tablo 1’de gösterilmiştir.

Tablo 1: Birim Kök Testi Sonuçları

Değişkenler Düzey Birinci Farklar

ADF PP ADF PP

WTI -2.794* -2.397 -7.221*** -9.916***

Brent -2.244 -2.201 -10.176*** -10.198***

Brezilya_Enf -1.649 -2.014** -4.976*** -6.499***

Çin_Enf -2.784* -3.077** -6.446*** -13.637***

Hindistan_Enf -1.320 -1.960 -5.318*** -11.604***

Rusya_Enf -2.768 -2.518 -4.285*** -5.777***

Türkiye_Enf -3.735*** -3.745*** -9.412*** -10.578***

Güney Afrika_Enf -2.185 -3.187** -4.683*** -9.493***

Not: ***, ** ve * işaretleri sırasıyla %1, %5 ve %10 önem düzeylerinde durağanlığı göstermektedir.

Birim kök testlerinde optimal gecikme sayısı Schwarz bilgi kriterine göre belirlenmiştir.

Tablo 1’deki sonuçlara göre, WTI tipi petrol fiyat serisi için düzey değerlerde sıfır hipotez %10

önem seviyesinde reddedilirken, BRENT tipi petrol fiyat serisinin her iki test sonucuna göre

fark durağan olduğu belirlenmiştir. Brezilya, Çin, Türkiye ve Güney Afrika için hesaplanan

enflasyon oranlarının %5 önem düzeyinde durağan olduğu bulunmuştur. Hindistan ve Rusya

için enflasyon serisi fark durağan olarak elde edilmiştir.

Serilerin bütünleşme derecesi belirlendikten sonra, değişkenler arasındaki nedensellik

analizine geçilmiştir. Hatemi-J (2012) tarafından geliştirilen nedensellik Toda-Yamamoto test

yöntemine dayanmakta ve gecikmesi arttırılmış VAR modeller üzerinden analizler

yapılmaktadır. Bu nedenle küresel petrol fiyat serileri düzeyde değerlerde durağan

bulunmadığından, tüm nedensellik testlerinde maksimum bütünleşme derecesi bir olarak

dikkate alınmıştır. Brezilya için nedensellik testi sonuçları Tablo 2’de gösterilmektedir. Analiz

99


sonuçlarına göre, gerek geleneksel gerekse asimetrik nedensellik testi sonuçları petrol

fiyatlarında enflasyona yönelik nedensellik ilişkisinin olmadığını belirten sıfır hipotezi

reddedemediğimizi göstermektedir. Bu sonuç ele alınan dönemde Brezilya’da petrol fiyatları

ve petrol fiyat şoklarının doğrudan enflasyonla ilişkili olmadığını göstermektedir.

Tablo 2: Brezilya İçin Asimetrik Nedensellik Sonuçları

Nedenselliğin Yönü Test

İstatistiği

Gecikme

Uzunluğu

Kritik Değer

(%1)

Kritik Değer

(%5)

𝑊𝑇𝐼 Enflasyon 1.484 2 9.615 6.341

𝑊𝑇𝐼+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 1.065 2 10.320 6.238

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 1.884 2 9.888 6.230

𝑊𝑇𝐼− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 2.114 2 10.074 6.386

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 0.100 2 9.984 6.391

𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡 Enflasyon 2.247 2 9.846 6.189

𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 2.745 2 9.487 6.223

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 1.825 2 6.610

6.238

𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 2.764 2 10.299 6.518

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 0.648 2 9.785 6.116

Not: ** ve * işaretleri sırasıyla %1 ve %5 önem düzeylerinde nedensellik ilişkinin varlığını göstermektedir.

Brezilya, nüfus büyüklüğü ve ekonomik gelişme açısından, dünyanın önemli ülkeleri

arasında yer almaktadır. Aynı zamanda Brezilya, dünyada önemli bir etanol yakıt ihracatçısı

konumundadır. Etanol karışımlı petrol satışlarının artmasıyla söz konusu petrolün üretimi de

artmış böylece Brezilya petrol ihracatında küresel ekonomi için önemli bir konuma gelmiştir

(Cavalcanti & Jalle, 2013: 477). Diğer yandan, Brezilya’da politika yapıcılar, enflasyon

oranlarını kontrol altında tutabilmek için, petrol fiyatları üzerinde kısıtlayıcı politikalar

uygulamışlar ve bu durum Brezilya’da akaryakıt fiyatlarının serbestçe dalgalanmasını

etkilemiştir (Salles & Almeida; 2017: 413).

Tablo 3’deki Rusya için nedensellik sonuçlarına göre, hem WTI hem de Brent tipi petrol

fiyatlarının enflasyonun Granger nedeni olmadığı görülmektedir. Diğer bir ifadeyle, Rusya’da

enflasyon oranlarındaki artı ya da azalışların petrol fiyatlarından kaynaklanmadığı

söylenebilmektedir.

Tablo 3: Rusya İçin Asimetrik Nedensellik Testi Sonuçları

Nedenselliğin Yönü Test İstatistiği Gecikme

Uzunluğu

Kritik Değer

(%1)

Kritik Değer

(%5)

𝑊𝑇𝐼 Enflasyon 1.010 2 9.640 6.177

𝑊𝑇𝐼+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 3.693 3 12.438 8.260

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 1.900 2 9.638 6.191 𝑊𝑇𝐼− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 2.430 2 10.805 6.445

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 4.434 2 9.848 6.464


𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 3.243 2 9.619 6.083

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 3.508 2 9.333 6.076

𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 3.573 3 12.636 8.404

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 3.726 2 10.001 6.314 Not: ** ve * işaretleri sırasıyla %1 ve %5 önem düzeylerinde nedensellik ilişkinin varlığını göstermektedir.

100


Tablo 4’te yer alan Hindistan için elde edilen nedensellik testi sonuçları incelendiğinde,

sadece bir tane nedensellik ilişkisi bulunmuştur ve Brent tipi petrol fiyatlarındaki pozitif

şokların enflasyon oranlarındaki negatif şokların Granger nedeni olduğu belirlenmiştir. Bu

bulgu, Hindistan’daki yüksek petrol fiyatlarının tüketicilere yansıma derecesi ile ilgili

olabilmektedir.

Hindistan 2013 yılında Çin ve ABD'den sonra dünyanın üçüncü en büyük enerji

tüketicisi olmuştur. Artan nüfus ile birlikte fosil yakıt kaynaklarının kayda değer olmasına

rağmen, enerji ithalatına giderek bağımlı hale gelmiştir. Ülke, ağırlıklı olarak Orta Doğu'dan

ithal edilen petrollere dayanmaktadır (EIA, 2018). Öte yandan, Hindistan, dünyadaki önemli

kaya gazı (shale gas) rezervlerine sahip bir ülkedir ve teknolojinin ilerlemesiyle mevcut kaya

gazı kaynaklarıyla ihracat sıralamasında önemli bir yere sahiptir. Kaya gazı, petrol ve doğalgaza

alternatif olarak kullanılan bir kaynaktır ve birçok sahada daha ekonomik bir role sahip

olmaktadır (Ariketi vd., 2015: 324). Bu kapsamda değerlendirildiğinde, WTI ve BRENT tipi

petrolün fiyatlarında meydana gelen değişimin Hindistan ekonomisinde çeşitli sonuçlar

doğurabileceği bir gerçektir.

Tablo 4: Hindistan İçin Asimetrik Nedensellik Sonuçları


İstatistiği

Gecikme

Uzunluğu

Kritik Değer

(%1)

Kritik Değer

(%5)

𝑊𝑇𝐼 Enflasyon 2.522 2 9.604 6.154

𝑊𝑇𝐼+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 2.854 1 7.227 4.051

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 0.855 1 6.942 4.010

𝑊𝑇𝐼− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 2.040 2 9.668 6.097

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 0.300 2 9.636 6.296


𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 6.068* 1 6.966 3.889

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 1.557 1 7.124 3.929

𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 1.365 2 9.617 6.072


Çin’in, dünyanın en büyük enerji tüketicisi olmasının sebeplerinden biri büyüyen

ekonomiye sahip dünyanın en kalabalık ülkesi olmasıdır. Özellikle petrol için hızla artan enerji

talebi, Çin'i dünya enerji piyasalarında etkili hale getirmiştir (EIA, 2015). Dolayısıyla, petrol

fiyatlarındaki değişimlerin Çin’deki makroekonomik göstergeler ile ilişkili olacağı

düşünülmektedir. Tablo 5’te yer alan nedensellik sonuçları incelendiğinde, petrol fiyatlarından

enflasyona yönelik bir nedensellik ilişkisi tespit edilememiştir.

101


Tablo 5: Çin İçin Asimetrik Nedensellik Testi Sonuçları


İstatistiği

Gecikme

Uzunluğu

Kritik Değer

(%1)

Kritik Değer

(%5)

𝑊𝑇𝐼 Enflasyon 3.018 2 9.699 6.327

𝑊𝑇𝐼+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 0.355 1 7.077 3.937

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 0.362 1 6.694 3.936

𝑊𝑇𝐼− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 5.405 2 9.792 6.206

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 4.363 2 9.344 6.129


𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 0.009 1 7.433 4.071

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 0.274 1 7.110 4.014

𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 4.309 2 9.812 6.246


Tablo 6’da yer alan nedensellik testi sonuçları incelendiğinde, WTI ve Brent tipi petrol

fiyatlarından enflasyona yönelik nedensellik ilişkisi bulunmuştur. Bunun yanı sıra petrol

fiyatlarındaki aşağı yönlü şokların enflasyon oranlarındaki aşağı yönlü şokların Granger nedeni

olduğu belirlenmiştir.

Tablo 6: Güney Afrika İçin Asimetrik Nedensellik Testi Sonuçları


İstatistiği

Gecikme

Uzunluğu

Kritik Değer

(%1)

Kritik Değer

(%5)

𝑊𝑇𝐼 Enflasyon 14.932** 2 9.642 6.291

𝑊𝑇𝐼+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 1.782 1 7.032 3.940

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 1.767 1 6.835 3.837

𝑊𝑇𝐼− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 31.151** 2 9.873 6.324

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 2.664 2 9.483 6.216

𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡 Enflasyon 13.793** 2 9.563 6.197

𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 2.609 1 6.743 3.865

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 2.980 1 6.469 3.861

𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 22.663** 2 9.660 6.254


Tablo 7’deki sonuçlara göre, Türkiye’de ele alınan dönem içinde petrol fiyatlarından

enflasyon oranlarına yönelik nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. Bu sonuç Türkiye’de petrol

fiyatlarının enflasyon oranlarının doğrudan etkilemediği söz konusu etkinin dolaylı bir şekilde

olabileceğini göstermektedir.

102


Tablo 7: Türkiye İçin Asimetrik Nedensellik Testi Sonuçları


İstatistiği

Gecikme

Uzunluğu

Kritik Değer

(%1)

Kritik Değer

(%5)

𝑊𝑇𝐼 Enflasyon 0.408 2 9.357 6.171

𝑊𝑇𝐼+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 0.246 1 7.208 3.921

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 0.036 1 7.271 3.918

𝑊𝑇𝐼− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 0.424 2 10.158 6.326

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 1.261 2 9.829 6.267


𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡+ 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 0.113 1 6.780 3.832

𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛+ 0.070 1 7.130 3.898

𝐵𝑟𝑒𝑛𝑡− 𝐸𝑛𝑓𝑙𝑎𝑠𝑦𝑜𝑛− 0.228 2 10.067 6.256


4. SONUÇ

Enerji, ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişmesine katkı sağlayan üretim sürecindeki

önemli bir girdi olarak gösterilmektedir. Dünya genelinde hızlı nüfus artışı, sanayileşme, yaşam

biçimi ve teknolojideki değişiklikler enerji tüketimine olan talebi artırmıştır. Bu nedenle sürekli

ihtiyaç duyulan ve yenilenebilir enerji kaynakları arasında olarak gösterilen petrol bu

çalışmanın da odak noktasını oluşturmaktadır.

Bu çalışmada WTI ve BRENT tipi petrol fiyatları ve enflasyon arasındaki ilişki BRICS-

T ülkeleri kapsamında incelenmiştir. Söz konusu ülke grubu içerisinde petrol üreticisi ve petrol

tüketicisi olan ülkeler olmak üzere önemli farklılıklar barındırmaktadır. Bu bağlamda petrol

fiyatlarının artması, piyasalar üzerinde etki yaratarak ithalatçı ülkeleri çeşitli yönlerden

olumsuz etkilemektedir ve bu durumun başında enflasyon gelmektedir. Petrol ihracatçısı

ülkeler artan fiyatlardan nispeten az etkilendiğinden enflasyon oranları daha düşük seviyelerde

kalabilmektedir. Diğer yandan enflasyon ile mücadele eden petrol ithalatçısı ülkelerin artan

fiyatlardan daha çok etkilendiği bilinmektedir.

Petrol rezervine sahip olmak veya ülke yapısı itibariyle önemli ölçüde petrol ithal etmek

küresel ekonomik sistemde ülkeler için büyük önem arz etmektedir. Bu çalışmada özellikle

BRICS-T ülkelerinin seçilmesi bu açıdan önemlidir. Çünkü söz konusu ülkeler önemli

benzerliklere sahip olmakla birlikte çeşitli ayrımlara da sahiptirler. Örneğin, Brezilya ve Rusya

petrol ihracatı açısından, Çin, Hindistan ve Türkiye’de petrol ithal etme durumları açısından,

diğer ülkelere nispeten önemli bir konumdadır. Bu sebeple, ülkelerin yaptıkları petrol ticareti

her ülke için çeşitli farklı sonuçlar ortaya çıkarmaktadır.

Petrol fiyatları gelişen talebe göre artmakta buna karşılık ham petrol kaynakları nispeten

azalmaktadır. Petrol sağlayıcıları, günümüzde dünyanın belli bölgelerinde olmalarının yanında

her gün yeni sondaj veya petrol kaynağı bularak üretim kapasitelerini artırmaktadır. Bu durum

petrol fiyatlarının artmasına sebep olmaktadır. Diğer yandan petrol sağlayıcı ülkelerde meydana

gelen ekonomik değişimler veya yaşanan istikrarsızlıklar petrol fiyatlarını etkilemektedir.

Petrol fiyatlarının artmasıyla petrol rezervine sahip ülkeler makroekonomik açıdan

toparlanırken petrol ithal eden ülkeler bu durumdan olumsuz etkilenmektedir. Ancak petrol

103


ithal eden ülkelerin artan petrol fiyatları sebebiyle, petrol alımlarını azaltmaları ve neticesinde

petrol sağlayan ülkelerle aralarındaki bağ zayıflayacaktır. Bu da, başta olumlu gibi görünen

durumun tam tersine sonuçlanmasıyla noktalanacaktır. Diğer bir ifadeyle petrol fiyatlarının

artması uzun dönemde petrol ihraç eden ülkeleri de etkileyebilecektir.

Bu çalışma petrol fiyatları ve enflasyon oranları arasındaki asimetrik nedensellik

ilişkisinin varlığının araştırılması amaçlanmıştır. Bu kapsamda, yapılan analiz neticesinde

BRICS-T ülkelerinin her biri için çeşitli sonuçlar elde edilmiştir. İlk olarak Brezilya için petrol

fiyatları ve enflasyon ilişkisine bakıldığında herhangi bir nedensellik ilişkisine rastlanmazken,

Hindistan’da BRENT cinsinden petrol fiyatlarından enflasyona doğru bir ilişki tespit edilmiştir.

Söz konusu ilişki BRENT cinsinden petrol fiyatlarındaki pozitif şokların, enflasyondaki negatif

şokların bir nedeni olduğu şeklinde ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda, Hindistan petrol ithalatçısı

bir ülke olmasının yanı sıra, artan petrol fiyatlarından farklı etkilendiği sonucuna ulaşılmıştır.

Rusya, Türkiye ve Çin için analiz sonuçlarına bakıldığında, WTI ve BRENT cinsi petrol

fiyatları ve enflasyon arasında asimetrik bir ilişki saptanmamıştır. Son olarak Güney Afrika için

ise, WTI ve BRENT petrol fiyatlarından enflasyona doğru bir nedensellik ilişkisi olduğu

saptanırken söz konusu ilişkinin pozitif şoklardan mı negatif şoklardan mı ileri geldiği

araştırıldığında, WTI ve BRENT petrol fiyatlarındaki negatif şokların, enflasyondaki negatif

şokların nedeni olduğu bulunmuştur.

KAYNAKÇA

Alagöz, M., Alacahan, N. D., & Akarsu, Y. (2017). Petrol Fiyatlarının Makro Ekonomi

Üzerindeki Etkisi-Ülke Karşılaştırmaları ile Panel Veri Analizi. Sosyal ve Ekonomik

Arastırmalar Dergisi, 19(33), 144-150.

Aloui, C., Hkiri, B., Hammoudeh, S., & Shahbaz, M. (2018). A Multiple and Partial Wavelet

Analysis of the Oil Price, Inflation, Exchange Rate, and Economic Growth Nexus in

Saudi Arabia. Emerging Markets Finance and Trade, 54(4), 935-956.

Alper, Ö.F. (2018), Petroleum Prices, Food Prices And Inflation Relationship: Findings Of

Structural VAR Analysis, Turkish Studies Economics, Finance and Politics, 13(22), 63-

74.

Ariketi, R., Behara, B.K. & Bhuni, U. K. (2015). Shale Gas in India: Opportunities and

Challenges. IJSR - Internatıonal Journal of Scıentıfıc Research 321. 4(3). 320-325.

Cavalcanti, T. & Jalles, J. T. (2013). Macroeconomic effects of oil price shocks in Brazil and

in the United States. Applied Energy 104. 475–486.

Cavollo, M., 2008, Oil price and inflation, FRBSF Economics Letters, 31.

Choi, S., Furceri, D., Loungani, P., Mishra, S. & Poplawski-Ribeiro M. (2018). Oil prices and

inflation dynamics: Evidence from advanced and developing economies. Journal of

International Money and Finance, 82, 71-96.

Çelik T. & Akgül B. (2011). Changes in Fuel Oil Prices in Turkey: An Estimation of The

Inflation Effect Using VAR Analysis. Journal of Economics and Business, 14(2), 11-21.

Du, L., Heb, Y. & Wei C. The relationship between oil price shocks and China’s macro-

economy: An empirical analysis. Energy Policy, 38, 4142–4151.

104


EIA, (2015). China - International - U.S. Energy Information Administration (EIA). (Erişim

Tarihi: 14.12.2018: https://www.eia.gov/beta/international/analysis_inclu

des/countries_long/China/china.pdf.

EIA, (2018). India - International - U.S. Energy Information Administration (EIA). (Erişim

Tarihi: 14.12.2018: https://www.eia.gov/beta/international/country.php?iso=IND).

Galarza J.C.A., Garcia J.C.M. & Gracia F.P.D. (2016). The Macroeconomıc Effects Of Oıl

Shocks In Three Latın Amerıcan Economıes. Cuestıones Económıcas 26, (2). 145-171.

Ghosh, S. & Kanjilal K. (2014). Macroeconomics and Finance in Emerging Market Economies,

Taylor & Francis Journals, 7 (1), 122–139.

Hatemi-J, A. (2012). Asymmetric causality tests with an application. Empirical

Economics, 43(1), 447-456.

Hatemi-J, A., Shayeb, A. A. & Roca, E. (2017). The effect of Oil Prices on Stock Prices: Fresh

Evidence from Asymmetric Causality Tests. Applied Economics. 49(16), 1584-1592.

Hooker, M. A. (2002). Are oil shocks inflationary? Asymmetric and nonlinear specifications

versus changes in regime. Journal of Money, Credit and Banking, 540-561.

Ito, K. (2012). The impact of oil price volatility on the macroeconomy in Russia. The Annals

of Regional Science, 48(3), 695-702.

Izatov A. 2015. The Role of Oil Prices, the Real Effective Exchange Rate, and Inflation in

Economic Activity of Russia: An Empirical Investigation. Eastern European Business

and Economics Journal 1(3): 48-70.

Kibritçioğlu, A., Kibritçioğlu, B. (1999), “Ham Petrol ve Akaryakıt Ürünü Fiyat Artışlarının

Türkiye’deki Enflasyonist Etkileri’’, Hazine Müsteşarlığı, 1-73.

Koçak, S., Balan, F., & Albayrak, B. (2017). Türkiye Ekonomisinde Petrol Fiyatları ve

Enflasyon İlişkisi: Ampirik Analiz. Journal Of Life Economics, 4(4), 261-273.

Niyimbanira F. 2013. An Investigation of the Relationship between Oil Prices and Inflation in

South Africa. Mediterranean Journal of Social Sciences. 4(6), 105-111.

O'neill, J. (2001). Building better global economic BRICs. Global Economics Paper, 66,

November, 2001.

Öksüzler, O., & İpek, E. (2011). Dünya Petrol Fiyatlarındaki Değişimin Büyüme ve Enflasyon

Üzerindeki Etkisi: Türkiye Örneği, Zonguldak Karaelmas University Journal of Social

Sciences, 7(14).

Pradhan, R. P., Arvin, M. B., & Ghoshray, A. (2015). The dynamics of economic growth, oil

prices, stock market depth, and other macroeconomic variables: Evidence from the G-20

countries. International Review of Financial Analysis, 39, 84-95.

Salisu, A. A., Isah, K. O., Oyewole, O. J., & Akanni, L. O. (2017). Modelling oil price-inflation

nexus: The role of asymmetries. Energy, 125, 97-106.

Salles, A.A. & Almeida, P.H.A. (2017). The Crude Oil Price Influence on the Brazilian

Industrial Production. Open Journal of Business and Management, 5, 401-414.

105


Sek, S. K., Teo, X. Q., & Wong, Y. N. (2015). A comparative study on the effects of oil price

changes on inflation. Procedia Economics and Finance, 26, 630-636.

Qianqian, Z. (2011). The impact of international oil price fluctuation on China's economy.

Energy Procedia, 5, 1360-1364.

Wong, S. L., Wai-MunChia, & Chang, Y. (2013). Energy consumption and energy in OECD:

Perspectives from oil prices and economic growth. Energy Policy, (62), 1581–1590.

106


YENİLENEBİLİR ENERJİ VE ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİ


Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü Öğretim Üyesi


[email protected]

Duygu Ceylan ÖNAL


[email protected]

ÖZET

Artan dünya nüfusu ve beraberinde hızla büyüyen ekonomiler, ülkelerin enerji ihtiyaçlarının artmasına

ve fosil yakıt kaynaklarının da aynı hızla tükenmesine sebep olmaktadır. Bu bağlamda tüketici ülkeler, enerjide

dışa bağımlılığı en aza indirmek ve kaynak çeşitliliği sağlayıp sürdürülebilirliği yakalayabilmek adına yenilenebilir

enerjide gerekli yatırımlara son dönemlerde öncelik vermeye başlamışlardır. Coğrafi konum itibari ile enerji arz

ve talep eden ülkeler arasında kritik bir konumda bulunan Türkiye, yenilenebilir enerji kaynaklarından faydalanma

konusunda da elverişli bir konuma sahiptir. Bu çalışmada hem dünyada hem de Türkiye’de yenilenebilir enerji

potansiyeli üzerinde durulacak ve enerji arz güvenliğinin sağlanması adına uygulanabilecek politikalar

tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Enerji, Yenilenebilir Enerji, Enerji Arz Güvenliği, Arz ve Talep, Enerji Politikaları

JEL Kod: Q42, Q43, Q47, P28, P48

RENEWABLE ENERGY AND ENERGY SUPPLY SECURITY

ABSTRACT

The growing world population and rapidly growing economies attendantly, cause the energy needs of the

countries to increase and the fosil fuel resources are consumed at the same rate. In this context, consumer countries

have begun to prioritize the necessary investments in renewable energy in order to minimize foreign dependency

in energy and to achive resource diversity and sustainability. Located in a critical position between energy

supplying and demanding countries by its geographical location, Turkey also has a favorabla position to benefit

from renewable energy sources. This study will focus on the renewable energy potential both in the world and

Turkey, and the applicable policies will be discussed in order to ensure the energy supply security.

KeyWords: Energy, Renewable Energy, Energy Supply Security, Supply and Demand, Energy Policies

JEL Codes: Q42, Q43, Q47, P28, P48

107


GİRİŞ

Enerji, insanoğlunun hayatını idame ettirebilmesi için gerekli olan en temel

ihtiyaçlardan birisidir. Enerji olmazsa, dünyada yaşam sürdürmek mümkün olmaz. Enerji,

yaşam standartlarını yükseltme açısından elzem olduğu kadar, ekonomik kalkınma açısından

da son derece önemlidir. Sanayinin ana girdilerinden olan enerji; günlük hayatımızdaki refah

artışı, teknolojik gelişmeler ve ülkelerin ekonomilerinin hızla büyümeye devam ediyor olması

sebebiyle; bakıldığında hayatımızın her alanında ana girdi konumuna gelmiştir. Gelişmekte

olan ülkelerin sanayilerindeki gelişmeler ile artan enerji ihtiyacına, nüfusun da hızla artış

gösteriyor olması eklendiğinde; dünya üzerindeki enerji kaynaklarının hızla tükenmekte olduğu

kaçınılmaz bir gerçek olarak karşımıza çıkmakta ve bu durum da yeterli enerji kaynakları

olmayan ülkeleri enerjide dışa bağımlı ülke konumuna getirmektedir.

Günümüzde kullandığımız enerji büyük çoğunlukla fosil yakıtlardan (petrol, kömür,

doğalgaz) elde edilmektedir ve dünya üzerindeki fosil enerji kaynakları bu yoğun kullanım

sebebiyle süratle tükenmektedir. Fosil enerji kaynaklarının tükenen enerji kaynakları

olmalarının yanı sıra, kullanımları sonucu ortaya çıkan zararlı gazlar sebebiyle çevreye ve

insanlara verdiği zararlar değerlendirildiğinde, bu kaynakların kullanımının alternatiflere

ihtiyacı olduğu tüm dünya ülkeleri tarafından kabul görmektedir. Özellikle son yıllarda tüketici

ülkeler enerji politikalarını oluştururken, bu önemli kıstasları göz önünde bulundurmakta ve

mevcut yenilenebilir enerji kaynaklarından (rüzgâr, güneş, biyo-kütle, jeotermal, hidro) enerji

üretme konusuna ağırlık vermektedirler.

Elbette tüketici ülkeler enerji politikalarını oluştururken sadece fosil yakıtların çevreye

verdiği tahribatı ve insan yaşamına olumsuz etkilerini değil, ayrıca enerjide dışa bağımlılığı en

aza indirmek ve kaynak çeşitliliği sağlayıp sürdürülebilirliği yakalayabilmek adına da

yenilenebilir enerjide gerekli yatırımlara son yıllarda öncelik vermeye başlamışlardır. Şu bir

gerçektir ki, enerji kaynakları dünya üzerinde hangi ülkelerin sınırları içinde mevcut ise, o

ülkeler enerjide dışa bağımlı ülkelere karşı söz sahibi olmaktadırlar ve dışa bağımlı ülkeler

açısından enerji arz güvenliklerini sağlamak; başka bir ülkeye bağımlı olmaktan çok daha

güvenilir ve sürdürülebilirliği olan bir yoldur.

Coğrafi konumuna ve jeopolitik özelliklerine bakıldığında, yenilenebilir enerji

kaynaklarını kullanma kapasitesi bakımından Türkiye, oldukça elverişli durumdadır.

Türkiye’nin bu mevcut durumunu, ekonomik ve hukuki açıdan önüne çıkan bazı engeller

sebebiyle uzun yıllar değerlendirilemediği görülse de, son 10 yıldır artan bir potansiyelle

yenilenebilir enerji yatırımları yaptığı göze çarpmaktadır. Yenilenebilir enerji yatırımları çoğu

zaman çeşitli zorluklarla karşılaşılarak gerçekleştirilebilse de, Türkiye uzun vadede dışa

108


bağımlılığını azaltmak ve enerji arz güvenliğini sağlamak adına yenilenebilir enerji

yatırımlarının önemini kavramış ve bu yatırımlara ağırlık vermeye başlamıştır.

Bu çalışma, Türkiye’deki yenilenebilir enerji potansiyeli ve enerji politikaları üzerinde

dururken, dünyadaki mevcut durum hakkında da bilgiler verecek ve enerji arz güvenliğini

sağlamada yenilenebilir enerji kaynaklarının rolünü inceleyecektir.

1. TÜRKİYE’DEKİ GENEL DURUM

Doğal süreçlerle oluşmuş, fosil kaynaklı olmayan ve dünya var oldukça sürekliliği olacak,

kendi kendini yenileyecek yani tükenmeyecek enerji kaynaklarına, yenilenebilir enerji

kaynakları denilmektedir. Fosil yakıtların çevreye verdiği tahribat, insan sağlığı üzerindeki

olumsuz etkileri ve yarattığı kalıcı sorunlar düşünüldüğünde; zararsız kaynakların gerekliliği

son derece önemli bir konu olmaya başlamıştır. Aynı zamanda fosil yakıtların hızla tükenmekte

olduğu gerçeği, alternatif enerji kaynakları bulma zorunluluğunu doğurmuştur.

Diğer yandan, fosil yakıt kaynakları bakımından zengin olmayan ülkeler, bu kaynakların

giderek tükenmesi sebebiyle, enerjide dışa bağımlı ülke konumuna gelmektedirler. Bu da

ülkelerin enerji maliyetlerini arttırmakta ve enerji ithalatı rakamlarını yükselterek cari açığa

sebebiyet vermektedir. Bu nedenlerle ülkeler artan enerji taleplerine, daha sürdürülebilir ve

enerji arz güvenliği yüksek olan enerji alternatifleri ile cevap vermek durumundadırlar. Bunun

için de yenilenebilir enerji yatırımları özellikle son on yılda büyük ölçüde artış göstermiştir.

Türkiye bugün itibariyle enerji yoğun üretim yapan ülkeler arasında yer almakta olup, mevcut

fosil enerji kaynaklarının kısıtlı olması, üretimde kullanacağı enerjiyi ithal etmesine sebep

olmaktadır. İmalat sektörünün gereksinimi olan enerji, Türkiye’nin ödemek zorunda olduğu

ithalat faturasını arttırmakta ve bu durum önemli ölçüde döviz kaybı anlamına gelmektedir.

Ulusal ekonomiye enerji ithalatının getirdiği yük, ödemeler dengesini zorladığı gibi aynı

zamanda ithalat seçeneği, imalat sektörünün küresel pazarlarda yakalamak zorunda olduğu

rekabet seviyesini de güçleştirmektedir. İthal girdinin maliyetleri arttırıcı etkisi göz önünde

bulundurulduğunda, maliyetler doğrudan nihai ürün fiyatına yansımakta ve bu durum da

rekabet piyasasında rekabet fırsatını olumsuz etkilemektedir (Ağaçbiçer, 2010).

Yenilenebilir enerji kaynaklarını değerlendirmede ülkelerin önüne çıkan en önemli

sorun, kaynakları değerlendirme maliyetlerinin, fosil yakıtlara göre daha fazla oluşudur.

Yatırım, ithal teknolojik ekipman ve AR-GE maliyetleri, kısa vadede yüksek bütçe

gerektirmektedir. Ancak uzun vadede düşünüldüğünde, yenilenebilir enerji kaynaklarından

enerji üretmek, ülke bütçesine olumlu şekilde dönecektir. İlk maliyetleri düşürmek adına

yenilenebilir enerji yatırımlarında kullanılacak teknolojik alet ve ekipmanların ülke içinde

üretilmesi politikaları fazlasıyla faydalı olacaktır.

Türkiye özellikle son 10 yıldır yenilenebilir enerji alanında birçok yatırıma imza atmıştır.

Ancak bakıldığında, bu yatırımlar yenilenebilir enerjiyi aktif kullanabilmek ve ülke

ekonomisine bir katkı sağlayabilmek açısından yeterli değildir. Bu durumu bir fırsata çevirip,

yatırımları güçlendirmek, mevcut büyük yenilenebilir enerji kaynak potansiyelini yeni

yatırımlarla değerlendirmek de Türkiye için bir kazanç olacaktır. Türkiye için yenilenebilir

109


enerji konusunda fırsat olarak değerlendirilebilecek konular aşağıdaki gibi sıralandırılabilir

(KPGM, 2018);

- Güneşten efektif yararlanma düzeyinin yüksekliği,

- Rüzgâr enerjisi santralleri kurulumuna uygun bölgelerin yoğunluğu,

- Biyo-kütle enerjisi üretmek için önemli bir parametre olan nüfus yoğunluğu,

- Akdeniz ve Karadeniz havzalarındaki hidrokarbon potansiyeli,

- Doğalgaz ile ilgili iş ortaklıklarının uzun dönemli inşa edilmiş olması ve projelerin

sağlıklı bir biçimde yürütülebiliyor olması,

- Dünyada en büyük bor rezervinin Türkiye’de olması.

Grafik 1. Türkiye Kurulu Güç ve Üretiminin Yıllar İtibariyle Gelişimi

Kaynak: TEİAŞ, 2018.

Türkiye elektrik enerjisi tüketimi 2017 yılında bir önceki yıla göre %5,6 artarak 294,9

milyar kWh, elektrik üretimi ise bir önceki yıla göre %7,7 oranında artarak 295,5 milyar kWh

olarak gerçekleşmiştir (ETKB, 2018). Grafik-1’de de görüleceği üzere, Türkiye’nin elektrik

enerjisi kurulu gücü yıllar itibariyle artış göstermiştir. Elektrik enerjisi üretimi de aynı şekilde

artan bir yol izlemiştir. Kurulu güçte 2005 yılı ve sonrasında dalgalanmalar gözlenmekte ve

küresel ekonomik krizin yaşandığı 2009 yılında yatırımların da askıya alınması sebebiyle bir

durgunluk dikkati çekmekte ise de, elektrik enerjisi üretimi artarak devam etmiştir. 2017 yılında

85.000 MW’lara ulaşan kurulu güç, 2018 yılı ilk yarısı itibariyle 87.139 MW’a ulaşmıştır.

0.0

50,000.0

100,000.0

150,000.0

200,000.0

250,000.0

300,000.0

350,000.0

0.0

10,000.0

20,000.0

30,000.0

40,000.0

50,000.0

60,000.0

70,000.0

80,000.0

90,000.0

19

72

19

75

19

78

19

81

19

84

19

87

19

90

19

93

19

96

19

99

20

02

20

03

20

04

20

05

20

08

20

11

20

14

20

17

Üre

tim

(GW

h)

Ku

rulu

Gü

ç(M

W)

Yıllar

Kurulu Güç Üretim

110


Grafik 2: 2017 Yılı Türkiye Elektrik Enerjisi Üretiminin Kaynaklara Göre Dağılımı


Grafik-2’de Türkiye’de 2017 yılındaki enerji kaynaklarına göre elektrik enerjisi üretimi

dağılımı ayrıntılı şekilde verilmiştir. Türkiye’nin dış ticaret açığının en önemli kalemlerinden

birini oluşturan doğalgazın payı %37,2 ile birinci sırada yer alırken, 110.490 GWh enerji

üretimine tekabül etmiştir. Fosil yakıtların üretim oranı toplamda %70.4 olarak görülmektedir

ve bu oran karşılığında 209,166 GWh enerji üretimi gerçekleştirilmiştir.

İthal Kömür17.2%

Taşkömürü + Asfaltit

1.9%

Linyit13.7%

Doğal Gaz37.2%

Sıvı Yakıtlar0.4%

Barajlı13.9%

D.Göl ve Akarsu5.7%

Rüzgar6.0%

Yenilenebilir Atık+Atık

0.7%

Atık Isı0.3%

Jeotermal2.1%

Güneş1.0%

111


Grafik 3: 2017 Yılı Yenilenebilir Kaynaklardan Elektrik Enerjisi Üretiminin Dağılımı


Grafik-3’de ise, Türkiye’de 2017 yılındaki yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen

enerji yüzdeleri ayrıntılı şekilde verilmiştir. Buna göre hidroelektrik santrallerinin yenilenebilir

enerji üretimindeki payı toplamda %66,71 oranı ile 58,218 GWh elektrik enerjisi üretimi

gerçekleştirilmiştir. Yenilenebilir enerji kaynaklarından biri olan hidrolik enerjinin en yaygın

kullanım şekli, nehirler üzerinde barajlar inşa ederek suyu büyük rezervuarlarda biriktirmek ve

suyun potansiyel enerjisinden yararlanarak elektrik enerjisi üretmektir. Bunun için

hidroelektrik santrallerinden faydalanılır (Koç ve Şenel, 2013).

2017 yılında rüzgâr tribünlerinden üretilen elektrik enerjisi, yenilenebilir enerji

kaynaklarından elektrik enerjisi üretim toplamının %20,52‘sini oluşturmuştur ve 14,904

GWh‘ye eş değer enerji üretimini karşılamıştır. 2017 yılı için bakıldığında, yenilenebilir

kaynaklardan üretilen enerji, toplam enerji üretiminin yalnızca %29,35’ini karşılamaya

yetmiştir.

2. DÜNYADAKİ GENEL DURUM

1973 yılında meydana gelen ve gelişmiş ülkelerin enerji arz güvenlikleri konusunu tekrar

gündemlerine getiren petrol krizinin ardından, ülkeler yeni enerji politikaları üretmeye

başlamışlardır. Bu nedenle enerjide dışa bağımlı olan birçok gelişmekte olan ülke, enerji arz

güvenlikleri üzerine yoğunlaşmışlar ve yeni bir krize karşı gardlarını almak adına çalışmalara

başlamışlardır. Bu çalışmalardan en önemlisi, petrolü henüz yer altındayken arama çalışmaları;

diğeri ise nükleer enerjiden faydalanma çalışmaları olmuştur. Ancak Grafik-4’te de görüleceği

gibi, ülkeler fosil yakıt kaynaklarından enerji üretmeye ve bu enerjiyi yoğun olarak kullanmaya

hızla devam etmişlerdir. Bu grafiğin de gösterdiği gibi, enerji kullanımı dünya üzerinde en fazla

olan ülkelerin, Kyoto Protokülü’ne büyük oranda uymamış oldukları bir gerçektir.

YENİLENEBİLİR ATIK+ATIK

2.43%

RÜZGAR 20.52%

GÜNEŞ 3.31%

BARAJLI47.34%

D.GÖL VE AKARSU19.37% JEOTERMAL

7.02%

YENİLENEBİLİR ATIK+ATIK RÜZGAR GÜNEŞ

BARAJLI D.GÖL VE AKARSU JEOTERMAL

112


Grafik 4: 2016 Yılı Verilerine Göre Çeşitli Ülkelerin Kaynak Bazında Elektrik Üretim Oranları

Kaynak: ETKB, 2018

Grafik 5: 2016 Yılı Verilerine Göre Çeşitli Ülkelerde Enerji Üretim Kaynaklarına Göre Toplam

Kurulu Güç

Kaynak: ETKB, 2018.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Fransa Almanya ABD Kanada Çin Hindistan Rusya

Kömür Petrol Doğalgaz Nükleer Yenilenebilir Enerji

0.00%2.00%4.00%6.00%8.00%

10.00%12.00%14.00%16.00%18.00%20.00%

18.90%17.20%

15.40%

11.10%

3.90%2.80%

1.10%0.10% 0%

Toplam Güneş (PV) Enerjisi Kurulu Gücü MV

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

Çin

Alm

anya

Jap

on

ya

AB

D

İngi

lte

re

Fran

sa

Kan

ada

Türk

iye

Ru

sya

0.20%0.20%

4.20%

27.70%

0% 0% 0%

4.80%

0.60%

Toplam Jeotermal Enerji Kurulu Güç MW

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%33.40%

10.40%

0.70%

17.20%

3.30%2.40%2.60%1% 0%

Toplam Rüzgar Enerjisi Kurulu Güç MW

113


Grafik-5 incelendiğinde, Almanya’nın güneş enerjisinde toplam kurulu güç açısından

dünyadaki payının %17,2 olduğu görülmektedir. Rüzgâr enerjisinde ise yine Almanya’nın oranı

%10,4’tür. Son yıllarda güneş enerjisinden elektrik üretme yatırımlarını arttıran Almanya’nın,

Grafik-4’e göre, kullandığı enerjinin çok büyük bir oranını fosil yakıt kaynaklarından elde

etmesi ise son derece manidardır.

Grafik 6:Dünya Enerji Tüketim Oranları ve Gelecek Yıllar İçin Beklentiler

Kaynak: IEA, 2018

Grafik-6 ise, dünya üzerinde enerji ihtiyacının her geçen gün ne denli arttığının ve

mevcut fosil kaynaklarının tükenmesinin ne denli kaçınılmaz olduğunun bir göstergesi olarak

karşımıza çıkmaktadır.

IEA’nın verilerine göre 2014 yılı itibariyle dünyada yenilenebilir enerjinin toplam enerji

tüketimi içerisindeki payı (hidroelektrik dahil) yaklaşık %20 olarak hesaplanırken, bu oranın

2020 yılında en az %26 olması öngörülmektedir. Diğer bir ifadeyle, 2020 yılına gelindiğinde

dünyada tüketilen enerjinin dörtte birinin (1/4) yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlanacağı

tahmin edilmektedir. Bu nedenle başta ABD, Çin, Japonya ve Hindistan gibi fosil kaynaklardan

yoksun olan ve ihtiyaç duyduğu enerjiyi dışarıdan ithal ederek karşılamaya çalışan birçok

ülkenin yenilenebilir enerjiye dönük önemli yatırımlar gerçekleştirdikleri görülmektedir

(Karagöl ve Kavaz, 2017).

3. ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİ

Ulaşılan ekonomik büyüme ivmesinin sürdürülebilir olması açısından ve gelişmekte olan

ülkeler için en önemli konu, enerji arz güvenliğinin sağlanmasıdır. Enerji arz güvenliği çeşitli

kaynaklarda enerjinin güvenli, güvenilir, sürdürülebilir, çevreye ve insan sağlığına zarar

vermeyen kaynaklardan elde edilen ve kesintisiz olarak nihai kullanıcıya ulaştırılabilmesi

olarak tanımlanmaktadır.

Arz güvenliği enerji politikalarının çekirdeğini oluşturmaktadır. Hem kısa hem de uzun

vadede adil ve istikrarlı enerji arzının sağlanması güçlü ve tutarlı enerji politikalarının ayrılmaz

0

100

200

300

400

500

600

700

800

1990 2000 2010 2015 2020 2030 2040

198 233 238 236 241 247 258

153171

278 331 356407

469

OECD DİĞER ÜLKELER

114


parçasıdır. Enerji arz güvenliği çok boyutlu bir kavram olması nedeniyle, tek bir cümle ile

tanımlanması güçtür. Bununla birlikte bu kavramın unsurlarından yola çıkarak açıklanması

mümkündür. Bu kapsamda, en genel anlatımla arz güvenliğinin üç unsurdan oluştuğunun

söylemek mümkündür. Bunlardan ilki yeterliliktir. Yeterlilik meta olarak enerji ve bu enerjiyi

taşıyacak ya da depolayacak alt yapının yeterliliğini ifade eder. Diğer bir unsur ise ekonomik

karşılanabilir fiyatlardır. Son olarak ise enerji arzının sürekliliği arz güvenliğinin bir unsuru

olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu unsur da kesinti ve kısıntı olmaksızın arzın sürekliliğinin

teminat altına alınmasıdır (Aratay, 2017).

Enerji arz güvenliği, genel olarak tüketici ülkeler için enerji arzının, makul fiyatlarla,

güvenilir ve yeterli olmasını ifade etmektedir. Güvenilir ve yeterli arzdan kasıt küresel

ekonominin ihtiyacını tümüyle karşılayan kesintisiz arzdır. Makul fiyat, enerjiyi tüketenler ve

üretenler açısından farklı algılandığından daha muğlak bir ifadedir. Arz ve talep dengesine

dayalı piyasanın belirlediği fiyat, genel olarak maliyet bazlı olduğundan her iki tarafa doğru

(satıcı ve alıcı lehine) yön değiştirebilir. Ancak birçok tartışmanın veya makalenin konusu,

enerji arz güvenliğinin arz yönüyle, daha da önemlisi tüketici ülkelerin iç piyasa tedariki ile

karşılaştırıldığında daha az kontrol edebildiği arzın, ithalat yönüyle ilgilidir. Bu bağlamda,

örneğin petrol arzındaki uluslararası piyasaları etkileyecek kadar büyük çaplı bir kesinti, uzun

vadeli bir güvenlik problemi olan petrol kriziyle eşdeğerdir (Erdal, 2011).

Toplumların hızla artan enerji ihtiyacının, sürdürülebilir, güvenilir ve temiz bir şekilde

karşılanmasını sağlamak, ülke yönetimlerinin birincil görevi olmalıdır. Çünkü enerji arz

güvenliği sadece ülkelerin ulusal güvenliğini değil, ekonomik ilerleyişlerini de fazlasıyla

etkilemektedir. Gelişen ekonomiler, gelişme süreçlerinde enerjiyi doğal olarak çok fazla

tüketmekte ve enerjide dışa bağımlı bir ülke için bu durum bir kaosa dönüşmektedir (Bkz.

Grafik-6). Bu kaostan çıkabilmenin tek yolu da, ister yenilenebilir ister yenilenemez

kaynaklardan olsun; enerji arz güvenliğinin sağlanmasıdır.

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın 2015-2019 Yılı Stratejik Planı’nda enerji arz

güvenliğinin ana bileşenleri üretim ve ithalat, iletim, depolama ve dağıtım altyapısının

sağlanması ve talebin yönetilmesi olarak belirtilmiştir. Arz güvenliği; arz, talep ve arz ile

talebin fiziki olarak buluşmasına imkan veren altyapı olarak birbirini bütünleyen üç bileşen

şeklinde ele alınmakta ve bunlardan birinin eksikliği arz güvenliğinin etkin yönetilememesi

anlamına gelmektedir. İletim kayıplarının, yerinde üretim desteklenerek azaltılması, dağıtım

bölgelerindeki kayıp kaçak oranlarının hedeflenen seviyeye düşürülmesi, genel aydınlatmada

yapılacak tasarruflar ile kaynakların verimli kullanımı sonucunda; ekonomik açıdan

maliyetlerin düşeceği ve etkinliğin artacağı, stratejik açıdan ise dışa bağımlılığın azalacağı

öngörülmektedir (ETKB, 2018).


Türkiye’nin enerji arz güvenliğini sağlayabilmesi adına, enerjide dışa bağımlılığı büyük

ölçüde azaltması ve yenilenebilir enerji kaynaklarına yaptığı yatırımları arttırması

gerekmektedir. Türkiye, coğrafi konumunun yenilenebilir enerji kaynaklarından

faydalanabilme potansiyeli üzerinde sağladığı büyük avantajı, geliştirilecek enerji

politikalarıyla ve öncelik verilecek AR-GE yatırımlarıyla desteklemesi gerekmektedir. Bunlar

115


sayesinde mevcut enerji potansiyeli ekonomiye kazandırıldığında, dışa bağımlılık azalacak ve

küresel bazda yaşanan enerji krizlerinden en az şekilde etkilenilmesi sağlanabilecektir.

Özellikle güneş panelleri ve rüzgâr tribünlerinin yurtiçinde üretimi desteklenmeli ve bu

konulardaki teşvikler arttırılmalıdır.

Yenilenebilir enerji yatırımları, Türkiye’nin sadece enerjide dışa bağımlı bir ülke olmasının

önüne geçmeyecek; yapılan yatırımlar sayesinde ülke içerisinde ekonomide canlanma ve

işsizlik oranlarının düşmesine katkı sağlama gibi sonuçlar da doğuracaktır. Enerjide dışa

bağımlılığın azalması sonucunda, enerji ithalatımız azalacak ve bu tutarlar yurtiçinde kalarak,

ekonomimize fayda sağlanacaktır. Yine de yenilenebilir enerji alanındaki yatırımcıların

muhtemel ekonomik dalgalanmalardan ve siyasi gelişmelerden etkilenmemesi adına gerekli

düzenlemelerin yapılması çok önemlidir. Ayrıca yatırımcıların projelerinin de direkt olarak

devlet tarafından desteklenmesi, oluşacak güven ortamı sayesinde başarıyı da beraberinde

getirecektir.

Türkiye enerjide dışa bağımlı bir ülke olmasına rağmen, coğrafi konumu itibari ile enerji

arz ve talep eden ülkeler arasında kritik bir konumda bulunmaktadır. Türkiye’nin bu avantajlı

konumu sayesinde, enerji arz ve talep eden ülkeler arasında bir enerji transfer merkezi olması

kaçınılmazdır. Yenilenebilir enerji kaynaklarından faydalanma konusundaki elverişli

konumunu enerji politikaları ile iyi değerlendirdiği takdirde Türkiye, bu konuda yapacağı AR-

GE yatırımları ile hem kendi ihtiyaçlarını karşılayacak; hem de enerji transferi konusunda

yapacağı muhtemel anlaşmalarının tüm yatırım girdilerinin iç piyasadan karşılanmasını

sağlayabilecek ve ekonomiye büyük derecede katkıda bulunabilecektir.

Tüm bileşenlerin ve uygulanmak istenilen politikaların; farklı sektörlerin, farklı kurum ve

kuruluşların ve elbette halkın iş birliği içinde ve birbirini bütünleyici şekilde çalışmaları ile

başarıya ulaşacağı kaçınılmaz bir gerçektir. Bu bağlamda sadece ekonomik politikalar değil,

bilinçlendirme politikaları da geliştirilmelidir. Halkın bilinçlendirilmesi yanında, yatırımcıların

da enerji arz-talep konusunda bilinçlendirilmesi büyük önem arz etmektedir. Bununla beraber,

enerji arz güvenliği üzerine strateji belirleyen kurumlar; ülkelerin enerji talep tahminlerini de

başarılı bir şekilde yapmalıdırlar. Ancak bu zemin ile oluşturulmuş politikalar başarı

sağlayabileceklerdir.

Türkiye’nin yenilenebilir enerji alanında uygulayabileceği temel politika önerilerine

aşağıdaki şekilde örnekler verilebilir;

- Öncelikle yeni yenilenebilir enerji kaynaklarının keşfi ile, Türkiye’nin mevcut enerji

kaynaklarını kullanma olanağını arttırarak, enerji üretiminde kaynak çeşitliliğini

sağlamak

- Biyo-yakıt ile ilgili projeleri değerlendirmek ve devlet teşvik politikaları ile

desteklemek

- Her geçen gün artmakta olan enerji talebinin karşısında, devlet politikaları ve teşvikleri

ile yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik üretilmesinin payını arttırmak

116


- Fosil yakıt kullanımın çevreye ve insan sağlığına olumsuz tüm etkilerini bilinçlendirme

politikaları ile halka benimsetmek ve yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik

enerjisi üretimi konusunda halkı bilinçlendirmek

- Bilinçlendirme politikalarının yanında, yenilenebilir enerji kullanımını teşvik edici

politikalar da geliştirmek

- Son olarak da kaçak kullanımın önüne geçmek.

Her ne kadar, enerji arz güvenliğini salt yenilenebilir enerji kaynakları ile sağlamak

mümkün olmayacaksa da, uzun vadede yenilenebilir enerji kullanımı, yeni nesillere daha güzel

ve yaşanılır bir dünya bırakmak için öncelikli değerlendirilmesi gereken faktörlerden biridir.

Bu bilinçle ilerleyen toplumlar kendi enerji arz güvenliklerini sağlamaya çalışmada başarıyı

yakalayabileceklerdir.

KAYNAKÇA

Ağaçbiçer, G. (2010). Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Türkiye Ekonomisine Katkısı ve

Yapılan SWOT Analizler, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, s.138.

Aratay E. (2017). Enerji Arz Güvenliği Çerçevesinde LNG’nin Rolü ve Türkiye, İstanbul

Yeniyüzyıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Uluslararası

İlişkiler Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, s.5.

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Bilgi Merkezi-Enerji-Elektrik, Erişim Tarihi: 28 Kasım

2018, http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Elektrik.

Erdal L. (2011). Enerji Arz Güvenliğini Etkileyen Faktörler ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları

Alternatifi, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim

Dalı, Doktora Tezi, Aydın, s.12.

ETKB Strateji Geliştirme Başkanlığı, 2015-2019 Yılı Stratejik Planı, Erişim Tarihi: 1 Aralık

2018,

http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FStratejik+Plan%

2FETKB+2015-2019+Stratejik+Plani.pdf.

ETKB. (2018) ETKB, Erişim Tarihi: 12 Aralık 2018,

http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FEnerji%20ve%2

0Tabii%20Kaynaklar%20G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm%C3%BC%2FSayi_15.

pdf adresinden elde edildi.

IEA. (2018) IEA, Erişim Tarihi: 20 Kasım 2018,

https://www.iea.org/statistics/?country=WORLD&year=2016&category=Key%20indi

cators&indicator=TPESbySource&mode=chart&categoryBrowse=false&dataTable=B

ALANCES&showDataTable=false adresinden elde edildi.

Karagöl, E.T. ve Kavaz, İ. (2017). Dünyada ve Türkiye’de Yenilenebilir Enerji, Seta Analiz,

197, s.12.

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Elektrik

http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FStratejik+Plan%2FETKB+2015-2019+Stratejik+Plani.pdf


http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FEnerji%20ve%20Tabii%20Kaynaklar%20G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm%C3%BC%2FSayi_15.pdf



https://www.iea.org/statistics/?country=WORLD&year=2016&category=Key%20indicators&indicator=TPESbySource&mode=chart&categoryBrowse=false&dataTable=BALANCES&showDataTable=false



117


Koç, E. ve Şenel, M. C. (2013). Dünyada ve Türkiye’de Enerji Durumu-Genel Değerlendirme,

Mühendis ve Makina, 54 (639), 32-44, S.37.

KPGM (2018). Enerji - Sektörel Bakış Raporu, Erişim Tarihi: 26 Kasım 2018,

https://assets.kpmg.com/content/dam/kpmg/tr/pdf/2018/02/sektorel-bakis-2018-

enerji.pdf, s.21-22.

TEİAŞ. (2018)Türkiye Elektrik İletim A.Ş., Kurulu Güç, Erişim Tarihi: 10 Aralık 2018,

https://www.teias.gov.tr/tr/i-kurulu-guc adresinden elde edildi.

https://assets.kpmg.com/content/dam/kpmg/tr/pdf/2018/02/sektorel-bakis-2018-enerji.pdf

https://assets.kpmg.com/content/dam/kpmg/tr/pdf/2018/02/sektorel-bakis-2018-enerji.pdf

https://www.teias.gov.tr/tr/i-kurulu-guc

118


DOĞAL KAYNAKLAR VE EGE DENİZİNDE BİRLEŞMİŞ

MİLLETLER DENİZ HUKUKU UYGULAMASI

Dr. Öğretim Üyesi Erdoğan ORAN

Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler, Tarih Bölümü


1982 Sözleşmesi, Türkiye'nin hassas olduğu noktalarda Türkiye'nin dilediği düzenlemeleri getirmemiştir.

Ancak yeni düzenlemeler içinde de Türkiye'nin çıkarlarını koruması olasılığı hala vardır.Uluslararası ortamlarda,

Akdeniz ve Karadeniz’de uygulanan 12 millik kara suyu genişliğinin, 1982 Sözleşmesi’nden dolayı değil, 20

Mayıs 1982 tarih ve 2674 sayılı Karasuları Kanununda öngörüldüğü üzere “karşılıklılık” esasından kaynaklandığı

ifade edilmelidir. Uygulanan 6 millik karasuyu limitine göre, Gökçeada, Bozcada ve Tavşan Adası hariç,

Yunanistan’ın iddia ettiği gibi Anadolu’nun 3 mili dışında kalan bütün ada, adacık ve kayalıkların Yunanistan’a

ait olduğu farz ve kabul edilirse; Yunan karasuları Ege’nin yaklaşık %44,03’ünü, Türk karasuları %7,55’ini teşkil

etmektedir. Uluslararası suların oranı ise Ege Deniz alanının %49’i kadar olmaktadır. Aynı şartlarla, 12 mil

karasuları genişliğinin uygulanılmaya kalkılması durumunda; Yunan karasuları Ege’nin yaklaşık %71’i, Türk

karasuları %8,5’u kadar olmaktadır. Uluslararası sular ise Ege Deniz alanının % 20’sine düşmektedir. Ege

denizinde de doğal kaynaklar bu şekilde paylaşılacaktır. Dünyada günde 800 milyon varil petrol tüketilmektedir.

Bunun 400 milyon varili bulunduğu bölgede 400 milyon varili ise bir bölgeden başka bir bölgeye taşınmaktadır.

su yollarında meydana gelecek tıkanıklıklar petrolün varilini yüksetebilmektedir. Türkiye'de boru hatları dışındaki

petrol ihtiyacını %92'si Ege Denizi üzerinden karşılanmaktadır. Bu nedenden dolayı Ege Denizi karasularının 6

Mil olarak kalması hayati öneme haizdir.

Anahtar Kelimeler: Doğal Kaynaklar, Deniz Hukuku, Ege Denizi, Kıta Sahanlığı, Kara Sular

NATURAL RESOURCES AND IMPLEMENTATION OF UNITED NATIONS MARITIME LAW IN

THE AEGEAN SEA

ABSTRACT

1982 Convention, Turkey is sensitive to the point that Turkey's wish was to bring the regulations.

However, the possibility also to protect Turkey's interests in the new regulations are still there.It should be stated

that the 12-mile territorial water width applied in the Mediterranean and Black Sea regions is not due to the 1982

Convention, but on the basis of the territorial watery, principle as stipulated in the Law on territorial waters.

According to the 6-mile territorial limit, except for Gökçeada, Bozcada and Tavşan Islands, it is assumed and

assumed that all the islands, islets and cliffs outside of Istanbul, as Greece claims, belong to Greece; Greek

territorial waters account for about 44.03% of the Aegean and 7.55% of Turkish territorial waters. The ratio of the

international waters is 49% of the Aegean Sea area. Under the same conditions, the implementation of the 12-mile

territorial waters; Greek territorial waters account for about 71% of the Aegean and 8.5% of Turkish territorial

waters. International waters fall to 20% of the Aegean Sea area. Natural resources will be shared in this way in the

Aegean Sea.800 million barrels of oil is consumed per day in the world. 400 million barrels are transported from

one region to another. bottlenecks in the waterways can increase the barrel of oil. 92% of its oil needs are met

outside of pipelines in Turkey over the Aegean Sea. For this reason it is vital that the territorial waters of the

Aegean Sea remain at 6 Mile.

Key Words: Natural Resources, Maritime Law, Aegean Sea, Continental Shelf, Territorial Waters

119


1. GİRİŞ

Bir devletin ülkesi; kara, deniz ve hava unsurlarından oluşur. Bugünkü

dünyamızda kara parçalarının tamamı paylaşılmıştır. Bu kara parçaları üzerinde egemenliğin el

değiştirmesi, ancak mevcut devletlerin parçalanması veya birleşmesi sonucu mümkün

olmaktadır. Buna karşılık, dünya denizleri, deniz dibi ve denizin zenginlikleri hala paylaşılma

süreci içindedir. Devletler şimdi ancak deniz ülkelerini genişletebiliyorlar. Egemenliklerini

deniz alanlarına taşıyabiliyorlar. Buna paralel olarak gelişen teknoloji ile birlikte, askeri, gıda,

ticaret, çevre ve genel olarak ekonomik güvenlik kavramları da değişmekte ve denizlerin bu

alanda arz ettiği önem daha da fazlalaşmaktadır. Deniz hukuku, bir anlamda bu çıkarları

düzenleme ve bağdaştırmanın bir vasıtasıdır. Ancak hukuk, çok defa gelişmelerin gerisinde

kalmaktadır. O kadar ki, ilk defa evrensel düzeyde bazı deniz hukuku alanlarını düzenlemek

üzere 1958 Cenevre Deniz Hukuku Konferansında kabul edilen dört milletlerarası sözleşme

(Karasuları ve Bitişik Bölge Sözleşmesi, Açık Deniz Sözleşmesi, Kıta Sahanlığı Sözleşmesi,

Balıkçılık ve Açık Denizlerin Canlı Kaynaklarının Korunması Hakkında Sözleşme) daha

1960'lı yıllar bitmeden eskimeye başladı ve 1973'te toplanan Üçüncü Deniz Hukuku Konferansı

9 yıl süren bir çalışma sonunda 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi’ni yeniden

yapmak zorunda kaldı.

1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi ile denizler adeta yeniden

paylaşılmıştır. Bu Sözleşmeyle bir yandan o güne kadar bilinmeyen yeni kullanım alanları

devletlerin milli yetkilerine tabi kılınırken, öte yandan deniz alanlarının 1982 öncesi hukuki

statüleri de tanınmayacak derecede değiştirilmiştir. Milli yetkiye tabi olan alanlar artarken,

milletlerarası alanlar ise önemli ölçüde azalmıştır.

1982 Sözleşmesini bugüne kadar 130 devlet onaylamıştır. Ancak bu Sözleşme deniz

hukuku konularını düzenleyen tek sözleşme değildir. Bugün hem Cenevre Sözleşmeleri hem de

1982 Sözleşmesi yürürlükte bulunmaktadır. Devletlerin bir kısmı sadece 1958 Sözleşmeleri’ne

taraf iken, bir kısmı de sadece 1982 Sözleşmesi’ne taraftır. Diğer bir kısım devletler ise hiçbir

sözleşmeye taraf olmamıştır.14

Buna göre, sadece Cenevre Sözleşmesi’ne taraf olan devletler, bu sözleşmelerin

hükümleriyle bağlı iken, sadece 1982 Sözleşmesi’ne taraf olan devletler, 1982 Sözleşmesi’nin

hükümleriyle bağlıdırlar. Buna karşılık, ne 1958 Sözleşmeleri’ne, ne de 1982 Sözleşmesi’ne

taraf olmayan devletlerin deniz hukukundan doğan ilişkileri milletlerarası hukukun deniz

hukukuna ilişkin teamül kurallarına tabi olmaya devam etmektedir.

Türkiye, yukarıda saydığımız hiçbir sözleşmeye taraf olmamıştır. Dolayısıyla ne 1958

Sözleşmeleri, ne de 1982 Sözleşmesi ile bağlıdır. Bu sözleşmeler, sözleşme olarak Türkiye'nin

deniz hukuku sorunlarına uygulanmazlar. Türkiye, bu bakımlardan milletlerarası teamül

hukukunun kuralları ile bağlıdır. Mesela Türkiye ile Yunanistan arasındaki uyuşmazlıklarda bu

sözleşme hükümleri değil, milletlerarası teamül kurallar uygulanır.

14 Gündüz, Aslan, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Teşkilatlar Hakkında Temel Metinler, 35, İstanbul, 1994.

120


2. Üçüncü Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (BMDHS)’nin Ülkelere Sağladığı

Haklar :

a. Karasuları

Karasuları; denize kıyısı olan devletlerin kara ülkelerini çevreleyen ve duruma göre

bitişik bölgeye, kıta sahanlığı ve münhasır ekonomik bölgeye veya doğrudan açık denize kadar

uzayan deniz kesimini belirtmek için kullanılan terimdir.

Karasularının ulusal ülkenin bir parçası olduğu şeklindeki genel uluslararası hukuk

kuralını teyit edercesine, 20 Mayıs 1982 tarih ve 2674 sayılı Karasuları Kanunu’nun birinci

maddesinin birinci fıkrasında “Türk karasuları Türkiye ülkesine dahildir” ifadesi yer

almaktadır15.

Ancak, hukuk açısından devletle ilişkisi kara ülkesiyle bir tutulsa da karasularının

birtakım özellikleri bulunduğu kesindir. Bir kere, fiziksel yönden, karasuları ile açık deniz

arasında bir nitelik farkı yoktur. İkincisi, uluslararası deniz ulaştırması bakımından karasuları

büyük önem taşımaktadır. Bu durum ve özellikle bu sonuncusu, kıyı devletinin kara ülkesi

üzerinde kullandığı yetkilerinin bir kısmını karasuları üzerinde kullanamamasını gerektirir. İşte,

devletin bu sular üzerinde kullanabileceği ve kullanamayacağı yetkileri, uluslararası hukuk

düzenler16.

Birleşmiş Milletler Üçüncü Deniz Hukuku Konferansı’nda, karasuları genişliğinin 12

mil olarak saptanması yolunda güçlü bir eğilim belirmiştir. Sunulan tasarılardan ve açıklanan

görüşlerden 100’ü aşkın devletin 12 mile taraftar oldukları gözlenmiştir. Bu güçlü eğilim

neticesinde, BMDHS’nin “Karasularının genişliği” başlığını taşıyan 3’üncü maddesi ile kıyı

devletlerine 12 mile kadar varan bir karasuyuna sahip olma hakkı, ilke olarak tanınmaktadır.17

Ancak, kıyı devletine tanınan bu takdir hakkının, coğrafi ve hukuksal nedenlere bağlı olarak,

birtakım kısıtlamalara uğraması olasılığı da her zaman vardır.

b. Bitişik Bölge

Kıyı Devleti, karasularına bitişik olan açık denizin bir bölgesinde gümrük, maliye,

muhaceret veya sağlık konusundaki düzenlemelerin ülkesinde veya karasularındaki ihlalini

önlemek, bu düzenlemelerin veya karasularında vukuu bulan ihlalini cezalandırmak için gerekli

olan kontrol icra edebilir.

c. Zararsız Geçiş Hakkı

Karasuları ve Bitişik Bölge Konvansiyonu’na göre “Geçiş Karasuları içinde, ya bu

sınırları iç sulara girmeksizin kat etmek veya iç sulara girmek veya iç sulardan açık denize

çıkmak amacıyla seyretmektir. “Karasularında “Durma ve Demirleme” yalnız ulaştırmanın

15 Kanun metni için bkz. Resmi Gazete(R.G), 29 Mayıs 1982, Sayı 17708. 16 Çelik, Edip F., Milletlerarası Hukuk, İkinci Kitap, İstanbul 1989, s. 76-77. 17 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi, İngilizce metni için bkz. United Nation Convention on the Law of

the Sea, A/CONF. 62/122 of 7 October 1982, in Third UNCLOS, Vol. XVII, s. 151; 21 ILM (1982) s. 1261; Gündüz, A., Milletlerarası Hukuk, Temel Belgeler, Örnek Kararlar, İstanbul 1998, s. 370.

121


olağan bir gereği ise veya mücbir sebep veya tehlike nedeniyle zorunlu ise “geçiş” olarak

değerlendirilir. Geçişte önemli olan “geçiş” amacıdır. Bir başka amaçla geçiş, geçisin “zararsız”

olması şartı açısından değerlendirilir.

ç. Uluslararası Seyirde Kullanılan Boğazlar

Transit geçiş, açık denizin veya ekonomik bölgenin bir kesimi ile açık denizin veya

ekonomik bölgenin diğer bir kesimi arasında milletlerarası ulaştırmada kullanılan ve suları

tümüyle kıyı devletinin veya kıyıdaş devletlerin karasularına dahil olan boğazlar için önerilen

bir rejimdir. Ancak, bu tür bir coğrafi bir konumda bulanan boğazlarda, boğazın kıyılarından

veya kıyıları arasında yapılan ulaştırmada da kıyı devletine veya devletlerine giriş şartlarına

uyulması kaydıyla, transit geçiş düzeni uygulanır. Açık denizin veya ekonomik bölgenin bir

kesimi ile açık denizin veya ekonomik bölgenin diğer bir kesimi arasında milletlerarası

ulaştırmada kullanılan bir boğazın iki kıyısı arasında ulaştırmaya elverişli bir açık deniz veya

ekonomik bölge kesimi var ise, bu tür boğazlardan geçiş, açık denizler rejimine tabi olur. Açık

denizin veya ekonomik bölgenin bir kesimi ile açık denizin veya ekonomik bölgenin diğer

kesimi arasında boğaz, bir ada nedeniyle oluşmuşsa ve boğazın kıta kıyılarıyla ada kıyıları aynı

devletin egemenliğine tabi ise, adanın ötesinde ulaştırmaya elverişli bir açık deniz veya

ekonomik bölge kesiminin bulunması durumunda, kıta ile ada arasındaki boğazlar sularındaki

geçiş, transit geçiş rejimine tabi olmaz, zararsız geçiş rejimine tabi olur. Kıtaya yakın bir ada

nedeniyle oluşmuş olan bir boğazın kıyıları aynı devletin egemenliğine tabi değilse, bu

takdirde, ister açık denizin veya ekonomik bölgenin bir kesimi ile açık denizin veya ekonomik

bölgenin diğer bir kesimi arasındaki ulaştırmada kullanılsın, ister kıyıdaş devletlere giriş

şartlarının gerçekleştirilmesi kaydıyla bu devletlere veya devletlerden veya bu devletler

arasındaki ulaştırmada kullanılsın, boğazlardan geçiş transit geçiş rejimine tabi olur.

d. Arşipel Devletler

Tamamen ada veya adalardan ibaret ülkelerin belirli koşullar altında en dıştaki adaların

uç noktalarını birleştiren esas hatlar içinde kalan sularda, Arşipel Devletler hükümran haklara

sahiptir. Bütün ülkelerin gemileri Arşipel sulardan zararsız geçiş yapabilirler. Arşipel Devlet

arşipel sularda, bütün ülkelerin gemi ve uçakların devamlı ve onaylanmaksızın geçiş

yapabilecekleri deniz yolları ve hava koridorları tesis edebilir.18

e. Münhasır Ekonomik Bölge

Münhasır Ekonomik Bölge kavramı, uluslararası hukuka BMDHS ile girmiş olup,

karasularının ölçülmeye başlandığı esas hatlardan itibaren 200 mil genişlikteki deniz alanlarının

deniz yatağı ve toprak altı ile üzerindeki suların canlı ve canlı olmayan kaynaklarını araştırma

ve işletme hakkıdır19.

Münhasır Ekonomik Bölge karasularının ölçülmeye başlandığı esas hattan hesaplanmak

üzere en çok 200 mil genişlikteki deniz alanlarının deniz yatağı ve toprak altının ve ayrıca

18 Brittin, B.H., International Law for Seagoing Officers, 1986, s. 90. 19 Toluner, S., Milletlerarası Hukuk Dersleri, İstanbul 1989, s. 272-278; ayrıca bkz. BMDHS, md. 55-75.

122


üzerindeki suların canlı olan ve olmayan doğal kaynakları üzerinde kıyı devletlerine bazı

ekonomik hakların tanınmasını öngören bir kavramdır. Ekonomik bölge sözleşmede şöyle

tanımlanmıştır; “Karasuları, bitişik bölge ve bunun ötesinde, kıyı devletlerinin haklarının ve

yetkilerinin ve yine diğer devletlerin haklarının ve serbestilerinin bu antlaşmanın ilgili

hükümleri uyarınca düzenlendiği, bu bölümde öngörülen özel hukuki rejime tabi bir bölgedir.”

Kıyı devletlerinin ekonomik bölgedeki tanınmış olan hakları ve yetkileri şu şekildedir, kıyı

devletleri ekonomik bölgede, canlı ve canlı olmayan doğal kaynakların araştırılması,

işletilmesi, korunması, idaresi ve sudan ve rüzgârdan enerji üretimi gibi diğer ekonomik

araştırma ve işletme faaliyetleri konusunda “egemen hakları” haizdir.

f. Kıta Sahanlığı

Sahildar ülke bu bölgede, denizin ve üzerindeki hava sahasının hukuki statüsünü

bozmaksızın deniz tabanında araştırma ve işletme hakkına sahiptir. Sahanlığın sınırı sahilden

itibaren asgari 200 mile, bazı özel şartlarda ise 350 mile kadar uzar. Sahildar ülke 200 milin

dışındaki kıta sahanlığından çıkardığı petrol ve diğer kaynakların bir kısmı uluslararası

teşekküllerle paylaşmak zorundadır.

g. Açık Denizler

Deniz kıyısı bulunmayan devletlerin, deniz açılma hakkını düzenleyen bu maddeye

göre, deniz ve denize kıyısı bulunmayan ülke arasında yer alan devletler, denize kıyısı

bulunmayan devletlere, karşılıklılık şartı ile, ülkelerinden transit olarak geçme hakkını ve bu

devletin bayrağını taşıyan gemilere kendi gemileri veya diğer herhangi bir devlet gemileri için

öngörülen aynı şartlar altında, limanlarına girmek ve bunları kullanma hakkını tanımakla

yükümlüdürler.

Ülkeden transit olarak geçiş ve limanlardan eşit şartlar altında yararlanma ile ilgili

sorunlar, bir yandan kıyı devleti veya transit olarak seçilen devletin hakları, öte yandan denize

kıyısı bulunmayan devletin özel durumu göz önünde tutulmak suretiyle, karşılıklı anlaşma yolu

ile çözümlenecektir. Örneğin Pakistan denize kıyısı olmayan Afganistan tırlarının ülkesinden

transit geçmesine izin vermektedir.

ğ. Adalar Rejimi

Karasuları, bitişik bölge, münhasır ekonomik bölge ve kıta sahanlığı konularında adalar,

kıtalar gibi muamele görürler. Ancak üzerinde insan yaşamayan ve kendi ekonomik hayatı

olmayan kayaların kendi ekonomik bölgeleri ve kıta sahalıkları yoktur.

h. Kapalı ve Yarı Kapalı Denizler

Kapalı ve Yarı Kapalı Denizler, iki veya daha fazla devlet tarafından çevrelenen ve darı

bir çıkış ile başka denize veya okyanusa bağlanan veya tamamen veya kısmen iki veya daha

fazla devletin karasuları veya münhasır bölgesinden oluşan bir körfez veya deniz olarak

tanımlanmıştır. Kapalı ve yarı kapalı denizlere sahildar olan devletlerin, denizin canlı

kaynaklarının idaresi, korunması, araştırılması ve işletilmesinde, deniz ortamının korunması ile

ilmi araştırma konularında birbirleriyle iş birliği yapmaları öngörülmüştür.

123


ı. Denize İrtibatı Olmayan Devletlerin Denize Çıkış Hakları ve Transit Serbestliği

Denize irtibatı olmayan devletler, açık denizlerin serbestliği ve insanlığın ortak mirası

olan haklarını kullanabilmek için, denize kıyısı olan komşu devletlerin karasularından,

anlaşmalar yapmak suretiyle serbest geçiş imkanına sahiptirler.

i. Uluslararası Deniz Yataklarının İşletilmesi

Derin deniz yataklarının araştırılması ve işletilmesinde, yeni bir sistem tesis edilecektir.

Bu sistemde, sahadaki bütün faaliyetler “Uluslararası Deniz Yatağı Otoritesinin kontrolünde

yapılacaktır. Bu otorite de şirket adı verilen bir organ vasıtasıyla kendi maden çalışmalarını

yapacaktır. Aynı zamanda otorite özel ve devlet işletmeleri ile onlara sahalarda madencilik

hakları vermek üzere kontrat yapabilecektir. Böylece bu işletmeler otorite ile paralel

çalışabilecektir. Sahanın kaynakları insanlığın ortak mirası olarak idare edilmiş olacaktır.

j. Deniz Ortamının Korunması

Ülkeler herhangi bir kaynaktan deniz kirlenmesini önlemek ve kontrol etmek için

artıklarını en iyi şekilde kullanmakla yükümlüdürler. Denizin kirlenmesi önlemekten ve

kirleticiyi cezalandırmaktan sorumlu devlet sahildar ülke, liman ülkesi ve bayrak ülkesi olarak

kategorilere ayrılmıştır. Özellikle kirletme gemiden yapılmışsa, bazı zorunlu hareketlere yer

verilmiştir. Ortamın korunması usul ve kaidelerinin konulmasında ülkeler bütün ve bölgesel

olarak iş birliğinde bulunacaklar ve bu konuda gelişmekte olan ülkeler teknik yardımda

bulunacaklardır.

k. Denizlerle İlgili Bilimsel Araştırmalar

Ekonomik Bölgedeki, Kıta Sahanlığındaki bütün bilimsel araştırmalar sahildar ülkenin

onayıyla yapılacaktır. Ancak, bütün insanlığın ortak yararı için tamamen barışçı amaçlarla,

diğer devletlerin veya uygun uluslararası organizasyonların bu bölgelerde yapacakları ilmi

araştırmalara sahildar ülke bazı şartlarla izin vermekle yükümlüdür.

l. Denizlerle İlgili Teknolojinin Geliştirilmesi ve Transferi

Devletler doğrudan doğruya veya uygun uluslararası teşekküller vasıtasıyla denizlerle

ilgili bilgi ve teknolojilerini geliştirmek ve özellikle gelişmekte olan ülkelere bu bilgi ve

teknoloji transferini yapmak üzere iş birliği içinde olacaklardır.

m. Anlaşmazlıkların Çözümü

Devletler, sözleşmenin yorumlanması veya uygulanması konusunda aralarında

çıkabilecek anlaşmazlıkları barışçı yollarla halletmek zorundadırlar. Devletler, anlaşmazlık

üzerinde anlaşamadıkları zaman, tarafları bağlayıcı mecburi kaza yollarından birine başvurmak

durumundadırlar. Bu yollar; Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi, mevcut Uluslararası

Adalet Divanı, Hakem Mahkemesi ve Özel Hakem Mahkemesidir. Bazı tür anlaşmazlıklar için

uzlaştırmaya gidilebilir. Ancak neticenin tarafları bağlayıcı özelliği yoktur. Karasuları,

Münhasır Ekonomik Bölge ve Kıta Sahanlığı sınırlandırılması uyuşmazlıklarında mecburi kaza

yollarına başvurmak zorunluluğu bulunmamaktadır.

124


3. Ege Sorunları ve Bu Sorunlara İlişkin Türk-Yunan Tezleri :

a. Karasularının 6 Milin Üzerine Genişletilmesi Sorunu

(1) Ege Denizi’nde Karasularının Genişliği Konusundaki Mevcut Uygulama :

Türkiye’nin karasularının genişliği konusundaki uygulamasını üç dönemde incelemekte

fayda vardır.

(a) 1964 Öncesindeki Durum

Türk karasularının genişliği 1923 Lozan Barış Anlaşması’ndan başlayarak 1964 yılına

kadar 3 mil olarak uygulanmıştır.

(b) 1964 tarihli ve 476 Sayılı Karasuları Kanunu Dönemi

Cumhuriyet döneminde Türk karasuları genişliğine ilişkin ilk yasal düzenleme 1964

tarih ve 476 sayılı Karasuları Kanunu ile yapılmıştır.20 Bu Kanun’un birinci maddesinde Türk

karasularının Türkiye ülkesine dahil ve genişliğinin 6 mil olduğu belirtilmiştir. İkinci

maddesinde karasuları daha geniş olan devletlere karşı Türk karasuları genişliğinin karşılıklılık

esasına göre saptanacağı hükmü getirilmiştir. Sekizinci maddesinde ise 12 mile kadar uzayan

sahalarda balıkçılık ve canlı kaynakların işletilmesi bakımından karasuları rejiminin

uygulanacağı belirtilmiştir. Mütekabiliyet esası 6 milden fazla genişlik kabul etmiş bütün

ülkelere teşmil edilmiştir.

Sonuç olarak, bu kanun döneminde Türk karasularının genişliği 6 mildir. Türkiye’nin

Karadeniz ve Akdeniz’de ki uygulaması bu esastan sapma teşkil edecek bir uygulama değildir.

Bu kanun, karasularının sınırlandırılması ile ilgili bölümlerinin, Ege denizinde karasularının

Yunanistan tarafından 12 mile çıkarılması durumunda yaratabileceği sakıncalar göz önüne

alınarak 1982 yılında yürürlükten kaldırılmıştır.

(c) 2674 Sayılı Kanun ve Günümüzde Türk Karasuları Genişliği

2674 Sayılı Karasuları Kanunu, 29 Mayıs 1982 tarihinde yürürlüğe girmiş olup21, 6’ıncı

maddesi ile 476 sayılı Kanunun ve diğer kanunların buna aykırı hükümleri kaldırılmıştır.

Kanunun 1’inci maddesinde Türk karasularının genişliği 6 mil olduğu, Bakanlar Kurulu’nun

belirli denizler için, o denizle ilgili bütün özellikler göz önünde bulundurulmak ve hakkaniyet

ilkesine uygun olmak şartıyla 6 mil üzerinde bir karasuyu tespit etmeye yetkili bulunduğu

belirtilmiştir.

476 sayılı kanunda yer alan mütekabiliyet hükmü bu kanunun gerekçesinin ışığı altında

“fiili karşılıklılık” anlamındadır. Ancak bu kanun hükmünün 6 milin üzerinde karasuyu kabul

etmiş olan devletlere karşı herhangi bir makamın işlemine gerek olmaksızın kendiliğinden

uygulanabilir olmasına karşın, 2764 sayılı kanunun 1’inci maddesi 6 milin üzerinde karasuyu

tespit etmiş devletler için değil, ilgili bütün özellikleri göz önünde bulundurmak ve hakkaniyet

20 15 Mayıs1964 gün ve 476 Sayılı Kanun. 21 Resmi Gazete, 29 Mayıs 1982, Sayı 17708

125


ilkesine uygun olmak kaydıyla belirli denizler için 6 milin üzerinde karasuları tespit etmek

yetkisi Bakanlar Kurulu’na tevdi edilmiştir.

Bakanlar Kurulu’nun 29 Mayıs 1982 tarihli kararıyla, 1982 tarihli yasanın yürürlüğe

girmesinden önce karasularının genişliği ile ilgili olarak, Karadeniz ve Akdeniz’de mevcut

durumun sürdürülmesini, başka bir deyişle 12 mil olarak kalmasını kabul etmiştir. Sonuç olarak

Türk karasularının genişliği Ege’de 6 mil Akdeniz ve Karadeniz’de 12 mildir.

Yunanistan tarafından 6 milin üzerinde karasuları genişliği tespitinin bu deniz üzerinde

birbiri ile bağlantısı olmayan açık deniz gölleri oluşturacak olması karşısında, bu zorunlu deniz

yolunu kullanan devletler yönünden oluşacak durumun kabullenilmesi mümkün değildir. Kaldı

ki, böyle bir durumda, komşu kıyıdaş devlet olarak Türkiye de hak ve nisfete aykırı şekilde

denizin normal kullanım yollarından dahi mahrum kalacaktır.

Türkiye Yunanistan’ın tek taraflı olarak Ege’de karasularını 6 milin üzerine çıkartması

durumunda bunun egemenlik haklarının bir ihlali olacağını ve bu durumun Türkiye tarafından

kabul edilmeyeceğini, buna karşılık her türlü tedbirin alınacağını açıklamıştır. Yunanistan ise

karasularını 12 mile çıkartma hakkının saklı kalması kaydıyla halihazırda 6 mil karasuyu

genişliği uygulamaktadır.

Yunanistan, 17 Eylül 1936 tarih ve 230 sayılı “Yunanistan Karasuları Hududunun

Tespiti Hakkında Kanun” ile tek taraflı olarak karasularını 3 milden 6 mile genişletmiştir.

Bununla beraber, 1973'te Caracas’ta toplanan Üçüncü Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku

Konferansı’na kadar, bütün uluslararası forumlarda, 3 millik genişlik esasının başlıca

savunucuları arasında yer almıştır.

(2) Karasuları Genişliğine İlişkin Türk ve Yunan Tezleri:

Ege’de karasuları genişliğinin 6 mil olduğunu ve böyle kalmasının da hukuksal şartların

yanında coğrafi özelliklerin ve tarihi şartların sebep olduğu zorunluluklardan kaynaklandığını

savunan Türkiye; Yunanistan’la arasında ciddi uyuşmazlık konusu olan Ege Denizi

karasularının genişliği konusunda, aşağıda ifade edilen haklı görüşleriyle ortaya çıkmaktadır.

Buna göre;

Karasularının genişliğine ilişkin olarak yerleşmiş bir uluslararası kural henüz

oluşmamıştır. BMDHS’nin 3’üncü maddesinde öngörülen 12 mil genişlik esası yaygın olarak

kabul görmüştür. Ancak, Türkiye bu hükmü sözleşmeye taraf olmayan bir devlet sıfatıyla

bağlayıcı bir hukuk kuralı olarak kabul etmemiştir. 12 mil genişlik esası teamüli nitelik kazansa

da Ege’de otomatik veya tek taraflı bir uygulama olamaz. Çünkü Ege Denizi tarihi şartları da

olan çok özel bir denizdir ve Ege’de sınırlandırma sorunu vardır.

Bir devlet karasuları genişliğini belirlerken, diğer bir devletin açık denizlere doğrudan

çıkmasını engelleyemez.

Karasuları genişliği, denizlerin coğrafi özelikleri göz önünde bulundurularak tespit

edilmelidir. Böyle bir tespit ise Ege’de tarihi oluşum içerisinde yapılmıştır ve karasularının 6

mil olduğu kesin hükme bağlanmıştır. Türkiye 6 milin üzerindeki bir genişlik esasını egemenlik

haklarına tecavüz olarak kabul etmektedir.

Yukarıda ifade edilen Türk tezine karşılık Yunanistan ise; 12 mil genişlik esasının genel

kural oluşturduğunu ve BMDHS’nin 3’üncü maddesini teamül hukukunun bir hükmü olduğunu

126


iddia etmektedir. Bu nedenle karasuları genişliğini 12 mil olarak belirlemenin kıyı devletinin

taktir yetkisine girdiğini ve kıyı devletini bu yöndeki yetkisini dilediği gibi kullanabileceği

tezini savunmaktadır.

(3) Yunanistan’ın Karasularını 6 Milin Üzerine Genişletmesi Neden Kabul Edilemez

(a) Ege denizindekiler dahil olmak üzere Türkiye ile Yunanistan’ın yaşamsal

çıkarlarını birbirine uyumlu hale getirerek her iki devlet arasında siyasi ve askeri denge

kurulmasını sağlayan ve Ege’nin hukuki statüsünü belirleyen Lozan Barış Andlaşması’nın

Ege’de sağlamış olduğu denge Yunanistan’ın karasularını 6 milin üzerine çıkarması halinde bir

kez daha bozulmuş olacaktır.

(b) Ege Kıta Sahanlığına İlişkin 1976 Tarihli Bern Mutabakatı’nın İhlali

Bern Mutabakatı ile Türkiye ve Yunanistan, Ege Denizi kıta sahanlığına ilişkin her türlü

girişim ve eylemlerden kaçınmayı üstlenmişlerdir. Bu mutabakat ile Ege’de 6 millik karasuyu

statüsü tescil edilmiş durumdadır. Karasularının 6 milin üstüne genişletilmesi, Bern

Mutabakatı’nın açık bir ihlali ve Türkiye’nin Ege’deki kıta sahanlığı (ve münhasır ekonomik

bölge) haklarının ortadan kaldırılmasının en kestirme yolu olacaktır.

(c) Türkiye’nin Ege Denizi'ndeki Ekonomik Çıkarlarının İpotek Altına alınması

Türkiye’nin Ege denizindeki ekonomik çıkarları, dış ticaretinin büyük bir kısmının (%85) bu

denize bağımlı olması sebebiyle hayati öneme sahiptir. Bu denizde karasularının Türkiye

aleyhine genişletilmesi sonucunda, serbest geçiş hakkının zararsız/transit geçiş hakkına

düşürülmesini ve deniz ulaştırması üzerinde Yunanistan’ın ipotek koymasını Türkiye kabul

edemez.

(4) Netice olarak

Uygulan 6 millik karasuyu limitine göre, Gökçeada, Bozcada ve Tavşan Adası hariç,

Yunanistan’ın iddia ettiği gibi Anadolu’nun 3 mili dışında kalan bütün ada, adacık ve

kayalıkların Yunanistan’a ait olduğu farz ve kabul edilirse; Yunan karasuları Ege’nin yaklaşık

%44,03’ünü, Türk karasuları %7,55’ini teşkil etmektedir. Uluslararası suların oranı ise Ege

Deniz alanının %49’i kadar olmaktadır.

Aynı şartlarla, 12 mil karasuları genişliğinin uygulanılmaya kalkılması durumunda;

Yunan karasuları Ege’nin yaklaşık %71’i, Türk karasuları %8,5’u kadar olmaktadır.

Uluslararası sular ise Ege Deniz alanının % 20’sine düşmektedir.

Egemenliği andlaşmalarla Yunanistan’a devredilmemiş olan ada, adacık ve kayalıkların

da karasularının dikkate alınması durumda ise ortaya çıkan tablo şu şekildedir.

6 millik karasuları uygulamasında; Türk karasuları Ege Denizi’nin yaklaşık %7,55’ini,

Yunan karasuları %38,66’sını, egemenliği andlaşmalarla devredilmeyen coğrafi

formasyonların karasuları %5,37’sini, uluslararası sular %48,42’sini teşkil ediyor iken, 12

millik karasuları uygulamasında; Türk karasuları oranı %9, Yunan karasuları oranı %60,33,

127


egemenliği andlaşmalarla devredilmeyen coğrafi formasyonların karasuları oranı %10,65,

uluslararası sular oranı %20,02 olmaktadır.

Ege Denizi’nde karasuları alan dağılımına ilişkin ayrıntılı değerler Tablo1’de olduğu gibidir.

Bu duruma göre, egemenliği andlaşmalarla Yunanistan’a devredilmemiş olan ada,

adacık ve kayalıkların karasuları da önemli bir oran teşkil etmektedir. Aynı oran, karasuları

genişliği ile sınırlı olan ulusal hava sahası içinde söz konusu olacaktır. Bu nedenle Ege’de her

bir kara parçasının aidiyetini belirlemeden karasularının sınırlandırılmasını yapmaya çalışmak

doğru bir yaklaşım değildir22.

Tablo 1: Ege’de Karasuları Alan Dağılımı

KARASULARI GENİŞLİĞİ = 6 MİL

ANAKA

RA

TÜRKİYE

YUNANİSTAN

EGEMENLİĞİ

ANDLAŞMALARLA

DEVREDİLMEMİŞ

COĞRAFİ

FORMASYONLAR

ULUSLARARASI

SULAR

Km2 % Km2 % Km2 % Km2 %

12406,52 6,61 23430,02 12,49

10074,92

5,37

90865,55

48,42

ADALAR 1767,37 0,94 49102,17 26,17

TOPLA

M

14173,89 7,55 72532,19 38,66

KARASULARI GENİŞLİĞİ = 12 MİL

TÜRKİYE

YUNANİSTAN

EGEMENLİĞİ

ANDLAŞMALARLA

DEVREDİLMEMİŞ

COĞRAFİ

FORMASYONLAR

ULUSLARARASI

SULAR

Km2 % Km2 % Km2 % Km2 %

22 Kurumahmut, Ali, Ege’de Temel Sorun, TTK Yayınları, 1998

128


ANAKA

RA

14148,23 7,54 33827,79 18,03

19986,89

10,65

37583,30

20,02

ADALAR 2747,36 1,46 79381,06 42,30

TOPLA

M

16895,59 9,00 113208,8

5

60,33

b. Kıta Sahanlığı Sorunu

Türkiye ile Yunanistan arasında kıta sahanlığı konusunda uyuşmazlık, 1973 Ekim

ayında, Türkiye’nin TPAO’ya 27 petrol arama ruhsatı vermesi ve bu durumu Yunanistan’ın 7

Şubat 1974 tarihinde bir nota ile protesto etmesiyle ortaya çıkmıştır.

Yunan tezine göre, Anadolu kıyılarına yakın bulunan ve kuzeyden güneye doğru

sıralanan adalar, Yunanistan’ın ayrılmaz parçasını meydana getirir. Bu adalar üzerinde

Yunanistan’a ait olan ülkesel egemenlik hakkı, adaların kıta sahanlığının araştırılması ve

işletilmesi hakkını da kapsar. Kıta sahanlığının sınırlandırılmasında kıta ülkesi ile ada ülkesi

arasında bir ayrım gözetilemez. Türkiye ile Yunanistan arasındaki uyuşmazlık, Ege Denizi

sınırlandırması sorunu olmayıp Yunanistan’a ait Doğu Ege Adaları ile Türkiye arasındaki kıta

sahanlığının sınırlandırılması sorunudur.

Yunanistan Ege’de iki komşu devlet arasındaki kıta sahanlığı sınırlandırılmasının eşit

uzaklık ilkesine uygun olarak Türkiye ile Ege adalarının en doğuda bulunanları arasında

yapılması gerektiği görüşündedir.

Türk tezine göre, Ege Denizi kıta sahanlığı bir bütün olarak ele alınmalıdır. Ege

Denizi’nin kendine özgü koşulları nedeniyle, Türkiye’nin batı sahillerini kuzeyden güneye bir

dizi halinde kapatan adaların kendilerine ait bir kıta sahanlığı olamayacaktır. Coğrafi konumları

nedeniyle bu adalar Anadolu’nun doğal uzantısının deniz üstünde kalan çıkıntıları olup,

Anadolu’nun, coğrafi anlamda kıta sahanlığı üzerindedir. Ege Denizi kıta sahanlığının

sınırlandırılması bir bütün olarak ele alınmalı ve Uluslararası Hukuk kurallarına uygun nısfet

ilkeleri uyarınca andlaşma ile yapılmalıdır. Türkiye, Ege’de Yunanistan’ın öne sürdüğü eşit

uzaklık ilkesini uygulamak yükümlülüğü altında değildir.

Eşit uzaklık ilkesi Yunanistan’ın istediği gibi uygulandığı taktirde, Türkiye ile

Yunanistan arasında Ege’nin hakça kullanımı konusunda bir dengenin kurulmasını amaçlayan

Lozan’ın hukuksal statüsü tamamen ortadan kaldırılmış olacaktır.

Netice olarak Türkiye, Yunanistan tarafından anakarasının 3 mili içerisinde

hapsedilmek istenmekte ve Ege Denizi’ndeki kıta sahanlığının (ve münhasır ekonomik bölge

129


haklarının) yaklaşık %90’ının araştırılması ve işletilmesi hakkının Yunanistan’a ait olduğu

iddia edilmektedir. Burada en önemli sorun eşit uzaklık ilkesinin niteliği ve yapıla geliş kuralı

haline gelip gelmediği, Ege’nin özel konumu andlaşma ile veya hakça ilkelere göre yapılması

gerektiğinden daha çok coğrafi formasyonların varlığı ve konumları ile sayıları ve hukuksal

statülerinin çok özel bir durum oluşturduğu Ege’de, eşit uzaklık ilkesinin hangi bölgede ve nasıl

uygulanacağıdır.

c. Hava Sahası Sorunu

Ege de hava sahasıyla ilgili olarak, Yunanistan’ın 10 millik hava sahası iddiaları ve

Uçuş Bilgi Bölgesi (FIR) sorunları mevcuttur.23

(1) Uçuş Bilgi Bölgesi (FIR)

Sivil hava nakil vasıtalarına tatbik edilen 7 Aralık 1944 tarihli “Uluslararası Sivil

Havacılık Sözleşmesi” ve ekleri çerçevesinde belirlenen uçuş bilgi bölgeleri ve rapor verme

hatları, uçuş bilgi ve uyarı hizmetlerinin verildiği bir bölge veya hat olup, bu hizmetleri veren

devlete bir egemenlik hakkı sağlamamaktadır.

Yunanistan, İstanbul-Atina FIR hattını Türkiye’nin batı sınırı kendisinin ise doğu sınırı

olarak göstermeye çalışmaktadır. Böylece İstanbul-Atina FIR hattının batısında kalan bütün

ada, adacık ve kayalıklar üzerinde egemenliğini tesis etmeyi ve Ege’yi bir Yunan gölü olarak

görmeyi amaçlamaktadır.

Ege’de FIR’ı, bir bütün teşkil eden diğer sorunlardan, özellikle andlaşmalarla

Yunanistan’a devredilmeyen adaların varlığının oluşturduğu karmaşıklıktan ayrı olarak

mütaala etmek mümkün olamayacaktır. Bu sorunlar çözümlenmeden ICAO belgelerinde ve

havacılık yayınlarında yer alan ifadeler tatbik imkanı bulamayacaktır. Bu nedenle “Türkiye’nin

batı sınırı” tanımına dayandırılan bir FIR sınırı ve seyrüsefer harita ve planlarında benzer

şekilde gösterilen hatlar gerçek ve hukuki bir durumu yansıtmamaktadır.

(2) Yunanistan’ın 10 Millik Hava Sahası İddiaları

Yunanistan 1931 yılında yayınladığı bir kanunla 3 millik karasularını, sivil havacılık ve

hava polisliği amacıyla 10 mil olarak tespit etmiştir. Yunanistan, bu ulusal düzenlemesini 44

yıl sonra, 1975 yılında havacılık bilgi yayını ile dünyaya ilan etmiş ve uyulmasını talep etmiştir.

Dünyada bir benzeri olmayan, hiçbir Uluslararası Hukuk kuralı ile bağdaşmayan bu farklı

uygulamaya doğal olarak hiçbir devlet ve Türkiye uymamaktadır.

ç. Gayri Askeri Statüdeki Adaların Silahlandırılması

Yunanistan 1964 yılından itibaren silahsızlandırılmış olmaları şartıyla egemenliği

kendisine devredilen adaları silahlandırmaktadır. Bu uygulama; Lozan Barış Andlaşması’nda

atıf yapılan 13 Şubat 1914 tarihli karar ile Lozan Barış Andlaşması’nın 12 ve 13’üncü

maddelerinin ve 1947 Paris Barış Andlaşması’nın 14’üncü maddesinin açık ihlalidir. 24

Bu uluslararası andlaşmalar askeri statüleri bakımından Ege’deki adaları ayrı ayrı

kapsamına almakta ve bu arada Girit Adası ile Kuzey Sporatlar ve Kiklat Adalarını askeri

23 Kurumahmut, Ali, Ege’de Temel Sorun, TTK Yayınları, 1998 24 Kurumahmut, Ali, Ege’de Temel Sorun, TTK Yayınları, 1998

130


sınırlandırmaların tamamen dışında tutmaktadır. Bir başka deyişle, askeri sınırlandırmaya

ilişkin yükümlülükler, esas olarak Doğu Ege Adaları için geçerli olmaktadır.

d. Egemenliği Andlaşmalarla Devredilmemiş Coğrafi Formasyonlar

Figen Akad isimli bir Türk ticaret gemisinin 25 Aralık 1995 tarihinde Kardak

Kayalıkları’nda karaya oturması sonrasında bu kara parçalarının hangi devlete ait olduğu

konusu sürekli gündeme gelmiştir. Böylece anılan kayalıklar üzerindeki egemenlik iddiaları,

Türkiye ile Yunanistan arasında resmi bir nitelik kazanmış ve neticede Kardak Kayalıkları, 31

Ocak 1996 tarihi öncesinde Türkiye ile Yunanistan’ı bir savaşın eşiğine getirmiştir.

Bugün için Ege’de 152 adet aidiyeti belirsiz coğrafi formasyon tespit edilmiştir. Bu

coğrafi formasyonların egemenliğinin kime ait olduğu belirlenmeden, karasuları, kıta sahanlığı

ve hava sahası sorunlarını çözüme kavuşturmak mümkün değildir.

Yunanistan’ın karasularını 6 milin üzerine çıkarması halinde Ege’nin Yunan gölü haline

gelmesi kaçınılmaz olacaktır. Bu durum tarafımızdan nasıl hayati bir dava olarak görülüp, kabul

edilmemekte ise tespit edilen 152 adet coğrafi formasyonun da Yunanistan’a tamamen

devredilmesi kabul edilemez.

Ege Denizi’ndeki Türk-Yunan sorunlarının tetkikinden; andlaşmalarla Yunanistan’a

devredilmeyen ada, adacık ve kayalıkların ülkesel statülerinin belirlenmesinin önemi açıkça

ortaya çıkmaktadır. Bu sorun çözümlenmeden deniz yetki alanları ve hava sahasına ilişkin

geçmişten süre gelen ve yukarıda özetlenen sorunların çözümü anlamlı değildir. Bu nedenle

egemenliği tartışmalı adalar sorunun Ege’nin bütün statüsünü etkileyecek yeni ve temel bir

sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca silahsızlandırılmış olmalarının oluşturduğu hukuki

problemi de bu temel sorunla birlikte yeniden mütaala etmek gerekecektir.25

Sonuç

1982 Sözleşmesi, yaptığı geniş düzenlemeler ve getirdiği kurumlarla çok önemli bir belge

mahiyetindedir. Taraf olmayan devletlerin dahi deniz hukuku konularında başlıca hareket

noktasıdır. 1982 Sözleşmesi, Türkiye'nin hassas olduğu noktalarda Türkiye'nin dilediği

düzenlemeleri getirmemiştir. Ancak yeni düzenlemeler içinde de Türkiye'nin çıkarlarını

koruması olasılığı hala vardır.

Sözleşme, bazı eski deniz hukuku kurumlarını ya değiştirmiş ya da iyileştirmiştir.

Mesela, kıta sahanlığının 1958 Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesi'nde yer alan tanımı ve

sınırlandırılması konusundaki hükümler, tümüyle değiştirilmiştir. Açık denizin tanımı önemli

ölçüde değişmiştir ve açık deniz serbestilerinin kullanım alanları daraltılmıştır. Buna ilaveten,

karasularından zararsız geçiş konusundaki kurallar iyice berraklaştırılmış, zararsız geçiş hakkı

ve kıyı devletinin yetkileri ayrıntılı bir şekilde yeniden düzenlenmiş ve iyileştirilmiştir. Ege

Denizi Türkiye için hayati öneme sahip bir denizdir. Ege Denizi’nde Yunanistan’ın karasularını

6 milin üzerine genişletmesine, 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi’nin 15’inci

maddesinde yer alan “tarihi haklar ve özel coğrafi koşulların göz önüne alınması” hususu ile

karşı çıkılabilir. Kardak Kayalıkları krizi ortaya çıktıktan bu yana geçen uzun süre içerisinde

152 adet coğrafi formasyonun da Kardak Kayalıkları benzeri bir egemenlik tartışmasına konu

25 Kurumahmut, Ali, Ege’de Temel Sorun, TTK Yayınları, 1998

131


oldukları diğer bir ifadeyle egemenliklerini andlaşmalarla bir başka devlete devredilmediği

ortaya çıkmıştır. Uluslararası Hukuka göre bu coğrafi formasyonların hepsinin ayrı ayrı

karasuları ve hava sahaları bulunmaktadır. Dolayısı ile bunlar Ege’de hayati bir konu olan

karasuları paylaşımını derinden etkilemektedir. Egemenlikleri tartışmalı bu coğrafi

formasyonlar, karasuyu paylaşımında kıyıdaş devletlere çok büyük kazanımlar sağlamaktadır.

1982 Sözleşmesinin bir başka olumsuz tarafı, kayalıklara sadece karasuları tanırken,

adalara büyüklüklerine bakmaksızın tıpkı kara ülkesi gibi her türlü deniz alanlarını vermesidir.

Bu hüküm konferansta yeterince tartışılmadan ve aceleye gelerek kabul edilmiş olmasına

rağmen sözleşmeye girmiş ve Türkiye'nin Ege problemleri bakımından olumsuz etkileri

olmuştur.

Sözleşme'nin getirdiği hakların kötüye kullanılmamasına ilişkin 300 ncü maddesi

aslında genel hukuk ilkelerinden olan bir ilkenin tekrarı olmakla beraber, ilgili devletlere ilave

bir uyarı görevi yaptığı için, yararlı bir düzenlemedir.

Türk Boğazları’nın bugünkü statüsü Montreux Boğazlar Sözleşmesi ile düzenlenmiştir.

Montreux rejimi sadece gemilerin geçişine uygulanır. Geçiş dışındaki konularda, zabıta ve

yargı yetkisi konularında, milletlerarası teamül kuralları uygulanır. Bugün için bu alanda

uygulanan rejim zararsız geçiş rejimidir. Türkiye, bu rejimin verdiği gerekli düzenleme ve

polisiye ve yargı yetkilerini kullana gelmiştir. Bu sebeple bu düzen devam ettiği sürece geçiş

Montreux hükümlerine, geçiş dışındaki diğer konular ise zararsız geçiş rejimine tabi olur.

Günün birinde Montreux Sözleşmesi feshedilirse ve yerine yeni bir sözleşme konulamazsa, o

zaman hem geçiş hem de diğer konularda Türkiye’nin aleyhine olan transit geçiş rejiminin

uygulanmasını engellemek gerekir. Bu nedenle Türkiye gibi boğaz devletlerinin aleyhine bir

rejim olan “Transit Geçiş” rejimi yerine “Zararsız Geçiş” rejimi savunulmalıdır.

