1»?

%»^- •Ml^^

-Ts^: ' /

1?^''

tf^

'^

v-< f'•

-*,,>• *

-^^-

l^^.

«< >

IDuquesneUmuersUvi

Digitized by the Internet Archive

in 2010 with funding from

Lyrasis IVIembers and Sloan Foundation

http://www.archive.org/details/institutionesphi03matt

^

ETHICA ET lUS NATURAE

/ '•.

INSTITUTIONES

PHILOSOPHICAEMATTHAEI LIBERATORE

SOGIETATIS lESU.

EDITIO DECIMA

NOVIS CURIS EMENDATA ET AUCTA

voL. m.

ETHICA ET lUS NATURAE

^r^uv^i^^^' (\c^.^^lXi \i \U^^

ROMAElYPIS CIVILITATIS CATHOLICAE

1857.

\^-

vV o

-t,

Non v' accorgete voi che noi siam vertni

Nati a formar Vangelica farfalla,

Che vola alla giustizia senza schermi?

Dante, Inf. cant. 26.

/S3C33

V-3

Proprietd letteraria giusta le convenzioni

tra i diversi Stati Italiani.

PRAEFATIO

Duobus ordinibus tota vita hominis , prout homo est, coh'

tinetur et viget; quorum alterum perspicientiaveri, alterum

appetitio boni suppeditat. llla in sola scientiae adeptione

versatur, haec ad virtutis exercitium aspirat 5 illa ad con-

iemplationem, haec ad operationem spectat.

Hinc philosophiae partitio exoritur in speculativam et

practicam,prout alterutrum finem praestitutum habet , et

vel intellectum vel voluntatem directe perficiendam assumit.

En obiectum et materia tertiae partis Institutionum nostra^

rum, quibus postremo hoc volumine finem imponimus. Cumin superioribus libris Logicam et Metaphysicam explicave-

rimus,quae in veritatis cognitione unice versabantur ; re-

liquum erat ut, ad instar coronidis, tractatio adiungeretur

ejficacitatis humanae Jegumque supremarum,quibus libera

hominis operatio , ut bono adhaereat, temperatur. Et quo-

niam sub hac etiam consideratione duplex relatio homini

inest , quatenus nimirum cum mundo nectitur vel physico

vel humano; idcirco sequitur ut bifariam postrema haec

philosophiae disquisitio dispartienda sit , in Moralem vi-

delicet et lus Naturae.

At, sive unam sive alteram relationem dispiciamuSy nun-

quam cogitatio avocanda a Deo est , a quo tamquam a su-

premo Principe leges omnes dimanant, quibus humana regi-

tur operatio; et ad quem tamquam ad ultimum finem omnia,

quae facimus, referuntur.

Qua in re incredibile dictu est, quantam perniciem nobilis-

simae huic philosophiae parti attulerint rationalistae ; qui

V703a.

^ PRAEEATIO

prolestantium nixi principio de omnimocfa /lommis indepen-

dentia, honestatem et iustitiam, sine Deo, in autonomia hu-

manae voluntalis vel rationis fundandam existimarunt. Exquo factum est ut lahes, quae eorum opera iam contempla-

tionem infecerat, actionis ambitum invaderet; et conscien-

tiam non modo privatam, verum etiam publicam contami'

naret. Semoto enim DeOy omnis bonitatis et iustitiae fonte,

conceptus boni et iusti omnino corrumpitur ; hac autem cor -

ruplione posita , nihil sanctum et reverendum in moribus

superest. Itemque si homo, quemadmodum fit a rationali-

stis, ex ente relativo in absolutum transformatur ; iam eius

natura pervertitur et praepostero ordine repraesentatur.