1982 Sözleşmesi, kıta sahanlığının tarifini değiştirmiştir. Buna göre, her bir devletin kıta

sahanlığı onun doğal uzantısının dış kenarına kadar olan deniz dibini ve toprak altını kapsar.

Ancak doğal uzantı kıyıdan itibaren 200 milden daha az ise, kıyıya bitişik deniz dibinin yapısı

ne olursa olsun her kıyı devletinin asgari 200 mil genişliğinde kıta sahanlığı olacaktır. Bu tanım

doğal uzantısı geniş olan devletler için avantajlıdır. Doğal uzantının çok geniş olduğu yerlerde

kıyı devleti, kıyıdan itibaren azami olarak 350 mil veya 2500 metre izobatından itibaren 100

mil genişliğinde bir kıta sahanlığına sahip olacaktır.

Ege Denizi gibi genişliği 400 milin altında olan denizlerde artık deniz dibinin jeolojik

veya jeomorfolojik yapısına bakmaksızın kıyı devletlerinin kıta sahanlığı mesafe kriterine göre,

yani kıyıdan itibaren üstten ölçmek suretiyle belirlenecektir. Artık bu durumda doğal uzantının

kendiliğinden kesintiye uğramış olmasına ve iki devletin kıta sahanlığını doğal olarak

ayırmasına önem verilmeyecektir. Bu husus Türkiye açısından kaygı vericidir.

1982 Sözleşmesi’nin getirdiği bir başka kurum ise, takımada suları kurumudur. Bir

ülkenin tamamı takımada veya takımadalardan oluşuyorsa, bu adaların en dışarıdakilerinin en

dış noktaları düz hatlarla birleştirilmek suretiyle takımada suları oluşturulabilir. Düz hatlar

içinde kalan sular takımada suları olarak takımada devletinin egemenliğine tabi olur.

Karasuları, Münhasır Ekonomik Bölge, Kıta Sahanlığı ve diğer alanlar bu takımada sularını

132


saptayan hatlardan ölçülmeye başlanır. Takımada suları içinde transit geçişe benzeyen ve adına

takımada geçişi denilen bir geçiş rejimi kabul edilmiştir.

Bizim bölgemizde Yunanistan'ın Ege'de takımada iddiası olsa da Yunanistan aynı

zamanda bir kara (kıta) ülkesine de sahip olduğu için takımada devleti değildir ve bu kurumun

getirdiği haklardan yararlanamaz. Ancak, uygulamada Yunanistan'ın pozisyonunda olan bazı

devletlerin, yani bir kara ülkesinin yanısıra takımadalara da sahip olan devletlerin, takımadalar

rejimini bu adalara da uygulamak istedikleri görülmektedir. Bu nedenle bu konu yakinen

izlenmelidir.

Milli yetkiye tabi alanlar dışında kalan alanlar ise yeni Sözleşmede Saha (Area) olarak

tanımlanmakta ve buralarda açık deniz kuralları uygulanmaktadır. Ancak bu alanların dahi

doğal kaynaklarının işletilmesi artık adına "Milletlerarası Deniz Dibi Otoritesi (Otorite)"

denilen bir kuruluşa verilmiş bulunmaktadır. Şimdi kuruluşunu tamamlamaya çalışan Otorite

artık Saha'yı işletme ve buradan elde edeceği ekonomik yararları sözleşme hükümlerine göre

üye devletler arasından paylaştırmaya yetkilidir. Kısaca artık açık deniz de eski açık deniz

değildir.

Türkiye Sözleşmeye taraf olmadığı için Saha'nın işletilmesi ile ilgili olarak yapılan

örgütlenmelerin içine girememekte ve ancak kendisi, kalan açık deniz alanları içinde klasik açık

deniz serbestilerini kullanmaya devam etme hakkına sahip bulunmaktadır.

Sözleşme deniz çevresinin korunması, kirlenmenin azaltılması veya önlenmesi

hakkında geniş hükümler içermektedir. Kirlenme ile ilgili olarak bayrak devletine, liman

devletine ve kıyı devletine daha fazla icra yetkisi vermektedir. Kirlenme ile ilgili düzenlemeler

genel kabul görmüştür. Liman, kıyı ve bayrak devletleri, bunları esas alarak milli düzenlemeler

yapabilirler veya mevcut milli düzenlemelerini güncel hale getirebilirler.

Sözleşmenin bir başka orijinal özelliği, sözleşmenin bir kısım hükümlerini hayata

geçirecek ve sözleşmeden doğacak uyuşmazlıkları çözecek organları yaratmış olmasıdır. Bu

maksatla sadece deniz hukuku uyuşmazlıklarını çözmekle yetkili “Milletlerarası Deniz Hukuku

Mahkemesi” kurulmuştur.

a. 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi’ne taraf olunmamasına devam

edilmesinin,

b. 1982 Sözleşmesi’nin Türkiye’nin deniz alaka ve menfaatlerine uygun gelen

maddelerinin Sözleşme’ye atıf yapılmadan uygulanmasının,

c. 1982 Sözleşme’si ile denizler yeniden paylaşılmakta olup, Türkiye’nin bu paylaşımdan

hakettiği dilimi alması için denizcilik gücünün artırılmasının,

ç. Türkiye gibi boğaz devletlerinin aleyhine bir rejim olan “Transit Geçiş” rejimi yerine

“Zararsız Geçiş” rejiminin savunulmasının,

e. Uluslararası ortamlarda, Akdeniz ve Karadeniz’de uygulanan 12 millik kara suyu

genişliğinin, 1982 Sözleşmesinden dolayı değil, 20 Mayıs 1982 tarih ve 2674 sayılı Karasuları

Kanununda öngörüldüğü üzere “karşılıklılık” esasından kaynaklandığının ifade edilmesinin uygun

olacağı değerlendirilmektedir.

133


KAYNAKÇA

1. Yayınlanmış Belgeler

Gündüz, Aslan, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Teşkilatlar Hakkında Temel

Metinler, İstanbul, 1994.

2. Araştırma ve İncelemeler

a. Kitaplar

Çelik, Edip F., Milletlerarası Hukuk, İkinci Kitap,İstanbul 1989.

Brittin, B.H., International Law for Seagoing Officers, 1986

Toluner, Sevin, Milletlerarası Hukuk Dersleri, İstanbul 1989.

Kurumahmut, Ali, Ege’de Temel Sorun, Ankara, 1998.

Harp Akademileri Komutanlığı Yayınları, Ege Ada, Adacık ve Kayalıklarının Coğrafi

Tarihi Hukuki Durumu ve Uygulanan Politikalar, İstanbul, 1996.

b. Makaleler

İnan, Yüksel Abşaren, H. Sertaç, Status of Kardak Rocks/ Kardak Kayalıklarının

Statüsü, Ankara, 1997.

Kurumahmut, Ali, Ege Kıta Sahanlığı Sorunu, 324 no.lu Silahlı Kuvvetler Dergisi.

3. Uluslararası Andlaşmalar

Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi, İngilizce metni için bkz. “United Nation

Convention on the Law of the Sea, A/CONF. 62/122 of 7 October 1982, in Third UNCLOS, Vol.

XVII, s. 151; 21 ILM (1982)” s. 1261; Gündüz, A., Milletlerarası Hukuk, Temel Belgeler, Örnek

Kararlar, İstanbul 1998, s. 370.

4. Uluslararası Yargı Kararları

ICJ Reports, 1985.

5. Ulusal Düzenlemeler

15 Mayıs 1964 Tarih ve 476 Sayılı “Karasuları Kanunu”.

20 Mayıs 1982 Tarih ve 2674 Sayılı “Karasular

134


PETROL FİYATLARI VE HİSSE SENEDİ PİYASASI

İLİŞKİSİ: RUSYA ve ÇİN ÜZERİNE AMPİRİK BİR ANALİZ

Doç. Dr. Durmuş Çağrı YILDIRIM

Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]


Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

ÖZET

Petrolün birincil üretim kaynaklarından biri olması dolayısıyla petrol fiyat şoklarının ekonomi üzerindeki

etkilerine ilişkin ilgi giderek artmaktadır. Literatürde yer alan çalışmalar gelişmekte olan ülkelerde petrol

fiyatlarındaki volatilitenin hisse senedi endeksleri üzerinde etkili olduğunu göstermektedir. Bu çalışmada petrol

fiyatları ile hisse senedi endeksleri açısından volatilite yayılma etkisinin varlığı Rusya ve Çin özelinde ampirik

olarak araştırılmıştır. Değişkenler arasındaki volatilite yayılma etkisi Hong (2001) tarafından geliştirilen varyansta

nedensellik testi ile analiz edilmiştir. Varyansta nedensellik testi sonuçları, Rusya için petrol fiyatlarından hisse

senedi endeksine yönelik varyansta nedensellik ilişkisinin varlığına işaret etmektedir. Bununla birlikte, Çin için

petrol fiyatları ile hisse senedi endeksi arasında bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır.

Anahtar Kelimeler: Petrol Fiyatları, Hisse Senedi Piyasası, Volatilite Yayılma Etkisi

THE RELATION BETWEEN OIL PRICE AND STOCK MARKET: EVIDENCE FROM RUSSIA AND

CHINA

ABSTRACT

Since the crude oil is one of the primary source in the production process, the interest for the effects of

oil price shocks on the economy has raised. The studies in the literature show that volatility of oil prices affects

stock markets specifically in the emerging countries. In this study, the presence of volatility spillover effect

between oil price and stock market is examined empirically for the Russia and China. We employ causality-in-

variance test suggested by Hong (2001) to determine the existence of volatility spillover effect between variables

in question. The causality-in-variance test results suggest the presence of causal link in variance going from oil

price to stock market in Russia. On the other hand, we cannot determine causality relation between oil price and

stock market in China.

Key Words: Oil Price, Stock Market, Volatility Spillover Effect

135


1. GİRİŞ

Petrolün birincil üretim kaynaklarından biri olması dolayısıyla petrol fiyat şoklarının

ekonomi üzerindeki etkilerine ilişkin ilgi giderek artmaktadır. Özellikle petrol fiyatlarının

1970’li yılların başında yaşanan petrol krizine kadar değişkenlik göstermediği gözlenmektedir.

Petrol krizinden sonra petrol fiyatları ve ekonomik aktiviteyi ele alan literatürün hızla

genişlediği görülmektedir.

Gelişmekte olan ülkelerde petrol fiyatlarındaki oynaklık, hisse senedi fiyatları ve

kazançları üzerinde önemli etkilere sahiptir (Basher ve Sadorsky, 2006). Ayrıca, Park ve Ratti

(2008) petrol fiyatlarındaki ani ve aşırı değişikliklerin tüketici ve firma davranışları üzerinden

reel ekonomiyi etkileyebileceğini ifade etmişlerdir. Sonuç olarak ani ve yüksek oranlı petrol

fiyat değişimleri genel olarak dünya borsasını etkileyecektir. Petrol fiyat hareketleri ile ABD

iktisadi faaliyet hacmi arasındaki ters yönlü ilişkiyi açıklayan birçok kanal mevcuttur. En temel

kanal klasik arz yanlı etkiden (classic supply-side effect ) ortaya çıkmaktadır. Petrol fiyatlarının

yükselmesi, temel girdi maliyetlerini artıracağından üretimin azalışını göstermektedir. Artan

petrol fiyatları, enerji kıtlığın artacağını göstermektedir. Sonuç olarak, çıktı ve verimlilik artışı

yavaşlar. Diğer kanallar arasında petrol ithalatçı ülkelerinden petrol ihracatçı ülkelere yapılan

gelir transferleri, reel balans (real balance) etkisi ve para politikası yer almaktadır (bknz. Brown

and Yücel, 2002).

Degiannakis et.al. (2017), petrol fiyatları ve hisse senedi performansı arasındaki teorik

olarak beş farklı kanalın öne çıktığını ifade etmektedirler; stok değerlemesi (stock-valuation),

parasal, çıktı, mali ve belirsizlik (uncertainty). Stok değerleme kanalı, petrol fiyatlarının

borsaları direkt olarak etkilediği kanaldır. Hisse senedi getirileri, petrol fiyatları gibi beklenen

nakit akışlarını ve iskonto oranlarını değiştiren faktörlerden etkilenmektedir. Petrol fiyat

değişiklikleri, bir firmanın gelecek nakit akışlarını olumlu veya olumsuz olarak değiştirebilir.

Bu durum o firmanın petrol kullanıcısı (petrol tüketen) veya petrol üreticisi olup olmadığına

bağlıdır. Şirketin petrol tüketicisi olması durumunda etki negatif olması beklenirken üreticisi

olması durumunda pozitif olacaktır. Petrol, sermaye, emek ve diğer girdiler ile birlikte malların

ve hizmetlerin çoğunun üretiminde önemli bir bileşendir. Bu girdilerin fiyatlarındaki

değişiklikler firma nakit akışını etkileyecektir. Artan petrol fiyatları, üretim faktörleri arasında

tam ikame etkisinin olmaması durumunda üretim maliyetlerini arttırır. Daha yüksek üretim

maliyetleri, nakit akışlarını azaltır ve hisse senedi fiyatlarını düşürür. Yükselen petrol fiyatları

aynı zamanda özkaynak fiyatlama formülünde (equity pricing formula) kullanılan iskonto

oranını da etkiler. Artan petrol fiyatları, enflasyon baskısını artıracağından merkez bankalarının

enflasyon ile mücadele dolayısıyla faiz oranlarını artıracağının bir göstergesidir. Yüksek faiz

oranları, tahvilleri hisse senetlerine göre daha cazip hale getirerek tahvil talebinin artmasına

neden olmaktadır. Artan tahvil talebi hisse senedi talebinin azalmasına ve fiyatlarında düşüşe

neden olmaktadır. Petrol fiyatlarındaki yükselişin hisse senedi fiyatları üzerindeki etkisi, bir

şirketin petrol üreticisi ya da tüketicisi olmasına göre değişkenlik göstermektedir. Genel olarak

dünyada petrol üreten şirket sayısı petrol tüketen şirket sayısından az olduğu için yükselen

136


petrol fiyatlarının borsalarda genel etkisinin olumsuz olması beklenmektedir (Degiannakis et.al.

2017; Basher and Sadorsky, 2006).

Petrol üreten şirket sayısının nispeten azlığı göz önüne alındığında ve şirket özelinde

analiz yapıldığında petrol fiyatlarındaki artış, borsa üzerinde olumsuz etkisi olacaktır. Ancak

analizi ülke bağlamında yaptığımızda petrol ithal eden ülkeden ihraç eden bir ülkeye gelir

aktarımı söz konusu olacaktır. Böylece artan ülke gelirleri bütçe harcamaları için

kullanılabilecektir. Bu bağlamda kamu harcamalarının çarpan etkisi ile hanehalkının artan

tüketim harcamaları, şirketlerin beklenen nakit akımlarını artıracak ve dolayısıyla borsa

üzerinde olumlu yönde bir etkiye sahip olacaktır. Ancak bu durum enerji ihracatçısı ülkenin

gelir artışını hanehalkı tüketim harcamalarını artıran kamu harcamalarına yönlendirmesi

sonucunda ortaya çıkacaktır. Bu bağlamda petrol fiyat artışlarının ülkelerin petrol ihracatçısı ya

da ithalatçısı olması durumunda borsa üzerindeki etkisine ilişkin teorik beklentiye sahip

olmamız yanı sıra çalışma konusu teorik olmaktan ziyade ampirik bir konudur.

Literatürde petrol fiyatları ve hisse senedi getiri arasındaki ilişkileri ele alan ampirik

çalışmaların arttığı görülmektedir. Ancak bu ilişki genellikle ülkelerin petrol ihracatçısı ya da

ithalatçısı olup olmadıkları ayrımı yapılmaksızın ele alınmaktadır. Çalışmamızın literatüre

katkısı petrol fiyatları ve hisse senedi getirisi arasındaki ilişkiler, ülkelerin petrol ihracatçısı ya

da ithalatçısı ayrımı çerçevesinde olası zamana bağlı değişen Causality in Mean – Causality in

Variance yöntemleri ile ele alınmasıdır.

2. Literatür Özeti

Petrol fiyatlarındaki değişimin ekonomik aktivite üzerindeki etkisini araştıran çok

sayıda çalışma mevcuttur. Petrol fiyatlarının finansal piyasalar üzerindeki etkilerini araştıran

ilk çalışmalardan biri Jones and Kaul (1996) tarafından ele alınmıştır. Çalışmada ikinci dünya

savaşı sonrası dönemde, ABD, İngiltere, Kanada ve Japonya ekonomileri için petrol fiyat

değişimleri ile hasıla (output) ve reel hisse senedi getirileri (real stock returns) arasındaki

ilişkiler incelenmişler ve ABD ve Kanada ekonomileri için hisse senedi piyasasının petrol fiyat

şoklarına karşı rasyonel tepki verdiğini göstermişlerdir. Japonya ve İngiltere için petrol

fiyatlarının hisse senedi beklenen getirileri üzerinde etkili olduğu göstermişler ancak bu etkileri

cari (current) ve beklenen gelecek reel nakit akımları (expected future real cash flows) ile

açıklayamamışlardır. Huang et al. 1996, günlük futures petrol getirileri (daily oil futures

returns) ve ABD hisse senedi getirileri arasındaki ilişkiyi analiz etmişler ve petrol futures

getirilerinin, petrol şirketlerinin hisse senedi getirileri üzerinde etkili olduğu diğer yandan

S&P500 gibi geniş tabanlı piyasa endeksleri üzerinde petrol fiyatlarının etkili olmadığını

göstermişlerdir. Aksine Sadorsky (1999), petrol fiyatları ve petrol fiyatlarındaki oynaklıkların

reel hisse senedi getirileri üzerinde önemli etkilere sahip olduğunu göstermiştir.

Petrol fiyatları ve makroekonomik değişkenler arasındaki ilişkileri ele alırken petrol

ihracatçı ve ithalatçı ülke ayrımını gözeten çalışmalardan bazıları şu şekildedir. Jimenez-

Rodriguez and Sanchez (2005), Multuvariate VAR analizi ile sanayileşmiş OECD ülkelerinde

ülkeleri petrol ihracatçısı ya da petrol ithalatçısı olmasına göre petrol fiyat şokunun ekonomik

aktivite üzerindeki etkilerinin değiştiğini sonucuna ulaşmışlardır. Elde ettikleri sonuçlar Mork

(1989) tarafından bulunan sonuçlarla paralellik göstermekte ve petrol fiyatı ile reel ekonomik

137


aktivite arasındaki ilişkinin doğrusal olmadığını belirlemişlerdir. Japonya haricinde petrol

ithalatçısı ülkeler için petrol fiyatları azalışlarından daha fazla arttıklarında (when they increase

than when they fall) reel çıktı (real output) üzerinde daha büyük bir etkiye sahip olduğunu ifade

etmektedirler. Diğer yandan petrol ihracatçısı ülkelerden petrol şokunun büyüme üzerindeki

etkisi değişkenlik göstermektedir. İngiltere için petrol fiyat artışları negatif Norveç için pozitif

etkilere sahiptir. Hammoudeh and Aleisa (2004), Suudi hisse getirileri ve petrol fiyat

değişimleri arasında tek yönlü bir ilişkinin varlığını ortaya koymuşlardır. Diğer yandan GCC

piyasalarının petrol fiyatlarını doğrudan bağımlı olmadıklarını göstermişlerdir. Farzanegan and

Markwardt (2007) çalışmalarında bir net petrol ihracatçısı olarak İran'da petrol fiyat şokları ile

belli başlı makroekonomik değişkenler arasındaki dinamik ilişkiler VAR yaklaşımı ile analiz

edilmiştir. Negatif ve pozitif petrol fiyat şoklarının asimetrik etkilere sahip olduğunu

göstermişlerdir. Petrol fiyatlarındaki olumlu değişimlerin sanayi üretimini artırdığı sonucuna

ulaşmışlardır. Bjornland (2009) ise diğer bir net petrol ihracatçısı olan Norveç için petrol

fiyatlarındaki %10’luk bir artışın, hisse senedi piyasası indeksini %2.5 artırdığını göstermiştir.

Park and Ratti (2008) ABD ve 13 Avrupa ülkesi için 1986:01-2005:12 yılları arasında petrol

fiyatları ve hisse senedi getirileri arasındaki ilişkileri multivariate VAR analysis yardımı ile

analiz etmişlerdir. Çalışmalarında petrol fiyatlarının reel hisse senedi getirileri üzerinde önemli

bir etkiye sahip olduğuna ilişkin kanıtlara ulaşmışlardır. Ayrıca bir petrol ihracatçısı olarak

Norveç hisse senedi piyasasının petrol fiyat volatilitesine pozitif tepki verdiğini göstermişlerdir.

Sonuç olarak petrol ihracatçısı ülkeler için petrol fiyat volatilitesinin negatif etkiye ve ithalatçı

ülkeler için ise pozitif etkiye sahip olduğunu ifade etmişlerdir. Al Janabi et.al. (2010) petrol

ihracatçısı olan Gulf Cooperation Council (GCC) countries and Middle East and North Africa

(MENA) için GARCH-M modeli yardımı ile petrol fiyatlarının hisse senedi getirileri arasındaki

ilişkileri analiz etmişlerdir. Sonuç olarak petrol fiyatlarının hisse senedi piyasası üzerinde etkili

olmadığını göstermişlerdir. Filis et.al. (2011) çalışmalarında petrol ithalat ve petrol ihraç eden

6 ülke için (Oil-exporting: Canada, Mexico, Brazil and Oil-importing: USA, Germany,

Netherlands) borsa fiyatları ile petrol fiyatları arasındaki zamana bağlı değişen korelasyonu (the

time-varying correlation) araştırmışlardır. Elde edilen sonuçlara göre zamanla değişen

korelasyon, petrol ithalatçıları ve petrol ihraç eden ekonomiler için değişmemektedir. Toplam

talep yanlı petrol fiyat şoklarına (aggregate demand-side oil price shocks) yanıt olarak

korelasyon pozitif artmaktadır. Arz yanlı petrol fiyat şokları (Supply-side oil price shocks), iki

piyasa arasındaki ilişkiyi etkilememektedir. The lagged correlation sonuçları, petrol fiyat

şoklarının bütün hisse senedi piyasalarını negatif etkilediğini göstermektedir. Ancak sadece

2008 krizinde pozitif olmaktadır. Yoon and Park (2011) ABD imalat sanayisinde yer alan

firmalar için enerji fiyat belirsizliği ve hisse senedi piyasası arasındaki ilişkiyi bir net petrol

ithalatçısı olan 1971-2006 döneminde analiz etmektedir. Sonuç olarak enerji fiyatlarının firma

yatırım kararları üzerinde önemli bir etkisinin olduğuna ve belirsizlik artışının negatif katkı

yapacağını ifade etmektedirler. Arouri and Rault (2012) çalışmalarında Gulf Cooperation

Council (GCC)'da petrol fiyatları ve hisse senedi getirileri arasındaki uzun dönemli ilişkileri,

bootstrap panel cointegration techniques and seemingly unrelated regression (SUR) methods

aracılığı ile incelemişlerdir. GCC ülkelerinde petrol fiyatları ve hisse senedi getirileri arasında

koentegrasyon ilişkisinin mevcut olduğuna dair kanıtlar sunmuşlardır. Ayrıca SUR modeli ile

138


Suudi ARabistan petrol fiyat artışının hisse senedi fiyatları üzerinde pozitif etkisinin olduğunu

göstermişlerdir.

3. Varyansta Nedensellik Testi

Çalışmada petrol fiyatları ile hisse senedi piyasası arasındaki ilişki Hong (2001)

tarafından geliştirilen varyansta nedensellik testi ile araştırılacaktır. Bilindiği üzere, birçok

finansal zaman serisine ait getiri serileri volatilite kümelenmesi özelliği göstermekte ve bu

durum getiri serilerinin varyanslarının örneklem dönemi içinde sabit olmamasına yol açacaktır.

Bu doğrultuda, getiri serilerinin koşullu değişen varyansa (ARCH) sahip olması durumunda

klasik nedensellik testleri ile değişkenler arasındaki ilişkileri araştırmak yanıltıcı sonuçlar

üretebilecektir. Çünkü klasik nedensellik testlerinde asimptotik teori hata terimlerinin sabit

varyanslı olması durumuna göre oluşturulmuştur.

İki tesadüfi değişken (X ve Y) arasındaki varyansta nedensellik ilişkisi Cheung ve Ng

(1996) tarafından aşağıdaki gibi tanımlanmıştır:

( ) ( ) 2 2

1 , 1 1 , 1 + + + +− − t Y t t t Y t tE Y I E Y J

burada It ve Jt bilgi setleridir ve ; 0−= t t jI Y j ve , ; 0− −= t t j t jJ Y X j şeklinde tanımlanır.

Hong (2001) tarafından geliştirilen varyansta nedensellik testi GARCH modelden elde edilen

hata terimlerine dayandığından öncelikle hisse senedi endeksi (st) ve petrol fiyatları için Nelson

(1992) tarafından geliştirilen EGARCH model (pt) aşağıdaki tanımlanmıştır:

( )

( )

,

1 2 1 2 ,

1 1 1, , 1

, 1 , 1 , 1

,

\ , ,..., , ,... ~ (0, )

log log( )

− − − −

− − −−

− − −

= +

= + + − +

t s t t

t t t t t s t

t t ts t s t

s t s t s t

s

s s GED h

h h Eh h h

(1)

( )

( )

,

1 2 1 2 ,

1 1 1, , 1

, 1 , 1 , 1

,

\ , ,..., , ,... ~ (0, )

log log( )

− − − −

− − −−

− − −

= +

= + + − +

t p t t

t t t t t p t

t t tp t p t

p t p t p t

p

p p GED h

h h Eh h h

(2)

burada μs,t ve μp,t sırasıyla hisse senedi endeksi ve petrol fiyatlarının ortalamasını

göstermektedir. εt ve ζt ise sırasıyla hisse senedi endeksi ve petrol fiyatları için hata terimlerini

göstermektedir. Değişkenler arasındaki varyansta nedensellik aşağıdaki formül ile hesaplanır:

12 2

11

1

ˆ ( ) ( )

2 ( )

T

uv Tl

T

lT k l C k

MQ

D k

−

=

−

=

(3)

Denklem (3)’te u ve v EGARCH modelden elde edilen standardize hataların karesini,

M önceden belirlen maksimum gecikme sayısını göstermektedir. 2ˆ ( )uv j j. Gecikmede örnek

139


çapraz korelasyonları göstermekte ve 1/2

2 ˆ ˆ ˆˆ ( ) (0) (0) ( )−

=uv uu vv uvj C C C j şeklinde

hesaplanmaktadır. Çapraz kovaryanslar aşağıdaki gibi hesaplanır:

1

1

1

1

ˆ ˆ , 0

ˆ ( )

ˆ ˆ , 0

−

−

= +

−

+

=− +

=

T

t t j

t j

uv T

t j t

t j

T u v j

C j

T u v j

burada 1 2

1

ˆ ˆ(0) −

==

T

uu ttC T u ve

1 2

1

ˆ ˆ(0) .−

==

T

vv ttC T v Denklem (3)’te, ( / )k l M ağırlık

fonksiyonudur ve bu çalışmada Barlett kernel fonksiyonu kullanılmıştır:

1 / ( 1) / ( 1) 1( / )

0

− + + =

l M if k Mk l M

diğer durumlarda (4)

Hong (2001) Q test istatistiğinin asimptotik olarak normal dağıldığını ve tek taraflı bir

test olduğunu göstermiş ve bu nedenle nedensellik yoktur sıfır hipotezi için ret bölgesinin

normal dağılımın sağ kuyruğunda kaldığını belirtmiştir.

4. Analiz Sonuçları

Çalışmada petrol fiyatları ile hisse senedi piyasası arasındaki ilişki Rusya ve Çin

özelinde ele alınacaktır. Rusya ve Çin’in çalışma kapsamında ele alınmasının temel nedeni ise

Rusya’nın net petrol ihracatçısı, Çin’in ise net petrol ithalatçısı olmasıdır. Bu bağlamda elde

edilen sonuçlar petrol ihracatçısı ve ithalatçısı açısından değerlendirme imkanı sunacaktır.

Çalışmada 1995 Ocak ile 2018 Eylül yılları arasında haftalık veriler kullanılmıştır. Petrol

fiyatları olarak Brent tipi petrol fiyatları dikkate alınmış olup, hem hisse senedi endeksi hem de

petrol fiyatları için logaritmik getiri serileri rt = 100 x ln (Pt/Pt-1) formülü ile hesaplanmış ve

analizlerde getiri serileri dikkate alınmıştır. Verilerin tamamı DataStream veri tabanının elde

edilmiştir.

Çalışmada kullanılan değişkenlere ait tanımlayıcı istatistikler Tablo 1’de gösterilmiştir.

Tablo 1’deki verileri göre, örneklem dönemi içinde tüm değişkenlere ait ortalama getiri pozitif

bulunmuştur. Bununla birlikte, en yüksek ortalama haftalık getiri Rusya hisse senedi

piyasasından elde edilirken, en düşük ortalama getiri Çin hisse senedi piyasasına aittir. Standart

sapma değerlerine göre en yüksek oyanaklık Rusya hisse senedi piyasasından elde edilmiştir.

Getiri serilerine ait çarpıklık ve basıklık değerleri normal dağılım parametrelerinden farklı

olduğunu göstermekte ve Jarque-Bera test istatistiği tüm serilerin normal dağılmadığına işaret

etmektedir. ARCH koşullu değişen varyans testi getiri serilerinin varyansının sabit olmadığını

belirtmektedir. Birim kök testi sonuçları ise getiri serilerinin durağan olduğunu göstermektedir.

140


Tablo 1: Tanımlayıcı İstatistikler

Brent Rusya Çin

n 1236 1236 7997

Ortalama 0.127 0.190 0.010

Std. Sapma. 4.952 6.468 4.310

Çarpıklık -0.265 -0.335 -0.278

Basıklık 4.730 14.645 5.153

Jarque-Bera 168.80 [0.000] 7006.9 [0.000] 254.69 [0.000]

ARCH (5) 11.977 [0.000] 52.174 [0.000] 20.879 [0.000]

Q (20) 14.892 [0.782] 39.072 [0.006] 19.861 [0.466]

Qs (20) 219.451 [0.000] 753.740 [0.000] 503.429 [0.000]

ADF -34.590*** -12.501*** -18.728***

PP -34.594*** -34.050*** -34.968***

KPSS 0.047**** 0.028*** 0.067***

Not: Köşeli parantez içindeki değerler sıfır hipotezi reddedebilmek için olasılık değerleridir. ARCH (5) LM

koşullu varyans testidir. Q(20) ve Qs(20) sırasıyla getiri ve getiri serilerinin kareleri için Ljung-Box otokorelsyon

test istatistikleridir. *** serinin %1 önem düzeyinde durağan olduğunu göstermektedir.

Tablo 2’de getiri serilerine ait EGARCH model sonuçları yer almaktadır. Tablo 2’deki

sonuçlara göre, kaldıraç etkisinin varlığını gösteren γ parametresi her üç modelde de negatif

olarak bulunmasına rağmen, Rusya için tahmin edilen modelde istatistiksel olarak anlamlı

bulunmamıştır. Bu nedenle piyasa gelen kötü haberlerin iyi haberlere göre volatilite üzerindeki

etkisi Brent ve Çin için daha büyüktür. EGARCH modelde α parametresi şokların volatilite

üzerindeki büyüklüğünü, β parametresi ise şoklardaki kalıcılığı göstermekte ve her iki

parametrede %1 önem düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur.

Tablo 2: EGARCH Model Sonuçları

Brent Rusya Çin

ω -0.046 [0.149] -0.135 [0.000] -0.111 [0.001]

α 0.173 [0.000] 0.340 [0.000] 0.236 [0.000]

β 0.971 [0.000] 0.985 [0.000] 0.971 [0.000]

γ -0.036 [0.014] -0.024 [0.181] -0.050 [0.013]

ν 1.582 [0.000] 1.245 [0.000] 1.696 [0.000]

Ln(L) -3642.36 -3642.72 -3386.55

Q (50) 39.754 [0.850] 45.346 [0.416] 38.251 [0.716]

Qs (50) 45.831 [0.641] 69.323 [0.037] 55.170 [0.286] Not: Köşeli parantez içindeki değerler p-değeridir. v is GED parametresini göstermektedir. Q(50) ve Qs(50)hata

terimleri ve hata terimlerinin kareleri için Ljung-Box otokorelsyon test istatistikleridir.

Varyansta nedensellik testini uygulayabilmemiz için öncelikle EGARCH modelden

elde edilen standardize hatalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle öncelikle standardize hatalar

elde edilmiş ve standardize hataların kareleri kullanılarak Q istatistiği hesaplanmıştır.

Varyansta nedensellik testi sonuçları Tablo 3’te gösterilmiştir.

Tablo 3’teki sonuçlara göre, Brent tipi petrol fiyatlarının Rusya hisse senedi piyasasının

varyansta nedeni olmadığını belirten sıfır hipotez %1 önem düzeyinde reddedilmiştir. Diğer

taraftan Rusya hisse senedi piyasasından Brent tipi petrol fiyatlarına yönelik nedensellik ilişkisi

141


bulunamamıştır. Bu sonuçlara göre, Brent tipi petrol fiyatlarının oynaklığında ortaya çıkan

değişimler Rusya hisse senedi piyasasındaki oynaklığı etkilemektedir. Tablo 3’te Çin için elde

edilen sonuçlar dikkate alındığında, Çin hisse senedi piyasası ile petrol fiyatları arasında

nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. Bu sonuç, petrol fiyatları ile hisse senedi piyasası arasında

volatilite yayılma etkisi açısından bir geri bildirim etkisi olmadığını göstermektedir.

Tablo 3: Varyansta Nedensellik Testi Sonuçları

Nedenselliğin Yönü M=1 M=2 M=3 M=4 M=5

Brent → Rusya 3.829*** 3.658*** 3.358*** 3.047*** 2.772***

Rusya → Brent -0.232 -0.336 -0.433 -0.525 -0.602

Brent → Çin 0.866 0.734 0.559 0.424 0.322

Çin → Brent -0.697 -0.605 -0.472 -0.398 -0.390 Not: *** %1 önem düzeyinde nedensellik ilişkisini gösterir. M maksimum gecikme sayısıdır.

5. Sonuç

Petrolün birincil üretim kaynaklarından biri olması dolayısıyla petrol fiyat şoklarının

ekonomi üzerindeki etkilerine ilişkin ilgi giderek artmaktadır. Özellikle petrol fiyatlarının

1970’li yılların başında yaşanan petrol krizine kadar değişkenlik göstermediği gözlenmektedir.

Gelişmekte olan ülkelerde petrol fiyatlarındaki oynaklık, hisse senedi fiyatları ve kazançları

üzerinde önemli etkilere sahiptir. Ayrıca, Park ve Ratti (2008) petrol fiyatlarındaki ani ve aşırı

değişikliklerin tüketici ve firma davranışları üzerinden reel ekonomiyi etkileyebileceğini ifade

etmişlerdir. Sonuç olarak ani ve yüksek oranlı petrol fiyat değişimleri genel olarak dünya

borsalarını etkilemesi beklenmektedir. Kuşkusuz bu etkinin petrol ihraç eden ve ithal eden

ülkeler açısından farklılık göstermesi beklenir.

Rusya ve Çin dünya ekonomisinde en büyük petrol ihracatçısı ile ithalatçısı ülkelerden

biri konumundadır. Bu nedenle bu çalışmada petrol fiyatları ile hisse senedi endeksleri

açısından volatilite yayılma etkisinin varlığı Rusya ve Çin özelinde ampirik olarak

araştırılmıştır. Değişkenler arasındaki volatilite yayılma etkisi Hong (2001) tarafından

geliştirilen varyansta nedensellik testi ile analiz edilmiştir. Varyansta nedensellik testi GARCH

modelden elde edilen hata terimlerine dayandığından, öncelikle hem petrol fiyatları hem de

hisse senedi endeks getirileri için EGARCH model tahmin edilmiştir. Varyansta nedensellik

testi sonuçları, Rusya için petrol fiyatlarından hisse senedi endeksine yönelik varyansta

nedensellik ilişkisinin varlığına işaret etmektedir. Bununla birlikte, Çin için petrol fiyatları ile

hisse senedi endeksi arasında bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. Bu sonuçlar, petrol

fiyatlarındaki oynaklığın petrol ihraç eden ülkelerin hisse senedi piyasasından oynaklığa neden

olduğunu belirtmektedir.

142


KAYNAKÇA

Al-Janabi, Hatemi-J A and Irandoust, (2010). Modeling Time-Varying Volatility and Expected

Returns: Evidence from GCC and MENA Regions. Emerging Markets Trade and

Finance, 46 (5), 39-47.

Arouri M. and Rault, C. (2012). Oil Prices and Stock Markets In Gcc Countries: Empirical

Evidence From Panel Analysis. International Journal Of Finance And Economics. 17,

242–253.

Bashar, A. Z. (2006). Wild oil prices, but brave stock markets! The case of GCC stock markets.

Operational Research, 6 (2), 145−162.

Basher, S. A., & Sadorsky, P. (2006). Oil Price Risk And Emerging Stock Markets. Global

Finance Journal, 17(2), 224-251.

Bjornland, H. C., (2009). Oil price shocks and stock market booms in a oil-exporting country.

Scottish Journal of Political Economy 56, 232-254.

Brown P. A., M.K. Yücel (2002), ‘Energy Prices and Aggregate Economic Activity and

Interpretative Survey’, The Quarterly Review of Economic and Finance, 42, 193-208.

Cheung, Y.W. & Ng, L.K., (1996). A causality-in-variance test and its application to financial

market prices, Journal of Econometrics, 72, 33–48.

Degiannakis, S., Filis, G., & Arora, V. (2017). Oil Prices and Stock Markets. U.S. Energy

Information Administration, Working Paper Series, 2017/6.

Farzanegan M., Markwardt G. (2009). The effects of oil price shocks on the Iranian economy,

Energy Economics, 31 (1), 134-151.

Filis, G. Degiannakis, S. and Floros, C. (2011). Dynamic correlation between stock market and

oil prices: The case of oil-importing and oil-exporting countries. International Review

of Financial Analysis, 20, 152–164.

Hamilton, J.D. (2003). What is an oil shock?. Journal of Econometrics, 113 (2), 363-398.

Hamilton, J.D. (2011). Historical Oil Shocks. NBER Working Paper No. w16790.

Hammoudeh, S., & Aleisa, E. (2004), Dynamic relationship among GCC stock markets and

NYMEX oil futures, Contemporary Economic Policy, 22, 250-269.

Hong, Y. A., (2001). Test for volatility spillover with application to exchange rates. Journal of

Econometrics, 103, 183–224.

Hough, D. & Barton, C. (2016). Oil prices. Briefing Paper, Number SNSG 02106,

www.parliament.uk/commons-library.

Huang R.D., Masulis R.W., Stoll H.R. (1996), ‘Energy Shocks and Financial Markets’, Journal

of Futures Markets, 16, 1-27.

Jimenez-Rodriguez R., Sanchez M. (2005), ‘Oil Price Shocks and Real GDP Growth: Empirical

Evidence for Some OECD Countries’, Applied Economics, 37, 201–228.

Jones, C.M. & Kaul,G. (1996). Oil and the Stock Markets. The Journal Of Finance , Vol, Li.

NO, 2 , June 1996.

Mork K. (1989), ‘Oil and the Macroeconomy When Prices Go up and down: An Extension of

Hamilton’s Results’, Journal of Political Economy, 97, 740–744.

http://www.parliament.uk/commons-library

143


Park, J., & Ratti, R.A. (2008). Oil prices and stock markets in the U.S. and 13 European

countries. Energy Economics, 30, 2587-2608.

Sadorsky, P. (1999), ‘Oil Price Shocks and Stock Market Activity’, Energy Economics, 21,

449–469.

Yoon, K. H. & Ratti, R. A., (2011), Energy price uncertainty, energy intensity and firm

investment, Energy Economics, 33(1), 67-78.

144


EKOLOJİK AYAKİZİ VE ÖĞELERİNE YÖNELİK ŞOKLAR

KALICI MI YOKSA GEÇİCİ Mİ: TÜRKİYE’DEN BİR ÖRNEK

Prof. Dr. Seyfettin ERDOĞAN

Medeniyet Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

Doç. Dr. Burcu ÖZCAN

Fırat Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

ÖZET

Bu çalışmada, “Ekolojik Açık”, “Ekolojik Ayakizi” ve “Yapılaşmış Alan Ayakizi”, “Karbon Ayakizi”,

“Tarım Alanı Ayakizi”, “Balık Sahası Ayakizi”, “Orman Ayakizi” ve “Otlak Alanı Ayakizi” şeklindeki altı

öğesinin durağanlık özelliklerinin 1961-2014 dönemi için incelenmesi amaçlanmaktadır. Bu amaç için farklı birim

kök testleri ile data oluşum sürecindeki (DGP) doğrusallık ve doğrusal dışılıkları dikkate almaktayız. Analizlere

başlamadan önce, Harvey vd. (2008) doğrusallık testi aracılığı ilgili değişkenlerin doğrusal ya da doğrusal olmayan

bir süreç izlediklerini belirlemek zorundayız. Harvey vd. (2008)’Nin doğrusallık testi bulgularına göre, Ekolojik

Ayakizi, Ekolojik Açık ve Karbon Ayakizi doğrusal olmayan dinamiklere sahipken; geriye kalan değişkenler

(Yapılaşmış Alan Ayakizi, Tarım Alanı Ayakizi, Balık Sahası Ayakizi, Orman Ayakizi ve Otlak Alanı Ayakizi)

ise doğrusal süreçlere sahiptirler. Bu nedenle, doğrusal bir sürece sahip olan bu beş değişken için data oluşum

sürecinde hem yapısal kırılmalara, hem de doğrusallığa izin veren Narayan ve Popp’a (2010) ait birim kök testini

kullanmaktayız. Fakat doğrusal olmayan dinamiklere sahip geriye kalan üç değişken için ise, Kruse (2011) ve

Kapetanios vd. (2003) birim kök testlerini uygulamaktayız. Sonuçlar, sadece Yapılaşmış Alan Ayakizi ve Orman

Ayakizi için durağanlık yönünde kanıtlar ortaya koymaktadır geriye kalan altı değişken için ise durağan dışılık

(birim kök) yönünde güçlü kanıtlar söz konusudur. Bu sonuçlara dayalı olarak, Türkiye’nin ekolojik açığı

sürdürülemez bir doğaya sahip görünmektedir. Ekolojik Ayakizi ve öğeleri büyük bir küresel yapısal değişim ya

da şok tarafından vurulduktan kısa bir süre sonra orijinal denge değerlerine (ortalamalarına) geri

dönmemektedirler. Devlet politikası perspektifinden ise, sonuçlar devletin çeşitli çevresel politika araçları ile

duruma müdahale etmesi gerektiğini ortaya koymaktadır çünkü uygulanacak olan çevre koruma politikaları ve

tedbirler Ekolojik Açık, Ekolojik Ayakizi ve öğeleri üzerinde uzun dönemli etkilere sahip olabilecektir.

Anahtar Kelimeler: Durağanlık, Ekolojik Ayakizi, Türkiye, Çevresel Politika

145


ARE SHOCKS TO THE ECOLOGICAL FOOTPRINT AND ITS COMPONENTS ARE PERMANENT

OR TEMPORARY? EVIDENCE FROM TURKEY

ABSTRACT

In this study, we aim at exploring the stationarity features of the Ecological deficit, Ecological footprint

and its six components, namely, Built-Up Land Footprint, Carbon Footprint, Cropland Footprint, Fishing Grounds

Footprint, Forest Products Footprint, and Grazing Land Footprint over the period 1961-2014. For that aim, we take

the linearity and nonlinearity in the data generating process (DGP hereafter) into consideration via different unit

root tests. Before proceeding to the analyses, we first define whether the variables of interest follow linear or

nonlinear process via Harvey et al. (2008) nonlinearity test. Based on the findings of the nonlinearity test of Harvey

et al. (2008), the Ecological Footprint, Ecological Deficit And Carbon Footprint have nonlinear dynamics, whereas

the remaining variables, i.e. Built-Up Land Footprint, Cropland Footprint, Fishing Grounds Footprint, Forest

Products Footprint, and Grazing Land Footprint, have linear processes. Therefore, we utilize Narayan and Popp’s

(2010) unit root test allowing for both structural breaks and linearity in DGP for those five variables that have a

linear process. However, for the remaining three variables that have nonlinear dynamics, we employ Kruse (2011)

and Kapetanios et al. (2003) unit root tests. The results provide evidence of stationarity only for the Built-Up Land

Footprint and Forest Products Footprint, while for the remaining six variables, there is strong evidence of

nonstationarity (unit root). Based on those results, Turkish ecological deficit seems to have an unsustainable nature.

The Ecological footprint and its components do not return to their original equilibrium (their mean) over a short

period of time after being hit by a major global structural change or shock. From the viewpoint of government

policy, the results indicate that Turkish government should intervene in this situation through environmental policy

tools because the environmental protection policies and precautions will likely have long-run impacts on the

Ecological deficit, Ecological Footprint and its components.

Key Words: Stationarity, Ecologic Footprint, Turkey, Environment Policy

146


GİRİŞ

Ekolojik Ayakizi, Biokapasite, Ekolojik açık kavramları doğal kaynakların

sürdürülebilirliği açısından önem taşımaktadır. Ayrıca, “sürdürülebilir kalkınma” ilkesi

doğrultusunda her ülke çevresel kalite ve ekonomik büyüme arasında bir denge kurmaya

çalışmaktadırlar. Sürdürülebilir Kalkınma kavramı ilk olarak 1987 yılında “Dünya Çevre ve

Kalkınma Komisyonu’nun hazırladığı “Ortak Geleceğimiz” ya da “Brundtland Raporu” olarak

da bilinen yayın ile gündeme gelmiştir. Bu raporda, Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu

(1987: 41), sürdürülebilir kalkınmayı şöyle tanımlamaktadır: “Gelecek nesillerin kendi

ihtiyaçlarını karşılama yeteneklerini zarara uğratmaksızın bugünkü neslin ihtiyaçlarını

karşılayan kalkınma” şekli olarak tanımlamaktadır. Sürdürülebilir kalkınma kavramı çevrenin

uzun soluklu değerinin korunmasına paralel ekonomik büyümenin ve gelişmenin de

sağlanmasını hedef almaktadır. Brundtland Raporu, sürdürülebilir kalkınma fikrinin esas bir

öğesi olarak, ekonomik büyümenin çevresel kalitenin korunması ve daha da iyileştirilmesi için

zorunlu olduğu fikrini yaymaktadır (Stern, 2004). Kısacası ekonomik büyüme çevresel

kalitenin arttırılması için bir gereksinim olarak görünmektedir. Bu bağlamda önem kazanan bir

kavram olan Ekolojik Ayak izi (EF) kavramı ise ilk olarak Rees (1992) ile Wackernagel ve

Rees (1996) tarafından ortaya konulmuştur. Belli bir nüfusa ait ekolojik ayakizi, herhangi bir

yıldaki egemen yönetim ve üretim eylemlerine dayalı olarak, tüketilen kaynakları üretmek ve

üretilen atıkları absorbe için gerekli olan biyolojik açıdan verimli toprak ve su alanı olarak

tanımlanmaktadır. Kısacası, insanoğlunun doğal kaynakları kullanmasından sonuçlanan

çevresel baskıyı ölçmektedir. Ekolojik ayakizi, tüketim bazlı bir gösterge olup altı tür verimli

araziye ait ayak izlerinin toplamından ibarettir. Bir başka ifade ile altı alt göstergeye sahiptir.

Bunlar, “Tarım ayakizi”, “Orman ayakizi”, “Otlak ayakizi”, “Balıkçılık sahası ayakizi”,

“Yapılaşmış alan ayakizi” ve “Karbon ayakizi” şeklindedir. Tarım alanı ayakizi, insanoğlu ve

çiftlik hayvanları tarafından tüketilen tüm ekinleri yetiştirmek için gerekli olan arazi miktarını

yansıtmaktadır (WWF, 2016). Otlak sahası ayakizi ise et, süt, hayvansal ürünler gibi ürünleri

üretmek için gerekli olan araziyi ölçermektedir (Nijkamp vd., 2004). Orman ayakizi ise, yakıt,

odun, küspe ve kereste ürünleri elde etmek için orman talebini temsil etmektedir. Balık sahası

ayakizi ise, bir ülkenin avlanmasını sürdürülebilir bir şekilde desteklemek için gerekli olan

eşdeğer yüzey alanı olarak su ekosistemleri üzerindeki balıkçılık talebini ölçmektedir. Son

olarak, Yapılaşmış alan ayakizi ise, insan eylemlerinin fiziksel olarak işgal ettiği biyolojik

açıdan verimli alanı ölçmektedir (Lin vd., 2016).

Sürdürülebilir kalkınma için önem arz eden bir diğer kavram ise biokapasitedir.

Biokapasite, biyosferin yenileyici kapasitesini ve insanlığa faydalı biyolojik kaynaklar ve

hizmetler akışını sağlama kabiliyetini temsil etmektedir (Moran vd., 2008). Eğer bir ülkenin

ekolojik ayak izi, ülkenin biokapasite değerinden yüksek ise, söz konusu ülke ekolojik açık

(ekolojik borçlu) vermektedir, tersine ekolojik ayak izi biokapasitesinin altında ise, ülke

ekolojik fazla (ekolojik alacaklı) vermektedir. Ekolojik açık, sürdürülebilir kalkınma için

istenmeyen bir durumu temsil ederken; ekolojik fazlalık ise arz edilen bir durumdur. Çünkü bu

147


durumda, ülkenin ikamet edenlerinin tüketmiş oldukları kaynakların yenilenme seviyesi, bu

kaynakların tüketim seviyesinden fazladır.

Türkiye ekolojik ayak izi açısından değerlendirildiğinde Şekil 1’deki manzara söz

konusu olmaktadır.

Şekil 1: Türkiye'nin kişi başı ekolojik ayakizi ve biokapasite değerler

Kaynak: Global National Footprint, 2017, Çevrimiçi ( https://www.footprintnetwork.org/ )

Şekil 1, 1961-2013 yılları arasında Türkiye’nin ekolojik ayakizi ve biokapasitesinin

(global hektar olarak ölçülen) izlediği seyri göstermektedir. Şekil 1’de görüldüğü üzere, ilk defa

1977 yılında kişi başına düşen ekolojik ayakizi, kişi başına düşen biokapasiteyi aşmış

durumdadır. Bu tarihten itibaren Türkiye, ekolojik açık veren (ekolojik açıdan borçlu) bir ülke

konumuna gelmiştir. Küresel Ayakizi Ağı’na (Global Footprint Network) göre, “Eğer

dünyadaki her bir birey ortalama bir Türk vatandaşı kadar tüketirse, insanlığın 1.5 gezegene

ihtiyacı olacaktır.” Türkiye’nin ekolojik ayakiz alt öğelerine göre incelendiği zaman, Şekil

2’deki manzara ile karşılaşılmaktadır.

Şekil 2: Türkiye'nin Ekolojik Ayakizinin Alt Öğelere Göre Dağılımı

Kaynak: Global National Footprint, 2017, Çevrimiçi ( https://www.footprintnetwork.org/ )

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.51

96

1

196

3

196

5

196

7

196

9

197

1

197

3

197

5

197

7

197

9

198

1

198

3

198

5

198

7

198

9

199

1

199

3

199

5

199

7

199

9

200

1

200

3

200

5

200

7

200

9

201

1

201

3

BiocapPerCap EFConsPerCap

0

20000000

40000000

60000000

80000000

100000000

120000000

140000000

160000000

19

61

19

63

19

65

19

67

19

69

19

71

19

73

19

75

19

77

19

79

19

81

19

83

19

85

19

87

19

89

19

91

19

93

19

95

19

97

19

99

20

01

20

03

20

05

20

07

20

09

20

11

20

13

Built-up Land Carbon Cropland Fishing Grounds Forest Products Grazing Land

https://www.footprintnetwork.org/

https://www.footprintnetwork.org/

148


Şekil 2’ye göre 1987 yılına kadar, tarım alanı ayakizi ekolojik ayakizinin en büyük

parçasıdır (%43 oranında bir pay ile). Fakat 1987 yılından itibaren ise, Karbon ayakizi toplam

ekolojik ayakizinde en büyük paya sahip olmaya başlamıştır (%50 civarında bir oran ile).

Örneğin, Küresel Ayakizi Ağı’nın 2013 yılı bulgularına göre, Türkiye’de tüketime yönelik

ekolojik ayakizinde (Ecological footprin of consumption) en büyük pay karbona (%50) aittir,

Bunu sırası ile, tarım alanı ayakizi (%32), orman ayakizi (%9), otlak alanı ayakizi (%6),

balıkçılık sahası ayakizi (%2) ve yapılaşmış alan ayakizi (%1) takip etmektedir.

Bu çalışmanın amacı ise ekolojik ayak izi ve alt öğeleri ile ekolojik açığın birim kök

testleri ile durağan olup olmadıklarının sınanmasıdır. Çünkü durağanlığın ya da durağan

dışılığın tespiti önemli ekonomik sonuçlar ortaya koymakla beraber, bu sonuçlara dayalı olarak

da önemli politika çıkarımları yapmamıza yol açacaktır. Kısacası, ekolojik ayakizi

değişkenlerinin zaman serisi özelliklerinin tespiti, çevresel baskıyı hafifletmeye çalışan dolayısı

ile ekolojik ayakizini belirli bir seviyede tutmayı hedef alan çevre politikalarının tasarımı

açısından önem taşımaktadır. Şokların kalıcı ya da kısa süreli olup olmadıkları ekolojik ayakizi

değişkenlerinin zaman boyunca izledikleri yörüngeye bağlıdır. Eğer söz konusu ekolojik

ayakizi değişkenleri durağan değiller ise (birim kök içeriyor iseler), çevre üzerindeki herhangi

bir şok ekolojik ayak izi ve alt öğeleri üzerinde kalıcı ya da uzun soluklu etkilere sahip olacaktır.

Fakat tersine, söz konusu değişkenler durağan iseler, ekolojik ayak izi üzerindeki (çevre

üzerindeki) şoklar oldukça kısa süreli etkili olacaklardır. Bir başka ifade ile, ekolojik ayakizi

serisi herhangi bir şok tarafından vurulduktan kısa bir süre sonra orijinal trend yoluna (denge

değerine) geri dönecektir. Uygulanacak politikalar açısından ise, bu durumu şu şekilde

açıklanmaktadır: Durağanlık yönünde elde edilen bulgular, çevre üzerinde aşırı kamu

müdahalelerini gerekli kılmamaktadır çünkü ilgili seriler, yaşanan şokun etkisi kalıcı

olmadıkları için ortalamalarına ya da eski denge durumlarına geri döneceklerdir. Bu durumda

uygulanacak politikalar etkili de olmayacaktır. Fakat durağan dışılık yönünde elde edilen

bulgular ise kamunun, çevresel koruma ve yönetim politikalarını gerekli kılmaktadır. Çünkü

yaşanan şokun etkisi kalıcı olduğu için, ekolojik ayakizi değişkeni denge değerine geri dönme

eğilimi içerisinde olmayacaktır. Bu durum ise çevresel yönetim ve koruma politikaları ile aktif

hükümet müdahalesini gerekli kılmaktadır. İlaveten, birim kök testi sonuçları bize, politika

yapım sürecinde öngörülebilirlik açısından önemli ipuçları sağlamaktadır. Durağanlık, ekolojik

ayakizinin geçmiş değerlerine dayalı olarak gelecekteki hareketlerinin öngörülebilirliğini temin

etmektedir. Durağanlık ise çevre yönetimi ve planlaması açısından önemli bir araçtır. Eğer

ekolojik ayakizi zamanla trend değerine geri dönüyor ise (trend durağan ise), ortalamaya geri

dönüş süreci söz konusudur, geçmişteki ekolojik ayakizi değişkenleri öngörüde bulunmak için

kullanılabilir. Ayrıca ekolojik ayakizi değişkeninin zaman serisi özellikleri bir diğer önemli

bulgu da sunmaktadır. Çevre, enerji tüketimi ve reel ekonomi arasındaki yakın ilişkiden ötürü,

çevresel değişkenlerdeki yapısal kırılmalar, makroekonomik değişkenler üzerinde salınımlara

yol açabilirler. Ekolojik ayakizine yönelik sürekli bir şokun olması durumunda, ekonomideki

diğer sektörlere geçiş mekanizması yolu ile diğer makroekonomik değişkenler (enerji tüketimi,

çıktı, istihdam, döviz kuru gibi) bu şoku benimseyecek ve durağan dışılığa maruz kalacaklardır.

149


Kısacası çevresel şoklar, enerji piyasası ve ekonomik değişkenler üzerine bu şokları

yansıtacaklardır. Ayrıca, ekolojik ayakizinin zaman serisi özellikleri, ekolojik ayakizi ve diğer

değişkenler (ekonomik büyüme gibi) arasındaki ilişkinin modellenmesi açısından da öneme

sahiptir. Bir taraftan eğer sistemdeki tüm değişkenler durağan iseler, doğru modelleme tekniği

vektör otoregresif (VAR) modeldir. Diğer taraftan, eğer tüm değişkenler durağan değillerse

(birim kök içeriyor iseler), burada iki modelleme seçeneği vardır: Birincisi, eğer değişkenler

arasında eş bütünleşme ilişkisi yok ise, en iyi modelleme değişkenlerin farkında tahmin

edilecek bir VAR modeldir. İkincisi, eğer değişkenler arasında bir eşbütünleşme ilişkisi var ise,

bu durumda doğru modelle değişkenlerin düzey değerlerinde tahmin edilecek bir vektör hata

düzeltme (VEC) modelidir.

Yukarıdaki açıklamalara dayalı olarak bu çalışmada 1961-2014 yılları arasında

Türkiye’nin ekolojik açık ile ekolojik ayakizi ve altı alt öğesinin zaman serisi özellikleri

uygulanacak olan Narayan ve Popp (2010), Kruse (2011) ve Kapetanios vd. (2003) birim kök

testleri ile sınanacaktır.

1. METODOLOJİ VE AMPİRİK BULGULAR

Birim kök testlerine geçmeden önce, değişkenlere ilişkin bazı tanımsal istatistikler Tablo 1

üzerinde verilmiştir.

Tablo 1: Değişkenlerin istatistiki özellikleri

Not: c %10 düzeyinde normal dağılım sıfır hipotezinin reddedildiğini göstermektedir.

Betimleyici

İstatistikler

Ekolojik

Ayakizi

Otlak alanı

Ayakizi

Orman

Ayakizi

Balık

sahası

Ayakizi

Tarım

alanı

Ayakizi

Karbon

Ayakizi

Yapılaşmış

alan Ayakizi

Ortalama 2.419 0.165 0.238 0.046 0.909 1.033 0.027

Medyan 2.342 0.161 0.240 0.044 0.908 0.959 0.030

Maksimum 3.399 0.258 0.336 0.083 1.079 1.961 0.037

Minimum 1.576 0.098 0.148 0.012 0.671 0.266 0.014

Standart

Sapma 0.522 0.041 0.045 0.017 0.074 0.495 0.007

Skewness 0.231 0.441 0.124 0.114 -0.305 0.324 -0.344

Kurtosis 1.977 2.501 2.558 2.516 3.707 2.090 1.632

Jarque-Bera 2.833 2.313 0.578 0.643 1.968 2.809 5.271

Olasılık 0.242 0.314 0.748 0.724 0.373 0.245 0.071c

Gözlem 54 54 54 54 54 54 54

150


Tablo 2: Standart zaman serisi birim kök testleri

Değişkenler ADF DF-

GLS

PP KPSS MZa MZt MSB MPT

Ekolojik

Ayakizi

-5.70a -5.81a

-5.73a

0.09 -25.32a -3.55a

0.14

3.62

Yapılaşmış

alan Ayakizi

-2.04

-2.20

-3.22c

0.20b

-8.77 -1.91

0.21a

10.99a

Karbon

Ayakizi

-3.61b -3.64b -3.59b 0.15b

-17.21c

-2.91b

0.16a

5.38a

Tarım alanı

Ayakizi

-5.69a -5.66a -5.70a 0.22a -25.28a -3.44a 0.136 4.26a

Balık sahası

Ayakizi

-3.23c -3.21b -3.24c 0.12c -14.67c -2.69c 0.18a 6.31b

Orman Ayakizi -2.07 -1.90 -2.09 0.14b -6.27 -1.74 0.27a 14.50a

Otlak alanı

Ayak izi

-3.58b -1.69 -2.54 0.10 -4.94 -1.56 0.31a 18.37a

Ekolojik Açık -4.83a -4.86a -4.90a 0.08 -22.73b -3.36b 0.14a 4.04a

Not: Testler için %1, %5 ve %10 kritik değerler sırası ile şöyledir: ADF (-4.140, -3.496, -3.177); DF-GLS ( -

3.758, -3.180, -2.881); PP (-4.140, -3.496, -3.177); KPSS (0.216, 0.146, 0.119); MZa (-23.800, -17.300, -14.200);

MZt (-3.420, -2.910, -2.620); MSB (0.143, 0.168, 0.185); MPT ( 4.030, 5.480, 6.670).

Tablo 2’deki bulgulara göre, Ekolojik ayakizi, uygulanan 8 testin 6’sına göre

durağandır. Ekolojik ayakizinin ilk alt öğesi olan Yapılaşmış alan ayak izi ise, 8 testin 3’üne

göre durağandır. Ekolojik ayakizinin en büyük paya sahip öğesi Karbon ayak izi ise, 7 teste

(KPSS hariç) göre durağandır; Tarım alanı ayakizi için ise 6 test durağanlık yönünde kanıtlar

ortaya koymaktadır; Balık sahası ayakizi için 7 test (KPSS hariç) durağanlık yönünde bulgular

sunmaktadır; Orman ayakizi ise 2 teste göre durağan bir sürece sahiptir; Otlak ayakizi ise 4

teste göre durağandır; son olarak Ekolojik açık değişkeni ise uygulanan 8 teste göre durağanlık

özelliği taşımaktadır. Bu sonuçlara dayalı olarak, Ekolojik ayakizi, Karbon ayakizi, Tarım alanı

ayakizi, Balık sahası ayakizi ve Ekolojik açık değişkenleri için durağanlık yönünde güçlü

bulgular söz konusudur.

Harvey vd. (2008) testine göre, serinin doğrusal bir sürece sahip olduğu şeklindeki sıfır

hipotezi sadece Ekolojik ayakizi, Karbon ayakizi ve ekolojik açık değişkenleri için

reddedilmektedir. Bu nedenle bu üç değişken için doğrusal dışılığı dikkate alan Kruse (2011)

ve Kapetanios vd. (2003) testleri kullanılacaktır. Ekolojik ayakizinin diğer 5 alt öğesi için ise

151


doğrusallık sıfır hipotezi reddedilemediği için doğrusal bir birim kök testi olan Narayan ve Popp

(2010) iki kırılmalı birim kök testi uygulanacaktır.

Tablo 3: Harvey vd. (2008) doğrusallık testi

Değişkenler Test

İstatistiğ

i

%1 %5 %10

Ekolojik Ayakizi 2.29a 0.00 0.00 0.00

Yapılaşmış alan

Ayakizi

4.30 6.20 6.09 6.03

Karbon Ayakizi 8.01a 1.94 1.85 1.80

Tarım alanı Ayakizi 0.71 1.11 1.10 1.10

Balık sahası Ayakizi 7.36 7.62 7.56 7.53

Orman Ayakizi 4.65 5.27 5.20 5.16

Otlak alanı Ayak izi 0.56 4.49 4.44 4.41

Ekolojik Açık 8.92a 1.89 1.73 1.65

Not: a %1 düzeyinde anlamlılığı göstermektedir. Testin sıfır hipotezi değişkenin doğrusal bir

süreç izlediği şeklindedir.

152


Tablo 4: Narayan ve Popp (2010) birim kök test sonuçları

Değişkenler Model 1 Model 2

Yapılaşmış alan Ayakizi - 5.662a -5.829b

Tarım alanı Ayakizi -6.423a -7.654a

Balık sahası Ayakizi -4.079 -4.869c

Orman Ayakizi -3.589 -3.827

Otlak alanı Ayak izi -3.177 -2.816

Not: Model 1için kritik değerler %1, %5 ve %10 için sırası ile −5.259, −4.514 ve −4.143; Model 2 için ise

sırası ile −5.949, −5.181 ve −4.789’dur. a, b ve c sırası ile %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeylerinde birim kök sıfır

hipotezinin reddedildiğini göstermektedir.

Yukarıda görüldüğü üzere, sadece Yapılaşmış alan Ayakizi ve Tarım alanı Ayakizi

öğelerine ilişkin güçlü yönde durağanlık bulguları söz konusudur. Balık sahası Ayakizi için ise

sadece Model 2’de %10 düzeyinde oldukça zayıf bir durağanlık bulgusu mevcuttur. Bu

nedenle, Balık sahası, Orman ve Otlak alanı Ayakizleri için NP(2010) birim kök testi, durağan

olmadıkları yönünde kanıtlar ortaya koymaktadır.

Tablo 5: Doğrusal olmayan birim kök test sonuçları

Değişkenler Kruse (2011) Test İst. Kapetanios vd.(2003)

Test İst.

Ekolojik Ayakizi 11.532c -2.976

Karbon Ayakizi 10.183 -3.210c

Ekolojik Açık 9.599 -2.980

Not: Kapetanios vd.(2003) testi için %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeylerinde kritik değerler sırasıyla -

3.93, -3.40 ve -3.13; Kruse (2011) testi için ise sırasıyla 17.10, 12.82 ve 11.10 şeklindedir.

Tablo 5’teki sonuçlara göre, Ekolojik Ayakizi için Kruse (2011) testinde, Karbon Ayakizi

için ise Kapetanios vd.(2003) testinde sadece %10 düzeyinde durağanlık yönünde bir bulgu söz

konusudur. Ekolojik Açık değişkeni ise her iki testte birim köke sahip görünmektedir. Kısacası

doğrusal olmayan birim kök testleri, bir ülkenin ekolojik sürdürülebilirliği açısından kritik

öneme sahip olan Ekolojik Ayakizi, Karbon Ayakizi ve Ekolojik Açık değişkenlerinin durağan

olmadıkları, aksine birim kök içerdikleri yönünde güçlü bulgular ortaya koymaktadır. Özellikle

Ekolojik Açık değişkeninin birim kök içermesi, bu açığın ülkemizde sürdürülemez olduğunu

ve önemli politik müdahalelere ihtiyaç duyduğunu ortaya koymaktadır. Bu durum, bu

değişkenlere yönelik şokların kısa süreli olmadıklarını, uzun soluklu etkilere yol açtıklarını

göstermektedir. Bu sonuç ise, politika yapıcılarına önemli görevler atfetmektedir. Söz konusu

153


üç değişken, yukarı yönlü trendlere sahip görünmektedirler. Ortalamalarına geri dönüş eğilimi

göstermemektedirler. Bu nedenle, politik önlemler ve tedbirlerle söz konusu değişkenlerdeki

sıçramalar önlenmelidir. Aksi halde Türkiye’nin sürdürülemez niteliğe sahip olan ekolojik açığı

daha da büyüyecek ve çevre yönetimi açısından ciddi sorunlar doğuracaktır.

2. SONUÇ

Bu çalışma Türkiye’nin ekolojik ayakizi ve altı alt göstergesi ile beraber ekolojik açık

değişkenlerinin durağan olup olmadıklarını 1961-2014 dönemi için incelemektedir. Bu amaçla

farklı birim kök testleri ile verinin içermiş olduğu olası doğrusallık ve doğrusal dışılıklar

dikkate alınmaktadır. Öncelikle, Harvey vd. (2008) doğrusallık testi aracılığı ilgili

değişkenlerin doğrusal ya da doğrusal olmayan bir süreç izleyip izlemedikleri belirlenmektedir.

Bulgular, Ekolojik Ayakizi, Ekolojik Açık ve Karbon Ayakizi’nin doğrusal olmayan

dinamiklere sahip olduklarını ortaya koyarken; geriye kalan değişkenlerin (Yapılaşmış Alan

Ayakizi, Tarım Alanı Ayakizi, Balık Sahası Ayakizi, Orman Ayakizi ve Otlak Alanı Ayakizi)

ise doğrusal süreçlere sahip olduklarını göstermektedir. Bu nedenle, doğrusal bir sürece sahip

değişkenler için Narayan ve Popp’a (2010) ait birim kök testi kullanılmaktadır. Fakat doğrusal

olmayan dinamiklere sahip değişkenler için ise, Kruse (2011) ve Kapetanios vd. (2003) birim

kök testleri uygulanmaktadır. Sonuçlar, sadece Yapılaşmış Alan Ayakizi ve Orman Ayakizi

için durağanlık yönünde kanıtlar ortaya koymaktadır geriye kalan altı değişken için ise durağan

dışılık (birim kök) yönünde güçlü kanıtlar söz konusudur.

Bu sonuçlara dayalı olarak, Türkiye’nin ekolojik açığının sürdürülemez bir doğaya sahip

olduğu ifade edilebilir. Ekolojik Ayakizi ve öğeleri çevre üzerinde önemli etkilere yol açan

herhangi bir şok (iktisadi, iklimse, vs.) tarafından etkilendikten kısa bir süre sonra orijinal denge

değerlerine (ortalamalarına) geri dönememektedirler. Bu sonuç ise, devlet politikası açısından

çeşitli enerji, çevre ve iklim politikası araçları ile duruma müdahale etmesi gerekliliğini ortaya

oymaktadır; çünkü uygulanacak olan iklim ve çevre koruma politika ve tedbirleri Ekolojik

Açık, Ekolojik Ayakizi ve öğeleri üzerinde uzun dönemli etkilere sahip olabilecektir.

154


KAYNAKÇA

Harvey, D.I., Leybourne, S.J. ve Xiao, B. (2008). A Powerful Test for Linearity When the Order

of Integration is Unknown. Studies Nonlinear Dynamics and Econometrics, 12(3), 1-

24.

Kapetanios, G., Shin, Y. ve Snell, A. (2003). Testing for a unit root in the nonlinear STAR

framework, Journal of Econometrics, 111(2), 359-379.

Kruse, R. (2011). A new unit root test against ESTAR based on a class of modified statistics,

Statistical Papers, 52(1), 71-85.

Lin, D., Hanscom, L., Martindill, J., Borucke, M., Cohen, L., Galli, A., Lazarus, E., Zokai, G.,

Iha, K., Eaton, D. ve Wackernagel, M. (2016). Working Guidebook to the National

Footprint Accounts: 2016 Edition. Oakland: Global Footprint Network.

Moran, D.D., Wackernagel, M., Kitzes, J.A., Goldfinger, S.H. ve Boutaud, A. (2008).

Measuring sustainable development - Nation by nation, Ecological Economics, 64, 470-

474.

Narayan P. K. ve Popp, S. (2010). A new unit root test with two structural breaks in level and

slope at unknown time, Journal of Applied Statistics, 37, 1425–1438.

Nijkamp, P., Rossi, E. ve Vindigni, G. (2004). Ecological Footprints in Plural: A meta-analytic

comparison of empirical results, Regional Studies. 38(7), 747-765.

Rees, W.E. (1992). Ecological footprints and appropriated carrying capacity: what urban

economics leaves out, Environment and Urbanization, 4(2), 121-130.

Stern, D. I. (2004). Environmental Kuznets Curve, Encyclopedia of Energy, 2, 517-525.

Wackernagel, M. ve Rees, W. (1996). Our Ecological Footprint: Reducing Human Impact on

the Earth, Canada: New Society Publishers.

World Commission on Environment and Development (WCED) (1987). Our common future,

Oxford: Oxford University Press.

World Wide Fund for Nature (WWF) (2016). Living Planet Report 2016: Risk and resilience

in a new era. Switzerland: WWF International.

155


TÜRKİYE’DE ENERJİ İTHALATI VE ASKERİ

HARCAMALAR ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN EKONOMİK

VE POLİTİK ETKİLEŞİMİNİN ANALİZİ

Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KIRCA

Düzce Üniversitesi, Akçakoca Bey Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

Dr. Öğr. Üyesi Şerif CANBAY

Düzce Üniversitesi, Akçakoca Bey Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

Dr. Öğr. Üyesi Ahmet Hüsrev ÇELİK

Düzce Üniversitesi, Akçakoca Bey Siyasal Bilgiler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü

[email protected]

Dr. Öğr. Üyesi Şahin ÇAYLI

Düzce Üniversitesi, Akçakoca Bey Siyasal Bilgiler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi

[email protected]

ÖZET

Güç, güvenlik ve çıkar olguları uluslararası ilişkilerin en temel olguları arasında yer almaktadır. Bu

kavramlar arasındaki ilişkilerin en somut tezahürlerinden birisini Ülkelerin enerji politikaları ile askeri politikaları

etkileşiminde gözlemlemek mümkündür. Bu bağlamda Neo Realist yaklaşım devletin ekonomi politikaları ile

güvenlik politikalarının örtüşmesini varsayar. Politika öncelenmekle birlikte ekonomi de göz ardı edilmez. Enerji

politikaları salt enerji arzı ile sınırlı olmayıp, enerji nakil, talep ve teminini de kapsamaktadır. Bütün bunlar

devletin güç ve çıkar olgularının bir parçası iken, güç ve çıkar için gerekli bu ihtiyacın giderilmesinin istikrarlı

şekilde sürdürülebilir olması da güvenlik kavramının kuşatıcılığına bağlıdır.

Bu çalışmada Türkiye için 1960-2015 yılları arası enerji ithalatı ve askeri harcamalar arasındaki ilişkilerin

uluslararası ilişkiler ve ekonomi perspektifinde, disiplinler arası bir bakış açısı ile incelenmesi amaçlanmıştır. Bu

amaç doğrultusunda değişkenler arasındaki ilişkiler zaman serisi analizi yöntemleri kullanılarak analiz edilmiştir.

Yapılan eşbütünleşme analizi sonucuna göre değişkenler arasında uzun dönemli ilişkilerin olduğu bulgusuna

ulaşılmıştır. Ayrıca uzun dönemde enerji ithalatı ve askeri harcamalara arasında çift yönlü, kısa dönemde ise %1

anlamlılıkta değişkenler arasında çift yönlü nedensellik ilişkilerin olduğu görülmüştür. Etki-tepki fonksiyonları

sonuçlarına göre ise değişkenlerin birbirlerine tepkisi ilk dönemlerde negatif, sonraki dönemlerde ise pozitiftir.

Ayrıca varyans ayrıştırması analiz sonuçlarına göre de enerji ithalatında meydana gelen bir şok askeri

harcamalardaki şokun %3,68’ini açıklarken, askeri harcamalarda meydana gelen bir şok enerji ithalatındaki şokun

%15,47’sini açıklamaktadır.

Anahtar Kelimeler: Güç, Güvenlik, Enerji İthalatı, Askeri Harcamalar, Zaman Serileri Analizi

Jel Kodları: C32, F50, Q40

156


ECONOMIC AND POLITICAL ANALYSIS OF INTERACTION OF THE RELATIONSHIPS

BETWEEN ENERGY IMPORTS AND MILITARY SPENDING IN TURKEY

ABSTRACT

Power, security and interest are among the most fundamental facts of international relations. It is possible

to observe one of the most concrete manifestations of the relations between these concepts in the interaction of

countries' energy policies and military policies. In this context, the Neorealist approach presupposes the overlap

of the state's economic policies and security policies. While the policy is prioritized, the economy is not

overlooked. Energy policies are not only limited to energy supply, but also include energy transmission, demand

and supply. While all of these are part of the power and interest phenomena of the state, the steady sustainability

of the elimination of this need for power and interest depends on the encirclement of the concept of security.

In this study, between the years 1960-2015 in Turkey for energy imports and international relations of the

relationship between military spending and economic perspective, we aimed to investigate with an

interdisciplinary perspective. For this purpose, the relationships between variables were analyzed using time series

analysis methods. According to the results of cointegration analysis, long-term relationships between the variables

were found. In addition, there were two-way causality relationships between the variables in the short-term (1%

significance level) and long term. According to the Impulse-response functions, the response of the variables to

each other is negative in the first periods and positive in the later periods. Moreover, according to the analysis of

the variance decomposition, a shock in energy imports accounted for 3.68% of the shock in military spending, a

shock in military spending accounts for 15.47% of the shock in energy imports.

Keywords: Power, Security, Energy Imports, Military Expenditures, Time Series Analysis

157


1. GİRİŞ

Ülkeler için enerji ve askeri harcamaları önemli iki iktisadi ve politik konular arasında

yer almaktadır. Bu konular ülkelerin gündemlerini sürekli meşgul etmektedir. Ayrıca enerji

ilişkileri ile ülkelerin politik ilişkileri arasında güçlü bir bağ olduğu da söylenebilir. Özellikle

enerji politikalarının askeri harcamaları üzerinde bir etkisinin olması beklenmektedir. Bunların

yanında enerji ithalatı ve askeri harcamalar özellikle ülkelerin iktisadi büyümeleri üzerinde

etkilerinin olduğu iktisadi literatürde incelenen ve genellikle de enerjinin

(ithalatı/tüketimi/üretimi) ve askeri harcamaların iktisadi büyüme üzerine etkisinin olduğu

birçok ampirik literatürde de ispatlanmıştır. Bu bağlamda çalışmada Türkiye için 1960-2015

yılları arası enerji ithalatı ve askeri harcamalar arasındaki ilişkilerin uluslararası ilişkiler ve

ekonomi perspektifinde, disiplinler arası bir bakış açısı ile incelenmesi amaçlanmıştır.

Belirtilen amaç doğrultusunda ilk olarak askeri harcamaların uluslara ilişkiler teorisi içindeki

yeri ve öneminden bahsedilmiştir. Daha sonra askeri harcamaları ve enerji ithalat politikası

ilişkisi teorik kapsamda irdelenmeye çalışılmıştır. Teorik çerçeve ile ilgili açıklamaların

Türkiye’ye ait enerji ithalatı ve askeri harcamaları arasındaki ilişki zaman serisi

ekonometrisinden yararlanarak irdelenmiştir. Bu kapsamda konunun disiplinler arası bir

çalışma olması ve konunun hem politik hem de iktisadi boyuttan irdelenmesi çalışmanın

önemini artırmaktadır.

2. TEORİK ÇERÇEVE

Çalışmanın bu kısmında ilk olarak askeri harcamalar ve uluslara ilişkiler konusu daha

sonra ise askeri harcamalar ve enerji ithalat politikası ilişkisi teorik açıdan irdelenmeye

çalışılmıştır.

2.1. Askeri Harcamalar ve Uluslararası İlişkiler

Devletlerin kendi amaçlarını gerçekleştirmek için diğer devletlere yönelik strateji ve

faaliyetlerinin hepsi genel olarak dış politika kavramı ile ifade edilmektedir. Hem ekonomik

hem de siyasal unsurlar, kavramın kapsamında bu bağlamda yer almaktadır (Ateş,2014:35).

Devletlerin dış politikaları bir olgu olarak “uluslararası ilişkileri” teşekkül ettirmekte, ilişki

boyutunda güç, güvenlik ve çıkar kavramları ön plana çıkmaktadır. Keza aynı şekilde güç

güvenlik ve çıkar kavramlarının kapsamında da hem siyasal hem de ekonomik unsurlar yer

almaktadır.

Uluslararası ilişkiler disiplinini oluşturan, disipline hakim yaklaşımların merkezinde de

güç, güvenlik ve çıkar kavramları üzerinden kuramsal analizler yapılmaktadır. Temel

kavramların kapsamının netleştirilmesi, devletlerin saiklerinin değerlendirilmesi, kuramsal

analizleri çeşitlendirmekte ve disiplini genişletmektedir.

Devletlerin askeri harcamalarını yöneten unsurların ne olduğu yine disiplinin temel

sorgulamaları arasındadır. Tarihsel arka planını Peleponezya Savaşı’ndan (Yurdusev, 2004)

Otuz Yıl Savaşları’na, Birinci Dünya Savaşı’ndan İkinci Dünya Savaşı’na uzanan savaşlar

158


zincirinin; oluşturduğu (Arı, 2001:3) bir disiplinde savaşlarla ilintili askeri, güvenlik, güç

olguları ve kavramlarının konumlanması da bu çerçevededir.

Uluslararası İlişkiler disiplinin kurucu tartışması olan idealizm-realizm tartışmasında,

taraflardan biri olan realizmin inşacılarından Morgenthau; uluslararası politikanın temel

amacını güç mücadelesi olarak tanımlamış, aynı şekilde çıkar olgusunu da güç üzerinden

kurgulamıştır. Gücün amaç mı yoksa araç mı olduğu, yoksa aynı zamanda hem araç hem de

araç mı olduğu disiplinin bir başka tartışma konusunu oluşturmuştur. Bu tartışmalar bir tarafa

gücün diğer aktörleri etkileme yeteneği olduğu realistlerce üzerinde uzlaşılan daha geniş bir

zemini oluşturmuştur. Neo- Realizmin öncüsü Kenneth Waltz’a göre ise güç başkalarını kontrol

etme değil, başkaları tarafından kontrol edilmeme, sistem içerisinde otonom olma halidir. Bu

otonom olma aynı zamanda güvenlik içerisinde olmanın da teminatıdır.

Uluslararası ilişkiler disiplininin kısa tarihçesinde, gelişim sürecinde, kavramsal,

kuramsal tartışmaların yanı sıra metodolojik tartışmalar da yer almaktadır. Bu tartışma artık

disiplin içerisinde aşılmış, tartışmanın sonucuna göre disiplin içerisinde de bir alan açılmıştır.

1950’li yıllardan itibaren Davranışsalcılar, Gelenekselcilerden araştırma yöntemleri açısından

ayrılırken, disipline istatistiksel, matematiksel kavramların da kullanıldığı analiz metotlarını

dâhil ediyorlar ve yeni bakış açısı kazandırıyorlardı (Özlük, 2009:202-203).

Kavramsal, kuramsal analizlerin istatistiksel verilerle değerlendirilmesi, devletlerin dış

politikalarıyla ekonomik tutumları arasındaki ilişkilerin daha net gözlemlenebilir olmasına

imkan sağlamıştır. Harcama olgusu, istatistiksel olarak verilendirilebilir ve bu bağlamda

gözlemlenebilir bir tutumdur. Dış politika olgusu ise gözlemlenebilir olmakla birlikte tarihsel

süreç içerisinde matematiksel kavramlarla fazla ilişkilendirilmemiştir. Davranışsalcı

yaklaşımın öngördüğü çerçevede bir metodoloji ile her iki olgunun birlikte ele alınması,

aralarındaki etkileşimin net görülebilir olmasını sağlayacaktır.

2.2. Askeri Harcamalar ve Enerji İthalat Politikası ilişkisi

“Devlet” olgusunun farklı boyutlarıyla Askeri harcamalarının, doğrudan ilişkisi

bulunmaktadır. Devletlerin nüfus sayıları, kişi başına düşen askeri harcamalar, GSMH

rakamları içinde askeri harcamaların oranları, ülkelerin coğrafi büyüklükleri, ithalat ihracat

rakamlarında askeri harcamaların payı vs. gibi hususlar geniş bir çalışma alanı oluşturmaktadır.

Nitekim bu veriler farklı boyutlarıyla resmi devlet kuruluşlarınca raporlanmakta26 ve/veya

akademik çalışmalarda değerlendirilmektedir.

Yeni enerji kaynaklarının tedavüle girdiği dönem ile modern anlamda devlet veya diğer

bir ifadeyle ulus devletler inşasının hızla ilerleme sürecinde olduğu dönemler eş zamanlılık

içermektedir. Hatta bu yeni dönemin en temel belirleyicilerinden birisi enerjidir.

Devletlerin sınırlarının çizilmesi, siyasi sisteminin sürekliliği, değişimi, ülkelerin sosyal

yapılarının oluşumunda enerjinin etkisi hızla artarak devam etmiştir. Suudi Arabistan’da 1946-

48 yılları arasında devletin geliri 14-16 milyon USD iken, 1948’den sonra petrol ihracatına

başlaması ile birlikte 1950’de 100 milyon USD’yi geçmiştir. Bu artış ivmesi günümüze gelene

kadar artarak devam etmiş 100 milyar dolar rakamlarını çoktan aşmış, Bilgen’in ifadeleriyle

26 World Military Expenditures and Arm Transfers, U.S. Department of State,

https://www.state.gov/t/avc/rls/rpt/wmeat/ Erişim Tarihi 07.12.2018

https://www.state.gov/t/avc/rls/rpt/wmeat/

159


Suudi Arabistan için lütuf mu bela mı sorgulamasına neden olacak bir etkileşim ortaya

çıkarmıştır (Bilgen, 2010:29).

Enerji güvenliği, her ne kadar tanımlanması noktasında muğlaklığa sahip bir kavram

olsa da, tanımlamalarda genellikle tüketicilerin enerjiye ulaşmasını sağlayacak arz güvenliğinin

odağa alındığı ve daha ziyade petrolün ön plana çıkarıldığını söylemek mümkündür (Çelikpala,

2014:79). Bu bağlamda da enerji ihracatçısı ülkeler üzerinden yapılan analizlerin yoğunluğu

göze çarpmaktadır. Bunun temel nedenlerinden birisi başta petrol olmak üzere enerji ihracatçısı

olan ülkelerin, gelirlerinin yüksekliğine bağlı olarak askeri harcama rakamlarının da dikkat

çekecek derece de fazla olmasıdır. Enerji-ihracat-gelir-askeri harcama ilişkisi bu bağlamda

yalın bir şekilde tespit edilebilirlik mahiyeti taşımaktadır.

Enerji arz eden ülkeler kadar enerji ithal eden ülkeler açısından da enerji – güvenlik

ilişkisi bulunmaktadır. Dünyada enerji tüketiminin önemli bir kısmını, %23’ünü tek başına

gerçekleştiren Çin, dünyada enerji tüketiminde ilk sıradadır. Ekonomik büyümesi onu uluslar

arası ilişkilerde önemli bir aktör haline getirmiştir. Bu etkileşimi sağlayan yani ekonomiyi

büyüten önemli faktörlerden birisi ise enerji ihtiyacıdır. Örneğin Çin’in 2006, 2007, 2008, 2010

gibi muhtelif tarihlerde yayınlanan askeri ve güvenlik konulu Beyaz Kitaplarında enerji

güvenliği ele alınırken, enerjinin temini de ulusal güvenlik bağlamında değerlendirilmiştir

(Akçadağ Alagöz, 2016:62-63).

Devletlerin askeri harcamalarını yöneten saiklerden birisinin de enerji güvenliği

olduğunu söylemek mümkündür. Türkiye petrol ve doğalgaz nakil güzergahı üzerinde bağlı

olarak sahip olduğu petrol ve doğal gaz boru hatları güvenlik olgusuna katkısı olan unsurlardır.

Ancak bu hatlar nakil olduğu kadar aynı zamanda ülkenin Enerji ithalatının da ana temin

araçlarını oluşturmaktadır.

Türkiye enerji ithalatına bağımlı bir ülkedir. Ülkenin ekonomik kalkınmasının enerji

bağımlılığını artırdığından hareketle (Özev, 2017:35) enerji ithalatının ülke kalkınmasında

katkı sunduğu sonucuna ulaşmak mümkündür. Nitekim Enerji Bakanlığı tarafından da enerji –

dış politika- ekonomik büyüme ve arz güvenliği ilişkisine dikkat çekilmekte, ülkemiz dış

politikası ile uyumlu olarak, enerji arz güvenliğinin sağlanmasından bahsedilmektedir.27

TC Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı 2015-2019 Stratejik Planında, enerji arz güvenliğinin

ana bileşenleri “üretim-ithalat-depolama ve dağıtım altyapısı- talebin yönetilmesi” olarak yer

almakta, yine bu planda arz güvenliğinde her ne kadar tipik olarak arzın sağlanmasına

odaklanılmış olsa da aslında arz güvenliğinin kapsamını talep tarafının da oluşturduğu,

bileşenlerin birlikte ele alınması gerektiği vurgulanmaktadır.28 Planda güvenlik ve ithalat

vurgusunun da birlikte ele alınmış olması dikkat çekicidir.

1985 tarihli 3154 Sayılı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri

Hakkında Kanun’un 1. Maddesinde Bakanlığın kuruluş amacı; “enerji ve doğal kaynaklarla

ilgili hedef ve politikaların, ülkenin askerisı, güvenliği ve refahı, milli ekonominin gelişmesi ve

güçlenmesi doğrultusunda tespitine yardımcı olmak…..” şeklinde tanımlanmış ülkenin askerisı

27 TC. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı, http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Enerji-Diplomasisi 28 TC. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı, 2015-2019 Stratejik Plan, S.25

http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FStratejik+Plan%2FETKB+2015-

2019+Stratejik+Plani.pdf (Erişim Tarihi 15.12.2018)

http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Enerji-Diplomasisi



160


güvenliği ve refahı aynı maddede sayılmıştır. Aynı kanunun 2. Maddesinde de ülkenin enerji

ihtiyacının temin edilmesinden, kamu ihtiyaç ve güvenliğinden bahsedilmektedir.

Ülkelerin askeri harcamalarında pek çok saik pay sahibidir. Güvenlik olgusunun

gündeme geldiği konulardan birisi de ihraç veya ithal olsun enerji olgusudur. Enerji-ekonomi-

güvenlik etkileşiminin devletlerin realist/neo realist perspektiften devletlerin güç olgusunun

teşekkülünde yer aldığını söylemek mümkündür. Ancak bu etkileşimin payının tam olarak ne

olduğunun matematiksel metotlarla tespiti için Davranışsalcı bir yaklaşımla değerlendirmek

elzemdir.

3. VERİ VE MODEL

Çalışmanın amacı doğrultusunda Türkiye için 1960-2015 yılları arası enerji ithalatı ve

askeri harcamalar değişkenleri kullanılmıştır. Enerji ithalatı değişkenine ait veri Dünya Bankası

Veri Tabanı’ndan, askeri harcamalar değişkenine ait veri ise Stockholm Uluslararası Barış

Araştırma Enstitüsü’nden (SIPRI) alınmıştır. Değişkenlerin orijinal hallerine ve logaritmik

dönüşümlerine ait grafikler Şekil 1’de görülmektedir. Şekil 1’de yer alan DS; askeri

harcamaları, LDS ise askeri harcamaları değişkeninin logaritmik dönüşümü; EN; enerji

ithalatını, LEN ise enerji ithalatının logaritmik dönüşümünü göstermektedir. Analizlerde

değişkenlerin logaritmik dönüşümlerine ait veriler kullanılmıştır.

Şekil 1: Değişkenlere Ait Grafikler

0

4,000

8,000

12,000

16,000

20,000

60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15

DS

10

20

30

40

50

60

70

80

60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15

EN

7.0

7.5

8.0

8.5

9.0

9.5

10.0

60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15

LDS

2.4

2.8

3.2

3.6

4.0

4.4

60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 15

LEN

161


Değişkenler arasındaki ilişkiler şu şekilde modellenebilir:

𝐿𝐷𝑆𝑡 = 𝛽0 + 𝛽1𝐿𝐸𝑁𝑡 + 𝑢𝑡 (1)

ve

𝐿𝐸𝑁𝑡 = 𝛼0 + 𝛼1𝐿𝐷𝑆𝑡 + 𝑒𝑡 (2)

1 nolu eşitlik enerji ithalatının askeri harcamalar üzerindeki etkisinin araştırıldığı model,

2 nolu eşitlik ise askeri harcamalarının enerji ithalatı üzerindeki etkisinin araştırdığı modeldir.

Sırasıyla eşitliklerde yer alan 𝛽0 ve 𝛼0 sabit terim katsayılarıdır. 𝛽1 enerji ithalatında meydana

gelen değişimin askeri harcamalar üzerindeki etkisini gösteren katsayıdır. 𝛼1 ise askeri

harcamalarda meydana gelen değişimin enerji ithalatı üzerindeki etkisini gösteren katsayıdır.

𝑢𝑡 ve 𝑒𝑡 modellere ait hata terimleridir. t indisi ise değişkenlerin 1960,1961,…,2015 şeklinde

olmak üzere toplam 56 yıllık zaman serisi olduğunu göstermektedir.

4. YÖNTEM VE BULGULAR

Çalışmada değişkenler arasındaki ilişkiler yedi aşamalı bir yöntemle incelenmiştir.

Birinci aşamada Bai ve Perron (2003) tarafından geliştirilen yöntemle Türkiye’nin askeri

harcamalarında meydana gelen yapısal kırılmalar tespit edilmiştir. İkinci aşamada Said ve

Dickey (1984) ve Lee ve Strazicich (2003) tarafından geliştirilen birim kök testleri yardımıyla

değişkenlerin durağanlık düzeyleri incelenmiştir. Durağanlık seviyelerinin belirlenmesinden

sonra üçüncü aşamada değişkenler arasında uzun dönemlerin ilişkilerin varlığı Johansen (1988

ve 1991) ile Johansen ve Juselius (1990) tarafından geliştirilen eşbütünleşme testi yardımıyla

belirlenmiştir. Dördüncü aşamada değişkenler arasındaki nedensellik ilişkileri Granger

nedensellik testiyle tespit edilmiştir. Dördüncü aşama da elde edilen nedenselliklerin yönünü

(işaretini) belirlemek için etki-tepki analizi yapılmıştır. Beşinci aşamada ise elde edilen

ilişkilerin incelenen dönem dışında da geçerli olup olmadığını belirlemek amacıyla Varyans

Ayrıştırması yapılmıştır. Aşağıda bu yöntemlere ait bilgiler ve analiz sonuçları görülmektedir.

Bai ve Perron (2003) zaman serilerinde yapısal kırılmaları belirlemek amacıyla yöntem

geliştirmiştir. Tablo 1’de LDS değişkeninde var olan yapısal kırılmalar Bai ve Perron (2003)

tarafından geliştirilen yöntemle belirlenmeye çalışılmıştır. Tablo 1’de görüldüğü üzere

istatistiki olarak 2 adet yapısal kırılmanın LDS değişkeni üzerinde etkili olduğu görülmektedir.

Yapılan analiz sonucunda 1975 ve 1990 tarihlerinin LDS değişkeni üzerinde anlamlı etkileri

vardır. Tarihlere bakıldığında 1975 yılı Kıbrıs Barış Harekatının gerçekleştiği, 1990 yılı ise

PKK terör örgütü olaylarının yoğunlaşmaya başladığı döneme denk geldikleri görülmektedir.

Ayrıca tespit edilen bu tarihler ilerleyen analizlerde dışsal kukla değişken olarak kullanılmıştır.

162


Tablo 1: LDS:Bai-Perron(2003) Yapısal Kırılma Testi*

Break Test F-statistic %5 Kritik Değer

0 vs. 1 * 253.5147 8.58

1 vs. 2

* 104.8772 10.13 (1975-1990)

2 vs. 3 4.879968 11.14

3 vs. 4 5.668332 11.83

4 vs. 5 1.013143 12.25 Bai-Perron tests of L+1 vs. L globally determined breaks kullanılarak

kırılma tarihleri belirlenmiştir.

*Anlamlı kırılma sayısı.

Zaman serisi analizlerinde değişkenlerin durağanlıklarının belirlenmesi zaruridir.

Çünkü durağan olmayan serilerle yapılan regresyon analizi sonuçlarına güvenilemez, sahte

regresyon sorunu ortaya çıkmaktadır. Ayrıca değişkenlerin durağan seviyelerine göre de

kullanılan analizler değişmektedir. Durağanlığın sınanması için çeşitli birim kök analizleri

geliştirilmiştir. Bunlardan bir tanesi ve zaman serisi ekonometrisinde sıklıkla kullanılan Said

ve Dickey’in (1984) geliştirmiş olduğu Genelleştirilmiş Dickey-Fuller (ADF) birim kök

testidir. Tablo 2’de ADF test sonuçlar görülmektedir. Bu testin sıfır hipotezi birim kök varlığını

yani serinin durağan olmadığını ifade etmektedir. Tablo 2’de ADF birim kök testinin sıfır

hipotezinin değişkenlerin birinci farklarında reddedildiği görülmektedir. Bunun anlamı hem

LDS hem de LEN değişkeni hem sabitli hem de sabitli-trendli modelde I(1)’dir. Ancak Şekil

1’de de görüldüğü üzere bu değişkenlerde yapısal kırılmaların olmasından dolayı, ADF

sonuçlarını destekleyecek bir birim kök testinin yapılmasında da yarar vardır. Perron’un (1989)

belirttiği üzere değişkenlerde yapısal kırılmalar olması durumunda yapılan geleneksel birim

kök analizlerin sonuçları hata olabilir. Bu durumda değişkenlerde durağanlık araştırması

yapılırken kırılmalı birim kök testlerinden de yararlanılmalıdır.

Tablo 2: ADF Birim Kök Test Sonuçları

Sabitli Model

Değişken

Hesaplanan

İstatistik Olasılık

LS -2.319 0.169

LS -5.934* 0.001

LEN -3.648 0.008

LEN - -

Sabitli ve Trendli Model

Değişken

Hesaplanan


LS -1.344 0.866

LS -6.163* 0.001

LEN -2.226 0.465

LEN -7.256* 0.001 *%5 İstatistiki anlamlılık düzeyine göre

durağanlığı ifade etmektedir.

163


Birçok yapısal kırılmalı birim kök testi geliştirilmiştir. Bu çalışmada Lee ve Strazicich

(2003) tarafından geliştirilen yapısal kırılmalı birim kök testi kullanılmıştır. Lee ve

Strazicich’in (2003) geliştirmiş olduğu bu test iki kırılmayı dikkate almaktadır. Testin sıfır

hipotezi değişkenlerin iki kırılmayla birlikte durağan olmadığı şeklindedir. Hipotezin

reddedilmesi ise yapısal kırılmalar altında durağanlığı ifade etmektedir. Tablo 3’de Lee ve

Strazicich (2003) birim kök test sonuçları görülmektedir. Sabitli model için her iki değişkenin

I(1) olduğu görülmektedir. Ancak sabitli-trendli modelde ise sadece LDS değişkeni I(1)’dir.

LEN değişkeni ise I(0)’dır. LDS değişkeni için yapılan çift kırılmalı birim kök testi sonucunda

elde edilen kırılma tarihleri, Bai ve Perron (2003) analizi sonucu elde edilen tarihlere yakın

olduğu görülmektedir.

Tablo 3: Lee ve Strazicich (2003) Çift Kırılmalı Birim Kök Testi

Sabit Terimli Model

Değişken

Hesaplanan

İstatistik

%5

Kritik

Değer**

1.

Kırılma 2.Kırılma

LDS -3.200 -3.842 1974 2000

DLDS -6.798* -3.842 1975 1988

LEN -2.729 -3.842 1978 1985

DLEN -6.689* -3.842 1976 1999

Sabit Terimli Model

Değişken

Hesaplanan

İstatistik

%5

Kritik

Değer

1.

Kırılma 2.Kırılma

LDS -4.232 -6.41 1974 1994

DLDS -6.171* -5.73 2001 2005

LEN -6.116* -5.67 1976 1995

DLEN - - - -

*%5 İstatistiki anlamlılık düzeyine göre durağanlığı ifade etmektedir.

**Kritik değerler Lee ve Strazicich’in (2003) makalesinden alınmıştır.

Hem ADF birim kök testi hem de Lee ve Strazicich (2003) çift kırılmalı birim kök testi29

sonuçlarına göre değişkenlerin I(1) seviyesinde olmak üzere aynı derecede durağan oldukları

tespit edilmiştir. Engle ve Granger’a (1987) göre LDS ve LEN gibi iki değişken aynı düzeyde

durağansa aralarında eşbütünleşme ilişkisi olabilir. Bu sebepten dolayı bu çalışmada

değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkiler Johansen (1988 ve 1991) ile Johansen ve Juselius

(1990) tarafından geliştirilen vektör oto regresyon (VAR) yaklaşımına dayalı eşbütünleşme

testi yardımıyla incelenmiştir. Bilindiği üzere VAR modeli Sims (1980) tarafından

geliştirilmiştir. bahsedilen eşbütünleşme testinde İz ve Maksimum Öz Değerler istatistiği olmak

üzere iki tane istatistik hesaplanmaktadır. Her iki istatistik içinde testin sıfır hipotezi

29 Sabitli model için.

164


değişkenler arasında eşbütünleşme ilişkisinin olmadığını, alternatif hipotez ise olduğunu ifade

etmektedir. Tablo 4’de yapılan eşbütünleşme analizi test sonuçlar görülmektedir.30 Sonuçlara

bakıldığında değişkenler arasında eşbütünleşme ilişkisinin olduğunu hem iz istatistiği hem de

maksimum öz değerler istatistiği işaret etmektedir.

Tablo 4: Johansen Eşbütünleşme Test Sonuçları**

İz İstatistiği

H0 H1

Hesaplanan


r=0 r≥1 51.441* 0.001

r≤1 r≥ 2 4.914 0.608

Maksimum Öz Değerler İstatistiği

H0 H1

Hesaplanan


r=0 r=1 46.526* 0.001

r≤1 r=2 4.914 0.609 *%5 İstatistiki anlamlılık düzeyine göre

eşbütünleşme ilişkisini ifade etmektedir.

** Test eşitliği Akaike ve Schwarz Bilgi Kriterlerine

göre belirlenmiştir.

Değişkenler arasında eşbütünleşme varsa Granger’a değişkenler arasında en azından tek

yönlü nedensellik vardır. Ayrıca eşbütünleşme varlığında, Engle and Granger’ın (1987)

belirtildiği gibi VAR modeli çerçevesinde değişkenlerin birinci farkları ile yapılacak

nedensellik analizi sonuçlarına güvenilemez. Bundan dolayı, VAR modeline hata düzeltme

terimi eklenmesi ile uzun dönem nedensel ilişkiler araştırılmalıdır. Buna da Vektör Hata

Düzeltme (VECM) modeli adı verilmektedir. VECM’ye dayalı Granger nedensellik analizde

hem uzun dönem hem de kısa dönem için nedensellik araştırılabilmektedir. Tablo 5’de VECM

Granger nedensellik sonuçları görülmektedir. Bu sonuçlara göre uzun ve kısa dönemde

değişkenler arasında çift yönlü nedensel ilişkilerin varlığı bulunmaktadır.

Tablo 5: VECM Granger Nedensellik Test Sonuçları

Uzun Dönem Granger Nedensellik Sonuçları

Sıfır Hipotezi Test İstatistiği Olasılık

LDS, LEN'in Granger Nedeni Değildir -1.481** 0.072

LEN, LDS'nin Granger Nedeni Değildir -5.705* 0.001

Kısa Dönem Granger Nedensellik Sonuçları

Sıfır Hipotezi Test İstatistiği Olasılık

LDS, LEN'in Granger Nedeni Değildir 33.240* 0.001

LEN, LDS'nin Granger Nedeni Değildir 43.691* 0.001

*,** sırasıyla %5 ve %10 istatistiki anlamlılık düzeyine göre nedensellik

ilişkisini ifade etmektedir.

30 VAR modeli için uygun gecikme 10 olarak belirlenmiş ve VAR (10) modelinde Otokorelasyon, Değişen

Varyans ve Katsayıların istikrarsızlık gibi sorunların olmadığı tespit edilmiştir. Ayrıca VAR(10) modeline LDS

değişkenine ait 1975 ve 1990 kırılmaları için kukla değişkenler oluşturmuş, dışsal değişkenler olarak eklenmiştir.

165


Elde edilen nedensellik ilişkilerinin yönünü belirlemek amacıyla Etki-tepki analizleri

yapılmıştır. Şekil 2’de görüldüğü üzere LEN değişkenin meydana gelen bir artış çok kısa döne

LDS değişkenini negatif, daha sonra pozitif yönde etkilemektedir. Benzer şekilde LDS

değişkenin de meydana gelen bir değişme de LEN değişkenini çok kısa dönem negatif daha

sonra pozitif yönde etkilemektedir.

Şekil 2: Etki-Tepki Analizi

-.04

.00

.04

.08

.12

.16

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Response of LDS to LDS

-.04

.00

.04

.08

.12

.16

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Response of LDS to LEN

-.02

-.01

.00

.01

.02

.03

.04

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Response of LEN to LDS

-.02

-.01

.00

.01

.02

.03

.04

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Response of LEN to LEN

Response to Generalized One S.D. Innovations

Çalışmada son olarak Varyans Ayrıştırma analizi yapılmıştır. Varyans ayrıştırması

analiz yapılmasındaki amaç, Granger nedensellik analizi ile elde edilen nedensellik ilişkilerinin

inceleme dönemi dışında da geçerli olup olmadığı belirlenmesidir. Şekil 3’de görülen varyans

ayrıştırma analiz sonuçlarına göre de enerji ithalatında meydana gelen bir şok askeri

harcamalardaki şokun %3,68’ini açıklarken, askeri harcamalarda meydana gelen bir şok enerji

ithalatındaki şokun %15,47’sini açıklamaktadır.

166


Şekil 3: Varyans Ayrıştırma Analizi

5. SONUÇ

Yapılan analizler sonucunda değişkenler arasında uzun dönemli ilişkilerin olduğu

bulgusuna ulaşılmıştır. Uzun dönemde %10 anlamlılık düzeyinde askeri harcamalardan enerji

ithalatına doğru, %1 anlamlılıkta ise enerji ithalatından askeri harcamalara doğru nedensellik

ilişkilerinin olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca kısa dönemde %1 anlamlılıkta değişkenler arasında

çift yönlü nedensellik ilişkilerin vardır.

Etki-tepki fonksiyonları sonuçlarına göre ise değişkenlerin birbirlerine tepkisi ilk

dönemlerde negatif, sonraki dönemlerde ise pozitiftir. Varyans ayrıştırması analiz sonuçlarına

göre de enerji ithalatında meydana gelen bir şok askeri harcamalardaki şokun %3,68’ini

açıklarken, askeri harcamalarda meydana gelen bir şok enerji ithalatındaki şokun %15,47’sini

açıklamaktadır.

Bu bulgular enerji ithalatı ve askeri harcamalar arasındaki ilişkilerin derinlemesine

irdelenmesini gerektirmektedir. İktisadi açıdan bu iki değişkenin Türkiye’nin iktisadi büyüme

üzerinde etkisini inceleyen ve çoğunlukla da etkisinin olduğunu gösteren çalışmalar mevcuttur.

İktisadi açıdan önemli olan bu değişkenler arasında ilişkilerin olması da beklenebilir bir

sonuçtur. Çünkü Türkiye’nin iktisadi olarak gelişmesi enerji kullanımına, dolayısıyla üretime

de bağlıdır. Bu da Türkiye’nin enerjisinin sürekli olarak korunmasını da gerektirmektedir. Her

ne kadar değişkenler kısa dönemde negatif etki etse daha sonra birbirleri üzerindeki etkisinin

pozitif olması önemli bir sonuçtur. İktisadi sonuçlarının yanında politik çıkarımların yapılması

önem arz etmektedir.

Disiplinler arası bir perspektifle yürütülen bu çalışmanın kapsamında iktisadi ve

istatistiki metot ve modellerle ulaşılan sonuca bağlı olarak, çalışmanın uluslararası ilişkiler

disiplini çerçevesinde sorunsallaştırılan yönünün; yani savunma harcamaları ile enerji

ithalatının etkileşimi var mıdır? Bu bağlamda, aynı zamanda bir dış politika kararı ve tercihi

olan savunma harcamalarına karar verilirken, karar verme sürecinde enerji ithalatı ve

0

20

40

60

80

100

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Percent LDS variance due to LDS

0

20

40

60

80

100

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Percent LDS variance due to LEN

0

20

40

60

80

100

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Percent LEN variance due to LDS

0

20

40

60

80

100

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Percent LEN variance due to LEN

Variance Decomposition

167


güvenliğinin bir saik olarak payı nedir? hususlarında da sonuca ulaştırdığı görülmektedir.

İstatistiki modellerle ortaya çıkan rakamsal sonuçlar, her iki değişken arasında bir etkileşim

olduğunu göstermektedir. Güvenlik ve enerjinin devletin güç olgusunu şekillendiren

unsurlardan birisi olduğu uluslararası ilişkilerde özellikle geleneksel yaklaşımlarda yaygın bir

değerlendirmedir. Ancak bu yaygın değerlendirmeyi somut verilerle değerlendirmek,

matematiksel bir mahiyet ile ifade etmek için uluslar arası ilişkilerde davranışsalcı

yaklaşımların önerdiği metodolojilere müracaat etmek gerekmektedir. Bu çalışmada iktisadi ve

istatistiki metotlar ile ulaşılan sonuçların bu kapsamda bir değerlendirme yapmaya imkan

verdiği görülmektedir. Ulaşılan sonuca göre aynı zamanda bir dış politika karar verme süreci

olan enerji ithalatı ve savunma harcamaları arasında bir ilişki bulunmaktadır.

Bunun yanı sıra devletin ilgili kurumlarının resmi tanımlamalarında, enerji arz

güvenliğinin ithalatı da kapsadığı, enerji arzına ilişkin bütün süreçlerin de ülke savunması,

güvenliği ve kalkınması ile ilişkilendirildiği görülmektedir. Bu hususiyetleri ile de aynı

zamanda bir dış politika amacı ve mahiyeti taşıyan bu etkileşimin de verilendirilebilir bir

karşılığının bulunduğu, devlet açısından amaç sonuç örtüşmesinin olduğu görülmektedir.

168


KAYNAKÇA

Akçadağ Alagöz, E. (2016). Çin’in enerji güvenliğinin İran ile ilişkilerine etkisi, The Turkish

Yearbook of International Relations, 47:58-78.

Arı, T.(2001). Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika, Alfa Yayınları, 4. Baskı, İstanbul.

Ateş, D. (2014). Uluslararası Politika, Dora Yayınları, Bursa.

Bai, J. ve Perron, P. (2003). Computation and analysis of multiple structural change models,

Journal of Applied Econometrics, 18:1-22

Bilgen, O. (2010). Petrol ve Suudi Arabistan: Bir lütuf mu yoksa bela mı?, Akademik Ortadoğu,

5(1):25-42.

Çelikpala, M. (2014). Enerji güvenliği: NATO’nun yeni tehdit algısı, Uluslararası İlişkiler,

10(4):75-99.

Engle, R. F. ve Granger, C. W. (1987). Cointegration and error correction: Representation,

Econometria, 55(2): 271-276.

Johansen, S. (1988). Statistical analysis of cointegration vectors, Journal of Economic

Dynamics and Control, 12(2-3): 231-254.

Johansen, S. (1991). Estimation and hypothesis testing of cointegration vectors in Gaussian

vector autoregressive model, Econometrica, 59: 1551-1580.

Johansen, S. ve Juselius, K. (1990). Maximum likelihood estimation and inference on

cointegration - with applications to the demand for money, Oxford Bulletin of

Economics and Statistics, 52(2): 169-210.

Lee, J. ve Strazicich, M. C. (2003). Minimum lagrange multipier unit root test with two

structural breaks. The Review of Economics and Statistics, 85 (4):1082-1089.

Özev, M. H. (2017). Küresel Denklemde Türkiye’nin Enerji Güvenliği, SETA yayınları.

Özlük, E. (2009). Gelenekselcilik-Davranışsalcılık tartışmasını bağlamında anlamak, Ankara

Üniversitesi SBF Dergisi, 64(3):202-203.

Perron, P. (1989). The great crash, the oil price shock, and the unit root hypothesis.

Econometrica: Journal of the Econometric Society, 1361-1401.

Said, S.E. ve Dickey, D. A. (1984). Testing for unit roots in autoregressive-moving average

models of unknown order. Biometrika, 71(3): 599-607.

Sims, C.A. (1980). Macroeconomics and reality, Econometrica, 48(1):1-48.

Stockholm International Peace Research Institute, Databases, erişim tarihi:

https://www.sipri.org/databases, erişim tarihi: 04.10.2018

TC. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı, 2015-2019 Stratejik Plan, S.25

http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FStratejik+Plan%

2FETKB+2015-2019+Stratejik+Plani.pdf, erişim tarihi:15.12.2018

TC. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı, http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Enerji-

Diplomasisi

The Worl Bank, DataBank, http://databank.worldbank.org/data/home.aspx, erişim tarihi:

04.10.2018

World Military Expenditures and Arm Transfers, U.S. Department of State,

https://www.state.gov/t/avc/rls/rpt/wmeat/ , erişim tarihi:07.12.2018.





https://www.state.gov/t/avc/rls/rpt/wmeat/

169


Yurdusev, A. N. (2004). Uluslararası İlişkiler Öncesi, Derleyen: Eralp, A., Devlet Sistem ve

Kimlik, İletişim Yayınları, 6. Baskı, İstanbul.

170


YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARININ EKONOMİK

BÜYÜMEYE ETKİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ

Dr. Öğr. Üyesi Asuman Koç YURTKUR

Bülent Ecevit Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü.

[email protected]

Yüksek Lisans Öğrencisi Gizem Buse KANBUR

Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Bölümü.

[email protected]

ÖZET

Dünyada yaşanan küreselleşme süreci, ulusal sınırları kaldırarak ülkeleri ekonomileri, kültürleri ve

teknolojileri açısından etkileşim ve bağımlılık ilişkisi ile kuşatan aşamalar bütünü olarak değerlendirilmektedir.

Bu sürecin içerisinde hayatın tümü için etkili olan enerji, öncelikli meselelerden biri olarak yer almaktadır. Enerji,

hem sosyal hem de ekonomik açıdan vazgeçilemeyecek bir faktör olmakla beraber, gelişmişlik açısından da en

önemli göstergeler arasında yer almaktadır. Yaşanılan çağın en önemli ihtiyaçlarından biri olan enerji, birçok

ülkenin sorunları arasında yer almaktadır. Üretimi oldukça zor olan enerjinin, büyük bölümü fosil yakıtlardan elde

edilmekte olsa da zamanla tükenmesi, çevreye zararı ve iklim değişikliğine sebep olması ile fosil yakıtlardan

vazgeçilerek yenilenebilir ve çevreye dost olan enerji üretimine geçiş dönemi hızla devam etmektedir.

Sanayileşmenin getirdiği enerji talebi ile birlikte ülkeler de enerji üretimi konusunda önemli adımlar atmaktadırlar.

Artan enerji talebi ve tükenen fosil yakıtlar, yenilenebilir enerji kaynaklarının önemini her geçen gün daha da fazla

hissettirmektedir. Literatürde yenilenebilir enerji kaynakları üzerine yapılmış geniş bir çalışma yelpazesi

bulunmaktadır. Bu çalışmada da yenilenebilir enerji kaynaklarının ekonomik büyüme ile ilişkisi Türkiye açısından

araştırılmaktadır. Türkiye’de yenilenebilir enerji tüketimi, enerji ithalatı ve GSYİH arasındaki ilişki 1968-2015 yıl

aralığındaki veriler ile analiz edilmektedir. Çalışmada Türkiye’nin yenilenebilir enerjisinin ekonomik büyümeyle

olan ilişkisi Granger nedensellik ve Johansen eşbütünleşme testleriyle araştırılmaktadır. Çalışmanın ampirik

sonuçlarına göre; değişkenler arasında herhangi bir nedensellik ilişkisine rastlanmamıştır. Eşbütünleşme

sonuçlarına göre ise değişkenlerin eşbütünleşik olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Yenilenebilir Enerji, Ekonomik Büyüme, Granger, Eşbütünleşme.

171


ECONOMIC GROWTH EFFECT OF RENEWABLE ENERGY SOURCES: in Turkey

ABSTRACT

The globalization process in the world is considered as the whole of the stages surrounding the countries

with their interaction and dependence relations in terms of their economies, cultures and technologies. The energy

that is effective for the whole of life in this process takes place as one of the priority issues. Although energy is an

indispensable factor both socially and economically, it is one of the most important indicators in terms of

development. Energy, which is one of the most important needs of the era, is one of the problems of many

countries. Even though most of the energy, which is very difficult to produce, is derived from fossil fuels, its

depletion over time, environmental damage and climate change, and the transition from renewable and

environmentally friendly energy production to fossil fuels are being abandoned. With the energy demand brought

by industrialization, countries are also taking important steps in energy production. Increasing energy demand and

depleted fossil fuels make the importance of renewable energy resources more and more. There is a wide range of

studies on renewable energy sources in the literature. In this study, the relationship between economic growth of

renewable energy sources are being investigated for Turkey. renewable energy consumption in Turkey, the

relationship between energy imports and GDP data are analyzed by the 1968-2015 year range. Turkey's

relationship with economic growth of renewable energy in the study are being investigated with Granger and

Johansen cointegration test causality. According to the empirical results of the study; no causality relationship was

found between the variables. According to the results of cointegration, it was determined that the variables were

cointegrated.

Key Words: Renewable Energy, Economic Growth, Granger, Cointegration.

172


GİRİŞ

Ülke ekonomilerinin dışa olan bağımlılığının azaltılmasında en önemli araç olan enerji,

günümüzde insanoğlunun temel ihtiyaçları arasında yer almaktadır. Başta gelişmekte olan ve

gelişmiş ülkeler olmak üzere tüm dünyada en çok üzerinde durulan konular arasında enerji ile

ilgili meseleler gelmektedir. Üretim süreçlerinin en önemli faktörlerinden biri enerji olduğu

için, enerji kaynaklarının varlığı ve çeşitliliği, yenilenebilir olup olmaması da önemle üzerinde

durulması gereken bir konudur.

Enerji bilimsel olarak, bir sistemin kendisi dışında etkinlik üretebilme yeteneği, şeklinde

tanımlanmaktadır (Şengelen, 2016: 4). Birçok kaynakta çeşitli sınırlandırmalara tabi tutulan

enerji, kullanılabilirliklerine göre yenilenemez (fosil) enerji ve yenilenebilir enerji olarak ikiye

ayrılmaktadır. Yine enerji, ya taş kömürü, ham petrol, doğalgaz gibi doğrudan doğal

kaynaklardan çıkarılmaları ya da birincil ürünlerden üretilmeleri sebebi ile birincil ürünlerden

çeşitli şekilde dönüştürülmeleri ile ikincil enerji kaynakları olarak da ikiye ayrılmaktadırlar

(Pamir, 2015: 28).

Tablo 1: Enerji Kaynakları Sınıflandırılması Öztürk, 2013:2.

Enerji Kaynaklarının Sınıflandırılması

Yenilenemeyen Enerji Kaynakları Yenilenebilir Enerji Kaynakları

Kömür Güneş

Petrol Rüzgâr

Doğalgaz Hidroelektrik

Uranyum Jeotermal

Biyokütle

Dalga

Gel-git

Kaynak: Öztürk, 2013:2.

Fosil yakıtlar olarak da adlandırılan yenilenemeyen enerji kaynakları, kuramsal olarak

tekrar oluşabilirler, fakat bu yeniden oluşma birkaç yüz milyon yılın geçmesinden sonra

olabilmektedir. Bu sebeple bu kaynaklar insanların yenilenemeyen enerji kaynaklarını tüketme

hızı ile bahsedilen kaynakların oluşum hızları karşılaştırıldığında pratik olarak yenilenemeyen

kaynak adını almaktadırlar (Pamir, 2015: 45).

Olumsuz çevre koşullarına sebep olmaları ile bilinen yenilenemeyen enerji kaynakları

günümüzde en çok kullanılan enerji kaynaklarıdır. Sanayileşmenin gerektirdiği enerji talebini

karşılamak için fosil yakıtlar, gün geçtikçe çevreye zararları yüzünden ülkelerin ilgisini

yenilenebilir enerji kaynaklarına yönlendirmişlerdir. Fosil yakıt türü olan kömür, hidrojen,

oksijen ve çoğunlukla karbondan oluşan, bir miktar kükürt ve nitrojen içeren, fiziksel ve

kimyasal olarak farklı yapıya sahip bir madendir (Öztürk, 2013: 7). Kömür, elektrik üretimi

ısınma gibi pek çok alanda kullanılmaktadır. Ham petrol ise, değişik molekül yapılarına sahip

olan hidrokarbonların karışımından oluşmaktadır. Tüm petrol bileşenleri; naftenler, parafinler,

aromatik hidrokarbonlar, oksijen, kükürt, demir, kalsiyum, azot, fosfor, vanadyum,

magnezyum, çinko ve kobalttır. Toprak altından çıkarılan petrolün rengi koyu sarı ile siyah

173


arasındadır ve hoş olmayan ağır kokusu olan kaygan bir sıvıdır (Öztürk, 2013: 6). Kokusuz ve

renksiz olan doğalgaz ise bir miktar metan, etan ve diğer gazlardan oluşmaktadır. Diğer

yenilenemeyen enerji kaynaklarına göre daha verimli ve aynı zamanda daha az karbon

salınımına neden olmaktadır (Pamir, 2015: 46).

Temel enerji kaynağı olan güneş, canlıların yaşamları için önemli olduğu kadar enerji

kaynakları arasında da yerini korumaktadır. “güneşin çekirdeğinde bulunan füzyon süreci ile

ortaya çıkan ışınım enerjisi, güneş enerjisidir” (Öztürk, 2013: 22). İnsanlığın bu zamana kadar

kullandığı enerji miktarı, güneşin bir saniyede ürettiği enerji miktarından azdır. Bilinen en eski

enerji kaynağı olan güneş enerjisinin, 15 dakika depo edilmesi ile insanların bir yıllık enerji

ihtiyacı karşılanabilmektedir (Yerebakan, 2010: 27). Rüzgar tribünleri ile elde edilen rüzgar

enerjisinin tarihi M.Ö rüzgar değirmenlerinin kullanıldığı zamana kadar uzanmaktadır (Ardıç,

2015: 11). Aslında rüzgâr, düzeyine yakın ve aynı zamanda atmosfer içerisinde bulunan

havanın doğal bir hareketidir (Öztürk, 2013: 175).

Sudan üretilen hidroelektrik enerji, hareket halindeki suyun enerjiye dönüştürülmesidir.

Nehirler üzerine barajlar inşa ederek suyun potansiyel enerjisinden faydalanabilme, şeklinde

kullanılmaktadır (Çukurçayır ve Sağır, 2008: 267). Yer kabuğu derinliklerinde biriken basınç

altında olan sıcak su, gaz, buhar veya sıcak kırı kayaçların içerdiği ısı enerjisine jeotermal enerji

denilmektedir (Öztürk, 2013: 311). Yenilenebilir, ucuz, güvenli bir kaynak olan jeotermal enerji

son zamanlarda Türkiye’de de artan şekilde kullanılmaktadır (Türkiye Çevre Vakfı, 2006: 97).

Fosil olmayan organik madde kütlesi olan biyokütle, biyolojik kökenlidir ve temel

bileşenleri karbonhidrat bileşikleri olarak bilinen hayvansal veya bitkisel kökenli bütün doğal

maddeler biyokütle enerji kaynağı olmaktadır. Bu bahsedilen kaynaklardan elde edilen enerjiye

ise biyokütle enerjisi denilmektedir (Şengelen, 2016: 18-19). Deniz ve okyanus yüzeyinde

rüzgârın hareketi ile meydana gelen enerji birikimi ise dalgalardır (Öztürk, 2013: 421). Dünya,

güneş ve ayın çekim kuvveti ile merkez kaç kuvvetleri arasındaki etkileşim sonucu gel-git

hareketleri oluşmaktadır.

Ekonomik büyümenin en önemli dinamiği olan enerjinin yerinde ve doğru kullanımı

açısından geliştirilecek politikalar son derece önemlidir. Ekonomik büyüme ve kalkınma

hedeflerinin sürdürülmesi sebebiyle önemle ele alınması gereken enerji verimliliği politikaları

ve enerji verimliliği önlemleri 2.5.2007 tarihinde yürürlüğe konulmuş olan 5627 sayılı Enerji

Verimliliği Kanunu’na dayanmaktadır. Bu kanunun amacı enerjinin etkin kullanımı, israftan

kaçınılması, enerji konusundaki maliyetlerin ekonomi üzerindeki yükünün azaltılması ve çevre

sorunlarının en aza indirilmesi ve enerji verimliliğinin arttırılmasıdır (ETBK, 2018: 10).

Bu çalışmanın amacı son derece önemli ve değerli olması sebebiyle yenilenebilir enerji

kaynaklarının ekonomik büyümeye etkisini Türkiye örneğinde ele alarak incelemektir.

Literatürde konu ile ilgili yapılmış geniş bir çalışma tablosu yer almaktadır. Çalışmalardan bazı

örnekler devam eden tabloda yer almaktadır. Literatür son derece geniş olduğu için tabloda

Türkiye çalışmalarına yer verilmektedir.

174


1. LİTERATÜR ARAŞTIRMASI

Tablo 2: Yenilenebilir Enerji - Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye

YAZAR(YIL) DÖNEM ÖRNEK

ÜLKELER

DEĞİŞKENLER YÖNTEM SONUÇ

Altıntaş ve

Akpolat

(2013)

1961-

2010

Türkiye Reel GSYİH

Enerji Tüketimi

Eşbütünleşme

Testi,

Nedensellik

Testi

İki değişken için

uzun dönemli,

çift yönde

nedensellik

ilişkisi

bulunmuştur.

Can (2017) 1960-

2013

Türkiye Yenilenebilir

Enerji Üretimi,

Toplam Enerji

Tüketimi,

Gayrisafi Yurtiçi

Hasıla,

Karbondioksit

Emisyonu

VAR Analizi Reel hasıla ve

yenilenebilir

enerji üretimi

için ilişki tespit

edilmemiş ve

yenilenebilir

enerji üretimi

arttığında

karbondioksit

oranını düştüğü

tespit edilmiştir.

Durğun ve

Durğun (2018)

1980-

2015

Türkiye Kişi Başına

Yenilenebilir

Enerji Tüketimi,

Kişi Başına Düşen

Gayrisafi Yurtiçi

Hasıla

Toda-

Yamamoto

Nedensellik

Testi , ARDL

Sınır Testi

Yenilenebilir

enerji tüketimi

ve ekonomik

büyüme

değişkenleri için

tek yönlü

nedensellik

ilişkisi

bulunmuştur.

Usta ve Berber

(2017)

1970-

2012

Türkiye GSYİH,

Gayrisafi Sabit

Sermaye

Oluşumu,

İstihdam, Tarım,

Sanayi,

Ulaştırma, Konut

Sektörel Enerji

Tüketimi

Toda-

Yamamoto

Nedensellik

Testi

Sanayi ve

ulaştırma

sektörlerinde

enerji tüketimi

ve büyüme için

çift yönde

nedensellik

olduğuna

rastlanmıştır.

Konut ve tarım

sektörlerinde

enerji tüketimi

büyüme

arasında

175


herhangi bir

ilişkiye

rastlanmamıştır.

Akçay ve

Uzunöz

(2012)

1970-

2010

Türkiye GSYİH, Birincil

Enerji Tüketimi

Granger

Nedensellik

Testi,

Johansen

Eşbütünleşme

Testi

Büyüme ve

enerji tüketimi

değişkenleri için

eşbütünleşme

ilişkisine

rastlanmıştır ve

aynı değişkenler

için tek yönlü

nedensellik

ilişkisi

bulunmuştur.

Yenilenebilir enerji kaynakları ile ekonomik büyüme arasında ilişkinin varlığı birçok

araştırmacı tarafından üzerinde durulan konu olmuştur.

Altıntaş ve Akpolat (2013) yaptıkları çalışmada, Türkiye’nin 1961-2010 yılları

arasındaki verileri kullanılmıştır. Enerji tüketimi ve reel gsyih değişkenleri için ilişki

nedensellik ve eşbütünleşme testleriyle incelenmiştir ve analiz sonuçlarına göre uzun dönemde

iki değişken arasında çift yönlü ilişkiye rastlanmadığı görülmüştür.

Can (2017) Türkiye’yi ele alarak 1960-2013 yılları arasındaki yenilenebilir enerji

üretimi, toplam enerji tüketimi, gayrisafi yurtiçi hasıla ve karbondioksit emisyonu değişkenleri

arasındaki ilişkiyi VAR analizi ile incelemiştir. Ampirik sonuçlara göre, reel hasıla üzerinde

yenilenebilir enerji üretiminin istatistiksel olarak etkili olmadığı ortaya konulmaktadır.

Yenilenebilir enerji üretimi artışının karbondioksit oranını düşürdüğü tespit edilmiştir.

Durğun ve Durğun (2018) yaptıkları çalışmada Türkiye’nin 1980-2015 yılları arası kişi

başına yenilenebilir enerji tüketimi, kişi başına düşen gayrisafi yurtiçi hasıla verilerini ele

almışlardır. Toda-Yamamoto nedensellik ile ARDL sınır testi kullanarak yaptıkları analizde,

yenilenebilir enerji tüketiminden büyümeye doğru tek yönde nedensellik ilişkisi bulmuşlardır.

Usta ve Berber (2017) 1970-2012 yılları arası verileri kullanarak Türkiye için Toda-

Yamamoto nedensellik testi analizini kullanmışlardır. Değişkenleri ise gsyih, gayrisafi sabit

sermaye oluşumu, istihdam, tarım, sanayi, ulaştırma, konut sektörel enerji tüketimidir. Ampirik

sonuçlara göre, sanayi ve ulaştırma sektörlerinde enerji tüketimiyle büyüme arasında çift yönlü

nedensellik ilişkisi bulmuşlardır. Ekonomik büyüme ile konut ve tarım sektörleri enerji tüketimi

değişkenleri için bir ilişkiye rastlamamışlardır.

Uzunöz ve Akçay (2012) Türkiye’nin 1970-2010 yılları arası GSYİH ile birincil enerji

tüketimi verilerini Granger nedensellik ve Johansen eşbütünleşme testiyle incelemişlerdir.

Bulgulara göre, enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasında eşbütünleşme ilişkisi tespit

etmişlerdir, GSYİH’dan enerji tüketimine doğru tek yönde nedensellik ilişkisine

rastlamışlardır.

176


2. AMPİRİK ANALİZ

Bu çalışmada, 1968-2015 yılları arası veriler kullanılarak yenilenebilir enerji tüketimi,

gayrisafi yurtiçi hasılası ve enerji ithalatı arasındaki ilişki Türkiye için ampirik olarak

araştırılmaktadır. Değişkenlerden yenilenebilir enerji tüketimi ve GSYİH verilerinin doğal

logaritmaları alınarak kullanılmıştır. Kullanılan değişkenlerin kısaltmaları ise şu şekildedir:

yenilenebilir enerji tüketimi için yenilenebilir enerji, gayrisafi yurtiçi hasıla için gsyih ve enerji

ithalatı için enerji ithalatidır. Değişkenler OECD ve Dünya Bankası veri tabanlarından elde

edilmiştir. Veri seti özet tablosu Tablo 3’te verilmektedir.

Tablo 3: Veri Seti Tablosu

Değişkenler Temsili Değişken Kaynak

Yenilenebilir Enerji Yenilenebilir Enerji Tüketimi OECD

GSYİH GSYİH (sabit 2010 Yerel Para

Birimi)

Dünya Bankası

Enerji İthalatı Enerji İthalatı, net (enerji

kullanımının %’si)

Dünya Bankası

Yenilenebilir enerji tüketimi, GSYİH ve enerji ithalatı arasındaki ilişki Eviews 7.2

programı kullanılarak analiz edilmiştir. Birim Kök, Granger Nedensellik ve Johansen

Eşbütünleşme testleri kullanılarak analiz yapılmıştır.

2.1. Birim Kök Testi

Değişkenlerin ortalamasının ve kovaryansının zamandan bağımsız ve sabit olduğunu, En

Küçük Kareler Yöntemi (EKK) varsaymaktadır. Zaman içerisinde, serinin kendisine ait olan

geçmiş şoklardan azalan şekilde etkilenmesi ile ya da zaman içerisinde serinin beklenenin

değeri etrafında dalgalanmasına durağanlık denilmektedir. Genel olarak bu test için Augmented

Dickey-Fuller (ADF) Birim Kök Testi kullanılmaktadır. Bu testin sabitsiz trendsiz, sabitli

trendli ile sabitli trendsiz olmak üzere üç tür modele göre sınaması yapılabilmektedir.

Değişkenlerin durağan olmadıkları durumda, aralarında ilişki olmasa bile anlamlı ilişki olduğu

şeklinde yorumlanabilmelerine neden olabilmektedir. Bu nedenle ilk olarak değişkenlerin

durağanlık testi yapılmaktadır.

Çalışmada, ekonomik büyüme ile yenilenebilir enerji tüketimi değişkenleri arasındaki

ilişki incelenmektedir. Yıllık veriler dikkate alındığı için mevsimselleştirme yapılmamaktadır.

Tablo 4: Serilerin Trendleri

Değişkenler lnyenilenebilirenerji lngsyih enerjiithalati

Sabitli-Trendsiz

ADF -0.536313 0.217671 -2.380517

%5 Level -2.925169 -2.925169 -2.925169

P Değeri 0.8745 0.9710 0.1526

Sabitli-Trendsiz

ADF 1.818810 -2.586846 -2.901053

%5 Level -3.508508 -3.508508 -3.508508

P Değeri 0.6797 0.2879 0.1715

177


Şekil 1: Serilerin Grafikleri

ADF değeri ve % 5 değeri için seriler anlamlı bulunamamıştır. Tabloya göre seriler

farkları alınmadan durağan değillerdir. Durağanlık hipotezi ise şöyledir:

H0: Seri durağandır.

H1: Seri durağan değildir.

25.5

26.0

26.5

27.0

27.5

28.0

70 75 80 85 90 95 00 05 10 15

LNGSYIH

8.6

8.8

9.0

9.2

9.4

9.6

9.8

70 75 80 85 90 95 00 05 10 15

LNYENILENEBILIRENERJI

0

20

40

60

80

70 75 80 85 90 95 00 05 10 15

enerji ithalat?

178


Tablo 5: Birinci Derece Farklarında Serilerin Değerleri

Değişkenler ∆lnyenilenebilirenerji ∆lngsyih ∆enerjiithalati

Sabitli-Trendsiz

ADF -6.744033 -6.528571 -6.220708

%5 Level -2.926622 -2.956622 -2.926622

P Değeri 0.0000 0.0000 0.0000

Sabitli-Trendsiz

ADF -6.616136 -6.478288 -6.553736

%5 Level -3.510740 -3.510740 -3.510740

P Değeri 0.0000 0.0000 0.0000

Şekil 2: Serilerin Birinci Derece Farklarının Grafikleri

-.1

.0

.1

.2

.3

70 75 80 85 90 95 00 05 10 15

DLNYENILENEBILIRENERJI

-.08

-.04

.00

.04

.08

.12

70 75 80 85 90 95 00 05 10 15

DLNGSYIH

-4

-2

0

2

4

6

8

70 75 80 85 90 95 00 05 10 15

DENERJIITHALATI

179


Tüm seriler birinci derece farkları alınarak durağan hale getirilmiştir. Tablo’da serilerin

yeni değerleri, Şekil 2’de ise serilerin yeni grafikleri gösterilmektedir. Seriler

durağanlaştırıldıktan sonra Granger nedensellik testi ile analize devam edilmektedir.

2.2. Granger Nedensellik Testi

Nedensellik için, en çok kullanılan testler arasında Granger nedensellik testi yer

almaktadır. Granger (1969) önce gerçekleşen olayı, daha sonra gerçekleşen olayın nedeni

şeklinde iki değişken için nedensellik ilişkisini, olayların oluş sıralarına göre belirlenmektedir

(Yıldız ve Yıldırım, 2014: 318). Granger nedensellik testi, bir değişkenin gecikmiş değerinin,

diğer bir değişken için denkleme girmesi demektir (Kutlar, 2017: 10). Granger nedensellik testi,

test eşitliklerinin tahminlerinde hani eşitliklerin kullanılması gerektiği ve değişkenlerin durağan

olup olmamalarına ve aynı zamanda değişkenler durağan olmadıklarında aralarında bir

eşbütünleşik ilişki olup olmamasına bağlı olarak değişmektedir (Özata, 2010: 5).

VAR modeli şöyle kurulmaktadır:

Denklem (1) lnGSYIHt=α0+α1lnGSYIHt-1+…+αplnGSYIHt-p+β1lnYETt-1+…+βplnYETt-

p+ʎ1EIt-1+…+ʎpEIt-p+εt

Modele göre bağımlı değişken gayrisafi yurtiçi hasılayı temsil eden lngsyih, bağımsız

değişkenler ise yenilenebilir enerji tüketimini temsil eden lnyet ve enerji ithalatını temsil eden

ei’dir. Bağımlı değişken kendi gecikmeli değerinden etkilenmektedir. Wald testi hipotez

kurularak test edilmektedir. H0: β1 = β2 = ... = βp = 0 hipotezinin açıklaması ‘yenilenebilir enerji

kaynakları ekonomik büyümenin Granger nedeni değildir’ şeklindedir. Hipotezin reddedilmesi

nedensellik ilişkisinin varlığını göstermektedir. Granger testi için gerekli aşamalar vardır.

Bunlar şöyle sıralanabilmektedir: durağanlık testi ve VAR modelinin kurulması, gecikme

uzunluğunun tespiti ve otokorelasyon testi, modelin dinamik kararlılığının test edilmesi,

değişen varyans testi ve normal dağılım testi son olarak da wald testidir. Testin ilk aşamasında

durağanlık sınanmaktadır. Seriler seviyelerinde durağan bulunmadıklarında Wald testi

geçerliliğini yitirmektedir. Bu sebeple Toda-Yamamoto (1995), serilerin seviyelerinde durağan

olmadıklarında Granger nedensellik testinin uygulanabilmesini için prosedür geliştirmiştir. Bu

prosedüre göre, VAR modeli için ilave gecikme eklenmesi durumudur (Yıldız ve Yıldırım,

2014: 318-319).

Denklem (2) ∆lnGSYIHt=α0+α1∆lnGSYIHt-1+…+αp∆lnGSYIHt-p+d+β1∆lnYETt-

1+…+βp∆lnYETt-p+d+ʎ1∆EIt-1+…+ʎp∆EIt-p+d+εt

Bilgi kriterlerine göre modelde belirlenen gecikme uzunluğu p ve değişkenler olarak

gayrisafi yurtiçi hasılanın, yenilenebilir enerji tüketiminin ve enerji ithalatının durağanlığının

sağlandığı maksimum entegrasyon seviyesi ise d’dir (Yıldız ve Yıldırım, 2014: 319).

Değişkenler birinci derece farklarında durağan oldukları için ilave bir gecikme eklenmektedir.

180


Toda-Yamamoto prosedürüne göre gereken aşamalar Granger testi aşamaları ile aynıdır ancak

ek olarak ‘VAR modeline ilave gecikmelerin eklenmesi’ aşaması bulunmaktadır.

Gecikme uzunluğunun tespit edilmesi için maksimum gecikme 4 olarak belirlenip çeşitli

gecikme uzunluklarına bakılmaktadır.

Tablo 6: Gecikme Uzunlukları

Lag AIC HQ SC

0 4.609247 4.654361 4.730896

1 -2.166008* -1.985554* -1.679411*

2 -1.828421 -1.512627 -0.976876

3 -1.557896 -1.106762 -0.341404

4 -1.486035 -0.899561 0.095405

Gecikme uzunluğunun tespitinde kullanılan belirli kriterler HQ (Hannan-Quinn), SC

(Schwarz) ve AIC (Akeike) bilgi kriterleridir. Diğer iki tanesi büyük örneklemde tercih

edilirken AIC bilgi kriteri küçük örneklemde tercih edilmektedir (Yıldız ve Yıldırım, 2014:

323). Gecikme uzunlukları kriterlere göre aynı çıkmaktadır. Gecikme uzunluklarında

otokorelasyon sorunu olup olmadığına bakılmaktadır.

Tablo 7: Otokorelasyon Testi Sonuçları Lags Prob

1 0.8555

2 0.7213

3 0.6160

4 0.4690

Otokorelasyon LM testi hipotezi, ‘otokorelasyon yoktur’ şeklinde sınanmaktadır.

Gecikme uzunluğunun olasılık değeri 0.10’un üzerinde ise otokorelasyon sorunu olmadığı

tespit edilmektedir (Yıldız ve Yıldırım, 2014: 324). Tabloya göre belirlenen gecikme

uzunluğunun olasılık değeri de 0.10’dan büyük olduğu için otokorelasyon sorunu olmadığı

sonucunu ulaşılmıştır. Bu nedenle 1 gecikmeyi kapsayan VAR modeli tekrar tahmin

edilmektedir.

Modelin dinamik olarak kararlı olması hipotezi ise hata teriminin otoregresif

bileşeninin ters kökleri 1 (-1 ya da+1) den küçük ise tahmin edilen VAR modelinin durağanlık

koşulunun sağlandığı anlamına gelmektedir ve modelin hata teriminin otokorelasyon özelliğini

test etmektedir. Durağanlık koşulunun sağlanması VAR modeli için dinamik olarak kararlı

olduğu anlaşılabilmektedir (Yıldız ve Yıldırım, 2014: 325).

181


Şekil 3: Modelin Dinamik Kararlılığı

Şekilde görüldüğü gibi ters AR kökleri birim çember içerisindedir, bu sebeple VAR

modelinin dinamik kararlılığı söz konusu olmaktadır.

Modele göre hata terimlerinin normal dağılması gerekmektedir. Bu test için hipotez

‘hata terimleri normal dağılmaktadır’ şeklinde kurulmaktadır. Doornik-Hansen tarafından

geliştirilen normallik testi küçük örneklem düzeltmesi içermesi sebebiyle kullanılmaktadır. Bu

test Jarque-Bera normallik testinin çok değişkenli hale genişletilmesidir. Hata terimleri için

çarpıklık ve basıklık değeri ile normal dağılımın çarpıklık ve basıklık değerleri karşılaştırılıp

normal dağılım şartının sağlanıp sağlanmadığı test edilmektedir. Aynı zamanda çarpıklık ve

basıklık değerlerinin birlikte normal dağılıma uyup uymadığı tespit edilmektedir (Yıldız ve

Yıldırım, 2014: 327).

Tablo 8: Hata Terimleri İçin Normal Dağılım Testi Sonuçları Component Jarque-Bera df Prob

1 10.76292 2 0.0046

2 12.02028 2 0.0025

3 1.364218 2 0.5055

Joint 24.14742 6 0.0005

Jarque-Bera joint testinin olasılık değerine bakıldığında 0.0005 olduğu görülmektedir. Test

sonucunun 0.10’dan küçük olması %10 anlamlılık düzeyinde hipotez reddedildiği anlamına

gelmektedir. Hata terimlerinin normal dağılmadığı sonucu ortaya çıkmaktadır.

Aynı zamanda hata terimlerinin değişen varyans sorunu taşımaması gerektiği için White

değişen varyans testinin hipotezi ‘değişen varyans sorunu yoktur’ şeklinde kurulmaktadır

(Yıldız ve Yıldırım, 2014: 329). Testin olasılık değeri 0.2242 bulunmuştur ve %10 anlamlılık

düzeyine göre hipotez reddedilemediğinden değişen varyans sorunu olmadığı sonucuna

ulaşılmıştır.

-1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5

-1.5 -1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5

Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial

182


Tablo 9: Değişen Varyans Sorunu Chi-sq df Prob

42.08810 36 0.2242

VAR modeli istatistiksel olarak anlamlı olduğu için maksimum durağanlık seviyesi

kadar modele ilave gecikme eklenmektedir. Eklenecek ilave gecikmenin modele doğrudan

girmemesi ve Wald testinde hesaba katılmaması gerekmektedir (Yıldız ve Yıldırım, 2014: 329).

Bu testlerden sonra nedenselliğin yönü belirlenmekte ve değişkenlerin uzun dönemli ilişkisini

ortaya koyabilen (OLS) Basit En Küçük Kareler tahminleri yapılmaktadır. Aynı zamanda

Granger nedensellik testi sonucunda, bağımsız ve bağımlı değişkenlerin seçimi daha kolay

belirlenebilmektedir (Özata, 2010: 5).

En son Wald testi yapılmaktadır ve sonuçları aşağıdaki tablodaki gibidir.

Tablo 10: Nedensellik Testi Sonuçları

Bağımlı Değişken: LNGSYIH

Excluded Ki-Kare

Serbestlik

Derecesi Olasılık Değeri

LNYET 0.295594 1 0.5867

EI 0.088957 1 0.7655

All 0.327211 2 0.8491

Bağımlı Değişken: LNYET

Excluded Ki-Kare

Serbestlik


LNGSYIH 0.031629 1 0.8588

EI 0.128958 1 0.7195

All 0.276934 2 0.8707

Bağımlı Değişken: EI

Excluded Ki-Kare

Serbestlik


LNGSYIH 0.004403 1 0.9471

LNYET 0.012272 1 0.9118

All 0.025766 2 0.9872

H0 = Yenilenebilir enerji ekonomik büyümenin Granger nedeni değildir.

Ha= Yenilenebilir enerji ekonomik büyümenin Granger nedenidir.

Tablodaki Wald testi sonuçlarına göre ki-kare istatistiği 0.10 düzeyinden büyük olduğu için

boş hipotez reddedilememektedir. Başka bir deyişle GSYİH ile yenilenebilir enerji kaynakları

183


tüketimi değişkenleri için herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. Sonuçlar Tablo

11’de gösterilmektedir.

Tablo 11: Granger Nedensellik Testi İçin Analiz Sonuçları

Değişkenler

Olasılık Değeri

Karar

Sonuç

Bağımlı

Değişken

Bağımsız

Değişken

GSYİH

Yenilenebilir

Enerji Tüketimi

0.5867 H0

Reddedilemedi

GSYİH<≠>YET

Enerji İthalatı 0.7655 H0

Reddedilemedi

GSYIH<≠>EI

Yenilenebilir

Enerji Tüketimi

GSYİH 0.8588 H0

Reddedilemedi

YET<≠>GSYIH

Enerji İthalatı 0.7195 H0

Reddedilemedi

YET<≠>EI

Enerji İthalatı

GSYİH 0.9471 H0

Reddedilemedi

EI<≠>GSYIH

Yenilenebilir

Enerji Tüketimi

0.9118 H0

Reddedilemedi

EI<≠>YET

2.3. Eşbütünleşme Testi

Koentegrasyon, Türkçe’de çok çeşitli karşılıklara sahip olan eştümleşme, eşbütünleşme

veya eşbütünleme şeklinde yapılan tanımlarla ve buna bağlı yapılan modellemeler, son

zamanlarda ekonomi literatüründe oldukça fazla yer tutmaktadır (Kutlar, 2017: 55). Yapılan

çalışmalar, makroekonomik olan zaman serilerinin büyük bir kısmının durağan olmayan seriler

olduğunu ortaya koymuştur. Sahte regresyon sorunuyla karşılaşıldığından birim kök içeren bu

seriler arasındaki bu soruna çözüm bulmak amacıyla farklı farklı yöntemler geliştirilmiştir. Bu

yöntemlerden bir tanesi, serilerinin farklarının alınmasından sonra regresyona dahil edilmesidir.

184


Fakat bu durum sonunda başka sorunla karşılaşılabilmektedir. Uzun dönem dengesinin

sağlanması için önemli olan bilgilerin kaybedilmesine, bu yöntem sebep olmaktadır. Çünkü

serilerin birinci derece farkları alınıp kullanıldığından, bu değişkenlerin arasında olma ihtimali

olan uzun dönemli ilişkiyi görme durumu ortadan kalkmaktadır ve bu durum eşbütünleşme

analizinin ortaya çıkışı olmaktadır (Karagöl, Erbaykal ve Ertuğrul, 2007: 75).

Eşbütünleşme testi, serilerin durağan olmadıklarında bu serilerin doğrusal birleşiminin

durağan olabileceğini, bu durumun ise ekonometrik olarak belirlenebileceğini gösteren

analizdir. Ekonomide, uzun dönem denge ilişkisinin varlığının saptanıp test edilmesinde

eşbütünleşme testi kullanılabilmektedir (Göktaş, 2005: 113).

2.4. Johansen Eşbütünleşme Testi

Johansen yönteminde test edilmesi ve koentegre eden vektörlerin tahmini yanında

parametrelerin üzerine konulan bazı sınırlamalar da test edilmektedir. VAR modeline sabit

katsayı, trendi veya mevsimselliği ifade eden gölge değişkeni de dahil edilerek sınırlandırmaları

ve yöntemi, Johansen ve Juselius (1990) daha da geliştirmişlerdir (Göktaş, 2005: 125).

Durağan olmayan iki seri için doğrusal bir bileşeni ile durağan seri oluşturulmaya

çalışılmakta ve bu şekilde doğrusal kombinasyon bulunamadığında değişkenler için

eşbütünleşik olmadıkları sonucu tespit edilmektedir (Özata, 2010).

Analizde kullanılan tüm değişkenler birinci derece farkları alındığında durağan

bulunabildikleri için bu değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki tespit etmek amacıyla

eşbütünleşme testi yapılmaktadır. Eşbütünleşme hipotezi şu şekildedir:

H0: Eşbütünleşme yoktur.

H1: Eşbütünleşme vardır.

Tablo 12: Johansen Eşbütünleşme Testi Sonuçları Eşbütünleşme

Vektör Sayısı

İz İstatistiği %5 Kritik Değeri Olasılık Değeri Karar

r=0 55.90 35.19 0.0001 H0 reddedildi

r≤1 30.03 20.26 0.0016 H0 reddedildi

r≤2 12.99 9.16 0.0090 H0 reddedildi

Maksimum

Özdeğer İstatistiği

%5 Kritik Değeri Olasılık Değeri

r=0 25.86 22.29 0.0152 H0 reddedildi

r≤1 17.03 15.89 0.0330 H0 reddedildi

r≤2 12.99 9.16 0.0090 H0 reddedildi

Tablo 12’de eşbütünleşme testi sonuçları bulunmaktadır. Hesaplanan maksimum değer

istatistiği ve iz istatistiği sonuçlarına göre %5 anlamlılık düzeyinde H0 reddedilmektedir. Bir

başka deyişle değişkenler arasında eşbütünleşmenin varlığı saptanmıştır. Yenilenebilir enerji

185


tüketimi, enerji ithalatı ve gayrisafi yurtiçi hasıla değişkenleri için uzun dönemli bir ilişki tespit

edilmektedir.

4. SONUÇ

Sürdürülebilir bir büyüme açısından yenilenebilir enerji kaynaklarının gerekliliği

kaçınılmaz hale gelmektedir. Fosil kaynakların kullanımının artması ülke ekonomisine olumsuz

etki yapmaktadır. Alternatif enerji kaynaklarını değerlendirmek enerji ithalatından çok daha

fazla önem arz edip bütçeye katkı sağlamaktadır. Birçok ülke yenilenebilir enerji kaynaklarının

enerji bağımlılığının azaltılacağı fikrini göz önüne alarak bu konuda çalışmalara başlamıştır.

Enerji bağımlılığı, yeterli seviyede enerji üretememekle ilgilidir. Özellikle gelişmekte olan

ülkeler yenilenebilir enerjinin elektriği dönüştürülmesi ile ilgili çalışmalarına ön plana

çıkarmışlardır.

Modern toplumların olmazsa olmazı olan enerji talebini çevreye dost veya çevreye en az

zarar verebilecek şekilde karşılamak devletlerin önemli arasında gelmektedir. Bu sebeple

ülkelerin üzerinde durduğu bu konu hakkında olan bu çalışmada Türkiye örneği ele alınmıştır.

1968-2015 yılları arasındaki yenilenebilir enerji tüketimi, enerji ithalatı ve GSYİH verileri

kullanılarak analiz yapılmıştır. Öncelikle birim kök testi yapılarak değişkenlerin seviyelerinde

durağan olup olmadıklarına bakılmıştır. Seviyelerinde durağan olmayan değişkenlerin birinci

derece farkları alınmıştır. Prosedüre uygun olarak ilk olarak Toda-Yamamoto nedensellik testi

daha sonra ise değişkenlerin aralarındaki uzun dönemli ilişkinin varlığını tespit etmek için çok

sık tercih edilen Johansen eşbütünleşme testi yapılmıştır. Sonuçlara göre değişkenler arasında

bir ilişki tespit edilememişken, değişkenlerin eşbütünleşik olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Yapılan araştırmada daha önce literatüre katkı sağlayan Can (2017)’ın ve Usta ve Berber

(2017)’in çalışmalarında olduğu gibi aynı sonucu ulaşılmıştır.

Nedensellik testi sonuçlarına göre değişkenler arasında hiçbir ilişki bulanamamış olması;

enerji verimliğinin sağlanamamış olması, yenilenebilir enerjinin etkin kullanılamaması, bu

konudaki politikaların yetersiz kalması, yenilenebilir enerji kaynakları için bilgi akışının doğru

sağlanamamış olması gibi sebeplere bağlanabilmektedir.

Türkiye gerek güneş enerjisi potansiyeli gerek rüzgâr enerjisi potansiyeli gerek

hidroelektrik enerji gerekse jeotermal enerji potansiyeli bakımından şanslı bir konumdadır.

Türkiye son zamanlarda yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelik hedefler ve politikalar

geliştirip bu kaynakların elektrik üretimindeki payını arttırarak dışa bağımlılığını azaltmayı

hedeflemektedir. Ancak bu şekilde kaynaklar etkin bir şekilde kullanılıp enerji talebi

karşılanabilecektir.

186


KAYNAKÇA

Akpolat, A.G. ve Altıntaş N. (2013). Enerji tüketimi ile reel gsyih arasındaki eşbütünleşme ve

nedensellik ilişkisi: 1961-2010 dönemi, Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, 8 (2), 115-

127.

Ardıç, A. (2015). Yenilenebilir Enerji Kaynakları ve Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri:

Bir Koentegrasyon Yaklaşımı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Erciyes

Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.

Can, H. (2017). Yenilenebilir Enerjinin Makroekonomik Etkileri: Türkiye Örneği.

(Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Namık Kemal Üniversitesi/Sosyal Bilimler

Enstitüsü, Tekirdağ.

Çukurçayır M. A. ve Sağır H. (2008). Enerji sorunu, çevre ve alternatif enerji kaynakları, Selçuk

Üniversitesi S.B.E. Dergisi, 20.

Durğun, B. ve Durğun F. (2017). “Yenilenebilir Enerji Tüketimi İle Ekonomik Büyüme

Arasında Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği” Uluslararası Ekonomi, Siyaset ve

Yönetim Sempozyumu’nda sunulmuş özet bildiri, Dicle Üniversitesi, 12-14 Ekim.

Göktaş, Ö. (2005). Teorik ve Uygulamalı Zaman Serileri Analizi, İstanbul: Beşir Kitabevi.

Karagöl, E., Erbaykal E. ve Ertğrul H. M. (2007). Türkiye’de Ekonomik büyüme ile elektrik

tüketimi ilişkisi: sınır testi yaklaşımı, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 8 (1), 72-80.

Kutlar, A. (2017). Adım Adım Eviews ile Uygulamalı Çok Denklemli Zaman Serileri, Kocaeli:

Umuttepe Yayınları.

Özata, E. (2010). Türkiye’de enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkilerin

ekonometrik incelenmesi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26.

Öztürk, H. H. (2013). Yenilenebilir Enerji Kaynakları, İstanbul: Birsen Yayıncılık.

Pamir, N. (2015). Enerjinin İktidarı, İstanbul: Hayykitap.

Şengelen, H. E. (2016).Yenilenebilir Enerji Kaynakları İle Ekonomik Büyüme Arasındaki

İlişkinin Panel Veri Analizi İle İncelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi).

İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Türkiye Çevre Vakfı Yayını (2006). Türkiye’nin Yenilenebilir Enerji Kaynakları, Ankara:

Önder Matbaa.

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (2018). 2000-2016 Türkiye enerji verimliliği gelişim

raporu 2018, Erişim Tarihi: 02.11.2018,

http://www.yegm.gov.tr/document/enver_gelisim_rapor_2018.pdf.

Usta, C. ve Berber M. (2017). Türkiye’de enerji tüketimi ekonomik büyüme ilişkisinin sektörel

analizi, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13 (1), 173-187.

Uzunöz, M. ve Akçay Y. (2012). Türkiye’de büyüme ve enerji tüketimi arasında nedensellik

ilişkisi: 1970-2010, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3

(2), 1-16.

Yerebakan, M. (2010). Güneş Kollektörü Uygulamaları, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası

Yayınları.

Yıldız, R. ve Yıldırım E. (2014) Soru-Cevap Tekniği ile Tez Yazma, Makale Hazırlama ve

Yayınlama Kılavuzu, Ankara: Detay Yayıncılık.

http://www.yegm.gov.tr/document/enver_gelisim_rapor_2018.pdf

187


ENERJİ ETKİN PEYZAJ TASARIM YAKLAŞIMLARI

Dr. Öğr. Üyesi Serir UZUN

Düzce Üniversitesi, Orman Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü

[email protected]

Arzu AYDIN Düzce Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı,


İnsanoğlu yüzyıllar boyunca doğal kaynakları kullanarak varlığını sürdürmüştür. Teknolojinin gelişmesi,

nüfus artışı, hızlı kentleşme ve yaşam standartlarının değişmesi sonucu insanların gereksinim ve ihtiyaçları artmış

dolayısıyla enerjiye duyulan talep de artmıştır. Genellikle enerji elde etmek için kullanılan doğal kaynakların,

tamamen tüketilmeden gelecek nesillere aktarılmasının sağlanması için yeni çözüm arayışlarına gidilmiştir. Bu

nedenle doğal kaynakların ve enerji kaynaklarının sürdürülebilir şekilde etkin olarak değerlendirilmesini sağlayan

tasarım ve planlama yaklaşımları ortaya çıkmış ve ilgili meslek grupları bu çalışmalara yönelmiştir. Bu noktada

peyzaj mimarlığı insan ve fiziksel çevresinin, doğal ve kültürel kaynakların koruma kullanma dengesi içerisinde,

estetik ve fonksiyonel bakış açısıyla, ekolojik temelli olarak tasarlanması, planlanması, yönetilmesi ve

korunmasına ilişkin bir meslek disiplinidir. Sürdürülebilir peyzaj tasarımı ile enerji etkinliğinin nasıl sağlanacağını

ortaya koymayı amaçlayan bu çalışmada, mevcut literatürler ışığında enerji, sürdürülebilirlik, enerji etkin peyzaj

tasarımı ve parametreleri açıklanmıştır. Sonuç olarak peyzaj tasarım çalışmalarında enerjinin etkin kullanılması

ve doğal kaynakların verimli bir şekilde değerlendirilmesine yönelik öneriler geliştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Enerji, Sürdürülebilirlik, Peyzaj, Enerji Etkin Peyzaj Tasarımı

ENERGY EFFICIENT LANDSCAPE DESIGN APPROACHES

ABSTRACT

Mankind has been using natural resources for centuries. As a result of the development of technology,

population growth, rapid urbanization and changing of living standards, people's needs and needs have increased

and thus the demand for energy has increased. In order to ensure that natural resources, which are generally used

to obtain energy, are transferred to future generations without being consumed completely, new solutions are being

sought. For this reason, design and planning approaches that provide sustainable evaluation of natural resources

and energy resources have emerged and related occupational groups have turned to these studies. At this point,

landscape architecture is a professional discipline of designing, planning, managing and protecting the human and

physical environment, ecologically and functionally, in the balance of use of conservation of natural and cultural

resources with an aesthetic and functional perspective. In this study, which aims to determine how energy

efficiency will be achieved through sustainable landscape design, energy, sustainability, energy efficient landscape

design and parameters are explained in the light of the available literature. As a result, in the landscape design

studies, suggestions have been developed for the efficient use of energy and for the efficient evaluation of natural

resources.

Key Words: Energy, Sustainability, Landscape, Energy Efficient Landscape Design


188


1. GİRİŞ

İnsanoğlu yıllar boyunca yaşamını sürdürebilmek için hiç düşünmeden doğadan ve

doğanın sahip olduğu kaynaklardan yararlanmıştır. Endüstri devrimi ile başlayan teknolojik

gelişmeler, yaşam biçiminin değişmesi, hızlı nüfus artışı sonucu artan enerji gereksinimi ile

birlikte, mevcut doğal kaynaklar tükenmeye başlamıştır. Özellikle sanayi, konut, ulaştırma ve

tarım gibi sektörlerde kullanılmakta olan enerji; üretim, çevrim, taşınım ve tüketim esnasında

büyük oranda çevre kirliliğine yol açmaktadır (Yegin, 2011: 1). Artan enerji üretim ve tüketim

miktarları ve buna bağlı olarak salınan sera gazlarının miktarının artması, çevre sorunların ve

küresel ısınmanın başlıca nedeni olmuştur. Yani çevreyi tehdit eden unsurların başında gelen

enerjinin ekolojik dengeyi de olumsuz yönde etkilediği açıkça gözükmektedir. Günümüzde

çevrenin ve doğal varlıkların korunması, çevre kirliliğinin engellenmesi, küresel ısınma ve

iklim değişikliği ile mücadele, ekolojik dengenin bozulmasıyla ekolojik çeşitliliğin azalması

sorunlarına karşı, disiplinlerarası bütünleyici bir yaklaşım içerisinde çözüm arayışlarına

gidilmiştir (Yurtsev, 2015: 3). Kırsal ve kentsel alanlarda farklı büyüklükteki ve nitelikteki

alanları birbiri içine alan mekânlara ait mekânsal stratejilerin, çevreye duyarlı ve yenilenebilir

enerji kullanımını içerecek biçimde tanımlanması ve belirlenmesi gerekmektedir (Yegin, 2011:

52). Bu bağlamda peyzaj planlama ve tasarım sürecinde, kentsel ve kırsal alanlarda enerji

kaynaklarının bilinçli tüketilmesi, fosil yakıt kullanımının sınırlandırılması, yeni ve

yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının artırılması, enerji tüketimini minimize edecek

kullanımların ön plana çıkarılması ve doğal kaynaklar üzerindeki baskıyı minimize etmeyi

amaçlayan sürdürülebilir planlama ve tasarım anlayışı, enerji etkin peyzaj planlama ve tasarım

kavramını güncel bir konu haline getirmiştir (Yegin, 2011: 1).

Peyzaj mimarlığı planlama ve tasarım çalışmalarında ekolojik dengeyi daima göz

önünde bulunduran, doğaya ve çevreye saygılı, mevcut değerleri korumanın yanı sıra

sürdürülebilirlik olgusunu benimseyen bir meslek disiplinidir. Günümüzde temel çıkış

noktasını çevreye duyarlılıktan alan, insan ihtiyaçlarını maksimum derecede karşılayan,

konforlu, değişken, üretken, sürdürülebilir, ekolojik, enerji etkin ve son teknolojik gelişmeler

doğrultusunda tasarımlara gerek duyulmaktadır (Boduroğlu, 2010: 2). Peyzaj mimarlığının,

enerji etkin tasarım kapsamında diğer tasarım disiplinlerine öncülük etmesi gerekmektedir. Bu

bağlamda peyzaj tasarım elemanlarının; enerjinin korunması ve etkin kullanılmasında nasıl rol

aldıklarının ve hangi teknikle tasarıma katılacaklarının bilinmesi, günümüzde yapılacak olan

peyzaj tasarımlarının sürdürülebilirlik ve enerjide tasarruf anlayışı çerçevesinde daha verimli

bir şekilde olmasını sağlayacaktır (Genç, 2006: 3).

Bu çalışmada, peyzaj tasarımı ile enerji etkinliğinin nasıl sağlanabileceği irdelenmiş

olup, peyzaj tasarım çalışmalarında enerjinin etkin kullanılması ve doğal kaynakların verimli

bir şekilde değerlendirilmesine yönelik öneriler geliştirilmiştir.

189


2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE

2.1. Enerji Tanımı, Kaynakları ve Çevre Üzerine Etkileri

En basit şekilde bir cisim ya da cisimler sisteminin iş yapabilme özelliği olarak

tanımlanabilen enerji, doğada zaten mevcuttur ve fiziksel kurallara göre yoktan var edilemez

ve var olan enerji yok edilemez; ancak bir şekilden diğer bir şekle dönüştürülebilir (Yıldız,

2006: 2).

Dünyamızın mevcut enerji kaynakları; 'fosil, yenilenemeyen', 'yenilenebilir, temiz,

yeşil' ve 'yeni' olarak üç grupta sınıflandırılmaktadır. Petrol, kömür ve doğalgaz gibi

sürdürülebilir olmayan enerji kaynakları 'yenilenemeyen’ kaynaklardır. Doğanın kendi evrimi

içinde doğal olarak sürekli yenilenen su, güneş, rüzgâr, jeotermal ve biyokütle gibi enerji

kaynakları ‘yenilenebilir’ kaynaklardır. Nükleer enerji, yakıt hücreleri ve hidrojen enerjisi gibi,

yakın zamanlarda gündeme gelmiş olan kaynaklarsa, ’yeni’ kaynaklar olarak

sınıflandırılmaktadır (Veziroğlu, 2010: 3).

Tüm enerjilerin üretim, taşınım ve tüketim metotları çevreye zarar vermektedir. Enerji

kaynağı temiz enerji sıfatında olsa bile, çevreye düşük seviyelerde zarar verebilmesi

mümkündür (Güler & Çobanoğlu, 1997: 61). Enerji üretiminde kullanılan kaynakların

oluşturdukları çevresel etkileri Çizelge 1’de verilmiştir (Yumurtacı & Bekiroğlu, 2011: 18).

Fosil yakıtların çevre ve insan sağlığı açısından yarattığı olumsuzluklar her geçen gün

artmaktadır. Fosil yakıtlar yakıldığı zaman sera gazının açığa çıkmasına neden olmakta ve işte

bu gazlar küresel ısı artışının ve dolayısıyla iklim değişikliklerinin temel nedenini

oluşturmaktadır. Fosil yakıtların katı atık üretimi, toprak kirliği, su kirliliği ve gürültü kirliliği

üzerinde de olumsuz etkileri bulunmaktadır (Kaymak, 2009: 46). Yenilenebilir enerji

kaynaklarının kullanımı sırasında otaya çıkan zararlar diğerlerine oranla kıyaslanamayacak

kadar azdır. Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı hava, su ve toprak kalitesinin

korunmasına ve doğal dengenin sürdürülebilirliğine yardımcı olması bakımından daha avantajlı

görülmektedir (Sayın, 2006: 35).

190


Çizelge 1. Enerji türlerinin çevresel etkilerinin karşılaştırılması, (+) olumsuz etki olduğunu, (-) işareti

ise her hangi bir etki olmadığını göstermektedir (Yumurtacı ve Bekiroğlu, 2011: 18).

İklim

Değişikliği

Asit

Yağmuru

Su

kirliliği

Toprak

Kirliliği

Gürültü Radyasyon

Yenilenemeyen

Enerji

Petrol + + + + + -

Kömür + + + + + +

Doğalgaz + + + - + -

Nükleer - - + + - +

Yenilenebilir

Enerji

Güneş - - - - - -

Rüzgar - - - - + -

Jeotermal - - + + - -

Hidrolik + - - - - -

2.2.Sürdürülebilirlilik Kavramı ve Sürdürülebilir Peyzaj Tasarımı

“Sürdürülebilirlik” kavramı ilk kez 1972 yılında Stockholm’de Birleşmiş Milletler

Çevre Konferansı’nda gündeme gelmiş olup, 1987 yılında Ortak Geleceğimiz (Brundtland)

Raporu’nda uluslararası ölçekte tanıtılmıştır. Sürdürülebilirlik, bugünün gereksinimlerini,

gelecek kuşakların kendi gereksinimlerini karşılayabilme olanaklarından ödün vermeksizin

karşılamak” olarak tanımlanmaktadır ( Korkut vd., 2016: 15).

Siyasi politikalardan, ekonomik politikalara, enerji kaynaklarından, üretime, sosyal

yapıdan mimarlığa kadar geniş bir yelpazeyi kapsayan sürdürülebilirlik kavramının çıkış

noktası; ekonomik ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak çıkan çevre sorunlarının

önlenebilmesi, ekosistemin korunması ve doğal kaynakların gelecek nesiller tarafından da

kullanılabilmesini güvence altına alınması üzerine odaklanmıştır (Tohum, 2011: 9). Çevre

korumayı, bugün ve gelecek kuşaklar için daha iyi bir yaşam kalitesi ve yaşanabilir mekânlar

yaratmayı amaçlayan sürdürülebilir gelişim için, doğanın ve doğal süreçlerin planlama ve

tasarım çalışmalarına dâhil edilmesi gerekmektedir. İşte bu noktada doğayı model alan, doğal

süreçlerle ve alanın yapısal ve ekolojik özellikleriyle uyumlu çözümlemeler sunan

sürdürülebilir peyzaj tasarımının önemi ortaya çıkmaktadır. Sürdürülebilir peyzaj tasarımında

temel amaç; kendi kendine yetebilen, kentsel ekosistemin bir parçası olabilecek sürdürülebilir

bir sistemin geliştirilmesidir (Emery, 1986: 2; Eugenio, 2003: 8). Bunun için alan doğal, sosyo-

ekonomik, yerel ve kültürel yapısıyla bir bütün olarak değerlendirilerek, sistemin tüm yapısal

bileşenleri ve bunların birbirleriyle etkileşimi irdelenerek; minimum doğal kaynak tüketimi ve

minimum atıkla, ekolojik temele dayalı, çevresel koşullara uyumlu, doğal, yapay ve kültürel

191


çevrenin bütüncül olarak korunduğu sürdürülebilir bir sistem kurulmalıdır (Bradley, 1982: 34;

Birkeland, 2002: 26).

2.3. Enerji Etkin Peyzaj Tasarımı ve Önemi

Enerji tüketimindeki artışın, buna bağlı olarak gelişen ekolojik ve çevresel sorunların

önlenmesi için yapılan tasarım ve planlama çalışmalarının genellikle bütüncül yaklaşımdan

uzak ve yapılar ölçeğinde ele alındığı görülmektedir. Ancak yeryüzündeki enerji tüketiminde

büyük paya sahip olan yapıları çevreleyen peyzajın da bu sorunların çözülmesinde önemli bir

payı bulunmaktadır. Peyzajın enerji etkin yaklaşımıyla; hem enerjinin korunmasına hem de

alanın estetik değerinin yanında çevre kalitesinin de artırılmasına olanak sağlanmaktadır.

Peyzajın enerji etkin tasarımı, enerji kaynaklarının bilinçli ve minimum seviyede tüketilmesini,

fosil yakıt kullanımının sınırlandırılmasını, yeni ve yenilenebilir kaynakların kullanımının

desteklemesini, doğal kaynaklar üzerindeki baskının azaltmasını, çevre sorunlarının

önlemesini, düşük maliyet ve minimum bakım isteyen düzenlemelerinin yapılmasını

amaçlamaktadır (Yurtsev, 2015: 21).

Enerji etkin peyzaj tasarımının mikro klima düzenlenmesi, su tüketiminin azaltılması,

yağmur suyunu ve atık sularının arıtılarak yeniden kullanılması, doğaya saygın malzemelerin

kullanımı, gürültü ve hava kirliliği kontrolü, CO2 emisyonunda düşüş, enerji giderlerinin büyük

oranda düşürdüğü için ekonomik tasarruf, yaşam kalitesini arttırma, iklim değişikliği ile

mücadele ve bütün ekosisteme fayda sağlama açısından oldukça büyük önemi vardır.

2.4. Enerji Etkin Peyzaj Tasarım Parametreleri

Enerji etkin peyzaj tasarım yaklaşımlarını belirleyen kriterleri aşağıdaki şekilde 4 başlık

altında toplamak mümkündür (Yurtsev, 2015: 30):

• Çevresel etkenlere ilişkin parametreler

• Yapı tasarımına ilişkin parametreler

• Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı

• Diğer enerji etkin peyzaj tasarım araçları.

2.4.1. Çevresel etkenlere dayalı parametreler

İklim, topoğrafya ve bitki örtüsü çevrenin enerji etkinliği bağlamında

değerlendirilebilmesi için sahip olduğu en önemli kriterlerdir.

- İklim: Enerji etkinliği ile ilgili stratejileri ortaya koymak amacıyla yapılması gerekenlerin

başında söz konusu bölgenin iklim tipini belirlemek ve tanımak gelmektedir. Çalışma

alanlarında o iklim bölgesindeki nem, rüzgâr, güneş, yağmur, kar ve benzeri meteorolojik

özellikler değerlendirilerek oluşturulan teknik çözümler sayesinde istenmeyen ısı kayıpları

engellenmeli ve iklimsel konfor sağlanmalıdır. Örneğin sıcaklığı korumak için; binalar

güney/güneydoğu yönünde ve durgun soğuk hava birikintilerine karşı orta dereceli eğimli

alanlara konumlanmalıdır. Minimum yüzey için kompakt yapıda ve bitişik nizam bir yerleşim

192


düzenlenmeli ve mümkün olduğunca yerleşimdeki binalar aynı yükseklikte olmalıdır. Garaj

gibi alanlar kuzey, kuzeybatı ve/veya kuzeydoğu yönünde konumlandırılmalı ve dış mekân

oturma alanları güney ve güneybatı yönünde olmalıdır. Caddeler hâkim rüzgâr yönüne dik

olarak yapılanmalı ve soğuk rüzgârlara karşı gereken yerlerde herdemyeşil bitkilerden

oluşturulmuş rüzgâr perdeler ve/veya duvar ve çitler kullanılmalıdır. Güney ve batı yönünde

gölge için yapraklı ağaç veya mimari gölge elemanları çok fazla kullanılmamalıdır. Döşeme

kaplı yüzeyler binaya yakın ve güney yönde olmalı ve sıcak malzemelerden seçilmeli ve su

elemanları kullanılmamalıdır (Genç, 2015: 185).

Serin ve hafif rüzgârlı alanlar yaratmak için ise; kuzey ve batı yönleri sert rüzgârlara

karşı korunmalı ve rüzgâr perdeleri kullanılmalıdır. Çok yüksek eğimli ve tepelik alanlar tercih

edilmemeli ayrıca aktivite alanları kuzey, doğu ve batı yönlerinde konumlandırılmalıdır. Hava

akışı engellenmemeli, alana yönlendirilmesi için yapısal ve bitkisel elemanlar kullanılmalıdır.

Gölge için yapraklı ağaç, sarılıcı bitkiler ve mimari üst örtü elemanlarına yer verilmeli,

ağaçların alt dalları hava sirkülasyonu için budanmalı bunun yanı sıra ağaç altlarındaki çalılar

kaldırılmalıdır. Yapay döşeme elemanları az kullanılmalı ve gölgelendirilmeli ve tasarımlarda

havuz, fıskiye gibi su elemanları kullanılmalıdır (Genç, 2015: 185).

- Topografik yapı: Arazinin topografik yapısı, deniz seviyesinden yüksekliği, bitki örtüsü ve

yapılaşması, doğal oluşumlar gibi etkenler yakın çevrenin lokal iklimsel özelliklerini,

dolayısıyla mikroklimayı etkilemektedir. Arazinin topografik durumu, kullanım alanlarının

güneş ışığından faydalanma miktarı, gün ışığını kullanım süresi ve doğal havalandırma

imkânları açısından oldukça önemlidir. Arazinin eğimi ve bakısı, güneş ışınlarının geliş açısıyla

ve rüzgârla doğrudan etkileşim içindedir. Güneye bakan yamaçlar daha fazla güneş ışığı

aldıkları için kuzeye bakan yamaçlardan daha sıcaktır (Karaca, 2008: 25).

Deniz seviyesinden yükseldikçe alanın sıcaklığı düşmektedir. Arazilerin en tepe

noktaları rüzgâra karşı tamamen korunmasız olup, bu yerlerde yoğun dokulu bitkiler

kullanılarak veya araziye uygun yumuşak doğal form verilerek rüzgârın sert etkisi

yumuşatılabilmektedir. Arazide uygun noktalar tespit edilerek yerleşim alanı belirlenirse

rüzgâra karşı korunma sağlanabilmektedir. Arazide bulunan su yüzeyi, kum gibi parlak ve

yansıtıcı etkiye sahip yüzeylerden yansıyan güneş ışığı ortam sıcaklığını arttırıcı etki

oluşturmaktadırlar (Yurtsev, 2015: 39).

- Bitki örtüsü: Enerji etkin peyzaj tasarım çalışmalarında bitkiler oldukça önemli bir yere

sahiptir. Bitkilerin doğru kullanımı ile kentsel ve kırsal alanlarda mikroklima etkili ölçüde

değiştirebilmekte olup, bunda bitki örtüsünün türü, kompozisyonu, sıklık ve ışık alma durumu,

kısa veya boylu olması gibi özellikler etkili olmaktadır (Birişçi vd., 2012: 25).

Bitkiler iklim koşullarının olumsuz etkilerini azaltmaya ve binalardaki enerji kullanımını

en aza indirgemeye aşağıdaki gibi olanak sağlamaktadırlar (Genç, 2006: 111):

• Bina yüzeylerinin emdiği ve depoladığı radyant enerji miktarını gölgeleme yaparak

azaltmaktadırlar,

• Evapotranspirasyon ile bitki, bünyesindeki suyu buharlaştırarak havayı

serinletmektedirler,

193


• Rüzgâr hızını azaltarak, gelen serin hava kütlesi sayesinde bina yüzeylerinin soğumasını

sağlamaktadırlar.

Kullanıcı konforu uygun sıcaklık, nem, rüzgâr ve güneş ışınımı gibi iklimsel koşullarla

sağlanmaktadır. Peyzaj tasarım alanlarında iklimsel konfor bitkisel tasarımla oluşturulmaktadır.

Bunun yanında bitkilerin havanın nemini düzenleme, havayı temizleme, yağış miktarını

arttırma, rüzgâr kontrolü sağlama, güneş radyasyonunu kontrol etme gibi önemli etkileri de söz

konusudur (Duman, 1999: 66). Örneğin güneş ısısını yaz aylarında engellemek ama kış

aylarında mümkün olduğunca çok içeri alabilmek için yaprak döken ağaçlar kullanılmalıdır.

Sürekli gölgeleme sağlamak ya da sert rüzgârları engellemek için ise yaprak dökmeyen

bitkilerin ve çalıların kullanılması gerekmektedir. Uzun boylu ve yüksekten taçlanan ağaçlar

ise çatı, duvar ve pencereleri gölgeleyebilmektedir. Kuzeye bakan pencerelere yatay gölgeleme

sağlayabilmek için sarılıcı bitkiler kullanılmalıdır. Doğu ve batı yönleri için dikey gölgeleme

daha uygun olup sık dokulu ağaçlar, çalılar ve yaprak döken sarılıcı bitkiler bir arada

kullanılmalıdır. Tırmanıcı bitkilerle de duvarlar için hem gölge hem de yalıtım

sağlanabilmektedir. Bazı bitkiler ışınımı absorbe ederken, evaprasyon sırasında serinlik de

sağlamaktadırlar. (Korkut vd., 2016: 24). Ayrıca çim ve toprağı kaplayan yer örtücü bitkileri

evlerin ve kaldırımların arasında kalan alanlarda kullanarak yaz sıcaklığını azaltmak da

mümkündür.

Peyzaj tasarım çalışmalarında alanın mevcut doğal bitki örtüsünde bulunan türler

kullanılmalıdır. Çünkü doğal türler bulunduğu yerin çevre koşullarına en iyi şekilde uyum

sağlayarak daha az gübre ve ilaca gereksinim duymaktadırlar. Hatta bakım masrafları daha az

olup diğer türlere oranla daha dayanıklıdırlar.

2.4.2. Yapı tasarımına ilişkin parametreler

Enerji etkinliğinin sağlanabilmesi için önemli olan bir diğer etmen de yapılardır. Yapı

tasarımlarında enerji etkinlik kriterleri dikkate alınırsa hem enerji tasarrufu dolayısıyla bütçeye

katkı sağlanmakta hem de daha kaliteli ve yaşanabilir çevrelerin oluşturulmasına destek

sağlanmaktadır. Yapılardaki enerji tasarrufuna peyzaj tasarımları sayesinde katkı

sağlanabilmektedir.

Yapıların tasarım sürecince dikkate alınması gereken kriterler; yapının konumu, yapının

formu ve yapının malzemeleri olarak sıralanmaktadır (Karaca & Varol, 2012: 131).

- Yapının konumlanması: Yapıların arazide konumlandırılma şekli, diğer binalar ile arasındaki

mesafe, binanın aldığı güneş ışınımı miktarını, bina etrafındaki hava akışı hızını belirleyen en

önemli tasarım değişkenlerinden biridir (Yılmaz, 2005: 389). O nedenle, binanın arazideki

konumu güneş ve rüzgâr gibi yenilenebilir enerji kaynaklarından yararlanmak veya korunmak

amacına uygun olarak belirlenmeli ve güneşten ısıtma, hâkim rüzgârdan soğutma ve

havalandırma amaçlı yararlanılmalıdır. Böylece doğal imkânları kullanarak konfor koşulları

sağlanabilmekte ve enerji kullanımı azaltılabilmektedir. Yönlendirmede ana amaç, güneş

kazancının kışın en yüksek, yazın ise en düşük düzeyde olmasını sağlamaktır (Göksel &

194


Özbalata, 2002: 28). Binaların topoğrafya üzerindeki yerleşimi planlanırken arazinin bakı yönü

dikkate alınmalıdır. Güneye bakan yamaçlarda güneşten daha fazla yararlanmak mümkün

olurken, kuzey yamaçlar ise daha soğuk iklimsel özelliklere sahiptir. Ayrıca güneş enerjisinden

en etkin şekilde yararlanma önemli bir konu olduğundan binalar konumlandırılırken

birbirlerinin güneş almasına engel olmayacak şekilde yerleştirilmelidir.

- Yapının formu: Yapı biçimi, yüksekliği, çatı şekli ve eğimi, cephe eğimleri ve açıklıkları gibi

özelliklerden oluşan yapının formu, yapının güneş ışınlarından faydalanma derecesini ya da

rüzgârın soğutucu etki derecesini doğrudan etkileyen ve enerji etkinliği için önemli olan tasarım

parametrelerinden biridir (Karaca, 2008: 50). Yapının formunun yanı sıra yapı uzunluğunun

derinliğine oranı, cephe ve pencerelerin biçimlenişi gibi değişkenler ve mekânı oluşturan

yüzeylerin hacme oranları da enerji verimliliği üzerinde etkilidir. Yapının cephe alanları

arttıkça arazinin iklimsel koşulları ile daha fazla etkileşim halinde olmakta dolayısıyla ısı kayıp

miktarı artmakta ve rüzgâr etkisine daha fazla maruz kalmaktadır. Kare, dikdörtgen gibi basit

plan tipine sahip yapıların enerji koruma kapasitesi daha fazla olmaktadır (Esin & Yüksek,

2009: 803).

Hacimle ısı kaybı arasında da yakın bir ilişki bulunmaktadır. Kompakt formlarda hacim

artarken yüzey alanı oranı daha az arttığında; ısı kaybına neden olan alanı azaltmaktadır. Enerji

kazanmak için en iyi yol; yapı hacimlerini bir araya toplamaktır. Böylece soğuma yüzeyi ve

buna bağlı olarak ısı kaybı etkili bir biçimle azalmaktadır. Köşe konumlar ise rüzgârın

akımından daha fazla etkilendiği için yüksek kayıplara maruz kalmaktadır (Duman, 1999: 68).

- Yapının malzemesi: Yapının dışını ve içini birbirinden ayıran, dikey, yatay ve eğimli tüm

yapı bileşenlerinin oluşturduğu yapı öğesi olan bina kabuğu, enerji korunumu ve iklimsel

konforun sağlanmasında oldukça önemli bir değişkendir (Yurtsev, 2015: 57).

Rüzgâra, yağmura, sıcağa ve soğuğa karşı koruma sağlayan yapı kabuğunu oluşturan

malzemelerin doğru şekilde seçilmesi ve değerlendirilmesinde yenilenebilir enerji

kaynaklarının kullanmasına olanak sağlayan malzemelere öncelik verilmesi hem doğal kaynak

kullanımının azaltılması hem de enerji etkinliğinin sağlanması açısından önemlidir. Yapıda

kullanılacak malzemenin türü belirlenirken amaca uygun olması, elde edilebilme kolaylığı,

maliyet, dayanıklılık, vb. kriterlerin yanında doğal çevre ve insan sağlığı üzerindeki etkileri de

göz ardı edilmemelidir (Karaca, 2008: 51). Malzeme seçiminde standart, ekolojik, geri

dönüştürülmüş malzemeden elde edilmiş, dayanıklı, çok fazla bakım ve onarım gerektirmeyen

çevre dostu malzemeler kullanılmalıdır. Bu kullanım sonucunda malzemenin ve yapının hizmet

ömrünün uzatılmasıyla enerji bütçesine katkı sağlanacak, çevre daha az tahrip edilecek ve

suyun, toprağın, havanın ve malzemenin korunumu da sağlanacaktır (Çalışkan, 2007: 130).

Alüminyum, bakır gibi metaller ile plastik gibi petrol ürünü olan malzemelerin enerji sarfiyatı

yüksek olup bunların doğanın tahribatına ve hava kirliliğine etkileri çok fazla olmaktadır. Diğer

taraftan cam saydam olma özelliği sayesinde güneş ışınlarının ısıtıcı etkisini arttırdığından

enerji korumaya olan katkısı yüksek bir malzeme olup, günışığının yapı içine alınmasında ideal

195


bir yöntemdir. Ahşap, beton, kum ve çakıl gibi malzemeler enerji sarfiyatı düşük olan ve enerji

korumada etkili olan malzemelerdir (Karaca, 2008: 52).

Yapıların dış kabuğunu oluşturan duvar, pencere döşeme ve kapı gibi yapı elemanlarının

fiziksel ve yapısal özellikleri, ısısal özelliği, kalınlığı, rengi yapının ısı kayıp ve kazançlarında

önemli bir rol oynamaktadırlar (Esin & Yüksek, 2009: 805).

2.4.3. Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı

Peyzaj tasarımında enerjinin etkin kullanılması, kaynakların korunumu ve

sürdürülebilirliği söz konusu olduğunda, öncelikle yenilenebilir enerji kaynaklarından güneş

enerjisi ve rüzgâr enerjisinin, kaynak kullanımı içinde su etkin kullanımının ele alınması

gerekmektedir

- Güneş enerjisi: Yeryüzündeki tüm enerjilerin kaynağı olan güneş enerjisi sürekli ve

yenilenebilir olması, çevre kirliliğine yol açmaması, işletme kolaylığı ve işletme masrafının az

olması nedeniyle fosil yakıtların yarattığı çevresel etkileri azaltmak için kullanılan ideal bir

enerji kaynağıdır.

Güneş enerjisi için güneş ışınlarının toplanması genellikle geniş mekanik ve mühendislik

düzeneklerinin kullanılmasını gerektirmektedir. Bu yapısal düzenekler, enerjiyi kullanılır hale

getirmek için yapı üzerinde ya da yapıyla ilişkili yakın konumda başka bir yapısal kitle üzerinde

ve arazi içinde yakın bir noktaya konumlandırılabilmektedir. Garaj, otopark alanları ve

pergolalar gibi yapısal elemanların üzerine güneş panelleri yerleştirilebilmektedir (Robinette,

1982: 11). Ayrıca asfalt yollara ya da otoparklara güneş toplama boruları yerleştirmek de

mümkündür. Güneş panellerinde yapıların bulunduğu yere ait iklimsel özellikler ve arazi

topoğrafyasına (eğim ve yön) bağlı olarak yönlendirme son derece önemlidir. İdeal koşullar

altında, binaların soğuk dönemlerde güneşten maksimum yararlanabileceği, sıcak dönemlerde

ise güneşin olumsuz etkilerinden korunabilecek bir konumlanmaya sahip olması beklenir

(Yurtsev 2015: 65).

Bina yükseklikleri ve binaların birbirlerine göre uzaklıkları ve konumları, binanın

formu, konumu, cephesinde yer alan girinti çıkıntıların boyutları ve biçimleri, pencerelerin

yönü günışığından ve direkt güneş ışığından etkin biçimde yararlanmakta etkili olup, gün içinde

yapay aydınlatma kullanımının azaltılabilmesi açısından oldukça önemlidir (Yener, 2009: 395).

Bir yapıdaki güneş ısısının etkisi; iç sıcaklık derecesinin artmasına neden olan çatıdan,

duvarlardan ve tavandan emilen radyasyon miktarına bağlıdır. Bu doğal ısı, uygun bir planlama

ve tasarım ile kışın mekânın ısıtılması, yazın da aşırı sıcaktan korunması için kullanılabilir

(Göksu, 1993: 30). Yapıların üst örtü tasarımında güneş ışınlarının ısıtıcı etkisinin yapı içinde

istenip istenmediğine karar verilip uygun kaplama malzemeleri seçilmektedir. Buna göre güneş

ışığını çatıdan yansıtarak uzaklaştırmak için pürüzsüz ve mümkün olduğunca açık renkli

malzemeler tercih edilirken; özellikle soğuk iklim bölgesindeki yapılarda güneşin ısı etkisini iç

mekâna almak istendiğinde ise çatı yüzeyinde koyu renkli ve dokusu pürüzlü olan malzemeler

tercih edilmelidir (Yurtsev, 2015: 65).

- Rüzgâr enerjisi: Yenilenebilir enerji kaynakları arasında önemli bir yere sahip olan rüzgâr

enerjisi temiz enerji kaynağı olup, çevre kirliliğine yol açmamaktadır. Kaynağını güneşten alan

196


rüzgâr enerjisine, kinetik enerjiye dönüşmüş güneş enerjisi de denebilir (Külekçi 2009: 85;

Yurtsev, 2015: 65).

Rüzgâr enerji kullanımına, insanın konfor düzeyine ve peyzajdaki birçok elemanlara

etki eden önemli bir iklim elemanıdır. Ayrıca rüzgâr peyzajın önemli bir mikroklimatik öğesidir

ve genel itibariyle sıcaklık ve nem değerlerini değiştirmektedir (Brown & Gillespie, 1995: 225).

Rüzgâr kontrol edilmesi oldukça zor olan durdurulamayan sadece yavaşlatabilen veya yönü

değiştirilebilen bir eleman olarak karşımıza çıkmaktadır. Rüzgâr perdeleri rüzgârı engellemek

için rüzgâr kanalları ise sirkülasyonu yönlendirmek için yapılmaktadır.

Bitkisel tasarımda herdemyeşil bitkilerin kullanılması kış rüzgârına karşı iyi bir rüzgâr

perdesi oluşturarak rüzgârın hızını azaltmakta ve yapı içine bitkisel dokudan süzülerek ulaşan

hava akımının yavaşlamasını sağlamaktadır. Yapının güneyine dikilen bitkiler, eğer kanal açık

bir pencereye yönlendirilmişse yapıdaki iç hava sirkülasyonunu artırmakta ve bu bitkiler aynı

zamanda evi gölgeleyerek öğle sıcağına ve kavurucu yaz güneşine karşı korumaktadır. Gölge

ağacının güneyine pencere altına dikilmiş bodur, yoğun yapraklı bir çalı güney kaynaklı

esintilerin de eve dolmasını sağlayacaktır (Yurtsev, 2015: 67).

Yaz rüzgârları yapının havalandırılması için kullanıldığında özellikle geceleri serinletici etkiye

sahiptirler. Kışın ise rüzgârın hızı ısınma gereksinimleri üzerinde etkili olduğu için rüzgâr

bariyerlerine ihtiyaç duyulmaktadır (Zolnoun, 2013: 72). Ayrıca rüzgâr kaynaklı enerji üretim

tesisleri, geniş alanlara ihtiyaç duymaktadır. Rüzgâr türbinleri ile rüzgârdan elektrik enerjisi

üretilebilmektedir.

- Su etkin kullanımı: Enerjinin etkin kullanıldığı peyzaj tasarımlarında sürdürülebilirlikten

bahsedebilmek için diğer kaynaklarında etkin kullanımı esastır. Su peyzaj tasarımında

sürdürülebilirliğinin göz önüne alınması gereken en önemli kaynaktır.

Su temini konusunda yaşanan güçlüklerin her geçen gün artması, suyun etkin kullanımı

yönünde yeni çözüm arayışlarına yöneltmektedir. Öncelikle peyzaj tasarımında kullanılacak

bitki türleri seçilirken o yöreye ait doğal türlerin tercih edilmesi, bitkilerin su gereksinimini

karşılamada doğal bir tasarruf yöntemi olabilmektedir (Çorbacı vd., 2011: 26).

Sulama işleminde, az su tüketen ancak etkin sulama yapan damlama sulama sistemi gibi

sistemler kullanılarak su tasarrufu sağlanabilmektedir. Sulamada şebeke suyu dışında, yağmur

suyu ya da gri su kullanılması doğal su kaynaklarının etkili bir biçimde kullanılmasına olanak

sağlamaktadır. Gri su, tuvalet sularının dışında kalan tüm atık suları içermektedir (Yurtsev,

2015: 69).

Suyun tasarruflu kullanılmasına destek sağlayacak diğer bir yaklaşım ise kurakçıl

peyzajdır. Kurakçıl peyzaj ya da tüm dünyada bilinen ismiyle “Xeriscape” genel olarak suyun

en az düzeyde kullanılmasını, su kaynaklarının ve çevrenin korunmasını ilke edinmektedir

(Barış, 2007: 24).

Yapıların dışındaki alanların doğal haliyle korunması, bitki materyali seçilirken su

ihtiyacı fazla olmayan süs bitkilerinin veya bölgeye özgü doğal bitki türlerinin tercih edilmesi,

sulama ihtiyacı benzer türlerin bir arada kullanılması ve bitkilerin su ihtiyacına göre bir

197


sıralama yapılması hatta su ihtiyacı fazla olan türlerin bina kenarlarına dikilmesi gerekmektedir.

Zorunlu olmadıkça geniş çim yüzeyler yapılmamalıdır (Karagüzel & Atik, 2007: 10).

2.4.4. Diğer Enerji etkin peyzaj tasarım araçları:

Kentlerin giderek yoğunlaşması bununla birlikte yeşil alan miktarının hızla azalması,

artan enerji tüketimi ve buna bağlı olarak artan karbon salınımı, atık üretimi, hava ve su kirliliği

gibi çevre sorunları, doğanın tahrip olması ve ısı adalarının oluşması gibi konular göz önüne

alındığında enerji etkin peyzaj tasarımı kapsamında düşey yeşil sistemlerin ve yeşil çatı

uygulamalarının önemi tartışılmazdır.

- Düşey yeşil sistemler: Düşey yeşil sistemler, üzerinde bitki örtüsünün büyümesine izin veren

bir dış duvar sistemidir. Bitkilerin sistemli ve organize bir bakım ile bina veya duvarların dikey

yüzeyleri üzerinde yetiştirildiği bir sistemdir (Farid, 2016: 173). Yapı ve duvarların cephelerine

uygulanan düşey yeşil sistemler bitki örtüleri sayesinde, çevredeki mikroklimanın

düzenlenmesine yardımcı olmaktadırlar. Düşey yeşil sistemleri kendi içerisinde bitki türlerine,

taşıyıcı sistemlerine, büyüme ortamlarına ve sulama sitemlerine göre sınıflandırmak

mümkündür. Ancak literatürde en sık rastlanan, yapım tekniğine göre yapılan sınıflandırma

tipidir. Yapım tekniğine göre yapılan sınıflandırma şekli Tablo 1’deki gibidir:

Tablo 1: Düşey yeşil sistemlerin sınıflandırılması (Mir, 2011: 14; Timur & Karaca 2013: 589).

Düşey yeşil sistemlerin enerji tasarrufu sağlama, karbondioksit salınımını azaltma, kentsel ısı

adası etkisini azaltma, hava kalitesini iyileştirme, yağmur suyunu ekolojik döngüye kazandırma

gibi pek çok yararları bulunmaktadır. Düşey yeşil sistemler yağmur sularının emilmesini

sağlamaktadır. Bu emilen suyun bir kısmı buharlaşmakta diğer bir kısmı da bitkiler tarafından

kullanılmaktadır. Bu sayede hem kanalizasyon sistemlerinin yükü azalmakta, hem de su

tasarrufu sağlanmaktadır. Diğer taraftan damla sulama sistemi ve gri suyun bir filtreleme

198


sisteminden geçirilip yeşil duvar sulama sisteminde kullanılması da su tasarrufu açısından önem

taşımaktadır (Tekin & Oğuz, 2011: 1245).

Herdemyeşil bitki türleri ile gerçekleştirilen dikey bahçe cephe uygulamalarıyla ısı

izolasyonu sağlanmaktadır. Yapı dış yüzeyi ile bitki örtüsü arasındaki hava katmanı

konveksiyon yoluyla kaybolan sıcaklık miktarını azaltmaktadır (Erdoğan & Aliasghari -

Khabbazi, 2013: 24).

Düşey yeşil sistemler yaz mevsiminde kış mevsimine göre daha fazla enerji korumaya

olanak sağlamaktadır. Örneğin ilkbahar ve yaz aylarında yapraklanarak yoğun bir dokuya sahip

olan bitkiler sonbahar mevsimiyle yapraklarını dökerek kış mevsiminde yoğun olmayan bir

dokuya sahip olmaktadır. Bu nedenle kışın yeşil duvarlar, yapı cephesinde rüzgâra ve soğuk

hava akımına karşı güçlü bir perdeleme yapamamaktadır. Perini et al. (2011)’ye göre, yeşil

duvarlar kış aylarında şiddetli yağış ve rüzgârların hızını yavaşlatarak, boş bir cepheye oranla

daha ekonomik bir sonuç sağlamaktadırlar. Ancak bu ısı kazanım oranı sadece % 6.3'tür.

- Yeşil çatılar: Çelik (2005)’e göre yeşil çatı, bitkilendirilmiş çatı olarak

tanımlanmaktadır. Yeşil çatılar intansif ve ekstansif çatı olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır.

Yoğun yeşil çatı da denilen intansif yeşil çatılar, 60 cm’lik yetiştirme ortamına sahip olan ve

üzerinde ağaçlar da dâhil olmak üzere normal bahçede yetiştirilebilen bitki türlerinin

yetiştirildiği çatılardır. Seyrek yeşil çatı da denilen extansif yeşil çatıların büyüme ortamının

derinliği 20 cm ile sınırlı olduğundan bu çatılarda yetiştirmek için 5 ile 20 cm arasında büyüme

ortamına ihtiyaç duyan çim, Sedum sp. ve küçük çalılar kullanılmaktadır.

Yeşil çatıların da doğal çevrenin ve biyolojik çeşitliliğin korunması, kentsel ısı adası

etkilerinin azaltılması, binanın enerji performansını arttırması, hava sıcaklığını dengelemesi,

yağmur suyunu verimli kullanmasının sağlanması gibi yararları bulunmaktadır.

Yeşil çatılar yapılardaki ısı kayıplarını ve yüksek sıcaklık etkisini azaltmaktadır. Sıcak

iklimlerde yazın hava sıcaklığı 35 ºC’ye ulaştığı zaman çatı yüzeyi sıcaklığı 65 ºC’yi

bulmaktadır. Çatı, toprak tabakası ile korunduğu ve bitkilerle gölgelendirildiği zaman çatının

yüzey sıcaklığı genellikle ortamdaki hava sıcaklığının üzerine çıkmamaktadır. Bunun dışında

yeşil çatıların; bitkiler ve toprağın suyu buharlaştırması ile soğutma etkisi yaratması, havayı

nemlendirmesi ve binayı doğal olarak soğutması gibi etkileri de söz konusudur (Kabuloğlu,

2005: 4).

Luckett (2009)’e göre, yapılaşmanın çok olduğu kentlerde yapıların %50-60’ında yeşil

çatı uygulanması durumunda yaz mevsiminde sıcaklıklar 12.2ºC civarında

düşürülebilmektedir. Yeşil çatılarda bitki yetiştirme ortamı olarak kullanılan toprak tabakası,

kış aylarında ek bir yalıtım sağlamaktadırlar. Ayrıca yeşil çatı örtüsüyle rüzgâra bağlı ısı

kayıpları % 50 oranında azaltılabilmektedir (Kabuloğlu, 2005: 4). Ayrıca yeşil çatıda kullanılan

bitkiler yaprakları ile gölge etkisi sağlar ve böylece ısı adaları etkisini düzeltmeye yardım

etmektedir.

Yeşil çatılar barındırdığı toprak tabakası ve bitkiler vasıtasıyla yağışların çoğunu

emerek kullanıldıktan sonra geriye kalanının buharlaştırılmasını sağlayarak drene edilecek su

miktarını azaltmakta kanalizasyon sistemindeki yükü düşmektedirler.

199



Doğal kaynakların hızla tüketilmesi ve yaşanılan çevre sorunları sürdürülebilirlik

kavramının ve bu kapsamda enerjinin etkin kullanımının önemini arttırmaktadır. Bu bağlamda

yapılacak olan peyzaj tasarımları doğa ile uyumlu, doğal kaynakların kullanırken korunduğu ve

çevreye duyarlı olması gerekmektedir. Bu süreçte gerek doğal elemanlar olan ağaç, çalı, sarılıcı

gibi bitkisel elemanların gerekse de pergola, duvar, su ve döşeme elemanları gibi yapay

elemanların doğru yerlerde kullanılması kullanıcıya düzenlenmiş mikroklimatik konfor

koşullarına sahip bir ortam ve daha az bir enerji gereksinimi sağlayabilmektedir. Bu nedenle,

peyzaj tasarımlarında enerji ekinliğinin sağlanabilmesi için dikkat edilmesi gereken unsurlar

aşağıdaki gibidir (Yurtsev, 2015: 101; Korkut vd,. 2016: 24; Genç, 2006: 182):

• Peyzaj tasarımının iklimle uyumlu yapılması için hâkim iklim şartlarının bilinmesini,

iklimi etkileyen peyzaj elemanlarının anlaşılmasını ve bunların peyzaj tasarımı ile hangi

metotlarla uygulanacağının bilinmesini gerekli kılmaktadır. Güneşlenme, rüzgâr

yönleri, ısı, nem, yağış gibi iklimsel faktörlerin peyzaj tasarımında dikkate alınmasının

sağlanması ısınma, sulama ve aydınlatma başta olmak üzere pek çok avantaj

sağlamaktadır.

• Topografik yapıya uygun olarak eğim, bakı gibi verilerin peyzaj tasarımında ve

yapıların konumlandırılmasında etkin şekilde kullanımı sağlanmalıdır.

• Doğal bitki dokusu ile uyumlu olarak mevcutta yer alan bitki dokusunun tasarım

çalışmalarında dikkate alınması ve su tüketimi az olan türlerin seçilmesi önemli bir

adımdır. Çünkü doğal bitkiler yabancı yurtlu bitkilere göre daha dayanıklıdır ve iklimsel

değişikliklerden daha az etkilenirler. Buna ek olarak çevre koşullarına optimum uyum

sağlarlar ve yabancı yurtlu bitkilere göre daha az su, gübre ve bakım masraflarına ihtiyaç

duyarlar. Eğer peyzaj tasarımında yabancı yurtlu bitkilere yer verilecekse, mümkün

oldukça su isteği az olan kurakçıl bitkiler tercih edilmelidir.

• Bitkisel tasarım çalışmalarında geniş çim alanlar ve mevsimlik çiçek parterleri yerine

fazla bakım gerektirmeyen, çok yıllık, doğal yapıya uygun yerel bitki kullanımları tercih

edilmelidir. Bununla birlikte, bitkisel tasarımda bitkilerin farklı özellikleri dikkate

alınarak biyoklimatik konfor koşulları gözetilmelidir.

• Sulama için şehir şebeke suyuna alternatif su kaynakları planlanması gerekmektedir.

Konutlarda su planlaması için çatılarda su toplama sistemi ile yağmur suları

depolanmalıdır. Konutlarda kullanılan fosseptik atığı dışındaki tüm evsel atık sular (gri

su) sulama için tükettiğimiz su oranını yarıya düşürebilmektedir. Buna ek olarak su

kaynaklarının korunmasına katkı sağlamakta ve doğadaki su dengesini olumlu

etkilemektedir. Ayrıca yeşil alanlarda aşırı yağışlı dönemlerde akan yağmur, eriyen kar

suyunun yağmur bahçelerinde toplanması sağlanmalıdır.

• Yeşil alanların yapımında ve bakımında gereksinim duyulan enerji, öncelikli olarak

rüzgâr ve güneş enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlanmalıdır.

• Toprak, enerji etkin peyzaj tasarımında çok önemli bir yere sahiptir. Toprağın

sıkıştırılmış olması bitki büyümesini engellediği gibi, erozyon, yüzeysel akış ve sel gibi

200


sorunlara neden olarak da su kirliliğini arttırmaktadır. Tüm bu olumsuz koşullara karşı

toprak korunmalı ve gereken sıklıkta havalandırılmalıdır. Bitkisel dokunun toprağa

katkısı unutulmamalıdır.

• Özellikle kent içinde rekreasyon alanlarına entegre edilecek bisiklet yolları ve bisiklet

park alanları, toplu taşımı teşvik eden ulaşım sistemi ile hava temizliğine katkı

sağlanabilmekte ve enerji tüketiminin önüne geçilebilmektedir.

Sonuç olarak enerji etkin peyzaj tasarımı; doğal kaynakları koruma ve sürdürülebilir

kullanımında, sokak ölçeğinden başlayarak enerji tüketiminin azaltılmasında ve sağlıklı hava,

iklimsel konforun sağlandığı bir çevre oluşturmada oldukça etkilidir. Bu da ekolojik ve

sürdürülebilir bir yaşam için enerji etkin peyzaj tasarımının gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Bunun içinde eğitim kurumlarına, özellikle çevre, planlama ve tasarım eğitimi veren

üniversitelere önemli görevler düşmektedir. Konuyla ilgili gereklilikler ve güncel gelişmeler

bilim adamlarınca ilgili ortamlarda gündeme getirilmeli, bilgi paylaşımı ve bilinç düzeyinin

arttırılması için ilgi gruplarının katılacağı bilimsel toplantılar düzenlenmelidir. Ülkemizde yeşil

alanların tasarım ve uygulamasında söz sahibi peyzaj mimarlarının mesleki eğitimin gündemine

ağırlıklı olarak sürdürülebilirlik, ekolojik tasarım ve enerji etkinliği kavramlarını içeren

konuların girmesi sağlanmalıdır. Ayrıca tasarımcılardan kullanıcılara kadar her kesimin, enerji

201


ve kaynak kullanımında tasarruf konusunda sorumlu ve istekli olmasını sağlayacak teşvik ve

düzenlemelerin yapılması gerekmektedir.

KAYNAKÇA

Barış, M,E. (2007). Sarıya Bezenen Kentlerimizi Kimler ve Nasıl Yeniden Yeşertebilir? Erişim

tarihi: 18 Ekim 2018, http://www.peyzajmimoda.org.tr/

Birişçi, T., Güney, A., Sönmez Türel, H. ve Kılıçaslan, Ç. (2012) Bitkisel Tasarım, İzmir-

Bornova: Gençlik Fotokopi.

Birkeland J. (2002). Design For Sustainability: A Sourcebook of Integrated, Eco-Logical

Solutions, United Kingdom, London: Earthscan Publications.

Boduroğlu, S. (2010). “Akıllı Binalarda Enerji Etkin Cephe Tasarımı” 5. Ulusal Çatı ve Cephe

Sempozyumu,15-16 Nisan, İzmir.

Bradley, C. (1982). A Brief Rewiew, An Ecological Approach to Urban Landscape Design,

Great Britain: University of Manchester. Department of Town and Country Planning.

Brown, D.R. and Gillespie, J.T. (1995). Microclimatic Landscape Design: Creating Thermal

Comfort And Energy Efficiency, New York: J. Wiley & Sons Inc.

Çalışkan, Ö. (2007). Bursa İçin Öncelikli Ekolojik Yapılaşma Kriterlerinin Araştırılması,

(Yüksek lisans tezi), Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Mühendislik ve Fen Bilimleri

Enstitüsü, Kocaeli.

Çelik, Ç., (2005). “Cam Yapı Kabuğunda Yapım Teknolojisi”, Çatı Cephe Fuarı CNR, 25-26

Mart, İstanbul.

Çorbacı, Ö.L, Özyavuz, M. ve Yazgan, M.E. (2011). Peyzaj mimarlığında suyun akıllı

kullanımı: Xeriscape. Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi, 4 (1), 25-31.

Duman, Ü. (1999). Toplu Konut Alanlarda Ekolojik Planlama İlkelerinin Ankara-Eryaman V.

Etap Örneğinde İrdelenmesi, (Yüksek lisans tezi), Ankara Üniversitesi / Fen Bilimleri

Enstitüsü, Ankara.

Emery, M., (1986). Promoting Nature in Cities and Towns: a Practical Guide. London:

Published by Croom Helm.

Erdoğan, E ve Aliasghari-Khabbazi, P. (2013). Yapı yüzeylerinde bitki kullanımı, dikey

bahçeler ve kent ekolojisi, Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, 6 (1), 23-27.