Quis vero non videt ex perversa rei cuiusque natura non

posse, nisi perversam operationem derivari? Denique si De-

us, ut supremum bonum , supremus est terminus actionis

humanae, a quo voluntas directionem et legem in motibus

suis mutuatur; perspicuum est hominem distractum a Deo

planetae assimilari qui a solis efficientia seiunctus propriae

gravitati permitlitur. Profecto hic extra orbitam ad suas

conficiendas revolutiones suosque describendos gxjros propo-

sitam evagabitur; et non modo a proprio fine desciscet f

sed etiam ceteris corporibus, quibuscum wMtua relatione con--

nectitur, perturbationem afferet.

Quare mirum nemini videri debet, si rationalistarum

doctrina non modo respectu individuorum frigidis , incon-

stantibus, inertibus praeceptionibus coalescit-.) verum etiam

respectu societatis confusionem , tumultum,perduellionem

generat. Id necessario consequitur ex principio antea com-

memoratOy quod dissolvente virtute, qua pollet, nonnisi ad

corruptionem adducit et interitum. Comperta in praesenti et

confessa res est , socialem eversionem,quam recentes tibertini

tantopere liguriunt et tentant: aliud non esse quidquam nisi

corollarium iuris naturalis prout a rationalistis proponi^

tur, Ut enim hi vi principii, quod dixi , societatem abstra-

PRAEFATIO Vn

ctione sohendam et iterum soJo exJegis rationis ductu db

integro fabricandam sumpserunt ; sic illi in ordine non idea-

rum sed factorum eandem spartam sibi ornandam propo-

nunt ^.

Quae cum ita sint, si ex fructu cognosciiur arbor et ex

planta semen; quisque per sefacile iudicabit quantumve-

neni latitet in doctrina, ex qua tam pestiferi effectus profi-

ciscuntur. Enimvero nunquampax in societatem et ordo in

vitam humanam reditura sunt, donec morum discipUna a

coeno detergatur, quo rationalistae illam deturparunt, Nec

satis est si adiuncta tantum aliqua aut illationes resecentur,

quasi luxuriantes rami ; sed omnino oportet ut fdlx radici

admoveatur, et principia ipsa funditus convellantur. Huc

intendant necesse est quotquot sincera hominis et societatis

dilectione tanguntur; atque ad id pro virium mearum te-

nuitate operam contuli hisce elucubrandis institutionibus

;

quae si non omni ex parte perfectam , sanam , ut spero , et

ex veris naturae principiis haustam docirinam exhibent.

^ Aucliatur hac in re doctissimus Stahl, qui de iiire natume a protesfantium

jprincipiis derivato sic loquitur : « 11 liberalismo o la rivoluzione in questo senso

«I e l'effetto di quegli stessi principii, ne'quali si fonda il Diritto naturale. Que-

fl sto e il loro sviluppo logico, sino alle ultime conseguenze,quello e la loro at-

tt tuazione sino agli ultimi risultatij negli uni si mostra il loro lato pratico, nel-

n r altro il teoretico. II Diritto naturale cerca di spiegare e legittimare a priori

«I lo Stato , al contrario la rivoluzione cerca di fondarlo e costituirlo a priori.

II Cioe a dire il primo tenta disfare lo Stato nel pensiero e poi rifarlo deducen-

«( dolo semplicemente dalla ragione; Taltra tenta disfarlo in realtk e fondarne uno

«1 nuovo con la sola e pura ragione ; ma secondo araendue lo Stato razio nale e

«I ricondotto al concetto unico deUa liberta e della volonta dell' uomo. » Storia

della filosofia del Diritto 1. 5, sez. 5, c. I. Tradotta d« Piitro Torm. Torino

rincipio generaliores qiiasdam quaestiones, quae praeviae sint

et universam doctrinam m.orum attingaut, distinctis articulis de-

iibabimus ; antequam singulis eius partibus tractandis manum ad-

moveamus. Eiusmodi autem quaestiones ad has quatuor reduci

possunt. Primum, ut iudicetur utilitas quam scientia moralis af-

fert. Deinde, ut appareat distinctio qua scientia moralis a iure na-

turae secernitur. Tum ut explicetur unde huius disciplinae prin-

cipia petenda sint. Denique ut tractatio in partcs, quibus eamcomprehendi volumus, tribuatur.