Esin, T. ve Yüksek, İ. (2009). “Çevre Dostu Ekolojik Yapılar” 9.Ulusal Tesisat Mühendisliği

Kongresi, Sempozyum Bildirisi, 06-09 Mayıs, İzmir.

Eugenio A. ve Ortiz L. (2003). Questioning ecological design: A deep ecology perspective,

Erişim tarihi: 26 Ekim 2018,

202


http://www.ecotecture.com/library_eco/appropriate_tech/LombaOrtiz_questioningEco

.html

Farid, F. H. M., et. al. (2016). Green “breathing facades” for occupants’ ımproved quality of

life, Procedia - Social and Behavioral Sciences 234,173 – 184.

Genç, G. (2006). Peyzaj Tasarım Elemanlarının Enerji Korumaya Etkisi (Yayımlanmamış

yüksek lisans tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.

Göksel, T. ve Özbalta, N. (2002). Enerji korunumunda düşük enerjili bina tasarımları,

Mühendis ve Makina Dergisi, 506, 28.

Göksu, Ç. (1993). Güneş ve Kent, Ankara: Nadir Kitap, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.

Güler, Ç. ve Çobanoğlu, Z. (1997). Enerji ve Çevre, Ankara: Çevre Sağlığı Temel Kaynak

Dizisi, No 41.

Kabuloloğlu Karaosman, S. (2005). “Yeşil Çatıların Ekolojik Yönünden Değerlendirmesi”

2.Ulusal Çatı Cephe Kaplamalarında Çağdaş Malzeme ve Teknolojiler Sempozyumu,

24-27 Mart, İstanbul.

Karaca, M. (2008). Toplu Konutlarda Enerji Etkinliği; Toplu Konut İdaresi Başkanlığı (TOKİ)

Toplu Konut Projesi Üzerinden Bir İnceleme. (Yüksek lisans tezi), Gazi Üniversitesi /

Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Karaca, M. ve Varol, Ç. (2012). Konut alanlarında toplu konutlarda enerji etkinliği; toplu konut

idaresi başkanlığı (TOKİ) toplu konut projesi üzerinden bir değerlendirme. METU

Journal of the Faculty of Architecture, 29 (2) 127-141.

Karagüzel, O ve Atik, M. (2007). Peyzaj mimarlığı uygulamalarında su tasarrufu olanakları ve

süs bitkisi olarak doğal türlerin kullanım önceliği. Tarımın Sesi. 15, 9-12s.

Kaymak, M. E. (2009). 20. Yüzyılda Alternatif Enerji Kaynaklarının Gelişimi ve Buna Paralel

Olarak Otomobil Tasarımına Etkileri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Anadolu

Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir.

Korkut, A., Kiper, T., ve Topal, T. Ü. (2016). “Kentsel Dönüşüm ve Peyzaj Mimarlığının

Dönüşüm İçindeki Yeri” 4. Uluslararası Kentsel ve Çevresel Sorunlar ve Politikalar

Kongresi. 20-22 Ekim, İstanbul.

Külekçi, Ö.C (2009). Yenilenebilir enerji kaynakları arasında jeotermal enerjinin yeri ve

Türkiye açısından önemi, Ankara Üniversitesi Çevrebilimleri Dergisi, 1(2), 81-93.

Luckett, K. (2009). Green Roof Construction and Maintanence, USA: The McGraw-Hill

Companies.

Mir, M. A. (2011). Green Facades and Building Structures, Master Thesis, Delf University of

Technology, Faculty of Civil Engineering, Section Materials and Environments, Delf.

Perini, K., Ottele, M., Haas, E. M., and Ralteri, R. (2011). Greening the building envelope,

façade greening and living wall systems, Open Journal of Ecology, 1(1): 1-8 p.

Robinette, O.G. (1983). Landscape Planning For Energy Conservation, USA:Van Nostrand

Reinhold Company.

Sayın, S. (2006). Yenilenebilir Enerjinin Ülkemiz Yapı Sektöründe Kullanımının Önemi ve

Yapılarda Güneş Enerjisinden Yararlanma Olanakları (Yayımlanmamış yüksek lisans

tezi), Selçuk Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya.

http://www.ecotecture.com/library_eco/appropriate_tech/LombaOrtiz_questioningEco.html

http://www.ecotecture.com/library_eco/appropriate_tech/LombaOrtiz_questioningEco.html

203


Tekin, Ç. ve Oğuz, C.Z. (2011, Ekim). Yapı ile Yükselen Yeşil Duvarlar, New World Sciences

Academy 6, (4), 1241-1249.

Timur, Ö., B. & Karaca, E. (2013). Vertical gardens. advances in landscape architecture,

Environmental Sciences, 587-622.

Tohum, N. (2011). Sürdürülebilir Peyzaj Tasarım Amacı Olarak “Yeşil Çatılar”

(Yayımlanmamış yüksek lisans tezi.), İstanbul Teknik Üniversitesi / Fen Bilimleri

Enstitüsü, İstanbul.

Veziroğlu, V. (2010). Enerji Etkin Yapı Tasarım Kriterleri, Sürdürülebilir Kaynakların Yapıda

Kullanımı Ve Mimari Örnekler (Yayımlamamış yüksek lisans tezi), Haliç Üniversitesi

/ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.

Yegin, N. (2011). Çevre ve Sürdürülebilir Kalkınma Bağlamında Enerji Etkin Peyzaj Planlama

Yaklaşımı İzmir / Urla Örneği (Yayımlamamış yüksek lisans tezi), Ankara Üniversitesi

/ Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Yener, A,K. (2009). Performance analysis of window glazing from Visual comfort and energy

conservation points of view. Architectural Science Review, 46, 395- 401.

Yıldız, M. (2006). Dünya ve Türkiye’de Alternatif ve Fosil Enerji Kaynaklarının Geleceğe

Yönelik Etüdü (Yayımlamamış yüksek lisans tezi), Karadeniz Teknik Üniversitesi / Fen

Bilimleri Enstitüsü, Trabzon.

Yılmaz, Z. (2005). “Akıllı Binalar ve Yenilenebilir Enerji” VII. Ulusal Tesisat Mühendisliği

Kongresi, 23-26 Kasım, İzmir.

Yumurtacı, Z. ve Bekiroğlu, N. (2011). “Yenilenebilir Enerji Kaynakları ve Teknolojileri”

6.Yenilenebilir Enerji Kaynakları Sempozyumu. 21-22 Ekim, Kayseri.

Yurtsev, AA. (2015). Sürdürülebilir Mimarlık Kapsamında Enerji Etkin Peyzaj Tasarım

Yaklaşımları (Yayımlamamış yüksek lisans tezi) Ege Üniversitesi / Fen Bilimleri

Enstitüsü, İzmir.

Zolnoun, S. (2013). Peyzaj Mimarlığında Enerji Etkin Tasarım Yaklaşımları (Yayımlamamış

yüksek lisans tezi), Ankara Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

204


A NEW ERA IN FOOD SUPPLY CHAIN “Farm to Fork”

Doktora Öğrencisi Kubilay POSTEKİ

Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü

Uluslararası Ticaret ve Lojistik Yönetimi Doktora Programı

[email protected]

Assoc. Prof. Dr. Erkut AKKARTAL

Yeditepe University, International Logistics and Transportation

[email protected]

Dr. Gonca AKKARTAL

Beykent University

[email protected]

ABSTRACT

Fresh food corresponds to about 40% of the food turnover at the retail sector. This product groups rise

difficulties in respect of management, availability at stock according to the sales speed, and sales at the shelves

with the expected profit margins. Therefore, these categories are usually considered at the break-even point in

chain stores. And the main task at the category management is to create customer traffic and loyalty. A flow of

product and information process established at the smart supply chain to be efficient at all the economic points

between manufacturers – suppliers (distributors) and retailers – consumers would start the process called “Farm

to Fork”. The members of the supply chain of Fresh Food include fields and farms (fish, poultry and red meat),

the centers, where these products are processed, storage and cooling locations, transportation and distribution

centers, retailers, hotels, restaurants, catering locations and, of course, consumers who open the cover or packaging

of a product and, consume it. This study is intended to redescribe the classic process, which starts where farmers

and growers operate, continues with the collection, transportation and placement at shelfs complying with the

applicable food safety requirements and, ends after the sales when end consumers use, consume these products

and, of course provide feedback on the taste, freshness and quality, i.e. From Farm to Fork, for the food supply

chain analyzing a case experienced in Turkey. The main problem at the food retail is the difficulties in achieving

the levels of satisfying profit margins for the fresh food products. Availability of these products at shelfs and

secondary display depends on the prevention of lack of these products at the storehouses of the respective business

enterprises and, even the right production plans at fields and manufacturing centers.

Key Words: Frozen food, Supply Chain, Farm to Fork

205


INTRODUCTION

The food supply chain (from farm to fork) consists of a wide range of products and

companies in different markets. The process generally connects 3 main sectors: agriculture, the

food processing industry , the wholesale and retail sector.

The significant increase in retail market share to the multiple retailers reflects the

changing purchasing behaviour of consumers attracted to one-stop shopping. Fresh produce

(fruit and vegetables) is regarded, by multiple retailers, as a key determinant in store selection

by consumers because it provides an attractive, fresh and colourful display at the store entrance

as a symbol of pervading quality and high standards throughout the store. But the significant

increases in multiple retail market share also reflect the recognition, by these retailers, of the

importance of fresh produce to their sales effort. (1)

Fresh produce carries some of the highest profit margins of any product category in the

store. Fresh categories—fruits and vegetables, meat,fish, dairy, and baked goods—typically

account for up to 40 percent of grocery chains’revenues. They are also strong drivers of store

traffic and customer loyalty. Fresh food,however, has always been exceedingly complex to

manage: prices are volatile, suppliers are fragmented, the products are perishable and

sometimes fragile, and replenishment and quality-control processes are laborious. And due to

rising consumer demand, retailers are carrying an ever expanding range of fresh products, many

of which have different temperature and handling requirements. In light of these challenges,

many grocery chains struggle to achieve satisfactory margin levels in their fresh

departments.(2)

Fierce competition in today’s global markets, the introduction of products with shorter

life cycles, and the heightened expectations of customers have forced business enterprises to

invest in, and focus attention on, their supply chains. This, together with continuing advances

in communications and transportation technologies (e.g., mobile communication, Internet, and

overnight delivery), has motivated the continuous evolution of the supply chain and of the

techniques to manage it effectively. In a typical supply chain, raw materials are procured and

items are produced at one or more factories, shipped to warehouses for intermediate storage,

and then shipped to retailers or customers. (3) A scientific supply chain management (SCM)

most likely contributes to the success of the produce industry. From planting the most ideal

varieties to harvesting the fresh produce at its peak of ripeness, to packing them in custommade

storage for preserved shelf life and even to transporting the fresh goods thousands of miles

everything should be well choreographed or planned. But of course, a careful and detailed

communication and coordination among shippers, growers, and produce retailers(4)

Perishable foods are sensitive to temperature changes and inefficient management

during logistics poses a high risk to food safety. Transportation and distribution/handling of

products is a critical stage in the supply chain. A Radio Frequency Identification (RFID)

technology is a technology for storing data appropriate for identification and describing

attributes on an RFID tag that allows retrieving these data from far places via an RFID device

attached to an antenna. The tag chip can be attached to products, unit load devices, animals etc.

It is connected to an antenna which allows receiving and reflecting questions by radio frequency

206


(5) with the growing awareness on safety of what we eat, where it comes from and how fresh

it is used RFID primarily for product tracking they lacked sensing capabilities which was crucial

to measure the freshness of goods.Depend on three essential reason , there were vary

dramatically increased RFID on 2010;These were decreased cost of tag and equipment ,high

level security by %99,9 and provided global standartization via Ultra High Frequency (UHF)

passive labeling (6)

A new branch of this topic is in supply chain management, ‘Farm to Fork’ which

encompasses smart agriculture, transportation & distribution and retail. Prices are established

along the food chain through transactions between various actors in the chain (e.g. farmers,

food processors, wholesalers, retailers and final consumers). The food supply chain may be

short and simple for some food products or more complex for others. It may also differ between

countries. (7) 4,600 kilocalories per person per day are produced by food producers, and yet

only 2,000 to 2,800 kilocalories are available for consumption. In the United States alone,

consumers waste 10 times more food per capita than those in Southeast Asia. Meanwhile, 925

million people suffer from chronic hunger. This challenge of food security will only increase.

that food production must increase by 70 percent by 2050 to feed an expected global population

of 9.1 billion people with increasingly meat dependent diets. (8) This study aims to attract

atention on food waste in farm to fork value chain.

Consequently, to reduce cost and improve service levels, effective supply chain

strategies must take into account the interactions at the various levels in the supply chain. The

supply chain, which is also referred to as the logistics network, consists of suppliers,

manufacturing centers, warehouses, distribution centers, and retail outlets, as well as raw

materials, work in process inventory, and finished products that flow between the facilities

1. FRESH FOOD SUPPLY CHAIN as a “Smart Supply Chain”

Studies indicated that, in the food and agriculture supply chains, there are potential area

of logistics related improvements in terms of reducing transport routes, distance and time;

reducing emission from vehicles; improving the packaging of food products and improving

transport services. This can be implemented in collecting, storing and transporting slaughter

animals, meat products, milk and dairy products, grain and related products.(9)The demand and

distribution volume of fresh food has increased year by year as consumption levels have

increased.From effective logistics management point of view, an integrated approach from

Farm to Fork is required for effective control of food hazards which is a shared responsibility

of producers, packers, processors, distributors, retailers, food service operators and consumers.

Farm to Fork has the potential to positively impact on firms by way of reduced logistics costs,

lower levels of inventory, and increased response to customer demands.(10)

Therefore, tracking slaughter animals from birth to finished products and tracking food

shipments are becoming area of focus recently. (11) However, the distribution of fresh food

products, such as agricultural produce and live seafood, are challenging and risky operations

due to the perishable nature of such products. Having a robust distribution system to distribute

207


fresh food products not only reduces the food deterioration but also increases the customer

service level.

Distribution of fresh products falls in the category of cold chains, in which the products

are kept at low temperature . Preventing the deterioration of perishable products is therefore an

important mission, especially for fresh food products. Investing more resources in preservative

efforts by using better packaging, more powerful cooling facilities, or faster modes of

transportation helps to keep spoilage to a minimum .

Third-party logistics (3PL) is a company's use of third party businesses to outsource

elements of the company's distribution and fulfillment services.(12) Trends to outsourcing SCM

to Fourty Party Logistics (4PL) .A 4PL provider is a supply chain integrator.

The 4PL assembles and manages all resources, capabilities and technology of an organisation's

Supply Chain and its array of providers(13) service providers are likely to continue to drive

more effective and efficient business practices in the 21st century.

The main forces driving these changes are deregulation, globalisation, and technological

innovation. The evolution of 3PL and 4PL, and the proposed Fifth party logistics (5PL), A fifth

party logistic service provider guarantees the management of networks of supply chains. The

industrial actor hires third parties for the supply of strategic, innovative logistical solutions and

concepts. (14) A fifth party logistic service provider develops and implements, preferably in

close consultation with the client, the best possible supply chains or networks. Fifth party

logistic is often linked to E-business.

Blockchain and Internet of Things (IoT) reduces Walmart's food tracking to seconds.

Machine learning and analytics help prepare store inventories ahead of sales.Rather than going

through all the basics, That is definetly going to instead highlight two things that blockchain

brings to the food retail industry traceability and transparency. (15)Blockchain will

fundamentally change business processes, Product defects not only cause consequential

financial and reputational damages to the companies concerned but could also pose a safety risk

to the public.A common feature is that it is difficult to trace back to the source of the quality

problem, owing to the lack of visibility in supply chains. The inability to trace the supply chain

is common for industries such as agri-food and creates challenges in the quality management

of the supply chain(16)

The information recorded in the Blockchain includes supplier's name, date of

production, package size and weight, as well as quality-related details, such as temperature,

humidity, light condition, and vaccination. In general, Blockchain platforms specialized in agri-

food supply chains can store data for the entire production process (e.g., harvesting,processing,

packaging, and shipping) veriably and permanently, and the encrypted data remain up-to-date

on all participants' systems. When end product failure occurs, such credible quality related

information can be used to identify which suppliers and which stages of the supply chain are

responsible for the defect. Short shelf-life grocery goods present some of the biggest challenges

for supply chain management due to a high number of product variants, strict traceability

requirements, short shelf-life of the products, the need for temperature control in the supply

chain, and the large volume of goods handled. A Radio Frequency Identification (RFID) based

208


data capture system can help solve the problems associated with the logistics of short shelf life

products. (17)

The increasing use of RFID tagging internationally is making the creation of a

checkpoint style tracking system easier and easier. RFID tags have benefits to warehousing

material handling and order processing , but it can also be used in a wider geographical setting

of physical distribution and supply chain inventory control . However, RFID alone is not on its

own a sufficient solution for wide international tracking, due to the need for an expensive

infrastructure of RFID gates and readers.The locational knowledge of the RFID network is only

as good as its reader infrastructure deployed. RFID scans are also only take place at stand still:

a loaded truck cannot be scanned for inventory at speed. For real-time tracking of items, Global

Positioning System (GPS) and Global System for Mobile Communications (GSM) tracking

devices are used. Wireless internet such as General Packet Radio Service (3G GPRS) is used

to send location information to the tracking hub . (18) IoT is now been applied in various

agricultural operations, primarily in the context of increasing productivity and livestock

management. A growing trend in agriculture is precision agriculture and with the use of sensors,

wireless technology and mobile device, these are becoming useful assets to the growers.

Figure 1 :Smart fresh food supply chain process

Source: https://www.altoros.com/blog/blockchain-at-walmart-tracking-food-from-farm-to-fork

Smart fresh food supply chain has been bring highlevel tracebility with prevent from

food waste.

1.1 Smart Farming

Smart Farming is a farming management concept using modern technology to increase

the quantity and quality of agricultural products. Farmers in the 21st century have access to

GPS, soil scanning, data management, and Internet of Things technologies. By precisely

measuring variations within a field and adapting the strategy accordingly, farmers can greatly

increase the effectiveness of pesticides and fertilizers, and use them more selectively. Similarly,

using Smart Farming techniques, farmers can better monitor the needs of individual animals

https://www.altoros.com/blog/blockchain-at-walmart-tracking-food-from-farm-to-fork

209


and adjust their nutrition correspondingly, thereby preventing disease and enhancing herd

health (19)

Application of Wireless Sensor Network (WSN’s) for real-time monitoring and

management also been integrated with GPS system to capture location information of the area

that is being monitored. The possibility of using cloud computing can be extended to farm

management, planting management and control & tracing of the products . Such a networked

farm would offer great potential for automating farming methods and further enhance

productivity.

1.2 Transport & Distributions Phase

Perishable foods are sensitive to temperature changes and inefficient management

during logistics poses a high risk to food safety. Transportation and distribution/handling of

products is a critical stage in the smart supply chain. By incorporating mobile technology, the

developed framework can provide real-time logistics information for transportation tracking

and management, and food quality traceability along the supply chain.(20) as animals stressing

may damage meat quality, and lead to more contamination with pathogens, humane treatment

of animals is getting more attention. Tracking slaughter animals from birth to finished products

and tracking food shipments are becoming area of focus recently. This helps to control the risk

of animal disease, to reduce risk of tampering, to generate detail information on country of

origin and animal welfare in the global food supply systems .

1.3 Retail Phase

Delivering fresh produce achieves part of the goal for an ideal food supply chain.

Retailers need to consider retail space management. A combination of IoT sensors and data

analytics enables retailers to effectively deliver goods and fresh produce to achieve maximum

sales revenue.IoT in retail spaces attempts to achieve progress in the following

areas.SCM,Positive customer experience,Innovative revenue streams,Energy efficiency &

personnel usage.

Good data is essential for good grocery store inventory management, but it’s not enough

of itself. All the data in the world is of no help if you can’t access it and make sense of it easily.

To do that you need a supermarket inventory management system with the power to handle big

data, to interrogate it however you choose and to deliver results in real time.(21) One of the

earliest examples of customer identification technologies in the retail area is the implementation

of loyalty card systems, marketing experts developed this technology as a marketing strategy

to attract consumers.

These loyalty programmes also track consumer purchase habit to provide insight of sales

and gather interesting information from applying data mining techniques to loyalty card

transaction data. On shelf availability (OSA) it is a measure of retailer performance. The term

"Out-of-Stock" is used to describe a situation where a consumer does not find the

producton the shelf, at the time he/she wishes to purchase it.(22) is also of critical importance

to deliver fresh produce. If a designated item is not available it is marked as 'out of stock' which

210


leads to negative shopping experience. Performing statistical prediction and demographic

studies retailers purchase goods which should be enough until the next suppliers arrives.

RFID/NFC (Near-field communication is a set of communication protocols that enable

two electronic devices (23) price tag by identifying food quality features. He points out that

shelf life information printed on labels is marked when the producer packs the perishable foods.

But in reality perishable foods are temperature sensitive and the conditions under which they

are maintained. The proposed dynamic pricing of perishable goods takes the shelf-life dynamics

during the production, transport and distribution phase. But it fails to identify a method to

evaluate shelf life in a retail phase.

Google introduced smart payment method "handsfree payment" which promises

convenience and security during payments. The innovative approach does not require the use

of a payment card (credit or debit) or user physical interaction. It uses localisation sensors such

as Bluetooth low energy, Wi-Fi and Google’s locations services to track the user's smart phone

within a retail space and the cashier verifies using a photo ID provided by the customer during

registration .(24)

1.4 Benefits of new technology.

a) Increased process and labor productivity in logistics, warehouse operations, order

selection / collection, safe, uninterrupted service without collision and accident, reduction of

risks and product losses,

b) Spare parts production and transportation and stock costs in some logistics services,

delivery time and reduction of carbon emissions, fuel saving and resource efficiency,

c) Capacity planning, optimized use of assets, loading order and vehicle route

optimization, full-time scheduling and instant arrival time estimation,

d) Delivery location clustering, time preference delivery scheduling for each order,

estimated delay warnings, optimized tour planning, reduced transport distances and costs,

reduced waiting times and idle trips,

e) Increased transparency, traceability and reliability of logistics operations, protection

of goods against theft and damage.

1. QUALITY STANDARDIZATION (Food Security)

The concept of “farm to fork” relates to the traceability of edible products as they move

throughout the food supply chain. Key SCM players including food manufacturers, 3PLs,

farmers, distribution centers and retailers must now closely monitor and control food handling

and preparation practices and procedures. This helps to guarantee the safety of end consumers.

The process of tracking food throughout the supply chain is much more complex now than ever

before due to how far removed consumers are from food sources. In addition to focusing on

safety during growth and processing, supply chain operators must also manage food

preservation and transportation networks.

211


Figure 2: A case of tracebility

Source: https://www.altoros.com/blog/blockchain-at-walmart-tracking-food-from-farm-to-fork

The farm to fork process now places large focus on contamination prevention and

maintaining quality standards Produce Safety Rule which establishes standards for the safe

production of raw fruits and vegetables, Figure 2 one case of tracebility in the farm to fork

process.

Food processing is a critical component of the supply chain because the majority of

available food is sourced from a small percentage of the population. Food is preserved and

processed to meet consumer demands for freshness, nutrition, convenience and more.

Intermediary transportation providers play a large role in closing the gap between processors

and consumers, therefore playing a significant role in managing food quality. It is their

responsibility to store and transport food to its final location whether that is retail store locations

or direct to consumer. Once food products reach consumers or “the fork” it is their responsibility

to further ensure their personal safety through the proper storage and preparation of their

purchased items. Many foodborne illnesses are derived from improper handling and preparation

at the consumer level, making this just as critical to manage as every other level of the supply

chain.(25)As the world’s population grows, the intensification and industrialization of

agriculture and animal production to meet increasing demand for food creates both

opportunities and challenges for food safety.

Climate change is also predicted to impact food safety, where temperature changes

modify food safety risks associated with food production, storage and distribution.These

challenges put greater responsibility on food producers and handlers to ensure food safety. The

https://www.altoros.com/blog/blockchain-at-walmart-tracking-food-from-farm-to-fork

212


report, which estimates the burden of foodborne diseases caused by 31 agents – bacteria,

viruses, parasites, toxins and chemicals – states that each year as many as 600 million, or almost

1 in 10 people in the world, fall ill after consuming contaminated food. Of these, 420 000 people

die, including 125 000 children under the age of 5 years.(26)

10th of August 2017, million of eggs were recalled all over Europe. The eggs tainted

with the insecticide Fipronil were imported from the Netherlands to supermarkets across

Europe. (27) The flow of food through such processes as storing, cooking, etc. to which inputs

are subjected at different points along the farm-to-fork provides a road map for the

environmental assessment at that particular point in the continuum. It is essential to describe

the related processes step by step, from receipt of ingredients through disposition of the final

product or output, whether that is shipping the product to the next stop on the farm to fork or

to final service or consumption. There may be a few processes involved or many, depending on

the complexity of the food product. Using the establishment’s HACCP plan (Hazard Analysis

Critical Control Points), if there is one, also helps identify potential or real hazards, CCPs

(Identify critical control points) , and CLs (HACCP Plan Critical Limits )along the way.

Mapping the flow of food through processes is necessary for identification of contributing

factors.(28)

In case of TOPS in Thailand, another entity- World Fresh- trained the growers at farm

level in applying Good Agricultural Practices (GAP) and agents at other levels in the supply

chain implemented Hazard Analysis and Critical Control Points (HACCP) principles. Suppliers

who failed to deliver 100% of the order had to pay for the short delivery of the produce against

purchasing costs. Detection of excessive residue levels by the World Fresh‘ laboratory could

result in rejection of the produce and recurrent default led to exclusion. Upon default of residue

levels, suppliers were forced to prove the quality of their next shipment with laboratory tests

for which they had to bear the costs . Global retail company, Lecofruit which exported most of

the vegetables from Madagascar to European supermarkets had written agreement with the

farmers and provided seeds, fertilizers and pesticides as a part of the contract. The company

deducted the cost of the inputs in kind through the crop sale proceeds . (29)

Hazard Analysis Critical Control Points (HACCP) is an internationally recognized

method of identifying and managing food safety related risk and, when central to an active food

safety program, can provide your customers, the public, and regulatory agencies assurance that

a food safety program is well managed.HACCP is a management system in which food safety

is addressed through the analysis and control of biological, chemical, and physical hazards from

raw material production, procurement and handling, to manufacturing, distribution and

consumption of the finished product. (30)

GLOBAL G.A.P. is an internationally recognized set of farm standards. For consumers

and retailers, the GLOBAL G.A.P. certificate is reassurance that food reaches accepted levels

of safety and quality, and has been produced sustainably, respecting the health, safety and

welfare of workers, the environment, and in consideration of animal welfare issues. Without

such reassurance, farmers may be denied access to markets.(31)

BRC Global Standard is designed to reflect best practice and facilitate a process of

continuous improvement through a well-designed risk-based product safety management

https://www.fda.gov/Food/GuidanceRegulation/HACCP/ucm121080.htm#limits

213


system. The objective of the BRC Global Standard is to ensure that product integrity during the

storage and distribution are maintained, and that customer confidence is up held through audit

and certification.(32)

The IFS Food Standard is a GFSI (Global Food Safety Initiative) recognized standard

for auditing food manufacturers. The focus is on food safety and the quality of processes and

products. It concerns food processing companies and companies that pack loose food

products.(33)

2.FOOD WASTE

Production losses are greatest for fresh produce. At the farm level, food loss falls into

two categories: food that is never harvested, and food that is lost between harvest and sale.

Processing facilities generate food losses mostly through trimming, when both edible portions

(skin, fat, peels, end pieces) and inedible portions (bones, pits) are removed from food.

Overproduction, product and packaging damage and technical malfunctions can also cause

processing losses, though these may be difficult to avoid. In some cases, trimming at the

processing stage, rather than by the end user, may be more efficient in terms of quantity lost

and potential use of scrap by-products. (34)Proper transport and handling of food are critical

throughout the supply chain, particularly with perishable goods that require cold conditions.

Inconsistent refrigeration is less of a problem today than in the past, but it still occurs when

trucks malfunction or are involved in accidents. Other handling problems occur when produce

is kept at improper temperatures, such as when it sits too long on loading docks. Imported

products can wait days at the ports for testing,significantly reducing their shelf life. (35)

3.CASE OF CHAOREN POPKHAND (Farm to Fork)

Charoen Pokphand Group had a very humble start in 1921 by two visionary Chinese

brothers Mr. Ek Chor and Mr. Siew Whooy, with a seed trading store named “Chia Tai Chueng”

in Bangkok’s Chinatown. They sold imported seeds & fertilizers from China. Later, the

company increased its scope from selling to the production of animal feed. In 1946, the

company was renamed Charoen Pokphand, meaning ‘prosperity for consumers’. (36)

The company further integrated its business to include livestock farming, marketing and

distribution under the leadership of Mr. Dhanin Chearavanont, the youngest son of one of the

founders. By 1970s, the company had a virtual monopoly on the supply of chicken and eggs in

Thailand.

CPF with vision to be the "Kitchen of the World", and as a fully integrated food

manufacturer with operations ranging from feed production and animal husbandry to food

processing and distribution under the "Farm-to-Fork" concept, the company implements

stringent quality control measures throughout its supply chain, selecting only high quality raw

materials to be processed using advanced production technologies while striving to adjust and

develop cleaner and more efficient production processes. (37).

214


Figure 4 : Vertical integration model

Source : http://www.cpgroupglobal.com

Charoen Popkhand committed to providing products and services that are nutritious,

tasty, safe, traceable and of high quality.(38)With a commitment to serve high quality, safe and

healthy food across the world, CPF take careful measures to ensure that the poultry produce is

in its freshest form, from farm to the fork. water and the commercial vaccines given to the

chicken contain no antibiotics on the feed phase. CPF has also prohibited the use of Ionophores

which are used to prevent intestinal illness in animals.The chickens are treated in a very humane

manner, breathe fresh air and live cage-free in a temperature-controlled environment with

continuous access to food and water.(39)

215


Figure 5: Animal welfare standardisation

Source : https://www.cpfworldwide.com/en/animalwelfare

CPF concerns in the importance of Animal Welfare international practices or “Five

Freedoms” which are; Freedom from hunger, thirst and malnutrition ,Freedom from discomfort

216


,Freedom from pain, injury or disease ,Freedom to express normal behavior,Freedom from fear

and distress

Five Freedoms have been implemented throughout integrated businesses of animal

farming, meat processing, and the manufacturing of food products. The principles of Five

Freedoms include location selection, farming management, feeding management, animal health

management and disease prevention, sanitation at farm, animal movement from farm to

slaughterhouse, recording, and staff training. To avoid discomfort, distress and injury of the

animals, the Company has provided the appropriate feeding and watering system, good

ventilation and pest controlling for those animals. In addition, the technology has been

implemented for good farming management and animal welfare. At the same time, the

Company always control the distance of transportation in every kind of animals for minimizing

stress during the transportation. Moreover, the company has specified that every kind of animals

has to be stunned before slaughtering and bleeding by accepted international method e.g. carbon

dioxide gas stunning, electrical stunning in swine, or electrical water bath stunning in chicken.

Quality and safe food is the foundation of food security and the basis for healthy

consumers and people in the society which would then impact on how one could enhance

his/her ability in all aspects. The Company puts the highest importance on enhancing quality

and food safety throughout the chain, from raw material selection, research and development,

animal feed production, farming, food processing to packaging and delivering to last

consumers.

The Company continually dedicate to the research and development on animal feed,

animal farming, and food products. The goal is to provide value-added innovation and respond

to the ever changing trends.CPF have more than 70 research and development centers for

animal feed, animal farming and breeding, and food products and more than 40 learning centers

for knowledge sharing and technology transfer.

The vertically integrated business model allow to control and monitor the operations

systematically. Personnel take preventive measures and strictly follow the Company’s policies

and guidelines. Managers take preventive measures by assessing risks in all steps, strictly

complying with the Company’s policies and international standards, performing laboratory tests

and analysis, and conducting audits. In addition, They apply reactive measures that include

product traceability and product recall in compliance with CPF’s complaint management

policy.

Since 1996, CPF have been adherent to international quality standards certified by

competent authority and recognized third party and have applied loyal customers’ standards in

manufacturing of animal feed and food products and farming practices

In 2017, CPF initiated “CPF Food Standard” project under the CPF Quality Policy, in

collaboration of British Standards Institution (BSI), to establish the “CPF Food Standard” a

private standard by merging global standards such as ISO 9001, GMP, HACCP, BRC (British

Retail Consortium), QS Quality Scheme for Food (QS) that being often certified across CPF

operations. This is to develop food quality and safety standard of CPF as one system which will

raise the standards and enhance food quality and safety, and to ensure that Thailand and foreign

customers’ needs for different certifications are satisfied. CPF will begin piloting CPF Food

217


Standard in company poultry business before applying the standard throughout Thailand

operation by 2018 and overseas operation by 2020

CPF have also set up quality monitoring plan to ensure the consistent delivery of high

quality products and compliance to customers’ food laws/regulation. The example of tests are

nutrition values, pathogens, chemical residues (antibiotics, allergens, toxins), which all tests

were conducted by third party laboratory outside the Company. The results have been verified

by customers and audit bodiesin regular basis. In addition, The company have an annual

training plan of quality and product safety to all levels of staff in factory and corporate level as

well as theirs suppliers.

While preservatives are designed to preserve food and prevent bacterial growth, several

studies have shown that they may have long term harmful effects on consumer health.This

system is ensure that CP poultry products are preservative-free. CP brand poultry is raised

without any artificial or added hormones, and with no added chemical preservatives or

hydrogenated oils.CPF farm to fork methods also ensure that the poultry does not contain

colourants.(40)

Managing cold chain is important for the maintenance of quality and safety of the

products. For chilled and frozen food, there is risk pertaining to cold chain breaks at transfer

points and this may have significant impact on food quality and safety. Since 2012, CPF have

established an extended arm of quality assurance in Logistics & Retails responsible for

monitoring product quality along its supply chain. The quality cold chain standard has been

implemented, audited and conducted training to distribution center, transport, distribution and

retail staff. There is a system of on-going temperature monitoring technology along with GPS

tracing and tracking transport activities. At retail shelf in supermarkets sale CPF’s products,

there is a team called Product Consultant (PC) responsible for monitoring quality and providing

product information to consumer, including educate consumer for appropriated storage and

application. PC team must be trained for product knowledge, safety and handling different

categories from quality assurance (QA) team.

Developing new formulas and sourcing raw materials of safe and high quality.Animal

feed production on Feedmill high quality raw materials phase . In order to produce safe and

nutritious meat products, CPF strives to develop new formulas to get the finest quality animal

feed on the R&D phase. CPF’s processing plants employ advanced production technology with

international safety standards.The company using advanced technology all trucks equipped

with GPS tracking system ensures consistent quality on time.

Developing livestock breeds by natural processes without using any biochemical

methods on te farm breeding quality breeds phase.CPF employs integrated closed farms and

uses modern production technologies approved by international standards.The evaporative

cooling system uses advanced technologies to raise livestock and this has proven to be effective

in preventing diseases.

With computerized control systems, a farmer can check and control every procedure of

more than 100,000 chickens simultaneously.CPF’s processing plants employ the latest and most

modern production technologies.CPF’s plants are world class and meet all international

regulations, requirements and certifications, and are on par with animal welfare standards.The

218


system checks and controls every step of the process and ensures traceability.The packaging of

the product is fully computerized. The production processes ensure consistently high quality

for consumers.

CPF provides global marketing and distribution channels for business to

business.Available at consumer’s fingertips therefore CPF provides retail channels for

consumers.Product of choice .High quality products with food safety integrity.CPF provides

quality food products with food safety integrity for the world’s consumer.

The Company has emphasized the animal genetic selection and genetic testing with

natural methods of selecting which does not utilize genetic engineering (GMO’s) or cloning in

animal breeding program, and the company has cooperated with business partner who supply

grandparent stocks and parent stocks for researching and developing the animal genetic in

accordance with the natural genetic selection methods.

100% of corn sourced and used in Thailand is under traceability system for corn, helping

to address natural resource and environmental challenges including haze and management of

agricultural waste in the highlands. The traceability system under went the participation from

various stakeholder groups including business partners, farmers, academia, the government and

civil society. The Company also organized workshops for all corn business partners.

3.Material and Method

The study was initiated with review of relevant literature on the subject and secondary

data analysis. 30 countries were selected for comparing waste amount and macro economic

indicators additionaly the relationship between logistics performance index (LPI) and waste

amount were analized.

3.1 Data Collection

Data were retrieving from World Bank resources (worldbank.org) as logistics

performance index which is abbreviated are LPI and OECD (Organisation for EconomicCo-

operation and Development) and FAO ( Food and Agriculture Organization of the United

Nations)

219


Table 1: Data Collection

Source : OECD ,FAO,World Bank

3.2 Method

As a method Pearson moment correlation coefficient and Spearman rank correlation

coefficients have been calculated in order to find to correlation between the variables in

question. Formulas of the coefficients were given formula 1 and formula 2 below:

Where X:is the LPI ,and Y: is the waste amount.

And for the Spearman coefficient :

Rank Key Country Production ($) Waste (time period) Waste/Production GDP Per Capita ($ ) Population Waste/Population LPI

1 AUS Australia 29.157.230.684 449.210 0,00002 53.800 24.598.933 0,0183 3,75

2 AUT Austria 5.545.802.258 135.750 0,00002 47.291 8.809.212 0,0154 4,03

3 BEL Belgium 3.005.434.437 1.009.343 0,00034 43.324 11.372.068 0,0888 4,04

4 CAN Canada 26.511.233.712 2.092.078 0,00008 45.032 36.708.083 0,0570 3,73

5 CHN China (People's Republic of) 762.306.616.068 21.658.500 0,00003 8.827 1.386.395.000 0,0156 3,61

6 CZE Czech Republic 4.262.013.535 210.007.311 0,04927 20.368 10.591.323 19,8282 3,68

7 DNK Denmark 4.251.721.394 882.237 0,00021 56.308 5.769.603 0,1529 3,99

8 EST Estonia 601.436.906 7.250 0,00001 19.705 1.315.480 0,0055 3,31

9 FIN Finland 6.755.889.151 9.250 0,00000 45.703 5.511.303 0,0017 3,97

10 FRA France 43.315.430.179 946.750 0,00002 38.477 67.118.648 0,0141 3,84

11 DEU Germany 20.704.555.350 8.122.500 0,00039 44.470 82.695.000 0,0982 4,20

12 GRC Greece 8.476.106.334 283.250 0,00003 18.613 10.760.421 0,0263 3,20

13 IRL Ireland 3.384.272.278 49.250 0,00001 69.331 4.813.608 0,0102 3,51

14 ITA Italy 37.105.605.337 5.610.478 0,00015 31.953 60.551.416 0,0927 3,74

15 JPN Japan 51.369.436.270 25.256.750 0,00049 38.428 126.785.797 0,1992 4,03

16 KOR Korea 24.679.320.555 4.416.843 0,00018 29.743 51.466.201 0,0858 3,61

17 LUX Luxembourg 144.799.326 2.500 0,00002 104.103 599.449 0,0042 3,63

18 MEX Mexico 40.489.937.909 12.745.650 0,00031 8.903 129.163.276 0,0987 3,05

19 NLD Netherlands 15.227.012.868 6.437.000 0,00042 48.223 17.132.854 0,3757 4,02

20 NOR Norway 7.182.721.737 293.500 0,00004 75.505 5.282.223 0,0556 3,70

21 POL Poland 11.028.421.716 747.750 0,00007 13.812 37.975.841 0,0197 3,54

22 PRT Portugal 4.677.412.770 124.250 0,00003 21.136 10.293.718 0,0121 3,64

23 SVK Slovak Republic 3.570.654.956 456.540 0,00013 17.605 5.439.892 0,0839 3,03

24 SVN Slovenia 869.653.255 108.925 0,00013 23.597 2.066.748 0,0527 3,31

25 ESP Spain 38.305.004.124 767.500 0,00002 28.157 46.572.028 0,0165 3,83

26 SWE Sweden 7.557.102.653 649.750 0,00009 53.442 10.067.744 0,0645 4,05

27 CHE Switzerland 3.984.136.645 62.750 0,00002 80.190 8.466.017 0,0074 3,90

28 TUR Turkey 84.536.480.750 3.632.484.468 0,04297 10.541 80.745.020 44,9871 3,15

29 GBR United Kingdom 17.638.598.757 11.039.296 0,00063 39.720 66.022.273 0,1672 3,99

220


3.3 Findings

The correlation coefficient between LPI and waste amount of the 30 countries was

founded tobe r= - 0.42 with the p value p=0.045 which is significiant . Also Spearman rank

correlation coefficient was found tobe r=-0.48 with the p value p= -0.038

This result have shown that there is a strong correlation between LPI and waste whoever

since the signed is negative this indicates that as the waste amount increased LPI indice

decreased. Moreover as apart of reverse logistics the lack of waste management and smart

logistics effects the LPI score significantly on the other hand correlation coefficients between

LPI and the other macro economic indicators were not founded to be significant . For further

studies the sample size must be increased .

4.CONCLUSION AND DISCUSSION

As the result of quantitative analysis have shown waste food effects not only the

environment but also same indicators related to economics of the countries .All the methods

and pocedures explained in this study aim to reduce waste amount of food for a better world.

Food security is at the top of the agenda under the global public attention. Global and regional

strategic plans are set to address this challenge. Today’s consumers are increasingly demanding

more fresh food products including food-to-go and meal kits and many brick & mortar grocery

retailers are using fresh products as a means to draw shoppers into their stores. Therefore,

having 82% of respondents rate fresh products as very Important to their business is consistent

with this trend. (41)

However, to date, the linkage between logistics systems of the stakeholders in the

agriculture and food supply chains is rather loose and fragmented. Even within individual firms,

the vertical and internal integration as related to freight and logistics is loose, and therefore they

are both economically and environmentally inefficient and not sustainable. In this regard,

effective and efficient logistics will be a critical success factor for both producers and

retailers.(42)

The role of production and supply chain management is increasing worldwide due to

the growing consumer concerns over food safety and quality together with retailer demands for

large volumes of consistent and reliable product.

221


REFERANCES

1. White,H.(2014,September ).Buyer-supplier relationships in the UK fresh produce

industry,Granfield Universty,Belfordshire,UK

2. Buck,R. and Minvielle,A. (2013 ).A Fresh take food retailing , McKinsey & Company

3. Xu,X. (2002).İntroduction to supply chain management,Meditech

4. Robey,S.(2015,19Jun).http://www.whichwarehouse.com/blog/news/moving-fresh-

produce-quickly-supply-chain/supply chain management when distirubuting fresh

produce

5. Hartavanie,T.(2013).NFC Applications in the tracking system.

6. Akkartal,Doç.Dr.E.(2018) Tedarik Zinciri Bilgi Sistemleri ve

Teknolojileri,İstanbul:Caglayan .

7. Nukala,R. And Panduru,K.(2016).Internet of Things: A review from ‘Farm to

Fork’,Imar technology gateway.

8. Food and Agricultural Organization of The United Nation (2017).Food Outlook

2017:FAO

9. Gebresenbet,G. And Bosana,T.(2012,March).Logistic and supply chains in agriculture

and food,Intech,Sweden

10. House,Dr.P. and Egan,Dr.V. and Li,Y.(2007).Drivers of Fifth Party Logistics (5pl)

Service Providers for Supply Chain Management,Curtin Universty of Technology

school of management working paper series .

11. www.cpworldwide .com

12. https://en.wikipedia.org/wiki/Third-party_logistics

13. https://supplychain.enchange.com/bid/24156/Fourth-Party-Logistics-4PLP-what-this-

means-for-your-Supply-Chain

14. https://www.logisticsglossary.com/term/5pl/

15. World Healt Organization (2017,October). Food Safety 2017.WHO

16. Jingchen,L.(2018,November).Values of Traceability in Supply Chains.Peking

Universty

17. Karkainen,M.(2013).Increasing efficiency in the supply chain for short shelf life goods

using RFID tagging.İnternational Journal of Retail Distribution Management

18. Opara,L. and Mazaud,F. (2015,September).Food traceability from field to plate.

19. https :// www.schuttelaar-partners.com/news/2017/smart farming is key for the future

of agriculture

20. Kau,Ju. and Chen,Mu.(2009,August). Developing and advanced multi tempature joint

distribution system for the food cold chain.Technology Center for Service Industries

21. https://www.relexsolutions.com/five-good-habits-that-make-for-better-supermarket-

inventory-management

22. Verma,S. and Moorthy,R. (2015,April ).On shelf availability retailing ,international

journal of computer application.

23. https://nfc-forum.org/

https://en.wikipedia.org/wiki/Third-party_logistics

https://supplychain.enchange.com/bid/24156/Fourth-Party-Logistics-4PLP-what-this-means-for-your-Supply-Chain

https://supplychain.enchange.com/bid/24156/Fourth-Party-Logistics-4PLP-what-this-means-for-your-Supply-Chain

https://www.logisticsglossary.com/term/5pl/

https://nfc-forum.org/

222


24. Google Working On Hands Free Payment,Enterprenur minddle east . 17 March 2016,

https://www.entrepreneur.com/article/272415

25. https://www.datexcorp.com/food-supply-chain-safety-from-farm-to-fork

26. Galvin,D.(2017).IBM and Walmart: Blockchain for Food Safety.IBM Coorperation

27. Morley,K.(2017,August).Supermarkets urgently withdraw salads and sandwiches

after 700,000 contaminated eggs enter Britain ,The Telegraph

28. Selman,CA. and Guzewich,JJ.(2014). Public Health Measures: Environmental

Assessment in Outbreak Investigation.Encylopedia of Food Safety Waltham

M.A:Academic Press

29. Singh,S. and Singla,N. (2010, September).Fresh Food Retail Chains in India:

Organisation and Impacts.

30. https://safefoodalliance.com/resources/food-safety-resources/haccp-overview/

31. https://www.bureauveritas.com/services+sheet/globalgap-certification_1381

32. https://www.brcglobalstandards.com/

33. https://www.ifs-certification.com/index.php/en/

34. Gunders,D.(2012,August).How America is losing up to 40 percent of its food from farm

to fork to landfill.NDRC Report

35. Willems,K.and Peeters,L.(2008,July).Evaluation of the cold chain of fresh cut endive

from farmer to plate,Postharvest Biyology and Technology

36. http://www.cpgroupglobal.com/

37. Charoen Pokphand Foods Puplic Puplic Company Limited (2018) .Animal Welfare

Policy, CPF

38. http://www.cpgroupglobal.com/biz-group

39. https://www.cpfworldwide.com/en/landing

40. https://www.cpfworldwide.com/en/corntraceability

41. Relex (2018,April).Growing and Sustaining Competitive Advantage in Grocery Retail

report ,Relex

42. Logistics and Supply Chains in Agriculture and Food

https://www.datexcorp.com/food-supply-chain-safety-from-farm-to-fork

https://safefoodalliance.com/resources/food-safety-resources/haccp-overview/

https://www.bureauveritas.com/services+sheet/globalgap-certification_1381

https://www.brcglobalstandards.com/

https://www.ifs-certification.com/index.php/en/

http://www.cpgroupglobal.com/

http://www.cpgroupglobal.com/biz-group

https://www.cpfworldwide.com/en/landing

https://www.cpfworldwide.com/en/corntraceability

223


M ENA ÜL KELERİNDE PETR OL TÜKE TİMİ VE EKONO

MİK BÜY ÜME İLİŞKİSİ: BO OTSTRAP PA NEL G RANGER

NEDENS ELLİK ANALİZİ

Prof. Dr. Se yfe tti n ER DOĞA N

İstan bul Meden iyet Ünivers itesi, Siyasal Bilgi ler Fakültesi, İktis at Bölümü

S ey fett in.er do gan@me den iyet.edu.tr

Dr. Ayş e DE M İR YI LMAZ

Haz ine v e Mali y e Bak anlığı, Gel ir İd aresi Baş kan lığı

ÖZET

Enerji tüketimi ve ekonomik büyüme ilişkisini inceleyen çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Bu

çalışmalardan bazıları tek ülke verilerini incelerken bazıları ülke gruplarını tercih etmiştir. Bu çalışmada, MENA

(Orta Doğu ve Kuzey Afrika Ülkeleri) ülkelerindeki petrol tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki nedensellik

ilişkisi incelenmiştir. Değişkenler arasındaki ilişki seçilmiş 8 MENA ülkesinde (Mısır, Lübnan, Ürdün, Tunus,

Cezayir, Irak, İran ve Suudi Arabistan) 1990-2014 dönem aralığındaki yıllık veriler kullanılarak, Bootstrap Panel

Granger Nedensellik testi ile analiz edilmiştir. Çalışmanın yatay kesit sonuçlarına göre sadece Mısır, Ürdün,

Lübnan, Tunus ve Suudi Arabistan'da petrol tüketiminden ekonomik büyümeye doğru pozitif bir nedensellik

ilişkisi bulunmuştur. Cezayir, İran ve Irak'ta ise herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. Ekonomik

büyümeden enerji tüketimine doğru ise yalnızca Mısır, Lübnan ve Suudi Arabistan'da pozitif bir nedensellik söz

konusudur. Çalışmanın panel sonucu değerlendirildiğinde petrol tüketiminden ekonomik büyümeye yönelik

herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. Ekonomik büyümeden petrol tüketimine doğru ise önemli bir

pozitif nedensellik ilişkisi bulunmuştur. Bu sonuçlar MENA ülkelerinde korumacılık hipotezinin geçerli olduğunu

ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler: Ekonomik Büyüme, Enerji Tüketimi, Panel Nedensellik, MENA ülkeleri

OIL CONSUMPTION AND ECONOMIC GROWTH RELATIONSHIP IN MENA COUNTRIES: BOOTSTRAP PANEL

GRANGER CAUSALITY ANALYSIS

ABSTRACT

There are many studies examining the relationship between energy consumption and economic growth. Some of these studies

examined single country data and some preferred country groups. In this study, the causality relationship between oil consumption and

economic growth in MENA (Middle East and North African Countries) countries is examined. The relationship between the variables was

analyzed by using Bootstrap Panel Granger Causality test, using the annual data from 1990-2014 period in 8 selected MENA countries (Egypt,

Lebanon, Jordan, Tunisia, Algeria, Iraq, Iran and Saudi Arabia). According to the results of the study, a positive causality relationship was

found oil consumption to economic growth only in Egypt, Jordan, Lebanon, Tunisia and Saudi Arabia.

In Algeria, Iran and Iraq no causality relationship was found. There is a positive causality only in Egypt, Lebanon and Saudi Arabia economic

growth to energy consumption. When the panel results of the study were evaluated, there was no causality relation oil consumption to economic

growth. A significant positive causal relationship was found economic growth to oil consumption. These results indicate that the conservation

hypothesis is valid in the MENA countries.

Key Words: Economic Growth, Energy Consumption, Panel Causality, MENA Countries

224


GİRİŞ

Ekonomik büyüme ve enerji tüketimi arasındaki ilişki, devletin etkin olarak rol aldığı

enerji piyasalarında enerji politikalarını şekillendirmede önemli bir faktördür. Enerji tüketimi

ve ekonomik büyüme arasında herhangi bir nedenselliğin bulunmaması, enerji koruma

politikalarının (enerji vergileri, enerji tasarrufu, enerji fiyat politikaları vb.) ekonomik

büyümeyi olumsuz yönde etkileme ihtimalini ortadan kaldırmaktadır. Bunun aksine enerji

tüketimi ve ekonomik büyüme arasında anlamlı bir nedenselliğin bulunduğu koşullarda ise,

enerji tüketimini azaltmaya yönelik uygulanan koruma politikaları iktisadi büyümeye olumsuz

bir biçimde etki edebilecektir (Aytaç, 2010: 483). Ekonomik büyüme ve enerji tüketimi

ilişkisine yönelik literatür çalışmalarında farklı hipotezler geliştirilmiştir. Bunlar büyüme

hipotezi, korumacılık hipotezi, geri besleme hipotezi ve yansızlık hipotezi olmak üzere dört

gruba ayrılmaktadır.

Büyüme hipotezinde enerji, üretimin her aşamasında yer alması nedeniyle ekonomik

gelişme sürecinde oldukça önemli bir rol üstlenmektedir. Büyüme hipotezinde, enerji

tüketiminden ekonomik büyümeye yönelik tek yönlü pozitif bir nedensellik ilişkisi

bulunmaktadır (Jumbe, 2004: 61-62). Korumacılık hipotezi'nde, iktisadi büyümeden enerji

tüketimine yönelik anlamlı bir nedensellik ilişkisi bulunmaktadır. Böylelikle ekonomik

büyümede gerçekleşecek kalıcı bir artış, enerji tüketiminde devamlı bir artışa neden

olabilecektir (Ghosh, 2002: 125).

Yansızlık hipoteziyle iktisadi büyüme ve enerji tüketimi arasında bir ilişki bulunmadığı

varsayılmaktadır. Yani ne muhafazakâr ne de geniş kapsamlı politikaların uygulanmasıyla

enerji tüketiminin büyüme üzerinde hiçbir etkisi bulunmayacaktır (Chen vd., 2007: 2611).

Büyüme ve enerji tüketimi değişkenlerinin arasında çift taraflı olarak nedensel bir ilişkisinin

bulunduğunu ise geri besleme hipotezi ortaya koymaktadır (Squalli, 2007: 1193).

Çalışmanın amacı, 1990-2014 dönemleri arasındaki yıllık veriler kullanılarak, 8 adet

MENA ülkesi için petrol tüketimi ile ekonomik büyüme değişkenleri arasında karşılıklı bir

nedensel ilişkinin bulunup bulunmadığı belirlenerek ampirik literatüre katkı sağlamaktır.

Çalışmada, çoklu ülke gruplarında değişkenler arasındaki ilişkisinin varlığını ve yönünü test

etmek için literatürde yoğun olarak kullanılan panel veri analizi kullanılmıştır. Çalışmanın giriş

bölümünde enerji tüketimi ve iktisadi büyüme ilişkisi incelenmiştir. İkinci bölümde MENA

ülkelerinde enerji tüketimi ve ekonomik büyüme ilişkisi incelenmiştir. Üçüncü bölümde enerji

tüketimi ve ekonomik büyüme ilişkisine yönelik yapılan çalışmaların literatür özeti

sunulmuştur. Dördüncü bölümde ise çalışmada kullanılan ekonometrik yöntem ve ampirik

bulgulara yer verilmiştir. Çalışmanın sonuç bölümünde ise çalışılan analiz sonucunda elde

edilen bulgular ele alınarak çeşitli değerlendirmelerde bulunulmuştur.

1. MENA ÜLKELERİNDE ENERJİ TÜKETİMİ VE EKONOMİK BÜYÜME

MENA ülke grubu 24 bağımsız ülkeyi içermektedir. Bunlar, Mısır, Cezayir, Comoros

Adaları, Bahreyn, Cibuti, Irak, Lübnan, Ürdün, Kuveyt, Libya, Umman, Moritanya, Suudi

Arabistan, Fas, Filistin, Katar, Sudan, Somali, Suriye, Tunus, Yemen ve Birleşik Arap

225


Emirlikleri ‘dir. MENA bölgesi, Avrupa Birliği’nin 3.8 katı ve Çin topraklarından %44 daha

büyük bir görünümdedir. Bölge, dünya yüzeyinin %9’unu oluştururken, doğal gaz rezervlerinin

%21’ine ve dünya petrol rezervinin %61’ine sahiptir. Dünyada petrol ihracatı yapan 10 OPEC

üyesi ülkenin 8 tanesi (Kuveyt, Cezayir, Irak, Libya, Suudi Arabistan, Katar ve Birleşik Arap

Emirlikleri) ise MENA Bölgesinde yer almaktadır (Koçak & Kavi, 2011: 62).

MENA bölgesi kendi içerisinde homojen bir yapı sergilememektedir. MENA grubu

nüfusu yoğun olanlar ile doğal kaynağı bulunmayanları orta-alt gelir grubu, işgücü bol olanlar

ile doğal kaynak zengini olanları orta-üst gelir grubu, enerji zengini olup hem bölgeden hemde

komşu ülkelerden emek ithal eden Körfez-Arap İşbirliği Konseyi (GCC) üyesi ülkeleri ise

yüksek gelirli ülkeler olarak kendi içinde tasnif etmektedir. Gelir seviyesi ne olursa olsun

MENA bölgesi rantiyer ilişki formları ve otoriter yönetim biçimleri ile bilinmekte; orta gelirli

ülkelerde belirli aralıklarla süregelen enflasyon, işsizlik gibi kronik sorunlarla ilerleyen, yüksek

gelirli ülkelerde ise örgütlenme, ifade, kendini açıklama gibi siyasal ve sivil özgürlükler

bakımından yoğun kısıtlamalarla oluşan yüksek sosyal tansiyon içinde bulunulan bölgenin

genel karakteristiğini oluşturmaktadır (Gök vd., 2018: 288).

MENA bölgesinde yer alan petrol, ülkeler için bir ‘bölen’ rolündedir. Petrol

mülkiyetçiliği veya petrol milliyetçiliği kavramları, MENA bölgesinin kendi ‘zenciler’ini ve

‘beyazlar’ını oluşturmuştur. MENA grubunda petrol üreticisi konumundaki zengin ülkeleri,

yani ‘beyazları’ Katar, Suudi Arabistan, Kuveyt, İran, Libya, Irak, Umman olarak

sıralayabiliriz. MENA grubunun petrol yoksulu ülkeleri yani ‘zencileri’ ise Suriye, Türkiye ve

İsrail vb.' dir (Kalaycı, 2017: 96).

MENA ülkelerinin bulunduğu bölgenin genişliği ve değerli petrol kaynaklarına sahip

olmasıyla genel olarak karşı karşıya olduğu birçok zorluk bulunmaktadır. Bu zorluklar aşağıda

sunulmuştur (Saidi & Yared, 2003: 1-2);

1)Son on yılda ülkelerin büyümesi ve gelişmesi, kişi başına düşen gelirlerin durgunlaşması ve

yüksek nüfus artış oranları nedeniyle oldukça yavaşlamıştır.

2)Faktör verimliliğinden ziyade faktör birikiminden kaynaklanan büyüme, teknolojik

gelişmeleri oldukça düşük oranda yansıtmaktadır.

3)Medya, bilgi ve iletişim teknolojilerinde büyük bir "dijital ayrım" ortaya çıkmaktadır.

4)Su kıtlığı ve su hakları ile ilgili yaşanan çatışmaların artmasıyla birlikte su ve çevresel

sorunlar giderek artmaktadır.

5)MENA bölgesi doğal kaynak ihracatına bağlı ve enerji fiyat şoklarına karşı hassas bir

yapıdadır.

6) Özelleştirmelerin ve reformların başlamasına rağmen ekonomik faaliyetlerde kamu

sektörünün baskın bir rolü bulunmaktadır.

7) Arap-İsrail çatışmaları neticesinde oluşan yüksek politik ve güvenlik sorunları bölgede

yatırım risklerine neden olmaktadır.

MENA ülkeleri karşılaştıkları bu zorluklar neticesinde sahibi oldukları petrol

kaynaklarının üretiminde yeterli oranda başarı sağlayamamaktadırlar. Bu nedenle bu ülkelerin

226


ekonomik büyüme oranlarında da sürdürülebilir bir artış sağlayamamakta oldukları

söylenebilir.

2. LİTERATÜR ARAŞTIRMASI

Enerji tüketimi ile ekonomik büyüme ilişkisi üzerine literatürde oldukça yoğun

çalışılmaktadır. Değişkenler arasındaki ilişkinin yönüne yönelik yapılan çalışmaların sonuçları

korumacılık hipotezi, büyüme hipotezi, geri besleme hipotezi ve yansızlık hipotezi

çerçevesinde Tablo 2'de sunulmuştur.

Tablo 2: Enerji tüketimi ve ekonomik büyüme ilişkisine yönelik yapılan çalışmalar

Yazarlar ve

Çalışma Yılı

Dönem ve

Ülke(ler)

Değişkenler Yöntem Nedensellik

Sonucu

Apergis & Payne

(2010)

1985 – 2005

20 OECD ülkesi

GSYH,

yenilenebilir enerji

tüketimi, gayrisafi

sabit sermaye,

işgücü,

Granger

Nedensellik Testi

Geri Besleme

Hipotezi

Ciarreta &

Zarraga (2010)

1970-2007

12 Avrupa Ülkesi

Enerji Tüketimi,

RGSYİH ve Enerji

Fiyatları

Panel Nedensellik

Testleri

Büyüme Hipotezi

Öztürk &

Acaravcı (2011)

1971-2006

11 MENA Ülkesi

Elektrik Tüketimi,

Reel GSYİH

Granger

Nedensellik Testi

Yansızlık

Hipotezi

Yalta (2011) 1950-2006

Türkiye

RGSYİH, Enerji

tüketimi

Eşbütünleşme

Analizi

Yansızlık

Hipotezi

Al-Mulali & Che

Sab (2012)

1980-2008

30 Sahra-altı

Afrika ülkeleri

Enerji tüketimi,

CO2 emisyonu,

GSYİH

Panel

eşbütünleşme,

Granger

nedensellik

Geri Besleme

Hipotezi

Gross (2012) 1970-2007

ABD

Enerji tüketimi,

Sektörel katma

değer, sabit

sermaye stoku,

ithalat sızma oranı,

VECM, ARDL

Sınır Testi

Geri Besleme

Hipotezi

Omri (2013) 1990-2011

MENA

CO2 emisyonu,

enerji tüketimi,

GSYİH

GMM

Geri Besleme

Hipotezi

Ouedraogo (2013) 1980 – 2008

15 Batı Afrika

Ülkeleri

Ekonomik

Topluluğu

Enerji tüketimi,

elektrik tüketimi,

enerji fiyatları,

GSYH

Granger

Nedensellik Testi

KD:Korumacılık

Hipotezi

UD:Büyüme

Hipotezi

Öcal & Aslan

(2013)

1990-2010

Türkiye

GSYH, Gayrisafi

sabit sermaye

oluşumu, İşgücü,

Yenilenebilir

enerji kaynakları

Toda-Yamamoto

Nedensellik Testi

Korumacılık

Hipotezi

Tan & Tang

(2013)

1970-2009

Malezya

Elektrik tük.,enerji

fiyatları, teknoloji

inovasyonu,

büyüme

VAR, Granger

nedensellik

Geri Besleme

Hipotezi

Araç & Hasanov 1960-2010 Enerji tüketimi, VAR Analizi Büyüme Hipotezi

227


(2014) Türkiye ekonomik büyüme

Nasreen & Anwar

(2014)

1980-2011

15 Asya ülkesi

Ekonomik

büyüme, ticaret

açıklığı ve enerji

tüketimi

Panel Granger

nedensellik testi

Geri Besleme

Hipotezi

Omay vd. (2014) 1977-2007

G7

Enerji tüketimi,

GSYH

Eşbütünleşme,

Granger

nedensellik

Geri Besleme

Hipotezi

Alshehry &

Belloumi (2015)

1971–2010

Suudi Arabistan

Enerji tüketimi,

enerji fiyatları,

CO2 emisyonları,

ekonomik büyüme

Johansen çok

değişkenli

yaklaşım

Büyüme Hipotezi

Siddique &

Majeed (2015)

1980-2010

5 Güney Asya

Ülkesi

Finansal gelişme,

enerji, ticaret,

büyüme

Panel

Eşbütünleşme

Testi

Geri Besleme

Hipotezi

Osigwe &

Arawomo (2015)

1970-2012

Nijerya

Enerji tüketimi

Petrol fiyatı,

ekonomik büyüme

Granger

Nedensellik Testi

Geri Besleme

Hipotezi

Bakırtaş &

Çetin(2016)

1992-2010

G20 ülkeleri

RGSYİH,


tüketimi

Eş-bütünleşme Korumacılık

Hipotezi

Özşahin vd.

(2016)

2000-2013

BRICS-T ülkeleri

RGSYİH,


tüketimi

Panel-ARDL

tekniği

Büyüme Hipotezi

Örgün &

Pala(2017)

1996-2013

28 AB ülkesi

Enerji tüketimi

ekonomik

büyüme, dışa

açıklık, işgücü,

sermaye

Panel Granger

nedensellik

Büyüme Hipotezi

Ballı vd.(2018) 1992-2013

Bağımsız

Devletler

Topluluğu

RGSYH, enerji

tüketimi, sermaye

miktarı, işgücü

Panel veri analizi Geri Besleme

Hipotezi

Kaynak: Yazar tarafından oluşturulmuştur.

Enerji tüketiminden ekonomik büyümeye yönelik yapılan araştırmalarda tek yönlü bir

nedensel ilişkinin olduğunu ifade eden büyüme hipotezini doğrulayan çalışmalar Tablo 2'de

Ciarreta & Zarraga (2010), uzun dönemde Ouedraogo (2013)'nun çalışması, Araç & Hasanov

(2014), Alshehry & Belloumi (2015), Özşahin vd. (2016), Örgün & Pala (2017) şeklinde

sıralanmıştır. Büyümeden enerji tüketimine nedenselliğin olduğunu belirten korumacılık

hipotezini doğrulayan çalışmalar ise kısa dönemde Ouedraogo (2013)'nun çalışması, Öcal &

Aslan (2013), Bakırtaş & Çetin (2016)'in çalışmalarıdır.

Enerji tüketimi ile büyüme arasında nedensel bir ilişkinin olmadığını ifade eden

yansızlık teorisini doğrulayan çalışmalar Öztürk & Acaravcı (2011), Yalta (2011) şeklindedir.

Büyüme ve enerji tüketimi arasında çift taraflı bir nedenselliğin olduğu geri besleme hipotezini

vurgulayan çalışmalar Apergis & Payne (2010), Al-Mulali & Che Sab (2012), Gross (2012),

Omri (2013), Tan & Tang (2013), Nasreen & Anwar (2014), Omay vd. (2014), Siddique &

Majeed (2015), Osigwe & Arawomo (2015), Ballı vd. (2018) olarak sıralanabilir. Tablo 2’de

yer alan çalışma sonuçlarının birbirinden farklı çıkmasının nedenleri arasında çalışılan

228


ülkelerin, analiz yöntemlerinin, dönem aralığının ve ele alınan değişkenlerin farklı olmasından

kaynaklı olduğu söylenebilir.

3. AMPİRİK ANALİZ

3.1. Yöntem ve Veri Seti

3.1.1. Veri Seti

Çalışmada, MENA bölgesinde yer alan seçilmiş 8 ülkenin (Cezayir, Mısır, Ürdün,

Lübnan, Tunus, İran, Irak, Suudi Arabistan) petrol tüketimi ile ekonomik büyüme ilişkisi analiz

edilmektedir. Değişkenler arasındaki ilişkiyi analiz etmek için 1990-2014 dönemine ait yıllık

verilerden oluşan seriler logaritması alınarak, Kónya (2006)'nın çalışmasında yer bulan

Bootstrap Panel Granger nedensellik testini kullanılarak incelenmektedir. Çalışmada ele alınan

ülke verileri Dünya Bankası Dünya Kalkınma Göstergeleri (World Bank, World Development

Indicators) veri tabanından elde edilmiştir.

Tablo 3: Veri seti ve tanımlamalar

Değişken Açıklama Kaynak

Petrol Tüketimi Kişi Başına Düşen Petrol Tüketimi (kg) Dünya Bankası

Dünya Kalkınma

Göstergeleri Ekonomik Büyüme Kişi Başına Düşen GSYİH (sabit fiyatlarla

2010 US$)

3.1.2. Ekonometrik Yöntem

Çalışmada, petrol tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki nedensel ilişki Kónya

(2006)'nın geliştirdiği Bootstrap Panel Granger Nedensellik testi ile analiz edilmiştir. İlk olarak

denklemler üzerinden eğim parametrelerinin heterojenliği ve yatay kesitler arası bağımlılık

olup-olmadığı incelenmiştir (Kónya, 2006: 990).

3.1.2.1. Yatay Kesit Bağımlılık Testi

Yatay kesitsel bağımlılığın olup olmadığını anlamak için farklı testler kullanılmaktadır.

Bu testler Breusch ve Pagan(1980)’ın geliştirdiği yatay kesitsel bağımlılık için Lagrange

multiplier test istatistiği ve Peseran (2004)’ın geliştirdiği iki yatay kesitsel bağımlılık test

istatistiği Lagrange Multiplier ile diğer ikili korelasyon katsayılarına dayanan test istatistiği

şeklindedir (Şen vd., 2015: 6-7).

LM testinde, herhangi bir yatay kesitsel bağımlılığın olmadığı boş hipotez H0 :Cov (μit,

μjt) = 0 şeklinde gösterilir. Breusch ve Pagan (1980)’ın geliştirdiği LM testi'nin temeli en küçük

kareler tahminiyle bulunan yatay-kesit artıkların birbirleri arasındaki korelasyon katsayıları

sonucunun kareleri toplamına dayanır. Bu test doğrultusunda yokluk hipotezi, sabit N ve

T→ koşulları altında yatay-kesit korelasyonunun olmadığını ifade etmektedir. LM testi,

N(N-1)/2 serbestlik derecesi koşuluna sahip ki-kare asimptotik dağılım gösterdiğini varsayar

ve bunun neticesinde T>N koşulunun geçerliliği gerekmektedir. Boş hipotez testi için, Breusch

229


ve Pagan(1980)'ın geliştirdiği yatay kesitsel bağımlılığını test eden Lagrange multiplier test

istatistiği şu şekilde hesaplanır (Breusch & Pagan, 1980: 239-253):

𝐿𝑀 = 𝑇∑ ∑ 𝑝⏞̂𝑖𝔧

2̇𝑁

𝑗=𝑖+1

𝑁−1

𝑖=1

[1]

LM testi genel olarak büyük T ve az sayıda N için önerilmektedir. Ancak bunun sorun

olması durumunda Pesaran (2004), N → ve T → olduğu panellerde çalışmalarında da

kullanılabilecek CDLM testini geliştirmiştir. Pesaran (2004)’ın geliştirdiği LM test istatistiği

(Pesaran, 2004: 1-40);

𝐶𝐷𝐿𝑀 = √1

𝑁(𝑁 − 1)∑ ∑ (𝑇�̂�𝑖𝑗

2 − 1)

𝑁

𝑗=𝑖+1

𝑁−1

𝑖=1

[2]

Pesaran (2004), büyük N ve küçük T durumunda yatay-kesit bağımlılığın tespitini

sağlayan CD testi (Cross-Sectional Dependence Test) kullanır. CD testi yatay-kesit artıkların

birbirleri arasındaki korelasyon katsayılarının toplamına dayanmaktadır. Bu test istatistiği

(Pesaran, 2004: 1-40):

𝐶𝐷 = √2𝑇

𝑁(𝑁 − 1)∑ ∑ �̂�𝑖𝑗

𝑁

𝐽=𝑖+1

𝑁−1

𝑖=1

[3]

CD testi, paneli temsil eden grup ortalamalarının ikili korelasyonlarının sıfır, ancak

bireysel ortalamanın ikili korelasyonlarının ise sıfırdan başka bir değer aldığı durumda daha az

güce sahip olacağından CD testi sapmaya yol açabilmektedir. Pesaran ve arkadaşları (2008) ise

bu sapmayı ortalama ve varyansı da test istatistiğine dahil ederek düzenlemişlerdir. Sapması

düzeltilmiş LM istatistiği (Pesaran vd., 2008: 105-127):

𝐿𝑀𝑎𝑑𝑗 = √2𝑇

𝑁(𝑁 − 1)∑ ∑ �̂�𝑖𝑗

𝑁

𝑗=𝑖+1

𝑁−1

𝑖=1

(𝑇 − 𝑘)�̂�𝑖𝑗2 − 𝑢𝑇𝑖𝑗

√𝜈𝑇𝑖𝑗2

[4]

3.1.2.2. Slope Homojenliği Testi

Pesaran ve Yamagata (2008) çalışmalarında Swamy testini geliştirmiştir. Testte,

öncelikle yatay kesitler arasında eğim katsayılarının farklılaşıp farklılaşmadığı

araştırılmaktadır. Bu testin sıfır hipotezi eğim katsayılarının homojenliğini; alternatif hipotez

ise eğim katsayılarının heterojenliğini göstermektedir (Pesaran & Yamagata, 2008: 50-93).

230


Pesaran ve Yamagata (2008)'nın geliştirdiği ∆ ̂ve ∆̂adj testlerinin yardımıyla yatay

kesitlere karşı eğim katsayılarının heterojen olup-olmadığı ortaya konulabilmektedir (Pesaran

vd., 2008: 105-127).

Pesaran ve Yamagata (2008), T’nin N’e göre görece büyük olduğunda F testinin ve

Swamy'nin testinin panel veri analizini zorunlu hale getirdiğini ifade etmektedir. Swamy

değişen varyans sorununun herhangi bir kısıt olmaktan çıktığı durumda bir eğim heterojenliği

testi geliştirmiştir. Swamy'nin istatistiği aşağıdaki gibi gösterilebilir (Pesaran & Yamagata,

2008: 50-93):

�̃� =∑(�̂�𝑖 − �̂�𝑊𝐹𝐸)′

𝑁

𝑖=1

𝑋𝑖′𝑀𝜏𝑋𝑖

�̂�𝑖2 (�̂�𝑖 − �̂�𝑊𝐹𝐸)[5]

Pesaran ve Yamagata (2008) ise çalışmalarında Swamy testini geliştirerek 6 nolu

eşitlikteki standartlaştırılmış dağılım istatistiğini geliştirmişlerdir (Pesaran & Yamagata, 2008:

50-93).

∆̃= √𝑁 (𝑁−1�̃� − 𝑘

√2𝑘) [6]

Boş hipotez altında√𝑁/T → ∞ olması şartıyla, (N, T) → ∞ koşuluyla ve hata terimleri

normal dağıldığında, Δ̃ testi asimptotik standart bir normal dağılım sergiler. Δ̃ testinin küçük

örnek özellikleri normal dağıtılmış hatalar olması durumunda aşağıdaki yer alan eşitlikte

bulunan ortalaması ve sapması düzeltilmiş versiyonlu varyans kullanılabilir (Pesaran &

Yamagata, 2008: 50-93).

∆̃𝑎𝑑𝑗= √𝑁

(

𝑁−1�̃� − 𝐸(�̃�𝑖𝑡)

√𝑣𝑎𝑟(�̃�𝑖𝑡) )

[7]

ortalama E(�̃�𝑖𝑡) = k, ve var(�̃�𝑖𝑡) = 2k(T-k-1)/(T+1).

3.1.2.3. Panel Nedensellik Testi

Panel bootstrap nedensellik analizi, görünüşte ilişkisiz regresyon SUR (Seemingly

Unrelated Regressions-Görünüşte İlişkisiz Regresyon Yöntemi) yöntemine dayanmaktadır.

Analiz yöntemi nedensel ilişkinin belirlenmesinde kesitlere özgü olan bootstrap kritik

değerlerine ait Wald testini barındırmaktadır. Bu yöntem aslında seviye değerlerinde ele alınan

değişkenlerin nedensellik sonuçları öncesi yapılması gerekli olan birim kök ve eşbütünleşme

analizlerine gerek duymamaktadır. Böylelikle bu yöntemde, kullanılan değişkenlerin durağan

olup olmaması önemli değildir. Burada EB ve PT sırasıyla ekonomik büyüme ve petrol

231


tüketimini temsil eden iki değişkenli yapıda SUR modeli iki denklem setini içermektedir

(Kónya, 2006: 990-991);

𝐸𝐵1,𝑡 = 𝛼1,1 +∑𝛽1,1,𝑙

𝑝1

𝑙=1

𝐸𝐵1,𝑡−1 +∑𝛿1,1,𝑙

𝑝1

𝑙=1

𝑃𝑇1,𝑡−1 + 휀1,1,𝑡

.

.

𝐸𝐵𝑁,𝑡 = 𝛼1,𝑁 +∑𝛽1,𝑁,𝑙

𝑝1

𝑙=1

𝐸𝐵𝑁,𝑡−1 +∑𝛿1,𝑁,𝑙

𝑝1

𝑙=1

𝑃𝑇𝑁,𝑡−1 + 휀1,𝑁,𝑡

ve

𝑃𝑇1,𝑡 = 𝛼2,1 +∑𝛽2,1,𝑙

𝑝2

𝑙=1

𝐸𝐵1,𝑡−1 +∑𝛿2,1,𝑙

𝑝2

𝑙=1

𝑃𝑇1,𝑡−1 + 휀2,1,𝑡

.

.

𝑃𝑇𝑁,𝑡 = 𝛼2,𝑁 +∑𝛽2,𝑁,𝑙

𝑝2

𝑙=1

𝐸𝐵𝑁,𝑡−1 +∑𝛿2,𝑁,𝑙

𝑝2

𝑙=1

𝑃𝑇𝑁,𝑡−1 + 휀2,𝑁,𝑡

SUR sisteminde tek yönlü bir granger nedenselliğini bulmak için, bir ülkede alternatif

başka nedensel ilişkilerin olup-olmaması önemlidir. Mesela tüm δ1,𝑖 ‘lerin sıfır olmaması ama

tüm β2,i‘lerin sıfır olması durumunda PT’den EB’ye doğru tek yönlü bir Granger nedenselliği

bulunmaktadır. Bunun aksine tüm δ1,𝑖’ler sıfır ise ancak tüm β2,i‘ler sıfır değilse EB’den PT’ye

doğru tek yönlü bir Granger nedenselliği bulunmaktadır. δ1,𝑖 ve β2,i sıfırdan farklı ise, PT ve

EB değişkenleri arasında çift taraflı bir Granger nedenselliği vardır. Bunun yanında tüm δ1,𝑖 ve

β2,i‘ler sıfır ise, PT ve EB arasında bulunan herhangi bir granger nedenselliği bulunmamaktadır

(Kónya, 2006: 981).

3.2. Analiz Bulguları

Panel nedensellik yönteminin doğru seçimi için ülkeler arasındaki heterojenliğin ve

modelde kullanılan serilerin arasında öncelikle yatay kesit bağımlılığının olup-olmadığı test

edilmelidir. Modelde yer alan seriler arasındaki yatay-kesit bağımlılığı ve eğim parametresinin

homojenliği testleri sonuçları aşağıdaki Tablo 4’de sunulmuştur.

232


Tablo 4: Yatay kesitsel bağımlılık ve Slope homojenliği testleri (1990-2014)

Yatay Kesitsel Bağımlılık Testleri: istatistik p-değeri

LM 3525.085 0.000

CDLM 467.318 0.000

CD 58.207 0.000

LMadj 497.378 0.000

Slope Homojenlik Testleri:

∆̃ 3.328 0.000

∆̃adj 3.353 0.000

Kaynak : Yazarın hesaplamaları.

* boş hipotezin %1 seviyesinde reddedildiğini göstermektedir.

Tablo 4'de yer alan sonuçlara göre yatay kesit bağımlılığın olmadığı boş hipotez, %1

önem seviyesinde reddedilmektedir. Hem modelde hemde değişkenler arasında yatay kesit

bağımlılığı bulunmaktadır. ∆̃ ve ∆̃adj test sonuçlarına göre ise değişkenlerin homojen

varsayıldığı sıfır hipotezi, %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir. Böylelikle

modelde ele alınan değişkenlerin eğim parametresinin heterojen olduğunu söyleyebiliriz.

Yatay kesitsel bağımlılığın var olması ve slope homojenliğinin reddedilmesi

çalışmamızın Konya(2006) tarafından geliştirilmiş olan Bootstrap Panel Granger nedensellik

analizi için uygun olduğu anlamına gelmektedir (Kónya, 2006: 978-992).

Tablo 5: MENA ülkelerinde petrol tüketiminden ekonomik büyümeye doğru panel granger nedensellik

analiz sonuçları, 1990-2014

Bootstrap Kritik Değerleri

Ülke Wald Testi 1% 5% 10% Granger

Nedensellik

𝐇𝟎 : Petrol tüketimi ekonomik büyümeye

neden olmaz

Mısır 30.265* 22.921 16.353 13.831 Var

Ürdün 23.702* 29.593 22.427 19.365 Var

Lübnan 47.408* 28.649 21.338 18.085 Var

Tunus 55.658* 16.980 11.014 8.913 Var

Cezayir 3.311 15.801 10.576 8.219 Yok

İran 0.051 31.355 22.671 19.105 Yok

Irak 6.111 46.109 35.847 30.114 Yok

Suudi

Arabistan

59.395* 45.830 34.067 28.746 Var

Panel Fisher p-value

8.555 0.931

Kaynak : Yazarın hesaplamaları.

233


* %1, %5 ve %10 seviyesinde istatistiksel önemi göstermektedir. Veriler 1990-2014 arasındaki tüm örnek

periyodu kapsamaktadır. Kritik değerler 1000 bootstrap döngüsü ile elde edilmiştir. Schwarz Bilgi Kriteri

kullanılmıştır.

MENA ülkelerinde petrol tüketiminden ekonomik büyümeye doğru bulunan panel

granger nedensellik analiz sonuçları Tablo 5’de sunulmuştur. Cezayir, İran ve Irak için nedensel

olmayan boş hipotez kabul edilmiştir. Bunun anlamı ise bu ülkelerde petrol tüketiminden

ekonomik büyümeye yönelik herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. %1, %5 ve %10

önem düzeyinde Mısır, Lübnan, Tunus ve Suudi Arabistan'da petrol tüketiminden ekonomik

büyümeye yönelik pozitif bir nedensellik ilişkisi bulunmuştur. Ürdün'de ise %5 ve %10 önem

düzeyinde petrol tüketiminden ekonomik büyümeye pozitif bir nedensellik ilişki bulunmuştur.

Çalışmanın panel sonucuna göre ise 8 MENA ülkesinde petrol tüketiminden ekonomik

büyümeye yönelik herhangi bir nedensellik bulunamamıştır.

Tablo 6: MENA ülkelerinde ekonomik büyümeden petrol tüketimine doğru panel granger nedensellik

analiz sonuçları, 1990-2014

Bootstrap Kritik Değerleri

Ülke Wald Testi 1% 5% 10% Granger

Nedensellik

𝐇𝟎 : Ekonomik büyüme petrol tüketimine

neden olmaz

Mısır 33.823* 34.319 26.662 21.823 Var

Ürdün 13.601 32.318 23.806 19.161 Yok

Lübnan 37.074* 33.253 23.474 19.556 Var

Tunus 0.077 39.611 30.070 24.831 Yok

Cezayir 0.112 44.005 33.429 28.861 Yok

İran 0.334 57.232 45.173 40.124 Yok

Irak 9.747 42.231 34.356 29.305 Yok

Suudi

Arabistan

104.428* 41.694 32.625 28.638 Var

Panel Fisher p-value

25.320 0.064 Kaynak : Yazarın hesaplamaları.

* %1, %5 ve %10 seviyesinde istatistiksel önemi göstermektedir. Veriler 1990-2014 arasındaki tüm örnek

periyodu kapsamaktadır. Kritik değerler 1000 bootstrap döngüsü ile elde edilmiştir. Schwarz Bilgi Kriteri

kullanılmıştır.

MENA ülkelerinde ekonomik büyümeden petrol tüketimine doğru panel granger

nedensellik analiz sonuçları Tablo 6’da sunulmuştur. Ürdün, Tunus, Cezayir, İran ve Irak için

nedensel olmayan boş hipotez kabul edilmiştir. Bunun anlamı ise bu ülkelerde ekonomik

büyümeden petrol tüketimine yönelik herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. Lübnan

ve Suudi Arabistan'da %1, %5 ve %10 önem düzeylerinde ekonomik büyümeden petrol

tüketimine yönelik önemli bir nedensellik ilişkisi bulunmuştur. Mısır'da ise %5 ve %10 önem

düzeylerinde ekonomik büyümeden petrol tüketimine geçerli önemli ve pozitif bir nedensellik

olduğu görülmüştür. Çalışmanın panel sonucuna göre ise 8 MENA ülkesinde ekonomik

büyümeden petrol tüketimine doğru %10 önem düzeyinde pozitif bir nedensellik bulunmuştur.

234


Tablo 7: Ülkeler arasındaki granger nedensellik ilişkisinin yönü

Granger

Nedensellik Yönü

Ülke ve İlişki

Nedensellik Var: Nedensellik Yok:

Petrol Tüketimi

Ekonomik

Büyüme

Mısır, Ürdün,

Lübnan, Tunus,

Suudi Arabistan

Cezayir, İran, Irak

Ekonomik Büyüme

Petrol

Tüketimi

Mısır, Lübnan,

Suudi Arabistan

Ürdün, Tunus,

Cezayir, İran, Irak

Kaynak : Yazarın özeti.

Not: “➔” nedensellik yönünü göstermektedir.

SONUÇ

Çalışmanın yatay kesit sonuçlarına göre Mısır, Ürdün, Lübnan, Tunus ve Suudi

Arabistan'da petrol tüketiminden ekonomik büyümeye yönelik pozitif bir nedensellik ilişkisi

bulunmuştur. Cezayir, İran ve Irak'ta ise önemli bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır.

Çalışmanın panel sonucuna göre ise 8 Mena ülkesinde petrol tüketiminden ekonomik

büyümeye yönelik herhangi bir nedensellik bulunamamıştır.

MENA ülkelerinde enerji tüketiminden ekonomik büyümeye nedenselliğin olmaması;

bu ülkelerin dünyada bulunan petrol rezervinin yaklaşık % 61’ne sahipken, üretimin yalnızca

% 34’ünü gerçekleştirmelerinden kaynaklı olabilir. Üretimin gerçekleştirilememesinin nedeni

ise yatırım maliyetlerinin yüksekliğinden kaynaklanmaktadır.

Ekonomik büyümeden petrol tüketimine doğru çalışmanın yatay kesit sonuçlarına göre

Mısır, Lübnan ve Suudi Arabistan'da pozitif bir nedensellik söz konusudur. Ürdün, Tunus,

Cezayir, İran ve Irak'ta ise değişkenler arasında bir nedensellik ilişkisi elde edilememiştir.

Çalışmanın panel sonucuna göre ise 8 Mena ülkesinde ekonomik büyümeden petrol tüketimine

doğru pozitif bir nedensellik ilişkisi bulunmuştur. Bu sonuçlar MENA ülkelerinde korumacılık

hipotezinin geçerli olduğunu ortaya koymaktadır.

MENA ülkelerinde korumacılık hipotezinin doğrulanması, bu ülkelerde enerji

tüketiminin gerçekleşebilmesinin ekonomik büyüme oranlarına bağlı olduğu sonucunu ortaya

çıkarmaktadır. MENA ülkelerinin etkin bir büyüme yakalayabilmesi ise sahip oldukları doğal

kaynakların etkin ve verimli üretim tekniklerinin kullanılmasıyla mümkün olacaktır. MENA

ülkeleri ortak bir birlik oluşturarak sahip oldukları önemli petrol ve diğer doğal kaynakların

üretimi için ortak bir yatırım programı geliştirmelidir. Aynı zamanda doğal kaynakların etkin

kullanımı içinde nitelikli işgücünün yetiştirilmesi önem arz etmektedir. MENA ülkeleri beşeri

235


sermaye yatırımlarının yanısıra Ar-ge yatırımlarına da önem vererek enerji üretiminde ileriki

yıllarda daha etkin bir konuma gelerek dünya piyasasında önemli bir konum elde edebilecektir.

KAYNAKÇA

Alshehry, A. S. and Belloumi, M. (2015), Energy consumption, carbon dioxide emissions and

economic growth: The case of Saudi Arabia, Renewable and Sustainable Energy

Reviews, 41, 237–247.

Al-Mulali, U., Che Sab, C.N.B. (2012, March). The ımpact of energy consumption and CO2

emission on the economic growth and financial development in the Sub Saharan African

Countries, Energy, 39 (1), 180-186.

Apergis, N. and Payne, J.E. (2010). Renewable energy consumption and economic growth:

Evidence from a Panel of OECD Countries, Energy Policy, 38 (1), 656–660.

Araç, A. and Hasanov, M. (2014, July). Asymmetries in the dynamic ınterrelationship between

energy consumption and economic growth: Evidence from Turkey. Energy Economics,

44, 259-269.

Aytaç, D. (2010). Enerji ve ekonomik büyüme ilişkisinin çok değişkenli VAR yaklaşımı ile

tahmini, Maliye Dergisi, 158, 482-495.

Bakırtaş, İ. ve Çetin, M. A. (2016). Yenilenebilir enerji tüketimi ile ekonomik büyüme

arasındaki ilişki: G-20 ülkeleri, Sosyoekonomi, 24 (28), 131-145.

Ballı, E., Sigeze, Ç. ve Manga, M. (2018, Ocak). Enerjı̇ tüketimı̇ ve ekonomik büyüme

arasındakı̇ ilişkı̇: BDT ülkelerı̇ örneğı̇, Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler

Dergisi, Özel Sayı, 773-788.

Breusch, T. S. ve Pagan, A. R.(1980). The lagrange multiplier test and its applications to model

specification in econometrics, The Review of Economic Studies, 47 (1), 239-253.

Chen, S., Kuo, H. ve Chen, C. (2007). The relationship between GDP and electricity

consumption in 10 Asian countries, Elsevier, Energy Policy, 35, 2611-2621.

Ciarreta, A., Zarraga, A. (2010). Economic growth-electricity consumption causality in 12

European Countries: A dynamic panel data approach, Energy Policy, 38 (7), 3790-3796.

Ghosh, S. (2002). Electricity consumption and economic growth in India, Elsevier, Energy

Policy, 30, 125-129.

Gök, A,, Yamak T. ve Saygın E. (September, 2018), Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının

yolsuzluk üzerindeki belirleyici etkisi: MENA bölgesi için panel veri araştırması,

236


International Journal of Economic and Administrative Studies, (Prof. Dr. Harun Terzi

Özel Sayısı):287-302 ISSN 1307-9832, 287-392.

Gross, C. (2012). Explaining the (non-) causality between energy and economic growth in the

U.S.-a multivariate sectoral analysis, Energy Economics, 34 (2), 489-499.

Jumbe, C. (2004). Co-integration and causality between electricity consumption and GDP:

empirical evidence from Malawi, Elsevier, Energy Economics, 26 (1), 61–68.

Kalaycı, İ. (2017). İktisadi güvenlik/leştirme: MENA ve Türkiye, Avrasya Etüdleri 52/2017-2,

79-109.

Koçak, O. ve Kavi, E. (Nisan 2011). Mena Bölgesı̇nde Emek Pı̇yasası ve İstı̇hdam Yapısı.

Hamdi Genç ve Ferhat Sayım (Ed.), Ortadoğu ve Kuzey Afrı̇ka Ülkelerı̇nı̇n Ekonomı̇k

Yapısı içinde (s. 61-88). Bursa: Mkm Yayıncılık.

Kónya, L (2006). Exports and growth: Granger causality analysis on OECD countries with a

panel data approach, Science Direct, Economic Modelling, 23 (6), 978-992.

Nasreen, S. and Anwar, S. (2014). Causal relationship between trade openness, economic

growth and energy consumption: A panel data analysis of Asian countries, Elsevier,

Energy Policy, 69, 82–91.

Omay, T., Hasanov, M. and Uçar, N. (2014). Energy consumption and economic growth:

Evidence from nonlinear panel cointegration and causality tests, Applied Econometrics,

34 (2), 36-55.

Omri, A. (2013, November). CO2 emissions, energy consumption and economic growth nexus

in MENA countries: Evidence from simultaneous equations models, Energy Economics,

40, 657-664.

Osigwe, A.C. and Arawomo, D.F. (2015). Energy consumption, energy prices and economic

growth: Causal relationships based on error correction model. International Journal of

Energy Economics and Policy, 5 (2), 408-414.

Ouedraogo, N.S. (2013). Energy consumption and economic growth: Evidence from the

Economic Community of West African States (ECOWAS), Energy Economics, 36,

637–647.

Öcal, O. ve Aslan, A. (2013, December). Renewable energy consumption–economic growth

nexus in Turkey, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 28, 494-499.

Örgün, B. O. ve Pala, A. (2017). Enerji tüketimi, dışa açıklık ve ekonomik büyüme ilişkisi: 28

Avrupa Birliği ülkesi için Panel Granger Nedensellik Analizi, Finans Politik &

Ekonomik Yorumlar, 54 (623), 9-20.

Özşahin, Ş., Mucuk, M. ve Gerçeker, M. (2016). Yenilenebilir enerji ve ekonomik büyüme

arasındaki ilişki: BRICS-T ülkeleri üzerine Panel ARDL Analizi, Siyaset, Ekonomi ve

Yönetim Araştırmaları Dergisi, 4 (4), 111-130.

Öztürk, İ. ve Acaravcı, A. (2011, August). Electricity consumption and real GDP causality

nexus: Evidence from ARDL Bounds Testing Approach for 11 MENA Countries,

Applied Energy, 88 (8), 2885-2892.

Pesaran, M. H. (June, 2004). General diagnostic tests for cross section dependence in panels,

Cesifo Working Paper, No.1229, 1-40.

237


Pesaran, M. H. ve Yamagata, T. (2008). Testing slope homogeneity in large panels, Journal of

Econometrics, 142 (1), 50-93.

Pesaran, M. H., Ullah, A. ve Yamagata, T. (March 2008), A bias-adjusted LM test of error cross

section independence, Econometrics Journal, 11 (1), 105-127.

Saidi, N. ve Yared, H. (February 2003). e-Government: Technology for good governance,

development and democracy in the MENA countries, Economic Research Forum,

No.304, 1-37.

Siddique, H.M.A. ve Majeed, M.T. (2015). Energy consumption, economic growth, trade and

financial development nexus in South Asia, Pakistan Journal of Commerce and Social

Sciences, 9 (2), 658-682.

Squalli, J. (2007). Electricity consumption and economic growth: Bounds and causality

analyses of OPEC members, Science Direct, Energy Economics, 29, 1192-1205.

Şen, H., Kaya A. ve Alpaslan, B. (Ocak, 2015). Education, health, and economic growth nexus:

A bootstrap panel granger causality analysis for developing countries, The University of

Manchester Economics Discussion Paper Series, No.1502, 1-20.

Tang, C. F. and Tan, E.C. (2013, April). Exploring the nexus of electricity consumption,

economic growth, energy prices and technology innovation in Malaysia, Applied

Energy, 104, 297-305.

World Bank, World Development Indicators, Erişim Tarihi:14 Kasım 2018,

http://databank.worldbank.org/data/source/world-development-indicators#

Yalta, A. T. (2011). Analyzing energy consumption and GDP nexus using maximum entropy

bootstrap: The case of Turkey, Energy Economics, 33, 453-460.

http://databank.worldbank.org/data/source/world-development-indicators

238


ABD’NİN İRAN AMBORGOSUNUN TÜRKİYE’NİN PETROL

VE DOĞALGAZ İTHALATINA ETKİSİ

Dr. Öğr. Üyesi Nüket KIRCI ÇEVİK

Namık Kemal Üniversitesi, İİBF, Maliye

[email protected]

Onur YÜKSEL

Namık Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye

[email protected]

Buket KIRCI

Namık Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat


Küreselleşme ile birlikte gelişen siyasi ve özellikle ekonomik entegrasyon ülkelerin birbirlerinden

bağımsız politikalar izlemesini zorlaştırmıştır. Amerika Birleşik Devletleri, 1979 yılında gerçekleşen devrimden

sonra İran’a karşı belirli aralıklarla ambargo uygulamıştır. 2012 yılında ise İran’ın petrol ihracatına yönelik olarak

ciddi bir ambargoyu yürürlüğe koymuştur. Bu ambargodan Türkiye muaf tutulmuş ancak Türkiye’nin İran’dan

ham petrol ithalatı önemli ölçüde azalmıştır. 2016 yılında ambargonun kalkması ile İran’dan ham petrol ithalatı

artış göstermiştir. Ambargo döneminde İran’dan doğalgaz ithalinde artış olması ise dikkat çekici bir diğer

unsurdur. 2012-2015 yılları arasında Türkiye ham petrol ithalatında alternatif ülke arayışı içine girmiştir. 2018 yılı

itibariyle Amerika Birleşik Devletleri’nin İran’a yönelik ambargonun bir yenisi Donald Trump yönetimi tarafından

uygulamaya konulmuştur ve yeniden Türkiye bu ambargodan muaf tutulmuştur. Türkiye’nin birincil enerji

tüketiminde petrolün ve doğalgazın payının yüksekliği ve enerji kaynaklarında dışa bağımlılığının %70’in üstünde

olması Türkiye’yi alternatif stratejiler aramaya zorlamaktadır. Bu çalışmada, ABD tarafından uygulanan yeni

ambargonun Türkiye’nin İran ve diğer ülkelerden olan petrol ve doğalgaz ithalatını nasıl etkileyeceği 2012 yılı

tecrübesi ışığında ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler: Türkiye, İran, Amerika Birleşik Devletleri, Ham Petrol, Doğalgaz.

ABSTRACT

The political and especially economic integration developed with globalization made it difficult for

countries to follow independent policies. The United States has embarked on an embargo against Iran after the

revolution in 1979. In 2012, the United States launched a serious embargo on Iran's oil exports. Turkey were

exempted from the embargo is concerned, but decreased significantly in Turkey's crude oil imports from Iran.

Along with the elimination of the embargo in 2016, Turkey's crude oil imports from Iran increased again. The

increase in natural gas imports from Iran during the embargo period is another remarkable factor. Turkey has

started to look for alternative countries for oil imports during the period 2012-2015. As of 2018, a new version of

the United States embargoes against Iran has been implemented by Donald Trump administration and Turkey has

been exempted from the embargo again. The share of oil and natural gas in primary energy consumption is high

and external dependence of energy resources is over 70% in Turkey. These conditions are forcing Turkey to find

alternative strategies. In this study, it will be discussed how the new embargo against Iran by the United States

will impact Turkey's oil and natural gas imports from Iran and other countries in the light of the experience of

2012.

Keywords: Turkey, Iran, United States, Crude Oil, Natural Gas.

239


GİRİŞ

Sanayi Devrimi sonrası ülkelerin sanayileşme, kentleşme ve dış ticaret ağlarında hızlı

bir artış görülmektedir. Özellikle iki büyük savaş geçiren Dünya’da barış ikliminin yaygınlığı

ve liberal ekonomi anlayışının uygulanması ülkelerin küreselleşme bir diğer tabir ile sınırların

kalkmasına olanak sağlamıştır. Hızla büyüyen ekonomilerde artan üretim, daha fazla enerji

ihtiyacının ortaya çıkmasına ve kömürün yerine ikame edilebilecek petrol ve doğalgaza olan

talebi arttırmıştır. Özellikle günlük hayatta kullanılan birçok ürünün hammaddesinin petrol

olduğu düşünüldüğünde petrol rezervi az olan ülkelerin petrol rezervi çok olan ülkelere olan

bağımlılığı, petrolün talep esnekliğinin düşük ve fiyat kabul edici olmasına sebebiyet

vermektedir. Bu durum petrol rezervi az olan gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelerin cari açık

vermesinde oldukça etkin rol oynamaktadır.

Dünya petrol ve doğalgaz rezervlerinin oransal olarak önemli bir kısmı içinde İran’ın

da bulunduğu Orta Doğu coğrafyasıdır. Bu açından tarihsel bağlamda da önemli ve

paylaşılamayan topraklar olan bu coğrafyanın petrol ve doğalgaz rezervleri, günümüzde de

önemini korumaktadır. 1990’lı yıllardan itibaren petrol üretiminde Orta Doğu ülkeleri artış

trendi içerisinde olup 2040 yılında %38’lik bir paya sahip olması beklenmektedir (WEO, 2016)

Türkiye, Avrupa ve Asya-Orta Doğu arasında bir köprü görevi görmektedir. Doğu’dan elde

edilen fosil kaynaklı enerjinin batı ülkelerine geçişi Türkiye üzerinden sağlanmakta ve bu

açıdan Türkiye, coğrafi konumu itibariyle de petrol v e doğalgazın taşınmasında enerji koridoru

görevi görmektedir. Enerji taşıma maliyetinin yüksekliği de göz önüne alındığında bu durum

Türkiye’nin konumunun önemini arttırmaktadır.

Grafik 1: 2017 Yılı Dünya Petrol Rezervlerinin Dağılımı

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy 2018

Grafik 1’de 2017 yılı için dünya petrol rezervlerinin dağılımı verilmiştir. %47,60 ile en

çok rezerve Orta Doğu ülkeleri sahiptir. Orta Doğu ülkeleri İran’ın dünyadaki toplam petrol

rezervleri içindeki oranı %9,3’tür. Aynı zamanda Orta Doğu ülkeleri arasında %15,7 payla en

zengin rezerve sahip olan Suudi Arabistan’ ı %8.8 ile Irak, %6 ile de Kuveyt takip etmektedir.

13.30

19.50

0.80

8.5047.60

7.502.80

Kuzey Amerika

Toplam Güney ve

Merkez AmerikaAvrupa

CIS

Orta Doğu

Afrika

Asya Pasifik

240


Grafik 2: 2017 Yılı Dünya Doğalgaz Rezervlerinin Dağılımı

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy 2018

Grafik 2’de ise 2017 yılı için dünya doğalgaz rezervlerinin dağılımı verilmiştir. %40,9

ile en çok rezerve Orta Doğu ülkeleri sahiptir. Orta Doğu ülkeleri arasından bulunan İran’ın

dünyadaki toplam doğalgaz rezervleri içindeki oranı %17,02’dir. İran’ı %12,9 ile Katar takip

etmektedir. CIS ülkeleri arasında en çok rezerve sahip ülke konumundaki Rusya ise dünyadaki

toplam doğalgaz rezervleri içinde %18.1’lik paya sahiptir.

1.TARİHSEL SÜREÇTE İRAN’A KARŞI AMBARGOLAR VE İRAN’IN PETROL

İHRACATI

Tarihsel süreç içerisinde İran’a yönelik çeşitli ülkeler tarafından ambargo

uygulanmıştır. İran’a yönelik yaptırımlar insan hakları ihlalleri, terör faaliyetleri ve özelikle son

yıllarda nükleer çalışmalar sebebiyle gerçekleşmiştir. (Telci, 2018) Bu ambargoların ilki 1979

devriminden önce Muhammed Musaddık döneminde gerçekleşmiştir. Muhammed Musaddık

İran petrolü üzerindeki İngiltere hakimiyetini sona erdirmek amacıyla başlattığı “Petrolün

Millileştirmesi” çalışması, İngiltere tarafından ambargo uygulaması ile sonuçlanmıştır. Devrim

sonrası gerçekleşen rehine krizi yeniden İran’a yönelik ambargo uygulanmasına sebebiyet

vermiştir. Belirli aralıklarla ambargoya tabi tutulan İran, Ahmedinejad yönetiminde uygulanan

ambargoların şiddeti artmıştır. 2012 yılında ise Amerika Birleşik Devletleri tarafından İran’ın

petrol ihracatına yönelik olarak doğrudan bir ambargo uygulanmıştır. Bu ambargonun

kalkmasına yönelik 2015 yılından anlaşma sağlanmış, 16 Ocak 2016 tarihinde ambargo

yürürlükten kalkmıştır. 5 Kasım 2018 tarihine gelindiğinde ise ABD, İran’ın petrol ihracatının

da içerisinde bulunduğu ambargo uygulanmasına karar vermiştir. Bu ambargodan muaf tutulan

ülkeler: Türkiye, Çin, Hindistan, Yunanistan, Güney Kore, Japonya, Tayvan ve İtalya’dır.

5.64.2

1.5

30.6

40.9

7.1

10

Kuzey Amerika

Toplam Güney ve Merkez

AmerikaAvrupa

CIS

Orta Doğu

Afrika

Asya Pasifik

241


Grafik 3: 2017 Yılı İran’dan En Çok Petrol Alan Ülkeler (Yüzdesel)

Kaynak: EIA

Grafik 3’te 2007 yılı için İran’dan petrol ithal eden ülkeler verilmiştir. Ülkemiz %15’e

yakın bir oranla 4. sırada bulunmaktadır. ABD’nin ambargodan muaf tuttuğu ülkelerden olan

Çin, Hindistan, Güney Kore, Türkiye, Japonya ve İtalya aynı zamanda İran’dan en çok ithal

petrol alan ülkeler arasında bulunmaktadır.

2.TÜRKİYE’DE PETROL VE DOĞALGAZ

Türkiye, toplam enerji tüketiminin yaklaşık % 90’ını petrol, doğal gaz ve kömürden

sağlanmakta olup, bu yakıtların arzı büyük ölçüde ithalata dayanmaktadır. (BOTAŞ,2016)

Türkiye, birincil enerji tüketiminde petrol ve doğalgaz ihtiyacı yüksek olan, enerji üretimi

tüketimi karşılayamayan ve bunun sonucunda enerji bağımlılığı %70’in üzerinde olan bir

ülkedir. Türkiye, son yıllarda petrol ve doğalgaz arama çalışmalarına ağırlık verilmiştir. Bu

çalışmaların maliyetinin yüksekliği ve bulunan enerji rezervlerinin kalitesinin düşüklüğü

Türkiye’yi enerjide dışa bağımlı bir ülke kategorisine sokmuştur. Gelişmekte olan ülke olan

Türkiye’de bu bağımlılık cari açığında en önemli sebepleri arasındadır. Yapılacak olan arama

çalışmaları bu açığın kapatılmasında önemli bir katkı sağlaması öngörülmektedir.

Grafik 4: Türkiye’de 2011-2017 Petrol Üretimi (M.Ton)

Kaynak: Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı

24

18

14

97

6 6 6

0

5

10

15

20

25

30

Çin Hindistan Güney Kore Türkiye İtalya Fransa Japonya Birleşik Arap

Emirlikleri

2 200 000

2 250 000

2 300 000

2 350 000

2 400 000

2 450 000

2 500 000

2 550 000

2 600 000

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

242


Türkiye’de 2011 ve 2017 yılları arasında petrol üretimi artış göstermiştir. Ancak

Türkiye’nin enerjide dışa bağımlılığının %70 üstü olması bu üretimin bağımlılığı azaltmadığını

göstermektedir.

Grafik 5: Türkiye’de 2011-2017 Doğalgaz Üretimi (M3)

Kaynak: Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı

Grafik 5’te Türkiye’de doğalgaz üretimi önemli ölçüde azalış göstermektedir. Bu durum

doğalgazda en fazla en büyük ithalatçı olan Rusya ve onu takip eden İran’a olan bağımlılığı

arttırmaktır.

Grafik 6: 2011-2017 Yılları Arası Türkiye Ham Petrol İthalatı (Ton)

Kaynak: TÜİK

Grafik 6’da 2011 ve 2017 yılları arasında Türkiye’nin ham petrol ithalat rakamları

verilmiştir. Gelinen süreçte petrol ithali %42 oranında bir artış yakalamıştır. İran’a başlatılan

ambargo ile 2012 ve ambargonun yumuşama sağladığı 2015 yılları arasında petrol ithalinde

Türkiye ambargodan muaf tutulmuş olmasına rağmen azalış bulunmaktadır.

100 000 000

200 000 000

300 000 000

400 000 000

500 000 000

600 000 000

700 000 000

800 000 000

900 000 000

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

0

5000000

10000000

15000000

20000000

25000000

30000000

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

243


Grafik 7: 2011-2017 Yılları Arası Türkiye’nin Petrol İthalatında Ülkelerin Payı (Ton)

Kaynak: EPDK

Grafik 7’de 2011 ve 2017 yılları arasında Türkiye’nin petrol ithal ettiği ülkeler ithalat

miktarlarına göre verilmiştir. Bu grafiğe göre 2011 yılında en büyük ithalatçı ülke İran’dır. 2012

yılında ABD’nin petrol ambargosu uygulama kararı ile birlikte muaf tutulmasına rağmen

Türkiye İran’dan sağladığı petrolde önemli bir azalış görülmektedir. Bu azalışı ikame etmek

isteyen Türkiye diğer önemli ithalatçı ülkeler olan Irak ve Rusya petrollerine yönelmiş olsa da

bu ithalat miktarı İran petrolüne olan talep kaybını karşılamamış ve sonucunda ithal edilen

petrol miktarında azalış gerçekleşmiştir.

Grafik 8: 2011-2017 Yılları Arası Türkiye’nin İran’dan Petrol İthalatı (Ton)

Kaynak: EPDK

Grafik 8’de de görüldüğü üzere İran petrolüne olan talep miktarındaki azalış 2012-2014

aralığında açıkça görülmektedir. 2015 yılında ambargonun kalkması için atılan ılımlı adımlar

petrol ithalatı üzerindeki etkisi açıkça görülmektedir. 2016 yılında ithalat miktarı 2011

senesinde ki ithalat miktarını yakalamış 3017 senesinde ise maksimum düzeyi görmüştür.

0

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000

14,000

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

İran

Rusya

Irak

Suudi Arabistan

Kuveyt

İtalya

Kazakistan

0

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000

14,000

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

244


Grafik 9: 2011-2017 Yılları Türkiye’nin Ülkelere Göre Doğalgaz İthalatı (Milyon SM3)

Kaynak: EPDK Diğer: LNG

Grafik 9’ye göre Türkiye’nin ülkelere göre petrol ithalat miktarları incelendiğinde

ambargo döneminde İran doğalgazına karşılık talep miktarında bir azalış gerçekleşmemiştir.

3.GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

5 Kasım 2018 tarihi itibariyle ABD, İran’a karşı içerisinde İran’ın petrol ihracatını da

kapsayan ambargoyu yürürlüğe koymuştur. 2012 yılında yaşananlara benzer olarak, Türkiye

ambargodan muaf tutulmuş olmasına rağmen İran’dan ithal ettiği petrol miktarını azaltmış,

doğalgaz ithalatında ise değişim yaşanmamıştır. Doğalgaz ithalatında değişim yaşanmamasının

en büyük nedenlerinden biri ambargonun doğrudan petrole uygulanmasıdır. 2018 yılında da

benzer bir durumun yaşanması olasılıklar arasında bulunmakta ve Türkiye’nin petrol

ithalatındaki azalışı hangi ülkeden telafi edeceği önem arz eden bir konu olarak karşımıza

çıkmaktadır. 2012 tecrübesinde Irak ve Rusya petrolü alternatif görülmüş ve bu ülkelerden

ithalat miktarı artırılmıştır. Bu artışla, İran petrolünün devreden çıkmasıyla oluşan kayıp telafi

edilememiştir. 2012 tecrübesinden yola çıkılarak, günümüz dünyasında da birçok ürünün ham

maddesi olarak kullanılan petrolün 2018 yaptırımları ile birlikte arzında yaşanan bu azalışın,

ülkemizdeki petrol fiyatları üzerinde etkili olmasının muhtemel olduğu söylenebilir. Üretim

düzeyi azalışına paralel olarak piyasa talebinin karşılanamaması, fiyatlar genel düzeyinin

yükselmesine sebep olabilir.

Bu açıdan bakıldığında Türkiye’nin önünde iki seçenek bulunmaktadır. İlk seçenek Irak

ve Rusya petrolüne olan talebi azaltmamak, ikinci seçenek ise Irak ve Rusya petrolüne ek olarak

Suudi Arabistan ve Kuveyt petrolüne yönelmektir.

0

5

10

15

20

25

30

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Rusya

İran

Azerbaycan

Cezayir

Nijerya

Diğer

245


KAYNAKÇA

BOTAŞ, 2016 Sektör Raporu.

BP, Statistical Review of World Energy 2018.

Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, Doğalgaz Piyasası Sektör Raporu (2012-2017)

Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, Petrol Piyasası Sektör Raporu (2012-2017)

International Energy Agency, World Energy Outlook 2016.

U.S.Energy Information Administration.

Telci, İsmail Numan (2018) Ağırlaştırılmış Ekonomik Yaptırımlar: Trump İran’dan Ne İstiyor?

Seta Perspektif, Sayı 208.

Türkiye İstatistik Kurumu.

246


HİDROELEKTRİK SANTRALİ PROJELERİNİN

DUYARLILIK ANALİZİ VE BANKALAR TARAFINDAN

DEĞERLENDİRİLMESİ

Dr. Öğr. Üyesi Muzaffer ŞAHİN

İstanbul Gelişim Üniversitesi

[email protected]

ÖZET

Hidroelektrik santrallerine ilişkin yatırımların gerçekleştirilmesi birkaç yıl alabildiği gibi, yatırım tutarları

da yüksek meblağlara ulaşabilmektedir. Maalesef ülkemizde birçok yatırımda olduğu gibi, hidroelektrik

yatırımlarında da, yatırıma ilişkin yeterli etütler yapılmadan, yatırımın geri dönüş süreleri, gelecekte yaratacağı

nakit akışları gerektiği gibi hesaplanmadan, yatırımın gelecekte yaratabileceği nakit akışlarına uygun vade ve

şartlarda finansman bulunmadan yatırıma başlanmakta, bulunabilen her tür vade ve türdeki kredilerle yatırımların

finansmanı gerçekleştirilmektedir.

Yatırım kendi içinde rantabl olsa bile, gelecekteki nakit akışlarına göre ödenebilecek koşullarda ve uygun

maliyetlerdeki kredilerle finansmanının yapılmamış olması, üzücü sonuçlara neden olabilmekte, borçların

vadesinde ödenememesinden dolayı yatırımların el değiştirmesi kaçınılmaz hale gelebilmektedir.

Bu çalışmayla, hidroelektrik santrallerinin doğaya verdiği zararlardan ziyade, hidroelektrik yatırım

projelerine gerekli finansmanın bulunabilmesi için, dikkat edilmesi gereken hususlar ortaya konulacaktır. Proje

raporlarının hazırlanmasında göz önünde bulundurulması gereken hususlar ve söz konusu projelerin bankalar

tarafından değerlendirilmesi ve duyarlılık analizlerinin yapılmasında bankalar için önemli görülen ve kredi

kararlarını etkileyen faktörlerin neler olduğu açıklanarak, hidroelektrik yatırımcılarını ve ilgilileri bilgilendirmek

başlıca amaçlarımız arasında bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Hidroelektrik Santralleri, HES Projeleri, Proje Değerlendirme

SENSITIVITY ANALYSIS OF THE HYDROELECTRIC POWER PLANT PROJECTS AND

EVALUATION BY BANKS

ABSTRACT

Investments related to hydroelectric power plants can take a few years and the investment amounts can

reach high amounts. Unfortunately, as is the case with many investments in our country, investment is initiated

without any adequate financing for investment in hydroelectric investments, without having to undergo adequate

studies on investment, the return on investment, the future cash flows of the investment and the cash flows that

may be generated in the future. Investments are financed through loans of the type.

Even though the investment is rantable in itself, the fact that the financing is not financed under the

conditions of the future cash flows and with the loans of appropriate costs may cause disastrous consequences and

it may become inevitable for the investments to be exchanged due to the inability to pay the debts at maturity.

In this study, rather than the damages caused by hydroelectric power plants to nature, the issues to be

considered in order to find the necessary financing for hydroelectric investment projects will be put forward. Our

main objectives are to inform hydroelectric investors and those concerned about the issues that should be taken

into consideration in the preparation of the project reports and the evaluation of the said projects by banks and the

sensitivity factors that are important for the banks and which affect the credit decisions.

Key Words: Hydroelectric Power Plants, HEPP Projects, Project Evaluation

247


GİRİŞ

Hidroelektrik santralleri (HES), yükseklerden akışa geçen suların potansiyel enerjisini

türbin ve jeneratörler vasıtasıyla, elektrik enerjisine çeviren enerji üretim tesisleridir.

Su enerjisi, doğal göllerde ve önüne set çekilmiş barajlarda “Potansiyel Enerji” olarak,

nehir vb. akarsularda, akıntılı deniz boğazlarında ve gel-git olaylarının yaşandığı denizlerde

“Kinetik Enerji” olarak karşımıza çıkar. Baraj seti arkasındaki rezervuarda depolanmış bulunan

su, burada durgun vaziyette iken yükseklikle doğru orantılı olarak bir potansiyel enerjiye

sahiptir.

Hidroelektrik santrallerinde, su belli bir yükseklikten düşerken, enerjinin dönüşümü

prensibine göre, yerçekimi potansiyel enerjisi, önce kinetik enerjiye (mekanik enerji), daha

sonra da türbin çarkına bağlı jeneratör motorunun dönmesi vasıtasıyla, potansiyel elektrik

enerjisine dönüştürülmektedir.

Suyun hidrolik akım enerjisi (kinetik enerjisi) ,hidrolik santraldeki su türbinlerini belirli

bir devirde döndürerek türbin şaftında mekanik enerjiye dönüşür. Türbin milinde meydana

gelen mekanik enerji ise, jeneratör rotorunu döndürerek, jeneratör stator sargılarında Elektrik

Enerjisi’ ne dönüşür.

Su kaynaklarının etkili kullanılması sera gazlarının üretimini azaltacaktır. Sera

gazlarının azaltılması, güvenilir ve verimli elektrik üretilmesi veya fosil temelli yakıtların

kaynak yetersizliği sorunları mevcut barajlara hidroelektrik santral ilavesi ile ortadan

kaldırılabilir.

Bu çalışmamızda, gelişmekte olan ülkemizin gelecekte elektrik enerjisine olan

ihtiyacının daha da artacağından hareketle, rantabl olan hidroelektrik santralleri yatırımlarının

hayata sokularak, elektrik enerjisi satışlarından elde edilecek karlar neticesinde, gelecekte

yaratılacak nakit akımlarına uygun dönemlerde ödemeli ve uygun vadeye sahip, finansman

alternatifleriyle yatırımların finanse edilmesi neticesinde, doğru yatarım kararlarının alınmasına

katkıda bulunulması, gerek yatırımcılara, gerekse bu sektöre borç verenlere katkıda bulunmayı

amaç edinmekteyiz.

1. TÜRKİYEDE ELEKTRİK ENERJİSİ SEKTÖRÜ

1.1. Lisanslı Kurulu Güç

Lisanslı kurulu güç 2017 yılında, geçen yıla oranla %5,16 artarak 81.563,32 MWh

olmuştur. Doğal gaz kaynak türü olarak % 32 ile en yüksek paya sahip bulunmaktadır. Doğal

248


gaz kaynak türünü % 24 oranıyla barajlar takip etmektedir. Akarsu kaynaklarından lisanslı

kurulu güç ise 5. sırada ve % 9.22 oranında yer almaktadır.

2016-2017 Yıllarında lisanslı kurulu gücün kaynak bazında gelişimi aşağıda gösterilmiştir:

Tablo 1: 2016-2017 Yıllarında lisanslı kurulu güç

Kaynak Türü

2016 Değeri

(MWh)

Pay

(%)

2017 Değeri

(MWh)

Pay

(%)

2016-2017

Değişimi (%)

DOĞAL GAZ 25.348,52 32,68 26.333,61 32,29 3,89

BARAJLI 19.525,12 25,17 19.742,95 24,21 1,12

LİNYİT 9.266,90 11,95 9.267,12 11,36 0,00

İTHAL KÖMÜR 7.616,35 9,82 8.936,35 10,96 17,33

AKARSU 7.146,13 9,21 7.522,68 9,22 5,27

RÜZGAR 5.735,90 7,40 6.488,12 7,95 13,11

JEOTERMAL 820,86 1,06 1.063,73 1,30 29,59

FUEL OİL 755,49 0,97 712,27 0,87 -5,72

TAŞ KÖMÜR 559,57 0,72 616,15 0,76 10,11

BİYOKÜTLE 362,98 0,47 449,72 0,55 23,90

ASFALTİT KÖMÜR 405,00 0,52 405,00 0,50 0,00

GÜNEŞ 12,90 0,02 17,90 0,02 38,76

NAFTA 4,74 0,01 4,74 0,01 0,00

LNG 1,95 0,00 1,95 0,00 0,00

MOTORİN 1,04 0,00 1,04 0,00 0,00

Genel Toplam 77.563,44 100,00 81.563,32 100,00 5,16

Kaynak: Elektrik Piyasası Düzenleme Kurumu, 2017 Yılı Piyasa Gelişim Raporu

Yenilenebilir enerji kaynaklarının (hidrolik dahil) toplam kurulu güç içerisindeki payı 2016

yılında %43,32 iken 2017 yılında %43,26 olmuştur. Toplam termik kurulu gücün oranı ise 2016

yılında %56,68 iken %56,74 olarak gerçekleşmiştir.

1.2. Lisanslı Üretim ve Tüketim

2016-2107 Yıllarında lisanslı elektrik üretiminin kaynak bazında gelişimi aşağıda

gösterilmiştir:

2017 yılında her türlü kaynaklardan üretilen lisanslı toplam elektrik üretim miktarı, 2016 yılına

göre %7,34 artarak 292.574,58 GWh olmuştur.

Doğalgaz kaynaklarından üretilen elektrik enerjisi 2016 yılında 88.244.574 MWh iken, söz

konusu kaynaktan üretilen elektrik enerjisi 2017 yılında 23,26 oranında artarak 108.771.841

MWh, yükselmiştir.

Toplam kaynaklardan aldığı pay olarak bakıldığında doğalgaz kaynaklarından üretilen elektrik

enerjisi % 37.18 oranıyla, en fazla üretim yapılan kaynak türü olarak karşımıza çıkmaktadır.

249


Tablo 2: 2016-2017 Yıllarında lisanslı kurulu güç

Kaynak Türü

2016 Değeri

(MWh)

Pay

(%)

2017 Değeri

(MWh)

Pay

(%)

2016-2017

Değişimi

(%)

DOĞAL GAZ 88.244.574,12 32,38 108.771.841,89 37,18 23,26

İTHAL KÖMÜR 47.741.879,99 17,52 51.172.215,19 17,49 7,19

BARAJLI 48.906.203,33 17,94 41.278.222,47 14,11 -15,60

LİNYİT 38.543.567,01 14,14 40.545.711,72 13,86 5,19

RÜZGAR 15.501.030,56 5,69 17.859.858,19 6,10 15,22

AKARSU 18.396.857,05 6,75 17.130.234,37 5,85 -6,88

JEOTERMAL 4.818.523,69 1,77 5.969.481,97 2,04 23,89

TAŞ KÖMÜR 3.292.613,86 1,21 3.453.865,10 1,18 4,90

ASFALTİT KÖMÜR 2.873.837,86 1,05 2.394.637,82 0,82 -16,67

BİYOKÜTLE 1.590.695,39 0,58 2.005.069,82 0,69 26,05

MOTORİN 1.554.168,77 0,57 1.008.826,40 0,34 -35,09

FUEL OİL 1.054.049,86 0,39 957.859,46 0,33 -9,13

GÜNEŞ 2.636,79 0,00 24.557,68 0,01 831,35

LNG 42.988,21 0,02 2.196,00 0,00 -94,89

Genel Toplam 272.563.626,49 100,00 292.574.578,09 100,00 7,34

Kaynak: Elektrik Piyasası Düzenleme Kurumu, 2017 Yılı Piyasa Gelişim Raporu

Ülkemiz su kaynakları bakımından oldukça zengin kaynaklara sahip olmasına rağmen, su

kaynaklarından sağlanan enerji bakımından olması gereken seviyelerde bulunmamaktadır.

Üretilen enerjinin kaynak türü bakımından akarsu kaynaklarından 2016 yılında 18.396.857,057

MWh, 2017 yılında ise 17.130.234 MWh elektrik üretimi gerçekleştirilmiştir. Baraj

kaynaklarından, 2016 yılında 48.906.203 MWh, 2017 yılında 17,94 41.278.222 MWh elektrik

üretimi gerçekleştirilmiştir.

Akarsu kaynaklarından üretilen elektrik enerjisi, elektrik üretilen tüm kaynaklardan 2016

yılında % 6.75 iken söz konusu oran 2017 yılında % 5,85 e gerilemiştir. Elektrik üretimi yapılan

toplam kaynaklardan akarsu kaynaklarından üretilen elektrik enerjisi 2017 yılında önceki yıla

göre % -6,88 oranında gerileme yaşanmıştır.

Baraj kaynaklarından üretilen elektrik enerjisi, elektrik üretilen tüm kaynaklardan 2016

yılında % 17.94 iken söz konusu oran 2017 yılında % 14.11 e gerilemiştir. Elektrik üretimi

yapılan toplam kaynaklardan baraj kaynaklarından üretilen elektrik enerjisi 2017 yılında önceki

yıla göre % -15.60 oranında gerileme yaşanmıştır.

250


Yenilenebilir enerji kaynaklarının (hidrolik dahil) toplam elektrik üretimi içerisindeki payı

2016 yılında %32,73 iken 2017 yılında %28,80 olmuştur. Toplam termik kurulu gücün oranı

ise 2016 yılında %67,27 iken %71,20 olarak gerçekleşmiştir.

Tüketim miktarı ise 2016 yılına göre %5,22 artarak 292.003,54 GWh’a ulaşmıştır.

Tablo 3: 2016-2107 Yıllarında lisanssız üretimin kaynak bazında gelişimi

Kaynak Türü

2016 2017

İhtiyaç fazlası

olarak sisteme

verilen enerji

miktarı (MWh)

Oran

(%)

İhtiyaç fazlası

olarak sisteme

verilen enerji

miktarı (MWh)

Oran

(%)

Güneş

(Fotovoltaik) 1.031.358,00 90,64 2.836.553,09 93,57

Biyokütle 92.129,90 8,10 138.657,08 4,57

Rüzgar 8.268,44 0,73 36.801,92 1,21

Hidrolik 6.115,42 0,54 19.434,29 0,64

Doğal gaz 0,00 0,00 111,67 0,00

Genel Toplam 1.137.871,75 100,00 3.031.558,05 100,00 Kaynak: Elektrik Piyasası Düzenleme Kurumu, 2017 Yılı Piyasa Gelişim Raporu

1.3. İthalat ve İhracat

2017 yılında elektrik ithalatı geçen yıla göre %57,36 azalarak 2,73 TWh olarak gerçekleşmiştir.

Elektrik ihracatı ise geçen yıla göre %128,84 artarak 3,30 TWh olarak gerçekleşmiştir.

2. HİDROELEKRİK YATIRIM PROJELERİNDE ÖN BİLGİLERİN KAPSAMI VE

DEĞERLENDİRİLMESİ

Ön bilgiler hidroelektrik yatırımı yapan firmanın ve bağlı olduğu gruba ilişkin bir takım tanıtıcı

bilgilerini içermektedir. Bu bölümde; firmayı tanıtıcı bilgiler, firmanın ortaklık yapısı, protesto

ve çek durumu, yönetime ve yöneticilere ilişkin bilgiler, yönetimin değerlendirilmesi,

girişimciliği ve işinde başarı derecesi, bağlı bulunduğu grup ve gruptaki diğer firmalar, firmanın

mali duran varlıkları hakkında aşağıda belirtilen formata uygun olarak gerekli bilgiler yer

almalıdır.

251


FİRMA TANITIM BİLGİLERİ

FİRMA UNVANI

TİCARET SİCİL NUMARASI

KURULUŞ TARİHİ VE SÜRESİ

KURULUŞ T.T.S.G. TARİH/NO

SEKTÖR

ANA SEKTÖR : Elektrik, Su Kaynakları

ALT SEKTÖR

: Elektrik Üretimi ve Dağıtımı

FİİLİ ÇALIŞMA KONUSU

BAĞLI BULUNDUĞU GRUP

ADRES

Merkez Adresi/Tel No/Faks

Fabrika Adresi/Tel No/Faks

Tel : Faks :

KAYITLI VER. DAİ. VE NUMARASI

HALKA AÇIK İSE ORANI

SON MALİ TAHLİL VE İSTİHBARAT

RAPOR TARİHİ

FİRMANIN KREDİ TALEBİ

ÖNERİLEN KREDİ TUTARI

MALİ TABLOLAR ONAYI VERGİ DAİRESİ S.M.M.M. Y.M.M.

Bankalar tarafından krediler, alınacak teminatlardan ziyade firmanın faaliyet hacmini artırarak,

karlılığın yükseleceği ve kredilerin esas faaliyetlerden yaratılacak fonlarla geri ödeneceği

beklentisiyle verilmektedir. Dolayısıyla firmaların ticari faaliyetlerinin bulunmaması kredi

taleplerinin karşılanmaması için yeterli sebeptir. Kredi görüşmelerinin, firmaların faaliyet

yerlerinin, üretim ve satış alanlarının görülmeden genel merkezlerinde, muhasebe ve finansal

tabloları üzerinden yapılması; halen ticari faaliyetlerini sürdürüp sürdürmediği bilinmeden

kredi kararı verilmesine neden olmaktadır. Bu durum kredi karar merciini yanılgılara

düşürebilmektedir (Şahin, 2018:569).

Bu bilgilerin tam ve doğru olarak yer alması önem taşımaktadır. Firma unvanı tam

olarak ve kısaltma olmaksızın yazılmalıdır. Çünkü firmaya ilişkin protesto çek yasağı gibi bir

takım olumsuzlukların firma unvanına göre sorgulanacağından, burada yapılabilecek en küçük

bir hata durumunda bilgisayar sisteminden yapılacak olan sorgulamalarda, yanlış veya yanıltıcı

bilgilere ulaşılması söz konusu olabilecektir.

Firmaların faaliyet süreleri ana statülerinde belirtilmekte ve ticaret sicil gazetesinde ilan

edilmektedir. Firmaların faaliyet süreleri sonunda hukuki kimlikleri sona ereceğinden, bu

süreden sonra kredi ilişkisinin sürdürülmesi yasal hakların ileri sürülmesini ve kredilerin yasal

yollardan tahsilini imkansız hale getirebilmektedir (Şahin, 2018:564).

252


ORTAKLIK YAPISI

Adı Soyadı - Unvanı Taahhüt Edilen

Sermeye

Ödenen

Sermaye

Sermaye

Payı (%)

Protesto - Çek

Durumu

YÖNETİME / YÖNETİCİLERE İLİŞKİN BİLGİLER

Adı Soyadı - Unvanı Görevi Çalışma Süresi Tahsil

Durumu Firmada / Görevde

Yönetim Kurulu Başkanı - Üniversite

FİRMANIN PROTESTO-ÇEK BİLGİLERİ

PROTESTO DURUMU KARŞILIKSIZ ÇEK / ÇEK YASAĞI

VARDIR ( ) YOKTUR (X )

Düzeltme Hakkı Bildirilmiş (B) Kaldırılmış (K)

Kullandı ( ) ( ) ( )

Kullanmadı ( ) RASTLANMADI (X)

Rastlanmadı ( )

YÖNETİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ, GİRİŞİMCİLİĞİ VE İŞİNDE BAŞARI

DERECESİ

BAĞLI BULUNDUĞU GRUP VE GRUPTAKİ DİĞER FİRMALAR

FİRMANIN MALİ DURAN VARLIKLARI

İştirak Edilen

Şirketin Unvanı Faaliyet Konusu

Kuruluş

Tarihi Sermaye

Müşterimiz Firma

Tarafından

Taah.Edilen

Sermaye

Ödenen

Sermaye

Payı

(%)

GENEL BİLGİLER

FİRMANIN ÖZGEÇMİŞİ

ÜRETİM VE SATIŞ MİKTARLARI/KAPASİTESİ

Ürünle

r

2015 2016 2017

Üretim Satış Üretim Satış Üretim Satış

253


YURTİÇİ

ALIŞLAR

MALIN CİNSİ KİMDEN ALINDIĞI ÖDEME KOŞULLARI

ORT.

ÖDEME

SÜRESİ

YURTİÇİ

SATIŞLAR

MALIN CİNSİ KİME SATILDIĞI TAHSİL KOŞULLARI

ORT.

TAHSİL

SÜRESİ

DIŞ TİCARET BİLGİLERİ

İSTİHDAM DURUMU

DEVAM EDEN VE PLANLANAN YATIRIMLAR

PROJE İLE İLGİLİ BİLGİLER

MALİ KURULUŞLARA İLİŞKİN BİLGİLER

Bankaların, kredi ilişkisine gireceği firmaların mali kuruluşlarla ilişkileri konusunda

mutlaka bilmek istediği başlıca konular ; kullandığı kredilerin türleri, tutarları, vadeleri, söz

konusu krediler için verilen teminatların neler olduğu, bu güne kadar olan kredi çalışmalarında

herhangi bir sorunun yaşanıp yaşanmadığı, bankalardaki havale, çek senet tahsilatı gibi

bankacılık işlemlerini hangi banklardan yapmakta olduğu ve söz konusu işlemlerin hangi

254


tutarlara kadar yükseldiği, vadeli ve vadesiz mevduat tutarlarını, mevduatların bankalar

arasındaki dağılımı,

Firma mevduatının bankalar arasındaki dağılımı, kredi çalışma yoğunluğuna uygunluğu

kredi çalışmalarında göz önünde bulundurulmalıdır. Firmanın yeni kredi ilişkisine girilecek

bankayla diğer bankalara göre daha yüksek tutarlarda ve daha uzun vadelerde, daha düşük

değerli ve nitelikli teminatlarla kredi ilişkisine girmek istemesi söz konusu olabilir. Bu şekildeki

bir kredi talebinin olumlu olarak değerlendirilebilmesi için geçerli sebeplerin bulunması

gerekmektedir (Şahin2018:569).

Firmanın mevduatı, tahsil ve teminattaki senet ve çeklerin tahsil kabiliyeti, kredilerinde

gecikmeler olup olmadığı, alınan faiz komisyonlar, verimliliği, ödemelerde gecikme olup

olmadığı ve benzeri hususlar, bankalar nezdinde incelenir (Şahin2018:212).

Hidroelektrik yatırımlarına ilişkin hazırlanması gereken yatırım projelerinde mali kuruluşlara

ilişkin ilgilere ilişkin hazırlanan şablon aşağıda verilmiştir;

KREDİ TALEP EDİLEN BANKA İLE İLİŞKİLERİ (MEVDUAT - KREDİ LİMİT VE

RİSK DURUMU

3. HİDROELEKTRİK YATIRIMLARINA İLİŞKİN PROFORMA GELİR TABLOSU

Hidroelektrik yatırımlarında kullanılan krediler orta ve uzun vadeli krediler olup,

proforma gelir tablosunun gelecek en az 10 yılı içerecek şekilde hazırlanması gerekmektedir.

Bu konuda hazırlanmış olan bazı hidroelektrik yatırımlarına ilişkin proforma gelir tabloları

araştırmamız sırasında incelenmiş olup, tarafımızca geliştirilen hidroelektrik yatırımları için

düzenlenmesi gereken proforma gelir tablosu formatı aşağıda verilmiştir;

PROFORMA GELİR TABLOSU

PROFORMA GELİR TABLOSU ( BİN USD )

Yıllar 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2024 2026 2027 2028

Satılan Enerji (Gwh)

CİRO

(İşletme Giderleri Bin

USD)

Hammadde Gideri

DİĞER BANKALAR İLE İLİŞKİLER (MEVDUAT - KREDİ LİMİT VE RİSK

DURUMU)

BANK

A ADI

MEVDUA

TI

K R E D İ N İ N

T Ü R Ü L İ M İ T

İ

R İ S K İ VADESİ TEMİNATI

31.12.2017

255


İşletme Masrafları

(Yardımcı

Madde,İşletme,

Yedek Parça)

Bakım-Onarım

Gideri

Personel Gideri

Sistem Kullanım

Bedeli (Müşteri)

Sigorta

Diğer

Amortismanlar

Faaliyet Karı

Finansman

Giderleri

Brüt Kar

Kurumlar Vergisi

Net Kar

4. HİDROELEKTRİK YATIRIMI PROJELERİNDE DUYARLILIK ANALİZİ

Duyarlılık analizi, yatırım projesinde gelecekte yaratılacak nakitleri en çok etkileyen

varsayımlarda meydana gelebilecek belli olasılıklarda azalış veya artış meydana gelmesinde,

projenin nasıl etkileneceğinin hesaplanarak bu konuda oluşturulacak çeşitli senaryolara göre

hesaplanmasıdır.

Proforma gelir tablosundan da görüleceği üzere, hidroelektrik yatırımlarında yaratılacak

nakitleri en çok etkileyebilecek kalemler aşağıda belirtilmiştir;

Satılan Enerji (Gwh);

Üretilen Enerji(Gwh);

Satış Fiyatı ($)

Finansman Giderleri

Proforma gelir tabloları düzenlenirken, kuşkusuz benzeri kapasitedeki yatırımların

geçmişte gerçekleşen verileri dikkate alınarak, gerçek donelere dayalı varsayımlar altında

yapılan tahminlere göre düzenlenmesi gerekir. Yapılacak çalışmalarda ciroyu en çok

etkileyebilecek kalemler, üretilen enerji miktarı ile, satış fiyatı olmaktadır.

Hidroelektrik yatırımlarında üretilen enerji miktarını etkileyecek en önemli unsur,

mevsimsel kuraklıklara bağlı olarak suyun debisindeki azalışlara bağlı olarak üretilecek enerji

miktarının da azalmasıdır. Her ne kadar bu konudaki varsayımlar hazırlanırken geçmiş 5 yıllık,

256


hatta geçmiş 10 yıllık meteorolojik değişikliklere göre gerçekleşmiş su miktarları dikkate

alınıyor olsa da, gelecekte öngörülemeyecek derinlikte yaşanabilecek kuraklıklara bağlı olarak

baraj yolundaki su miktarlarında önemli azalışlar yaşanabilmektedir.

Proforma gelir tablosunun hazırlanmasında öngörülen su debilerinde % 5 azalış

yaşanması durumunda üretim miktarının buna bağlı olarak cironun ne şekilde etkileneceği, söz

konusu azalışın % 10’a yükselmesi durumunda cironun hangi tutarlarda gerçekleşeceği

senaryolarına göre gelecekte yaratılacak nakitlerin duyarlılığı mutlaka hesaplanarak

değerlendirilmesi gerekmektedir.

Gelecekte yaratılacak nakitleri en çok etkileyecek diğer bir kalem de üretilen enerjinin

satışında baz alınan fiyattaki olası sapmalardır. Enerji satışlarına ilişkin olarak yapılan

sözleşmelerde baz alınan fiyatlar ve sözleşmelerin süreleri dikkate alınarak fiyatlarda

olabilecek sapmalara ilişkin duyarlılık analizleri yukarıda belirtildiği şekilde yapılmalıdır.

Hidroelektrik yatırımlarının ağırlıklı olarak banka kredileri ile finanse edildiği

gerçeğinden hareket edecek olursak, bu konudaki yatırımların nakit akımlarını en çok etkileyen

gider kalemi olarak finansman giderleri karşımıza çıkmaktadır. Kredilerin geri dönüşleri

sırasında faiz oranlarında olası yükselmeler karşısındaki nakit akımlarının ne şekilde

etkileneceğin ilişkin değişik senaryolara göre duyarlılık analizlerinin hesaplanması

gerekmektedir.

5. PROFORMA NAKIT AKIM TABLOSU, KREDİ İTFA TABLOSU, ORTA VADELİ

KREDİLERİN GERİYE ÖDENEBİLME OLANAĞI TABLOSU

Hidroelektrik yatırımlarına ilişkin hazırlanan proje değerlendirme raporları incelenerek

hazırlanan Kredi İtfa Tablosu, Proforma Nakit Akım Tablosu, Orta Vadeli Kredilerin Geriye

Ödenebilme Olanağı Tablosu aşağıda verilmiştir;

PROFORMA NAKIT AKIM TABLOSU

NAKİT AKIMI ( BİN USD )

Yıllar 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029

Dönem Başı

Nakit

Satışlardan

Tahsilat

Sermaye Girişi

Kredi Girişi

Operasyonel

Giderler

Yatırım

Harcamaları

Kredi Ana Para

Ödemeleri

257


Kredi Faiz

Ödemeleri

Temmettü

Ödemeleri

Dönem Sonu

Nakit

KREDİ İTFA TABLOSU

KONSOLİDE KREDİ İTFA TABLOSU( BİN USD )

Yıllar 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029

Dönem

Başı

Çekilen

Ödenen

Dönem

Sonu

Faiz

ORTA VADELİ KREDİLERİN GERİYE ÖDENEBİLME OLANAĞI TABLOSU

ORTA VADELİ KREDİLERİN GERİYE ÖDENEBİLME OLANAĞI ( BİN USD )

Y I L L A R 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029

Net Kar (+)

Amortismanlar (+)

Toplam Kaynaklar

Kredi Taks.Topl.(-)

Net Fon Girişi

Kümülatif Fon

258


6. YÖNTEM

Hidroelektrik yatırımında bulunan firmalar tarafından hazırlanarak orta ve uzun vadeli kredi

talebinde bulunmak üzere bankalara ibraz edilen fizibilite raporları ve söz konusu fizibilite raporları

temel kaynak alınarak, bankalar tarafından düzenlenen proje değerlendirme raporları üzerinde

çalışılarak, hidroelektrik yatırımcılarının bankalara ibraz etmeleri gereken rapor içeriği belirlenerek

çalışmamızda verilmiştir.

7. SONUÇ

Finansman sağlayan mali kuruluşlar sadece yatırım projesiyle değil, aynı zamanda yatırımı

yapacak olan firmanın ve bağlı olduğu diğer grup firmalarının tamamının tanıtıcı bilgilerine,

faaliyetlerine ilişkin bilgilere, mali kuruluşlarla olan ilişkilerine, mali yapılarına ilişkin bilgilere

ihtiyaç duymaktadır. Aynı zamanda, yatırım firması ile içinde bulunduğu grup firmaların geçmişte

ya da halen, mali kuruluşlara ve piyasaya karşı olan taahhütlerini yerine getirmede bir sorunla

karşılaşıp karşılaşmaması, protesto, karşılıksız çek, icra gibi bir takım bilgiler ışığında, kredi kararı

verilebilmektedir. Dolayısıyla bu konuda yapılacak çalışmalar yatırım dışında yukarıda belirtilen

başlıklar altındaki bilgilerin bulunması gerekmektedir.

Hidroelektrik yatırımları neticesinde üretilecek elektrik enerjisi, insanın gücünün yetersiz

kaldığı doğal koşullara bağlı bulunmaktadır. Her ne kadar proforma nakit akımlarının hesaplanması

konusundaki varsayımlar hazırlanırken, geçmiş 5 yıllık, hatta geçmiş 10 yıllık meteorolojik

değişikliklere göre gerçekleşmiş su miktarları, dikkate alınıyor olsa da, gelecekte öngörülemeyecek

derinlikte yaşanabilecek kuraklıklara bağlı olarak baraj yolundaki su miktarlarında önemli azalışlar

yaşanabilmektedir.

Su debisinde olabilecek azalışlar hidroelektrik yatırımı projelerinde önemli sapmalar meydana

getirebilmektedir. Hidroelektrik nakit akımlarını etkileyen enerji üretimi, enerji satış fiyatı,

finansman giderleri gibi proje karlılığının son derecede duyarlı olduğu kalemler üzerinde değişik

senaryolara göre analizler ve değerlendirmeler yapılmalıdır. Analiz ve değerlendirmelerin nasıl bir

rapor şablon içinde verilmesi gerektiği bu araştırmamızla verilmiştir.

KAYNAKÇA

Alpugan, O., Demir, H., Oktav, M., & Üner, N. (1993). İşletme Ekonomisi ve Yönetimi 3. Baskı.

İstanbul: Beta.

Aslan, H., Soğuksulu, Ş.(2017). “Nehir Tipi Hidroelektrik Santralleri (NT-HES)’nin Neden Olduğu

Sorunlar ve Rehabilitasyon Çalışmaları: Trabzon Örneği”, KSÜ Doğa Bil. Derg., 20(1): 67-

74.

259


Atabey, S., Gürdoğan, A.(2015). “Doğu Karadeniz Eko-Turizm ve HES Potansiyelinin, Çevreye ve

Yerel Halka Etkilerinin SWOT Analizi ile Değerlendirilmesi”, Uluslararası Sosyal ve

Ekonomik Bilimler Dergisi, 5 (2): 56-63,

Atvur, S.(2014). “Baraj Politikalarına Karşı Toplumsal Tepkiler: Hindistan ve Türkiye’deki

Toplumsal Hareketlerin Karşılaştırılması” Yönetim ve Ekonomi Celal Bayar Üniversitesi

İ.İ.B.F. , Manisa, (1): 281-298

Balçık, B. (2003). Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve Değerlendirilmesi 2. Baskı. Ankara: Nobel.

Can, H., & Güney, S. (2011). Genel İşletme 2. Baskı. Ankara: Siyasal Kitabevi.

Gedik, T., Akyüz, K. C., & Akyüz, İ. (2005). Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve Değerlendirilmesi

(İç karlılık Oranı ve Net Bugünkü Değer Yöntemlerinin İncelenmesi). ZKÜ Bartın Orman

Fakültesi Dergisi Cilt: 7 (7): 51-61.

Küçükbaşol,Y.(2015). “Çoruh Nehri ve Yusufeli Barajı: Toplumsal, Ekonomik ve Çevresel Etkileri

Bakımından Bir Baraj İncelemesi” Birey ve Toplum Dergisi, (10): 133-158

Öztürk, S., Leblebicioğlu, G.(2015). “Investigation of Reasoning Modes in Making a Decision about

Hydroelectric Power Plants which is a Socio-scientific Issue”, Necatibey Eğitim Fakültesi

Elektronik Fen ve Matematik Eğitimi Dergisi (EFMED) Cilt 9, (2):1-33.

Sabuncuoğlu, Z., & Tokol, T. (2013). İşletme 9. Baskı. İstanbul: Beta.

Sarıaslan, H. (2014). Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve Değerlendirilmesi 7. Baskı. Ankara:

Siyasal Kitabevi.

ŞAHİN, M.,(2018), “Kredi Portföy Yönetiminde Piyasa İstihbaratı Kaynaklarının Araştırılması”

TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi; (38): 210-214

ŞAHİN, M.,(2018), “Kredi Portföy Yönetimine İlişkin Piyasa İstihbaratında Dikkat Edilmesi

Gereken Hususlar” Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2018,53 (2) : 563-575

Tekin, M., Keçecioğlu, Ö. F., Erafşar Ö., Şekkeli, M. (2016). “Bir Hidroelektrik Santralin (HES)

Elektrik Şebekesindeki Harmonik Oluşumuna Etkisinin İncelenmesi “ KSU Mühendislik

Bilimleri Dergisi, 19(2): 70-77

Türkiye Elektrik İletim A.Ş. Genel Müdürlüğü Planlama ve Yatırım Yönetimi Dairesi Başkanlığı

(2017) , “Türkiye Elektrik Enerjisi 5 Yıllık Üretim Kapasite Projeksiyonu” (2017-2021)

Türkiye Elektrik İletim A.Ş(2018), “2017 Yılı Faaliyet Raporu”

Türkiye Sınai ve Kalkınma Bankası A.Ş.(2014), “Yenilenebilir Enerji- Hidroelektrik”

Yalçıner, K., & Aksoy, E. E. (2011). Yatırım Projelerinin Değerlendirilmesi. Ankara: Detay

Yayıncılık.

260


TÜRKİYE’DE KAYA GAZI POTANSİYELİNİN CARİ AÇIK

SORUNU ÜZERİNDEKİ OLASI ETKİLERİ

Doç. Dr. Ayhan ORHAN

Kocaeli Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü.

[email protected]

Doç. Dr. Sema Yılmaz GENÇ

Kocaeli Üniversitesi, Meslek Yüksek Okulu, Pazarlama ve Reklamcılık Bölümü.

[email protected]

Doktora Öğrencisi Kadir GÖÇERİ

Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı.

[email protected]

ÖZET

2000’li yıllarla birlikte uluslararası enerji piyasalarında adını sıkça duyuran kaya gazı, günümüzde petrol ve

doğal gaz gibi konvansiyonel enerji kaynaklarına bir alternatif olarak görülmektedir. Günümüzde yatay sondaj ve hidrolik

çatlama tekniğinin gelişmesiyle beraber dünya kaya gazı üretiminde ciddi ölçüde artış gözlenmektedir. Özellikle ABD,

Çin ve Kuzey Avrupa’da zengin yataklara sahip olan bu enerji kaynağının, kömür, doğal gaz ve petrolün ileride

tükeneceği göz önünde bulundurulduğu takdirde yakın gelecekte stratejik bir önem kazanacağı öngörülmektedir. Bu

noktada halihazırda enerji ihtiyacının yaklaşık dörtte üçünü dışarıdan karşılayan ve kronik cari açık sorunu ile mücadele

eden Türkiye ekonomisi açısından kaya gazı, potansiyeli ve teknolojik altyapısı üzerinde sıkıca durulması gereken bir

enerji kaynağı olarak ön plana çıkmaktadır. Nitekim Türkiye’nin özellikle Trakya ve Güneydoğu bölgesinde kayda değer

ölçüde kaya gazı rezervi olduğu ifade edilmektedir. Türkiye’de kaya gazı potansiyelinden yararlanılması, enerji

ürünlerinde dışa bağımlılığın azaltılmasına katkıda bulunacağı gibi, yüksek cari açığın azaltılmasında da önemli rol

oynayacaktır. Bu çalışmanın amacı son yıllarda uluslararası enerji piyasalarında bir devrim olarak görülen kaya gazının,

Türkiye’deki potansiyelini ve önemini ortaya koymaktadır. Bununla birlikte çalışmada, kaya gazının Türk cari açığının

azaltılmasında nasıl bir etkiye sahip olabileceği incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: Kaya Gazı, Cari Açık, Konvansiyonel Olmayan Enerji Kaynakları, Uluslararası Enerji Piyasaları.

THE PROBABLE EFFECT OF SHALE GAS POTENTİAL ON CURRENT ACCOUNT DEFİCİT PROBLEM

IN TURKEY

ABSTRACT

Shale gas, which frequently mentioned its name in International Energy Markets since 2000’s, is seen as an

alternative to conventional energy sources such as petroleum and natural gas nowadays. Today, it is observed that

seriously increase in the production of world shale gas as soon as development of horizontal drilling and hydraulic

fracturing technique. It is foreseen that this energy source, which has rich deposits especially in the USA, China and North

Europe, will gain strategically a important in the near future, given coal, natural gas and petroleum will be depleted in the

future. At this point, with regard to Turkey's economy, which currently supplying about three fourths of its energy needs

from foreign and which is struggling with chronic current deficit problem, shale gas with its potential and its technological

infrastructure, come into prominence as an energy source that needed lay emphasis on. As a matter of fact, it is stated that

Turkey has a significantly shale gas reserve particularly in Trakya and the Southeastern region. The utilization of shale

gas potential in Turkey will contribute to reducing foreign dependence on energy products and also will play an important

role in reducing the high current account deficit.The aim of this study is to demonstrate the potential and importance of

shale gas denoted as a revolution in international energy markets in recent years. In addition to this, in this study will

examine how shale gas could has an impact on reducing the Turkish current account deficit.

Key Words: Shale Gas, Current Account Deficit, Unconventional Energy Resources, International Energy Markets

261


GİRİŞ

Enerji, insan ihtiyaçlarının karşılanması ve sosyo-ekonomik gelişimin sağlanması açısından

yadsınamaz bir öneme sahiptir. Dünyada enerjiye olan talep özellikle sanayi devriminin ardından

giderek artan ölçüde şiddetlenmektedir. İktisadi açıdan bakıldığında enerji, üretim sürecinin en temel

girdisi olması nedeniyle ülke ekonomileri açısından stratejik bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda bir

ekonomik güç olarak görülen enerji gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin büyüme ve kalkınma

politikalarında büyük yer kaplamaktadır.

Literatürde enerji kaynakları temel olarak iki grup altında sınıflandırılmaktadır. Bunlardan

birincisi alışılagelmiş anlamında kullanılan ve içerisinde kömür, doğal gaz, petrol ve yenilenebilir

enerji gibi kaynakları barındıran konvansiyonel enerji kaynaklarıdır. Tarihsel süreçte yakın zamana

dek dünya enerji talebi büyük ölçüde bu kaynaklar sayesinde karşılanmıştır. Buna karşın oluşumu,

bulunuşu ve üretim şekli açısından bu kaynaklardan farklılaşan konvansiyonel olmayan enerji

kaynakları ise ikinci grubu temsil etmektedir. İşte kaya gazı bu ikinci grupta yer almaktadır. Başta

kaya gazı olmak üzere konvansiyonel olmayan enerji kaynakları, son yıllarda yaşanan teknolojik

gelişmelere paralel olarak hızla gelişmekte ve popülerliğini arttırmaktadır. Konvansiyonel enerji

kaynaklarının yakın gelecekte tükenmesi göz önünde bulundurulduğu takdirde, uluslararası enerji

piyasalarında bu enerji kaynaklarının oyun değiştirici bir role bürünebileceği rahatlıkla söylenebilir.

Nitekim BP yayınladığı raporlarda petrolün 2050, doğal gazın 2070 ve kömürün 2150 yılına dek

tükeneceğini öngörmektedir.

Hiç şüphesiz ABD, küresel ölçekte kaya gazı araştırmaları ve üretiminde öncü ülke

konumundadır. ABD yirminci yüzyıldan itibaren gerçekleştirdiği yoğun çabaların bir sonucu olarak

günümüzde kaya gazı teknolojisinde ve üretiminde lider olmayı başarmıştır. Özellikle 2000’li yıllarda

kaya gazı kaynaklı doğal gazda üretim patlamasını ifade eden ve kaya gazı devrimi olarak da anılan

gelişmenin sonucunda ABD makroekonomik büyüklükler bağlamında oldukça olumlu sonuçlar elde

etmiştir. ABD’nin bu başarı öyküsünde doğal gaz ithalatçısı konumundan doğal gaz ihraç eder

konuma yükselmesi nispeten daha fazla ön plana çıkarılmaktadır. Uluslararası enerji kuruluşları

tarafından 1953 yılından beri net enerji ithalatçısı olan ABD’de kaya gazı üretimindeki artışın yakın

zamanda da devam edeceği ve 2022 yılında net enerji ihracatçısı olacağı öngörülmektedir.

1980 yılının ardından Türkiye’de uygulanan dışa dönük sanayileşme politikalarıyla beraber

enerji talebi hızla artış göstermektedir. Fakat Türkiye coğrafi konumu gereği bu enerji talebini

karşılayacak düzeyde konvansiyonel enerji kaynaklarına sahip bir ülke değildir. Bu durum giderek

artan yurtiçi enerji talebinin yerli üretimle değil yurtdışından karşılanmasına ve dolayısıyla ülkemizde

enerjide dışa bağımlılığın yüksek görünüm arz etmesine olanak tanımaktadır. 2000’li yıllarla birlikte

hızla büyüyen ekonomide ihtiyaç duyulan enerji ihtiyacının büyük bölümü enerji ithalatı ile

sağlanırken, yüksek enerji ithalatı ise yıllardan beri mevcudiyetini koruyan cari açığa bu dönemde

muazzam bir yük getirmektedir. Nitekim halihazırda Türkiye’de cari açığın yaklaşık %80’i enerji

ithalatından kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda enerjide dışa bağımlılığın yüksek olması Türkiye’de

cari açığın temelini teşkil etmektedir.

Uluslararası enerji piyasalarında yarattığı etkiler bağlamında oyun değiştirici olarak kabul

edilen kaya gazının Türkiye’de cari açığın azaltılması konusunda katkılarının olacağı farklı çevreler

tarafından sıklıkla vurgulanmaktadır. Özellikle EIA tarafından açıklanan raporlarda Türkiye’de

262


azımsanmayacak derecede kaya gazı rezervi bulunduğu belirtilmektedir. Türkiye’de özellikle Trakya

ve Güneydoğu bölgesinde konumlanmış kaya gazı rezervlerinin aktif olarak kullanılması halinde

başta doğal gaz ve petrol olmak üzere enerji ürünlerinde dışa bağımlılığın büyük ölçüde azaltılacağı

ifade edilmektedir. Bu anlamda enerjide dışa bağımlılığın yol açtığı en önemli sorunlardan biri olan

cari işlemler açığının bu sayede daraltılabileceği vurgulanmaktadır.

Bu çalışmada ilk olarak Türkiye’nin mevcut enerji görünümü gösterilecektir. Ardından

Türkiye’nin cari işlemler açığında enerjinin ne rol oynadığı anlatılacak ve hemen sonra 2000’li

yıllarda popülerleşen kaya gazına değinilecektir. Bu noktada kaya gazının gelişimi, etkileri (SWOT

analizi, ekonomik ve çevresel etkiler), Dünya ve Türkiye ölçeğindeki potansiyeli anlatılacaktır. Daha

sonra EIA tarafından açıklanan Türkiye’deki kaya gazı potansiyeli verilerinin ışığında bu potansiyelin

cari açık üzerinde ne gibi etkilere sahip olabileceği tartışılacaktır. Bu çalışmanın amacı Türkiye’nin

sahip olduğu kaya gazı potansiyelinin cari işlemler açığının azaltılmasında nasıl bir etkiye sahip

olacağını göstermektir.

1.TÜRKİYE’NİN MEVCUT ENERJİ GÖRÜNÜMÜ

Günümüzde nüfus artışı, kentleşme ve ekonomik büyümeyle beraber enerjinin önemi tüm

dünyada katlanarak yükselmektedir. 1980’li yıllarla birlikte ivmelenen küreselleşmeyle birlikte

uluslararası rekabet gücünü arttırma çabaları ülke ekonomilerinin enerji gibi girdi maliyetlerini düşük

tutmaya yöneltmesinin yanı sıra sürdürülebilir büyüme için daha fazla enerji talep etmelerine de

olanak tanımaktadır. Bir başka ifadeyle enerji, ülkelerin uluslararası rekabetçiliği ve ekonomik gücü

için vazgeçilmez öneme sahip bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.

263


Şekil 1. Türkiye’nin Birincil Enerji Tüketimi(MTPE31) ve Yakıtlara Göre Payları(%)

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy June 2018

Diğer gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi Türkiye ekonomisi, hızla büyümesine paralel

olarak enerji talebini giderek arttırmaktadır. Özellikle 1980’li yıllardan sonra yaşanan hızlı nüfus

artışı ve sanayileşmenin etkisiyle Türkiye’de enerji tüketimi hızlı bir yükseliş trendine girmiştir.

GSYİH içinde tarım sektörünün payı daralırken, sanayi ve hizmetler sektörünün payının genişlemesi

enerji ihtiyacını şiddetlendiren diğer etkenler olmuştur. Bu durum yukarıda yer alan Şekil 1’de açıkça

görülmektedir. Türkiye’de 1965 yılında 7,8 MTPE birincil enerji tüketimi gerçekleşirken, bu düzey

1980 yılında 25,3 MTPE’ye yükselmiştir. Bu dönemde yaşanan hızlı sanayileşmenin etkisiyle birincil

enerji tüketimi yaklaşık 2 kat artarak 1990 yılında 47,7 MTPE’ye ulaşmış ve bu eğilim izlenen

yıllarda devam ederek 2000 yılında 73,5 MTPE’ye, 2010 yılında 107,7 MTPE’ye ve son olarak 2017

yılında 157,7 MTPE’ye ulaşmıştır. Birincil enerji tüketiminin yakıtlara göre paylarının gösterildiği

31 Milyon Ton Petrol Eşdeğeri.

-

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

140.0

160.0

19

65

19

68

19

71

19

74

19

77

19

80

19

83

19

86

19

89

19

92

19

95

19

98

20

01

20

04

20

07

20

10

20

13

20

16

Birincil Enerji Tüketimi

Petrol33%

Doğal Gaz26%

Kömür27%

Hidro Elektrik10%

Yenilenebilir4%

Petrol Doğal Gaz Kömür Hidro Elektrik Yenilenebilir

264


sağdaki şekil, çoğu ülkede olduğu gibi Türkiye’nin birincil enerji tüketiminin önemli bir kısmını fosil

yakıtlardan karşıladığına işaret etmektedir. Nitekim 2016 yılı verileriyle birincil enerji tüketiminde

en yüksek paya %33 ile petrol sahipken, onu sırasıyla %27 ile kömür ve %26 ile doğal gaz takip

etmektedir. Başka bir ifadeyle Türkiye’nin birincil enerji tüketiminin %86’sı fosil yakıtlar aracılığıyla

sağlanmaktadır. Diğer taraftan birincil enerji tüketiminde hidroelektrik %10 pay alırken, yenilebilir

enerji kaynakları %4 pay almaktadır. Yenilebilir enerji kaynaklarının birincil tüketim içerisinde

düşük pay alması esasen maliyetinin fosil yakıtlara kıyasla yüksek olmasından kaynaklanmaktadır.

Şekil 2. Türkiye’de Petrol Üretimi-İthalatı (Bin Varil/Gün) ile İthalatın Ülkelere Göre Dağılımı(%)

Kaynak: TPAO, Ham Petrol ve Doğalgaz Raporu, 2017.

Şekil 2 Türkiye’de ham petrol üretimi, ham petrol ithalatı, diğer petrol ürünleri ithalatı ile

ithalatın ülkelere göre dağılımını göstermektedir. Görüldüğü gibi Türkiyenin petrol üretimi toplam

petrol ihtiyacına göre oldukça düşük düzeydedir. 2015 yılı itibariyle Türkiye’nin 792 bin v/g

düzeyinde petrol ihtiyacının 47 bin v/g’ü yerli üretimle, geri kalan 745 bin v/g’i ithalat aracılığıyla

desteklenmiştir. Bu anlamda Türkiyenin petrolde dışa bağımlılığı yaklaşık %94 oranı ile oldukça

yüksek bir görünüm arz etmektedir. Diğer bir anlatımla Türkiye, petrol ihtiyacının yalnızca yaklaşık

%6’sını yerli üretimle karşılar konumdadır. 2017’de petrol ithalatının ülkelere göre dağılımının

gösterildiği şekile bakıldığında ise en büyük payı %22 ile Irak almış ve onu sırasıyla %19 ile Rusya,

%18 ile İran ve %10 ile Hindistan takip etmiştir.

92

92.5

93

93.5

94

94.5

0

200

400

600

800

1000

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

Diğer Ürün İthalatı

Ham Petrol İthalatı

Yerli Ham Petrol Üretimi

İthalat Bağımlılığı(Sağ Eksen)

22%

19%

18%

15%

10%

6%6% 4%

Irak Rusya

İran Diğer

Hindistan Kuveyt

Suudi Arabistan İsrail

265


Şekil 3. Türkiye’de Doğal Gaz Üretimi-İthalatı(Bin Varil/Gün) ile İthalatın Ülkelere Göre Dağılımı(%)


Enerji kaynakları arasında yine bir fosil yakıt olan doğal gazın Türkiye’deki üretimi, ithalatı

ile ithalatının ülkelere göre dağılımı Şekil 3’de gösterilmektedir. Türkiye’nin doğal gaz üretiminde

de petrole benzer şekilde yüksek oranda dışa bağımlı olduğu görülmektedir. Türkiye’de 2015 yılı

itibariyle 48,8 bin v/g düzeyinde doğal gaz ihtiyacının yalnızca 0,4 bin v/g gibi küçük bir düzeyi yerli

üretimle desteklenebilmektedir. Daha anlaşılır bir ifadeyle, Türkiye’nin doğal gaz ihtiyacının

yaklaşık %99,1’i ithalatla karşılamaktadır. Bu da doğal gazda dışa bağımlılığın petrole kıyasla daha

yüksek olduğunu göstermektedir. Doğal gaz ithalatının ülkelere göre payının gösterildiği sağdaki

şekle bakıldığındaysa en yüksek payı %53 ile Rusya alırken, bunu sırasıyla %17 ile İran, %14 ile

Azerbaycan ve %9 ile Cezayir takip etmektedir.

Şekil 4. 1990-2014 Türkiye’de Enerji Talebinin Dışa Bağımlılığı (%)


Bu veriler ışığında Türkiye’nin petrol ve doğal gaz ürünlerinde dışa bağımlılığının yüksek

olduğu rahatlıkla söylenebilir. Bu durumu enerji ürünleri genelinde daha kapsamlı ve anlaşılır şekilde

ele almak amacıyla Şekil 4 paylaşılmaktadır Bu şekilde Türkiye’de enerji ihtiyacının ne kadarının

ithalatla karşılandığı gösterilmektedir. Açık bir şekilde görüldüğü gibi Türkiye’de enerji üretimi

enerji ihtiyacını karşılamada oldukça yetersiz kalmaktadır. 1990 yılında yaklaşık %51 oranında olan

95

96

97

98

99

100

0

10

20

30

40

50

602

00

4

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

Doğal Gaz İthalatı

Yerli Doğal Gaz Üretimi

İthalat Bağımlılığı(Sağ Eksen)

53%

17%

14%

9%3%

2%2%

Rusya İran Azerbaycan

Cezayir Nijerya Katar

Diğer

0

20

40

60

80

1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

51.657.7

67.272.4 72.7 73.8 71.8 70.6 69.4 71.9 73.4 73.5 75

Enerji Talebinde Dışa Bağımlılık

266


dışa bağımlılık hızla artış göstererek 2000’li yıllarda oldukça yüksek bir düzeye ulaşmıştır. Nitekim

2014 yılı itibariyle Türkiye’de enerjide dışa bağımlılık oranı %75 gibi ciddi bir konumda yer

almaktadır.

2.TÜRKİYE’NİN CARİ İŞLEMLER AÇIĞI’NDA ENERJİNİN ROLÜ

Son yıllarda Türkiye ekonomisinin en önemli sorunlarından birisi yüksek ve kronik cari

işlemler açığıdır. Türkiye’de cari açık yurtiçi tasarrufların yatırımları karşılayamaması, uluslararası

rekabet gücünün zayıflığı ve üretimin ithalata bağımlılığı gibi pek çok nedene bağlı olarak gelişim

göstermektedir. Bunlar arasında en tehlikeli olanı yapısal karakterli nedenlerdir. Enerjide dışa

bağımlılık sorunu bu yapısal nedenlerin başında yer almaktadır. Türkiye’de cari açığın kronik bir

görünüm arz etmesi enerji gibi üretim sürecinde yoğun olarak kullanılan girdilerdeki ithalat

bağımlılığından kaynaklanmaktadır. Bu durum Türkiye’de cari açığı ‘ekonomik büyümenin bir

faturası’ olarak ortaya çıkmasına zemin oluşturmaktadır.

Diğer gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi Türkiye ekonomisinin enerjiye olan ihtiyacı

günden güne artış göstermektedir. Enerji ürünlerinin yaklaşık %75’ini dış kaynaklarla karşılayan ve

dolayısıyla enerjide yüksek oranda dışa bağımlı olan Türkiye’de bunun doğal bir sonucu olarak enerji

ithalatı yüksek bir görünüme sahiptir. Enerjide dışa bağımlılığın enerji ithalatını kamçılamasının ise

Türkiye’de cari açığın daha da derinleşmesine yol açtığı açıktır.

Tablo 1. Türkiye’de Enerji İthalatı ve Cari İşlemler Dengesi (Milyon Dolar)

Yıllar

Cari

İşlemler

Dengesi

Enerji

İthalatı

Toplam

İthalat

Toplam İthalatta

Enerjinin Payı (%)

Enerji Hariç

Cari İşlemler

Dengesi

2001 3.760 8.339 41.399 20,14 12.099

2002 -626 9.203 51.553 17,85 8.577

2003 -7.554 11.575 69.339 16,69 4.021

2004 -14.198 14.407 97.539 14,77 209

2005 -20.980 21.255 116.774 18,20 275

2006 -31.168 28.859 139.576 20,67 -2.309

2007 -36.949 33.883 170.062 19,92 -3.066

2008 -39.425 48.281 201.963 23,90 8.856

2009 -11.358 29.905 140.928 21,22 18.547

2010 -44.616 38.497 185.544 20,74 -6.119

2011 -74.402 54.117 240.841 22,47 -20.285

2012 -47.962 60.117 236.545 25,41 12.155

267


2013 -63.621 55.917 251.661 22,21 -7.704

2014 -43.597 54.889 242.177 22,66 11.292

2015 -32.118 37.843 207.234 18,26 5.725

2016 -33.011 27.169 198.618 13,67 -5.842

2017 -47.358 37.203 233.799 15,91 -10.155

Kaynak: TCMB ve TUİK verileriyle tarafımızca hazırlanmıştır.

Bu doğrultuda Tablo 1’de Türkiye’nin enerji ithalatı ve cari işlemler dengesine ilişkin veriler

paylaşılmaktadır. Türkiye’de 2001 yılında 8,3 milyar dolar enerji ürünü ithal edilirken, bu düzey

giderek artan ölçüde 2008 yılında 48,2 milyar dolar ve 2014 yılında 54,8 milyar dolara ulaşmıştır.

Enerji ithalinin bu denli yüksek olmasında ilgili dönemde kaydedilen yüksek büyüme hızları ve artan

şehirleşme olgusu önemli rol oynamıştır. Enerji ithalatındaki artışa paralel olarak ilgili dönemde cari

işlemler açığı da hızla genişlemiştir. 2001 yılında 3,7 milyar dolar fazla veren cari işlemler dengesi

izlenen dönemlerde kesintisiz bir biçimde açık vermiştir. Cari işlemler açığı 2010 yılında 44,6 milyar

dolarken; 2013 yılında 63,6 milyar dolara yükselmiş ve 2017 yılı itibariyle 47,3 milyar dolar olarak

gerçekleşmiştir.

Bununla birlikte toplam ithalat içerisinde de enerji ithalatının geniş yere sahip olduğu

görülmektedir. Öyle ki 2012 yılı itibariyle toplam ithalatın yaklaşık dörtte birini enerji ürünleri

kaplamaktadır. Tablodan çıkarılacak bir diğer önemli bir sonuç enerji dahil edilmediği takdirde cari

işlemler dengesinin büyük oranda iyileşmesidir. Son sütunda görüldüğü üzere ilgili dönemde

kesintisiz cari açık veren Türkiye’de enerji ithalatı dahil edilmediği durumda cari işlemler dengesi

genellikle fazla vermektedir. Yine 2012 yılından bir örnek vermek gerekirse 47,9 milyar dolar cari

açık veren Türkiye’de enerji ithalatı dahil edilmediği durumda cari işlemler dengesi 12 milyar dolar

fazlalığa dönüşmektedir. Bu durumda enerjide dışa bağımlılığın cari açığın en temel nedenlerinden

biri olduğu ortaya çıkmaktadır. Nitekim 2016 yılı itibariyle mevcut olan cari açığın yaklaşık %82’si

enerji faturasından kaynaklanmaktadır.

Türkiye ekonomisi büyüdükçe enerji ihtiyacı şiddetlenmekte ve bu yüzden enerji ithalatı

artmaktadır. Bu durum dış ticaret açığı üzerinde genişletici etki meydana getirmek suretiyle cari

işlemler açığının derinleşmesine imkan tanımaktadır. Özellikle petrol ve doğal gazda olmak üzere

enerji kaynaklarında yüksek oranda dışa bağımlılık, Türkiye’de ekonomik büyüme ile cari açık

arasında bir politika tercihinin yapılmasını gerekli kılmaktadır. Nitekim Türkiye Cumhuriyet Merkez

Bankası(TCMB) tarafından 2012 ve 2013 yıllarında finansal istikrarı sağlama amaçlı uygulanan

politikalar sonucunda cari açık daralma yaşasa bile ekonomik büyüme hızı düşmüştür. Bu anlamda

enerjide dışa olan bağımlılık finansal istikrar ile hızlı büyüme hedeflerinin birlikte gerçekleşmesi

önünde bir engel teşkil etmektedir (Bahçekapılı, 2015: 72).

3.ALTERNATİF BİR ENERJİ KAYNAĞI OLARAK KAYA GAZI

Enerji literatüründe kömür, doğal gaz ve petrol gibi kaynaklar konvansiyonel enerji kaynakları

olarak ifade edilmektedir. Buna karşın son yıllarda alternatif fosil kaynakları arama çabalarının bir

268


sonucu olarak kaya gazı gibi konvansiyonel olmayan (ankonvansiyonel) alternatif enerji kaynakları

gündeme gelmeye başlamıştır. Kaya gazı ismini içinde bulunduğu kayaç çeşidinden almaktadır

(Sevim, 2015: 208). Bu anlamda şeyl gazı olarak da belirtilen kaya gazı, çoğunlukla metandan oluşan,

şeyl formasyonları içinde sıkışmış doğal gaz türlerinden biridir (Zhiltsov ve Semenov, 2016: 10).

Şeyl veya bilinen adıyla kaya oluşumları önemli miktarda petrol ve doğal gaz taşıyan tortul

kayaları ifade etmektedir. Geçirgenliğinin düşük olmasından dolayı bu kayalarda bulunan petrol ve

doğal gaz, hidrolik kırılma ve yatay sondaj gibi ileri düzey teknikler yardımıyla kuyulardan

çıkarılabilmektedir. Hidrolik kırılma tekniği çoğunlukla su, kum ve birtakım kimyasal sıvılarla

hazırlanan basınçlı enjeksiyon sıvıları32 yardımıyla uygulanmaktadır. Bu karışımların yüksek basınç

altında yüzeyin 10,000 bin feet kadar derinindeki delinmiş kuyuculara enjekte edilmesiyle kaya gazı

ve petrolü elde edilmektedir (Hunt, Muir ve Sommer, 2015: 8).

Günümüzde konvansiyonel enerji kaynaklarının uzun vadede tükeneceğine ilişkin kaygıların

giderek artması ve enerji fiyatlarının küresel düzeyde istikrarsız bir eğilim göstermesi ülkeleri

konvansiyonel olmayan enerji kaynakları arayışına itmektedir. Bu doğrultuda ABD’de yirminci

yüzyıldan başlayarak gerçekleştirilen yoğun çalışmalarla kaya gazı gibi konvansiyonel olmayan

enerji kaynakları günümüzde bir gündem maddesi olarak uluslararası enerji piyasalarına yansımıştır.

Özellikle 2000’li yıllarda hidrolik çatlatma ve yatay sondaj tekniklerinde yaşanan teknolojik

ilerlemelerle birlikte kaya gazı ekonomik hale gelmiş ve keşif çalışmaları artarak dünyanın pek çok

bölgesinde kaya gazı rezervleri tespit edilmiştir.

3.1.Kaya Gazının Gelişimi

Dünyada ilk kaya gazı kuyuları 1821 yılında ABD’nin New York eyaletinde keşfedilmiştir.

1800’lü yıllarda ham petrolün keşfi ve görece maliyet dezavantajı nedeniyle üzerinde pek durulmayan

kaya gazı araştırmaları, 1970’li yıllarda petrol krizinin petrol kıtlığına yol açması ve petrol fiyatlarını

yükseltmesinin etkisiyle hızlanmaya başlamıştır. Kaya gazı operasyonlarında 1930’lu yıllara dek

yatay sondaj tekniği hakimken, 1947 yılında hidrolik kırılmanın33 teknik olarak uygulanabilirliğinin

mümkün hale gelmesiyle bu iki teknik eş anlı olarak kullanılmaya başlanmıştır (Temiz, 2016: 82).

Zengin fosil kaynaklar içeren şeyllere yönelik endüstriyel anlamda ilk çıkarma denemeleri

1970’li ve 1980’li yıllarda gerçekleştirilmiştir. Fakat bu dönemdeki teknolojinin yetersiz kalması

nedeniyle şeyllerden petrol ve gaz elde edilmesi oldukça maliyet gerektirmiş ve bu nedenle üretim

noktasında kayda değer gelişme yaşanamamıştır. Buna karşın 1970’li yılların ortalarından itibaren

ABD Enerji Departmanı ve Gaz Araştırma Enstitüsü gibi kaya gazı sektörünün öncü kuruluşları

nispeten sığ şeyl formasyonlarından ticari doğal gaz çıkarılmasına ilişkin teknolojik çalışmaları

arttırmıştır (EIA, 2011). 1970’li yılların sonuna doğru ABD hükümeti doğal gaza alternatif

kaynakların keşfini ve geliştirilmesini teşvik etmek için vergi kredileri, Ar-Ge programları ve

sektörün yeniden yapılandırılmasını destekleyen bir dizi politikayı uygulamaya başlamıştır (Wang ve

32 Özellikle belirmek gerekir ki söz konusu enjeksiyon sıvısının %90’ı temiz sudan meydana gelirken, %9’u kum ve geri kalan %1’i kimyasal maddelerden oluşmaktadır. 33 Bu yöntemde ilk olarak yatay ve dikey sondaj teknikleri ile kaynağa ulaşılır. Ardından sondaj kuyusuna borular indirilir. Bu borular aracılığıyla çatlama sıvısı denilen kimyasal karışım kaya gazının çıkarılması amacıyla basınçlı olarak kayalara enjekte edilir. Bu sayede su basıncı ile kırılan kayalardan gaz, boruların içine doğru gider ve böylece gaz çıkarılmaya başlanmaktadır (Charlez, 2015).

269


Krupnick, 2013: 3). Hidrolik kırılma ve yatay sondaj tekniklerinin zamanla geliştirilmesi şeyl

formasyonlarından doğal gaz ve petrol çıkarma ihtimalinin önemli ölçüde artmasına olanak

sağlamıştır. 1980’li yıllarda ve 1990’lı yılların başlarında ABD hükümeti ve ona bağlı resmi

kuruluşlar tarafından; kaya gazının keşif aramaları, sondaj tekniği ve çıkarılması için ilgili üretici

şirketlere finansal destek verilmiştir.

Mitchell Enerji ve Gelişim şirketinin ABD’nin Teksas eyaletinin Barnett şeyl bölgesinde

1980’li ve 1990’lı yıllardaki çalışmaları sayesinde kaya gazı üretimi ticari bir nitelik kazanmış ve

büyük ölçekli gerçekleşmeye başlamıştır. Mitchell Enerji şirketi 1998 yılında bulduğu “slick-water”

tekniği ile kaya gazı üretimini ekonomik hale getirmiştir. Mitchell Enerji ve Gelişim şirketi bu

başarısıyla kaya gazı sektöründe öncü bir rol oynayarak, diğer şirketlerinde bu alanda çalışmalarını

kamçılamıştır. Bunun etkisiyle 2005 yılına dek yalnızca Barnett şeyl bölgesinde 0,5 trilyon metre küp

doğal gaz üretimi gerçekleştirmiştir. Üretici şirketler, kaya gazından doğal gaz üretme konusunda

güven kazandıkça ilgili arama çalışmaları ABD’de Haynesville, Marcellus, Woodford, Eagle Ford ve

diğer şeyl alanlarına da kaymıştır (EIA,2011).

Tarihsel süreçte kaya gazının 1821 yılından başlayarak 2000’li yıllara dek uzanan gelişimi

aşağıda yer alan Tablo 2’de özetlenmektedir.

Tablo 2. Kaya Gazının Zaman Çizelgesi

Kaynak: Trembath, 2011

Dönem Gelişme

1821 ABD’nin New York eyaletinde kaya gazı keşfedildi.

1860-1920 Apallachian ve Illionis bölgelerinde çoğunlukla yüzeysel ve düşük basınçlı

çatlaklardan ilk gaz çıkarma gerçekleştirildi.

1930’lar ABD’de Kuzeydoğudaki bölgelerden Güneydoğudaki şehirlere yüksek hacimli gaz

taşıyan büyük çaplı boru hatları inşa edildi.

1940’lar Petrol ve gaz kuyularını işlemek için ilk hidrolik kırılma yöntemi Kansas’ta

uygulanmaya başlandı. Hidrolik kırılma ilk kez 1947 yılında kireç taşından doğal gaz

çıkarmak için kullanıldı.

1976 Yerli gaz üretimindeki düşüş nedeniyle Morgantown Enerji Araştırma Merkezi

(MERC) tarafından Doğu Kaya Gazı Projesi başlatıldı.

1976 İki MERC mühendisi doğrudan sondajlama tekniğinin patentini aldı.

1977 Yeni kurulan Enerji Departmanı, Massive Hidrolik Kırılma (MHF) tekniğinin ilk

kullanımını başarılı bir şekilde gösterdi.

1980’ler Enerji Departmanı kaya gazı çıkarmak için ispatlı mikro sismik ve üç boyutlu

haritalama tekniğiyle ilişkili araştırmalara öncülük etti.

1980-1992 ABD hükümeti kaya gazı keşfi ve çıkarılması için kredi desteği vermeye başladı.

1991 ABD tarafından desteklenen Gaz Araştırma Kurumu (GRI) ve Enerji Departmanı,

Mitchell Enerji ve Geliştirme A.Ş. tarafından gerçekleştirilen ilk yatay sondajlama

faaliyetine finansal açıdan destek verdi.

1997-1998 Mitchell Enerji ve Geliştirme A.Ş. Barnett bölgesinde ekonomik kaya gazı çıkarmayı

başardı.

2000’ler ABD’de yoğun bir kaya gazı üretimi başladı. Bu gelişme ABD’de enerji fiyatlarının

düşmesine olanak tanıdı.

270


2000’li yılların başında ABD’de konvansiyonel gaz üretimindeki gerilemeye ilave olarak

birçok sanayi sektöründe doğal gaz talebinin hızlanması ABD hükümetini başta kaya gazı olmak

üzere konvansiyonel olmayan enerji kaynaklarının araştırılması ve geliştirilmesi konusunda önemli

adımlar atmasına neden olmuştur. Bu dönemde kaya gazına yönelik teknolojik ilerlemelerin hız

kesmeden devam etmesi, sektöre yönelik yatırım artışı, gelişmiş altyapının tesis edilmesi, elverişli

politikalar ve jeolojik avantajla birlikte ABD, özellikle 2007-2008 yıllarıyla birlikte kaya gazı

üretiminde büyük bir patlama gerçekleştirmiş ve kaya gazı doğal gaz üretiminde kayda değer bir pay

almaya başlamıştır. Nitekim 1996 yılında ABD doğal gaz üretiminde kaya gazı üretimi %5,9 pay

alırken, bu oran 2013 yılı itibariyle %25’e kadar yükselmiştir (Le, 2018: 2).

Diğer taraftan küresel ölçekte 2010 yılına dek açılan 15.467 kaya gazı kuyusunun yalnızca on

beşte birinin Kuzey Amerika dışında kalması, diğer ülkelerin teknik gelişmeler noktasında ne denli

geride kaldığını açıkça göstermektedir. Nitekim bugün Avrupa’da üretime yönelik altyapı hazırlıkları

gerçekleştirilmesine karşın kaya gazı üreten tek bir ülke dahi bulunmaması bu argümanı destekler

niteliktedir (Şengüler, 2012: 45-46).

3.2.Kaya Gazının Etkileri

Gerek gelişmiş bir teknolojiye ihtiyaç duyulması gerekse bu teknolojiye erişimin zor olması

kaya gazı üretimini dünya ölçeğinde sınırlı düzeyde tutmaktadır. İhtiyaç duyulan teknolojik

altyapının kurulması ve arama çalışmalarının olumlu sonuç vermesi durumunda kaya gazının

makroekonomik açıdan ülke ekonomisine ciddi katkılar yaratması beklenmektedir. Bu argümanların

dayanağı olarak sıklıkla ABD örneği gösterilmektedir. Uzunca süredir net doğal gaz ithalatçısı

konumunda olan ABD, kaya gazına yönelik gerçekleştirdiği teknolojik yatırımlar ve finansal

destekler sayesinde günümüzde net doğal gaz ihracatçısı konumuna yükselmeyi başarmıştır. Bunun

yanı sıra kaya gazındaki üretim patlamasının etkisiyle artan doğal gaz arzı, ABD’de doğal gaz

fiyatlarını gözle görülür biçimde düşmesine yol açmıştır. İstihdam, vergi gelirleri ve milli gelir

artışları kaya gazı devriminin ABD ekonomisine yönelik diğer olumlu yansımaları olarak

gösterilebilir.

Tablo 3. Kaya Gazı Üretiminin Avantaj ve Dezavantajları

Avantajları Dezavantajları

• Doğal gaz rezervlerinde artış. • Üretiminde yüksek maliyet gerektirmesi.

• Enerji fiyatlarında düşüş. • Aşırı su israfı.

• Enerjide dışa bağımlılığın ve enerji

ithalatının azaltılması.

• Hava ve yer altı sularını kirletmesi.

• Enerjide arz güvenliğinin sağlanması. • Emisyon salınımına yol açması.

• Vergi gelirleri ve GSYİH artışı. • İşçi sağlığına olumsuz etkileri.

• Cari işlemler açığının daraltılması. • İleri teknoloji gerektirmesi.

• Yeni istihdam alanları yaratması. • Toplumsal tepkiler.

Kaynak: Tarafımızca hazırlanmıştır.

271


Buna karşın madalyonun diğer yüzünde kaya gazı operasyonlarında kullanılan hidrolik

çatlatma tekniğinin çevreye ve doğaya verdiği olumsuz etkiler vardır. Hidrolik çatlatma operasyonları

sırasında yeterince önlem alınmaması veya önlemi gerektirecek tekniklerin eksik olması, çevrenin ve

doğanın zarar görmesine neden olmaktadır. Bu nedenle dünyanın pek çok ülkesinde kaya gazı

üretiminin SWOT analizi gerçekleştirilerek fayda-maliyet analizleri yapılmaktadır.

Mariana ve Ion-Danut (2013), çalışmalarında Romanya’da kaya gazı üretiminin SWOT

analizini gerçekleştirmiştir. Buna göre artan iç talebi karşılayacak düzeyde yüksek gaz üretimi,

Rusya’ya karşı ithalat bağımlılığının azaltılması, enerji piyasasında bağımsızlık, enerjide arzı

güvenliğinin sağlanması, gaz maliyetlerinin düşürülmesi, yeni istihdam olanakların yaratılması ve

milli gelir artışı kaya gazının Romanya’ya sunacağı fırsatlar olarak değerlendirilmiştir. Analizde kaya

gazının güçlü yönleri olarak ülkenin bol kaynak rezervine sahip olması ve geçmişten beri hidrokarbon

üretiminde belirli düzeyde tecrübesinin olması gösterilirken; zayıf yönleri olarak ise rezervlerin derin

bölgelerde yer almasından kaynaklı maliyet dezavantajı, turistik ve toplumsal açıdan risklere yol

açması gösterilmiştir. Son olarak kaya gazının tehdit analizinde ise genellikle hava ve su kirliği gibi

çevresel risklere ve insan sağlığı açısından yaşam riski gibi faktörlere değinilmiştir.

Ma, Dong, ve Lin (2014) ise çalışmalarında Çin açısından kaya gazının SWOT analizini

gerçekleştirmişlerdir. Elde edilen bulgularda; Çin’in zengin rezervlere sahip olması, kaya gazı

sanayisinin kümelenmesi durumunda oluşacak uzmanlaşma sayesinde maliyetlerde düşüş ve yerel

ekonomiye katkıları kaya gazının güçlü yönlerini tarif etmektedir. Kaya gazı çıkarma maliyetinin

yüksekliği ve buna ilişkin fon yetersizliği, teknolojik altyapının (yatay sondajlama ve çatlatma

teknolojisinin) yeterince gelişmemiş olması, kaya gazı rezervlerini değerlendirmek için sistematik bir

yöntemin bulunmaması, hidrolik çatlatma yönteminin olumsuz çevresel etkileri ve ülke sanayi

sektörlerinin birtakım sorunları ise kaya gazının zayıf yönleri olarak gösterilmektedir. Ayrıca

çalışmada güçlü devlet destekleri, büyük piyasa potansiyeli, yerli işletmelerin uluslararası iletişim ve

iş birliği gerçekleştirme kabiliyetinin gelişmesi, konvansiyonel enerji kaynakları konusunda edinilen

deneyimler kaya gazının sunacağı fırsatları tarif etmektedir. Son olarak çalışmanın tehditler

analizinde ise; kaya gazı rezervlerinin coğrafi konumu açısından belirsizlikler, teknolojide dışa

bağımlılık ve gaz sektöründe ABD kaynaklı yoğun rekabet, tam anlamıyla olgunlaşmış bir piyasa

hizmet sisteminin bulunmayışı ve yönetim sistemin resmi tarifinin bulunmamasına yer verilmiştir.

3.2.1. Ekonomik Etkileri

Başta ABD olmak üzere Kanada, Çin ve Rusya’da yaşanan kaya gazı üretimine ilişkin

gelişmeler bu enerji kaynağının makroekonomik bağlamda önemli etkiler yaratacağını ortaya

koymuştur. Özellikle dünyada büyük ölçekli ekonomik kaya gazı üretimi gerçekleştiren ABD’de

yaşanan gelişmeler bu noktada anılmaya değer niteliktedir. ABD gerek teknolojik ilerleme gerekse

yüksek rezervlerinin etkisiyle konvansiyonel olmayan bu enerji kaynağının üretiminden fazlasıyla

faydalanmıştır. Enerjide arz güvenliğini sağlaması, doğal gaz üretiminde artış, ticaret açığına olumlu

etki yaratması, enerji fiyatlarını düşürmesi, işsizlik oranlarında aşağı yönlü baskı oluşturması,

enerjide rekabetçiliğini arttırması, GSYİH’ya ilave katma değer yaratması kaya gazının ABD

272


ekonomisine yansımalarından yalnızca bazılarıdır. Bu yüzden kaya gazının ekonomik etkileri

bağlamında ABD’ni esas alan bir analiz gerçekleştirilecektir.

Kaya gazının gelişimi sayesinde ABD’de doğal gaz rezervleri keskin bir şekilde yükselmiştir.

Kaya gazı üretimindeki artış yalnızca ABD’deki konvansiyonel gaz üretimindeki düşüşü

dengelemekle kalmayıp, aynı zamanda toplam doğal gaz üretiminin de artmasına olanak tanımıştır.

Bu sayede kaya gazı 2009 yılıyla birlikte ABD’nin Rusya’yla birlikte en büyük doğal gaz üreticisi

konumuna yükseltmeyi başarmıştır. BP verilerine göre 2017 yılı itibariyle ABD dünyada en yüksek

doğal gaz üreten ülke konumunda yer almaktadır. Bu alanda ABD’yi sırasıyla Rusya ve İran takip

etmektedir. (Le, 2018: 2; BP, 2018).

Şekil 5. ABD’de Doğal Gaz Üretiminin Kaynaklara Göre Gösterimi ve Gelişimi (1990-2040)

Kaynak: U.S. Energy Information Administration, Annually Energy Outlook 2013

Şekil 5’de ABD’de kaynaklarına göre doğal gaz üretiminin gelişimi ve geleceğine ilişkin

öngörüler gösterilmektedir. Açıkça görüldüğü üzere 1990’lı yıllarda kaya gazının doğal gaz üretimine

katkısı oldukça sınırlıyken, bu dönemde toplam üretimde özellikle konvansiyonel enerji

kaynaklarının katkısı belirleyici bir rol üstlenmiştir. Özellikle 2005 yılıyla birlikte ABD zengin

düzeyde sahip olduğu kaya gazı rezervlerinden, sondajlamadaki teknolojik ilerlemelerin etkisiyle

ciddi şekilde faydalanmış ve bu gaz ile üretimini 2012 yılında yaklaşık %30 arttırmıştır (Badileanu

vd., 2015: 96). Bu eğilim kaya gazının doğal gaz üretiminden aldığı payı da önemli ölçüde

genişletmiştir. 2012 yılı itibariyle ABD’de doğal gaz üretiminde kaya gazının payı %20

civarındayken, ABD Enerji Bilgi İdaresi (EIA) bu oranın 2035 yılında %50’ye kadar çıkacağını

öngörmektedir. Bir başka ifadeyle, gelecekte ABD enerji piyasasında hakimiyetin konvansiyonel

olmayan enerji kaynaklarına kaymasının devam edeceği beklenmektedir.

Kaya gazı devrimi olarak da tarif edilen bu gelişmeyle 1970’li beri net doğal gaz ithalatçısı

olan ABD 2017 yılı itibariyle net doğal gaz ihracatçısı konumuna yükselmiştir. Bu durum aşağıdaki

273


Şekil 6’da görülmektedir. ABD’de özellikle 2006 yılıyla birlikte ivmelenen doğal gaz üretiminin

neticesinde doğal gaz ticareti açığı zamanla kapanmaya başlamıştır. 2001 yılında doğal gaz ticareti

3604 BCF açık verirken, bu düzey 2006 yılında 3462 BCF’ye gerilemiş ve izlenen dönemlerde açığın

kapanışı daha da hızlanmıştır. 2009 yılında 2679 BCF’ye düşen bu ticaret açığı özellikle 2011

yılından sonra iyice düşerek 2015 yılında 935 BCF’ye ve son olarak 2017 yılı itibariyle 125 BCF

fazlaya dönüşmüştür. ABD’nin bu olumlu performansını ilerleyen dönemlerde arttırarak sürdüreceği

ve enerji sektörü genelinde dışa bağımlılığını tamamen sonlandırarak, net enerji ihracatçı konumuna

yükseleceği tahmin edilmektedir.

Şekil 6. ABD’de Doğal Gaz Üretiminin (MTPE), Fiyatlarının (MBTU) ve Net İhracatının (BCF) Gelişimi

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy June 2018

Soldaki şekile bakıldığında ABD’de 1989 yılında 404,8 MTPE olan doğal gaz üretimi 1995

yılında 432,8 MTPE’ye çıkmış, dönem içinde dalgalanma göstermek suretiyle 2005 yılında 420,8

MTPE’ye düşmüştür. Bu eğilimde, daha önce değinildiği gibi, konvansiyonel enerji kaynakları

üretimindeki düşüş etkili olmuştur. Buna karşın kaya gazındaki üretim patlamasının etkisiyle 2008

yılında 469,5 MTPE’ye yükselen doğal gaz üretimi izlenen yıllarda daha büyük artış göstererek 2011

yılında 530,8 MTO’ye ve son olarak 2016 yılında 627,1 MTPE’ye ulaşmıştır. Sağdaki şekil dikkatlice

izlendiği takdirde bu dönemde ABD’de doğal gaz fiyatlarının doğal gaz üretiminde meydana gelen

artışın etkisiyle 2008 yılıyla birlikte düşüş eğilimine geçtiği anlaşılmaktadır. Nitekim 2008 yılında

ABD Henry Hub Spot fiyatları 8,85 MBTU(million british thermal units) seviyesindeyken 2009

yılında 3,89 MBTU ve son olarak 2016 yılında 2,46 MBTU seviyesine düşmüştür. Bununla birlikte

2016 yılı itibariyle ABD’de doğal gaz fiyatları Japonya ile kıyaslandığında 2,8 kat daha ucuz,

Almanya ile kıyaslandığında ise 2 kat daha ucuz seviyededir.

-4000

-3500

-3000

-2500

-2000

-1500

-1000

-500

0

500

-

100.0

200.0

300.0

400.0

500.0

600.0

700.0

19

89

19

92

19

95

19

98

20

01

20

04

20

07

20

10

20

13

20

16

ABD Doğalgaz Net İhracat-BCF(Sağ Eksen)

ABD Doğalgaz Üretimi-MTPE

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

19

89

19

91

19

93

19

95

19

97

19

99

20

01

20

03

20

05

20

07

20

09

20

11

20

13

20

15

ABD Henry Hub Spot- MBTU

Japonya- Per Million MBTU

Almanya- Per Million MBTU

274


Tablo 4. Kaya Gazı ve Petrolünün Gelişiminin ABD Ekonomisine Katkısı

Etkilenen Gösterge 2012 2020 2025

İstihdam (Milyon) 2.1 3.3 3.9

GSYİH (Milyar USD) 284 468 533

Vergi Gelirleri (Milyar USD) 74 126 138

Hanehalkı Harcanabilir Gelir Artışı (Bin

USD)

1,2 2,7 3,5

Kaynak: Global Energy Institute

Tablo 4’de görüldüğü gibi, kaya gazındaki gelişmeler sayesinde 2012 yılında ABD

ekonomisinde yaklaşık 2.1 milyon kişi istihdam edilmiştir. Bu olumlu gelişmenin ilerleyen

dönemlerde devam edeceği ve kaya gazı ve petrolünün gelişiminin istihdam etkisinin 2020 yılında

3.3 milyon ve 2025 yılında ise 3.9 milyon kişiyi bulacağı öngörülmektedir. Öte taraftan diğer olumlu

katkının GSYİH üzerinde olduğu görülmektedir. Nitekim kaya gazı ve petrolü gelişimi 2012 yılında

GSYİH’ya 284 milyar dolar ilave katkı sağlamıştır. Buna ilave olarak bu rakamın 2020 yılında 468

milyar dolara ve son olarak 2025 yılında ise 533 milyar dolara yükseleceği tahmin edilmektedir. Son

olarak kaya gazı ve petrolünün vergi gelirlerine katkısına bakıldığındaysa ABD hükümeti 2012

yılında 74 milyar dolarlık ilave vergi geliri elde etmesinin yanı sıra bu düzeyin 2020’de 126 milyar

dolara ve 2025’de 138 milyar dolara çıkması beklenmektedir.

3.2.2. Çevresel Etkileri

Kaya gazı çıkarmada uygulanan yatay sondajlamanın, hidrolik çatlatma ile birleştirilerek

uygulanması kaya gazı rezervlerinin kullanımı açısından anahtar bir teknik olarak görülmektedir.

Buna karşın kaya gazının ekonomik olarak üretilmesi amacıyla geliştirilen hidrolik çatlatma

tekniğinin yol açtığı çevresel sorunlar, kaya gazı ve üretimine belirli gruplar tarafından yoğun

eleştiriler getirilmesine neden olmaktadır. Kaya gazına ilişkin kaygılar temelde hidrolik kırılmanın

çevresel ve sera gazı emisyonu üzerindeki etkilerine dayanmaktadır (Stevens, 2012). Hidrolik kırılma

tekniğinin uygulama aşamasında temiz su kaynaklarının tüketilmesi, yer altı su kaynaklarının

kirletilmesi, hava kirliliğine yol açması ve gerçekleştirilen operasyonların depremleri tetikleme

potansiyeli gibi çevresel faktörler nedeniyle kaya gazına itirazlar söz konusu olmaktadır. Kaya

gazının gelişmesini protesto edenler, metan sızıntısı ve su kirliliği göz önüne alındığı durumda gazın

hidrolik kırılma yöntemiyle çıkarılmasının yarattığı çevresel maliyetinin oldukça yüksek olacağını

iddia etmektedir (Zhang ve Yang, 2015: 876).

Gelecekte tükenme ihtimali yüksek olan temiz su kaynakları kaya gazı çıkarma sürecinde aşırı

düzeyde kullanılmaktadır. Kaya gazı çıkarılmasında uygulanan hidrolik kırılma tekniğinde çatlama

veya enjeksiyon sıvısı denilen bir karışım kullanılmaktadır. Enjeksiyon sıvısı içerisinde yoğun

miktarda temiz su bulunmaktadır. Çatlatılacak kayaçlara göre değişkenlik göstermekle birlikte, bu

düzeyin genellikle her bir işlem için 10.000- 30.000 metre küp arasında su gerektirdiği

belirtilmektedir (Hammond ve O’Grady, 2017: 1911). Duke Üniversitesinin gerçekleştirdiği bir

275


çalışmada, ABD’de 2005-2015 yılları arasında şeyl kayaçlarından gaz ve petrol çıkarmak amacıyla

toplam 250 milyar galon su kullanıldığı tespit edilmiştir. Bununla birlikte kayaçları çatlatma

esnasında kullanılan sıvıda tehlikeli kimyasal maddelerinde bulunması yer altı su kaynaklarının

kirlenmesine yol açmaktadır (Forbes, 2017).

Hidrolik çatlatma operasyonlarında basınç ve baskı değişimleri fay hatlarının kaymalarını

destekleyerek deprem riskini arttırmaktadır. Basınç altında yüksek hacimli sıvının doğrudan doğruya

fay hatlarına enjekte edilmesi, fayların hareket potansiyelini arttırmaktadır. Buna karşın bu tekniğin

uygulanacak kayaçlara, çatlatma basıncı ayarlanarak deprem riskinin azaltılabileceği ifade

edilmektedir (McAlinden, 2014).

Hidrolik çatlatma sonrası kuyuların yeterince düzgün bir biçimde kaplanmaması

karbondioksitten daha fazla sera gazı içeren metan gazının atmosfere karışmasına ve dolayısıyla hava

kirliliğine yol açmaktadır (Demirtaş, 2013: 18). Kaya gazı gelişiminin bir başka negatif dışsallığı

olarak işlemde kullanılan atık maddelerin çevreyi kirletmesi gösterilmektedir. Nitekim hidrolik

çatlatma işleminin ardından çevreye zarar veren kimyasalları içinde barından çatlatma sıvısının

depolanmaması veya yok edilmemesi durumunda hava, toprak ve suda yaşayan canlılar zehirlenerek

zarar görebilmektedir. Bunun dışında, yine bu kimyasal sıvıların hazırlanışı esnasında işçiler

tarafından solunması iş sağlığı konusunda da birtakım tehlikeleri beraberinde getirebilmektedir (Erik,

2016: 428-429).

Şekil 7. Kaya Gazının İzin Verildiği ve Yasaklandığı Ülkeler

Kaynak: The Economist’den alınarak tarafımızca düzenlenmiştir.

Anılan bu çevresel etkileri nedeniyle kaya gazı üretimi Avrupa’nın belirli bölgelerinde

yasaklanmıştır. Şekil 7’de görüldüğü gibi Avrupa kıtasında Hollanda, Fransa, Çek Cumhuriyeti ve

Bulgaristan olmak üzere dört ülkede kaya gazına ilişkin keşif araştırmaları, sondaj çalışmaları ve

üretim faaliyetleri yasaklanmıştır. Bu ülkeler arasında kaya gazına yasak getiren ilk ülke, EIA’nın en

yüksek kaya gazı rezerve sahip Avrupa ülkesi olarak işaret ettiği, Fransa olmuştur. Fransa, 2011

yılının Temmuz ayı itibariyle kaya gazı ve petrolünün araştırılması ve çıkarılması için uygulanan

hidrolik kırılma tekniğini yasaklamıştır. Ardından 2012 Ocak ayında Bulgaristan’da ulusal mecliste

kaya gazının yasaklanması lehine karar çıkmıştır. Böylece Bulgaristan kaya gazı sondaj çalışmalarını

276


yasaklayan ikinci ülke olmuştur. Hollanda ise 2015 yılının Temmuz ayında aldığı kararla 2020 yılına

dek kaya gazı araştırmalarını ve sondaj işlemlerini yasaklamıştır (Earth Lawyers, 2018: 7-9).

Son olarak Çek Cumhuriyeti’nde ise çevreci grupların yoğun eylemlerinin bir sonucu olarak

hükümet tarafından 2015 yılının Şubat ayıyla birlikte kaya gazına ilişkin çalışmalar durdurulmuştur

(Janda ve Kondratenko, 2018: 14).

Diğer Avrupa ülkeleri de kaya gazına karşı birtakım önlemler almasına rağmen özellikle

Rusya’ya karşı doğal gaz bağımlılığını nispeten düşürebilmek adına potansiyel kaya gazı

rezervlerinin değerlendirilmesine yönelik planlamalar gerçekleştirmektedir. Örneğin Polonya ve

İngiltere devam etmekte olan bir araştırma sondaj programına sahip olmasının yanı sıra kaya gazı

üretimine yönelik hidrolik kırılma testleri de gerçekleştirmektedir (European Commission, 2018).

3.3.Dünya’da Kaya Gazı Potansiyeli

ABD Enerji Bilgi İdaresi (EIA) kuruluşunun en son 2013 yılında yayınladığı araştırma

raporunda dünyada varlığı kesinleşmiş kaya gazı rezervlerinin coğrafi konumları gösterilmiştir.

Raporda teknik olarak çıkarılabilir kaya gazı rezervlerinin dünyada farklı bölgeler yayılmış durumda

olduğu gösterilmektedir. Bu durum Şekil 8’de görülmektedir.

Burada kırmızı renkli alanlar ispatlanmış olmakla birlikte teknik anlamda çıkarılabilir kaya

gazı rezervlerinin tahmininin yapıldığı bölgeleri göstermektedir. Kahverengi alanlar ise veri

eksikliğinden dolayı rezerv tahmini gerçekleştirilmemiş kaya gazı bölgelerini göstermektedir (EIA,

2013b: 4).

Şekil 8. Dünya’da Kaya Gazı Rezervlerinin Coğrafi Görünümü


Görüldüğü üzere kaya gazı rezervleri dünyanın hemen hemen her bölgesinde konumlanmış

durumdadır. EIA (Enerji Bilgi İdaresi) tarafından sağlanan bilgilere göre ABD dışında dünya çapında

41 ülkede 95 kaya gazı havzası ve 137 kaya gazı formasyonu yer almaktadır. Buna göre Amerika

kıtasında toplam 10 ülkede 30 kaya gazı havzası ve 37 kaya gazı formasyonu bulunurken, Avrupa

kıtasındaki 14 ülkede toplam 17 kaya gazı havzası ve 24 kaya gazı formasyonu bulunmaktadır.

Bununla birlikte Afrika kıtasındaki 8 ülkede 18 kaya gazı havzası ve 27 kaya gazı formasyonu tespit

edilirken, Asya kıtasındaki 8 ülkede 24 kaya gazı havzası ve 38 kaya gazı formasyonu tespit edilmiştir

277


(EIA, 2013b). Kabaca özetlenecek olursa, dünya kaya gazı rezervleri Şekil 8’de görüldüğü gibi

çoğunlukla Sibirya, Kuzey Amerika, Arjantin, Brezilya ve Çin’in güneydoğusunda konumlanmıştır.

Dünya genelinde muhtemel kaya gazı rezervlerinin 456 trilyon m³ olduğu tahmin

edilmektedir. Teknik olarak çıkarılabilir kaya gazı rezervlerinin dünya genelinde toplam 220,7 trilyon

metre küp olduğu hesaplanmaktadır. Bununla birlikte teknik olarak çıkarılabilir kaya petrolü

rezervlerinin ise dünya ölçeğinde toplam 335 milyar varil düzeyinde olduğu tespit edilmektedir.

Bilinen kaya gazı rezervlerinin dünya doğal gaz rezervlerini %47 oranında, kaya petrolü rezervlerinin

ise dünya petrol rezervlerini %11 oranında arttırdığı tahmin edilmektedir (Reig, Luo ve Proctor, 2014:

2). Dünyada teknik olarak çıkarılabilir en yüksek kaya gazı ve petrolü rezervlerinin ülkelere göre

sayısal değerleri Şekil 9’da görülmektedir.

Şekil 9. Dünya’da Kaya Gazı (Trilyon Metreküp) ve Kaya Petrolü (Milyar Varil) Rezervleri


Görüldüğü üzere ABD, 32,8 trilyon metreküp ile teknik olarak çıkarılabilir en yüksek kaya

gazı rezervine sahip olan ülkedir. Nitekim ABD, 2000’li yıllarda gerçekleştirdiği yoğun araştırmalar

ve yatırımlar sonucunda bu rezervlerden üretim gerçekleştirmek suretiyle oldukça faydalandığı

bilinmektedir. ABD’nin ardından en yüksek kaya gazı rezervine sahip olan ülke Çin’dir. Çin’in 31,5

trilyon metreküp kaya gazı rezervi olduğu ifade edilmektedir. Özellikle belirtmek gerekir ki, Çin’in

kaya gazının çıkarılması noktasında jeolojik açıdan birtakım zorlukları bulunmaktadır. Geniş dağlık

bölgelere sahip olması, şeyl kaynaklarının diğer ülkelere göre normalden daha derinlerde yer alması,

kaya gazı üretimi ve taşınması için kurulmuş yeterli bir altyapısının olmaması bu noktada

sayılabilecek birkaç nedendir (Slav, 2018).

En yüksek kaya gazı rezervlerine sahip ülkeler arasında ABD ve Çin’i sırasıyla Arjantin,

Cezayir, Kanada, Meksika, Avustralya, Güney Afrika, Rusya ve Brezilya takip etmektedir. Fakat bu

ülkeler arasında yalnızca ABD, Çin, Arjantin ve Kanada şeyl formasyonlarından ticari kaya gazı ve

petrolü üretmektedir. Şeyl’den hem doğal gaz hem de petrol üretmede en baskın ve başarılı olan ülke

hiç şüphesiz ABD’dir (EIA, 2013b). Buna karşın kaya gazı üretiminin henüz başlatılmadığı Libya ve

0

5

10

15

20

25

30

35

AB

D

Çin

Arj

anti

n

Cez

ayir

Kan

ada

Mek

sika

Avu

stra

lya

Gü

ne

y A

frik

a

Ru

sya

Bre

zily

a

Trily

on

Met

re K

üp

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Ru

sya

AB

D

Çin

Arj

anti

n

Lib

ya

Avu

stra

lya

Ven

ezu

ela

Mek

sika

Pak

ista

n

Kan

ada

Mily

ar V

aril

278


Cezayir gibi ülkelerde bu kaynakların keşfi ve sondajının ileriki dönemlerde gerçekleştirileceği

belirtilmiştir (Janda ve Kondratenko, 2018: 13).