Articulus Primus,

De moralis scientiae utilitate et praestantia.

Homo inter creatas res visibiles praestantissimus, velut apex di-

vinae creationis cst. Quia vero moralium relationum est capax,

vere ens illud esse dici potest, quod mundum cum supremo re-

rum Principio coniungit, operaque sua perficit ut effectus in pri-

mam illam causam iterum quodammodo revertantur. At cum{luphci substantia constet, corpore nimirum ac spirilu; ad du-

plicem ordinem pertinet. Quamquam enim vi corporis immensaeliuic catenae inneclaturrerum adspectabilium, quae spatio ettem-pore continentur; tam.en vi animi spirituum societati coniungitur,

quae invisibilis in mundo visibili altam illam Dei civitatem elior-

mat, in qua Deus non modo est opifex ac suprcmus motor (ut in

ordine corporeo accidit), sedproprie princeps, legislator etparens.

In hoc ordine constitutus homo duabus facultatibus operatur:

inielligentia et voluntate;quae propterea supremae in eo haben-

tur et in ceteras, quae ad sensilem ordinem spectant, dominantur.

2 INTRODUCTIO

Has intcr, si comparatio instituatiir, profecto elucebit primatum (ad

praesentem yiiam quod pertinet) vohmlati competere; ad eam si-

qiiidem explicandam perQciendauique operatio intellectus dirigi-

tur, perque ipsam supremo noslro principio maxime propinqua-

mus. Cognitione enim, qua Deum vi rerum creatarum attingimus,

eiusque sapientiam, pulcliritudinem, bonitatem contemplamur, ob-

iectum quodammodo prout in conceptu inest arripimus atque ad

nos trahimus, in eoque sic considerato sistimus. At contra amore,

([ui actus voiuntatis est, in obiectum prout in se est ferimur, cumipsoque iunclione quadam affectiva copulamur. Quare per volun-

tatem proprie circulus ille completur, quo motus omnis creaturae

rationalis in hoc vitae cursu absolvitur; quae cum aDeo per exi-

stentiam profecta sit, mundum adspectabilcm ope sensuum attige-

rit, seque internovcrit vi conscientiae, atque exinde Deum per ra-

tionem conspexerit; ad ipsum voluntate tandem se promovet, ei-

que dilectionis vinculo coniungitur.

Quae cum ita sint, quis non videt praestantiam illius scientiae

quae hanc volendi facultatem, cuius excellentiam adeo palet, sibi

contemplanckm ac perficiendam assumil?

Atquc liinc aha ratio exsurgit cur morum doctrina pecuhari

commendatione digna censeatur. Eiusmodi cnim naturae est, ut

non iners in propria contemplatione maneat, sed praxim iugiter

ppectans ad vitam hominis rite ordinandam atquc in congruum

jinem dirigendam se convertat et appUcet. Quod quanti emolu-

mcnti sit, opus non est ut verbis exaggerem. Si quid enim ho-

minis interest, hoc profecto est maximum, ut vitam iuxta omnes

relatioues, quibus afficitur, sapienter sancteque temperet, atque

ad scopum, ob quem conditus est, assequendum nitatur. Quam ad

rem cum valde conferat doctrina morum, nemini mirum videri

debet si summi antiquitatis philosophi hanc scientiam in culmine

sapientiae coUocarint, ac Socratem idcirco potissimum philoso-

phiae parentem salutaverint, quod ab inerti et sterili antiquiorum

contemplatione ad eiusmodi foecundam et operosam disciplinam

animos revocaverit.

Quod si non in seipsa e t respectu vitae humanae . sed in rela-

tione, quam cum ceteris disciplinis habet, haec scientia conside-

retur ; non minori emolumento et dignitate praedita apparebit.