Diğer taraftan Şekil 9’da dünyada en yüksek kaya petrolüne (tight oil) sahip ülkeler de

gösterilmektedir. Buna göre Rusya sahip olduğu 75 milyar varil kaya petrolü ile birinci sıradadır.

Rusya’yı 48 milyar varil ile ABD ve 32 milyar varil kaya petrolü ile Çin ve Arjantin, Libya,

Avustralya, Venezuela, Meksika, Pakistan ve Kanada takip etmektedir.

Dünyada kaya gazı ve petrolüne yönelik üretimin arttırılması durumunda pek çok iktisadi ve

jeopolitik sonuçlarına beraberinde getirerek uluslararası enerji piyasalarında aktörlerin yeniden

şekillenmesini sağlayacağı beklenmektedir. Günümüzde birçok ülke enerji politikalarını bu enerji

kaynağına odaklandırmakta ve kaya gazı ve petrolünü üreterek ekonomiye kazandırılmasını

planlamaktadır. Bu bağlamda 2035 yılına dek dünya doğal gaz tüketiminin yaklaşık yarısının

konvansiyonel olmayan kaynaklardan üretileceği tahmin edilmektedir.

3.4.Türkiye’de Kaya Gazı Potansiyeli

Türkiye zengin enerji kaynaklarına sahip ülkelere coğrafi açıdan yakın konumda yer

almaktadır. Buna karşın Türkiye’de özellikle petrol, doğal gaz gibi konvansiyonel enerji kaynakları

bakımından zengin rezervler bulunmamaktadır. Belirtildiği üzere bu durum, Türkiye’nin enerji

kaynakları bakımından dışa bağımlı bir görünüm arz etmesine yol açmaktadır. Kaya gazı gibi

konvansiyonel olmayan enerji kaynakları açısından ise Türkiye’nin kayda değer ölçüde rezervlere

sahip olduğu belirtilmektedir. Dünya geneli ile karşılaştırıldığında çok yüksek düzeyde olmamasına

rağmen Türkiye’de kaya gazı rezervlerinin yurtiçi doğal gaz rezervlerine göre daha iyi bir noktada

olduğu belirtilmektedir (Aydın ve Peker, 2018: 217). Bununla birlikte Türkiye’deki kaya gazı

formasyonlarının tabaka yapısı ve kayaçların hidrolik çatlatma yöntemine uygun mineral

bileşimlerine sahip olması nedeniyle kaya gazından ekonomik üretimin gerçekleştirilebileceği

belirtilmektedir (Karslı, 2015: 30).

Türkiye’de kaya gazının gelişimi henüz tam anlamıyla olgunlaşmamıştır. Bir başka deyişle

Türkiye’de kaya gazı araştırmaları henüz başlangıç aşamasındadır. Kaya gazına ilişkin çalışmalar

2000’li yılların başından itibaren başlamıştır. Özellikle 2007 yılıyla birlikte kaya gazı potansiyelinin

belirlenmesi amaçlı çalışmalar yürütülmeye başlanmıştır. Ulusal petrol şirketi Türkiye Petrolleri

Anonim Ortaklığı (TPAO) ve anlaşmalı yabancı şirketler tarafından kaya gazına ilişkin keşif ve

sondaj çalışmaları son yıllarda hızlanmaktadır. 2012 yılında TPAO, Shell şirketiyle birlikte

Güneydoğu Anadolu bölgesinde sondajlı kaya gazı aramalarına başlamıştır (Yalçın, 2012).

İlk kaya gazı sondajına TPAO, British Petrol (BP) ile zengin kaya gazı rezervlerine sahip

Diyarbakır ve Batman illeri arasında bulunan Sarıbuğday Köyü’nde başlamıştır. Bununla birlikte

2013 yılında Konacık ve Akçay kuyuları, 2015 yılında Çeşmekolu kuyusu ve son olarak 2016 yılında

Çakıcı kuyusunda süregelen sondaj çalışmaları noktalanmıştır. Konvansiyonel Olmayan Proje

çerçevesinde 2018- 2020 yılları arasında TPAO, Güneydoğu ve Trakya bölgelerinde zengin kaya gazı

279


rezervlerinden faydalanmak amacıyla toplam 10 adet kuyu sondajı başlatmayı planlamaktadır (Aydın

ve Peker, 2018: 217).

EIA raporu Türkiye’de kaya gazının özellikle Güneydoğu ve Trakya bölgelerinde

yoğunlaştığını ortaya koymaktadır. Türkiye ölçeğinde kaya gazı potansiyelinin yüksek olduğu

bölgeler Şekil 10’da gösterilmektedir.

Şekil 10. Türkiye’de Kaya Gazı Potansiyelinin Yüksek Olduğu Bölgeler

Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2014 Yılı Faaliyet Raporu

Şekile bakıldığında Türkiye sınırları içerisinde en yoğun kaya gazı potansiyelinin Trakya ve

Güneydoğu bölgesinde olduğu işaretlenmektedir. Bu iki havzada Türk ulusal petrol şirketi TPAO,

Trans Atlantic Petrol ve Exxon Mobil gibi uluslararası şirketler ile ortak olarak aktif şekilde kaya

gazı ve petrolü arama çalışmaları gerçekleştirmeye devam etmektedir. EIA’nın raporuna göre Trakya

ve Güneydoğu bölgesinde teknik anlamda çıkarılabilir kaya gazı ve petrolünün bulunduğu ifade

edilmektedir. Güneydoğu bölgesinde Dadaş, Kıradağ, Kaş ve Bedinan havzalarında; Trakya

bölgesinde ise Mezardere ve Hamimabat havzalarında kaya gazı rezervlerinin zengin olduğu tahmin

edilmektedir. Bunun yanı sıra raporda İç Anadolu Bölgesinde Sivas ve Tuz Gölü havzaları ve

çevrelerinde kaya gazı rezervi olabileceği fakat bu havzalar için sınırlı rezerv bilgileri mevcut olduğu

belirtilmiştir (EIA, 2013b).

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı(ETKB) kaya gazı potansiyelinin daha açık bir şekilde

belirlenmesi amacıyla çalışmalar yürütmektedir. Nitekim Milli Enerji ve Maden Politikası

çerçevesinde Türkiye’nin jeofizik ve jeokimya haritasının ortaya konulması ile konvansiyonel enerji

kaynaklarının yanında kaya gazı gibi konvansiyonel olmayan enerji kaynaklarının da potansiyelinin

daha açık şekilde görülmesi amaçlanmaktadır (Karagöl ve Kavaz, 2017: 16).

ETKB’nin en son yayınladığı 2017 Faaliyet Raporu’nda kaya gazı gelişimine ilişkin açıklama

yapılmıştır. Buna göre Türkiye’nin kaya gazı ve petrolünün belirlenmesi amacıyla 2015 yılında

Trakya bölgesinde faaliyete geçirilen Çeşmekolu ve 2016 yılında faaliyete geçirilen Çakıcı

280


kuyularında yıl boyunca hidrolik çatlatma operasyonu ve geri akış testleri gerçekleştirilmiştir. Bunun

yanı sıra yine Trakya bölgesinin Yamalık havzasında söz konusu yıl içerisinde arama kuyusu açıldığı

ve burada hidrolik çatlatma operasyonları gerçekleştirildiği ifade edilmiştir (ETKB, 2017: 77).

4. TÜRKİYE’DE KAYA GAZI POTANSİYELİNİN OLASI EKONOMİK ETKİLERİ

Türkiye’nin en önemli ithalat kalemlerinden biri olan enerji kaynaklarının, cari açık üzerinde

ciddi bir baskı unsuru olduğu bilinmektedir. Ülkemizde enerji kaynaklarında yaklaşık %75’i bulan

dışa bağımlılık oranı doğal olarak enerji ithalatının ve cari işlemler açığının yüksek seyir izlemesine

yol açmaktadır. Bu doğrultuda Türkiye’nin dışa bağımlılığını azaltacak alternatif enerji kaynaklara

yönelmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bu anlamda son yıllarda popülerlik kazanan ve uluslararası

enerji piyasaları üzerinde oyun değiştirici bir kaynak olarak ifade edilen kaya gazı, Türkiye’nin cari

açık sorunu açısından gerek kamuoyu gerekse politika yapıcıları tarafından önemli bir fırsat olarak

görülmektedir.

Belirtildiği üzere EIA raporları Türkiye’de belirli bölgelerde kaya gazının varlığına işaret

etmektedir. Güneydoğu ve Trakya bölgesinde yoğunluk kazanan kaya gazı rezervleri rakamsal olarak

ilgili raporda açıklanmaktadır. Buna göre raporda Güneydoğu bölgesinde Dadaş ve Trakya

bölgesinde Hamitabat alanlarında kaya gazı ve petrolüne ilişkin veriler sayısal olarak paylaşılmıştır.

Şekil 11. Türkiye’de Kaya Gazı Rezervleri34 (Milyar m³) ve Doğal Gaz Tüketimi (Milyar m³).

Kaynak: EIA ve BP verileriyle tarafımızca hazırlanmıştır.

Nitekim Şekil 11’de sol tarafta yer alan veriler buna açıklık getirmektedir. Güneydoğu

bölgesinde bulunan Dadaş’ta 3,6 trilyon m³ muhtemel gaz rezervinin bulunduğu ve bunun 481 milyar

m³ ‘ünün teknik olarak çıkarılabilir olduğu belirtilmektedir. Diğer taraftan Trakya bölgesinde bulunan

Hamitabat’ta ise Dadaş havzasına kıyasla nispeten düşük olmasına karşın 962 milyar m³ muhtemel

gaz rezervinin bulunduğu ve bunun 186 milyar m³’ünün teknik olarak çıkarılabilir olduğu

belirlenmiştir. Bu bağlamda yalnızca iki bölgeye yönelik açıklanan bu kaya gazı rezervi verilerinin

34 EIA’nın açıkladığı TFC cinsinden kaya gazı rezerv verileri 1 TFC= 0.035314666572222 milyar m³ eşitliğinden hareketle milyar m³ ‘e dönüştürülmüştür (Convert Units, 2018).

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

Dadaş Hamitabat Toplam

Toplam; 668.2

MİL

YAR

MET

REK

ÜP

Muhtemel Gaz Rezervi

Teknik Olarak Çıkarılabilir Gaz Rezervi

Ort.; 33.3

-

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

MİL

YAR

MET

REK

ÜP

281


ışığında Türkiye’nin muhtemel 4,6 trilyon m³ kaya gazı rezervinin olduğu ve bunun 668,2 milyar

m³’ünün teknik olarak çıkarılmasının mümkün olduğu ortaya çıkmaktadır.

Şekil 11’in sağ tarafında yer alan Türkiye’nin doğal gaz tüketimi dikkate alındığı takdirde bu

rezervlerin doğal gaz ihtiyacını fazlasıyla giderecek düzeyde olduğu rahatlıkla söylenebilir. Şekilde

görüldüğü gibi Türkiye’de doğal gaz tüketimi 2016 yılı itibariyle 51,7 milyar m³ seviyesinde olup,

incelenen dönemde ortalama 33,3 milyar m³ seviyesinde gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda 2016 yılı

verisi esas alındığında mevcut kaya gazı rezervlerinin bu seviyeden yaklaşık 13 kat fazla olduğu

hesaplanmaktadır. Bir başka deyişle Türkiye’de mevcut olan teknik olarak çıkarılabilir kaya gazı

rezervleri, %99,1 oranında dışa bağımlı olan doğal gazın yurtiçi tüketimini yaklaşık 13 yıl

karşılayacak düzeydedir.

Şekil 12. Türkiye’de Kaya Petrolü Rezervleri35 (Milyon Ton) ve Petrol Tüketimi (Milyon Ton)

Kaynak: EIA ve BP verileriyle tarafımızca hazırlanmıştır.

Diğer taraftan Türkiye’de kaya gazına benzer şekilde kaya petrolü rezervleri de mevcuttur.

Şekil 12’nin sol tarafında yer alan grafik ise Türkiye’de mevcut kaya petrolü rezervlerini

göstermektedir. Buna göre Güneydoğu bölgesinde bulunan Dadaş’ta 12.376 milyon ton muhtemel

kaya petrol rezervinin bulunduğu ve bunun 625,6 milyon tonunun teknik olarak çıkarılabilir olduğu

belirtilmektedir. Diğer taraftan Trakya bölgesinde bulunan Hamitabat’ta ise, kaya gazında olduğu

gibi, Dadaş havzasına göre nispeten düşük olmasına rağmen 272 milyon muhtemel kaya petrolü

rezervinin bulunduğu ve bunun 13,6 milyon tonunun teknik olarak çıkarılabilir olduğu belirlenmiştir.

Bu bağlamda yalnızca iki bölgeye yönelik açıklanan bu kaya petrol rezervleri verilerinin ışığında

Türkiye’nin muhtemel toplam 12,468 milyon ton kaya petrolü rezervinin olduğu ve bunun 639,2

milyon tonunun teknik olarak çıkarılmasının mümkün olduğu ortaya çıkmaktadır. Şekil 12’nin sağ

tarafında yer alan petrol tüketimi verileri dikkate alındığı takdirde, kaya gazında olduğu gibi kaya

petrolünün de enerjide dışa bağımlılığı kayda değer düzeyde düşürebileceği açık bir şekilde ifade

edilebilir. Nitekim Türkiye’de 2017 yılında tüketilen petrol düzeyinin 48,3 milyon ton olduğu ve

toplam 639,2 milyon tonluk teknik olarak çıkarılabilir kaya petrolünün mevcudiyeti göz önüne

alınırsa, Türkiye’ye yaklaşık 14 yıl yetecek düzeyde petrol potansiyelinin bulunduğu rahatlıkla

35 EIA’nın açıkladığı varil cinsinden kaya petrolü rezerv verileri 1 Varil= 0,136 Ton eşitiğinden hareketle tona dönüştürülmüştür (OPEC, 2018).

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

Dadaş Hamitabat Toplam

Toplam; 639.2

Muhtemel Kaya Petrolü

Teknik Olarak Çıkarılabilir Kaya Petrolü

Ort.; 34.4

-

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

MİL

YON

TO

N

282


söylenebilir. Bir başka deyişle kaya petrolü sayesinde Türkiye’nin, ihtiyacının yaklaşık %94’ünü

dışarıdan karşıladığı petrolün yerli üretimini arttırma ve dışa bağımlılığını düşürme şansı

bulunmaktadır.

5. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Türkiye konvansiyonel enerji kaynaklarında sürdürülebilir rezervlere sahip değildir. Başta

imalat sanayi olmak üzere üretim sektörlerinin faaliyetleri açısından vazgeçilmez unsurlardan biri

olarak görülen enerjinin, yurtiçi kaynaklarla karşılanamıyor olması Türkiye’de dışa bağımlılığı

giderek artan ölçüde yükseltmekte ve kalıcılaştırmaktadır. Şüphesiz bu olumsuz görüntü, Türkiye’nin

dış ekonomik tablolarına da yansımaktadır. Nitekim 2001 yılının ardından hızla yükselerek finansal

kırılganlığı körükleyen cari işlemler açığının arka yüzünde enerjide dışa bağımlılık yer almaktadır.

Türkiye’de enerjide dışa bağımlılık oranı 2014 yılı itibariyle %75 oranına ulaşmıştır. Enerjide dışa

bağımlılıkta özellikle iki kalem ön plana çıkmaktadır. Bunlar doğal gaz ve petroldür. Türkiye’de

petrol ve doğal gazın neredeyse tamamı dışarıdan ithal edilmektedir. Doğal gazda ithalata bağımlılık

%99 iken bu oranın petrolde %94 olduğu gözlenmektedir. Bu durum ithalatın yaklaşık %25’inin ve

cari açığın ise yaklaşık %80’inin enerji faturasından kaynaklanmasına yol açmaktadır.

Bu doğrultuda Türkiye ekonomisinin yıllardan beri mücadele ettiği cari açık sorununu

çözmesi için başta doğal gaz ve petrol kaynaklarında olmak üzere enerjide dışa bağımlılığını

düşürmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bu noktada son yıllarda uluslararası enerji piyasalarında bir

devrim olarak görülen kaya gazı bir fırsat olarak karşımıza çıkmaktadır. Şeyl oluşumlarından

çıkarılan bu enerji kaynağının Türkiye’nin enerji ihtiyacını karşılayacak düzeyde olduğu ortaya

konulmaktadır. Enerji Bilgi İdaresi (EIA) raporuna göre Güneydoğu ve Trakya bölgelerinde şeyl

oluşumlarından teknik olarak çıkarılabilir toplam 668,2 milyar m3 kaya gazı ve 639,2 milyon ton kaya

petrolü mevcuttur.

Petrol ve doğal gazda tüketim düzeyleri dikkate alındığında kaya gazının teknolojik altyapının

kurulması suretiyle aktif olarak üretiminin gerçekleştirilmesi durumunda ülkemizin yaklaşık olarak

13 yıllık doğal gaz ve 14 yıllık petrol ihtiyacını karşılayacağı ortaya çıkmaktadır. Bu da oldukça

yüksek görünüm arz eden enerjide dışa bağımlılık ve dolayısıyla cari açığın önemli ölçüde

azaltılabileceğine işaret etmektedir. Bunun dışında kaya gazının gelişmesi sayesinde enerjide arz

güvenliğinin sağlanması da söz konusu olacaktır. Bilindiği üzere zaman zaman Rusya ve İran gibi

enerji zengini ve ihracatçısı ülkeler bu üstünlüğünü ülkemize ve diğer enerji kaynakları kıt olan

ülkeler aleyhine bir politik araç olarak kullanabilmekte ve enerji arzını tehlikeye sokabilmektedir.

Ayrıca kaya gazı GSYİH, istihdam gibi göstergeleri de olumlu etkilemektedir. Bu anlamda kaya gazı

Türkiye açısından oldukça stratejik bir öneme sahiptir.

Madalyonun öteki yüzünde ise kaya gazı ve petrolünün çevreye birtakım maliyetleri

bulunmaktadır. Fakat bu çevresel maliyetlerin teknik ilerlemeler sayesinde giderilebileceği

belirtilmektedir. Bu çerçeve altında ülkemizin kaya gazına yönelik araştırma ve üretim çalışmalarını

bu yönden yürüterek hareket etmesi de gerekmektedir. Bu itibarla kaya gazı ve petrolü sayesinde

Türkiye’de enerjide dışa bağımlılık ve cari açığın düşürülmesi yanında sürdürülebilir kalkınmanın

sağlanması da mümkün hale gelecektir.

283


KAYNAKÇA

Aydın, Ü. ve Peker, H. (2018). Petrol Sektörünün Durumu. Türkiye'nin Enerji Görünümü(MMO/691)

içinde (s. 208-236). Ankara: TMMOB Makina Mühendisler Odası.

Badileanu, M. vd. (2015). Shale Gas Exploitation- Economic Effects and Risks. Procedia Economics

and Finance, 22, 95-104.

Bahçekapılı, C. (2015). Türkiye'nin Ödemeler Dengesi. İstanbul: Derin Yayınları.

BP. (2018). BP Statistical Review of World Energy June 2018. London: British Petroleum.

Charlez, P. (2015). An Introduction to Shale Oil & Gas. Erişim Tarihi: 4 Aralık 2018, International

Association of Oil & Gas: http://www.iogp.org/wp-content/uploads/2016/10/An-

introduction-to-shale-oil-and-gas-Jul2015-1.pdf

Convert Units. (2018). Convert Trillion Cubic Feet to Billion Cubic Metre. Erişim Tarihi: 4 Aralık

2018, Convert Units:

https://www.convertunits.com/from/trillion+cubic+feet/to/billion+cubic+metre

Cooper, J., Stamford, L. ve Azapagic, A. (2016). Shale Gas: A Review of the Economic,

Environmental and Social Sustainability. Energy Technology(4), 772-792.

Demirtaş, Ö. (2013). Enerji Piyasasındaki Son Gelişmeler ve Kaya (Şeyl) Gazı. İstanbul: Türkiye İş

Bankası İktisadi Araştırmalar Bölümü.

Earth Lawyers. (2018). The Permanent Peoples Tribunal Session on Human Rights, Fracking and

Climate. Earth Lawyers. Erişim Tarihi: 4 Aralık 2018, http://earthlawyers.org/wp-

content/uploads/2018/04/APPENDIX-2-Legal-Status-of-UOGE-across-the-world-

31.03.18.pdf

EIA. (2011). Annual Energy Outlook 2011 with Projections to 2035(DOE/EIA-0383). Washington

DC: U.S. Energy Information Administration.

EIA. (2013a). Annual Energy Outlook 2013 with Projections to 2040(DOE/EIA-0383). Washington,

DC: U.S. Energy Information Administration.

EIA. (2013b). Technically Recoverable Shale Oil and Shale Gas Resources: An Assessment of 137

Shale Formations in 41 Countries Outside the United States. Washington, DC: U.S. Energy

Information Administration.

Erik, N. Y. (2016). Şeyl Gazı (Kaya Gazı) ve Çevresel Etkileri. Cumhuriyet Üniversitesi Fen

Fakültesi Fen Bilimleri Dergisi, 37(4), 426-438.

ETKB. (2014). 2014 Faaliyet Raporu. Ankara: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı.

ETKB. (2017). 2017 Faaliyet Raporu. Ankara: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı.

European Commission. (2018). Shale gas. Erişim Tarihi: 7 Kasım 2018, European Commission:

https://ec.europa.eu/energy/en/topics/oil-gas-and-coal/shale-gas

Forbes. (2017). The Environmental and Social Impacts of Natural Gas Fracking. Erişim Tarihi: 27

Kasım 2018, Forbes: https://www.forbes.com/stes/quora/2017/04/17/the-envronmental-and-

socal-mpacts-of-natural-gas-frackng/#30c90f0f19a4

284


Global Energy Institute. (2013). America’s New Energy Future: The Unconventional Oil & Gas

Revolution and the U.S. Economy. New York: IHS. Erişim Tarihi: 4 Kasım 2018,

https://www.globalenergyinstitute.org/sites/default/files/file-tool/ihs_two_pager.pdf

Hammond, G. P. ve O’Grady, Á. (2017). Indicative Energy Technology Assessment of UK Shale

Gas Extraction. Applied Energy(185), 1907-1918.

Hunt, B., Muir, D. ve Sommer, M. (2015). The Potential Macroeconomic Impact of the

Unconventional Oil and Gas Boom in the United States. International Monetary Fund .

Janda, K. ve Kondratenko, I. (2018). An Overwiew of Economic Impacts of U.S. Shale Gas

Revolution. Munich Personal RePEc Archive(MPRA Paper No. 83946), 1-30.

Karagöl, E. T. ve Kavaz, İ. (2017). Kaya Gazının Küresel Enerji Piyasalarındaki Yeri ve Türkiye'nin

Geleceği. Ankara: SETA.

Karslı, S. (2015). Son Gelişmeler Işığında Türkiye’de Kaya Gazı. Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri

Enstitüsü Dergisi, 5(3), 25-31.

Le, M.-T. (2018). An Assessment of the Potential for the Development of the Shale Gas Industry in

Countries Outside of North America. Heliyon(4), 1-34.

Ma, Z., Dong, X. ve Lin, S. (2014). Focus on the Development of Shale Gas Industrial Clusters in

China Based on SWOT Analysis. The Open Petroleum Engineering Journal,(7), 142-148.

Mariana, J. ve Ion-Danut, J. (2013). SWOT Analysis on Shale Gas Exploration / Exploitation in

Romania. Ovidius University Annals Economic Sciences Series, 13(1), 831-837.

McAlinden, B. (2014). Shale gas. Erişim Tarihi: 25 Kasım 2018, Institution of Civil Engineers:

https://www.ce.org.uk/knowledge-and-resources/brefng-sheet/shale-gas

OPEC. (2018). Conversion Factors. Erişim Tarihi: 10 Aralık 2018, Organization of the Petroleum

Exporting Countries:

https://www.opec.org/library/Annual%20Statistical%20Bulletin/interactive/current/FileZ/cf

page.htm

Reig, P., Luo, T. ve Proctor, J. (2014). Global Shale Gas Development: Water Availability and

Business Risks. Washington: World Resources Institute.

Sevim, C. (2015). Küresel Enerji Stratejileri ve Jeopolitik. Ankara: Seçkin Yayınları.

Slav, I. (2018). Here's why China won't have a shale boom. Erişim Tarihi: 9 Kasım 2018, Business

Insider: https://www.businessinsider.com/heres-why-china-wont-have-a-shale-boom-2018-4

Stevens, P. (2012). The 'Shale Gas Revolution': Developments and Changes. Erişim Tarihi: 5 Kasım

2018, Chatham House: https://www.chathamhouse.org/publ

Şengüler, İ. (2012). Şeyl Gazı (Shale Gas) ve Ekonomik Değeri. Bilgi Dağarcığı, 44-48.

TCMB. (2018). Ödemeler Dengesi İstatistikleri. Erişim Tarihi: 26 Kasım 2018, Türkiye Cumhuriyet

Merkez Bankası:

https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tr/tcmb+tr/main+menu/istatistikler/odemeler+de

ngesi+ve+ilgili+istatistikler/odemeler+dengesi+istatistikleri

Temiz, F. (2016). A Brief Look on the Enviromental Effects of Shale Gas Extraction. Energy Policy

Turkey(2), 82-93.

285


The Economist. (2013). Unconventional gas in Europe: Frack to the future. Erişim Tarihi: 5 Kasım

2018, The Economist Newspaper: https://www.economist.com/business/2013/02/02/frack-to-

the-future

Trembath, A. (2011). History of the Shale Gas Revolution. Erişim Tarihi: 29 Kasım 2018, The

Breakthrough Institute:

https://thebreakthrough.org/archive/history_of_the_shale_gas_revolution

TUİK. (2018). Dış Ticaret İstatistikleri. Erişim Tarihi: 1 Aralık 2018, Türkiye İstatistik Kurumu:


Türkiye Petrolleri. (2017). Hampetrol ve Doğalgaz Sektör Raporu. Ankara: Türkiye Petrolleri Strateji

Geliştirme Daire Başkanlığı.

Wang, Z. ve Krupnick, A. (2013). A Retrospective Review of Shale Gas Development in the United

States: What Led to the Boom? Washington: Resources for the Future.

Yalçın, M. N. (2012). Kaya Gazı (Shale Gas). Doğalgaz Dergisi(175). Erişim Tarihi: 4 Aralık 2018,

http://www.dogalgaz.com.tr/yayin/219/kaya-gazi-shale-gas_6551.html

Zhang, D. ve Yang, T. (2015). Environmental Impacts of Hydraulic Fracturing in Shale Gas

Development in the United States. Petroleum Exploration and Development, 42(6), 876- 883.

Zhiltsov, S. S. ve Semenov, A. (2016). Shale Gas: History of Development. S. Zhiltsov(Ed.), Shale

Gas: Ecology, Politics, Economy içinde (s. 9-16). Switzerland: Springer International

Publishing.

286


DOĞU AKDENİZ’DEKİ ENERJİ DENKLEMİ VE DEĞİŞEN

DENGELER


Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat Bölümü Öğretim Üyesi

Merve SARIKAYA

ÖZET

Doğu Akdeniz’in artan enerji potansiyeli ve dünya üzerinde artış gösteren enerji ihtiyacı

paralellik göstermekle birlikte, özellikle aktör ülkeler açısından bölgesel ve küresel kritik sonuçlar

doğurmaktadır. Bölgedeki bu büyük potansiyel, enerji arz güvenliklerinin artması bakımından, dışa

bağımlı ülkeler açısından heyecan verici olarak değerlendirilmektedir. Coğrafi konumu itibarıyla

enerjiyi tüketen ve üreten ülkeler arasında kilit aktör olan Türkiye, enerjide dışa bağımlılık açısından

en üst sıralarda yer almaktadır. Doğu Akdeniz enerjisine Türkiye kadar Avrupa ülkeleri de ihtiyaç

duymaktadır. Bu bağlamda Türkiye, konumu itibarıyla bölgedeki enerjinin dağıtımında geçiş ülkesi

olma hedefini ısrarla sürdürmektedir. Bu çalışmada Doğu Akdeniz’deki enerji potansiyeli üzerinde

durulacak ve Türkiye’nin bu enerji denklemindeki yeri ve kazanımları tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Doğu Akdeniz, Enerji, Enerji Potansiyeli, Enerji Arz Güvenliği, Enerji

Denklemi

EASTERN MEDITERRANEAN AND ENERGY

ABSTRACT

The growing energy potential of the Eastern Mediterranean and increasing energy need in the

world are in common and particularly have critical consequences both regionally and globally for

actor countries. This huge potential in the region is exciting for energy-dependent countries for

providing their energy supply security. Turkey, as a strategic country between energy consumer and

producer countries due to its geographic location, is also one of the energy-dependent countries.

European countries are also in need of the Eastern Mediterranean energy as much as Turkey. In this

regard, due to its strategic location Turkey aims to become a transit country persistently in the

distribution of the Eastern Mediterranean energy. This study will try to analyze and discuss the energy

potential of Eastern Mediterranean, and the role and the possible gains of Turkey in this energy

structure.

Key Words: Eastern Mediterranean, Energy, Energy Potential, Energy Supply Security, Energy

Equation

287


1. GİRİŞ

Dünyada artan nüfusla birlikte ekonomik aktivitenin de gelişmiş ve gelişmekte olan

ekonomilerde arttığını buna paralel olarak da enerji kaynaklarına duyulan ihtiyacın her geçen gün

daha da yüksek bir seviyeye ulaştığı görülmektedir. BP’nin 2018 Dünya Enerji Görünümü

Raporu’nda dünya genelinde enerji tüketiminin geçen yıl bir önceki yıla göre yüzde 2,2 oranında

arttığı belirtilmiştir (BP, 2018). Toplam enerji tüketimindeki bu artışa kaynaklar itibariyle

bakıldığında ise en büyük artışın doğalgazda gerçekleştiği görülmektedir. Geçtiğimiz yıl dünyada

doğalgaz tüketimi bir önceki yıla göre yüzde 3 oranında artmıştır. Ülkeler bazında ele alındığında ise

Çin, Ortadoğu ve Avrupa’nın bu tüketim pastasından en büyük payı aldıkları dikkat çekmektedir. Bu

durum gösteriyor ki günümüzde doğalgaz talebi oldukça yüksek bir seviyede seyrederken en geniş

pazarı da Çin, Ortadoğu ve Avrupa ülkeleri oluşturuyor.

Dünyadaki doğalgaz rezervlerinin dağılımına bakıldığında ise en geniş yatakların Rusya ve

Ortadoğu bölgesinde yer aldığı görülmektedir. Rusya tek başına 35 trilyon metreküp doğalgaz

rezervine sahipken ikinci sırayı alan İran’ın 33 trilyon metreküp civarında rezervi bulunmaktadır (BP,

2018). Son yıllarda önemli doğalgaz keşiflerinin gerçekleştiği Doğu Akdeniz, jeopolitik konumu

gereği bölgesel ve küresel enerji piyasalarına etki edebilecek potansiyele sahiptir. Bugün Doğu

Akdeniz’de yer alan Levant Havzası 3,4 trilyon metreküp doğalgaz rezervine ev sahipliği

yapmaktadır (USGS, 2010). İsrail, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY) ve Mısır bu havzada en

fazla doğalgaz rezervi bulunan ülkelerdir. Doğu Akdeniz’de keşfedilen doğalgaz rezervleriyle birlikte

kaynak sahibi ülkeler bölgesel enerji denkleminin en önemli parçası haline gelmiş ve küresel enerji

piyasalarının dikkatlerinin bu bölgeye odaklanmasını sağlamıştır. Bölgedeki enerji denkleminin yeni

oyuncuları olan söz konusu ülkeler bir yandan sahip oldukları kaynakları pazara ulaştırmada yön

arayışlarında bulunurken diğer yandan da kaynak arama faaliyetlerine her geçen gün daha da hız

katmaktadır. Doğu Akdeniz havzasının enerji kaynakları bakımından oldukça yüksek bir potansiyele

sahip oluşu dünyanın önde gelen enerji şirketlerinin bölgeyi ilgi odağına yerleştirmesine sebep

olurken aynı zamanda burada aktif faaliyetler gerçekleştirmesini de sağlamaktadır.

Suriye, Lübnan, İsrail, Mısır, GKRY ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni (KKTC) içerisine

alan Doğu Akdeniz bölgesi bugüne kadar birden fazla siyasi ve diplomatik anlaşmazlığa ev sahipliği

yapmıştır. Bugün bölgede keşfedilmiş olan önemli doğalgaz sahalarının mevcuttaki sorunların

üzerine bölge ülkelerine siyasi ve sosyal anlamda refah mı getireceği yoksa yeni anlaşmazlık alanları

mı açacağı ise merak edilen sorular arasında yer alıyor.

Bölge ülkelerinin havzanın doğalgaz potansiyelini en verimli şekilde kullanarak orta ve uzun

vadede hem ekonomik hem de siyasi avantajları göz önünde bulundurarak karar almak yerine

tamamen siyasi çıkarları doğrultusunda hareket etmeleri bölgesel enerji politikalarının geleceğini

çıkmaza sürüklemektedir. Enerji transferi noktasında yıllardır uzlaşı sağlanamaması bölgede karşı

karşıya kalınan en önemli sorun olmuştur. Bugün kaynak sahibi ülkeler arasında imzalanan

anlaşmalar, kısa vadede alınan kararların uygulamaya geçirilmesinin güç olduğunu gösteriyor.

Bölgenin en büyük sorunu verimli bir enerji ticareti için ideal transfer rotasının

belirlenememiş olmasıdır. Bu noktada enerji arz güvenliği bakımından bölgeye en ideal rotayı

288


Türkiye sunmaktadır. Sınırları içerisinde bulunan 1850 km uzunluğundaki TANAP ile Hazar’dan

Avrupa’ya doğalgaz transferi gerçekleştiren Türkiye, Doğu Akdeniz gazının Avrupa’ya transferinde

olmazsa olmaz bir güzergah niteliği taşıyor. Üstelik Türkiye’nin enerji ticareti konusunda imza attığı

projeler bununla da sınırlı değil. Bölgedeki enerji denkleminin geleceği açısından Türkiye’nin son

derece kritik bir role sahip olduğunun altını çizmek gerekiyor.

Bu çalışmanın ikinci bölümünde Doğu Akdeniz’de yer alan Mısır, İsrail ve GKRY’nin sahip

olduğu doğalgaz rezervleri ve izlediği enerji politikaları ele alınmıştır. Üçüncü bölümde Doğu

Akdeniz’de enerji transferinde izlenecek güzergahlar ve Türkiye’nin bölgedeki rolüne değinilmiştir.

Sonuç bölümünde ise Doğu Akdeniz gazının nasıl bölgesel enerji ticaretinin bir parçası olacağına

yönelik öneriler geliştirilmiştir.

2. DOĞU AKDENİZ’DEKİ DOĞALGAZ REZERVLERİ VE BÖLGESEL ENERJİ

POLİTİKALARININ SEYRİ

Doğalgaz rezervleri bakımından yüksek bir potansiyele sahip olan Doğu Akdeniz havzası,

Suriye, Lübnan, İsrail, Mısır, GKRY ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni (KKTC) içerisine alan

bir bölgeyi kapsamakta olup, enerji konusunda her geçen gün yeni bir gelişmeye ev sahipliği

yapmaktadır. Bugün İsrail, Mısır, GKRY’nin Münhasır Ekonomik Bölgelerinde (MEB) keşfettikleri

doğalgaz sahalarında ciddi miktarda doğalgaz rezervinin varlığı ispatlanmıştır. İsrail kendi MEB’inde

yer alan en geniş doğalgaz sahalarının keşfini 2009 ve 2010 yılında gerçekleştirmiştir. 2009 yılında

283 milyar metreküplük Tamar sahasını, 2010 yılında ise 509 milyar metreküp doğalgaz rezerv

kapasitesiyle Leviathan sahasını keşfetmiştir (Tablo 1). İsrail’in Doğu Akdeniz’deki toplam doğalgaz

rezervlerinin büyük bir kısmını bu iki sahada yer alan kaynaklar oluşturmaktadır.

GKRY açıklarında yapılan doğalgaz araştırma faaliyetlerinde ise 2011 yılında Afrodit

sahasının keşfi gerçekleştirilmiştir. Afrodit sahası, 198 milyar metreküp doğalgaz rezervine ev

sahipliği yapmaktadır. Doğu Akdeniz bir diğer geniş doğalgaz sahası ise Mısır MEB’înde

keşfedilmiştir. Mısır sahalarındaki Zohr adı verilen bu saha, Doğu Akdeniz’deki doğalgaz keşiflerinin

en geniş kapasitelisi olma özelliğine sahiptir. İtalyan enerji şirketi ENI tarafından 2015 yılında

keşfedilen Zohr sahasında 850 milyar metreküplük doğalgaz rezervi bulunmaktadır (Tablo 1).

Keşfedilen doğalgaz sahaları incelenecek olursa kaynakların bu üç ülkenin de MEB’lerinin birbirine

sınır olduğu noktalarda yoğunlaştığı ve keşiflerin burada gerçekleştiği görülmektedir (Şekil1).

289


Tablo 1: Doğu Akdeniz’de Keşfedilen Doğalgaz Sahaları ve Rezerv Miktarları

Ülkeler Keşfedildiği Tarih Doğalgaz Sahaları

Rezerv Miktarları

(Milyar Metreküp)

GKRY 2011 Afrodit 198

İsrail 1999 Noa 1,1

2000 Mari-B 42

2009 Dalit 14,1

2009 Tamar 283

2010 Leviathan 509

2011 Dolphin 2,2

2012 Shimshon 8,4

2012 Tanin 33,9

2013 Karish 50,9

Filistin 2000 Gaza Marine 28,3

Mısır 2015 Zohr 850

Kaynak: EIA

Tabi ülkelerin sahip oldukları doğalgaz rezervlerinin miktarlarının yanında bir de bu sahaların

nerede bulunduğu ve hangi şartlar altında bu keşiflerin gerçekleştiği konusuna değinmekte fayda var.

Çünkü GKRY, kendi sahası olduğunu iddia ettiği alanlarda keşifler yaparken burada uluslararası

hukuk kurallarına uygun bir şekilde hareket etmemiştir. GKRY ve KKTC’nin adayı çevreleyen

kıyılarda ortak egemenlik haklarına sahip olmalarına rağmen GKRY doğalgaz keşifleri

gerçekleştirirken bu kaynakların geleceği konusundaki kararları tek taraflı almak adına sınır komşusu

olduğu ülkelerle MEB konusunda anlaşma imzalamış ve KKTC’yi devre dışı bırakmıştır (Karagöl

ve Özdemir, 2017). GKRY, tek başına egemenlik kurmak istediği bu sahalarda yıllardır KKTC’den

izinsiz bir şekilde karar almakta ve bu yönde bir siyaset izlemektedir. GKRY tarafından 2007 yılında

bu sahalar uluslararası ihalelere açılmış ve uluslararası enerji şirketleri bölgeye çekilerek burada

konsorsiyum oluşturmaları sağlanmıştır (Yılmaz, 2018).

290


Şekil 1: Doğu Akdeniz’de Keşfedilen Doğalgaz Sahaları

Kaynak: Middle East Economic Survey

Dolayısıyla GKRY’nin Doğu Akdeniz politikasının temelinde KKTC’nin söz konusu

doğalgaz sahalarından faydalanması engellemek ve bölgedeki faaliyet alanını daraltmak yatıyor.

Sahip olduğu doğalgaz rezevlerinin transferi söz konusu olduğunda muhtemel senaryolardan

bazılarının GKRY’ne takıldığını söylemek yanlış olmayacaktır. Bölge için en ideal güzergah olarak

öngörülen Türkiye üzerinden doğalgaz transferinin gerçekleşmesi noktasında GKRY’nin tavrı

muhtemel tüm senaryoları ortadan kaldıracak niteliktedir. GKRY’nin takındığı bu KKTC karşıtı

tutum nezdinde izlediği politikalar, bölgedeki enerji ticaretinin seyrini de olumsuz etkilemektedir.

Hatta GKRY’nin bölgede uzlaşıdan çok çatışma sahası yaratan bir ülke konumunda olduğunu

söylemek yanlış olmayacaktır.

Rezerv sahibi bir diğer ülke olan İsrail, hidrokarbon kaynakları bakımından son derece zengin

olan Ortadoğu bölgesinde doğal kaynağa sahip olmanın verdiği fırsatı en iyi şekilde kullanmak

istemektedir. Hatta bu isteği doğrultusunda en nihai hedefini de Ortadoğu enerji pazarında söz sahibi

olabilmek oluşturuyor. İsrail’in ispatlanmış doğalgaz rezervleri miktar itibariyle elbette çok büyük

değil. Ancak İsrail’in bulunduğu bölgede yürüttüğü siyaset ve Avrupa’nın doğalgaz talebini

karşılamada sunacağı kaynak çeşitliliğinin önemi bir araya geldiğinde bölgenin önemli aktörlerinden

biri olduğu gün yüzüne çıkmaktadır.

Enerji kaynakları bakımından bölgenin en zengin ülkesi ise Mısır’dır. Mısır’ın Basra Körfezi

kıyıları ve Akdeniz kıyılarında zengin petrol ve doğalgaz kaynakları bulunmaktadır. Ülke ilk petrol

üretimini 1967’te gerçekleştirmiş olup uzun yıllar bölgedeki enerji ticaretinde önemli bir role sahip

olmuştur (Khaled, 2014). 2012’de bölgedeki siyasi karışıklıklar ve ülkedeki askeri darbe nedeniyle

291


petrol ihracatı kesintiye uğramıştır. Ülkede doğalgaz üretimi ise 1970’li yıllarda başlamıştır. 2003

yılında ilk doğalgaz ihracatını gerçekleştiren Mısır, 2013 yılında doğalgaz ihracatını da durdurmuştur.

Bu kapsamda 2015 yılında Akdeniz açıklarında 850 milyar metreküp kapasiteye sahip

doğalgaz sahasının keşfedilmesi, Mısır’ın kestiği doğalgaz ihracatını devam ettirmesi için önemli bir

fırsat sunmuştur. Öte yandan elektrik üretiminin büyük bir bölümünü doğalgazdan sağlayan Mısır’da

iç talep her geçen gün artış göstermektedir. Bu yüzden Mısır’ın Doğu Akdeniz’de keşfettiği doğalgaz

sahalarının önemi son derece büyüktür. Zohr rezervleri Mısır’ın artan doğalgaz talebini karşılaması

ve yeniden doğalgaz ihracatına başlaması için bir fırsattır.

Mısır’ın Akdeniz kıyılarında mevcutta iki adet LNG tesisinin bulunması Zohr sahasında

üretilecek doğalgazın iç piyasaya ulaştırılması konusunda LNG seçeneğinin sıkça gündeme

gelmesine neden olmaktadır. Aslında LNG Mısır için şu anda en uygun transfer yolu olarak

gözükmektedir. Hatta Mısır bu seçeneği hayata geçirirken sadece Zohr sahasını değil GKRY’nin

Afrodit sahasındaki gazın da Mısır’ın LNG tesislerine taşınması ve bölgedeki gazın pazara tek bir

noktadan ulaşması konusunda talepleri bulunmaktadır. Bunun için Eylül ayında iki ülke tarafından

somut adımlar atılmıştır.

Mısır’ın Doğu Akdeniz’deki ittifak arayışlarında GKRY ile yürüttüğü müzakerelerin ön plana

çıktığı görülmektedir. 2016 yılında iki ülke arasında imzalanan anlaşmaya göre GKRY’nin Afrodit

sahasındaki doğalgaz rezervlerinin inşa edilecek boru hattıyla Mısır’a taşınması öngörülmekteydi.

Geçtiğimiz Eylül ayında bu konuda anlaşma imzalanmış olup, Afrodit sahasındaki doğalgazın boru

hattı ile Mısır’daki LNG tesislerine taşınması konusunda anlaşmaya varılmıştır (“Greek Cyprus”,

2018). Hatta bu anlaşmanın bölge için dönüm noktası niteliği taşıdığı söylenmektedir.

3. DOĞU AKDENİZ GAZININ GELECEĞİ VE TÜRKİYE

Doğu Akdeniz gazının geleceği konusunda son gelişmeler ışığında bir değerlendirme

yapılacak olunursa burada iki anlaşmanın ön plana çıktığı görülmektedir. Birincisi; GKRY-İsrail-

Yunanistan arasında Kasım ayında boru hattı inşası için imzalanan anlaşmadır. İkincisi ise Eylül

ayında Mısır ve GKRY arasında imzalanan anlaşmadır. GKRY- İsrail ve Yunanistan arasındaki

anlaşmada, İsrail ve GKRY sahalarındaki gazın Akdeniz üzerinden Avrupa’ya transferini öngören

güzergahta inşa edilecek olan East-Med projesi konusunda işbirliğine varıldığı duyurulmuştur

(“Doğu Akdeniz’de”, 2018).

Avrupa Birliği tarafından destek sağlanan bu projeye dair müzakereler ve işbirliklerinin

yıllardır devam ettiği yetkililerin sık sık bir araya geldiğini ifade etmekte fayda var. Ancak netice

itibariyle bu projenin hayata geçirilmesi maliyet açısından pek mümkün gözükmüyor. Öncelikle söz

konusu boru hattının uzunluğunun yaklaşık olarak 2000 km olması planlanıyor. Projenin inşasının

tamamlanması için 5 yıl gibi bir süre öngörülürken finansman aşamasının tamamlanması için 1 yıl

gibi bir süre öngörülüyor. East- Med konusunda gerek finansmanın sağlanması gerek döşenecek boru

hattının uzunluğu ve projenin ne kadar hayata geçirilebilir olduğu konusu yıllardır bölge ülkelerinin

ve AB’nin gündeminde yer alıyor. Bu noktada varılan anlaşmanın hala projenin uygulamaya geçmesi

konusunda öngörülebilir bir tablo sunmadığını belirtmek gerekiyor.

AB’nin doğalgazda Rusya’ya olan bağımlılığını azaltma konusundaki kararlılığı alternatif

arayışlarına her geçen gün hız katmıştır. Bu kapsamda Doğu Akdeniz’deki doğalgaz kaynaklarının

AB’nin doğalgaz arzında çeşitliliğe gitmesi konusunda önemli bir fırsat olduğu aşikardır. İsrail ve

292


GKRY’nin sahalarındaki doğalgaz, AB’nin talep ettiği kaynak çeşitliliğinin karşılayabilecek

düzeydedir. Dolayısıyla East-Med projesi için tüm finansman arayışları ve uzun süredir devam eden

müzakerelerin temelinde AB’nin doğalgaz kaynaklarını çeşitlendirme isteği yatıyor. AB bu proje

kapsamında yürüttüğü fizibilte çalışmaları için 100 milyon dolar gibi bir miktar harcama yapmış

bulunuyor. Projenin finansmanı için gerekli miktar ise bu rakamın oldukça üstünde yer alıyor.

Tüm bu gelişmeler ışığında East-Med projesinin kısa ve orta vadede uygulanabilirliğinin

mümkün olmadığı söylenebilir. Bu projenin uzun vadede uygulamaya geçmesi mümkün ancak

bölgede her geçen gün değişen dengeler ve sunulan alternatif transfer güzergahlar göz önünde

bulundurulduğunda, East-Med’in cazibesini yitirmesi de olası bir durum olduğu ortaya çıkmaktadır.

İkinci bir anlaşma da Yunanistan, GKRY ve Mısır arasında yapılmış bulunuyor. Bu anlaşma

kapsamında da GKRY’nin Afrodit sahasındaki gazın boru hattı ile Mısır’daki tesislere taşınması

öngörülüyor. GKRY gazı için bundan sonraki rotayı ise LNG olarak pazara ulaşmak oluşturuyor.

GKRY’nin Mısır ile kurduğu bu ortaklık iki ülke arasında güçlü ittifak hazırlığı olduğunu gösteriyor.

Çünkü bu durum Mısır’ın LNG ticaretinde yeniden aktör ülke konumuna gelme isteğini de destekler

niteliktedir. Mısır’ın pazara kendi gazının yanında GKRY gazını da sunması bölgedeki doğalgaz

ticaretine yön vermek istediğini açık bir şekilde gösteriyor.

Öte yandan Türkiye, coğrafi konumu ve enerji transferindeki güçlü altyapısıyla Doğu Akdeniz

gazının transferi için bölge ülkelerine ideal bir transfer rotasını sunmaktadır. Bölgedeki doğalgazın

transferinde maliyet ve güzergah esaslı yapılan tüm değerlendirmeler, en avantajlı seçeneğin Türkiye

olduğunu işaret ediyor. Türkiye bugün iki önemli doğalgaz boru hattına ev sahipliği yapmakta olup

önümüzdeki dönemde enerji ticaretinde merkez ülke olma hedefine adım adım ilerlemektedir.

Ayrıca Türkiye, Doğu Akdeniz’de gaz arama çalışmalarını süratle bir şekilde yürütmekte olup

Fatih gemisiyle ilk derin deniz sondajını gerçekleştirdikten sonra Mersin açıklarında da sığ deniz

sondajı gerçekleştirmiştir(“Mersin’de sığ”, 2018). Bu durum bölgede büyük bir yankı uyandırmış

olup Türkiye’nin bölgenin geleceği için kritik bir öneme sahip olduğu gerçeğini bir kez daha gözler

önüne sermiştir. Türkiye’nin Akdeniz’deki bu faaliyetleri sonucunda doğalgaz keşiflerinin

gerçekleşmesi durumunda bölgede dengelerin tamamen değişmesi an meselesidir. Böyle bir durumda

Türkiye bölgenin en güçlü aktörleri arasında yer almış olacak ve enerji ticaret merkezi olma

hedeflerine emin adımlarla ilerleyecektir.

Türkiye Doğu Akdeniz’deki egemenlik alanlarında arama faaliyetleri gerçekleştirerek

bölgede aktif bir politika izlerken GKRY’nin bölgede çözüm odaklı arayışlar geliştirmek yerine

KKTC ve Türkiye karşısında agresif tavırlar sergilediği görülmektedir. GKRY’nin yıllardır KKTC

ile yaşadığı sorunlar, bölgede KKTC’yi devre dışı bırakma konusunda izlediği politikalar ve aynı

zamanda Türkiye’ye yönelik sergilediği çatışmacı tavır göz önünde bulundurulduğunda tüm bunların

Doğu Akdeniz’deki enerji politikalarını çıkmaza sürüklediği açıkça anlaşılmaktadır. Dolayısıyla

sahip oldukları kaynakları ihraç etme noktasında bir araya gelen bu ülkelerin güzergah konusunda

Türkiye üzerinde anlaşmaya varmadıkları sürece her geçen günün birer zaman kaybı olduğu ve belli

bir süre daha doğalgaz ihracını gerçekleştirmelerinin mümkün olmadığı görülmektedir.


Doğu Akdeniz’de doğalgaz kaynaklarının pazara ulaştırılması konusunda yıllardır devam

eden görüşmeler, varılan mutabakatlar yapılan fizibilite çalışmaları neticesinde bölge ülkeleri henüz

293


bu konuda somut bir adıma atabilmiş değildir. Hatta tüm bu müzakereler, kaynakların pazara ulaşma

sürecini daha da uzatmıştır. Bugün zaman gerek bölgedeki arz sahibi ülkelerin gerekse talep eden

ülkelerin aleyhine işliyor. Bir an önce karar verilip harekete geçildiği takdirde Doğu Akdeniz’deki

enerji kaynaklarının geleceği bir sorun olmaktan çıkıp bölgedeki ticaret faaliyetlerinin gelişmesine

ve enerji kaynaklarının bölge ülkelerinin refah düzeyini artırmasını sağlayacaktır. Bu ülkeler

ekonomik anlamda birbirinden farklı yapılara sahip olsa da Mısır’ın enerji kaynakları konusunda

geçmişinden dolayı önemli bir tecrübe sahibi olduğu, İsrail’in doğalgaz ticareti gerçekleştirerek enerji

konusunda bölgede kendine yeni bir güç alanı inşa etmek istediği, GKRY’nin ise ada ekonomisini

canlandırmak adına bu kaynaklara oldukça fazla ümit bağladığı bilinmektedir. Ancak bu ülkelerin

bölgede tek başına hareket etmesi bilindiği üzere bir anlam ifade etmiyor. En geniş sahalara sahip

olan Mısır bile bölgede işbirliğine varılması konusunda ısrarcı. Çünkü bu ülkelerin geleceğini

doğalgaz transferi konusunda varacakları uzlaşma çizecek.

Eğer AB ülkelerinin Doğu Akdeniz politikasının temel hedefi enerjide Rusya’ya olan

bağımlılığı azaltma konusunda alternatif oluşturmak ve bu kaynakları bir an önce iç tüketime

katmaksa şüphesiz ki bölgede en ideal seçenek Türkiye’dir. Türkiye doğalgaz transferinde sahip

olduğu altyapı ile bugün bölgenin önde gelen ülkeleri arasında yer alıyor. Güney Gaz Koridorunun

en önemli ayağı olan TANAP’a ev sahipliği yapması ve Rusya’dan Avrupa’ya ulaşacak olan

TürkAkım Projesi için sunduğu transfer rotasıyla bugün enerji arz ve talep güvenliği konusunda

bölgede ne derece önemli bir role sahip olduğunu ispatlamış bir ülkedir.

Doğu Akdeniz gazının Avrupa pazarına ulaşmasında gerek maliyet açısından sunduğu fırsat

gerekse enerji güvenliği ve güzergah açısından sağladığı avantajla Türkiye vazgeçilmez bir transfer

rotasıdır. Üstelik bölgedeki gazın TANAP üzerinden transferinin gerçekleşmesiyle söz konusu hatta

kaynak çeşitliliği sağlanacağı ve kapasite artışına gidilebileceği de dile getirilen bir konudur.

Türkiye Doğu Akdeniz’deki enerji çıkmazına önemli bir çıkış yolu sunmaktadır. Bölge

ülkelerinin ve AB’nin bir an önce bu durumun farkına varıp politikalarını bu yönde şekillendirmesi

gerekmektedir. Netice itibariyle bugün bölgede ihtiyaç olan en önemli unsuru ortak mutabakat ve

işbirliğini kurarak en ideal rotayı kullanmak ve bir an önce harekete geçmek oluşturuyor.

Ne Afrodit sahasındaki gazın Mısır’daki LNG Tesislerine taşınmasının ne de East-Med projesinin

bugün konuşulmaya başlanan meseleler olmadığı herkes tarafından biliniyor. Doğu Akdeniz gazının

transferi için bu güzergahlar yıllardır planlar dahilinde yer alıyor ve bu konular masaya yatırılıyor.

Ama mevcutta görünen bölgede hala somut bir adım atılmadığı yönünde. Netice itibariyle bu

ihtimaller dahilinde bölgenin geleceğinin uzun bir süre daha belirsizlikle dolu olması muhtemel

gözüküyor.

294


KAYNAKÇA

BP. (2018). BP Energy Outlook.

BP. (2018). BP statistical review of world energy 2018.

Doğu Akdeniz'de doğalgaz boru hattı anlaşması.(2018, Kasım 26).Anadolu Ajansı.

Greek Cyprus, Egypt sign deal for gas pipeline Project.(2018, Eylül 2018). Anadolu Ajansı Energy.

Karagöl E., Özdemir, B. (2017). Türkiye’nin enerji ticaret merkezi olmasında Doğu Akdeniz’in rolü.

SETA Vakfı.

Khaled, N. (2014, Aralık 29).More than A 100-year journey. Egypt Oil and Gas Newspaper.

Mersin'de sığ deniz sondajı başlıyor. (2018, Kasım 26). Anadolu Ajansı.

USGS. (2010, Mart). Assessment of undiscovered oil and gas resources of the levant basin province,

Eastern Mediterranean.

Yılmaz, E. (2018). Doğu Akdeniz’de enerji çıkmazı. SETA Vakfı. Sayı:188.

295


PETROL FİYATLARI VE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ

ASİMETRİK NEDENSELLİK İLİŞKİSİ:

BRICS-T ÜLKELERİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA


Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat

[email protected]

Doktora Öğrencisi Tuğba KANTARCI


[email protected]

Doktora Öğrencisi Hande ÇALIŞKAN


[email protected]

ÖZET

Bu çalışmanın amacı, petrol fiyatları ve ekonomik büyüme arasındaki asimetrik nedensellik ilişkisini BRICS-T

ülkeleri bağlamında ortaya koymaktır. Petrol fiyatlarında yaşanan pozitif veya negatif şoklar, petrol ithalatçısı ve

ihracatçısı ülkeleri etkileyeceğinden, ekonomik büyüme üzerinde artış veya azalışlara sebep olması beklenmektedir. Bu

bağlamda petrol fiyatları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin varlığı BRICS-T ülkeleri için 1997:4-2018:2

dönemine ait aylık veriler kullanılarak incelenmiştir. İlk olarak durağanlık testleri yapılmış ardından Hatemi-J tarafından

önerilen asimetrik nedensellik analizi uygulanmıştır. Geleneksel Granger nedensellik testi sonuçları tüm ülkeler için

petrol fiyatlarından ekonomik büyümeye yönelik bir nedensellik ilişkisine işaret etmektedir. Asimetrik nedensellik testi

sonuçları ise petrol fiyatlarındaki negatif şokların ekonomik büyümedeki negatif şokların Granger nedeni olduğu

şeklindedir.

Anahtar Kelimeler: Petrol Fiyatları, Ekonomik Büyüme, Asimetrik Nedensellik

ABSTRACT

The aim of this study is to reveal the asymmetric causality relationship between oil prices and economic growth

in the context of BRICS-T countries. Positive or negative shocks in oil prices that are expected to affect oil importing and

exporting countries in different way cause an increase or decrease in economic growth. In this context, the existence of

the relationship between oil prices and economic growth was examined by using monthly data for the period of 1997:4-

2018:2 for BRICS-T countries. Firstly, unit root tests were performed and then asymmetric causality analysis proposed

by Hatemi-J was applied. Conventional Granger causality test results suggest evidence in favor of causal link going from

oil price to economic growth for all countries. Asymmetric causality test results indicate that negative shocks in the oil

price is the Granger cause of negative shocks in the economic growth.

Keywords: Oil Prices, Economic Growth, Asymmetric Causality

296


1. GİRİŞ

Gelişmekte olan ekonomiler için yüksek petrol tüketiminin küresel petrol fiyatlarına olan

etkisi, ilgi çekici olduğu kadar endişe verici bir alan olmaya devam etmektedir. Küresel krizden bu

yana çoğu ülke gruplarını ekonomik büyümeleri ve hızlı gelişmeleri açısından geride bırakan BRICS-

T ülkeleri, önemli düzeydeki nüfus büyüklükleri ve zengin kaynakları ile adından söz ettirmektedir.

Söz konusu ülke grupları dünya nüfusunun yüzde 40’ını oluşturmaktadır. Jim O’Neill (2001),

Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin (BRIC)’in ekonomilerinin G7 ülkelerine kıyasla daha fazla

büyüdüğünü belirtmiş ve BRIC terimini ortaya atmıştır. 2010 yılında ise BRIC ülkelerine Güney

Afrika’da dahil olmuştur. Türkiye’de gerek nüfus yapısı gerek ekonomik büyüme performansıyla

genel anlamda bu kategori içerisinde değerlendirilebilmektedir. BRICS ülkelerinin hızlı üretim ve

tüketim sebebiyle dünyaya yön vermeleri enerji kaynakları açısından da geçerlidir. Örneğin Rusya

petrol ihracatı konusunda önemli bir konumdadır ve dünyada sürekli artan enerji tüketimi bu ülkeye

olan bağlılığı da artırmaktadır.

Üretim ve tüketim süreci için gerekli olan en önemli faktör enerji olup; sanayi, ulaştırma,

konut ve işyeri gibi alt sektörlerde kullanılmaktadır. Günümüzde dünyada tüketilen çok sayıda enerji

kaynağı bulunmaktadır ve petrol, doğal gaz ve kömür gibi fosil kaynaklar, bu kaynaklar içinde

%87’ye yakın bir ağırlık taşımaktadır. Söz konusu enerji kaynaklarından küresel ekonomideki önemi

açısından petrol en üst sırada yer almaktadır (Uçak & Usupeyli; 2015:770).

Petrol, küresel düzeyde tüm dış ticaret dengelerini etkileyebilecek bir güce sahiptir. Bu güç

ayrıca borsa, değerli taşlar, diğer yeraltı zenginlikleri, döviz kuru oranları gibi ekonominin pek çok

unsurunu belirlemektedir (Berikan ve Hüseyinli, 2017: 30). Petrol fiyatlarının ekonomik ve siyasi

süreçleri etkilediği varsayılır. Bu bağlamda petrol fiyatları, petrol şirketlerinin hisselerinin değerini

ve ülkelerin ekonomik büyüme hızını belirleyen önemli bir etken olarak görülmektedir (Syzdykova;

2018: 2). Bir başka açıdan bakıldığında; petrol fiyatlarındaki şoklar, ya daha temkinli bir yaklaşımla

petrolü daha verimli kullanmaya teşvik etmelidir ya da alternatif enerji kaynaklarını kullanan yeni

teknolojilerin gelişmesini gerekli kılmalıdır. Ancak ekonomik büyümeye katkısına bakıldığında

ekonomik büyüme petrol tüketimini artırmaktadır (Wong vd; 2013: 1581, Sarwar vd; 2017: 10).

Petrol fiyatlarının belirlenmesi, mikro ekonomik etkenlerin yanında politik ve coğrafi

kapsamda da şekillenebilmektedir. Tüm dinamikler göz önüne alındığında, fiyatlar belirlenirken,

farklı işleyiş kanallarının olduğu ortaya çıkmaktadır. Söz konusu işleyiş kanalları üç şekilde olup ilki,

talep yönlü olarak nitelendirilen ekonomik büyüme, vergiler ve spekülasyonların etkilerinden

oluşmaktadır. İkinci olarak, çıkarılan petrolün kalitesi, hava koşulları, petrol çıkarma maliyetleri ve

stokların durumu gibi faktörler, fiyatların belirlenmesinde arz yönünün etkisini göstermektedir. Son

olarak, devlet kısıtlamaları, siyasi durum, savaşlar ve bulunulan konum açısından jeopolitik etkenler

fiyatların belirlenmesi açısından önem taşımaktadır (Öztürk ve Kılıç; 2018: 139). Fiyatların arz yönlü

olarak etkilenmesiyle, potansiyel üretimi ve işgücü verimliliği azalacaktır. Diğer yandan, talep yönlü

etki ise petrol fiyatındaki görülen artışların petrol ithal eden ülkelerde reel gelirin düşmesi ve talebin

gittikçe azalması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bu gelişmelere bağlı olarak firma kârları ve yatırımları

düşme eğilimine girecektir. Ayrıca talep kanalı, ilgili ülkede cari işlemler ve bütçe açığında artışa yol

açarak ekonomide büyüme ve refah seviyesinde azalmaya sebep olabilmektedir (Altıntaş, 2013: 24).

Petrolün uluslararası pazarlarındaki hareketleri, uluslararası finansal piyasaları ve genel olarak

ekonomiyi doğrudan etkileyerek dış ticaret, yatırım ve tüm üretim faaliyetlerinde değişikliklere neden

297


olmaktadır. Enerji konusunda önemli bir yere sahip olan Brezilya için de, petrol üretimi başta

gelmektedir. Brezilya gibi enerji rezervlerine sahip olan ülkelerde, petrol rezervlerinin keşfedilmesi

ve üretilmesi için gereken yüksek yatırımlar nedeniyle ekonomik kalkınmada sıklıkla önemli bir rol

üstlenmektedir. Brezilya’da da petrol, doğrudan ya da dolaylı olarak tüm sektörlerde mevcut olup,

petrol fiyatlarının hareketi ekonomik beklentilerde önemli bir faktör olarak kabul edilmektedir (Salles

ve Almeida, 2017: 402). Brezilya’da petrol üretiminin arttırılması hükümetin uzun vadeli bir hedefi

olmuştur. Uygulanan politikalarla, günümüzde Brezilya dünyada dokuzuncu, Amerika'da ise, ABD

ve Kanada’dan sonraki üçüncü en büyük petrol üreticisidir (EIA, 2017).

Rusya, dünyanın en büyük ham petrol üreticisi ve ikinci en büyük doğal gaz üreticisidir.

Ayrıca yapılan ihracatın %70’i Avrupa ülkelerine, özellikle Hollanda, Almanya, Polonya ve Belarus'a

ait olmakta ve bütçe gelirinin yaklaşık % 36’sı petrol ve doğal gaz faaliyetlerinden oluşmaktadır.

Dolayısıyla, Rusya, büyük ölçüde Avrupa’nın petrol ve doğalgaz tüketimine bağımlı olmasına

rağmen, söz konusu ülkelerin benzer şekilde, Rusya ile arz yönünden bağımlı olduğu söylenebilir

(EIA, 2017). Bu gelişmeler ışığında, Rusya’daki petrol ve doğal gaz rezervleri, dolaylı olarak ülkeyi

dünya enerji ve yakıt fiyatlarındaki dalgalanmalara karşı savunmasız bırakan ekonominin itici gücü

olmaktadır. Bu sebeple, petrol fiyatlarında meydana gelecek bir aşağı yönelim, ekonomik

faaliyetlerde hasara sebep olabilecektir. Örneğin, Rusya ekonomisi, petrol fiyatlarının düşmesinden

dolayı 2008 küresel ekonomik krizinden en çok etkilenen ülkelerden biri olmuştur (Ghalayani, 2011:

135).

Ham petrol, dünyada en çok ihtiyaç duyulan ürünlerden biridir ve petrol ürünleri ithalatının

Hindistan ekonomisi üzerinde de önemli etkileri bulunmaktadır. Hindistan, yaklaşık 100 milyon ton

ham petrol ve diğer petrol ürünleri ithal etmektedir. Bu da büyük miktarda döviz harcamasına neden

olmaktadır. Dünya genelinde, ham petrol fiyatlarının yükselmesi, Hindistan ekonomisi için döviz

harcamalarının artmasına sebep olabilmekte ve ekonomik göstergeleri etkileyebilmektedir (Wani vd.,

2015: 20-21).

Petrol fiyatlarındaki değişiklikler, petrol ithal eden ülkelerdeki gelişmelerden

kaynaklanabilmektedir. Örneğin, Çin, 1.3 milyar nüfusuyla dünyanın en kalabalık ülkesi olmakla

birlikte küresel ekonomi piyasasında hızlı bir büyüme sergilemektedir. Bu bağlamda, enerji talebi,

büyüyen imalat sektörünün ihtiyaçlarını karşılamak için orantılı bir şekilde artış göstermiştir. Çin,

1993'ten beri bir petrol ihracatçısı olmaktan bir petrol ithalatçısına kaymıştır. 2013 yılında, ABD'den

sonra dünyanın en büyük enerji tüketicisi ve ikinci en büyük petrol ithalatçısı olmuştur (Khan vd.,

2017: 39-40).

Güney Afrika da, petrol ithal eden bir ülke olarak, az sayıda kanıtlanmış petrol rezervi

bulunmaktadır. Ülkenin en büyük petrol tedarikçisi, son yıllarda İran’dan Suudi Arabistan’a

kaymıştır. Ancak ülkenin İran’dan yapılan ham petrol ithalatı, ABD ve Avrupa Birliği (AB) ile İran'a

yönelik yaptırımlar nedeniyle düşmüş ve 2016 yılı itibariyle ilişki kesilmiştir. Bunun yerine, Suudi

Arabistan, Nijerya ve Angola gibi ülkeler ile ithalat yapmaya devam etmektedir. Türkiye’de sınırlı

yurtiçi rezervlerinden dolayı petrol ithalatçısı bir ülkedir. Türkiye’de yaşanan ekonomik gelişmeler

ışığında, petrole olan ihtiyacın artmasına bağlı olarak gün geçtikçe petrol tüketimi de artış

sergilemektedir. Ek olarak, Türkiye, Orta Asya, Rusya ve Orta Doğu'dan Avrupa ve diğer Atlantik

298


pazarlarına geçerken, petrol ve doğal gaz tedarikinde giderek daha önemli bir geçiş merkezidir (EIA,

2017).

Bu çalışmanın amacı, petrol fiyatları ile BRICS-T ülkelerinin ekonomik büyümeleri

arasındaki ilişkiyi Hatemi-J (2012) tarafından geliştirilen asimetrik nedensellik testi ile araştırmaktır.

Çalışmanın giriş bölümünde, küresel ekonomi içerisinde belirleyici etkenlerden biri olan petrolün

önemine değindikten sonra, ikinci bölümde ilgili literatür ele alınacaktır. Ardından, ekonometrik

model olarak, Hatemi-J (2012) tarafından geliştirilen asimetrik nedensellik testi hakkında bilgi

verilecek olup, ilgili ülkelerin simetrik ve asimetrik nedensellik sonuçları tespit edilecektir.

2. LİTERATÜR

Literatürde petrol fiyatları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki çok sayıda çalışmanın konusu

olmuştur. Petrol fiyatları ve ekonomik büyüme ilişkisini ele alan ampirik çalışmaların bulguları, ele

alınan dönemler, ülke ya da ülke grupları itibarıyla nedenselliğin yönü açısından farklı sonuçlar

göstermektedir. Bu çalışmaların bazıları aşağıda özetlenmiştir.

Rodriguez ve Sanchez (2005), 1972:3-2001:4 döneminde petrol fiyat şoklarını bazı OECD

ülkeleri için reel ekonomik faaliyetleri üzerindeki etkilerini çok değişkenli VAR analizi yardımıyla

araştırmışlardır. Petrol fiyatları ile reel GSYİH arasında doğrusal olmayan bir ilişki olduğu sonucuna

varılmışlardır. Bulgular petrol ithalatı yapan ülkelerin petrol fiyatlarındaki artıştan olumsuz

etkilendiğini göstermektedir. Örneklemdeki iki petrol ihracatçısı ülke ile ilgili olarak Norveç’in petrol

fiyatlarındaki artıştan pozitif, Birleşik Krallık’ın ise negatif etkilediğini göstermektedir.

Aktaş ve Yılmaz (2008), Türkiye için petrol tüketimi ve GSMH arasındaki ilişkiyi 1970-2004

dönemi boyunca Granger nedensellik testi ile incelemişlerdir. Elde edilen bulgulara göre kısa ve uzun

dönemde petrol tüketimi ve ekonomik büyüme arasında çift yönlü bir nedensellik bulunmuştur.

Hanabusa (2009), petrol fiyatları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi 2000-2008 yıllarını

kapsayan dönemde Japonya için otoregresif koşullu değişen varyans (EGARCH) modeli kullanarak

araştırmıştır. Granger nedenselliğe göre elde edilen sonuçlar, ekonomik büyümenin ortalama ve

varyansta petrol fiyatlarındaki değişime neden olduğu, petrol fiyatlarındaki değişimin ise ortalama ve

varyansta ekonomik büyümeye neden olduğu tespit edilmiştir.

Ghalayani (2011), petrol fiyatları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi G-7 ve OPEC

ülkeleri, Çin, Hindistan ve Rusya için Granger nedensellik testi yardımıyla araştırmıştır. Analiz

bulguları genel olarak, petrol fiyatı ile ekonomik büyüme arasında açık bir ilişki olmadığını

göstermektedir. Sadece G-7 ülkelerinde petrol fiyatlarındaki şoklar ekonomik büyümeyi etkilediği

sonucuna varılmıştır. İhracatçı ülkelerde ise petrol fiyatlarında artış ekonomik büyümenin artmasına

neden olmadığı tespit edilmiştir.

Yazdan vd. (2012), petrol fiyatları ve ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkisini 1980-

2010 dönemi boyunca İran için zaman serisi yöntemiyle incelemişlerdir. Tahmin sonucu petrol

fiyatlarının ekonomik büyüme için nötr bir etkisinin olduğunu, hata düzeltme mekanizmasının

işlemediğini ve petrol fiyatları ve ekonomik büyümenin Granger nedeni olmadığını göstermektedir.

Altıntaş (2013), Türkiye’nin ihracat fonksiyonunu 1987-2010 döneminde üçer aylık verilerle

reel döviz kuru, ihracat, reel petrol fiyatları, nispi ihracat fiyatı ve yurtdışı reel gelir değişkenlerini

kullanarak ARDL tekniği ve nedensellik analizleriyle incelemiştir. Analiz sonucu, ihracat ve

belirleyicileri arasına uzun dönemde bir ilişkinin olduğunu göstermektedir. Ayrıca Granger

299


nedensellik analizi bulgularında yurtdışı reel gelir-ihracat ve petrol fiyatı-nispi ihracat fiyatı arasında

çift yönlü bir nedensellik olduğu tespit edilmiştir.

Yardımcıoğlu ve Gülmez (2013), ele alınan 10 OPEC ülkesi için 1970-2011 yıllarını kapsayan

dönemde petrol fiyatları ve ekonomik büyüme arasındaki uzun dönemli ilişkiyi ve söz konusu bu

ülkeler için Hollanda hastalığının geçerliliğini test etmek amacıyla panel veri yöntemiyle

incelemişlerdir. Elde edilen nedensellik sonuçlarına göre petrol fiyatları ve ekonomik büyüme

arasında uzun dönemde çift yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu saptanmıştır. Ayrıca bu değişkenler

arasında anlamlı bir ilişki söz konusudur ve ele alınan bu ülkeler için Hollanda Hastalığı riskinin de

geçerli olduğu tespit edilmiştir.

Moshiri (2015), 1970-2010 yıllarını kapsayan dönemde petrol fiyat şoklarının makroekonomik

performans üzerindeki doğrusal olmayan etkilerini GARCH yöntemi ile VAR modeli kullanarak 9

petrol ihracatçısı ülkeyi 6 gelişmekte ve 6 gelişmiş ülke bağlamında araştırmıştır. VAR model

sonuçlarına göre, pozitif ve negatif petrol fiyat şoklarının, petrol ihraç eden ülkelerde büyüme

üzerinde asimetrik ve heterojen etkiler yarattığını göstermektedir. Ayrıca panel veri tahmini

sonuçları, petrol fiyat şoklarının ekonomik büyümeye olan etkilerinin kurumsal kalite ile uyumlu

olduğu saptanmıştır.

Gülay ve Pazarlıoğlu (2016), Türkiye için ekonomik büyüme, reel döviz kuru ve ham petrol

fiyatları arasındaki ilişkiyi 1984-2010 döneminde yapısal kırılmaya izin veren Gregory ve Hansen eş-

bütünleşme testi ile araştırmışlardır. Elde edilen bulgulara göre ekonomik büyüme ve reel döviz kuru,

ekonomik büyüme ve reel ham petrol fiyatları arasında negatif bir ilişki olduğu sonucuna varılmıştır.

Gadea vd. (2016) petrol fiyatları ve ABD ekonomisi arasındaki ilişkiyi 1875-2016 dönemi için

uzun dönemli perspektiften araştırmışlardır. Çok değişkenli bir açıdan bakıldığında petrol fiyatları ve

GSYİH’deki değişimler arasında belirgin bir etki gözlemlenmemiştir. Ancak çok değişkenli

çerçevede yapısal varlık araştırıldığında önemli bir ilişki bulunmuştur. VAR modeli aracılığıyla

petrol fiyat şokunun ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin zaman içinde azaldığını gösteren kanıtlar

tespit edilmiştir.

Shahbaz vd. (2017), petrol fiyatları, iş gücü, sermaye, ekonomik büyüme ve elektrik tüketimi

arasındaki ilişkiyi 1960-2014 dönemi boyunca 157 ülkenin verilerini kullanarak panel veri analiz

yöntemi ile tahmin etmişlerdir. Sonuç değişkenler arasında eş-bütünleşme olduğuna işaret ederken,

petrol fiyatları ve ekonomik büyüme, elektrik tüketimi ve ekonomik büyüme arasında ilişki olduğunu

saptanmıştır.

Yılancı (2017), ekonomik büyüme ve petrol fiyatları arasındaki ilişkiyi Türkiye için, 1990-2016

döneminde aylık veriler kullanarak Fourier eş-bütünleşme testi ile analiz etmiştir. Elde edilen

bulgular petrol fiyatları ve ekonomik büyüme arasında bir ilişki olmadığını göstermektedir.

Wesseh Jr ve Lin (2018) Liberya için petrol fiyatları, döviz kuru ve büyüme arasındaki ilişkiyi

1980-2015 kapsayan dönemde sınırsız bir VAR modeli ile tahmin etmişlerdir. Tahmin sonuçları,

petrol fiyatlarındaki artışın büyümeyi etkilediğini göstermektedir. Ayrıca Liberya Doları’nın değer

kaybetmesi ekonomik büyümenin azalmasına neden olduğu, Liberya dolarının değer kazanması ise

ekonomik büyüme üzerinde hiçbir etki yaratmadığı tespit edilmiştir.

300


3. BRICS-T Ülkelerinde Petrol Fiyatları ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Asimetrik

Nedensellik İlişkisi

3.1. Ekonometrik Model

Çalışmada, BRICS-T ülkeleri özelinde küresel petrol fiyatları ile ekonomik büyüme arasındaki

ilişki Hatemi-J (2012) tarafından geliştirilen asimetrik nedensellik testi ile araştırılacaktır. Bu

bağlamda, asimetrik nedensellik yöntemi uygulanmadan önce değişkenlerin bütünleşme

derecelerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, çalışmada değişkenlerin bütünleşme

dereceleri Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) ve Phillips-Perron (PP) birim kök testleri ile

araştırılmıştır. Ardından bütünleşme derecelerine göre asimetrik nedensellik ilişkilerine ve var olan

ilişkilerin yönlerine bakılacaktır.

Granger ve Yoon (2002) değişkenler arasındaki eşbütünleşme ilişkisini araştırdıkları çalışmada,

değişkenlerin eşbütünleşik olduğuna dair kanıt elde edememişlerdir. Bunun nedenini

sorguladıklarında ise değişkenlerin pozitif ve negatif değerleri açısından eşbütünleşme ilişkisine

sahip olduğunu belirlemişler ve bu durumu saklı eşbütünleşme olarak nitelendirmişlerdir. Granger ve

Yoon (2002) serileri pozitif ve negatif bileşenlerin toplamı olarak dikkate almışlar ve burada pozitif

ve negatif bileşenler tesadüfi yürüyüş modeline göre hataların pozitif ve negatif olmasına göre

belirlenmiştir. Söz konusu bileşenlerin kümülatif toplamları ise pozitif ve negatif şok serileri

vermektedir. Hatemi-J (2012) aynı yaklaşımdan hareketle, serileri pozitif ve negatif şoklar şeklinde

ikiye ayırarak değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisini araştıran test yöntemi önermiştir. Pozitif

ve negatif şokların farklı nedensellik ilişkine sahip olması bakımından asimetrik nedensellik testi ile

tespit edileceğini ileri sürmüştür. Bu test yöntemi, pozitif şokların nedensellik etkisini negatif

olanlardan ayırabilmektedir.

Değişkenler arasındaki asimetrik nedensellik ilişkisini araştırmak, özellikle finansal piyasalar

için gerçeği yansıtmak açısından daha iyi sonuçlar sağlayabilir, çünkü yatırımcılar negatif şoklara

pozitif şoklardan daha fazla daha fazla tepki gösterirler. Aynı model içerisinde birtakım asimetrik

etkilere izin veren gösterge değişkenlerini, eşikleri veya rejim değişim yöntemlerini kullanan

alternatif metotların aksine bu asimetrik nedensellik testinin ana avantajı, pozitif değişikliklerin

olumsuz etkilerden kaynaklanan olumsuz etkilerini tamamen birbirinden ayırmasıdır (Hatemi-J vd.,

2017: 1587).

Asimetrik nedensellik testi değişkenlerin pozitif ve negatif şoklar şeklinde iki ayrılmasına

dayanmaktadır. Pozitif ve negatif şoklar ise aşağıdaki rassal yürüyüş modeli ile elde edilmektedir:

1 1 1 1 10 1

1

t

t t t i

i

y y y −

−

= + = + (1)

2 2 1 1 20 2

1

t

t t t i

i

y y y −

−

= + = + (2)

burada t = 1,2,…,T, sabit terim olan y10 ve y20 başlangıç değerlerini ve ε1i ve ε2i beyaz gürültülü

hata terimlerini ifade etmektedir. Pozitif ve negatif şoklar sırasıyla şu şekilde tanımlanır:

( ) ( ) ( ) ( )1 1 2 2 1 1 2 2max ,0 , max ,0 , min ,0 , min ,0i i i i i i i i + + − −= = = = . Bu nedenle 1 1 1i i i + −= + ve

2 2 2i i i + −= + olarak ifade edilir. Buna bağlı olarak,

301


1 1 1 1 10 1 1

1 1

t t

t t t t t

i i

y y y + −

−

− −

= + = + + (3)

benzer şekilde

2 2 1 2 20 2 2

1 1

t t

t t t t t

i i

y y y + −

−

− −

= + = + + (4)

Son olarak, her bir değişkenin pozitif ve negatif şokları kümülatif bir biçimde tanımlanabilir:

1 1

1

t

t t

i

y + +

−

= , 1 1

1

t

t t

i

y − −

−

= , 2 2

1

t

t t

i

y + +

−

= ve 2 2

1

t

t t

i

y − −

−

= . Burada her pozitif ve negatif şokun, temel

değişken üzerinde kalıcı bir etkisi olduğuna dikkat edilmesi gerekmektedir. Bir sonraki adım, bu

bileşenler arasındaki nedensellik ilişkisini test etmektir. Burada sadece pozitif kümülatif şoklar için

oluşturulmuş vektör kullanılarak gerçekleştirilecektir. Pozitif şoklar için ( )1 2,y y y+ + += VAR model

tahmini aşağıdaki gibidir:

1 1 1...t t p p ty v A y A y u+ + + +

− −= + + + + (5)

ty+ 2x1 boyutlu değişkenler vektörü, v 2x1 boyutlu sabit terim vektörü ve tu +

2x1 boyutlu hata

terimi vektörünü temsil etmektedir. A matrisi 2x2 boyutlu otoregresif değişkenlerin yer aldığı

matrisidir.

3.2. Çalışmanın Kapsamı ve Analiz Sonuçları

Analizimizde ele aldığımız değişkenler 1997:4 ve 2018:2 dönemi için sanayi üretim endeksi

verileri Dünya Bankası GEM’den petrol fiyatları verileri ise ABD Enerji Bilgi İdaresi (EIA)’dan elde

edilmiştir. Bu nedenle BRICS-T ülkeleri bağlamında petrol fiyatları ve ekonomik büyüme

değişkenlerinin asimetrik nedensellik ilişkisine bakılması amaçlanmıştır. Öncelikle asimetrik

nedenselliğin incelemesi için değişkenlerin bütünleşme derecelerine bakılacak ardından bütünleşme

derecelerine göre asimetrik nedensellik ilişkilerine ve yönlerine bakılacaktır.

Tablo 1: Birim Kök Test Sonuçları

Değişkenler Düzey Birinci Farklar

ADF PP ADF PP

WTI -1.784 -1.766 -12.008*** -12.038***

Brezilya_Sue -1.613 -1.624 -9.017*** -19.308***

Çin_Sue -1.524 -1.857 -6.096*** -14.936***

Hindistan_Sue -1.060 -1.016 -15.499*** -26.076***

Rusya_Sue -1.726 -1.740 -18.040*** -18.043***

Türkiye_Sue 0.144 0.324 -18.137*** -18.132***

Güney Afrika_Sue -1.559 -2.364 -23.844*** -24.449***

Not: ***, ** ve * işaretleri sırasıyla %1, %5 ve %10 önem düzeylerinde durağanlığı göstermektedir.

Birim kök testleri yapılarak elde edilen sonuçlara göre tüm seriler birinci farklarında bütünleşik

olduğu sonucuna varılmıştır. Buradan hareketle serilerin bütünleşme dereceleri 1 olarak

belirlenmektedir. Birim kök testleri sınamasında optimal gecikme sayısı olarak Schwarz bilgi

302


kriterine göre seçim yapılmıştır. Serilerin bütünleşme derecesi belirlendikten sonra, değişkenler

arasındaki nedensellik analizi uygulanmıştır.

Brezilya için elde edilen nedensellik testi sonuçları Tablo 2’de gösterilmiştir. Tablo 2’deki

sonuçlara göre, büyüme ile petrol fiyatları arasında karşılıklı ve bir nedensellik ilişki bulunurken,

petrol fiyatlarında büyümeye yönelik nedensellik daha anlamlı çıkmıştır. Çünkü petrol fiyatları

büyümenin Granger nedeni değildir hipotezi %1 önem düzeyinde reddedilirken, büyümenin petrol

fiyatlarının Granger nedeni olmadığını belirten hipotez %10 önem düzeyinde reddedilebilmiştir.

Asimetrik nedensellik sonuçları incelendiğinde ise, negatif petrol fiyat şoklarının negatif büyüme

şoklarının Granger nedeni olduğu belirlenmiştir. Brezilya petrol ihracatçısı bir ülke olduğundan bu

sonuç beklentileri karşılamaktadır çünkü petrol fiyatlarının düşmesi Brezilya’nın ihracat gelirlerinin

düşmesine neden olacak ve böylece ekonomik büyüme yavaşlayacaktır.

Tablo 2: Brezilya İçin Asimetrik Nedensellik Sonuçları

Nedenselliğin Yönü Test İstatistiği

Gecikme Uzunluğu

Kritik Değer (%1)

Kritik Değer (%5)

Kritik Değer (%10)

Büyüme → Petrol Petrol → Büyüme

4.973*

50.231***

2 2

9.573 9.474

6.123 6.041

4.652 4.615

𝐵ü𝑦ü𝑚𝑒 + → 𝑃𝑒𝑡𝑟𝑜𝑙+ 𝑃𝑒𝑡𝑟𝑜𝑙 + → 𝐵ü𝑦ü𝑚𝑒+

0.002 0.714

1 1

7.035 7.201

3.827 3.943

2.663 2.697 𝐵ü𝑦ü𝑚𝑒 − → 𝑃𝑒𝑡𝑟𝑜𝑙−

𝑃𝑒𝑡𝑟𝑜𝑙 − → 𝐵ü𝑦ü𝑚𝑒−

0.547 44.261***

2 2

9.816 10.541

6.060 6.274

4.549 4.722

Not: ***, ** ve * işaretleri sırasıyla %1, %5 ve %10 önem düzeylerinde nedenselliği göstermektedir.

Tablo 3’teki Rusya için elde edilen nedensellik test sonuçları incelendiğinde, petrol

fiyatlarından ekonomik büyümeye yönelik bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiş ve bu ilişkinin negatif

şoklar açısından geçerli olduğu sonucuna varılmıştır. Diğer bir ifadeyle, negatif petrol fiyat şoklarının

negatif ekonomik büyüme şoklarının Granger nedeni olduğu görülmekte ve bu sonuç petrol

fiyatlarındaki beklenmedik azalışların ekonomik büyümede beklenmedik azalışlara neden

olabileceğini göstermektedir. Rusya dünyada önemli bir petrol ihracatçısı ülke konumundadır ve dış

ticaret gelirlerinin büyük bir çoğunluğu doğal kaynaklardan oluşmakta ve bu nedenle petrol

fiyatlarının azalması Rusya’da ekonomik yavaşlamaya neden olmaktadır.

Tablo 3: Rusya İçin Asimetrik Nedensellik Sonuçları

Nedenselliğin Yönü Test İstatistiği

Gecikme Uzunluğu

Kritik Değer (%1)

Kritik Değer (%5)

Kritik Değer (%10)


0.133 14.314***

2 2

9.491 9.507

6.066 6.090

4.686 4.781

𝐵ü𝑦ü𝑚𝑒 + → 𝑃𝑒𝑡𝑟𝑜𝑙+ 𝑃𝑒𝑡𝑟𝑜𝑙 + → 𝐵ü𝑦ü𝑚𝑒+

0.035 0.041

1 1

6.568 6.884

3.923 3.883

2.720 2.724 𝐵ü𝑦ü𝑚𝑒 − → 𝑃𝑒𝑡𝑟𝑜𝑙−


1.505 26.200 ***

2 2

10.132 10.758

6.064 6.232

4.518 4.631


303


Hindistan için elde edilen nedensellik testi sonuçları Tablo 4’te gösterilmiştir. Tablo 4’teki

sonuçlar, Hindistan’da petrol fiyatlarından ekonomik büyümeye bir nedensellik ilişkisinin olduğunu

ve bu ilişkinin negatif şoklar üzerinden daha belirgin hale geldiğini göstermektedir. Diğer bir ifadeyle,

petrol fiyatlarındaki negatif şokların büyümedeki negatif şokların Granger nedeni olduğu belirlenmiş

ve Hindistan’ın petrol ithalatçısı bir ülke olması nedeniyle bu sonuç teorik beklentiler ile uyumlu

değildir. Bilindiği üzere petrol ithal eden ülkelerde petrol fiyatlarının azalması ekonomik büyümeyi

olumlu yönde etkilemesi beklenmektedir. Bununla birlikte, petrol fiyatlarındaki azalışın kaynağı

burada ön plana çıkmaktadır. Petrol fiyatlarında azalış eğer arz yönlü ise petrol fiyatları ile ekonomik

büyüme arasında ters yönlü bir ilişki beklenebilir. Bununla birlikte, petrol fiyatlarındaki azalış toplam

talebin daralması ile ilgili ise yani talep yönlü ise bu durumda petrol fiyatları ile ekonomik büyüme

arasında aynı yönlü bir ilişki söz konusu olabilmektedir. Örneklem dönemi içinde dünyada çok sayıda

kriz yaşandığından petrol fiyatlarındaki şoklar genellikle talep yönlü ortaya çıktığından bulduğumuz

bu sonuç beklentileri karşılar niteliktedir.

Tablo 4: Hindistan İçin Asimetrik Nedensellik Sonuçları


İstatistiği

Gecikme

Uzunluğu

Kritik Değer

(%1)

Kritik

Değer (%5)

Kritik

Değer

(%10)


3.804 15.124***

1

1

9.382

9.526

5.972

5.996

4.658

4.594

𝐵ü𝑦ü𝑚𝑒 + → 𝑃𝑒𝑡𝑟𝑜𝑙+

𝑃𝑒𝑡𝑟𝑜𝑙 + → 𝐵ü𝑦ü𝑚𝑒+

1.594 1.674

2

2

9.841

10.507

6.203

6.465

4.704

4.827

𝐵ü𝑦ü𝑚𝑒 − → 𝑃𝑒𝑡𝑟𝑜𝑙−


2.357 10.540 ***

2

2

9.558

9.863

5.985

6.033

4.641

4.593


Türkiye için Tablo 5’de yer alan sonuçlara bakıldığında, diğer ülkelerde olduğu gibi petrol

fiyatlarından ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisi elde edilmiştir. Asimetrik nedensellik

testi sonuçları incelendiğinde ise, büyümedeki pozitif şokların petrol fiyatlarındaki pozitif şokların

Granger nedeni olduğu ve ayrıca petrol fiyatlarındaki negatif şokların büyümedeki negatif şokların

Granger nedeni olduğu yönündedir. Türkiye petrol ithalatçısı bir ülke olmasına rağmen küresel petrol

fiyatlarına yön verecek büyüklükte bir tüketici konumunda değildir. Bu nedenle ekonomik

büyümedeki pozitif şoklardan petrol fiyatlarındaki pozitif şoklara yönelik nedensellik ilişkisi talep

yönlü değerlendirilebilir ve dünya genelinde büyümenin artması ve petrole olan talebin artmasına

neden olacak ve bu durum petrol fiyatlarının artmasına neden olabilecektir. Petrol fiyatlarındaki

negatif şokların büyümedeki negatif şokların Granger nedeni olması ise fiyatlardaki azalışların talep

yönlü olması şeklinde açıklanabilir.

304


Tablo 5: Türkiye için Asimetrik Nedensellik Testi Sonuçları


İstatistiği

Gecikme

Uzunluğu

Kritik Değer

(%1)

Kritik

Değer (%5)

Kritik

Değer

(%10)


2.711 14.215***

2

2

9.268

9.611

5.955

6.021

4.625

4.651



4.077** 0.703

1

1

7.019

6.997

3.818

3.849

2.660

2.712


𝑃𝑒𝑡𝑟𝑜𝑙 − → 𝐵ü𝑦ü𝑚𝑒− 3.050 21.327***

2

2

9.979

9.702

6.337

6.175

4.757

4.698


Tablo 6’daki Çin için elde edilen sonuçla incelendiğinde ise, petrol fiyatlarından ekonomik

büyümeye doğru bir nedenselliğin olduğu görülmektedir. Asimetrik nedensellik testi sonuçları ise,

petrol fiyatlarındaki pozitif şokların ekonomik büyümedeki pozitif şokların nedeni olduğunu ve

ayrıca petrol fiyatlarındaki negatif şokların ekonomik büyümdeki negatif şokların Granger nedeni

olduğunu belirtmektedir. Söz konusu nedensellik ilişkisi petrol fiyatlarındaki beklenmedik artışların

talep yönlü olduğu ve toplam talebin azalmasına bağlı olarak petrol fiyatlarının düştüğü ve bu

durumun ekonomik büyümeyi etkilediği şeklinde yorumlanabilir.

Tablo 6: Çin için Asimetrik Nedensellik Testi Sonuçları


İstatistiği

Gecikme

Uzunluğu

Kritik Değer

(%1)

Kritik

Değer (%5)

Kritik

Değer

(%10)


2.184 18.065*** ***

2

2

9.571

9.666

6.041

6.149

4.646

4.688



0.396 15.005***

1

1

7.057

6.774

4.041

3.902

2.716

2.698



2.586 22.363***

3

3

12.173

13.807

8.031

8.744

6.281

6.484


Son olarak, Güney Afrika için elde edilen sonuçlar Tablo 7’de gösterilmiştir. Bu sonuçlara

göre, petrol fiyatlarının ekonomik büyümenin Granger nedeni olduğu göstermektedir. Asimetrik

nedensellik testi sonuçları ise, petrol fiyatlarındaki negatif şokların ekonomik büyümedeki negatif

şokların Granger nedeni olduğu yönündedir.

305


Tablo 7: Güney Afrika için Asimetrik Nedensellik Testi Sonuçları


İstatistiği

Gecikme

Uzunluğu

Kritik Değer

(%1)

Kritik

Değer (%5)

Kritik

Değer

(%10)


1.186 10.610***

2

2

9.623

9.328

6.306

6.130

4.878

4.680



0.391 0.950

1

1

6.861

6.978

3.883

3.972

2.781

2.709



1.687 8.695 **

2

2

10.503

9.419

6.391

6.153

4.925

4.651


4.GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Çalışmada seçilen ülke grubu olan BRICS-T ülkeleri, hem nüfus hem de makroekonomik

performans göstergeleri açısından değerlendirildiğinde benzer özelliklere sahip olduğu bilinmektedir.

Ancak bu ülke grubunda, ülkeler petrol üreticisi ve tüketicisi olmak üzere ikiye ayrılmakta ve buna

ilişkin bir değerlendirme yapıldığında içinde farklı özellikler de barındırdığı görülmektedir. Söz

konusu ülke grubu içinde hem petrol ihraç eden ülkeler (Brezilya, Rusya) olması hem de ithal eden

ülkeler olması (Çin, Hindistan, Türkiye, Güney Afrika) ülkelerin petrol fiyatlarındaki değişimlerden

nasıl etkilendiklerini göstermesi açısından ve her geçen gün artan öneminden dolayı incelenmesini

gerektirmiştir.

Petrol fiyatlarındaki artış ve azalışların, hem petrol ithal eden hem de petrol ihraç eden ülke

ekonomilerine çeşitli etkileri bulunmaktadır. Örneğin, petrol ihraç eden ülkeler, fiyatlardaki

artışlardan olumlu yönde etkilenecek ve ekonomik büyümeye katkı sağlayacaktır. Diğer yandan,

petrol üretimini sağlayan ülkeler açısından, petrol fiyatlarının azalması ekonomik bağlamda daha

büyük bir tehdit olmaktadır. Fiyatlardaki düşme talep daralmasına yol açacak ve petrol ihraç eden

ülkeler bu durumdan olumsuz etkilenecektir. Çünkü, ekonomik kalkınma açısından sahip olduğu

petrol kaynaklarına bağımlılığı daha fazla olan ülkeler bulunmaktadır. Fiyatlardaki bu düşüşler petrol

üreticisi konumundaki ülkelerde gelir kaybına, işsizliğe ve ülke paralarının değer kaybına yol

açacaktır. Dolayısıyla, petrol fiyatlarında oluşabilecek pozitif veya negatif şokların ülke

ekonomilerini enflasyon, dış ticaret, işsizlik, cari açık, milli gelir gibi makroekonomik göstergelerini

etkileyecek ve bu nedenle büyüme üzerinde doğrudan bir etki yaracaktır.

Brezilya için elde edilen simetrik nedensellik sonuçlarına göre ekonomik büyüme ile petrol

fiyatları arasında çift yönlü bir nedensellik mevcut olduğu sonucuna varılmıştır. Asimetrik

nedensellik bulgularına göre ise, petrol fiyatlarındaki negatif şoklardan ekonomik büyümedeki

negatif şoklara yönelik nedensellik ilişkisinin varlığını göstermektedir. Bu durum Brezilya’nın

önemli bir petrol üreticisi olması açısından teorik beklentimizle tutarlı bir sonuçtur.

Petrol ihracatçıları arasında ilk sıralarda yer alan Rusya için yapılan analiz kapsamında, ilk

olarak simetrik nedensellik sonuçlarına göre ekonomik büyüme ile petrol fiyatları arasında tek yönlü

bir nedensellik ilişkisi mevcuttur ve nedenselliğin yönü petrol fiyatlarından büyümeye doğrudur.

Ayrıca asimetrik nedensellik bulguları ise ekonomik büyümedeki negatif etkinin nedeninin petrol

306


fiyatlarındaki azalış kaynaklı olduğunu gösteren bir sonuca işaret etmektedir. Diğer bir ifadeyle petrol

fiyatlarında gerçekleşen negatif bir şok ekonomik büyümeye negatif yönde bir etki yaratmaktadır.

Bilindiği üzere, petrol ihracatçısı konumunda yer alan ülkelerde petrol fiyatları artınca ihracat gelirleri

artmakta böylece milli geliri artırıcı bir etki yaratmaktadır. Aksine petrol fiyatları düşme eğilimi

gösterdiğinde ilgili ülkelerin ihracat gelirlerinin düşmesine yol açarak ekonomik büyümeyi olumsuz

etkilemektedir. Söz konusu analiz, düşük petrol fiyatlarının Rusya ekonomisine negatif bir etki

yarattığını gösteren bir sonuca vurgu yapmaktadır.

Dünyanın önemli petrol ithal eden ülkeleri arasında gösterilen Hindistan için simetrik

nedensellik sonucuna göre ekonomik büyüme ile petrol fiyatları arasında tek yönlü bir nedensellik

ilişkisi mevcuttur ve nedenselliğin yönü petrol fiyatlarından büyümeye şeklindedir. Asimetrik

nedensellik bulgularında ise söz konusu nedensellik sadece negatif petrol fiyatı şoklarından negatif

ekonomik büyüme şoklarına doğru olduğu tespit edilmiştir. Bu sonuç düşen petrol fiyatlarının

ekonomik büyümeyi olumsuz etkilediğini göstermektedir. Bu durum ekonomik büyümenin petrol

fiyatlarındaki düşüşe duyarlı olduğunu ve gelecekteki ekonomik daralmanın bir işareti olduğunu

vurgulamaktadır. Ekonomik büyümede ortaya çıkan negatif tepkinin talep kaynaklı olan petrol

fiyatındaki değişime tepki gösterdiğini ifade etmektedir. Kısacası petrol fiyat değişimlerini

ekonominin hareketine bağlı olan talep odaklı olarak yorumlamak mümkündür.

Petrol ithalatçıları arasında yer alan Türkiye için simetrik nedensellik sonucuna göre petrol fiyatları

ve ekonomik büyüme arasında tek yönlü bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Yapılan asimetrik

nedensellik analizinde ilk olarak ekonomik büyümedeki pozitif şokların petrol fiyatlarını artırdığı

tespit edilmiştir. Ayrıca petrol fiyatlarındaki negatif şokların ekonomik büyümedeki azalmanın

nedeni olduğu saptanmıştır. Bunun sebebi olarak, petrol üreten ülkelerdeki makroekonomik

göstergelerin olumsuz etkilenmesinden dolayı yapılan ihracatın azalması gösterilebilir. Ayrıca ilgili

ülkelerden gelen yabancı turist sayısının azalması ve Türkiye’nin de ekonomik büyümesinin bu

bağlamda azalması da bu sebepler arasında gösterilebilmektedir. Bu sonucu da petrol fiyat değişimleri

ekonominin hareketine bağlı olan talep odaklı olarak yorumlanabilir.

Petrol ithal eden ülkelerden biri olan Güney Afrika için elde edilen simetrik nedensellik

sonucuna göre ekonomik büyüme ile petrol fiyatları arasında tek yönlü bir nedensellik ilişkisi tespit

edilmiştir. Nedenselliğin yönü petrol fiyatlarından büyümeye şeklindedir. Hatemi-J asimetrik

nedensellik testi sonuçları ise ekonomik büyümedeki azalmanın sebebi petrol fiyatlarının düşmesidir.

Diğer bir ifadeyle, petrol fiyatlarında meydana gelen negatif şok, ekonomik büyüme üzerinde azaltıcı

bir etkiye sahiptir. Bu durumu da ekonomik büyümede meydana gelen negatif tepkinin talep kaynaklı

olan petrol fiyatındaki değişime tepki göstermesi şeklinde yorumlanabilir.

Petrol ithalatı yapan ülkeler arasında en yüksek ithalatı yapan Çin için simetrik nedensellik

sonucuna göre petrol fiyatları ve ekonomik büyüme arasında tek yönlü bir nedensellik ilişkisi

saptanmıştır. Ayrıca asimetrik nedensellik testi bağlamında petrol fiyatları ve ekonomik büyüme

arasındaki ilişki ele alındığında, petrol fiyatlarındaki pozitif şokların ekonomik büyüme ile asimetrik

bir nedensellik ilişkisine sahip olduğu diğer bir ifadeyle petrol fiyatlarındaki artışın büyümeyi olumlu

etkilediği saptanmıştır. Bu durumu petrol fiyat artışlarının ekonomik büyümeye işaret edebilecek

ekonomiden gelen talep kaynaklı olarak yorumlamak mümkündür.

307


KAYNAKÇA

Aktaş, C., & Yılmaz, V. (2008). Causal Relationship Between Oil Consumption And Economic

Growth İn Turkey.

Altıntaş, H. (2013). Türkiye’de Petrol Fiyatları, İhracat Ve Reel Döviz Kuru İlişkisi: ARDL Sınır

Testi Yaklaşımı Ve Dinamik Nedensellik Analizi. Uluslararası Yönetim İktisat Ve İşletme

Dergisi, 9(19), 1-30.

Berikan, M., & Hüseyinli, T. (2017). Petrol Fiyatlarındaki Düşüşün Rusya Ekonomisi Üzerine

Etkileri. İktisadi Yenilik Dergisi, 4(2), 30-45.

De Salles, A. A., & Almeida, P. H. A. (2017). The Crude Oil Price Influence On The Brazilian

Industrial Production. Open Journal Of Business And Management, 5(02), 401-414.

EIA. (2017). U.S. Energy Information Administration. Https://Www.Eia.Gov/Beta/İnternational/

Analysis_İncludes/Countries_Long/Brazil/Brazil.Pdf. (Erişim Tarihi: 21.12.2018).

EIA. (2017). U.S. Energy Information Administration. Https://Www.Eia.Gov/Beta/İnternational

/Analysis.Php?İso=ZAF. (Erişim Tarihi: 21.12.2018).

Gadea, M. D., Gómez-Loscos, A., & Montañés, A. (2016). Oil Price And Economic Growth: A Long

Story?. Econometrics, 4(4), 41.

Ghalayani, L. (2011). The Interaction Between Oil Price And Economic Growth. Middle Eastern

Finance And Economics, Issue 13, P.127-141.

Gülay, E., & Pazarlıoğlu, M. V. (2016). The Empirical Role Of Real Crude Oil Price And Real

Exchange Rate On Economic Growth: The Case Of Turkey. Ege Academic Review, 16(4).

Hanabusa, K. (2009). Causality Relationship Between The Price Of Oil And Economic Growth İn

Japan. Energy Policy, 37(5), 1953-1957.

Hatemi-J, A. (2012). Asymmetric Causality Tests With An Application. Empirical Economics, 43(1),

447-456.

Khan, G., Kiani, A., & Ahmed, A. M. (2017). Globalization, Endogenous Oil Price Shocks And

Chinese Economic Activity. The Lahore Journal Of Economics, 22(2), 39-64.

Moshiri, S. (2015). Asymmetric Effects Of Oil Price Shocks İn Oil‐Exporting Countries: The Role

Of İnstitutions. OPEC Energy Review, 39(2), 222-246.

O’Neill, J. (2001). Building Better Global Economic BRICS. Global Economics Paper. 66.

Öztürk, S., & Kılıç, N. Ö. (2018). Petrol Fiyatları Ve İktisadi Büyüme: Oecd Ülkeleri Üzerine Bir

Analiz. Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(2), 138-

149.

Rodríguez J., R., & Sánchez, M. (2005). Oil Price Shocks And Real GDP Growth: Empirical

Evidence For Some OECD Countries. Applied Economics, 37(2), 201-228.

Sarwar, S., Chen, W., & Waheed, R. (2017). Electricity Consumption, Oil Price And Economic

Growth: Global Perspective. Renewable And Sustainable Energy Reviews, 76, 9-18.

Shahbaz, M., Sarwar, S., Chen, W., & Malik, M. N. (2017). Dynamics Of Electricity Consumption,

Oil Price And Economic Growth: Global Perspective. Energy Policy, 108, 256-270.

308


Syzdykova, A. (2018). Petrol Fiyatlarının BRIC Ülkelerinin Borsalarına Etkisi. Uluslararası

Ekonomi, İşletme Ve Politika Dergisi, 2(1), 1-20.

Uçak, S., & Usupeyli, A. (2015). Türkiye'de Petrol Tüketimi Ve Ekonomik Büyüme Arasındaki

Nedensellik İlişkisi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 70(3), 769-787.

Wani, F.A., Kirmani, M. M. & Saif, S. M. (2015). Impact Of Crude Oil On Indian Economy.

International Journal Of Modern Management Sciences, 4(1): 11-26.

Wesseh Jr, P. K., & Lin, B. (2018). Exchange Rate Fluctuations, Oil Price Shocks And Economic

Growth İn A Small Net-İmporting Economy. Energy, 151, 402-407.

Wong, S. L., Wai-Munchia, & Chang, Y. (2013). Energy Consumption And Energy İn OECD:

Perspectives From Oil Prices And Economic Growth. Elsevier(62), 1581–1590.

Yazdan, G. F., Ehsan, A. G., & Hossein, S. S. M. (2012). Is Cointegration Between Oil Price And

Economic Growth? Case Study Iran. Procedia-Social And Behavioral Sciences, 62, 1215-

1219.

Yardımcıoğlu, F., & Gülmez, A. (2013). OPEC Ülkelerinde Hollanda Hastalığı: Petrol Fiyatları Ve

Ekonomik Büyüme İlişkisinin Ekonometrik Bir Analizi. Sosyoekonomi, 19(19).

Yılancı, V. (2017). Petrol Fiyatları İle Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin İncelenmesi: Fourier

Yaklaşımı. Ekonometri Ve İstatistik E-Dergisi, (27), 51-67.

309


SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA KAPSAMINDA TÜRKİYE’DE

ULAŞTIRMA SEKTÖRÜNDE ENERJİ VERİMLİLİĞİ

ÖNLEMLERİNİN VE TEŞVİKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Prof. Dr. Ayşe YİĞİT ŞAKAR

İstanbul Arel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme (Türkçe) Bölümü

[email protected]

Sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasında bugün ile gelecek nesiller arasında bağlantı kurulmasına yardımcı

olacak en uygun araç sürdürülebilir bir çevredir. Sanayi, tarım, ulaşım, hizmet, konut ve enerji sektörlerinde

gerçekleştirilen faaliyetler sonucunda çevre zarar görmektedir. Çünkü bu sektörlerin faaliyetleri nedeniyle çevreye salınan

sera gazları, karbon emisyonları, katı ve sıvı atıklar, fosil yakıtların kullanımı, gelecek kuşakların daha temiz bir çevrede,

sağlıklı ve refah içinde yaşamasını engellemektedir. Türkiye’de sanayileşme, nüfus artışı, ekonomik ve teknolojik

gelişmeler nedeniyle enerji ihtiyacı hızla artmaktadır. 2016 yılı için Türkiye’nin birincil enerji tüketiminin %87.3’ünü

kömür, petrol ve doğal gaz gibi fosil yakıtlar oluşturmaktadır. 2015 verilerine göre Türkiye, enerji arzının yaklaşık

%76’sını ithalat yoluyla karşılamakta, bu durum ülkeyi enerji alanında dışa bağımlı hale getirmektedir. Ulaştırma

sektöründe de ekonomik ve teknolojik ilerlemeler etkisini göstermiş, rahat, güvenli ve kaliteli ulaşım hizmetlerine talep

artmıştır. 2015 yılı verilerine göre Türkiye’nin toplam nihai enerji tüketiminin yaklaşık %25’i ulaştırma sektöründe

gerçekleşmiştir. Bu enerji tüketiminin %91,6’sı karayolu ulaşımına aittir. Karayolu ulaşımındaki enerji tüketiminin ise

neredeyse tamamını petrol ürünleri oluşturmaktadır. 2000-2016 yılları arasında ulaştırma sektöründe petrole bağımlı

karayolu taşımacılığının yüksek oranda tercih edilmesi, enerji arz güvenliğinin sağlanamaması, çevre, hava ve gürültü

kirliliği, doğal alanların bozulması ve sağlık sorunları gibi birçok problemi de beraberinde getirmiştir. Enerji verimliliği

sürdürülebilir kalkınmanın temel parametrelerinden biridir. Türkiye’de sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirebilmek için

ulaştırma sektöründe enerjinin etkin ve verimli kullanılmasını sağlamak ve teşvik edici politikalar sunmak zorunludur.

Bu bildiride Türkiye’de ulaştırma sektöründe enerji verimliliğini arttırmak için alınan önlemler ve vergisel teşvikler

değerlendirilerek öneriler sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Sürdürülebilir Kalkınma, Sürdürülebilir Enerji, Sürdürülebilir Çevre, Enerji Verimliliği, Vergi

Teşvikleri.

Jel Kodları: H23, K34, Q42,Q48, Q56, P18, P48

EVALUATION OF ENERGY EFFICIENCY MEASURES AND INCENTIVES IN TRANSPORTATION

SECTOR IN TURKEY WITHIN THE SCOPE OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT

A sustainable environment is the most suitable tool to establish a connection between today and future

generations to ensure sustainable development.The environment gets damaged as a result of the activities carried out in

the industry, agriculture, transportation, service, housing and energy sectors.Greenhouse gases, carbon emissions, solid

and liquid wastes, and the use of fossil fuels, which are due to the activities of these sectors, prevent future generations

from living in a cleaner, healthy and prosperous environment.Energy needs are rapidly increasing in Turkey due to

industrialization, population growth, economic and technological developments. 87.3% of the primary energy

consumption of Turkey consists of fossil fuels such as coal, oil and natural gas.According to the data of 2015,Turkey

meets about 76% of its energy supply through imports, which makes the country dependent on foreign energy. Economic

and technological progresses have also been effective in transportation sector and the demands for comfortable, safe and

high quality transportation services have increased. According to the data of 2015, approximately 25% of total final

energy consumption of Turkey occured in the transportation sector. 91.6% of this energy consumption belongs to road

transport. Almost all of the energy consumption in road transport consists of petroleum products. Since petroleum-based

road transport was highly preferred between the years of 2000 and 2016, problems such as lack of energy supply security,

environmental, air and noise pollution, deterioration of natural areas and health problems occured accordingly. Energy

efficiency is one of the basic parameters of sustainable development. In order to achieve sustainable development in

Turkey, it is mandatory to ensure effective and efficient use of energy in transportation sector and to provide incentive

policies. In this paper, tax incentives and measures taken to improve energy efficiency in the transport sector in Turkey

will be evaluated and recommendations will be given.

Keywords: Sustainable Development, Sustainable Energy, Sustainable Environment, Energy Efficiency, Tax Incentives

Jel Codes: H23, K34, Q42,Q48 , Q56, P18, P48

310


GİRİŞ

Sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasında bugün ile gelecek nesiller arasında bağlantı

kurulmasına yardımcı olacak en uygun araç sürdürülebilir bir çevredir. Sanayi, tarım, ulaşım, hizmet,

konut ve enerji sektörlerinde gerçekleştirilen faaliyetler sonucunda çevre zarar görmektedir. Çünkü

bu sektörlerin faaliyetleri nedeniyle çevreye salınan sera gazları, karbon emisyonları, katı ve sıvı

atıklar, fosil yakıtların kullanımı, gelecek kuşakların daha temiz bir çevrede, sağlıklı ve refah içinde

yaşamasını engellemektedir. Türkiye’de sanayileşme, nüfus artışı, ekonomik ve teknolojik gelişmeler

nedeniyle enerji ihtiyacı hızla artmaktadır. 2016 yılı için Türkiye’nin birincil enerji tüketiminin

%87.3’ünü kömür, petrol ve doğal gaz gibi fosil yakıtlar oluşturmaktadır (Yenilenebilir Enerji Genel

Müdürlüğü, 2018: 2). 2015 yılı için Türkiye, enerji arzının yaklaşık %76’sını ithalat yoluyla

karşılamakta, bu durum ülkeyi enerji alanında dışa bağımlı hale getirmektedir. Ulaştırma sektöründe

de ekonomik ve teknolojik ilerlemeler etkisini göstermiş, rahat, güvenli ve kaliteli ulaşım

hizmetlerine talep artmıştır. 2017 yılı verilerine göre Türkiye’nin toplam nihai enerji tüketiminin

yaklaşık %25’i ulaştırma sektöründe gerçekleşmiştir. Ulaştırma sektöründe petrole bağımlı karayolu

taşımacılığının yüksek oranda tercih edilmesi, enerji arz güvenliğinin sağlanamaması, çevre, hava ve

gürültü kirliliği, doğal alanların bozulması ve sağlık sorunları gibi birçok problemi de beraberinde

getirmiştir.

Enerji verimliliği sürdürülebilir kalkınmanın temel parametrelerinden biridir. Türkiye’de

sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirebilmek için ulaştırma sektöründe enerjinin etkin ve verimli

kullanılmasını sağlamak ve teşvik edici politikalar sunmak zorunludur. Bu bildiride Türkiye’de

ulaştırma sektöründe enerji verimliliğini arttırmak için alınan önlemler ve vergisel teşvikler

değerlendirilerek öneriler sunulacaktır.

1. KAVRAMLARA GENEL BAKIŞ

1.1. Sürdürülebilirlik ve Sürdürülebilir Kalkınma

İngilizce karşılığı “sustainability” olan sürdürülebilirlik;

Ekosistemin taşıma kapasitesi açısından tanımlanabilir ve enerji ve kaynak tüketiminin

girdi-çıktı modelleri ile ifade edilebilir. Sürdürülebilirlik, ticaret ve insanların çevre üzerdeki

taleplerinin, çevrenin gelecek nesillere sağlayacağı kapasiteyi azaltmadan karşılanabileceği

ekonomik bir durumdur. Aynı zamanda, sağlıklı bir ekonomi için ekonomik altın kuralların

basit çerçevesi içinde ifade edilebilir: Dünyayı bulduğunuzdan daha iyi bırakın, ihtiyacınız

olandan fazlasını almayın, yaşamınıza veya çevreye zarar vermemeye çalışın, eğer yaparsanız

düzeltin (Hawken, 1993:139).

İngilizce karşılığı “sustainable development” olan sürdürülebilir kalkınma, ekonomik, sosyal ve

çevresel kalkınma olmak üzere üç temel ayak üzerine kuruludur. Bu modelin temelinde;

sürdürülebilirliğin ancak ekonomik, sosyal ve çevresel anlamda eş zamanlı ve eşit kalkınmayla

mümkün olduğu ilkesi bulunmaktadır. Eğer bu ayaklardan herhangi biri zayıflamaya başlarsa, uzun

vadede diğer iki ayak da varlığını koruyamaz. Bunun sonucunda aradaki denge bozulacağı için

sürdürülebilir kalkınma kısa zamanda sekteye uğrar ve gelecek tehlikeye girer (Evren, 2016:11).

Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu’nun 1987 yılında yayımladığı “Brundtland (Ortak

Geleceğimiz) Raporu” na göre sürdürülebilir kalkınma “gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını

311


karşılayabilme yeteneğinden ödün vermeden, bugünün ihtiyaçlarını karşılayan bir gelişmedir”

şeklinde tanımlanmaktadır (United Nations, 1987:37). Brundtland Komisyonu'nun tanımı, yalnızca

terimin çeşitli anlamlarındaki sürdürülebilirlik hakkında değil, aynı zamanda, gezegenin mevcut

sakinleri arasındaki eşitlik ve nesiller arasındaki eşitlik hakkındadır. Brundtland Raporuna göre

sürdürülebilir kalkınma çevresel, sosyal ve ekonomik boyutlara sahiptir, ancak mevcut sosyal ve

ekonomik sorunların iyileştirilmesi daha önceliklidir. İyileştirmenin başlıca araçları, hem

sanayileşmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde daha hızlı ekonomik büyüme, serbest piyasa erişimi,

daha düşük faiz oranları, daha fazla teknoloji transferi ve ticari olarak önemli ölçüde daha büyük

sermaye akışları olarak belirlenmiştir (OECD, 1997:10).

1.2. Enerji Verimliliği Kavramı

İngilizce “energy efficiency” sözcüğünün karşılığı olarak Türkçe “enerji etkinliği” terimi

kullanılması gerekirken literatürde ve mevzuatta genellikle “enerji verimliliği” terimi

kullanılmaktadır. Ediger (2009), enerji verimliliği teriminin “energy productivity” teriminin karşılığı

olduğunu, “energy efficiency” teriminin karşılığı olarak ise “enerji etkinliği” teriminin kullanılması

gerektiğini ifade etmektedir. Bu görüşe katılmakla birlikte çalışmada mevzuatla da uyumlu olması

amacıyla enerji verimliliği terimi tercih edilmiştir.

Enerji verimliliği, hizmet ve sanayi sektöründe üretimin miktarında ve kalitesinde negatif

yönlü bir değişiklik yaratmadan, binalarda ise yaşam standartı ve ürün kalitesinden ödün vermeden

enerji tüketimini azaltmayı ifade etmektedir. Ulaşımda enerji verimliliğini ise, ulaşım hizmetinin

miktarında ve kalitesinde olumsuz bir değişiklik yaratmadan enerji tüketimini azaltmak olarak ifade

etmek mümkündür.

1.3. Ulaştırma Sektöründe Enerji Verimliliği ve Sürdürülebilir Kalkınma İlişkisi

Enerji, sürdürülebilirlik ile ilişkili bir konudur. Çünkü hızla tüketilen ve yenilenemeyen ömür,

petrol, doğal gaz gibi fosil yakıtların kullanımı sonucu salınan gazlar, çevre kirliliği ve küresel ısınma

sorununa yol açmıştır. Ulaştırma sektöründe büyük ölçüde fosil yakıtların tüketiminden kaynaklanan

sera gazı salınımlarından dolayı sektördeki enerji tüketimi sürdürülebilir kalkınma politikalarıyla

ilişkilidir. Kentsel alanların büyümesi, verimli toprakların kaybedilmesi gibi çevresel sorunlar,

ulaştırmada enerji tüketiminin ekonomik ve çevreci politikalar ile denetim altına alınmasını zorunlu

kılmıştır. (Yetişkul ve Şenbil, 2010:197). Bu gelişmeler enerji verimliliği kavramının sürdürülebilir

kalkınma ile ilgili çalışmalara dâhil edilmesi sonucunu doğurmuştur. Enerjinin verimli kullanılması,

sürdürülebilir kalkınmanın bir ön koşuludur. Sadece kaynakların kıt olması ve fosil enerji yakıtlarının

fiyatlarının yükselmesi nedeniyle değil, aynı zamanda çevrenin ve iklimin korunmasından dolayı da

enerji kullanımının verimli hale getirilmesine ihtiyaç vardır (Aydın, 2016: 415).

• Yenilebilir kaynakların yönetimi için sürdürülebilir kalkınmanın iki ilkesi önemlidir (Daly,

1990: 2):

• Yenilenebilir kaynak kullanım oranlarının yenilenme oranlarına eşit olması (sürekli verim)

• Kirlilik emisyonları oranlarının, çevrenin özümleme kapasitelerine eşit olması.

312


Ulaşım sektöründeki faaliyetlerin topluma sunduğu olumlu etkilerin yanında olumsuz

etkilerinin dengelenebilmesi yönündeki arayışlar, “sürdürülebilir ulaşım” kavramını ortaya

çıkarmıştır. Bu konunun ortaya çıkışında özellikle; şehirlerde karayolu ulaşımının yarattığı sorunlar

ve hava kirliliği, şehirlerde hız sınırlarının azaltılmasının ve toplu taşıma, bisiklet kullanımının

olumlu sonuçlarının görülmesi, Brundtland Raporunun gelecek kuşaklara vurgu yapan

sürdürülebilirlik tanımından sonra farkındalığın artması etkili olmuştur (Cirit, 2014: 10). Büyük

ölçüde sürdürülebilir kalkınma kavramından türetilmiş olan sürdürülebilir ulaşım, ulaşım politikaları

ile ilgili kararların çevresel, sosyal ve ekonomik etkiler dikkate alınarak belirlenmesine vurgu yapmak

amacıyla kullanılmaktadır (Benk, 2007:120).

Türkiye’nin OECD ve AB ülkelerinin ortalamasının üstünde olan enerji yoğunluğunun

azaltılması ve enerji verimliliği alanında iyileştirmeler yapılması sürdürülebilir kalkınma açısından

önem arz etmektedir (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2013:176).

2. TÜRKİYE’NİN ULAŞTIRMA SEKTÖRÜNDE ENERJİ GÖRÜNÜMÜ

1998 yılı verilerine göre Türkiye’nin toplam nihai enerji tüketiminin % 19’u, 2008 yılında

%20’si ve 2017 yılında ise %25’i ulaştırma sektöründe gerçekleşmiştir (Bkz.Tablo 1). 1998-2017

yılları arasındaki 19 yıllık dönemde ulaşımın nihai tüketim içerisindeki payı 6 puan artmıştır.

Tablo 1: Sektörlere Göre Nihai Enerji Tüketimi

Kaynak: Enerji İşleri Genel Müdürlüğü, Enerji İstatistikleri, 1998, 2008 ve 2017 Yılı Ulusal Enerji Denge Tablolarından

yararlanılarak hazırlanmıştır.

2017 yılı ulaştırma sektöründe nihai enerji tüketiminin %92’si karayolu ulaşımına ait olup

karayolu ulaşımındaki enerji tüketiminin ise %99’unu petrol ürünleri oluşturmaktadır (Bkz. Tablo 2

ve Tablo 3). Türkiye’de petrol ihtiyacının çok büyük bir bölümünün ithalat ile karşılanmaktadır.

Ulaştırma sektöründe enerji verimliliğinin artırılması yoluyla petrolde dışa bağımlılığının azaltılması

mümkündür (Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı, 2018: 23). Ulaştırma sektörünün petrol

ürünlerine olan yüksek orandaki bağımlılığı 2000 yılından bu yana devam etmektedir (Yenilenebilir

Enerji Genel Müdürlüğü, 2018:40).

36

19

33

5 7

32

20

35

7 6

3225

32

4 7

0

20

40

Sanayi Ulaştırma Konut ve

Hizmetler

Tarım Enerji Dışı

Sektörlere Göre Nihai Enerji Tüketimi

1998-2008- 2017 Yılları (%)

1998 2008 2017

313


Tablo 2: Ulaştırma Türlerine Göre Nihai Enerji Tüketimi

Kaynak: Enerji İşleri Genel Müdürlüğü, Enerji İstatistikleri 2017 yılı Ulusal Enerji Denge Tablosundan yararlanılarak

hazırlanmıştır.

Türkiye’de ulaştırma sektöründe yolcu taşımacılığının %95’i, yük taşımacılığının ise %91’i

karayolu ile gerçekleştirilmektedir (Aydın, 2016: 432). Yurt içi yük ve yolcu taşımacılığında

karayolunun payının fazla olması, karayollarında yakıt maliyetlerinin yüksek olması taşımacılık

faaliyetinin maliyetlerini de arttırmaktadır. Taşımacılık sektöründe karayolu ağırlıklı bir ulaşım

politikası sürdürülebilir ulaşım politikaları ile uyumlu değildir. (Nalçakan, 2009: 43).

Tablo 3: Kaynak Bazında Karayollarında Enerji Tüketimi


hazırlanmıştır.

2017 yılı itibariyle ulaştırma sektöründe nihai enerji tüketiminin dağılımına bakıldığında en

yüksek payı %72 ile motorine aittir. Motorini sırasıyla %12 oranıyla LPG, %8 ile benzin, %5 ile

Demiryolları

1%

Denizyolları

1%

Boru Hatları

1%

Havayolları

5%

Karayolları

92%

Ulaştırma Türlerine Göre Nihai Enerji Tüketimi

Motorin77%

Benzin9%

LPG13%

Bioyakıt1%

Kaynak Bazında Karayollarında Enerji

Tüketimi

314


havacılık yakıtı, %2 ile doğalgaz ve %1 ile biyoyakıt izlemektedir. Elektriğin payı %0’dır. Petrol

ürünlerinin toplam payı %97’dir (Bkz. Tablo 4).

Havayolu ulaşımında kullanılan havacılık yakıtı, sektördeki nihai enerji tüketiminde %5’lik

bir paya sahiptir (Bkz. Tablo 4). Havacılık sektöründe kullanılan yakıtlar yüksek oranda sera gazı

salınımına yol açmaktadır.

Tablo 4: Ulaştırma Sektöründe Kaynak Bazında Nihai Enerji Tüketiminin Dağılımı-2017


hazırlanmıştır.

Demiryolu ulaşımında kaynak bazında %60 oranında motorin, %40 oranında elektrik enerjisi

kullanılmaktadır (Bkz. Tablo 5).

Tablo 5: Demiryolu Ulaşımında Kaynak Bazında Nihai Enerji Tüketimi-2017


hazırlanmıştır.

Enerji tüketimi açısından değerlendirme yapıldığında, yolcu taşımacılığında karayolu ve

demiryolu arasında fazla fark olmadığı, ancak yük taşımacılığında karayollarının oldukça fazla enerji

tükettiği tespit edilmiştir (Solak,2013:133). Önümüzdeki yıllarda yük taşımacılığında demiryollarının

payının artırılması ve buna karşılık karayollarının payının azaltılmasının önemli miktarda enerji

Fuel Oil; 0%

Motorin; 72%Benzin; 8%

LPG; 12%

Havacılık

Yakıtı; 5%

Doğalgaz; 2% Bioyakıt; 1%

Elektrik; 0%

Ulaştırma Sektöründe Kaynak Bazında Nihai Enerji

Tüketiminin Dağılımı- 2017

Motorin

60%

Elektrik

40%

Demiryolu Ulaşımında Kaynak Bazında

Nihai Enerji Tüketimi-2017

315


tasarrufu sağlayacağı öngörülmektedir (Solak,2013:134). Karayolu ulaştırmasında kullanılan

yakıtlarda ithalata olan bağımlılık dikkate alındığında, bu politika ile ödemeler dengesi, ülke

ekonomisi ve çevre üzerinde olumlu etkiler ortaya çıkabilir.

Tablo 6: Denizyolu Ulaşımında Kaynak Bazında Nihai Enerji Tüketimi-2017


hazırlanmıştır.

Denizyolu ulaşımında kaynak bazında %91 oranında motorin, %9 oranında fuel oil

kullanılmaktadır (Bkz. Tablo 6).

3. TÜRKİYE’DE ULAŞTIRMA SEKTÖRÜNDE ENERJİ VERİMLİLİĞİ POLİTİKALARI

VE VERGİ TEŞVİKLERİ

3.1. Politikalar

Günümüzde nüfusun kentlerde yoğunlaşması, teknolojik ve ekonomik gelişmeler ile birlikte

kaliteli, güvenli ve konforlu ulaşım hizmetlerine olan talep artmaktadır. Bu da ulaştırma sektörünü

hızla büyüyen dinamik bir sektör haline gelmiştir. Sektörün petrole bağımlı karayolu taşımacılığı

ekseninde sürdürülmesi, enerji arz güvenliğinin sağlanması, çevre, hava ve gürültü kirliliği, doğal

alanların bozulması ve sağlık sorunları gibi birçok problemi de beraberinde getirerek ulaştırma

sektöründe enerjinin etkin ve verimli kullanılmasını zorunlu hale getirmiştir (Ulusal Enerji

Verimliliği Eylem Planı, 2018:23).

Türkiye’nin sürdürülebilir bir ulaşım sistemine sahip olabilmesi için oluşturulacak strateji ve

politikalar oldukça önemlidir. Bu doğrultuda Yüksek Planlama Kurulu tarafından hazırlanan ve

25/02/2012 tarih ve 28215 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Enerji Verimliliği

Strateji Belgesi (2012-2023), enerji verimliliği alanında yapılması gereken çalışmalar açısından

stratejik bir yol haritası niteliğinde olan temel belgelerden biridir. Strateji Belgesinde “Motorlu

taşıtların birim fosil yakıt tüketimini azaltmak, yük ve yolcu taşımacılığında demiryollarının ve şehir

içinde toplu taşımanın payını artırmak ve şehir içi ulaşımda gereksiz yakıt sarfiyatını önlemek ve

çevreye zararlı emisyonlarını düşürmek” stratejik amaç olarak belirlenmiştir. Bu kapsamda; taşıt

araçlarında çevreci vergileme rejimine geçilmesine yönelik çalışmalar yapılması, küçük motor

hacimli, yakıt pilli veya elektrikli hibrit araçların teşvik edilmesi, eski araçların kademeli olarak

trafikten çekilmesi, akıllı ulaşım sistemlerinin yaygınlaştırılması, toplu taşımacılık içinde karayolu

taşımacılığının payının azaltılarak deniz ve demiryolu taşımacılığının payının arttırılması eylemleri

Fuel Oil

9%

Motorin

91%

Denizyolu Ulaşımında Kaynak Bazında

Nihai Enerji Tüketimi-2017

316


belirlenmiştir (Enerji Verimliliği Strateji Belgesi, 2012-2023:

http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/02/20120225-7.htm).

2014-2018 yıllarını kapsayan 10. Kalkınma Planında, ulaşım sektöründe alternatif yakıt, temiz

araç ve taşıtlarda enerji etkinliğini arttıran teknolojilerin tercih edilmesi politika olarak

benimsenmiştir. Bu kapsamda güneş enerjisi ve biyoyakıt enerji kaynaklarıyla çalışan taşıt

motorlarının geliştirilmesi planlanmaktadır. Ulaştırma koridorlarında uygun hacim ve mesafelerde en

avantajlı ulaşım türü belirlenerek denizyolu ve demiryolu taşımacılığı ile kombine taşımacılığın

geliştirilmesi ve teşvik edilmesi sağlanacaktır. Enerji verimliliğini, temiz yakıt ve çevre dostu araç

kullanımını sağlayan ulaşım sistemlerine öncelik verilecektir (T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2013:110).

Ayrıca 10. Kalkınma Planında, ulaştırma sektöründe enerji verimliliğinin arttırılması, Enerji

Verimliliğinin Geliştirilmesi Programının bileşimlerinden biri olarak belirlenmiştir. Bunun için, toplu

taşımanın, küçük motor hacimli, elektrikli ve hibrit araç kullanımının yaygınlaştırılması, uygun

yerleşim yerlerinde akıllı bisiklet şebekeleri kurulması ve trafiğe kapalı yaya yolları oluşturulması;

kamuda düşük yakıt tüketimi olan taşıt kullanımının yaygınlaştırılması planlanmıştır (T.C. Kalkınma

Bakanlığı, 2013:177).

Türkiye Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023 ile Türkiye’nin demiryolu yük

taşımacılığındaki payının %15’in ve yolcu taşımacılığındaki payının ise %10’un üzerine çıkarılması

hedefi bulunmaktadır. Bu sayede 2023 yılı sonuna kadar karayolunun yük taşımacılığındaki payının

%60, yolcu taşımacılığındaki payının da %72 seviyesine çekilmesi planlanmaktadır. Ayrıca,

Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı tarafından bilgi ve iletişim teknolojilerinin ulaşım

sektörüne adapte edilmesini amaçlayan Ulusal Akıllı Ulaşım Sistemleri Strateji Belgesi (2014-2023)

ve Eylem Planında ulaştırma sektörüne yönelik önlemler bulunmaktadır (Ulusal Enerji Verimliliği

Eylem Planı, 2018:24).

2011 yılında hazırlanan İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planı’na göre, ulaştırma sektöründe

karayolu ve havayolu taşımacılığı en fazla sera gazı emisyonuna neden olan alt sektörlerdir.

Demiryolu taşımacılığında kullanılan elektrik enerjisinin üretiminin CO2 emisyonunda önemli payı

olmasına rağmen, yük ve yolcu taşımacılığında taşınan birim başına yaratılan emisyonlar açısından

demiryollarının kara ve hava yollarına göre daha çevre dostu, daha sürdürülebilir bir ulaşım türü

olduğu kabul edilmektedir (T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2011: 29). Ulaştırma altyapısının

kullanımına ilişkin fiyatlandırma ile sürdürülebilir ve çevre dostu türlere yönelmeyi sağlanarak; daha

fazla sera gazı emisyonu yaratan ulaşım türlerine talebi azaltılabilir. Oysa son yıllarda Türkiye’de

havayolu ulaşımına yönelik destekleyici politikalar nedeniyle havayollarına olan talep artmaktadır.

Bu durum en kirletici ulaşım türü olan havayolu trafiğinde artış yaratmakta ve sera gazı emisyonunu

arttırmaktadır (T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2011: 32).

İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planı 2011-2023’te yük ve yolcu taşımacılığında ulaşım

türlerinin dengeli kullanımı, kentsel ulaşımın sürdürülebilir ulaşım ilkeleri doğrultusunda yeniden

yapılandırılması, alternatif yakıt ve temiz araç teknolojilerinin kullanımının yaygınlaştırılması ve

sektörün enerji tüketiminde verimliliğin artırılması amaçlanmaktadır (T.C. Çevre ve Şehircilik

Bakanlığı, 2011: 68).

Yüksek Planlama Kurulunca hazırlanan ve ülkemizin politika ve stratejileri arasında önemli

bir yeri olan Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı 2017-2023, 02/01/2018 tarih ve 30289 Mükerrer

sayılı Resmi Gazete yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Ulaştırmada enerji verimliliği konusunu bir

317


bütün olarak ele alan, irdeleyen ve çözümler sunan Eylem Planı’nda sürdürülebilirliği sağlamak ve

enerji verimliliğini teşvik etmek amacıyla ulaştırma sektörüne yönelik 9 eylem yer almaktadır. Enerji

verimli araçların özendirilmesi, alternatif yakıtlar ve yeni teknolojilerle ilgili karşılaştırmalı

çalışmanın geliştirilmesi, bisikletli ve yaya ulaşımının geliştirilmesi ve iyileştirilmesi, şehirlerdeki

trafik yoğunluğunun hafifletilmesi amacıyla otomobil kullanımının azaltılması, toplu taşımanın

yaygınlaştırılması, kentsel ulaşım için kurumsal yeniden yapılanmanın geliştirilmesi ve uygulanması,

denizyolu taşımacılığının güçlendirilmesi, demiryolu taşımacılığının güçlendirilmesi ve ulaşıma

yönelik veri toplanması öncelikli eylem alanları olarak belirlenmiştir (Ulusal Enerji Verimliliği

Eylem Planı, 2018:24).

3.2. Vergi Teşvikleri

10. Kalkınma Planında, enerji verimliliği çalışmalarının ve projelerinin finansmanı için

sürdürülebilir mali mekanizmaların geliştirilmesi Enerji Verimliliğinin Geliştirilmesi Programının

bileşeni olarak yer almaktadır. Bu kapsamda uygulanmakta olan mali teşviklerin etkinleştirilmesi ve

yaygınlaştırılması; yatırım yapmayı özendirici ilave mali tedbirler alınması, bu alandaki finansman

imkânlarının belirli bir disiplin içinde kullanımı için mekanizmalar geliştirilmesi planlanmıştır (T.C.

Kalkınma Bakanlığı, 2013:177).

Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı (2017-2023)’te enerji verimli araçların özendirilmesi

eylemi kapsamında enerji verimliliği yüksek, emisyon seviyesi düşük, çevre dostu, küçük motor

hacimli, yakıt pilli, elektrikli ve hibrit araçlara vergi avantajı getirilmesi amaçlanmaktadır. Bu amaca

ulaşmak için yürütülecek faaliyetler şunlardır (Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı, 2018:77).

• Özel Tüketim Vergisi Kanunu’nda elektrikli ve hibrit araçlara yönelik vergi indirimleri yer

almakta olup ilave vergi indirimlerinin uygulanmasına yönelik analizler gerçekleştirilecek,

analiz sonuçlarına göre yeni bir düzenleme getirilmesi değerlendirilecektir.

• Yakıt tüketimi ve emisyon (CO2/km) değerlerine göre farklılaştırılmış vergilendirme

uygulaması için altyapı geliştirilecektir. Mevcut motorlu taşıt vergi sistemi geliştirilerek

düşük emisyonlu araçlar için vergi avantajı sağlanacaktır. Bu sisteme, çevresel etki ve alım

gücü dengesi dikkate alınarak, yaşı yüksek araçlardan daha yüksek vergi alınması uygulaması

da dâhil edilecektir.

• Piyasaya sürülen tüm araçların CO2 emisyonu bilgilerinin kaydedildiği bir veri tabanı

oluşturulacaktır. Bu veri tabanı ile vergi sistemi desteklenecektir.

• Elektrikli ve hibrit araçlar için şarj istasyonlarının kurulumu ile ilgili standartlar

düzenlenecek ve altyapı oluşturulacaktır.

• Elektrikli ve hibrit araçlar konusunda farkındalık artırılarak düşük emisyonlu araç kültürü

yerleştirilecektir. Araç üreticilerinin, elektrikli ve hibrit araçların kamuoyuna tanıtımında ve

yaygınlaştırılmasında etkin rol alması sağlanacaktır.

Elektrikli taşıt teşvikleri, doğrudan vergi indirimleri veya istisnalar, düşük emisyonlu araçların

sera gazı ve kirletici emisyon performansına göre vergi farklılaştırılması şeklinde uygulanmaktadır.

Ayrıca yüksek çevresel maliyete yol açan araçlar için ceza sistemi getirilmektedir (OECD/IEA,

2017:15). Elektrikli araç alımında mali teşviklerin yanı sıra tamamlayıcı önlemler örneğin, tercihli

otopark oranları, yol geçiş ücreti indirimleri sağlamak tüketicilerin ve işletmelerin karar vermelerinde

çok önemlidir (OECD/IEA, 2018: 13). CO2, küresel ısınmaya neden olan en önemli sera gazıdır.

CO2 salınımı nedeniyle çevreye yaydıkları olumsuz dışsallıkların telafi edilebilmesi için, fosil

318


yakıtlarla çalışan motorlu kara taşıtları yüksek oranda vergilendirilirken çevre dostu ve CO2 salınımı

az olan taşıtların düşük oranda vergilendirilmesi gerekir (Yiğit Şakar, 2018:21).

Günümüzde özellikle AB üyesi ülkelerde çevreyi daha fazla kirleten araçlardan daha fazla

miktarda MTV alınmakta, böylece söz konusu verginin motorlu taşıtlardan kaynaklanan CO2

emisyonunu düşürmekte bir araç olarak kullanıldığı görülmektedir (Can, 2013:152). Motorlu taşıtlar

vergi tarifesini CO2 emisyonuna dayandıran ülkelerde sistemin başarılı olduğu ve çoğunluğunda

yıllar itibariyle emisyon miktarının azaldığı görülmektedir. Bu sonucu gören diğer ülkeler de bu vergi

sistemini tartışmaya başlamakta ve uygulamaya koymaktadırlar (Odabaş ve Hayrullahoğlu, 2017:61).

Türkiye’de de yakıt ekonomisi sağlayan araçlara yönelik indirimli vergi tarifesi uygulanması önemli

ve gereklidir (Gür, 2013: 11).Türkiye’de henüz CO2 emisyonunu ve yakıt tüketimini esas alan

motorlu taşıtlar vergi tarifesi uygulanmamaktadır. CO2 değerine göre farklılaştırılmış vergilendirme

uygulamasına geçilmesi önemli bir adım olacaktır. Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planında bu

konuda düzenleme yapılması ve vergi teşviki sağlanması planlanmaktadır. Böylelikle çevre dostu

olan elektrikli ve hibrit araçların kullanımı özendirilmiş olacaktır (Yiğit Şakar, 2018:22).

Türkiye’de ulaşımda enerji verimliliğini sağlamak için 2017-2023 Ulusal Enerji Verimliliği

Eylem Planı ile de uyumlu vergisel bazı teşvikler sunulmaktadır. Bunların başında elektrikli ve hibrit

araçlara yönelik sunulan Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) ve Motorlu Taşıtlar Vergisi (MTV) indirimi

gelmektedir.

Elektrikli araçlar motorlu taşıt oldukları için hem kayıt ve tescile, hem de Özel Tüketim

Vergisi Kanunu’na ekli II sayılı listede yer aldıkları için ÖTV’ne tabidir. II sayılı listede yer alan

kayıt ve tescile tabi araçlardan 87.03, 87.04 ve 87.11.90.00.00.00 GTİP numarasına dahil olan

elektrikli motorlu araçlara, diğer araçlara uygulanandan daha düşük oranda ÖTV uygulanmaktadır.

Örneğin, sadece elektrik motoru bulunan binek otomobiller ile insan taşımak üzere imal edilmiş, yük

taşımasında kullanılıp azami ağırlığı 3.5 tonu aşmayan ve yolcu taşıma kapasitesi istiap haddinin

%50’sinin altında olan araçlar ile yine sadece elektrik motoru bulunan sürücü dahil 9 kişilik oturma

yeri olan araçlardan %10 vergi alınmaktadır. Aynı özelliklere sahip olmakla birlikte elektrikli motoru

bulunmayan araçlarda ise vergi oranı %15’tir. Hem yakıt motoru hem de elektrikli motoru olan hibrit

araçlar da sadece elektrik motorlu araçlardan daha yüksek oranda vergilendirilmektedir (Yiğit Şakar,

2018:14).

7103 sayılı Vergi Kanunları ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik

Yapılması Hakkında Kanun ile 01/01/2019 tarihinden itibaren Motorlu Taşıtlar Vergisi Kanunu’nun

5. maddesinde yer alan (I) sayılı tarifede yer alan araçlardan elektrik motor gücüne sahip olanlar da

MTV’ ye tabi hale gelmiştir. Ancak bu araçlara diğerlerine uygulanan verginin %25’i uygulanır. Bu

düzenleme doğrultusunda, MTV Kanunu’nun 5. maddesinde (I) sayılı tarifenin “1- Otomobil,

kaptıkaçtı, arazi taşıtları ve benzerleri” başlıklı bölümünde yer alan ve sadece elektrik motor gücüne

sahip olan araçlar, elektrik motor gücüne göre I sayılı tarifede 1 ile 20 numaralı satırlar arasında yer

alan taşıt değerlerine ve yaşına isabet eden vergi tutarlarının %25’i oranında vergilendirilir. (I) sayılı

tarifenin “2- Motosikletler” başlıklı bölümünde yer alan ve sadece elektrik motoru olan taşıtlardan,

319


elektrik motor gücüne göre 1 ile 4. satırında yaşları itibarıyla yer alan vergi tutarlarının %25’i

oranında vergilendirilir.

II sayılı tarifede yer alan, (II) sayılı tarifenin “2) Panel van ve motorlu karavanlar (Motor

Silindir hacmi)” başlıklı bölümünde yer alan ve sadece elektrik motoru olan taşıtlardan, motor gücüne

göre 1 ile 2. satırında yaşları itibarıyla yer alan vergi tutarlarının %25’i oranında vergilendirilir.

(II) sayılı tarifedeki minibüs, otobüs, kamyonet, kamyon, çekici ve benzeri taşıtlardan sadece

elektrik motoru olanlar, bu taşıtlara ilişkin tarifede yaşları itibarıyla yer alan vergi tutarlarının %25’i

oranında vergilendirilir.

Kullanılan yakıt türüne göre motorlu kara taşıt sayısı 2018 yılı Ekim ayı verilerine göre toplam

22.818.544’tür. Bu taşıtların %29’u benzinli, %49’u dizel ve %21,5’u LPG ve % 0. 4’ü ise yakıt türü

bilinmeyenler, ruhsat işlemlerinde yakıt türü boş bırakılan veya sehven hatalı veri girişi yapılan

taşıtlar ile elektrikli taşıtlardır (http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist). Bu verilere

bakıldığında toplam motorlu kara taşıtları içinde en yüksek payı sırasıyla dizel taşıtlar, LPG’li taşıtlar

ve benzinli taşıtların oluşturduğu, elektrikli taşıtların oranının yok denecek kadar düşük olduğu

görülmektedir.

2016 yıl sonu itibariyle Türkiye’de trafiğe kayıtlı motorlu kara taşıtlarının ortalama yaşı

12.9’dur. Taşıtların ortalama yaşının yüksek olması yakıt ve çevre ekonomileri açısından olumsuz

sonuçlar doğurmaktadır (Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı, 2018:24). Bu sonuçları ortadan

kaldırmak için 18/05/2017 tarihli ve 7020 sayılı Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılması ile Bazı

Kanunlarda ve Bir Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’un geçici 1.

maddesinde düzenleme yapılmıştır (27/05/2017 tarih ve 30078 sayılı Resmi Gazete). Bu düzenleme

kapsamında enerji verimliliğine katkı sağlamak ve ekonomik ömrünü tamamlayan taşıtların trafikten

kaldırılması amacıyla, model yılı 1997 veya daha eski olan araçların hurdaya ayrılmasına yönelik

teşvikler getirilmiştir. Bu düzenlemenin uygulanmasına ilişkin usul ve esasların belirlenmesine

yönelik olarak Maliye Bakanlığı 48 Seri No.lu Motorlu Taşıtlar Vergisi Genel Tebliği’ni çıkarmıştır

(27/07/2017 tarih ve 30136 sayılı Resmi Gazete).

Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı (2017-2023)’te “Denizyolu Taşımacılığının

Güçlendirilmesi” eylemi kapsamında; denizyolu taşımacılığının enerji verimliliği önlemlerini

içerecek şekilde geliştirilmesi, mevcut teknoloji, altyapı ve ilgili mevzuatlar iyileştirmesi

amaçlanmaktadır. Bu amaca ulaşmak için yürütülecek faaliyetler arasında deniz taşımacılığının yük

ve yolcu taşımacılığında payının arttırılması ve yeşil liman uygulamalarının teşvik edilmesi yer

almakta ancak vergisel teşvikler öngörülmemektedir. Ancak yine de denizyolu taşımacılığını

geliştirmek amacıyla 15/06/2012 tarihli ve 2012/3305 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları

Hakkında Karar kapsamında vergisel teşvik sunulmaktadır. Havayolu taşımacılığının yüksek oranda

sera gazı oluşumuna neden olmasına rağmen, aynı vergisel teşvikler bu ulaşım türüne de

sağlanmaktadır.

15/06/2012 tarihli ve 2012/3305 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar’ın

Öncelikli Yatırımlar Başlıklı 17. maddesinin (a) bendine göre, denizyolu ve havayolu yük ve/veya

yolcu taşımacılığına yönelik yatırımlar 5. Bölgede uygulanan bölgesel desteklerden faydalanabilir.

Bu yatırımlar, 6. Bölgede yer almaları halinde 6. Bölge desteklerine tabidir.

Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı (2017-2023)’te “Denizyolu Taşımacılığının

Güçlendirilmesi” eylemi kapsamında yüksek kapasiteli bir demiryolu altyapısı sayesinde yük ve

320


yolcu taşımacılığının bir kısmının karayollarından alınarak demiryollarına aktarılması

amaçlanmaktadır. Bu amaca ulaşmak için yürütülecek faaliyetler arasında vergisel teşvikler

öngörülmemektedir. Ancak öncelikli yatırımlar kapsamında Yatırımlarda Devlet Yardımları

Hakkında Karar’ın 17. maddesinin (b) bendine göre özel sektör tarafından yapılacak şehirlerarası yük

ve /veya yolcu taşımacılığına yönelik demiryolu yatırımları ile şehir içi yük taşımacılığına yönelik

demiryolu yatırımları 5. Bölgede uygulanan bölgesel desteklerden faydalanabilir. Bu yatırımlar, 6.

Bölgede yer almaları halinde 6. Bölge desteklerine tabidir. Öncelikli yatırımlara sağlanan destekler

ve vergisel teşvikler, Tablo 7’de özetlenmiştir.

Tablo 7: Denizyolu, Havayolu, Demiryolu Yük ve/veya Yolcu Taşımacılığına Yönelik Yatırımlarda

Destek ve Teşvikler

Kaynak:https://tuys.sanayi.gov.tr/page.html?sayfaId=ac3721d7-2cc8-427c-90ad-8a068 d4dcbae&lang =tr Erişim

tarihi: 08 Kasım 2018.

Denizyolu ve demiryolları yük ve/veya yolcu taşımacılığına yönelik sağlanan vergi ve

teşvikleri, Enerji Verimliliği Strateji Belgesi (2012-2023), 10. Kalkınma Planı, İklim Değişikliği

Eylem Planı, Türkiye Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023 ve Ulusal Enerji Verimliliği Eylem

Planı’nda yer alan hedeflerle uyumludur.

Türkiye’de çevre dostu araçlara yol, köprü ve otoparklarda düşük fiyat uygulaması

bulunmamaktadır. Otoyol ve köprü geçiş ücretleri uygulaması iklim değişikliği ile mücadelede

ekonomik araç olarak kullanılmaktadır. Türkiye’de sadece kullanan öder ilkesi uygulanmakta;

kirleten öder veya kirlettiği oranda daha fazla öder ilkesi fiyatlandırmada uygulanmamaktadır Sera

gazı emisyonu düşük araçlardan daha az geçiş ücreti alınmamaktadır (T.C. Çevre ve Şehircilik

Bakanlığı, 2011: 32; Nalkaçan vd.2012:68).

SONUÇ

Türkiye’nin en önemli sorunlarından biri enerji kaynaklarında yüksek oranda dışa bağımlı

olması ve bunun sonucunda ortaya çıkan cari açık sorunudur. Bu sorunla baş edebilmek ve ekonomik

açıdan sürdürülebilir kalkınma hedeflerini ulaşmak için enerji verimliliğinde çok ciddi, kararlı ve

tutarlı politikaların uygulanması ve sürdürülmesi, yenilebilir enerji kaynaklarından büyük ölçüde

BÖLGELER

V VI

KDV İstisnası Var Var

Gümrük Vergisi Muafiyeti Var Var

Vergi İndirimi Yatırıma Katkı OSB* ve EB** Dışı 40 50

OSB ve EB İçi 50 55

Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği OSB ve EB Dışı 7 yıl 10 yıl

OSB ve EB İçi 10 yıl 12 yıl

Yatırım Yeri Tahsisi Var Var

Faiz Desteği İç kredi 5 yıl 7 yıl

Döviz/ Döviz endeksli

kredi 2 yıl 12 yıl

Sigorta Primi İşçi Hissesi Desteği Yok 10 yıl

Gelir Verigsi Stopaj desteği Yok 10 yıl

* Organizse Sanayi Bölgesi ** Endüstriyel Bölge

DESTEK UNSURLARI

321


yararlanılması gerekmektedir. Ülkenin kaynaklarının büyük bir kısmının enerji ithalatına gitmesi

önlenirse, bu kaynaklar sürdürülebilir kalkınmanın finansmanında ve yoksullukla mücadelede

kullanılabilir. Enerji verimliliği politikaları, iklim değişikliği ile mücadeleye de önemli katkılar

sağlar, bugün ile gelecek nesiller arasında köprü oluşturur. Böylece sürdürülebilir kalkınma

ekonomik, çevresel, sosyal ve kültürel boyutlarıyla topyekûn sağlanabilir.

Türkiye enerji arzında yüksek oranda dışa bağımlılığını azaltmak için ulaşımda kombine

taşımacılığa da önem vermeli, ulaştırmada karayollarının payını düşürmeli, demiryolları ve

denizyolları yatırımlarına hız verilmelidir.

Hem kamuda hem de özel sektördeki elektrikli otomobil müşterilerine ve kullanıcılara yönelik

mali teşvikler, elektrikli ve konvansiyonel otomobiller arasındaki satın alma maliyetini ve toplam

sahip olma maliyetini düşürmek için gereklidir. 2009 yılından bu yana pil maliyetlerinde hızlı bir

düşüş yaşansa da, elektrikli araba aküleri halen büyük bir maliyet unsurudur ve perakende fiyatlarının

yükselmesine neden olmaktadır (OECD/IEA, 2017: 15). Dünya genelinde çevre dostu, az karbon

salınımına neden olan, enerjide fosil yakıtlara ve dışa bağımlığı azaltmaya yardımcı olan elektrikli ve

hibrit araçlara doğru eğilim görülmektedir. Bu nedenle bu araçların mali teşviklerle desteklenmesi

tüketici kararlarını etkileyerek araçların yaygınlaşmasını sağlayacaktır. Vergi teşviklerinin yanı sıra

gerekli altyapının sağlanması, yol, köprü ve otoparklarda düşük fiyat uygulaması getirilmesi çevre

dostu araçların yaygınlaşmasına katkıda bulunacaktır.

Türkiye’nin Kyoto Protokolü ve Avrupa Birliği Uyum Yasaları gereği karbon vergisi

uygulamasına geçmesi gereklidir (Özdemir, 2013:133). Ayrıca Türkiye’de motorlu taşıtların

vergilendirilmesinde CO2 emisyonunu esas alması ve hurda araç indirimini düzenli hale getirmesi

bir zorunluluk olacaktır. Bu uygulamanın giderek ciddi bir halan alan ve uzun süredir çözüm

getirilememiş çevre kirliliğine de önemli katkıları olacaktır (Çelikkaya, 2010:61-71).

322


KAYNAKÇA:

Aydın, M. (2016). Enerji verimliliğinin sürdürülebilir kalkınmadaki rolü: Türkiye değerlendirmesi,

Yönetim Bilimleri Dergisi, 14 (28), 409-441.

Benk, S. (2007). Kentiçi Ulaşım Sonucu Oluşan Negatif Dışsallıklar ve Önleme Yolları, T.C. Uludağ

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.

Can, F. (2013, Ocak). Çevre sorunlarının çözümüne yönelik bir araç olarak çevre vergisi

uygulamaları, Vergi Sorunları, 292,146-156.

Cirit, Faruk (2014, Ağustos). Sürdürülebilir Kentiçi Ulaşım Politikaları ve Toplu Taşıma

Sistemlerinin Karşılaştırılması, Uzmanlık Tezi, T.C. Kalkınma Bakanlığı, İktisadi Sektörler

ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Yayın No:2891, Ankara.

Çelikkaya, A. (2010, Kasım). Motorlu taşıtların vergilendirilmesinde yeni eğilim: karbon temelli

vergileme modeli, Vergi Sorunları, 266, 61 71.

Daly, H. E. (1990). Towards some operational principles of sustainable development, Ecological

Economics, 2, 1-6.

Ediger, V. Ş. (2009). Türkiye'nin sürdürülebilir enerji gelişimi, TÜBA Günce Dergisi, 39:18-25.

Enerji İşleri Genel Müdürlüğü, Enerji İstatistikleri 1998 yılı Ulusal Enerji Denge Tablosu.



Enerji Verimliliği Strateji Belgesi, 2012-2023:

http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/02/20120225-7.htm Erişim tarihi: 2 Kasım 2018.

Evren, Murat (2016). “Sürdürülebilirlik, Sürdürülebilir Kalkınma ve Ülkemizdeki Mevcut Durum”,

Anahtar, 335:10-15.

Gür, A. (2013). “Karayolu Ulaşımında Enerji Verimliliği ve Enerji Kaynaklarının Çeşitlendirilmesi”,

3. Sanayi Şurası, 20-22 Kasım. Ankara. http://www.sanayisurasi.gov.tr/pdfs/karayolu-ulas im

inda- enerji -verimliligi-ve-enerji-kaynaklarinin-cesitlendirmesi.pdf Erişim tarihi: 20 Eylül

2018.

Hawken, P. (1993). The Ecology of Commerce. New York: HarperCollins.

http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist Erişim tarihi: 2 Kasım 2018.

https://tuys.sanayi.gov.tr/page.html?sayfaId=ac3721d7-2cc8-427c-90ad-8a068d4dcbae&lang =tr

Erişim tarihi: 8 Kasım 2018.

Nalçakan, M. (2009). Ekonomik gelişmelerin demiryolu taşımacılık sektörüne etkileri, Girişimcilik

ve Kalkınma Dergisi, 4(1), 31-45.

Nalçakan, M., Tutar, F. ve Tutar, E. (2012, Aralık). Ulaştırma sektörünün yarattığı dışsal maliyetlerin

ekonomik etkileri, Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (4 ), 55-73.

Odabaş, H.ve Hayrullahoğlu, B. (2017) . Çevresel sorunların çözümünde motorlu taşıtlar vergisine

bakış: ab üyesi ülke örnekleri, Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler

Fakültesi Dergisi, 17(3), 54-70.

http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/02/20120225-7.htm

http://www.sanayisurasi.gov.tr/pdfs/karayolu-ulas%20im%20inda-%20enerji%20-verimliligi-ve-enerji-kaynaklarinin-cesitlendirmesi.pdf

http://www.sanayisurasi.gov.tr/pdfs/karayolu-ulas%20im%20inda-%20enerji%20-verimliligi-ve-enerji-kaynaklarinin-cesitlendirmesi.pdf

323


OECD (1997). OECD Proceedings, Towards Sustainable Transportation The Vancouver Conference

Conference organised by the OECD hosted by the Government of Canada Vancouver, British

Columbia 24-27 March 1996. Conference Highlights And Overview Of Issues.

OECD/IEA (2017, June). Global EV Outlook 2017, Two million and counting, France.

http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/GlobalEVOutlook2017.pdf

Erişim Tarihi: 13 Ocak 2018.

OECD/IEA (2018, May). Global EV Outlook 2018, Towards cross-modal electrification, France.

https://webstore.iea.org/global-ev-outlook-2018 Erişim tarihi: 1 Kasım 2018.

Özdemir, S. (2013). Vergileme tekniği açısından karbon vergisinin değerlendirilmesi, Vergi

Sorunları, 292,126-134.

Solak, A.O. (2013, Bahar). Türkiye’de ulaştırma sektörü enerji tüketiminin azaltılması: Bir senaryo

yaklaşımı, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (1), 125-140.

T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (2011, Temmuz). İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planı 2011-

2023, Ankara: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı.

T.C. Kalkınma Bakanlığı (2013). Onuncu Kalkınma Planı (2014 - 2018). Ankara: T. C. Kalkınma

Bakanlığı. http://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2018/11/Onuncu-Kalk%C4%B1nma-

Plan%C4%B1-2014-2018.pdf Erişim tarihi: 21 Kasım 2018.

Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı (2017-2023). Resmi Gazete 02/01/2018, 30289.

United Nations (1987). Report of the World Commission on Environment and Development Our

Common Future. http://www.un-documents.net/our-common-future.pdf Erişim tarihi: 23

Ağustos 2018.

Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü (2018). 2000-2016 Türkiye Enerji Verimliliği Gelişim Raporu

2018, EV-2018-01-V1, Ankara: Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü.

Yetişkul, E. ve Şenbil M. (2010). Kentsel ulaşım sektöründe enerji verimliliği: uluslararası bir

karşılaştırma, METU Journal of the Faculty of Architecture, 27(1), 185-200.

Yiğit Şakar, A. (2018, Şubat). Ulusal enerji verimliliği eylem planı 2017-2023 çerçevesinde enerji

verimli taşıtların özendirilmesine yönelik vergi teşviklerinin değerlendirilmesi, Yaklaşım,

302, 12-23.

http://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2018/11/Onuncu-Kalk%C4%B1nma-Plan%C4%B1-2014-2018.pdf


324


ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİ VE BİLGİ ASİMETRİSİ: TÜRKİYE

İÇİN BİR DEĞERLENDİRME

Asuman KOÇ YURTKUR

Bülent Ecevit Üniversitesi İktisat Bölümü

[email protected]

Nüket KIRCI ÇEVİK

Namık Kemal Üniversitesi Maliye Bölümü

[email protected]

Ekonomiler açısından toplumsal refah düzeyinin belirlenmesinde ve ekonomik gelişmenin sağlanmasında en

kilit rollerden biri enerjiye aittir. Çünkü ekonomiler açısından sonsuz ihtiyaç duyulan faktörlerin başında enerji

gelmektedir. Araştırmalar, ekonomik gelişme ile enerji arasında önemli bir ilişkinin varlığını ortaya çıkarmaktadır. Kraft

ve Kraft (1978) çalışması ile başlayan geniş literatüre göre; enerji tüketimi, ekonomik gelişmişliğin en önemli göstergesi

olarak değerlendirilmektedir. Enerji arz güvenliği ise ülkelerin hem ekonomik gelişmişlik düzeyleri hem de ulusal

güvenlik düzeyleri açısından son derece önemli bir konu olarak görülmektedir. Enerji kaynaklarına ulaşmada

beklenmedik sorunlarla karşılaşılması ya da artan enerji talebini karşılamada kaynakların yetersiz kalması gibi durumlar

enerji arz güvenliği kapsamında ele alınmaktadır. Bu gibi sorunlar bilgi asimetrisine yol açarak, piyasa başarısızlıklarına

neden olmaktadır. Türkiye enerji kaynakları bakımından zengin bir ülke olmamakla birlikte, enerji bağımlılığı son derece

yüksektir. Bu durum, enerji arz güvenliğini Türkiye gibi ülkeler açısından üzerinde önemle durulması gereken bir konu

haline getirmektedir. Türkiye gibi enerji bağımlılığının yüksek olduğu ülkelerde; ekonomi, piyasalarda oluşabilecek bilgi

asimetrisinden son derece olumsuz etkilenmektedir. Bu çalışmada, Türkiye’de enerji arz güvenliği sorunu ve piyasa

başarısızlıkları arasındaki bağlantı araştırılmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Enerji Arz Güvenliği, Asimetrik Enformasyon, Enerji Üretimi, Enerji Tüketimi, Türkiye.

ENERGY SUPPLY SAFETY AND INFORMATİON ASYMMETRY: AN ASSESSMENT FOR TURKEY

Energy is one of the key roles in determining the level of social welfare and ensuring economic development in

terms of economies. Because energy is one of the most important factors for economies. Researches reveal the existence

of a significant relationship between economic development and energy. According to the large literature started with

Kraft and Kraft (1978), energy consumption is considered as the most important indicator of economic development.

Energy supply security is seen as an important issue in terms of both the level of economic development and national

security levels of the countries. Conditions such as unexpected problems in accessing energy resources or insufficient

resources to meet the increasing energy demand are addressed in the context of energy supply security. Such problems

lead to information asymmetry and cause market failures. Although Turkey is a country rich in energy resources, energy

dependence is extremely high. In countries such as Turkey where high energy dependence, the economy is highly

adversely affected by the information asymmetry in the markets. This situation makes security of energy supply issues

that need to be emphasized in terms of countries such as Turkey. This study aims to investigate the link between energy

supply security problems and market failures in Turkey.

Key Words: Energy Supply Security, Asymmetric Information, Energy Production, Energy Consumption, Turkey.

325


1. GİRİŞ

Sanayi devrimi ile birlikte yaşanan makineleşme süreci, iş yapabilme yeteneği olarak

tanımlanabilen enerjiye ilgiyi ve ihtiyacı yoğun bir şekilde artırmıştır. Ülkeler büyüyebilmek ve

gelişimlerini sürdürebilmek için enerjiye duydukları ihtiyacı giderme çabası içinde olmuşlardır.

Enerjiye sahip olmak ve verimli kullanımını sağlamak ülkeler açısından vazgeçilmesi mümkün

olmayan süreçler haline gelmiştir. Ülkelerde süregelen büyüme serüveni her geçen gün enerjiye

duyulan ihtiyacı daha da artırmıştır. Enerji üretimi ile enerji tüketiminin eşanlı sağlanamaması enerji

açığı olarak ifade edilen ve ülkeler açısından büyük bir sorun haline gelen enerjinin ülke

gereksinimlerini karşılayamaması durumuna yol açmaktadır. Diğer bir ifade ile bir ülkede üretilen

enerji tüketilen enerjiden az ise, o ülkede enerji açığı sorunundan bahsetmek mümkün hale

gelmektedir.

Enerji ısı enerjisi, ışık enerjisi, elektrik enerjisi, nükleer enerji gibi değişik formlarda ortaya

çıkan ve iş yapma kapasitesi olarak tanımlanan bir kavramdır. Enerji kaynakları ise yenilenebilir ve

yenilenemeyen enerji kaynakları olarak ikiye ayrılmaktadır. Yenilenebilir enerji, sürekli olan ve

tekrar tekrar kullanılabilen enerji olarak tanımlanmaktadır. Güneş ya da rüzgar enerjisi bu grup enerji

kaynakları içerisinde yer almaktadır. Yenilenemeyen enerji ise, kısa sürede yeniden oluşmayan ve

ancak kullanımda yer alan enerji olarak tanımlanmaktadır. Petrol, doğalgaz ya da kömür gibi

kaynaklar ise yenilenemeyen enerji kaynakları arasında yer almaktadır. (İTU, 2007: 1).

Enerji bakımından kaynakların yeterli olmadığı ülkeler, enerjide eksik kalan kısmı ithalat

yoluyla kapatma çabası içerisine girmektedirler. Bu sayede büyüme süreçlerinin devamı

sağlanabilmektedir. Bu noktada ülkeler açısından enerjinin fiyatı ve temin etme olanakları, üzerinde

önemle durulması gereken bir konu haline gelmektedir. Enerji uygun fiyatlı ve yeteri kadar

zamanında temin edilebiliyorsa, ekonominin sürdürülebilir büyümeyi sağlaması mümkün olmaktadır

(Bayraktutan vd., 2012: 30).

Enerji açığı, enerji arzının enerji talebini karşılayamaması nedeniyle ortaya çıkan ve

ekonomiler açısından gelişmişlik seviyesinin en temel belirleyicileri arasında başı çeken önemli bir

meseledir. Ancak bu sorunu ortaya koyabilmek için öncelikle enerji açığının arz ve talep yönüyle çift

taraflı ele alınması gerekmektedir. Enerji talebi, ihtiyaçları giderme özelliği olan mal ve hizmet

üretiminde ya da günlük ihtiyaçları karşılama amacıyla bireyler ve kurumlarca talep edilen enerji

miktarı, şeklinde tanımlanmaktadır (Sweeney, 2000: 5). Enerji arzını ise, enerji üretiminin enerji

talebini karşılayamaması durumu olarak tanımlamak mümkün olmakla birlikte, enerjinin verimli

kullanılması ve etkin dağıtılması gibi meselelerin de bu tanımın içerisinde değerlendirilmesi

gerekmektedir. Enerji arzı, sadece üretim ile ilgili meseleleri değil aynı zamanda etkin dağılım ve

kullanım gibi meseleleri de kapsamalıdır (Esen ve Bayrak, 2015: 52).

2. ARZ VE TALEP BOYUTUYLA ENERJİ

Dünyada nüfus artış hızına ve ekonomik gelişmeye bağlı olarak enerji talebinin de önemli

oranda artması beklenmektedir (EIA, 2007). Bu talep artışlarının önemli kısmının gelişmekte olan

ülkelerden gerçekleşeceği düşünülmektedir. Dünyada 2040 yılına kadar hızla büyüyen gelişmekte

olan ekonomilerde 2,5 milyardan daha fazla insanın düşük gelir grubundan çıkacağına dair tahminler

ortaya konulmaktadır. Bu yükselen refah artışının küresel enerji talebinde de bir artışa neden olacağı

bilinen bir gerçektir. Yine de bu artışın ortalama 25 yılda enerji talebini %3 artıracağı tahmin

326


edilmektedir (BP, 2018: 6). Bugün dünyada enerji tüketimindeki artışın ve küresel enerji talebinin

yarısını Çin ve Hindistan’ın oluşturduğu bilinmektedir.

Gelişmekte olan ülkeler açısından toplumsal gelişmenin sağlanması ve sürdürülebilir olması

enerji faktörüne son derece bağlıdır. Sanayileşme yolunda ilerleyen ve hızla büyüyen gelişme

yolundaki ülkeler enerjiye taleplerini yoğun bir şekilde artırmaktadırlar. Enerji talep boyutuyla bir

tüketicinin faydasını en yükseğe çıkarmak için satın almak istediği tüketim maddesi olarak ifade

edilmektedir. Arz boyutuyla ise, hammadde, emek ve sermayenin yanı sıra en temel üretim

faktörlerinden biri olarak ifade edilmektedir (Dhungel, 2008: 137).

Ülkelerin enerji arz ve talebi arasındaki dengesizliğin sebeplerinin hem arz hem de talep

boyutu ile ele alınması gerekmektedir. Her ülke açısından bu sebepler birbirinden farklı olmakla

birlikte, enerji arzının ve talebinin belirleyicilerini belli başlıklar altında toplamak mümkündür.

Ekonomik büyüme, enerji fiyatları, nüfus artışı, şehirleşme, teknolojik gelişme ve verimlilik gibi

faktörler talep yönlü enerji açığının belirleyicileri arasında yer almaktadırlar. Enerji fiyatları, coğrafi

yapı ve iklim, teknoloji, ekonomik ve siyasi faktörler ve enerji arz güvenliği ise enerji açığının arz

yönlü belirleyicileri arasında sayılmaktadır (Esen ve Bayrak, 2015: 47).

Üretim süreçlerinde ve üretim ölçeğinin artırılması durumunda enerji önemli bir role sahiptir.

Ekonomik büyüme açısından diğer tüm üretim faktörlerinin yanı sıra, enerji olmazsa olmaz

konumundadır (Stern, 2004: 5). Ekonomik büyümenin sürdürülebilir olması büyük oranda enerjiye

bağlanmaktadır ( Paul ve Bhattacharya, 2004). Enerji fiyatları ile enerji talebi arasında da önemli bir

bağlantı bulunmaktadır. Özellikle enerji açığı yaşayan ülkeler açısından enerji fiyatlarındaki

yükselişler enerji talebi üzerinde önemli etkide bulunmaktadır. Enerji fiyatları önemli bir maliyet

unsuru olarak üretim süreçlerinin düzgün çalışmasını ve ekonomik büyümenin sürdürülebilir

olmasını etkilemektedir. Ancak yine de ülkeden ülkeye enerji fiyatlarının talep esnekliğinin farklı

olması söz konusudur. Enerji fiyat artışlarına rağmen enerji talebinin azalmaması enerji talebinin fiyat

esnekliğinin düşük olduğu anlamına gelmektedir (Bernstein ve Griffin, 2005: 2). Dolayısıyla bir

ülkede enerji kullanımı ve kaynakları ne denli önemli ise enerji talebinin fiyat esnekliği o denli düşük

olacaktır.

Enerji talebinin bir diğer önemli belirleyici faktörü olarak nüfus gösterilmektedir. Nüfus

artışının bir ülkede enerji talebini artırması kaçınılmaz bir sonuçtur. Dünya’da enerji tüketiminin

artmasına neden olan temel faktörlerden birinin nüfus olduğu belirtilmektedir. Nüfus artışının

gelişmekte olan sanayi ve şehirleşmeye bağlı olarak küresel boyutta enerji talebi artışında önemli

derecede etkide bulunacağı belirtilmektedir. (EPDK, 2017: 3). Şehirleşme olgusu da, nüfus artışına

benzer şekilde enerji talebi üzerinde artış yönlü etkiler meydana getirmektedir. Şehirleşme ile birlikte

enerji kullanım miktarında ve enerji kullanım türlerinde artış meydana gelmektedir. Bu süreçler de

enerji açığının artmasına sebep olmaktadır. Ekonomide hem üretimde hem de günlük yaşam

gereksinmelerinde enerjinin yoğun olarak kullanımı, teknolojide yaşanan hızlı gelişme süreci ile

birlikte giderek artmaktadır. Teknolojide yaşanan gelişmeler, yaşam için çeşitli kolaylıkları

beraberinde getirmekle birlikte, enerjiye olan ihtiyacı da artırmaktadır. Bu nedenle hem enerji talebi

artmakta hem de enerji açığı büyümektedir (IAEA, 2009).

Enerji verimliliği ile enerji tasarrufu birlikte etkin bir şekilde çalıştırıldığında, ekonomide

enerji talebini azaltıcı yönde etkiler meydana getirebilmektedir. Enerjinin tasarruflu kullanımı, enerji

tüketiminin azaltılmasını ifade etmektedir. Enerji verimliliği ise tasarrufu da kapsayan daha geniş bir

327


kavramdır. Enerji verimliliğinin arttırılması bu nedenle tasarrufun da artmasına katkı sağlayarak,

harcanan enerji miktarını azaltabilmektedir (Esen ve Bayrak, 2015: 51-52). Günümüz dünyasının

gelişmişlik anlayışında, enerjinin fazla olması ve tüketiminin bol olması düşüncesinden ziyade,

tasarruflu ve verimli kullanımı ile enerjiye daha ekonomik yollardan ulaşma yaklaşımı hakimdir.

Böylece, çevresel açıdan sağlıklı, enerji güvenliği açısından ve enerji çeşitliliği açısından yeni

gelişmelerin yaşandığı ortamlar oluşmaktadır. Bu sayede, hem enerji kullanımı daha verimli ve

tasarruflu, hem de enerji güvenliği sağlanmış olarak ilerlemek mümkün olacaktır (Bayraç ve Çildir,

2017: 203). Küreselleşme süreci ile birlikte enerji sektöründe çeşitli düzenlemelere yer verilmiş ve

çeşitli özelleştirme faaliyetleri uygulanmaya başlanmıştır. Türkiye 1980’den sonra yaşanan hızlı

sanayileşme ve nüfus artışı ile enerji ihtiyacı giderek artan bir ülke konumuna gelmiştir. Bu artış yıllar

itibariyle devam etmiş ve günümüze gelindiğinde, Türkiye’de elektrik tüketiminin 2017 yılında bir

önceki yıla göre % 6,30 artmıştır. Bu artış giderek enerji tüketiminin arttığının bir göstergesi olarak

değerlendirilebilir (EPDK, 2017: 9).

Enerji talebinde meydana gelen artışlar, enerji artışını da zorunlu hale getirmektedir. Bir

ülkede enerji üretimi, enerji talebini karşılayamıyor ise, o ülke için enerji ithali kaçınılmazdır.

Ülkelerin enerjide dışa bağımlı hale gelmeleri ise, üretim maliyetlerini artırıcı bir unsur olarak ülke

kalkınmasına olumsuz yansımaktadır. Enerji açısından tüketici konumunda bulunan ülkelerde, ithal

enerjiye bağımlılık yüksek olup, enerjinin sürekliliği, güvenilirliği, çeşitliliği, fiyat düzeyi ve

verimliliği açısından çeşitli sorunlar söz konusudur. Yani bu ülkeler açısından enerji arz güvenliği

sorunu oluşmaktadır (Selçuk, 2010: 24).

Yaşanan hızlı teknolojik dönüşümle birlikte enerji girdi olarak üretim süreçlerinin

vazgeçilmez bir faktörü haline gelmiştir. Enerji arzı, enerjinin kullanılmak üzere piyasaya sunulması

olarak tanımlanmaktadır. Ancak enerji arzı, enerji üretimi ile birlikte enerjinin etkin kullanımını ve

dağılımını da kapsamaktadır. Enerji arzı, coğrafi yapıdan iklim değişikliklerine, teknolojinin

durumundan çevresel faktörlere, ekonomik ve siyasi durumdan mali ve kurumsal faktörlere geniş bir

alandan etkilenmektedir. Her ülkenin coğrafi konumu ve iklim koşulları enerji kaynaklarına ulaşım

açısından farklı olmakta ve bu durum da enerjinin miktarını ve kullanımını etkilemektedir. Yeterli

teknolojik donanımın olmaması enerjiye ulaşmayı ve elde etmeyi sınırlandırmakta ve bu gibi

durumlarda ülke kapasitesinin çok altında enerjiden faydalanılabilmektedir. Enerji kaynaklarına

yönelik yatırımlar yapılırken ve hangi enerji kaynağının kullanılacağına karar verilirken dikkat

edilmesi gereken bir diğer nokta çevre faktörüdür. Enerji kaynaklarının tüm çeşitlerinin çevre ile ilgili

bir takım sorunları da beraberinde getirmesi kaçınılmazdır. Bu nedenle çevre sorunlarını asgari

düzeye indirecek enerji kaynaklarına yatırım yapılması doğru bir yol gibi görünmektedir (Pamir,

2007: 14).

Hem enerji ihracı yapan hem de enerji ithali yapan ülkeler açısından ekonomide önemli etkiler

meydana getirecek en önemli faktör enerji fiyatlarıdır. Enerji arz eden ülkeler açısından enerji

fiyatlarındaki düşüşlerin ekonomiye olumsuz yansıyacağı ortadadır. Tam tersine enerji ithal eden

ülkeler açısından da, enerji fiyatlarındaki yükselme maliyet artışı anlamına gelmektedir. Bu nedenle

enerji fiyatlarındaki dalgalanmaları en aza indirerek, ülke ekonomilerinin zarar görmesini

engelleyecek çözüm yolları gerekmektedir. Ayrıca enerji ülkeler açısından stratejik önemi bulunan

bir faktör olması nedeniyle, enerji zengini ülkeler bu durumu, daha fazla söz sahibi olma şeklinde

328


kullanabilmektedirler. Örneğin enerji arzını artırmak ya da azaltmak yönlü hareketlerle siyasi

anlamda etkinlik sağlayabilmektedirler. (Altunakar, 2014: 27).

3. ARZ GÜVENLİĞİ VE ASİMETRİK ENFORMASYON

Enerji güvenliği çok çeşitli tanımlamaların içerisindeki; enerji kaynağının varlığı, ulaşılabilir

olması, ekonomik olması ve sürdürülebilir olması gibi önemli unsurları içerisinde barındıran enerji

ile ilgili önemli konular arasında yer almaktadır (Erdal ve Karakaya, 2012: 111). Enerji güvenliği,

enerji kaynakları bakımından zengin ülkeler açısından enerji talep güvenliği, enerji ithaline ihtiyaç

duyan ülkeler açısından ise enerji arz güvenliği olarak iki ayrı başlık altında ele alınmaktadır

(Hodallıoğlu, 2016: 750). Esasında enerji tüketicisi konumundaki ülkeler enerjide ithal kaynaklara

yüksek derecede bağımlılık duydukları için, bu ülkeler açısından enerjinin sürekli, güvenilir ve makul

fiyatlı olması yani enerji arz güvenliği büyük önem taşımaktadır. Enerji üreticisi konumunda olup

enerji ihraç eden ülkeler açısından ise ülkenin enerji kaynaklarına uluslararası piyasalardan kesintisiz

ve yeterli talebin olması ve yüksek fiyattan satabilmesi yani enerji talep güvenliği büyük önem

taşımaktadır (Selçuk, 2010: 32).

Ülkelerin gerek ekonomik gelişmişlikleri gerekse ulusal güvenlikleri açısından enerji arz

güvenliği son derece önemli bir meseledir. Enerji güvenliği kavramı, enerji altyapısına yönelik

saldırılardan elektrik kesintilerine, ambargolardan doğal afetlere, grev ve lokavtlardan iç savaşa kadar

birçok olasılığı içinde barındıran geniş bir yelpazeye sahiptir (Pamir, 2007: 14). Enerji arz güvenliği

ise enerji kaynaklarına ulaşmada ortaya çıkabilecek sorunlar ile enerji talebinin artması sonucu enerji

kaynaklarının yetersiz kalması halinde oluşabilecek durumları kapsamaktadır (Çalışkan, 2009: 306).

Bu çerçevede, enerji arz güvenliği açısından, enerjide dışa bağımlılığı azaltacak, enerjiye ulaşmada

ortaya çıkabilecek aksaklık ya da kesinti gibi durumları önleyecek, enerji çeşitliliğini artıracak

tedbirlerin alınması gerekmektedir. Enerji güvenliği açısından tek kaynağa ya da tek ülkeye bağlı

olarak enerji kullanımının olmaması son derece önemlidir. Tek kaynağa ya da tek ülkeye bağlı olarak

enerjinin kullanımı da bir tür bağımlılık oluşturduğu için, enerji arz güvenliği açısından son derece

sakıncalı bir durumdur.

Türkiye açısından enerji arz güvenliği mevcut kaynakların çeşitlendirilmesi ve enerji

üretiminin artırılması ile mümkündür. Enerjide kaynak çeşitliliği ile tek bir kaynağa bağımlı olmanın

riskleri azaltılmış olmaktadır. Türkiye’de tüm potansiyel enerji kaynaklarının kullanılabilir hale

gelmesi ile birlikte dahi, enerji talebi karşılanmış olmamaktadır. Ancak enerjide yerli kaynakların

payının artırılması, enerji arz güvenliği ve enerjide dışa bağımlılığın azaltılması açısından son derece

önemlidir (Satman, 2007: 15).

Türkiye’de enerji arz güvenliği açısından yerli enerji arzının artırılması ve enerjinin etkin

kullanılması olmazsa olmazlar arasında yer almaktadır. Yine enerji tüketiminde tasarrufa gidilmesi

ve enerjinin verimliliğini artıracak çalışmalar yapılması da gerekmektedir. Enerji ithalinde kaynak

çeşitliliğine ve ithalat yapılan ülke sayısında artışa gidilerek yüksek bağımlılık oranını düşürmek

öncelikli meseleler arasındadır (Çalışkan, 2009: 308-309).

Türkiye’nin enerji arz güvenliği strateji ve politikaları şu şekilde sıralanmaktadır (ETKB,

2014: 38-39):

• Dışa bağımlılığın asgari düzeye indirilmesi

329


• Kaynak çeşitliliğine, yerli ve yenilenebilir kaynaklara önem verilmesi

• Çevresel etkilerin en aza indirilmesi

• Üretimde ve kullanımda enerji veriminin artırılması

• Serbest piyasa koşullarında kamu-özel kesim işbirliğinin sağlanması

• Enerji ihtiyaçlarının güvenli, sürekli ve düşük maliyetli olacak şekilde karşılanmasını

sağlayacak politikaların oluşturulması

Tüm bu strateji ve politikalar çerçevesinde, enerji piyasasında sağlıklı ilerleme kaydetmenin

yolu sağlıklı bilgiye ulaşabilmekten geçmektedir. Reel ekonomik hayat birçok piyasada alışverişe

konu olan malın kalitesi ile ilgili bilgi edinmek çok zahmetli olabileceği gibi bazı durumlarda da

imkansız olabilmektedir. Bir malın alıcısı ile satıcısının aynı bilgiye sahip olmamaları yani

birbirlerinden farklı bilgiye sahip olmaları durumu asimetrik enformasyon olarak adlandırılmaktadır.

Eğer bir piyasada asimetrik bilgi söz konusu ise, o piyasada kaynak tahsisinde etkinlik

gerçekleşmemiş olabilir. Asimetrik bilgi kaynaklı piyasa başarısızlıkları sadece mal ve hizmet

piyasaları için değil aynı zamanda faktör piyasaları için de geçerli bir durumdur (Dinler, 2015: 641).

Bu nedenle ekonomiler için en temel üretim faktörleri arasında yer alan enerjinin arzı ile ilgili

yaşanabilecek eksik bilgi durumları, enerjiye bağımlı ülkeler açısından son derece önemli bir soruna

dönüşmektedir. Bu nedenle enerji arz güvenliği bu ülkeler için öncelikle üzerinde durulması gereken

meselelerin başında gelmektedir.

Örneğin petrol piyasasında asimetrik bilginin ortaya çıkmasına sebep olacak şekilde bir

bilginin yayılışı petrol fiyatları üzerinde etkili olarak enerji arz eden ve talep eden ülkeler açısından

farklı etkilere yol açabilecektir. Petrol üreten ülkelerin üretimi kısacakları yönündeki bir haber

piyasalarda dengesizliklere yol açacaktır. Bu durumda petrol fiyatları yükselme eğilimi içerisine

girerek ithal eden ülkeler açısından maliyet artışlarına sebep olacaktır (Eğilmez ve Kumcu, 2004:

208-209). Böyle bir haberin doğruluğu ya da yanlışlığı ile ilgili piyasalara tam bilginin ulaşması

zaman alacağından petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar enerji bağımlısı ülkeler açısından olumsuz

ekonomik sonuçları da beraberinde getirecektir.

Bir ekonomide piyasa mekanizmasının tam ve etkin çalışmaması hali pareto optimumunun

gerçekleşmediği anlamına gelmektedir. Piyasa aksaklıkları denilen bu durum, piyasada rekabet

şartlarının sağlanmamasına ve kaynakların tahsisinde optimumdan uzaklaşılmasına neden

olmaktadır. Asimetrik enformasyon da herhangi bir piyasada gerekli bilgilerin tümüne tam olarak

sahip olamama nedeniyle meydana gelen piyasa başarısızlıklarından biridir. Enerji hem ekonomik

hem de sosyal açıdan kalkınmanın en önemli faktörlerinden birisidir. Üretim süreçleri için gerekli bir

araç olmakla birlikte, aynı zamanda toplumun refah seviyesi üzerinde de iyileştirici güçtür. Bu

nedenle enerji kaynakları açısından enerjide arz güvenliği özellikle enerji bakımından dışa bağımlı

olan Türkiye gibi ülkeler açısından son derece önemlidir. Enerji güvenliği ile ilgili politik

düzenlemelerin sağlıklı olması ve doğru işleyebilmesi bu piyasadaki bilgi asimetrisine engel olarak

enerji piyasası başarısızlıklarını engelleyebilecek bir durumdur.

330


4. TÜRKİYE İÇİN BİR DEĞERLENDİRME

Dünyada yaşanan küreselleşme süreci ile birlikte ülkeler arasındaki etkileşim ve bağımlılık

ilişkisini artırmaktadır. Ekonomik hayatın gerek üretim gerekse tüketim boyutunda etkili ve önemli

bir faktör olan enerji ise, bu süreçle birlikte üzerinde durulması gereken öncelikli meselelerden biri

haline gelmiştir. Türkiye artan nüfusu ve büyüyen ekonomisi ile her alanda enerjiye giderek daha

fazla ihtiyaç duyan bir ülke konumundadır. Enerji bakımından zengin kaynaklara sahip olmaması

nedeniyle enerjide dışa bağımlı olarak enerji ithal eden ülke konumundadır. Bu nedenle de Türkiye

açısından enerji güvenliği, özellikle de enerji arz güvenliği en önemli konular arasında yer almaktadır.

Türkiye’nin enerji politikaları ve stratejilerinin ekonomik büyüme hedefini

gerçekleştirebilecek şekilde, yeterli miktarda, güvenilir ve rekabet edilebilir fiyatlar çerçevesinde

tüketiciye sağlanacak kapsamda belirlenmesi gerekmektedir. Bu politika ve stratejiler şu şekilde

sıralanabilir (ETKB, 2006: 1):

• Enerji depolama kapasitesinin artırılması

• Enerji kaynaklarının ve enerji ithali yapılan ülkelerin çeşitlendirilmesi

• Yerli enerji kaynaklarının kullanımının ve geliştirilmesinin öncelikler arasında olması

• Enerji üretimi için yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve kullanılması ile yerli üretimin

artırılması

• Enerji talep yönetiminin etkinleştirilmesi ve enerji kullanımında verimliliğin artırılması

• Alternatif enerji kaynaklarının kullanımına imkan verilmesi

• Enerjinin bir sektör olarak rekabet edebilir koşullarda yapılandırılması ve şeffaf bir piyasa

haline gelmesi

• Enerji ile ilgili her türlü politika ve stratejiyi geliştirirken çevresel unsurların göz önünde

bulundurulması

Orta Vadeli Program kapsamında daha istirkarlı ve daha rekabetçi bir ortamda büyümeyi

sağlayıp, toplumun refahını artıracak şekilde 2017 yılı faaliyet raporunda şu şekilde sıralanmaktadır

(ETKB, 2017: 44):

• Yeni rafineri inşası, elektrikli otomobil imalatı, ileri teknoloji içeren hava taşıtı motorları ve

parçalarıyla, ilaç ve tıbbi cihaz üretimi gibi konularda Ar-Ge yatırım teşvik sisteminin

geliştirilmesi ve yurt içi üretimin artırılması

• Enerji arz güvenliğinin sağlanması için hem yerli ve yenilenebilir kaynakların harekete

geçirilmesi, hem de nükleer teknoloji yatırımlarına devam edilmesi

• Uluslararası enerji ticaretinde Türkiye’nin stratejik konumunu güçlendirecek projelere

yönelinmesi

• Yenilenebilir enerji kaynaklarının üretiminde kullanılan makine ve teçhizatların yurt içinde

üretimi için çalışmaları devam etmesi

331


• Elektrik iletim altyapı şebekesini güçlendirerek komşu ülkelerle elektrik ticaretinin

kolaylaştırılması

• Yerli kaynak potansiyelinin araştırılmasına hız verilmesi

• Madenlerin ekonomiye kazandırılması

Türkiye’de kalkınma planları çerçevesinde enerji üzerinde önemle durulduğu görülmektedir.

Dokuzuncu kalkınma planı döneminde enerji tüketiminin büyümeye devam ettiği ancak küresel

boyutta yaşanan krizin de etkisiyle bu artışının beklentinin altında kaldığı görülmektedir. Birincil

enerji tüketimi açısından %2,8’lik bir artış, elektrik enerjisi tüketimi açısından ise yıllık ortalama

%5,6’lık bir artış gerçekleşmiştir. Enerji sektöründe serbestleşme politikalarının takip edildiği

dokuzuncu kalkınma planı döneminde kamunun payının azaltılması ve özel sektör payının artırılması

hedefleri doğrultusunda, özel sektörün elektrik enerjisi kurulu güç içerisindeki payı 2012 sonu

itibariyle %56,6’ya yükselmiştir. Yine özel sektörün elektrik üretimi içerisindeki payı da %62’ye

yükselmiştir. (KP, 2013: 102)

Yine kalkınma planı çerçevesinde enerji arz güvenliği üzerinde önemle durulduğu

görülmektedir. Arz güvenliğini sağlamak amacıyla yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik

üretimine yönelik teşvik sisteminde iyileştirmelere gidilmiştir. Yerli kömür sahaları elektrik

üretebilmek amacıyla özel sektöre açılmıştır. Nükleer enerji konusunda ülkelerle yeni anlaşmalar

yoluna gidilerek enerji arz güvenliği için yeni girişimler yapılmıştır. Enerjinin tüketicisine sürekli,

güvenli ve maliyeti düşük bir şekilde ulaşması amacıyla enerji temininde kaynak çeşitlendirmesine

gidilmiştir. Yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarını değerlendirmeye çalışan, nükleer enerji ile

elektrik üretimini gerçekleştirmeyi amaçlayan, enerji yoğunluğunu azaltıcı ve israfı önleyici aynı

zamanda da çevresel faktörlere duyarlı bir tutum içinde olma gayreti içerisinde güçlü bir enerji sistemi

amaçlanmaktadır (KP, 2013:103).

5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Dünya’da kıt olan enerji kaynaklarının dengesiz dağılımı, bu kaynaklarla tüm ülkelerin enerji

ihtiyacının eşit düzeyde karşılanmasını olanaksız kılmaktadır. Kaynakla bakımından zengin

rezervlere sahip ülkeler ile kaynak bakımından yeterli rezervi olmayan ülkeler ekonomik açıdan da

bir sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır. Bu durum hem ülkeler arasında enerji arz ve talep dengesini

bozmakta hem de rekabet edebilirlik açısından fırsat eşitsizliklerine yol açmaktadır. Ancak ister enerji

ithal eden ister enerji ihraç eden konumunda olsun tüm ülkeler için ortak gerçek ise bu kaynakların

sınırlı olması ve bir kısmının tükenmeye mahkum olmasıdır. Bu nedenle enerji kaynaklarının doğru

ihtiyaçlar için ve verimli olarak kullanılması büyük önem arz etmektedir.

Türkiye enerji kaynakları bakımından zengin rezervlere sahip olmaması nedeniyle enerji ithal

eden ülke konumundadır. Türkiye’de enerji talebi konusunda giderek artan bir seyrin varlığı, bu enerji

talebinin nasıl karşılanması gerektiği ile ilgili konuları önemli hale getirmektedir. Türkiye’nin enerji

arz güvenliğinin artırılmasının gerekliliği en önemli gündem haline gelmektedir. Bu noktada enerji

bağımlısı Türkiye’nin kaynak çeşitlendirmesinde dengeli bir dağılıma sahip olması son derece

332


önemlidir. Aynı zamanda yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarının payının üretim süreçlerinde

artırılması gerekmektedir.

Enerji sektörüne ait projelerin hızlı ve düşük maliyetli gerçekleştirilebilmesi de elzemdir. Bu

sayede enerji verimliliğini artıracak şekilde yeni üretim alanlarının ekonomiye dahil edilmesi

mümkün olabilecektir. Enerji piyasasında bilgi asimetrisini asgariye indirecek en önemli faktör enerji

arzının güven altında olmasıdır. Bu sayede bu piyasadaki eksik bilgilendirme sürecinin sebep

olabileceği dengesizlikler engellenmiş olacaktır. Hem enerji kaynaklarının etkin ve verimli kullanımı

sağlanmış hem de ülkenin rekabet edebilirliği güvence altına alınmış olacaktır.

KAYNAKÇA

Altunakar, S.Ş. (2014), “Enerji Ekonomisinin Yapısal Sorunları ve Nükleer Enerji Örneği”,

Pamukkale Üniv. SBE Doktora Tezi.

BP, (2018), BP Statistical Review of World Energy.

https://www.bp.com/content/dam/bp/en/corporate/pdf/energy-economics/statistical-

review/bp-stats-review-2018-full-report.pdf.

Bayraç, H. Naci ve Çildir, M. (2017), “AB Yenilenebilir Enerji Politikalarının Ekonomik Büyüme

Üzerindeki Etkisi”, Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, ICMEB17 Özel Sayı,

201-212.

Bayraktutan, Yusuf, Arslan, I., Özkan, G. S. ve Çevik, F. S. (2012), “Industrial Sector Energy

Consumption in Turkey - The Relationship Between Economic Growth (1970-2010)”, Journal

of Economics and International Finance, 4 (2), 30-35. http:// dx.doi.org/10.5897/JEIF11.140.

Bernstein, Mark A. ve Griffin, James (2005), Regional Differences in the Price-Elasticity of Demand

For Energy, California: RAND.

Çalışkan, Şadan, (2009), “Türkiye’nin Enerjide Dışa Bağımlılık ve Enerji Arz Güvenliği Sorunu”,

Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 25, 297-310.

Dhungel K. R. (2008). “A Casual Relationship between Energy Consumption and Economic Growth

in Nepal”, Asia-Pasific Development Journal, 15(1), 137-150.

Dinler, Z. (2015), Mikro Ekonomi, Ekin Basım Yayın Dağıtım, 26. Basım.

EIA, (2007), Annual Energy Outlook 2007.

https://www.eia.gov/outlooks/archive/aeo07/pdf/0383(2007).pdf.

Eğilmez, M. ve Kumcu E. (2004), Ekonomi Politikası, Remzi Kitabevi,18. Basım.

EPDK, (2017), Elektrik Piyasası 2017 yılı Piyasa Gelişim Raporu. http://epdk.gov.tr/Detay/Icerik/3-

0-0-102/yillik-rapor-elektrik-piyasasi-gelisim-raporlari.

Erdal, L. ve Karakaya, E. (2012), “Enerji Arz Güvenliğini Etkileyen Ekonomik, Siyasi ve Coğrafi

Faktörler”, Uludağ Üniversitesi İİBF Dergisi, 31(1), 107-136).

ETKB, (2006), 2006 Yılı Faaliyet Raporu.

http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2f1%2fDocuments%2fFaaliyet%20Raporu%2f

2006.pdf.

ETKB, (2014), Yeni Türkiye Büyüyen Ekonomi Sürdürülebilir Enerji Çevreye Duyarlı Tabii Kaynak

Üretimi.



https://www.eia.gov/outlooks/archive/aeo07/pdf/0383(2007).pdf

http://epdk.gov.tr/Detay/Icerik/3-0-0-102/yillik-rapor-elektrik-piyasasi-gelisim-raporlari

http://epdk.gov.tr/Detay/Icerik/3-0-0-102/yillik-rapor-elektrik-piyasasi-gelisim-raporlari

http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2f1%2fDocuments%2fFaaliyet%20Raporu%2f2006.pdf


333



2014.pdf.

ETKB, (2017), Enerji ve Doğal Kaynaklarda Yerli Teknoloji.


2017%20Faaliyet%20Raporu%20son.pdf.

Hodaloğulları Z. ve Aydın, A. (2016), “Türkiye ile Rusya Arasındaki Doğalgaz İşbirliğinin

Türkiye’nin enerji Güvenliğine Etkisi”, Uluslararası sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), 744-

755.

IAEA (2009), IAEA Tools and Methodologies for Energy System Planning and Nuclear Energy

System Assessments, Austria: International Atomic Energy Agency (IAEA).

İTÜ (2007). Türkiye’de Enerji ve Geleceği, İstanbul. https://docplayer.biz.tr/1841037-Turkiye-de-

enerji-ve-gelecegi.html.

KP, (2013), Onuncu Kalkınma Planı 2014-2018. http://www.sbb.gov.tr/wp-

content/uploads/2018/11/Onuncu-Kalk%C4%B1nma-Plan%C4%B1-2014-2018.pdf.

Kraft J, Karft A (1978). On the Relationship between Energy and GNP, J. Energy Dev., 3: 401-

403.

Pamir, N. (2007). “Enerji Arz Güvenliği ve Türkiye”, Stratejik Analiz, Mart, ss. “14-24”.

Paul, Shyamal ve Bhattacharya, Rabindra N. (2004), “Causality Between Energy Consumption and

Economic Growth in India: A Note on Conflicting Results”, Energy Economics, 26, 977– 983.

Satman, Abdurrahman (2007), “Türkiye’nin Enerji Vizyonu”, Jeotermal Enerjiden Elektrik Üretimi

Semineri, TESKON2007, VIII. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi, 25-28 Ekim 2007,

İzmir.

Selçuk, İ.Ş. (2010). Küresel Isınma, Türkiye’nin Enerji Güvenliği ve Geleceğe Yönelik Enerji

Politikaları. Ankara Barosu Yayınları, Ankara.

Stern, David I. ve Cleveland, Cutler J. (2004), “Energy and Economic Growth”, Rensselaer Working

Papers in Economics, No. 0410, 1-41. (09/05/2013), http://www.

economics.rpi.edu/workingpapers/rpi0410.pdf Sweeney, James L. (2000), “Economics of

Energy”, Stanford University, Article: 48, 4(9), 1-28. (11/04/2013),

http://www.stanford.edu/~jsweeney/paper/Energy%20 Economics.PDF



http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2f1%2fDocuments%2fFaaliyet%20Raporu%2f2017%20Faaliyet%20Raporu%20son.pdf

http://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2f1%2fDocuments%2fFaaliyet%20Raporu%2f2017%20Faaliyet%20Raporu%20son.pdf

https://docplayer.biz.tr/1841037-Turkiye-de-enerji-ve-gelecegi.html

https://docplayer.biz.tr/1841037-Turkiye-de-enerji-ve-gelecegi.html



334


B RIC – T ÜLK ELERİNDE İ KTİSADİ BÜYÜME İLE

CO2 İLİŞKİSİ Ü ZERİNE B İR İ NCELEME

Prof. Dr. S eyfetti n Erdoğan Istanb ul Med eniyet Üniv ersitesi, Siyasa l Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

Doç. Dr. Du rmuş Ça ğrı Yıl dırım

Nam ık Kemal Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

D oç. Dr. A yfer Gedi kli

Ist anbul M edeniy et Üniver sitesi, Siya sal Bilgiler Fa kültesi, İktisat Böl ümü

A yferg [email protected]

ÖZET

Reel büyüme performansındaki artışın en önemli maliyeti, enerji tüketiminin artmasıdır. Enerji tüketimi, çevre

kirliliğinin nedeni olan karbondioksit emisyonunu artırmaktadır. Karbondioksit emisyonun yol açtığı çevre sorunları ile

mücadele etkin tedbirlerin alınmasını zorunlu kılmaktadır. Bu tedbirleri hayata geçirirken iktisadi büyüme performansının

gevşetilmesine politika yapıcıların rıza göstermesi mümkün değildir. Reel üretimden taviz vermeden yenilebilir enerji

kaynaklarının kullanılması, kentsel dönüşüm ve üretim süreçlerinde enerji tasarrufu ve enerji verimliliğinin öncelenmesi,

kirlilik kaynağı eski teknolojilerin yerine modern teknolojilerin ikame edilmesi, çevre sorunları ile mücadele

politikalarının özünü oluşturmalıdır.

Çevre sorunları ile mücadele ve makro ölçekte sürdürülebilir büyüme ve kalkınma politikalarının

belirlenmesinde, iktisadi büyüme ile karbondioksit emisyonu arasındaki ilişkiyi araştıran çalışmaların bulguları, politika

yapıcıların başvuracağı bilgi kaynağı olacaktır. Bu çalışmada karbondioksit emisyonu ve reel hasıla arasındaki ilişki son

dönemde hızlı iktisadi büyüme performansları ile ön plana çıkan BRICS-T ülkeleri (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin,

Güney Afrika ve Türkiye) için 1992-2013 dönemine ilişkin veriler kullanılarak incelenmiştir. Çalışmada, karbondioksit

emisyonu ve iktisadi büyüme arasında çift yönlü bir ilişki olduğuna dair bulgular elde edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Karbondioksit emisyonu, Büyüme, Panel Koentegrasyon, FMOLS, BRICS-T

ABSTRACT

The most significant cost of increase in real economic growth performance is the increase in energy consumption.

Energy consumption triggers the carbon dioxide emission, which is the cause of environmental pollution. Struggling with

carbondioxide emission based environmental problems requires efficient preventive measures. While implementing these

measures, it is not possible for policymakers to sacrifice economic growth performance. The usage of renewable energy

sources without compromising real economic growth, giving priority to energy saving and efficieny in urban

transformation and using modern technologies instead of pollutive old ones in the production processes are the basic

policies in dealing with environmental problems.

Not only in improving alternative economic growth and development policies in macro scale, but also in dealing

with environmental problems, the findings of the studies which search the relationship between economic growth and

carbon dioxide emissions will be valuable sources of information for policy makers. In this study, the relationship between

carbon dioxide emission and real economic growth was examined for the BRICS-T countries (Brazil, Russia, India, China,

South Africa and Turkey) which showed a rapid economic growth performance by using data for 1992-2013 period. The

study results pointed the evidence of a bi-directional relationship between carbon dioxide emissions and growth.

Keywords: Carbon dioxide emission, Growth, Panel Cointegration, FMOLS, BRICS-T.

335


GİRİŞ

Çevre kirliliğinden kaynaklanan küresel ısınma ve iklim değişikliği gibi sorunlar son yıllarda

ulusal ve uluslararası düzeyde sürekli olarak gündemde ilk sıralarda yer almaktadır. Bu sorunlara

ilişkin bilimsel araştırmalar farklı disiplinlerdeki bilim insanlarının yanısıra iktisatçıların da ilgi

alanına girmektedir. Enerji iktisadı alanında çalışan iktisatçılarca yapılan araştırmalarda çevre

sorunlarının iktisadi büyümenin karbondioksit emisyonunu arttırmasından kaynaklandığına dair

bulgular elde edilmiştir.

Literatürdeki araştırmalar çevresel kirlilik ile iktisadi büyüme arasındaki ilişkiyi, Çevresel

Kuznets Eğrisi (Environmental Kuznets Curve: EKC) ile açıklamaktadır. EKC’ye göre, çevresel

kirlilik iktisadi büyüme zirve noktasına kadar çıkana kadar artmakta; büyüme performansının zaman

içerisinde azalması ile birlikte azalma sürecine girmektedir. Hemen her ülkenin iktisadi gelişme

deneyimi göstermektedir ki, sanayileşme sürecinin ilk aşamalarında çevresel sorunlardan daha ziyada

iktisadi büyüme performansının artırılması daha makul karşılanmaktadır. Kişi başına düşen gelirin

artması, ekonomik ve sosyal yönü olan alt yapı yatırımlarının tamamlanması ve genel olarak daha iyi

bir hayat standardının yakalanması öncelik sıralamasında çevresel sorunlara duyarlılıktan daha önce

gelmektedir. İktisadi büyüme performansında belirli bir istikrar yakalandığında ve hayat standardında

belirgin iyileşme eğilimleri hissedildiğinde, iktisadi büyümeye olan ilgi yerini tedricen çevresel

kaliteye ilişkin duyarlılığa bırakmaktadır. Dolayısıyla çevreyi korumaya yönelik stratejiler

geliştirilmektedir Yang vd. (2015:104-5).

EKC hipotezi ile ilgili öncü araştırma, 1991 yılında Grossman ve Krueger tarafından

yayımlanmıştır. Bu araştırmada ticari serbestleşmenin çevresel etkileri ele alınmıştır. Grossman ve

Krueger’e göre, ticari bariyerlerin azalmasının ya da diğer bir ifade ile, ticari serbestleşmenin çevresel

yansımalarını üç şekilde gözlemlemek mümkündür. Birincisi ölçek ekonomisinin genişlemesi

etkisidir. Ticaret ve yatırımlardaki serbestleşmeyle birlikte iktisadi faaliyet hacminin genişlemesine

karşın, üretimin yapısı ve içeriği değişmezse çevre kirliliği artacaktır. Ayrıca dış ticaret hacminin

artması uluslararası taşımacılığın da genişlemesine yol açacak ve gerekli önlemlerin alınmaması

halinde hava kalitesi bozulacaktır. İkincisi, iktisadi aktivite bileşiminin değişmesi etkisidir. Ticari

serbestleşmeye gidildiğinde ülkeler rekabetçi avantajlardan yararlanabilecekleri sektörlere daha fazla

rağbet göstermektedir. Burada rekabetçi avantajların hangi gerekçelere dayandığı önemlidir. Şayet

çevre konusuna ilişkin düzenlemelerdeki farklılıklardan yararlanarak üretim kararları verilirse çevre

kirliliğindeki artış kaçınılmaz olacaktır. Üçüncüsü, üretim tekniklerinde meydana gelen

değişikliklerdir. Ticaretin serbestleşmesi ve doğrudan yabancı yatırımlar üretim tekniğinde

değişikliğe yol açarak hasıla başına düşen kirlilik miktarında azalmaya katkı yapabilir. Şöyle ki, az

gelişmiş ülkelere yabancı yatırımcıların çevreyi daha az kirleten modern teknoloji transferi

gerçekleştirmeleri çevresel sorunları azaltacaktır. Ayrıca serbestleşmenin gerçekleştiği ülkede gelir

düzeyinin artması halinde toplumsal taleplerde değişim ortaya çıkmaktadır. Gelir düzeyi arttıkça

temiz çevre konusunda toplumsal kesimlerin duyarlılığı artmaktadır Grossman Gene and M. Alan B.

Krueger, 1991: 4-5).

Tek ülke ya da ülke gurupları için EKC hipotezini araştıran geniş bir literatür oluşmuştur.

Karbondioksit emisyonu ile iktisadi büyüme performansı arasındaki ilişkileri test eden birçok

336


çalışmada, görece yüksek iktisadi büyüme hızının, yüksek karbon emisyonu ve dolayısıyla daha fazla

çevre kirliliğine yol açtığına ilişkin sonuçlara ulaşılmıştır. Bu çalışmada karbondioksit emisyonu ve

reel hasıla arasındaki ilişki son dönemde hızlı iktisadi büyüme performansları ile ön plana çıkan

BRICS-T ülkeleri (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin, Güney Afrika ve Türkiye) için 1992-2013

dönemine ilişkin veriler kullanılarak incelenmiştir. Karbondioksit emisyonu ve büyüme arasında çift

yönlü bir ilişki olduğunu dair bulgular elde edilmiştir.