Enimvero artes omnes, si honestae esse debent tum quoad finem

quem sibi proponunt , tum quoad delectum et usum mediorum

quae adhibent;procul dubio a morali scientia temperentur opor-

tet. Cum autem quid praestare teneamur quidque exigere iure

possimus, ostenditur ; scopus etiam artium illustratur , et termini

INTRODUCTIO 3

designautiir qiiibus contineri illae debent, ne ab honestate desci-

scant. lure igilur ex hac parte praesens disciplina philosophiae

artium imperabit, nimirum aestheticae, ne illa a recto tramite de-

hrans pulchrum in turpi et indecoro requirat. Ontologia vero pro

fine scientiam moralem habet;quemadmodum cogniiio ad opera-

tionem, et perspicientia veri ad amorem boni dirigitur.

Sed maxime huius moralis scientiae usum habent rehquae di-

scipUnae civiles,quae veluti rami quidam ex hac radice atque ex

hoc trunco succum et vitam. hauriunt. Sane,quid esset iurispru-

dentia aut politica sine praevia cognitione earum rerum quae in

morah philosoptiia et iure naturae tractantur ? Non aliud profecto

qui<lquam , nisi indigesta statutorum et praeceptionum moles ex

arbitralu pendentium, et corpora quaedam animo et motu prorsus

destiiuta. Vis enim interna et vitale veluti principium tum legum

civilium, tum cuiusque sapientis administrationis et formae regi-

minis non ahunde suppeditawr, nisi ex notione finis ad quem homoet societas universa tendit , atque ex conceptu absoluto et immu-

tabih iustitiae naturahs, quo relationes omnes, quibus homo afti-

citur, informandae sunt. Nec nisi exinde ratio desumi potest iuris

omnis positivi et norma, iuxia cpiam statuta populorum ferantur,

exphcentur, et si quando opus fuerit , corrigantur. Maximi igitur

haec scientia facienda est; ac maximo proinde conatu ab omnibus,

qui sapientes esse volunt, expetatur oportet.

Articulus II.

De cUstinctione inter ethicam et ius naturae.

Recentiores unanimi fere consensu ethicam a iure naturae di-

stinguunl; atque hanc inter utramque scientiam statuunt differen-

tiam,quod ethica regulas exquirat

,quibus mores hominis diri-

guntur ^ ; ius vero naturae mutuas hominum relationes atque of-

ficia, quae ex ilhs dimanant, contemplemr 2.

Sed eiusmodi distinctionem nonnulli nimium amphficant, atque

in plenam separationem convertere satagunt. Hic impulsus a Tho-

masio primum exortus, recentius a Kant vehementer auctus est

;

qui , ut in speculativa , sic etiam in practica philosophia magnas

i M La morale est la science des reglcs (jui doivent diriger notre conduite. «

CoLSiN. Cours d'hist. de la phil. morale etc. lec. ^.

2 n Le droit est donc 1' harmonie et la science des rapports obligatoires des

u hommes entre eux. » Lewiimer Histoire du droit. Introd. generale.

I INTRODUCTIO

tiirbas, inGermania potissimum, excitavit. Is enim cura obscrva-

ret duo in homine actionum genera reperiri: alias internas, alias

cxternas; primas, qiiae conscientiae tantiim ambitu continentur

,

legibus moralibus dirigi et obiectum esse constituit scientiae mo-

ralis;posteriores, quae in mutuis hominum relationibus versan-

tur, legi])us externis seu civilibus gubernari atque obiectum iuris

efficere decernit. At cum posteriores hae leges libertatem restrin-

gant, quac plus aequo resiringi non debel; investigandas esse ad-

(lit couditiones illas generales a natura proficiscentes, quarum vir-

tule ]il)erlas cuiusque hominis consistere possit cum hbertatc ce-

tcrorum. Id munus attribuit philosophiae luris, atc[ue ideo iusde-

finit : complexum conditionum quibus libcrtas cuiusque cum li-

bertate omnium coexistere possit. Quam separationem iuris natu-

ralis a morali plus minus sequuntur et promovent fautores omnesrecenlis rationalismi.