EKC hipotezini analiz eden çalışmalarda, genel olarak koentegrasyon ilişkisinde yapısal

kırılmanın mevcudiyeti göz ardı edilmektedir. Bu çalışmanın literatüre katkısı, koentegrasyon

ilişkisinde çoklu yapısal kırılmaların göz önüne alınması, diğer yandan hem birincil hem de ikinci

nesil analiz yöntemleri ile seriler arasındaki çift yönlü nedensellik ilişkilerinin araştırılmasıdır.

Çalışmanın giriş bölümünde iktisadi büyüme ile karbondioksit emisyonu arasındaki ilişki

kısaca teorik düzeyde açıklandıktan sonra, literatür araştırması ve ampirik analiz bölümlerine yer

verilmiştir.

LİTERATÜR İNCELEMESİ

Wang (2013), 138 ülkede 1971 – 2007 dönemi için karbondioksit emisyonu ile iktisadi

büyüme arasındaki ilişkinin geçerliliğini test etmiştir. Kısa ve uzun vadeli kantil regresyon sonuçları

EKC’yi desteklemektedir. Yang ve Zhao (2014), Hindistan’ın 1970 – 2008 dönemine ilişkin

verilerini test ederek, iktisadi büyüme, enerji tüketimi ve karbon emisyonu arasındaki geçici

bağlantıyı incelemiştir. Elde edilen sonuçlara göre, enerji tüketimi ile karbon emisyonu ve iktisadi

büyüme arasında tek yönlü Granger nedensellik varken, EKC hipotezinin aksine karbon emisyonu ile

iktisadi büyüme arasında çift yönlü nedensellik bulunmaktadır. Enerji tüketimi ile emisyon arasında

tek yönlü nedenselliğin olması, enerji tüketiminin emisyona katkı yapan temel faktör olduğunu

göstermektedir. Öte yandan ticari açıklık, enerji tüketimi ve emisyonun en önemli belirleyicilerinden

birisidir. Pao ve Tsai (2010), BRIC ülkelerinde 1971 - 2005 dönemi (Rusya’nın 1990 – 2005 dönemi

hariç) için kirletici emisyon, enerji tüketimi ve hasıla arasındaki dinamik nedensel ilişkileri

araştırmışlardır. Elde edilen sonuçlara göre, karbon emisyonu, enerji tüketimi ve reel hasıla arasında

uzun dönemli ilişki bulunmaktadır. İkincisi, uzun dönem enerji tüketim esnekliği her bir BRIC ülkesi

için 1’den büyük olduğu tahmin edilmiştir. Bu esneklikler, yüksek enerji tüketiminin emisyondaki

değişikliklere duyarlı olduğunu ortaya koymaktadır. Üçüncüsü, reel hasıla EKC hipotezi ile tutarlı

olarak U şeklinde bir görüntü sergilemektedir.

Sebri ve Ben-Salha (2014), BRICS ülkelerinde 1971 – 2010 dönemi için iktisadi büyüme,

yenilenebilir enerji tüketimi, ticari açıklık ve karbondioksit emisyonu arasındaki nedensel ilişkileri

araştırmışlardır. Bulgular, seçili değişkenler arasında uzun dönemli ilişkiyi; iktisadi büyüme ile

yenilebilir enerji tüketimi arasında da çift yönlü bir nedenselliği göstermektedir. Ticari açıklık ve

karbondioksit emisyonunun yenilebilir enerji tüketimini teşvik ettiği sonucunu da ulaşılmıştır. Cowan

vd. (2014), BRICS ülkelerinde (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika), 1990 - 2010

dönemi için elektrik tüketimi, iktisadi büyüme ve karbon emisyonu arasındaki nedensel ilişkileri

incelemişlerdir. Çalışmada bütün ülkeler için aynı sonuçlar elde edilmemiştir. Her bir ülke için

ulaşılan bulgular aşağıdaki gibidir.

337


Değişkenler Brezilya Rusya Hindistan Çin Güney Afrika

EC ve GDP İlişkisi Yok Çift Yönlü Yok Yok GDP’den EC’ye

EC ve CO2 ile İlişkisi Yok Yok Çift Yönlü Yok Yok

GDP ve CO2 ilişkisi CO2’den

GDP’ye

CO2 ile

GDP

Arasında

Çift Yönlü

Yok Yok GDP’den

CO2’ye

EC: Elektrik Tüketimi, GDP:GSYİH

Kaynak: Cowan vd. (2014: 364).

Zhang, Yue-Jun vd. (2014), Çin’de 1978 -2011 dönemine ilişkin tarihsel verileri kullanarak

ekonomik büyüme, endüstriyel yapı ve kentleşmenin karbon emisyonu yoğunluğu üzerindeki etkisini

incelemişlerdir. Elde edilen bazı önemli bulgular aşağıdadır:

- Ekonomik büyüme, endüstriyel yapı, kentleşme ve karbon emisyonu yoğunluğu arasında uzun

dönemli ilişki bulunmaktadır. Hizmetler sektörü katma değeri / GDP ve kişi başına düşen reel

GDP, karbon emisyonu yoğunluğunun denetim altına alınmasında anlamlı bir katkı sağlarken,

kent nüfusunun toplam nüfus içerisindeki ağırlığının artması karbon emisyon yoğunluğunun

artmasına yol açar.

- Kişi başına düşen reel GDP’den ve kent nüfusunun toplam nüfus içerisindeki yüzdeden

karbon emisyonu yoğunluğuna doğru tek yönlü bir nedensellik bulunmaktadır. Bu sonuca

göre, yüksek enerji tüketimi ile karbon emisyonu sorununu beraberinde getiren temel faktör

yanlış kentleşme uygulamalarıdır. Enerji tasarrufu bilincini geliştiren kaliteli kentleşme

stratejilerinin uygulanması karbon emisyonu ile mücadelede öncelenmesi gereken

hususlardandır.

Yang vd. (2015), karbondioksit emisyonu ile iktisadi büyüme arasındaki bağlantıyı 67 ülkenin

1971 – 2010 dönemine ilişkin verilerini kullanarak incelemişlerdir. Deneysel sonuçlar ve analizlere

göre bütün ülkeler için iki değişken arasındaki ilişki aynı değildir. İki değişken arasındaki ilişki

bölgesel ve iktisadi gelişme farklılıklarına göre değişiklik göstermektedir. Şöyle ki, karbondioksit ile

iktisadi büyüme arasındaki bağlantı, gelişmiş ülkelerde N şeklinde ve M şeklinde; gelişmekte olan

ülkelerde ise N şeklinde, U şeklinde ya da monoton bir eğri görüntüsü sergilemektedir.

Lee ve Yoo (2016), Kore’de 1971 – 2008 dönemi için enerji tüketimi, karbondioksit emisyonu

ve ekonomik büyüme arasındaki uzun ve kısa dönemli nedensellik ilişkisini araştırmışlardır. Elde

edilen bulgulara göre, iktisadi büyüme ile enerji tüketimi ve enerji tüketimi ile karbondioksit

emisyonu arasında çift yönlü nedensellik ilişkisi bulunmaktadır. Öte yandan karbondioksit

emisyonundan reel GDP’ye tek yönlü bir nedensellik vardır. Bouznit ve Pablo-Romero (2016),

Cezayir’de karbondioksit emisyonu ile iktisadi büyüme arasındaki ilişkiyi 1970 – 2010 dönemine

ilişkin verileri test ederek araştırmıştır. İki değişken arasındaki ilişki enerji kullanımı, elektrik

tüketimi, ihracat ve ithalat göz önüne alınarak incelenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre, enerji

kullanımı ile elektrik tüketimi katsayıları pozitif ve anlamlıdır. Buna göre enerji kullanımı ile kişi

başına düşen elektrik tüketimindeki artış, karbondioksit emisyonundaki artışa yol açmaktadır. Öte

yandan ihracat katsayısı negatif, buna karşın, ithalat katsayısı pozitif ve istatistiki olarak anlamlıdır.

Çalışmadaki bütün bulgular, Cezayir’de EKC hipotezinin doğruluğunu göstermektedir. Ancak yine

de, kişi başına düşen Reel GDP değerinin yüksek seviyesinin dönüm noktasına erişildiğinde de

338


iktisadi büyümenin karbondioksit emisyonunu artırmaya devam edeceği gösterilmiştir. Ahmad ve Du

(2017), İran’da enerji üretimi, karbondioksit ve ekonomik büyüme ile birlikte ulusal ve yabancı

yatırımlar ve nüfus yoğunluğu gibi değişkenler arasındaki ilişki 1971 – 2011 dönemi için

araştırılmıştır. Bütün değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin yanısıra karbondioksidin iktisadi

büyüme üzerinde pozitif ve anlamlı bir etkiye sahip olduğunun tespit edilmesi, çalışmanın temel

bulguları arasında yer almaktadır. Dong, Sun ve Hochman (2017), BRICS ülkelerinde 1985 – 2016

dönemi için kişi başına düşen karbondioksit emisyonu, GDP, doğal gaz ve yenilebilir enerji tüketimi

arasındaki bağlantıları EKC çerçevesinde incelemişlerdir. Elde edilen bazı önemli bulgular

aşağıdadır:

- Ele alınan dönemde EKC hipotezini destekleyen güçlü kanıtlar elde edilmiştir.

- Tahmin sonuçları, doğal gaz ve yenilebilir enerji tüketimi bütün BRICS ülkelerinde

karbondioksit emisyonunu belirgin bir şekilde azaltmaktadır. Doğal gaz ve yenilebilir enerji

tüketiminde % 1’lik artış, karbondioksit emisyonunda sırasıyla %0.1641 ve %0.260 oranında

bir azalmaya yol açmaktadır.

Gorus ve Aydin (2019), sekiz MENA ülkesinde 1975 – 2014 dönemi için enerji tüketimi,

iktisadi büyüme ve karbondioksit arasındaki nedensel ilişkiyi araştırmışlardır. Elde edilen sonuçlara

göre, iktisadi büyüme ile karbondioksit emisyonu arasında nedensel ilişki bulunmamaktadır.

Mikayilov, Galeotti ve Hasanov (2018), Azerbaycan’da 1992 – 2013 döneminde iktisadi büyümenin

karbondioksit emisyonu etkilerini araştırmışlardır. Tahmin sonuçları, EKC hipotezinin geçerli

olmadığını göstermektedir. Karbondioksit emisyonu ile gelir arasındaki ilişki monoton bir şekilde

artmaktadır. Öte yandan iktisadi büyümenin uzun dönemde karbon emisyonu üzerinde pozitif ve

istatistiki olarak anlamlı etkilere sahip olduğuna ilişkin bulgular elde edilmiştir.

Azevedo, Sartori ve Campos (2018). BRICS ülkelerinde 1980 – 2011 dönemi için

karbondioksit emisyonu hacmi ile emisyonun gecikmesi ve GDP arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir.

Elde edilen bazı sonuçlar aşağıdadır:

- İktisadi büyüme ile karbondioksit emisyonu arasındaki ilişki, BRICS ülkeleri arasında

homojen değildir. Brezilya ve Rusya’da karbondioksit emisyonu büyümesi, iktisadi

büyümeden kaynaklanmaktadır.

- Çin, Hindistan ve Güney Afrika’da karbondioksit emisyonu bir yıl içinde kendi gecikmesi ile

açıklanan bir değişkendir. Buna göre, iktisadi büyüme ile karbon emisyonu arasında anlamlı

bir ilişki gözlenememiştir.

Narayan, Saboori, Soleymani (2016), 181 ülkede 1960 - 2008 dönemi için iktisadi büyüme ile

karbondioksit emisyonu arasındaki dinamik ilişkileri araştırmışlardır. Elde edilen sonuçlara göre, 21

ülkede EKC hipotezini destekleyen bulgulara ulaşılmıştır. Ayrıca, çalışma kapsamındaki ülkelerin

%27’inde (49 ülkede) gelecekte gelir artışının emisyonu azaltacağına ilişkin sonuçlara ulaşılmıştır.

Çalışma kapsamındaki ülkeler gelişmişlik durumuna göre beş guruba ayrılmıştır. Yüksek gelir

gurubundaki ülkeler için %42’nin üzerinde bir oranda EKC hipotezi ile tutarlı; buna karşın, az

gelişmiş ülkelerde bu oranın hızlı bir şekilde düştüğünü gösteren sonuçlara ulaşılmıştır.

339


Veri Seti ve Metodoloji

Bu çalışmada karbon emisyonu ve reel hasıla arasındaki ilişkiler 1992-2013 döneminde

BRICS-T ülkeleri için analiz edilecektir. BRICS-T ülkeleri (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin, Güney

Afrika ve Türkiye) son dönemde hızlı büyüme performansları ile ön plana çıkmaktadırlar. BRICS-T

ülke grubunun büyüme performansları dünyadaki lider sanayileşmiş ülkelerin büyüme

performanslarının çok üzerinde seyretmektedir. Nispeten yüksek büyüme hızı, yüksek karbon

emisyonu ve dolayısıyla yüksek çevre kirliliğine yol açabilir.

Karbon emisyonu ve hasıla arasındaki ilişkileri araştıran çalışmalar incelendiğinde analiz

yöntemlerine ilişkin sorunların olabileceği görülmektedir. Karbon emisyonu serisi gibi verilerin yıllık

toplanmasından ötürü gözlem sayısı nispeten düşük kalmakta ve zaman boyutu azalmaktadır. Bu

durumda zaman boyutunun kısa kalmasının yaratacağı sorunların aşılması için panel veri analizi

yöntemlerine başvurulabilir. Çünkü panel veri analizi zaman seri yöntemlerine göre daha güçlü

sonuçlar vermektedir Al-Mulali (2011). panel veri, zaman serisi ve yatay kesit serilerinden farklı

olarak bireysel heterojenliği kontrol edebildiğini ifade etmiştir. Panel veri analizinde açıklayıcı

değişkenler arasındaki bağlantılar zayıflamaktadır. Sonuç olarak serbestlik derecesi ve tahminlerin

etkinliği artırmaktadır. Böylece daha güvenilir ve istikrarlı parametre tahminleri elde

edilebilmektedir.

Panel veri analizinde önemli sorunlardan biri bireysel birimler (ülkeler) arasındaki karşılıklı

bağımlılıktır. Bu soruna yatay kesit bağımlılığı denmektedir. Yatay kesit bağımlılığı, test

istatistiklerinin etkinliğinin azalmasına ve hatalı değerlendirmelere neden olabildiğinden

çalışmamızda yatay kesit bağımlılığı, iki farklı test istatistiği ile araştırılmıştır; Breusch-Pagan LM

ve Pesaran CD testleri. Breusch-Pagan LM test için yatay kesit bağımlılığının olmadığını öne süren

temel hipotez ve test istatistiği aşağıdaki gibidir (Baltagi, 2001);

Temel hipotezde yatay kesit bağımlılığın mevcut olmadığı varsayımının yapıldığı Peseran CD

test istatistiği şu şekilde hesaplanmaktadır.

Serilerin durağanlık durumları, tahmin modellerinin tercihinde öneme sahiptir. Çalışmamızda

yatay kesit bağımlılığının araştırılmasından sonra serilerin durağanlık durumları araştırılacaktır.

340


Durağanlık durumlarının araştırılmasında en yaygın kullanılan yöntemler olan LLC ve IPS

testlerinden yararlanılmıştır. Bu analiz yöntemleri serilerin yatay kesit bağımlılığa sahip olmadığına

dair varsayım içermektedir. Ayrıca O’Connell (1998: 16), seriler arasında yatay kesit bağımlılığının

olduğu durumlarda panel birim kök testlerinde temel hipotezin reddedilme ihtimalinin arttığını

göstermiştir. Bu bağlamda Pesaran (2007) yatay kesit bağımlılığını dikkate alan bir birim kök testi

önermiştir, Pesaran CADF (Cross Sectionally-Augmented Dickey Fuller Test) panel birim kök testi.

Bu test, standart ADF regresyonu yatay kesitlerin birinci farkları ve gecikmeli değerlerinin kesit

ortalamalarının ile genişletildiği hem T>N hem N>T durumlarında kullanılabilen yatay kesit ve panel

verilerin durağanlık durumlarının incelenmesine izin veren bir testtir.

Çalışmada seriler arasındaki uzun dönemli ilişkiler Pedroni panel koentegrasyon yöntemi ile

analiz edilecektedir. Literatürde yaygın olarak kullanılan Pedroni koentegrasyon yöntemi birinci nesil

bir analiz yöntemidir ve bazı sakıncalar içermektedir. Öncelikle panel veri analizlerinde yapısal

kırılma sorunu dolayısıyla seriler arasındaki ilişkilerin tahmin sonuçları sahte regresyonu

gösterebilmektedir. Zaman serisi boyutunun çok uzun olması durumunda da sahte regresyon sorunu

artmaktadır. Bizim çalışmamız bağlamında zaman boyutu nispeten uzundur. Diğer bir sorunsal

önceden bahsedilen yatay kesit bağımlılığının panel veri modellerinde sıkça görülmesidir. Birinci

nesil panel veri yöntemleri yatay kesit bağımlılığının olmadığını varsaymaktadırlar. İkinci nesil

testler bu sorunları göz önüne almaktadır (bknz. Groen ve Kleibergen (2003), Banerjee ve Carrion-i-

Silvestre (2006), Westerlund (2006)).

Westerlund ve Edgerton (2008) Panel Cointegration Test Methodology

Westerlund ve Edgerton (2008), panel veri analizi için yatay kesit bağımlılığına, koentegre

vektörün hem sabitinde hem de eğiminde bilinmeyen bir tarihte çoklu yapısal kırılmaya ve hata

terimlerinin heterodastik ve seri korelasyonlu olmasına izin veren bir test geliştirmişlerdir. Bu

çalışmada biz, Pedroni koentegrasyon metodolojisi yanı sıra Westerlund ve Edgerton (2008)

metodolojisinden yararlanılacaktır.

Westerlund ve Edgerton (2008), Schmidt ve Phillips (1992), Ahn (1993) ve Amsler ve Lee

(1995) tarafından geliştirilen Lagrange çarpanı (LM) temelli birim kök testlerinden türetilmiş bir

panel eşbütünleşme testi geliştirmiştir.

Bu test, eşbütünleşmiş regresyonun hem sabitinde hem de eğiminde bilinmeyen kırılmalara

ile bireye özgü sabit ve trend etkilerine, yatay kesit bağımlılığına ve hata terimlerinin heteroskedastik

ve otokorelasyonlu olmasına izin vermektedir.

değişkeni aşağıdaki şekilde hesaplanabilir;

(4)

(5)

341


k-boyutlu vektör değişkeni, pure random walk sürecine göre modellenmiştir. Denklemde ,

yapısal kırılmayı temsil eden yapay değişkendir ( ). Bu durumda

ve kırılma öncesi dönemde sabiti ve trendi temsil etmektedir. ve ise kırılma dönemindeki

sabit ve trend değişimini göstermektedir. ‘nin gözlenmemiş ortak faktörlerin kullanımı ile yatay

kesit bağımlılığına izin veren aşağıdaki veri üretme sürecine sahip olduğu varsayılır.

(6)

(7)

(8)

Burada is a scalar polynomial in the lag operator L. ise

gözlenmeyen ortak faktörlerin r boyutlu vektörüdür. Tüm j’ler için olarak

varsayıldığında ’nin durağanlığı sağlanmaktadır. Bu durumda ise the order of integration of

composite regression error , sadece idiosyncratic disturbance ’ye bağlı olacaktır. Sonuç olarak

Denklem (8)’de yer alan ilişki ise koentegredir ve durumunda ise sahte bir ilişkiyi

ifade etmektedir.

Seriler arasındaki koentegre ilişkinin tespit edilmesi durumunda seriler arasındaki ilişkilerin

yönünün ve büyüklüğünün araştırılması gerekmektedir. Pedroni (1999, 2000) seriler arasında uzun

dönemli ilişkilerin mevcut olması durumunda panel tahmincileri tutarsız ve taraflı olmaktadır. Bu

nedenle Pedroni, koentegre ilişkilerin varlığı durumunda FMOLS (Fully-Modified OLS)

metodolojisini önermiştir.

Ampirik Analiz

Çalışmamızda 1992-2013 döneminde BRICS-T ülkeleri için (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin,

Güney Afrika ve Türkiye) karbon emisyonu ve reel hasıla ilişkisi analiz edilmektedir. Değişkenlerin

doğal logaritmaya dönüştürülmüştür. Panel veri setimiz dengelidir. Serilerin durağanlık durumlarının

araştırılmasından önce serilerin yatay kesit bağımlılığı analiz edilmiştir. Sonuçlar Ek-1 ve Ek-2’de

görülebilir. Elde edilen sonuçlara göre temel hipotez reddedilememekte ve yatay kesit bağımlılığının

var olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Yatay kesit bağımlılığı durumunda birim kök analizi için elde

edilen sonuçlarda temel hipotezin reddedilme ihtimali artmaktadır. Bu nedenle CADF test yardımı

ile serilerin durağanlık durumları ele alınmıştır. Tablo 1’de CADF test sonuçları görülmektedir.

Tablo 1: CADF Panel Birim Kök Test Sonuçları

342


LNGDP CADF Results LNCO2 CADF Results

Intercept

Trend &

Intercept Intercept Trend & Intercept

Method Statistic Prob. Statistic Prob. Statistic Prob. Statistic Prob.

CADF 2.610 1.000 -2.771 0.112 2.610 1.000 -1.189 0.998

Tablo 1’deki sonuçlar incelendiğinde reel hasıla serisinin ve karbon emisyonu serisinin

düzeyde durağan olmadıkları görülmektedir. Serilerin aynı dereceden durağan olmaları serilerin uzun

dönemde koentegre olabileceğini göstermektedir. Bu ilişkinin analizinde ilk olarak Pedroni

metodolojisi kullanılmıştır. Tablo 2’de Pedroni koentegrasyon sonuçları görülebilmektedir.

Tablo 2: Pedroni Panel Koentegrasyon Test Sonuçları

Dependent Variable: LNCO2

Within-dimension

Statistic Prob. Statistic Prob.

Panel v-Statistic -0.017 0.507 -0.226 0.589

Panel rho-Statistic 0.383 0.649 0.059 0.523

Panel PP-Statistic -0.572 0.283 -0.984 0.162

Panel ADF-Statistic -1.956 0.025 -1.916 0.027

Between-dimension




Dependent Variable: LNGDP

Within-dimension

Statistic Prob. Statistic Prob.

Panel v-Statistic 8.230 0.000 3.217 0.000

Panel rho-Statistic 1.413 0.921 1.595 0.944

Panel PP-Statistic 1.386 0.917 1.457 0.927

Panel ADF-Statistic -1.992 0.023 -1.727 0.042

Between-dimension

343





Tablo 2’deki sonuçlar incelendiğinde karbon emisyonu serisinin bağımlı olduğu

koentegrasyon tahmin sonuçları sadece Panel ADF-Statistic sonuçlarına göre bir ilişkinin varlığını

gösterirken diğer 6 test istatistiği koentegrasyon ilişkisinin mevcut olmadığını göstermektedir. Reel

hasılanın bağımlı değişken olduğu tahmin sonuçlarına göre Panel v-Statistic ve Panel ADF-Statistic

sonuçlarına göre koentegrasyon ilişkisinin mevcut olduğu ancak diğer 5 istatistiğe göre

koentegrasyon ilişkisinin mevcut olmadığı görülmektedir. Bu bağlamda Pedroni test sonuçları genel

olarak seriler arasında bir koentegrasyon ilişkisinin mevcut olmadığını vurgulamaktadır. Ancak

Pedroni testi, yatay kesit bağımlılığını ya da koentegrasyon ilişkisinde mevcut kırılmaları göz önüne

almamaktadır. Ayrıca Pedroni testi, hata terimlerinin heteroskedasitik ve otokorelasyonlu olmasına

ve bireye özgü sabit ve trend etkilerine izin vermemektedir. Bu nedenle ikinci nesil tahmin

yöntemlerinden Westerlund and Edge (2008) Panel Cointegration metodolojisinden yararlanılmıştır.

Test sonuçları Tablo 3’de görülmektedir.

Tablo 3: Westerlund and Edge (2008) Panel Koentegrasyon Test Sonuçları


Model Value P-Value Value P-Value

No break -0.360 0.359 0.583 0.720

Level Break -1.560 0.059 -3.527 0.000

Regime Shift -2.354 0.009 -3.295 0.000


Model Value P-Value Value P-Value

No break -0.531 0.298 -0.069 0.472

Level Break - - - -

Regime Shift -1.765 0.039 -1.189 0.117

Tablo 3’de bağımlı değişkenin reel hasıla olduğu tahmin sonuçlarını incelediğimizde

kırılmasız tahmin sonuçlarına göre seriler arasında Pedroni test sonuçları ile tutarlı şekilde bir

koentegrasyon ilişkisinin varlığına rastlanmamıştır. Kırılmalı modellerde 5 kırılmaya kadar tahmin

gerçekleştirilmiştir. Sabitte kırılmaları ve rejimde kırılmalı tahmin sonuçları için 5 kırılma için seriler

arasında uzun dönemli bir koentegrasyon ilişkisinin varlığını göstermektedir.

Diğer yandan bağımlı değişkenin karbon emisyonu olduğu tahmin sonuçlarına göre kırılmasız

koentegrasyon tahmin sonuçları ve sabitte kırılma için 5 kırılmaya kadar incelenmiş ve her bir kırılma

için seriler arasında bir koentegrasyon ilişkisinin varlığına rastlanmamıştır. Ancak Rejimde kırılmalı

sonuçları incelendiğinde 1 kırılma için seriler arasında uzun dönemli bir ilişkinin mevcut olduğu

344


sonucuna ulaşılmıştır. Elde edilen sonuçlar incelendiğinde birinci nesil analiz olan Pedroni

koentegrasyon analizinden farklı olarak karbon emisyonu ve reel hasıla arasında çift yönlü bir

ilişkinin mevcut olduğu görülmektedir. Pedroni (1999, 2000) seriler arasındaki koentegrasyon

ilişkisinin mevcut olması durumunda FMOLS modelini tavsiye etmektedir.

Table 5: FMOLS Test Results


Variable Coefficient Std. Error T -Statistic Prob.

LNCO2 0.501 0.131 3.808 0.000

R-squared 0.999 Adjusted R-squared 0.999


Variable Coefficient Std. Error T -Statistic Prob.

LNGDP 0.793 0.161 4.922 0.000

R-squared 0.999 Adjusted R-squared 0.999

Tablo 5’de elde edilen sonuçlara göre hasılada ortaya çıkacak %1’lik bir artış, karbon

emisyonunda %0,79’luk bir artış meydana getirmekte diğer yandan karbon emisyonundaki %1’lik

bir artış ise hasıla üzerinde %0,5’lik bir artış meydana getirmektedir.

SONUÇ

Bu çalışmada karbondioksit emisyonu ve reel hasıla arasındaki ilişki son dönemde hızlı

iktisadi büyüme performansları ile ön plana çıkan BRICS-T ülkeleri (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin,

Güney Afrika ve Türkiye) için 1992-2013 dönemine ilişkin veriler kullanılarak incelenmiştir.

Karbondioksit emisyonu ve büyüme arasında çift yönlü bir ilişki olduğunu dair bulgular elde

edilmiştir. Mevcut verilerin yıllık olarak elde edilmesi ve dolayısıyla düşük frekanslı olması

nedeniyle panel veri metodolojisi tercih edilmiştir. Pedroni panel koentegrasyon yönteminin yanı sıra

nispeten yeni bir test olan ve gözlenebilecek birçok sorunu göz önüne alan Westerlund ve Edgerton

(2008) tarafından geliştirilen panel koentegrasyon metodolojisinden de yararlanılmıştır. Pedroni test

sonuçları genel olarak seriler arasında bir koentegrasyon ilişkisinin mevcut olmadığını

vurgulamaktadır. Westerlund ve Edgerton (2008) metodolojisi ile kırılmasız tahmin sonuçlarına göre

seriler arasında Pedroni test sonuçları ile tutarlı şekilde bir koentegrasyon ilişkisinin varlığına

rastlanmamıştır. Hasıla serisinin bağımlı değişken olduğu analiz için sabitte ve rejimde kırılmalı

tahmin sonuçlarına göre seriler arasında uzun dönemli bir koentegrasyon ilişkisinin varlığı ortaya

konmuştur. Diğer yandan bağımlı değişkenin karbon emisyonu olduğu tahmin sonuçlarına göre

sadece rejimde kırılmalı modele göre uzun dönemli bir koentegrasyon ilişkisinin mevcut olduğu

345


görülmektedir. Öteyandan Karbon emisyonu ve büyüme arasında çift yönlü bir ilişki olduğunu dair

bulgular elde edilmiştir.

Seriler arasında uzun dönemli ilişkiler FMOLS modeli yardımı ile tahmin edilmiştir.

Elde edilen sonuçlara göre hasılada ortaya çıkacak %1’lik bir artış, karbon emisyonunda % 0.79’luk

bir artış meydana getirmekte; karbon emisyonundaki %1’lik bir artış ise, hasıla üzerinde %0.5’lik bir

artış meydana getirmektedir.

Bu çalışmada seçilen ülke grubu inceleme döneminde yüksek büyüme oranları ile dikkat

çekmektedir. Yüksek büyüme hızı göz önüne alındığında karbondioksit emisyonlarının artacağı

açıktır. Konvansiyonel enerji kaynakları ile üretimin devam etmesinin yol açacağı karbondioksit

emisyonuna karşı mücadele ederken büyüme hızlarının düşmemesi için alternatif enerji girdilerini

devreye sokacak enerji politikaları uygulamak gerekmektedir.

Araştırma kapsamındaki ülkelerde, kentsel ve kırsal dönüşüm süreçlerinde enerji tasarrufu

sağlayacak modellerin yaygınlaştırılması, yüksek kirliliğe yol açan eski teknolojiler yerine modern

teknoloji kullanımının desteklenmesi, çevreye zarar veren düşük katma değerli firmaların ve

sektörlerin dönüşümünün sağlanması, çevre bilincini geliştiren eğitim eğitim – öğretim faaliyetlerinin

desteklenmesi gerekmektedir.

KAYNAKÇA

Ahmad, Najid and Liangsheng Du (2017). Effects of energy production and CO2 emissions on

economic growth in Iran: ARDL approach, Energy, 123, 521 – 37.

Ahn, S. K. (1993). Some tests for unit roots in autoregressive-integrated-moving average models with

deterministic trends, Biometrica 80(4), 855- 68.

Al- Mulali, Usama (2011), Oil consumption, CO2 emission and economic growth in MENA countries.

Energy, 36,6165-71.

Amsler, C. ve Lee, J. (1995). An LM test for a unit root in the presence of a structural change,

Econometric Theory 11(2), 359–68.

Azevedo, Vitor G. Simone Sartori, Lucila M.S. Campos (2018). CO2 emissions: A quantitative

analysis among the BRICS nations, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 81, 107 –

15.

Baltagi, B. H. (2001). Econometric Analysis of Panel Data. John Wiley and Sons, New York, 2nd ed.

Banerjee, A., Carrion-i-Silvestre J.L. (2006). Cointegration in Panel Data with Breaks and Cross-

Section Dependence Working Paper Series, n. 591, European Central Bank.

Bouznit, Mohammed and Maríadel P. Pablo-Romero (2016). CO2 emission and economic growth in

Algeria, Energy Policy, 96, 93–104.

Cowan vd. (2014). The nexus of electricity consumption, economic growth and CO2 emissions in the

BRICS countries”, Energy Policy, 66, 359 – 68.

346


Dong, Kangyin, Renjin Sun, Gal Hochman (2017). Do natural gas and renewable energy consumption

lead to less CO2 emission? Empirical evidence from a panel of BRICS countries, Energy, 141,

1466- 78.

Gorus, Muhammed and Sehid Mucahit Aydin (2019). The relationship between energy consumption,

economic growth, and CO2 emission in MENA countries: Causality analysis in the frequency

domain, Energy, 168, 815 – 22.

Groen, J.J.J., F. Kleibergen (2003), Likelihood-Based Cointegration Analysis in Panels of Vector

Error-Correction Models, Journal of Business and Economic Statistics, 21, 295-318.

Grossman Gene and M. Alan B. Krueger (1991). Envıronmental Impacts of a North Amerıcan free

Trade Agreement, NBER Working Paper No. 3914.

Lee, Seung Ryul, Seung-Hoon Yoo (2016). Energy consumption, CO2 emissions, and economic

growth in Korea: A causality analysis, Energy Sources, Part B: Economics, Planning, and

Policy, 11 (5), 412-17.

Mikayilov, Jeyhun I., Marzio Galeotti and Fakhri J. Hasanov (2018). The impact of economic growth

on CO2 emissions in Azerbaijan, Journal of Cleaner Production, 197, 1558 – 72.

Narayan, Paresh Kumar, Behnaz Saboori, Abdorreza Soleymani (2016). Economic growth and

carbon emissions, Economic Modelling 53 (2016) 388 – 97.

O'Connell, Paul G. J., (1998). The overvaluation of purchasing power parity, Journal of International

Economics, Elsevier, 44(1), 1-19.

Pao, Hsiao-Tien and Chung-Ming Tsai (2010). CO2 emissions, energy consumption and economic

growth in BRIC countries, Energy Policy, 38, 7850 – 60.

Pedroni, Peter (1999), Critical values for cointegration tests in heterogeneous panels with multiple

regressors. Oxford Bulletin of Economics and Statistics 61, 653 - 70.

Pedroni, Peter (2000), "Fully Modified OLS for Heterogeneous Cointegrated Panels," Department of

Economics Working Papers 2000-03, Department of Economics, Williams College.

Pesaran, M.H. (2007), "A simple panel unit root test in the presence of cross-section

dependence,"Journal of Applied Econometrics, John Wiley & Sons, Ltd., 22(2), 265-312.

Schmidt, P. ve Phillips, P. C. B. (1992). LM tests for a unit root in the presence of deterministic

trends, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 54(3), 257–87.

Sebri, Maamar and Ousama Ben-Salha (2014) on the causal dynamics between economic growth,

renewable energy consumption, CO2 emissions and trade openness: Fresh evidence from

BRICS countries, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 39, 14 – 23.

Wang, Kuan-Min (2013). "The relationship between carbon dioxide emissions and economic growth:

quantile panel-type analysis," Quality & Quantity: International Journal of Methodology,

47(3), 1337-66

Westerlund, Joakim (2006), Testing for Panel Cointegration with Multiple Structural Breaks, Oxford

Bulletin of Economics and Statistics, 68, 1, 101-132.

Westerlund, Joakim and David L. Edgerton (2008), A simple test for cointegration in Dependent

panels with structural breaks, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 70, 5, 665-704.

Yang, Zihui and Yongliang Zhao (2014). Energy consumption, carbon emissions, and economic

growth in India: Evidence from directed acyclic graphs, Economic Modelling, 38, 533-40.

Yang vd. (2015). Modeling the nexus between carbondioxide emissions and economic growth,

https://ideas.repec.org/a/spr/qualqt/v47y2013i3p1337-1366.html

https://ideas.repec.org/a/spr/qualqt/v47y2013i3p1337-1366.html

https://ideas.repec.org/s/spr/qualqt.html

347


Energy Policy, 86, 104 – 17.

Zhang, Yue-Jun vd. (2014), The impact of economic growth, industrial structure and urbanization on

carbon emission intensity in China, Nat Hazards, 73, 579–95.

EK-1

Cross-Section Dependence Test

Series: LNCO2

Null hypothesis: No cross-section dependence (correlation)

Test Statistic d.f. Prob.

Breusch-Pagan LM 161.1953 15 0.0000

Pesaran CD 10.07712 0.0000

EK-2

Cross-Section Dependence Test

Series: LNGDPPC

Null hypothesis: No cross-section dependence (correlation)

Test Statistic d.f. Prob.

Breusch-Pagan LM 296.4769 15 0.0000

Pesaran CD 17.20250 0.0000

348


ÇEVRE KİRLİLİĞİ - SAĞLIK HARCAMALARI İLİŞKİSİ

ÜZERİNE LİTERATÜR İNCELEMESİ

Doç. Dr. Ayfer Gedikli

Istanbul Medeniyet Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

Prof. Dr. Seyfettin Erdoğan Istanbul Medeniyet Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü

[email protected]

ÖZET

Ülkeler arası refah düzeyi karşılaştırmalarında, kişi başına düşen gelir ile birlikte hayat kalitesi esas alınan temel

göstergelerdendir. Hayat kalitesini belirleyen en önemli değişkenlerin başında sağlık gelmektedir. Çevre sorunları

nedeniyle bireylerin sağlığının bozulması ve ağır hastalıkların ortaya çıkması hayat kalitelerini düşürdüğü gibi

verimliliklerini de negatif yönde etkilemektedir. Modern dünyada ülke ekonomilerinin gelişmesine ve endüstrileşmesine

paralel olarak giderek ciddi boyutlara ulaşan çevre sorunlarının en önemli nedeni, kimyasal hammadde kullanımı ve

kirletici enerji kaynakları tüketiminin yol açtığı zararlı gazların emisyonunun artmasıdır. CO2 emisyonu, SO2 emisyonu

ve NO emisyonu, çevre kalitesini tahrip ederek insan sağlığını tehdit eden zararlı gazlardır. Bu zararlı gazların

emisyonundaki artış sağlık sorunlarının çoğalmasına ve dolayısıyla sağlık harcamalarının artmasına yol açmaktadır.

Her ne kadar sayıca fazla değilse de, literatürde çevre kalitesindeki tahribatın göstergesi olan zararlı gazların

emisyonu ile sağlık harcamaları arasındaki ilişkiyi inceleyen spesifik araştırmalar vardır. Bu araştırmaların iki önemli

katkısı öne çıkmaktadır: Birincisi, çevre, sağlık ve enerji politikalarının belirlenme süreçlerinde politika yapıcılara yol

gösterici veriler sunmaktır. İkincisi, çevre sorunlarına yönelik ilgiyi artırarak konunun sürekli canlı kalmasını sağlamaktır.

Bu çalışmanın amacı, kirletici enerji kaynaklarının kullanımındaki artıştan kaynaklanan çevresel kalitedeki

bozulma (çevre kirliliği) ile sağlık harcamaları arasındaki ilişkiyi ele alan çalışmalar üzerine literatür incelemesi

yapmaktır. Literatürdeki çalışmaların bulguları özetlenerek, araştırmaların hangi noktalarda yoğunlaştığının tespiti ve

yeni çalışmaların teşvik edilmesi hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler: Çevre Kirliliği, CO2 Emisyonu, Sağlık Harcamaları.

349


A LITERATURE SURVEY ON THE RELATIONSHIP BETWEEN ENVIRONMENT POLLUTION AND

HEALTH EXPENDITURES

ABSTRACT

Income per capita and quality of life are the two basic indicators to analyze the welfare level of countries. One

of the most important factors which affect the life quality is health. In the recent years, parallel to the industrialization of

the growing economies, there is a massive environment pollution all over the world. Acute and chronic health problems

because of the environmental degradation may not only negatively affect the quality of life, but also decrease the

productivity. In the modern life, one of the basic reasons of the environmental problems is increasing the emission of

harmful gases caused by the consumption of pollutant energy sources. Any increase in the emission of CO2, SO2, and NO

may deteriorate the environment which may threat the human health.

Although there are not many in the literature, there are some specific researches which analyzed the relationship

between the emission of enviroment pollutant gases and health expenditures. There are two basic contributions of these

papers to the literature: Firstly, these researches provide qualified data for the policy makers in process of determining

environmental, health and energy policies. Secondly, these papers also aware the interest in environmental issues.

The aim of this sudy is to make a literature review of the researches on the relationship between deterioration of

the environment (environment pollution) which is a result of the increase in the use of pollutant energy sources and the

health expenditures. By summarizing the findings of the studies in the literature, it is aimed to determine on which subjects

the researches have concentrated and to encourage new studies in this field.

Key Words: Environment Pollution, CO2 Emission, Health Expenditure.

GİRİŞ

Çevre kirliliği ve küresel ısınma son yıllarda kamuoyunun gündemini işgal eden konuların en başında

yer almaktadır. Küresel ısınma ve fosil yakıt tüketiminden kaynaklanan sera gazı emisyonu çevresel

kaliteyi tahrip etmektedir. Çevresel kalitenin bozulması, hava, toprak ve su kirliliğini artırarak çok

sayıda hastalık riskinin artmasına neden olmaktadır. Hava, su ve toprak kirliliğinin artmasında

endüstriyel hammadde kullanımındaki artışın etkilerini de ciddi anlamda önemsemek gerekmektedir.

Artan insan nüfusu, endüstriyel hammadde ihtiyacını da hızla arttırmıştır. Sanayide kullanılan bu

malzemelerin daha fazla tüketimi atmosfer, su ve toprak ekosistemleri üzerinde yıkıcı etkiler

doğurmuştur. Doğa, bilhassa metal emilimi yolu ile hızla kirlenmektedir. Ağır metaller bir yönüyle

teknolojide çok farklı alanlarda kullanıldıkları için vazgeçilmez durumundayken, diğer yönüyle bu

metallerin artan kullanımı çevre ve sağlık üzerinde geri döndürülmesi güç zararlı etkiler ortaya

koyabilmektedir. İnsan sağlığı için zararlı olan metaller, toprak ve suyun kirlenmesi sonucunda

gıdaların kirlenmesi ve bu besinlerin insanlar tarafından tüketimi yanında hava yoluyla solunması

insan sağlığını tehdit etmektedir. Öte yandan fosil yakıtlardan kaynaklanan sülfür dioksit ve

karbondioksit emisyonundaki artışta çevre kirliliği ve küresel iklim değişikliğinin temel nedenidir.

Kardiyovasküler hastalıklar, beyin ve damar hastalıkları artmakta, aşırı sıcaklar nedeniyle, atardamar

basıncı ve kan vizkozitesi değişmektedir. Ayrıca termik gerilim ve ısı derecesiyle ilgili kirlilik,

havadaki polen miktarı, küf gelişimi ve kirlilik dalgası, astım, bronşit, zatürre, koah ve soğuk algınlığı

gibi çeşitli solumum hastalıklarına; aşırı nem ve yağış ise, sinek, sivrisinek ve kene gibi taşıyıcı

haşerenin çoğalmasına neden olmaktadır (Abdullah, Azam ve Zakariya, 2016:27-28; Pacyna,

Sundseth ve Pacyna, 2016:2). Bütün bunlara çevre kirliliğinin tetiklediği kanser hastalıklarını da ilave

etmek gerekmektedir. Bilim insanları çevre kirliği ile kanser hastalığının birçok türü arasında yakın

bir ilişki olduğunu sıklıkla dile getirilmektedir. Kısacası, kirletici enerji kaynaklarının tüketimi artıkça

çevre kirliliği artmakta ve çevresel kalite bozulmaktadır. Bu sorun var olan hastalıkların artmasına ve

350


yeni hastalık türlerinin ortaya çıkmasına yol açmaktadır. ilaveten çevre kirliliğinin etkilerini erken

ölüm oranı ile ilişkilendirdiğimizde çarpıcı bir tablo ortaya çıkmaktadır.

World Bank (2016) verilerine göre, hava kirliliği erken ölümlerde dördüncü en yüksek risk grubunu

oluşturmaktadır. 2013 yılında yüksek gelir grubu ülkeleri dışında kalan ülkelerde ölüm oranı %9’dur.

Grafik-1’de görüldüğü gibi, hava kirliliği dolayısıyla en yüksek mortalite, %12.9 ile üst-orta gelir

grubu ülkelerde görülmüştür. Bu grubu, %11.7 ile düşük orta gelir grubu ülkeler takip etmiştir. Hava

kirliliği dolayısıyla ölüm oranları en düşük olan ülke grubu, %4.1 ile yüksek gelire sahip OECD

ülkeleridir (World Bank, 2016:22, 24).

Grafik-1: Ülke Gelir Gruplarına Göre Hava Kirliliğinden Ölenlerin Toplam Ölümler İçindeki Payı

Kaynak: World Bank (2016:24).

Çevre kirliliği ölüm oranlarındaki artışın yanısıra sağlık harcamalarındaki artışında önemli

belirleyicileri arasında yer almaktadır. Kirletici enerji kaynakları kullanımından kaynaklanan çevre

sorunları ile sağlık harcamaları arasındaki ilişkiyi araştıran çalışmaların katkıları ile bu konuda ciddi

bir literatürün oluştuğunu söylemek gerekmektedir. Literatür incelemesi bölümünde yer alan

çalışmalarda da vurgulandığı gibi çevre sorunları sağlık harcamaları arasındaki ilişkiyi ele alan

araştırmalar, Ekolojik Ekonomi, Sağlık Ekonomisi ve Enerji Ekonomisi gibi bilim alanlarına katkı

yapmaktadır. Araştırmalarda, çevre sorunları ile sağlık harcamaları arasındaki ilişki ele alınırken,

sülfür dioksit emisyonu, nitrojen oksit emisyonu, karbondioksit emisyonu ve karbon monoksit

emisyonu gibi değişkenler, çevresel kalitenin göstergesi olarak kullanılmaktadır. Çevre sorunları ile

sağlık harcamaları arasındaki ilişkiyi ele alan çalışmaların bulguları, ulusal ve uluslararası düzeydeki

sağlık politikaları, çevre politikaları ve enerji politikalarının belirlenmesinde veri kaynağı olarak

değerlendirilmektedir. Öte yandan bu konunun farklı disiplinlerdeki bilim insanları tarafından

araştırılması kamuoyunda, bilimsel platformlarda ve politika yapıcılar nezdinde soruna ilişkin ilginin

sürekli canlı kalmasına katkı yapmaktadır.

Bu çalışmanın amacı, kirletici enerji kaynaklarının kullanımındaki artıştan kaynaklanan çevresel

kalitedeki bozulma (çevre kirliliği) ile sağlık harcamaları arasındaki ilişkiyi ele alan çalışmalar

9.1

11.7

12.9

5.7

4.1

0

2

4

6

8

10

12

14

Düşük Gelir Düşük-Orta

Gelir

Üst-Orta Gelir Yüksek Gelir-

OECD

Olmayan

Yüksek Gelir-

OECD

To

pla

m Ö

lüm

Vak

alar

ı İç

ind

e H

ava

Kir

lili

ğin

den

Öle

nle

rin O

ranı

Gelir Düzeyine Göre Ülke Grupları

gelir

gruplarına

göre hava

kirliliğinden

ölüm oranları

351


üzerine literatür incelemesi yapmaktır. Literatürdeki çalışmaların bulguları özetlenerek,

araştırmaların hangi noktalarda yoğunlaştığının tespiti ve yeni çalışmaların teşvik edilmesi

hedeflenmektedir.

LİTERATÜR İNCELEMESİ

Zheng vd. (2010)36 1997-2003 yıllarını kapsayan çalışmalarında, Çin’in 31 eyaletinde, sağlık

harcamaları ile çevre değişkenleri arasında durağan olmayan koentegrasyon ilişkisini araştırmışlardır.

Araştırmada, her eyalet için kişi başı GSYİH, atık ve gaz emisyonu, toz ve duman emisyonu yanında

atık su ve atık suyun emisyonunun kişi başı sağlık harcamalarına etkisi tespit edilmeye çalışılmıştır.

Çalışmanın sonucunda GSYİH, atık ve gaz emisyonu, toz ve duman ile atık su emisyonu arasında

uzun dönemli ilişki bulunmuştur. Sözü edilen kirletici değişkenler ve kişi başı GSYIH’nin kamu

sağlığı harcamaları üzerinde uzun vadede istatistiksel olarak anlamlı pozitif bir etki ortaya koyduğunu

açıklamışlardır. Kişi başı GSYIH, kişi başı sağlık harcamalarının artışında en yüksek etkiye sahip

değişken olarak tespit edilmiştir. Kısa vadede kişi başı GSYİH ve atıklar ile atık su, kişi başı sağlık

harcamalarının istatistiki olarak anlamlı belirleyicisidir. Araştırmacılar ayrıca çalışmalarında kamu

sağlık harcamaları düzeyinin, eyaletlerin ekonomik koşulları yanında, eyaletin içinde bulunduğu

çevrenin kalitesi ile de ilintili olduğunu belirtmişlerdir. Bu çerçevede, sağlıkla ilgili politikaların

oluşturulmasında, politika yapıcıların çevrenin korunmasına hassasiyet göstermeleri gerektiğine

vurgu yapmışlardır. Zira çevrenin bozulması durumunda eski haline gelmesi ve insanların yaşam

stardartlarını iyileştirme için yapılacak masraflar kamu bütçesine ekstra yük getirecektir.

Jerret (2003), Ontaio’ya bağlı 49 yerleşim yerinde sağlık harcamaları ile çevresel değişkenler

arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, daha yüksek çevresel kirlilik doğuran

bölgelerde kişi başına düşen sağlık harcamaları daha fazla, buna karşın çevre kalitesini iyileştirmeye

yönelik harcamaların daha yüksek olduğu bölgelerde sağlık harcamaları daha düşük düzeylerde

kalmaktadır. Yazarlara göre bu sonuç, sağlık harcamalarının, çevre korumaya yönelik yatırımların

artması halinde azalacağı; buna karşın çevre kalitesinin göz ardı edilmesi durumunda artacağı

şeklinde yorumlanabilir.

Çevre sorunlarının nedeniyle ortaya çıkan sağlık sorunlarının yol açtığı maliyet konusunu Dünya

Sağlık Örgütü’nün yayınlarında da görmek mümkündür. Örgüt’ün yayınlarına göre, epidemiyolojik

bulgular, hava kirliliğinin her yıl milyonlarca prematüre bebek ölümlerinin önemli nedenleri arasında

göstermektedir. 2012 yılında küresel ölçekte 7 milyon prematüre bebek ölümü yaşanmıştır.

Ekonomik göstergeler, çevre sorunları nedeniyle yaşanan ölümlerin ekonomik maliyetlerinin de yıllık

trilyonlarca doları bulduğunu göstermektedir. 2010 yılında bu tür sağlık sorunları için 24 OECD

ülkesi, Çin ve Hindistan dahil edildiğinde toplam 3.5 trilyon $ harcandığı tespit edilmiştir. Buna bir

de prematüre bebek kaybına uğrayan çalışma çağındaki kesimin emek kaybı dolayısıyla üretim

36 Zheng, Xinye; Yu, Yihua; Zhang, Li; and Zhang, Yanli (2010). “Does Pollution Drive Up Public Health Expenditure? A Panel Unit Root and Cointegration Analysis”. 21 April 2010, http://images.ruc.edu.cn/other/2010-05-20/1274338288347.pdf

http://images.ruc.edu.cn/other/2010-05-20/1274338288347.pdf

http://images.ruc.edu.cn/other/2010-05-20/1274338288347.pdf

352


süreçlerinin dışında kalması ve çıktıda yaşanan azalmalar eklendiğinde maliyetlerin boyutlarının

düşünülenden çok daha yüksek olduğu ortaya çıkmaktadır (WHO, 2015:14-15).

Jacobson (2008), karbondioksit emisyonundaki artışın etkilerine dikkat çekmiştir. Çalışmada,

doğrudan çevre kirliliği ile sağlık harcamaları ilişkisinden ziyade, sağlık harcamalarını artıran

hastalıkların artışına vurgu yapılmıştır.

Jacobson (2008) tarafından yapılan çalışmada ifade edildiği gibi, sera gazı etkileri ve is parçacıkları,

karların erimesi ve kirliliğin deniz seviyesine ulaşması yanında atmosferde karbondioksit oranlarının

artması ile ciddi bir hava kirliliğine ve dolayısıyla bu nedenle ortaya çıkabilecek hastalık ve ölümlere

yol açabilmektedir. Karbondioksitin atmosferdeki oranı oldukça düşük olduğundan insanın nefes alıp

vermesine doğrudan etkisi fark edilmez. Bu nedenle diğer kirleticilerden kısmen farklı özellikleri söz

konusudur. karbondioksit genellikle hava sıcaklıkları üzerinde yaptığı etki ile çevre kirliliğine dolaylı

etkisi daha yüksek bir kirleticidir. Atmosferde karbondioksit artışı, ozon tabakasında bozulmalar

yanında, kanserojen ve zararlı parçacıkların havada oransal olarak yükselmelerine yol açar. Bu

durum, astım, yatarak tedavi gerektiren hastalıklar, kanser ve ölüm vakalarının artmasına yol açar.

Atmosferdeki karbondioksit miktarının artması dolayısıyla ısınan çevre, daha fazla suyun

buharlaşmasına, yerin daha fazla ısınmasına, havadaki ozon miktarının artmasına yol açarak adeta bir

sarmalla çevrenin sürekli ve her seferinde daha fazla zarar görmesine yol açar. Jacobson, ABD için

yaptığı çalışmasında, nüfusun yoğun olduğu bölgelerde karbondioksit emisyon artışına bağlı olarak

atmosferde ozon miktarının daha az nüfuslu bölgelere göre daha fazla arttığını tespit etmiştir.

Havadaki karbondioksit düzeyinin aşırı nüfusu olan bölgelerde daha az nüfuslu bölgelere göre daha

fazla olduğunu göstermiştir. Araştırmacı, atmosferde karbondioksit artışı ile havanın yerden daha

fazla ısındığını, türbülansın ve stresin azalması sonucu rüzgar hızının azaldığını ve bu durumun

ısınmayı yeniden tetiklediğini açıklamıştır (Jacobson, 2008).

Narayan ve Narayan (2008), sekiz OECD ülkesinde 1980 – 1999 dönemine ait verileri test ederek

kişi başına düşen sağlık harcamalarının belirlenmesinde çevresel kalitenin rolünü incelemişlerdir.

Çevresel kalitenin göstergesi olarak, sülfür oksit emisyonu, nitrojen oksit emisyonu ve karbon

monoksit emisyonu tercih edilmiştir. Seçilen ülkeler, Avusturya, Danimarka, İzlanda, İrlanda,

İspanya İsviçre ve İngiltere’dir. Çalışmada sağlık harcamaları ile ilgili bazı önemli bulgular

aşağıdadır:

• Sülfür oksit emisyonu ve karbon monoksit emisyonu sağlık harcamaları üzerinde istatistiki

olarak anlamlı pozitif fakat inelastik etkiye sahiptir.

• Kısa dönemde karbon monoksit emisyonu sağlık harcamaları üzerinde istatistiki olarak

anlamlı pozitif etkiye sahiptir.

• OECD ülkelerinde iktisadi büyümenin ciddi maliyetleri vardır. Ham petrol, benzin, gazyağı,

dizel ve fuel oil gibi geleneksel enerji kaynaklarının tüketimi iktisadi büyüme

performansındaki artışa paralel bir eğilim göstermektedir. İktisadi büyüme konusunda taviz

vermeyen ülkeler büyümeden kaynaklanan çevresel sorunların yol açtığı hastalıklara

katlanmak zorundadırlar.

• Sağlık hizmetlerine yönelik harcamaların ulusal gelir içerisindeki ağırlığının artması, eğitim

yatırımları ile çevre kalitesini iyileştirici yatırımlara ayrılacak kaynağın azalması anlamına

353


gelmektedir. Ayrıca, sağlık harcamalarında artış, bütçe açıklarının genişlemesine de yol

açmaktadır.

Chaabouni ve Abednnadher (2014), Tunus’da 1961 – 2008 döneminde sağlık harcamalarının

belirleyicilerini araştırmışlardır. Yazarlara göre çalışmanın orijinal katkılarından birisi, çevresel

kalitenin sağlık harcamaları ile ilişkisinin incelenmesidir. Çevresel kalitenin hayat kalitesini ve sağlık

hizmetlerine yönelik harcamaları etkilediği vurgulanmıştır. Çalışmada, medikal yoğunluk, nüfusun

yaşlanması ve çevre kalitesini temsilen kişi başına düşen nitrojen oksit emisyonu değişkenine ilişkin

veriler kullanılmıştır. Bulgular, 65 yaş üzerindeki nüfusun ve çevresel kalitenin uzun dönemdeki

önemini göstermektedir.

Yazdi, Tahmasebi ve Mastorakis (2014), İran’da 1967 -2010 dönemine ilişkin verileri kullanarak

çevresel kalite ve gelirin sağlık harcamalarının belirlenmesindeki rolünü araştırmışlardır. Çalışmada

gelir esnekliğinin önemi ile sağlık harcamalarının gelir dışındaki belirleyicilerinin etkisi ortaya

konmaya çalışılmıştır. Elde edilen sonuçlar aşağıdadır:

• Sağlık harcamaları, gelir, sülfür oksit emisyonu ve karbon monoksit emisyonu eş

bütünleşiktir.

• Gelir, sülfür oksit emisyonu ve karbon monoksit emisyonunun sağlık harcamaları üzerinde

istatistiki olarak anlamlı pozitif etkisi vardır. SPM emisyonu sağlık harcamaları üzerinde

istatistiki olarak anlamlı pozitif etkiye sahiptir. SPM emisyonu, sülfür oksit emisyonu ve

karbon monoksit emisyonu hava kirliliğini artırarak çevresel kaliteyi tahrip etmekte ve

insanlarda farklı hastalık türlerinin görülmesine neden olmaktadır. Sonuç olarak sağlık

hizmetlerine olan talep artmaktadır.

Assadzadeh, Bastan ve Shahverdi (2014), petrol ihraç eden 8 ülkenin 2000 -2010 dönemine ait

verilerini kullanarak kişi başına düşen sağlık harcamalarının belirlenmesinde çevresel kirlenmenin

rolünü araştırmışlardır. Ekolojik ekonomi ile sağlık ekonomisi literatürüne katkı yapmayı hedefleyen

bu çalışmada karbondioksit emisyonu, çevresel kalitenin göstergesi olarak seçilmiştir. Elde edilen

bulgulara göre, kısa dönem esneklikler, gelir ve karbondioksit emisyonunun sağlık harcamaları

üzerinde istatistiki olarak anlamlı pozitif etkisi olduğunu ortaya koymuştur. Seçili değişkenler

arasında karbondioksit emisyonu, kişi başına düşen kamu sağlık harcamalarını en çok etkileyen

değişkendir. Karbondioksit emisyonunda %1’lik artış, kişi başına düşen sağlık harcamalarında %0.79

düzeyinde bir artışa yol açmaktadır.

Fattahi (2015), hava kirliliği ile sağlık harcamaları arasındaki ilişkiyi, kentleşme düzeyini de

çalışmasına dahil ederek, 1995-2011 döneminde gelişmekte olan ülkeler için araştırmıştır. Ampirik

bulgular, hava kirliliğinin kamu ve özel sağlık harcamaları üzerinde net pozitif bir artışa sebep

olduğunu ortaya koymuştur. Yazar çalışma sonucunda ayrıca kentleşme düzeyinin de hava kirliliği

ve sağlık harcamaları arasındaki ilişkide etkili bir faktör olduğunu ve kentleşme düzeyi arttıkça hava

kirliliği ve dolayısıyla sağlık harcama düzeyinin de yükseldiğini tespit etmiştir. Öte yandan, daha

yüksek kentleşmenin olduğu gelişmekte olan ülkelerde, kamu kesimi tarafından yapılan sağlık

harcamalarının özel kesim tarafından yapılan sağlık harcamalarından daha fazla olduğu sonucuna da

varılmıştır. Bu nedenle gelişmekte olan ülkelerin hava kirliliğini kontrol altına almaları ve planlı bir

354


kentleşme stratejisi ortaya koymaları, dolaylı yoldan sağlık harcamalarına aktarılan payın azalacağı

anlamına gelecektir.

Chaabouni, Zghidi ve Mbarek, (2016), 51 ülkenin 1995 – 2013 dönemine ait verilerini kullanarak

karbondioksit emisyonu, sağlık harcamaları ve iktisadi büyüme arasındaki bağlantıları

incelemişlerdir. Seçili ülkeler, düşük gelir gurubu, düşük orta gelir gurubu ve üst orta gelir gurubu

şeklinde sınıflandırılmıştır. Elde edilen sonuçlar aşağıdaki gibidir:

• Karbondioksit emisyonundan sağlık harcamalarına doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi

gözlenmiştir. Bu bulgu düşük gelir gurubu ülkeleri için geçerli değildir.

• Karbondioksit emisyonu ile iktisadi büyüme ve sağlık harcamaları ile iktisadi büyüme

arasında çift yönlü pozitif nedensellik vardır.

• Karbondioksit emisyonu ve iktisadi büyüme, sağlık harcamaları üzerinde pozitif ve istatistiki

olarak anlama etkiye sahiptir. Bu sonuca göre çevresel tahribatın insan sağlığı üzerindeki

etkisi hayat kalitesinin düşmesi ve sağlık hizmetlerine yönelik harcamaların artması şeklinde

ortaya çıkmaktadır. Karbon emisyonunun artması çevre kalitesinin iyileşmesine ve sağlık

sorunlarının azaltılmasına yönelik tedbirlerin alınmasını gerektirmektedir.

Abdullah, Azam ve Zakariya (2016), Malezya’da çevresel kalitenin kamu sağlık harcamaları

üzerindeki etkisini 1970 - 2014 dönemine ilişkin verileri kullanarak araştırmışlardır. Çalışmada

kullanılan değişkenler, GSYİH, karbondioksit emisyonu, nitrojen dioksit emisyonu, sülfür dioksit

emisyonu, doğum oranı ve ölüm oranıdır. Elde edilen bulgulara göre, GSYİH, karbondioksit, nitrojen

dioksit, sülfür dioksit, doğum oranı ve ölüm oranı ile sağlık harcamaları arasında uzun dönemli ilişki

vardır. Öte yandan GSYİH, karbondioksit, sülfür dioksit, doğum oranı ve ölüm oranı, istatistiki olarak

anlamlı düzeyde sağlık harcamalarının belirleyicisidir.

Katrakilidis, Kyritsis ve Patsika (2016), ekonomik büyüme, çevre kalitesi ve sağlık arasındaki ilişkiyi,

Yunanistan için 1960-2012 dönemini ele alınarak test etmişlerdir. Çalışmada ekonomik büyüme ve

çevre kalitesi arasındaki dinamik ilişki, çevre ve sağlık arasındaki dinamik ilişki ile sağlık düzeyi,

çevre kalitesi ve kişi başı GSYIH arasındaki dinamik nedensellik bağıntısı incelenmiştir. Yazarlara

göre, çevreyi ihmal ederek arttırılan ekonomik aktiviteler bir süre sonra ekonomik büyümeyi olumsuz

yönde etkileyecek ve negatife çevirecektir. Çevredeki bozulma, toplum sağlığını etkileyecek, bu da

bir sarmal meydana getirerek çevrenin daha fazla bozulmasına yol açacaktır. Araştırma sonucunda

gelir arttıkça karbondioksit emisyonunda gelire paralel bir artış olduğu, bunun da bebek ölümlerini

arttırdığı şeklinde güçlü bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir.

Dünyanın en hızlı büyüyen ekonomilerinden birisi olan Çin, 1970’lerin sonlarında başlattığı

reformlarla göz dolduran bir ekonomik performans ortaya koymuştur. Ancak ekonomik büyümeye

paralel olarak yaşanan çevre kirliliği, çevre kalitesinin bozulması, ekolojik dengenin korunmaması,

kamu sağlığının zarar görmesi gibi sorunlar ekonomik büyüme ve sosyal gelişim içinde göz ardı

edilemeyecek öneme haiz konular haline gelmiştir. Lu vd. (2017) tarafından Çin üzerine yapılan

çalışmada çevre kirliliği, ekonomik kalkınma ve kamu sağlığı konularında dinamik bir çalışma

modeli ortaya konmuştur. Çalışmada faktörler arasında çift yönlü nedensellik ilişkisi vurgulanmıştır.

Yazarlar, dünyanın en büyük gelişmekte olan ülkesi konumunda olan Çin üzerinde araştırmalarını

gerçekleştirerek, çevre kirliliği-sağlık ve ekonomik gelişme arasındaki ilişkileri gelişmekte olan ülke

perspektifinden incelemeyi tercih etmişlerdir. Çalışmaya, hava kirliliği yanında endüstriyel atık su

gibi diğer çevre kirleten faktörler de ilave edilmiştir. 2002-2014 döneminde Çin’in 30 eyaletinin panel

355


data analizinin kullanıldığı çalışmada, endüstriyel atık su emisyonu, sülfür dioksit emisyonu, is ve

toz emisyonu değişkenleri hava kirliliğinin düzeyinin tespiti için kullanılmıştır. Diğer çevresel

faktörlerle mukayese edildiğinde hava ve su endojendir. Toplam is ve toz emisyonu, sülfür dioksit

emisyonu ve atık su emisyonu endüstriyel üretim, enerji tüketimi, ulaşım araçlarının gelişimi ve diğer

ekonomik aktivitelerle doğrudan ilintilidir. Adı geçen bu kirleticiler, kamu sağlığını en fazla etkileyen

faktörlerdir. Bu nedenle, gerek bu çalışmada gerekse bu alanda yapılan birçok diğer çalışmada bu

değişkenler tercih edilmiştir. Lu vd. (2017), çevre kirliliğinin kamu sağlığı üzerinde negatif etkisini

teyit etmişlerdir. Ayrıca ekonomik ve sosyal faktörlerin de kamu sağlığını etkileyebildiği sonucuna

ulaşılmıştır. Örneğin düşük reel kişi başı GSYIH’nın perinatal mortalite oranlarında negatif etkileri

olduğu, buna mukabil eğitim ve iyi sağlık koşulları ile ekonomik gelişme ve kamu sağlığı arasında

sıkı ilişki olduğu tespit edilmiştir.

Chaabouni ve Saidi (2017), 51 ülke için 1995 – 2013 dönemine ilişkin verilerini kullanarak

karbondioksit emisyonu, sağlık harcaması ve GSYİH arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Seçili

ülkeler, düşük gelir gurubu, düşük ve üst orta gelir gurubu ve orta gelir gurubu şeklinde

sınıflandırılmıştır. İktisadi büyüme ve karbondioksit emisyonundan sağlık harcamalarına doğru

nedensel etkilerin araştırılması, çalışmanın önceki araştırmalardan ayrıştığı noktalardan birisidir.

Elde edilen bazı bulgular aşağıdadır:

- Karbondioksit emisyonu ile iktisadi büyüme arasında ve kişi başına düşen GSYİH ile sağlık

harcamaları arasında çift yönlü nedensellik görülmüştür.

- Düşük gelir gurubundaki ülkeler hariç, karbondioksit emisyonundan sağlık harcamalarına

doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunmaktadır.

- Sağlık sorunlarının azalması için çevresel kalitenin iyileşmesi yönünde politikalar

uygulanmalıdır. Çünkü çevresel kalitenin iyileşmesi sağlık harcamalarına ayrılacak kaynak

miktarının artması anlamına gelmektedir. Günümüzde yaygın bir şekilde fosil yakıt kullanımı

tercih edildiğinden dolayı, enerji etkinliğini artıracak tedbirlere başvurarak enerji verimliliğini

artırmak elzemdir.

Yazdi ve Khanalizadeh (2017), MENA ülkelerinde 1995 -2014 dönemine ait verileri kullanarak

çevresel kalite ve iktisadi büyümenin sağlık harcamalarının belirlenmesindeki rolünü incelemişlerdir.

Çalışmada, sağlık harcaması, gelir, karbondioksit emisyonu ve PM10 emisyonu arasındaki ilişki ele

alınmıştır. Ulaşılan bazı önemli sonuçlar aşağıdadır:

- Gelir, karbondioksit emisyonu ve PM10 emisyonu sağlık harcaması üzerinde anlamlı pozitif

etkilere sahiptir.

- İktisadi büyüme sağlık harcaması üzerinde istatistiki olarak anlamlı pozitif etkilere sahiptir.

MENA bölgesinde sağlık hizmetleri lüks mal olmayıp normal maldır.

- İktisadi büyüme performansındaki artışın maliyeti, sağlık sorunlarına yol açan çevresel

tahribatın artmasıdır.

- Sağlık harcamalarının artması, çevre kalitesini artırmaya yönelik harcamaların yanısıra eğitim

harcamalarına ayrılacak kaynakların azalması anlamına geldiği vurgulanmıştır.

Blazquez-Fernandez, Cantarero-Prieto ve Saez (2018) çalışmalarında hava kirliliğinin sağlık

harcamalarını etkileyip etkilemediğini araştırmışlardır. Araştırmacılar, gelişmekte olan ve gelişmiş

ülkelerde sağlık harcamaları ile toplam gelir düzeyi arasındaki ilişkiyi incelemiş ve bulguları çevresel

faktörlerle ilişkilendirmişlerdir. Çalışmada Türkiye’nin de içinde bulunduğu 29 OECD ülkesi 1995-

2014 dönemi ele alınarak incelenmiştir. Çalışmanın son bölümünde, elde edilen bulguların gelişmiş

356


ve gelişmekte olan ülkeler arasında farklılık ortaya koyup koymadığı da test edilmiştir. Ekonometrik

değerlendirmeler sonucunda kişi başı gelirdeki artışın sağlık harcamaları üzerinde olumlu etki yaptığı

tespit edilmiştir. Çalışmada elde edilen bulgular, sağlık harcamaları düzeyinin tespiti, yüksek kaliteli

bir çevre elde etmek için alternatif politika tedbirleri önermenin yanında, gelişmiş ülkelerin politika

yapıcılarına daha temiz ve yüksek kaliteli yakıt kullanımının gerekliliğini işaret etmektedir. Bu

çalışmanın literatüre en önemli katkısı güncel verilerin kullanılmış olmasının yanında, sağlık

yönetimi ve daha temiz yakıtların kullanımı gibi değişkenlerin de araştırmaya dahil edişmiş olmasıdır.

Çalışmada ayrıca, hava kirliliği ve sağlık arasındaki kompleks ilişkinin doğru şekilde ele alınarak

kamu sağlığının geliştirilmesi ve çevre sağlığı konusunda gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler

arasındaki eşitsizliğin giderilmesi gerektiği işaret edilmiştir. Bu çerçevede yazarlar, çevre kirliliği ve

kamu sağlığı için yapılacak harcamaların azaltılması için politika yapıcıların makro ekonomik

düzeyde politika geliştirmeleri gerekliliğini vurgulamıştır.

Raeissi vd. (2018), İran’da çevre kirliliği ve sağlık harcamaları arasındaki ilişkiyi 1972-2014 dönemi

için zaman serileri analizi ile test etmişlerdir. Karbondioksit emisyon düzeyi çevre kirlilik düzeyinin

tespiti için gösterge olarak kullanılmış, kişi başı gelir, bebek ölüm oranları ve doğurganlık oranları

da diğer bağımsız değişkenler olarak belirlenmiştir. Çalışmanın sonucunda çevre kirliliği ile kamu ve

özel sektör kamu harcamaları arasında belirgin pozitif bir ilişki tespit edilmiştir. Yaşanan çevrenin

kalitesi kötüleştikçe o bölgede karbondioksit emisyonunun da artacağı, dolayısıyla kirlilik kaynaklı

hastalıkların da buna bağlı olarak daha sık görüleceği ifade edilmiştir. Yazara göre devlet, hava

kirliliği kaynaklı hastalıkların tedavisi için harcama yapmanın yanında, kirliliği önleyici tedbirlerin

alınması konusunda da belli maliyetleri kabul etmek durumunda kalmaktadır. Öte yandan, kirlilik

kaynaklı hastalıkların tedavisi ve kirlilik riskini en aza indirgemek için gerekli tedbirlerin alınmaması

durumunda hastalıkların kronikleştiği ve gerek kamu sağlığını daha fazla tehdit etmesi gerekse kronik

hastalıkların tedavisinin uzun, zahmetli ve masraflı olması dolayısıyla devletin üzerine daha fazla yük

bindireceği de göz önünde bulundurulmalıdır. Çalışma çağındaki bireylerin kronik rahatsızlıklar

dolayısıyla emek verimliliğinin düşmesi, malülen emeklilik gibi nedenlerle iş piyasasından uzun süre

ayrı kalmaları veya çekilmeleri devletin üzerindeki yükü daha da arttıracaktır.

Apergis, vd. (2018), ABD’de 1966 – 2009 dönemine ilişkin verileri kullanarak karbondioksit

emisyonunun sağlık harcamaları üzerinde uzun ve kısa dönemli etkilerini incelemişlerdir. Elde edilen

bulgulara göre, karbondioksit emisyonunun sağlık harcamaları üzerindeki etkisi sağlık hizmetlerine

daha fazla miktarda harcama yapan bölgelerde daha güçlüdür.

Hao vd. (2018), Çin’in 30 ilinde çevresel kirliliğin eyaletlerdeki halkın kamu sağlık harcamaları

üzerindeki etkisini 1998 – 2015 dönemine ilişkin verileri kullanarak araştırmışlardır. Elde edilen

bulgulara göre, çevresel kirlilik halkın medikal harcamalarında artışa yol açmaktadır. Sülfürdioksit

emisyonu ve is emisyonu çevre kirliliğinin göstergesi olarak kullanılmıştır. Elde edilen bulgulara

göre, çevresel kirlenme halkın kamu sağlık harcamaları üzerinde anlamlı pozitif etkiye sahiptir. Her

10000 kişiye düşen sülfürdioksit emisyonu ile emisyonundaki %1’lik artış, halkın kamu sağlık

harcamalarında sırasıyla, %0.14 ve %0.15 oranında artışa yol açmaktadır.

357


SONUÇ

Modern dünyada sanayileşme ile birlikte kimyasal hammadde kullanımı ve kirletici enerji

kaynaklarının tüketimi, sülfür dioksit emisyonu, nitrojen oksit emisyonu, karbondioksit emisyonu ve

karbon monoksit emisyonunu tetikleyerek çevre tahribatını artırmakta ve hayat kalitesinin

kötüleşmesine, ağır, uzun süre tedavi gerektiren yüksek maliyetli hastalıkların ve dolayısıyla sağlık

harcamalarının etkinlikten verimlilikten uzak bir şekilde artmasına yol açmaktadır. Sağlık

harcamalarının etkin ve verimli bir şekilde kullanılamaması, araştırma geliştirme faaliyetlerinde

kullanılacak fonların artan sağlık sorunlarının finansmanında kullanılması kaynak israfı anlamına

gelmektedir.

Çevre kirliliğinden kaynaklanan sorunlar nedeniyle tedavisi zor ya da imkansız hastalıkların artması

ve bireylerin zamanlarının önemli bir bölümünü üretim sürecine katkı yerine, teşhis ve tedavi ile

geçirmesi, iş ve işyeri ile olan bağlarının zayıflamasına yol açmaktadır. Çalışma hayatının sekteye

uğraması ve intibak sorunları emek verimliliğini azaltıcı yönde etkiler doğurmaktadır.

Çevre kirliliği maliyetlerinin en aza indirilmesi ulusal ve uluslararası düzeyde var olan işbirliklerinin

geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Küresel ısınma ve iklim değişikliği meselesi, bütün dünyanın

ortak sorunudur. Çevre tahribatı yüksek buna karşın düşük katma değerli üretim faaliyetinin

durdurulması, yenilebilir enerji potansiyelinin tespit edilerek yenilebilir enerji yatırımlarının

desteklenmesi, kırsal ve kentsel dönüşüm politikalarının enerji verimliliği esasına göre

şekillendirilmesi, enerji tasarrufu ve enerji verimliliğini esas alan araştırma – geliştirme projelerinin

desteklenmesi, alınması gerekli tedbirlerden bazılarıdır.

KAYNAKÇA

Abdullah, Hussin, Muhammad Azam and Siti Khalijah Zakariya (2016). The Impact of

Envıronmental Qualıty on Publıc Health Expendıture in Malaysıa, Second Asia Pacific

Conference on Advanced Research, APCAR, Melbourne, February, 27 - 40.

Apergis, Nicholas, vd., (2018). U.S. state-level carbon dioxide emissions: Does it affect health care

expenditure?, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 91, 521 -30.

Assadzadeh, Ahmad, Faranak Bastan and Amir Shahverdi (2014). The Impact of Environmental

Quality and Pollution on Health Expenditures: A Case Study of Petroleum Exporting

Countries, Proceedings of 29th International Business Research Conference 24 - 25 November

2014, Sydney, Australia

Blazquez-Fernandez, C., D. Cantarero-Prieto and M., Pascual-Saez, (2018). On the Nexus of Air

Pollution and Helath Expenditures: New Empirical Evidence, G Model, GACETA-1578,

Opinion Article, 29 January 2018, 1-6.

Chaabouni, Sami and Chokri Abednnadher (2014). The determinants of health expenditures in

Tunisia: An ARDL bounds testing approach, http://iut-

358


caen.unicaen.fr/recherche/mrsh/sites/default/files/public/tepp2012/B7_3_Chaabouni_ABED

NNADHER_def.pdf

Chaabouni, Sami, Nahed Zghidi, Mounir Ben Mbarek, (2016). On the causal dynamics between CO2

emissions, health expenditures and economic growth, Sustainable Cities and Society, 22, 184

- 91.

Chaabouni, Sami and Kais Saidi (2017). The dynamic links between carbon dioxide (CO2) emissions,

health spending and GDP growth: A case study for 51 countries, Environmental Research,

158, 137 - 44.

Fattahi, Maryam (2015). “The Role of Urbanization Rate in the Relationship Between Air Pollution

and Health Expenditures: A Dynamic Panel Data Approach”, International Letters of Social

and Humanistic Sciences, 53, 68-72.

Hao, Yu vd. (2018). The impact of environmental pollution on public health expenditure: dynamic

panel analysis based on Chinese provincial data, Environmental Science and Pollution

Research, 25, 18853 – 65.

Jacobson, M. Z. (2008). On the Causal Link Between Carbon Dioxide and Air Pollution Mortality,

Geophysical Research Letters, 35, 1-5.

Jerrett, M. (2003). Environmental influences on healthcare expenditures: an exploratory analysis from

Ontario, Canada, J. Epidemiol Community Health, 57:334 – 38.

Katerakilidis, C., I., Kyritsis and V., Patsika (2016). The Dynamic Linkages Between Economic

Growth, Environmental Quality and Health in Greece, Applied Economic Letters, 23(3), 217-

21.

Lu, Z.N.vd. (2017). The Dynamic Relationship Between Environmental Pollution, Economic

Development and Public Health: Evidence from China, Journal of Cleaner Production, 166,

134-47.

Narayana, Paresh Kumar and Seema Narayan (2008). Does environmental quality influence health

expenditures? Empirical evidence from a panel of selected OECD countries, Ecologıcal

Economıcs, 65, 367 – 74.

Pacyna, J. M. K., Sundseth, and E. G., Pacyna (2016). “Sources and Fluxes of Harmful Metals”, in

Environmental Determinants of Human Health, Ed. J. M. Pacyna and E. G. Pacyna, Humana

Press, Switzerland, 1-26.

Raeissi, Pouran vd. (2018). Effects of Air Pollution on Public and Private Health Expenditures in

Iran: A Time Series Study (1972-2014), Journal of Preventive Medicine and Public Health,

51, 140-47.

WHO (2015). Economic Cost of the Health Impact of Air Pollution in Europe, Clean Air, Health and

Wealth, http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/276772/Economic-cost-health-

impact-air-pollution-en.pdf

World Bank (2016). The Cost of Air Pollution, Strenghtening the Economic Case for Action, IHME.

http://www.indiaenvironmentportal.org.in/files/file/cost%20of%20air%20pollution.pdf

Yazdi, Soheıla Khoshnevis, Zahra Tahmasebi, Nıkos Mastorakis (2014). Public Healthcare

Expenditure and Environmental quality in Iran, http://www.wseas.us/e-

library/conferences/2014/Lisbon/AEBD/AEBD-17.pdf

https://www.sciencedirect.com/science/journal/00139351

http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/276772/Economic-cost-health-impact-air-pollution-en.pdf

http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/276772/Economic-cost-health-impact-air-pollution-en.pdf

http://www.indiaenvironmentportal.org.in/files/file/cost%20of%20air%20pollution.pdf

359


Yazdi, Soheila Khoshnevis and Bahman Khanalizadeh (2017). Air pollution, economic growth and

health care expenditure, Economic Research-Ekonomska Istraživanja, 30 (1), 1181-90.

360


TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU ÇERÇEVESİNDE ENERJİ

ARZ GÜVENLİĞİ



[email protected]

ÖZET

Dünyada her geçen gün artış trendinde olan nüfusa paralel olarak enerji talebi de artış göstermekte ve

ülkelerin enerji arz güvenliğini sağlama konusundaki arayışları hız kazanmaktadır. Gelişmekte olan ülke

ekonomileri içerisinde yer alan Türkiye, enerji arz güvenliğini sağlama konusunda kaynak ülke çeşitliliğine

önem veren, yenilenebilir ve yerli kaynak kullanımı önceleyen bir ülke olarak bulunduğu bölgede enerji

konusunda aktif bir siyaset izlemektedir. Coğrafi konumu gereği enerji arz ve talep noktaları arasında yer alan

Türkiye, bölgesel enerji ticaretine doğal bir geçiş güzergahı sunması sebebiyle son derece avantajlı bir

durumdadır. Sahip olunan bu avantajı fırsata dönüştürmek için özellikle son yıllarda önemli işbirliği ve

projelere imza atılarak somut ilerlemeler kaydedilmiştir. Önümüzdeki dönemde daha aktif ve etkili politika

uygulamalarıyla bölgesel enerji denkleminin önemli aktörlerinden biri olmayı planlayan Türkiye, enerji ticaret

merkezi olma yolunda emin adımlarla ilerlemektedir.

361


1. GİRİŞ

Türkiye son yıllarda enerji alanında büyük bir değişim ve dönüşüm yaşamaktadır. Enerjide

dışa olan bağımlılığı azaltma konusunda önemli politika uygulamalarını gündemine alarak,

yerlileşme konusunda yenilenebilir kaynakların kurulu güç içerisindeki payını artırmaya yönelik

adımlar atmış, kaynak sahibi ülkelerle iş birliğine vararak, boru hattı projelerini hayata geçirmiştir.

Türkiye’nin coğrafi konumu gereği bulunduğu bölgede enerji ticaretinin akış yönünde doğal bir

güzergah sunması stratejik açıdan önemini her geçen gün artırmaktadır. Dünyanın en önemli enerji

talep pazarı olan Avrupa ile en geniş kaynak rezervlerine sahip Ortadoğu bölgesi arasında bir enerji

koridoru oluşturan Türkiye, ev sahipliği yaptığı boru hattı projeleriyle enerjide güçlü bir altyapıya

kavuşmuştur. Bahsi geçen projeler Türkiye’nin enerji arz güvenliğine kaynak ülke çeşitliliği

sağlayarak katkı sunarken aynı zamanda bölgesel enerji ticaretine yön vermekte ve ülkenin bölgesel

enerji ticaretinin merkez üssü konumuna ulaşmasını desteklemektedir.

Türkiye’nin doğalgaz ithalatında yüzde 49,21 ile birinci sırada Rusya yer alırken, ikinci sırada

yüzde 15,82 ile Azerbaycan üçüncü sırada ise yüzde 15,62 İran bulunmaktadır (EPDK, 2018). Bugün

Türkiye’nin doğalgaz talebinin yüzde 65’ten fazlasının Rusya ve Azerbaycan’dan tedarik edildiği

görülmektedir. Bu kapsamda doğalgaz ithalatındaki en önemli iki partnerimiz olan Rusya ve

Azerbaycan ile yürütülen iş birliği ve projeler de süratle devam etmektedir. 2018 yılında Azerbaycan

ortaklığında yürütülen TANAP tamamlanırken, 2019 yılının sonunda Rusya ile beraber yürütülen

TürkAkım’ın tamamlanması planlanıyor (“Erdoğan: TürkAkım”, 2018). Bu iki proje Türkiye’nin,

enerji ticaret merkezi olma hedeflerini destekleyen önemli adımlardır. Ayrıca söz konusu projeler,

Avrupa’nın enerji arz güvenliğinde Türkiye’nin rolünün her geçen gün daha da önem kazandığının

göstergesidir. TANAP ve TürkAkım ile Azeri ve Rus gazının Türkiye üzerinden Avrupa’ya ulaştığı

bir rota çizilirken, Türkiye de bölgesel enerji ticaretinin kavşak ülkesi konumunu pekiştirmektedir..

Son yıllarda sıcak gelişmelerin yaşandığı Doğu Akdeniz’de ise oturtulamayan dengelerin,

çözüme ulaşmayan mutabakatların, hayata geçirilemeyen anlaşmaların olduğu bir hava hakimdir.

Kaynak sahibi ülkelerin doğalgaz transferinde bölgenin en önemli güzergah ülkesi olan Türkiye’yi

denklem dışında bırakma çabaları, Doğu Akdeniz’in sürdürülebilir bir enerji politikasına

kavuşmasının önündeki en büyük engeldir. Bölgesel enerji denkleminin en önemli aktörlerinden biri

olan Türkiye, gerek kaynak sahibi ülkelerle gerekse enerjiyi talep eden ülkelerle yürüttüğü siyaset

kapsamında enerji politikalarının geleceği açısından ümit vaat edici gelişmelere ev sahipliği yapmaya

devam etmektedir. Doğu Akdeniz doğalgazının pazara ulaşması için öncelikle istikrarlı ve

sürdürülebilir enerji politikalarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu kapsamda Türkiye’nin Avrupa’nın

enerji arz güvenliğinde sahip olduğu kritik rol ve Doğu Akdeniz’deki doğalgazın Avrupa’ya

transferinde en ideal rota olma özelliğinin bölge ülkeleri tarafından kabul edilmesi ve somut adımların

hayata geçirilmesi gerekmektedir. Türkiye enerji ticaret merkezi olma hedeflerine emin adımlarla

ilerlerken bölgede yürütülen enerji politikalarının en önemli belirleyicisi konumundadır.

Bu çalışmanın ikinci bölümünde enerji arz güvenliği kavramı ele alınarak, Türkiye’nin enerji

arz güvenliği konusunda ne gibi gelişmelere ev sahipliği yaptığı anlatılmış ve Türkiye’nin bölgesel

enerji arz güvenliğindeki rolüne değinilmiştir. Üçüncü bölümde Türkiye’nin enerji ticaret merkezi

362


olma hedefleri doğrultusunda hayata geçirilen projelere ve gelişmelere yer verilmiştir. Çalışmanın

dördüncü kısmında sonuç ve öneriler ele alınmıştır.

2. ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİ VE TÜRKİYE

Üretimde en önemli girdilerden biri olan enerji, ülke ekonomilerinin gelişim sürecinde hayati

bir öneme sahiptir. Enerji arz güvenliği, üretimde devamlılığın sağlanması için talep edilen enerjiyi

karşılayabilecek kapasite ve imkanların bulunması anlamına gelmektedir. Enerji arz güvenliğini

etkileyen birden fazla faktör bulunmaktadır. Bunlar; siyasi, ekonomik ve coğrafi faktörler olarak

sıralanabilir (Sevim, 2012). Ülkeler sahip olduğu enerji kaynaklarına, yıllık ortalama enerji tüketim

miktarlarına ve enerji ithalatına olan bağımlılıklarına göre birbirinden ayrışmaktadır. Rezervlerin

miktarı, büyüklüğü, bulunulan coğrafya, transfer güzergahları enerji arz güvenliği açısından son

derece önemli kriterlerdir. Sadece rezerv sahibi olmak ülkeleri enerji arz güvenliği açısından avantajlı

bir konuma yerleştirmemektedir. Kaynakların güvenliği söz konusu olduğunda rezerv sahibi ülkedeki

ekonomik durumdan siyasi istikrara, jeopolitik risklerden dış ticaret hacmine kadar birden fazla

konunun ön plana çıktığı söylenebilir.

Bu kapsamda 2000’li yılların başından itibaren küresel ekonomiye ve uluslararası enerji

politikalarının merkezine yerleşen enerji arz güvenliği kavramı günümüzde daha da önemli bir hale

gelmiş bulunmaktadır. Artan nüfus, gelişen ekonomiler ve yükselen refahla birlikte küresel enerji

talebinin her geçen gün daha da artıyor olması, enerji arz güvenliği konusunun bugün kritik bir mesele

haline gelmesindeki temel etkenlerdir. Özellikle gelişen ülke ekonomileri enerji arz güvenliğini

sağlama konusunda daha fazla çaba göstermektelerdir.. Küresel enerji talebindeki büyümenin önemli

bir kısmını oluşturan bu ülkelerin enerji arz güvenliklerini arttırmak adına fayda-maliyet analizleri,

transfer rotaları, kaynak çeşitlendirmesi ve depolama gibi birtakım etmenler üzerinde çalışma

yaptıkları görülmektedir. Bu doğrultuda küresel enerji piyasalarında öne çıkan aktörlerden birisi de

Türkiye’dir. Türkiye, coğrafi konumu itibariyle dünyanın en önemli enerji arz ve talep merkezleri

arasında yer almaktadır. Bulunduğu jeostratejik konum gerek kendi enerji arz güvenliğini sağlama

konusunda gerekse bölgesel enerji arz güvenliğinin geleceği açısından kritik bir öneme sahiptir.

Enerji kaynakları bakımından sınırlı kapasiteye sahip olan ve enerji talebi yüksek olan Avrupa ile

dünyanın en geniş petrol ve doğalgaz sahalarının bulunduğu Ortadoğu bölgesi arasında bir geçiş

güzergahı oluşturması, Türkiye’ye enerji arz güvenliği konusunda ciddi avantajlar sunmaktadır.

Dolayısıyla Türkiye sahip olduğu bu avantajı fırsata dönüştürme amacıyla gerek enerji altyapısına

gerekse boru hattı projelerine önem vermekte ve bölgesel enerji arz güvenliğinin kilit aktör ülkesi

konumuna gelmek için somut adımlarla ilerlemektedir.

Türkiye’de son yıllarda enerji alanında hayata geçirilen tüm projeler aslında enerji arz

güvenliği konusunda nasıl bir mesafe kat edildiğini açık bir şekilde göstermektedir. Doğudan batıya

uzanan enerji transfer rotasında, Türkiye güzergah güvenliğiyle gerek enerji arz sahibi ülkeler gerekse

talep eden ülkeler açısından ön plana çıkmaktadır. Bu kapsamda Azerbaycan’ın Hazar’daki doğalgaz

rezervlerini Avrupa’ya ulaştıracak Güney Gaz Koridoru (GGK) projesinin Türkiye ayağını oluşturan

TANAP 2018 yılında faaliyete geçmiştir. Öte yandan Rusya’nın Avrupa’ya doğalgaz transferini

Türkiye üzerinden gerçekleştireceği TürkAkım projesinin de yıl sonu itibariyle tamamlanması

planlanmaktadır. Tüm bu gelişmeler son yıllarda Türkiye’nin bölgesel enerji arz güvenliğinde sahip

olduğu kilit rolü açıkça ortaya koymaktadır. Enerji arz güvenliği söz konusu olunca ülkelerin transfer

363


rotalarını Türkiye üzerinden belirleme talepleri, bu iki proje ile gayet olumlu bir şekilde hayata

geçirilmiştir. Hatta şöyle ki bu iki önemli boru hattının Türkiye üzerinden çizdiği rotalar, kaynak

sahibi ülkeler için Türkiye’nin enerji arz ve talep güvenliğindeki kritik önemini gözler önüne

sermiştir. Dolayısıyla söz konusu projelerde elde edilecek olan başarı Türkiye açısından küresel enerji

piyasalarında bir referans noktası olarak kabul edilecektir.

Türkiye’nin bölgesel enerji arz ve talep güvenliği konusunda sağladığı avantajların yanında

bu alanda ayrıca dikkat çekilmesi gereken başlıca önemli konular bulunuyor. Bu konular enerjide

kaynak çeşitliliği sağlama, kaynak ülke sayısını artırma, petrol ve doğalgaz sondaj çalışmalarını

hızlandırma ve doğalgaz depolama olarak sıralanabilir. Enerji arz güvenliğinde kaynakların tedarik

edildiği ülkelerin sayısı ve bu ülkelerle yürütülen ilişkiler oldukça önemli bir yere sahiptir. Ancak bu

duruma Türkiye özelinden bakıldığında, kaynak çeşitliliği ve depolama konusuna da ayrıca parantez

açmak gerekmektedir. Türkiye’de son yıllarda ortaya konulan Milli Enerji ve Maden Politikası

kapsamında enerjide yerli üretimin ön plana çıktığı görülmektedir (Karagöl vd., 2017). Bu noktada

yenilenebilir kaynakların kullanımı konusunda Türkiye’nin geldiği aşama son derece önemlidir.

Bundan sonraki süreçte ise yenilenebilir enerji yatırımları yaygınlaştırılarak toplam enerji tüketimde

yenilenebilir kaynakların payını artırmaya yönelik çalışmalara hız kazandırılması gerekiyor.

Öte yandan Türkiye’nin ilk nükleer enerji santrali olma özelliğine sahip Akkuyu Nükleer Güç

Santrali Projesi de kaynak çeşitliliği konusunda Türkiye’nin attığı en önemli adımlardan birini

oluşturmaktadır. 2018 yılında temeli atılan Nükleer Güç Santrali’nin ilk ünitesinin 2023 yılında

faaliyete geçmesi, 2026 yılında ise tam kapasiteye ulaşması planlanıyor (Furuncu, 2018). Bu sayede

Türkiye’nin toplam enerji tüketiminin yaklaşık yüzde 7’sinin nükleer enerji ile karşılanması

öngörülmektedir. Enerjide millileşme kapsamında atılan son derece somut bir adım olan Akkuyu

Nükleer Güç Santrali, yerlilik oranında ciddi bir artış sağlanacak ve maliyet açısından önemli

avantajlar sunulmuş olacaktır.

Petrol ve doğalgaz depolama konusunda ise yeni depolama tesislerinin açılması ve mevcut

depolama tesislerinin kapasitesinin artırılması gibi önemli ihtiyaçlar bulunmaktadır. Depolama, enerji

tüketiminin yüksek olduğu dönemlerde bu talebin karşılanması ve enerji arzında oluşabilecek olası

risk durumları için emniyet unsuru oluşturmaktadır. 2018 yılında İzmir Aliağa’da açılan Star Rafineri

ile Türkiye, 1,6 milyon ton ham petrol depolama kapasitesine sahip dev bir projeyi hayata geçirmiştir

(“SOCAR’ın dev” 2018). Bu projenin enerji arz güvenliğine katkı sunması beklenmektedir. Diğer

taraftan doğalgaz depolamada ise önümüzdeki dönemde Silivri, Kuzey Marmara ve Değirmenköy

tesislerinde ve Tuz Gölü Doğalgaz Depolama Tesisi’nde kapasite artışına gidilmesi hedefleniyor. Bu

sayede ülkede doğalgaz arzında yaşanabilecek herhangi bir sıkıntı ve/veya arıza durumlarında

doğalgaz talebini karşılayabilecek yeterli kapasitenin oluşturulması planlanmaktadır. Hatta bu

kapasite ne kadar yüksek olursa o kadar avantajlı bir durum oluşturmaktadır. Üstelik petrol ve

doğalgaz depolama sadece arz güvenliğini sağlama konusunda değil depolanmış olan tüketim fazlası

kaynakların ihraç edilebilmesi için de ayrıca önem arz etmektedir.

3. TÜRKİYE’NİN ENERJİ TİCARET MERKEZİ OLMA HEDEFİ

364


Türkiye son yıllarda enerji alanında gerçekleştirdiği iş birlikleri, projeler ve enerji arz

güvenliği konusunda bölge ülkelerine sunduğu avantajlarla bulunduğu coğrafyada enerji ticaretine

yön veren bir ülke konumuna ulaşmıştır. Türkiye coğrafi konumu gereği enerji arz ve talep eden

ülkeler arasında yer alması sebebiyle enerji transferinde doğal bir güzergah olma özelliği

taşımaktadır. Bu özelliğinin getirdiği avantajları fırsata dönüştürmek için özellikle son yıllarda enerji

alanında birden fazla projeye imza atmış, işbirliği ve ortaklıklarla sahip olduğu konumu daha da

güçlendirmiştir. 2018 yılında hayata geçirilen TANAP ve yine aynı yıl içerisinde deniz kısmının

tamamlandığı TürkAkım Projesi, Türkiye’nin enerji transferi alanında hayata geçirdiği en önemli iki

proje olma özelliğine sahiptir. Bu projeler, Türkiye’yi bir geçiş ülkesi olmaktan çok enerji ticaret

merkezi olma yolunda desteleyecek somut adımlar olarak değerlendirilmektedir.

Azerbaycan doğalgazını Türkiye üzerinden Avrupa’ya taşınmasını sağlayan TANAP, tam

kapasiteye ulaştığında yaklaşık 31 milyar metreküp doğalgaz taşıyacaktır. Bunun 6 milyar metreküpü

ise Türkiye’ye ulaştırılacaktır (“Türkiye ve”, 2018). Bu proje AB ülkelerinin enerji arz güvenliğinin

sağlama çabalarına kaynak ülke çeşitliliği sağlayarak önemli bir fırsat sunarken Türkiye için de enerji

ticaret merkezi olma yolunda önemli bir adım olarak değerlendirilebilir. Türkiye’nin AB’nin enerji

arz güvenliğini sağlamada sahip olduğu bu kritik rol enerji ticaret merkezi olma hedefini destekler

niteliktedir.

TürkAkım ise Rusya’dan Türkiye’ye ve buradan da Avrupa’ya doğalgaz taşıyacak olan ve

Avrupa’nın enerji arz güveliğinde kritik bir role sahip olan önemli bir diğer projedir. Bu projenin açık

deniz kısmı 2018 yılında tamamlanmış bulunmaktadır. Projenin tamamının ise 2019 yılı sonunda

faaliyete geçmesi planlanıyor. Proje iki botu hattından oluşmakta ve bu hatlardan biri Türkiye’ye

diğeri ise Avrupa’ya ulaştırılacak gazı taşımaktadır. Rus doğalgazının Türkiye üzerinden Avrupa’ya

taşındığı ilk proje olma özelliğini taşıyan TürkAkım, Türkiye’nin enerji ticaret merkezi olmasına

katkı sunacak ve bölgedeki rolünü güçlendirecektir.

Söz konusu projelerden de anlaşılacağı üzere, Türkiye doğalgaz boru hatları için olağan bir

kavşak niteliği taşımaktadır. Bu durum Türkiye’nin kaynak ülkeler için vazgeçilmez bir konumda

olduğu kanısının kabul görmesini sağlamaktadır. Transfer güzergahındaki ülkelerin değişkenlik

kazanması enerji arz güvenliği açısından önemli bir risk teşkil etmektedir. Bu açıdan son zamanlarda

en dikkat çeken hususu, transfer rotasındaki ülkelerin sabit kaldığı bir denklem oluşturma arayışları

oluşturuyor.

Türkiye enerji ticaret merkezi olma hedefi doğrultusunda doğalgaz boru hattı projelerine son

derece önem vermekte ve bu alandaki çalışmalarını süratle sürdürmektedir. Doğalgaz transferinde

sahip olduğu altyapı ile bölgedeki tüm kaynak sahibi ülkeler için ideal bir güzergah sunmaktadır. Bu

durum son yıllarda doğalgaz keşifleriyle ön plana çıkan ve enerji transferinde yeni işbirliklerine ev

sahipliği yapan Doğu Akdeniz bölgesi için de geçerlidir. Günümüzde Türkiye, Azerbaycan ve Rus

gazını Avrupa’ya iletecek olan boru hatlarına ve doğalgaz altyapısına sahip bir ülkedir. Bu bakımdan

Türkiye, Doğu Akdeniz’de bulunan doğalgazın Avrupa’ya nasıl taşınacağı konusundaki arayışlar için

ise hem maliyet hem avantaj açısından en ideal güzergahı sunmaktadır. Doğu Akdeniz’de keşfedilen

doğalgaz rezervlerinin transferi konusunda yıllardır somut bir adım atılamamış olmasının tek sebebi,

bölge ülkelerinin Türkiye’yi devre dışı bırakmaya yönelik girişimleridir. Doğu Akdeniz ülkeleri bu

süreçte ellerindeki gazı nasıl taşıyacaklarını düşünürken, Türkiye TANAP ve TürkAkım ile iki dev

doğalgaz boru hattı projesine imza atmıştır. Açıkçası Doğu Akdeniz doğalgazının transferi gündeme

365


geldiğinden bu yana Türkiye ile anlaşmaya varılmış olsaydı bugün Doğu Akdeniz gazı Avrupa

pazarında yerini almış olabilirdi.

Doğu Akdeniz bugün sahip olduğu potansiyeli değerlendirerek enerji havzası olmak yerine

çözümsüzlük havzası olmayı tercih etmiştir. Bölgede kritik bir role sahip olan Türkiye ise enerji

ticaret merkezi olma yolunda somut adımlarla projelerine devam ederken Doğu Akdeniz için ideal

güzergah olma özelliğini daima koruyacaktır.

Son olarak Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de gerçekleştirdiği aktif gaz arama faaliyetleri de enerji

ticaret merkezi olma konusunda somut bir adım olarak değerlendirilebilir. 2018 yılında Doğu

Akdeniz’deki ilk sondajını gerçekleştiren Türkiye bölgede oldukça etkin bir politika sürdürüyor.

Önümüzdeki süreçte de Doğu Akdeniz’de kaynak sahibi ülkelerin güzergah arayışlarının yanında

Türkiye’nin sondaj çalışmalarıyla bölgede aktif bir siyaset izlemeye devam etmesi bekleniyor.


Enerjide dışa bağımlılığı azaltma ve arz güvenliğini sağlama konusunda önemli gelişmelere

ev sahipliği yapan Türkiye, bu gelişmeler neticesinde enerjide ticaret merkezi olma hedefini somut

hamlelerle desteklemeye devam etmektedir. Türkiye bir yandan faaliyete geçirilen ve tamamlanması

beklenen doğalgaz projeleriyle arz güvenliğini sağlarken diğer yandan bölgesel enerji ticaretindeki

rolünü her geçen gün daha da güçlendirmektedir. Bölgesel enerji ticareti için her zaman önemli bir

role sahip olan Türkiye’nin bugünkü hedefi küresel enerji piyasalarında aktör ülke konumuna

ulaşmaktır. Dolayısıyla Türkiye’nin gerçekleştirdiği tüm projelerle ve varılan işbirliklerinden

hareketle ilerleyen süreçte daha güçlü ve etkin bir politika stratejisi izlemesi gerekmektedir.

Kaynak ülke çeşitliliğinden yeni boru hattı projelerine, yenilenebilir kaynaklardan petrol ve

doğalgaz arama çalışmalarına kadar birçok alanda harekete geçilerek enerjide dışa bağımlılığın

azaltılması konusundaki çalışmalara dinamizm kazandırılması hedeflenmektedir. Tüm bu çalışmalar

Türkiye’nin enerji ticaret merkezi olma hedefini destekleyecek ve bölgesel enerji denklemine önemli

bir aktör kazandıracak niteliktedir.

Bu sayede Türkiye, coğrafi konumumun sağladığı avantajı fırsata dönüştürerek hem

ekonomik denge üzerinde önemli bir baskı unsuru oluşturan enerji maliyetlerini azaltmış olacak hem

de yüksek gelirli ekonomiler arasına yerleşme imkanına kavuşacaktır. Türkiye’nin enerji alanında

izlediği istikrarlı ve sürdürülebilir politikalarla ülke refahına katkı sunmasının yanında bölgesel enerji

denkleminin ihtiyacı olan denge unsurunu da sağlaması beklenmektedir.

KAYNAKÇA

EPDK. (2018). Doğalgaz piyasası sektör raporu ekim 2018.

Sevim, C. (2012). Küresel enerji jeopolitiği ve enerji güvenliği. Journal of Yaşar University, 7(26),

4378-4391.

Erdoğan: TürkAkım 2019 testleri sonrası faaliyete hazır olacak. (2018, Kasım 19). Bloomberg.

366


Furuncu, Y. (2018). TANAP’ın Orta Asya ve Avrupa enerjisi pazarlarına etkisi. Yönetim ve Ekonomi,

25, 2,543-561.

Karagöl, E., Kavaz, İ., Kaya S., Özdemir, B. (2017). Türkiye’nin milli enerji ve maden politikası.

SETA Analiz, 203.

SOCAR’ın dev yatırımı STAR Rafineri açıldı. (2018 Ekim 2019). Dünya.

Türkiye ve Avrupa'nın en büyük enerji projesi 'TANAP' açılıyor. (2018, Haziran 12). TRT Haber.