Ut quid mihi in hac materia venim videatur dicam , in primis

assero ius naturac ab etliica non necessario distingai oporlere;

commode enim posset utriusque argumentum ad unam scientiam

revocari, quae moralis aut ius naturae^ prout, magis cuique lu-

bet, appelletur; utrumque enim nomen rei, de qua agimus, opti-

me congruit. ^loralis enim., ut ipsum suadet vocabukim, mores

hominis contemplandos ac dirigendos assumit. Qui certe non in-

dividuali tantum ambitu continentur, sed ad socialem etiam or-

dinem referuntur; necinternis tantumactionibus se cohibent, sed

cum externis arcto vinculo colligantur. Quare pronum est ut mo-ralis, in tota sua amplitudine considerata, utramque partem ho-

minis compleclatur, atque ideo obiectum etiam, quod in quavis

opinione iuri naturae solet tribui, ad se non incongruenter revocet.

Idem fere contingeret , si haec scientia non moralis sed ius natu-

rae dici vellet. Tunc enim quaestiones quae communiter moraUappiicantur, ad ius naturae facile reducerentur. Nam ius a iubendo

legeci priniitus significare visum est; quo sensu etiam nunc dice-

re solemus, ius civile^ vel ius canonicum ad innuendam collectio-

nem Jegum civilium aut ecclesiaslicarum. Deinde a lege ad aUasignificanda, quae cum lege afrmitatem quamdam habent, delortum

est ^ . Sic accipi solet ad iustum stricte acceptum exprim.endum,

I Haec etymologia niagis probatur Grotio (de iure helli et pacis) , qnam illa

quae a Chrysippo et Stoicis cs loie tlerivabatar. Nam ius obtruncatione quadam

ex voce iussum formatum videtur , sicut ex ossum factum est os. lussum ' autem

in societate est lex;quare ius primitus legem significasse viJetur. Porro a iure

iustum,atque ex iusto imlUia nomi0ata est

;quae quiilcm iluplici signiiicatione

iXTRODUCTIO ^

seu id quod alteri debetur tamquam proprium eius, quod quidemiege naturali velpositiva constitailur; saepe etiampro morali fa~cultate aliquid faciendi vel habendi usurpatur; saepe deniquepro obiecto legis generatim sumitur. Gum vero legis obiectum re-

ctum et rationi conforme esse debeat, hinc ius etiam rectum efquod rationi consonat exprimere solet. In hac acceptione maxi-me convenit cum originario significatu italicae vocis diritto, quaeex motu ad morales actiones transiata id, quod ad fmem tendit,

quin hinc aut inde deflectat, denotare videtur. Si igitur ius in hocsensu acciperetur, scientia iuris naturahs pro obiecto generatimhaberet quidquid, ad mores quod pertinet, rectum est iuxta natu-rae principia; atque ideo non modo ea vestigaret quae mutuas ho-minuni relationes aut externos tantum actus respiciunt , sed etiamintentiones internas et quidquid individuam personam

,prout ens

morale est, attingit. Atque hoc sensu disciplina haec definiri pos-set: scientia recti moralis aut ordinis ponendi in liberis homi-num actionibus.

Deinde aio, si distinctio inter utramque scientiam constitui ve-lit, non ita ius naturae ab ethica distinguendum esse, ut ab eaomnino separetur et omne vinculum inter utramque abrumpatur;quemadmodum

,post Thomasium

, Kant eiusque asseclas fecissediximus. Nam nequit externum activitatis humanae exercitium abinterno prorsus abscindi; cum natura sua sit eius expressio et

actuatio ac medium, quo illud iuvetur maxime. Quare externaeactiones, si vere prout humanae sunt spectari vehnt, internis in-

formari atque ad eas augendas perficiendasque dirigi debent. Sicigitur a iure considerentur necesse est. Qui autem contra faceret,is illi similis esset, qui corpus ab animo non modo distingueret,sed omnino separaret ; ac proinde non vivum hominem, sed exan-gue cadaver sibi compararet i. Enimvero si ius, ut tale sit, pole-

usurpatur. \el enim accipltur latiore sonsu,

et virtutem generatim exprimit, vel

aceipitur pressiore signifieatu , et virtutis speciem illam denotat, quae imperat, ut

cuique quod suum est tribuatur, atque ita aequalitatem inter homines statult.

I Praeclare in hanc rem Rosminus : « Cristiano Tomasio non si contento dl

« nconoscere per giuridiche solamente le obbligazioni negative, cio che ha un

« senso A ero come a suo luogo dimostreremo, ma voUe di plu separare si fatta-

« mentc il Dritto dall' Etica che questo non rlguardasse sc non 1' azlonc esterna,

« nmettendone airEtlca tutta la parte interna. Ora questa non e una separazione

« del Dritto dalla morale di semplice concetto, come dee essere la separazione me-« todica di cui parllamo

,ma ella e una separazlone reale ; e per cio stesso as-

« surda. Che cosa sono le azloni esterne preclse dalle intenzioni e dai fini inter-

« nij se pon azioni che pon possono piu meritare riyerenza alcunaj appunto per-

6 IXTRODUCTIO

state morali qiiae a ratione procedat constituitur , eique officium

respondet in alio et oblifiatio, saltem negativa, illud non laedendi;

quo pacto potest yel menle concipi seiuuctum a principiis homiui

internis, a quibus vim, qua constat, mutualur? Distinctio vero,

quae ne conceptu quidem effingitur, quomodo potest ad praxim

adduci aut ad scienlias, quae remm naturae consonare debent,

transferri?

Tertio dico eiusmodi distinctionem non esse tanti, quanti eamAhrens faciendam esse autumat • : siquidem omnino logica est et

ratione dumtaxat ordinis requisita. Studio enim et speculatione

sapientum, processu temporis, augescente, augescit etiam nume-

rus cognilionum, quae obiectum aliquod attingunt, pluresque re-

spectus deteguntur, quibus a mente considerari res potest. Hinc

cum antea obiectum illud ab una forte scientia respiceretur, ar-

gumentum deinceps suppeditare incipitpluribusscientiis idoneum,

ut ordinatiore methodo procedatur ac doctorum hominum con-

templatio magis determinatae materiae viriiim apphcetur, magnoscientiarum incremento. Alque haec est utihtas, quae, ut ex par-

titione aharum scientiarum, sic etiam e distinctione iuris natura-

hs ab ethica reapse colhgitur. Quod autem somniat Ahrens ad ne-

« che prive di quel carattere raorale e personale, onde ogni riverenza dovuta alle

• azioni umanc procetle ? Che diritlo pui» essere neirazione meramente esterna ?

• Che altro e ella se non un fatto, che come tale val quanto e forte , e cessa di

• valere incontro ad una forza maggiore chc venga a distruggerlo ? E purc una

• divisione cosi assurda di Diritto dalla morale ebbe raolti seguaci non solo nel-

• l'eta di Toraasio, ma n«lle posteriori altresi. E va egli immnne da tal peccato lo

« stesso autore della critica filosofia ? Basta consid<?rare che egli definisce la legis-

• lazione esterna : Quella che somministra un motivo di osservare la legge fuori

• della legge : ii motivo del gastigo e quello del premio, che non sono punto mo-

tivi moralij e che definisce il Diritto : II complesso delle condizioni, alle quali

« la legislazione esterna e possibilej cioe a dire alle quali e possibile Pistituzione

« di pene e di premii aglinfrangitori e mantenitori dcUa legge: basta, dico, con-

« siderar cio per convincersi che Kant medesimo considera il Diritto presso a po-

« co come Tomasio separandolo al tutto da' motivi interni e morali dell' operare.

V Ora chi non vede che un diritto separato con tal fendente dalla morale,

che

• non ha piu con essa significazione ne piu ne riceve la vita, non merita in mo-

f> do alcuno nome di diritto, di cui non rimane che il carcarae 5 oppure equivale,

come chiamolio Hugoj ad uca cotal morale da sicarii ? Le scienze debbono es-

« sere certamente metodicamente divise . ma non perdere le naturali comunica-

e zioni fra loro, rotte le quali, ciascuna e morta: perocche la loro vita viene dalla

« lor connessione col tutto dei sapere, come la vita delle raembra viene dalla lo-

« ro connessione col tutto del corpo. " Filosofia del Diritto, Introduz. §. III,

\ Cours de droit naturel; part. gen. ch. II.

IXTRODUCTIO 7

cessitatem hiiius dicllDCtioms inculcandam. non pro metli»jdo taii-

tum discipliaae tractandae, sed pro sociali bono rite procurando,

ridiculum plane es!. Et re quidem vera utilitas illa,quam ipse tan-

topere extollit, impediendi ne civilis polestas, in iis, quae ad in-

teriorem tiominem spectant, se immisceat; sic generatim a-iserta,

iniusta profecto est et a veritate recedens. Nam etsi fonim mereinternum civilem potestatem effugiat, compluresque etiam actiones

externae reperiantur quae politicae ditiom non suMuntur, ntpote

quae ad ordinem religicsum vel domesticum vel mere indiTidua-

lem spectent: tamen, ut supra dixi, constitui nequaquam poiest

nihil omnino ad illam de iis quae intemum hominem attinent per-

tinere. Si enim civilis potestas non corpora inanicia sed homines

gubernat. infiuxum certe aliquem in iis, quae mores attinent et

cum intentione agentium coUigantur, exercet. Aliud enim est quDd.

moraiitatis constitutio et iudicium ad civilem potestatem non spe-

ctet; aliudest quod, moralitatis constitutione et iudicio per ccin-

petentem auctoritatem subauditis , nequeat civiiis potestas ad

morahtatem conservandam et tuendam quidquam conierre. Si-

cut aliud est quod corpus non gignat animum, aiiud eil quod

animo semel informatum nil praestet influxu suo ad totum com-

positum humanum in vita retinendum. ^'ec definitione illa in-

ris, quam Ahrens obtrudit, id quod cupit assequitur, Xam etiamsi

ius coUocaretuTj ut ipse vult, in conditionibus seu mediis homini

ad scopum rationalem attingenddm necessariis ; nihilominus.. cuin

scopus hic in morum honestate vel bono ali~ ' - " '

: --7 :za-

tur, civilis potestas, in iure procurando et pr.

_

. - —

>

do mores ipsos et conoscientiam respicit. Neque ad hoc vitandum

reponal : scopum rationalem hominis in evolutione indefinita fa-

cultamm. a civili auctoritate minime dependente, constituendmn

esse. Vam quamvis id daretur, non tamen inde flueret ius ab ethica

prorsus dissociari. Eiusmodi enim evolutio cum a natura ordinata

sit, ad inhonestum obiectum dirigi minime potest: maxime cum,

ipso Ahrens fatente, rationalis esse debeat. Publica igilur iuris

constitutio invigilare profecto debet ne Societas ad turpia declinet

obiecta; tum eas conditiones procurei necesse est, quae - li

facultatum huiiianarom ita respondeant, ut hae fim' a ~^.^„ .n-

tentooptime aecommodentur. Quare influxum suum a considera-

tione, quae ad honestatem publicam referatur, separari mimmepotest.

Tandem assero duplicem distinctionem inter ius naturae et mo-ralem scientiam probabilem videri. Prima iu eo reponitur quod

scientia moralis hominem consideret prout individua quaedam

8 INTRODUCTIO

persona est, praecisione facta a statu sociali in quo ille \ersatur;

his autem natirrac liominem contemplelur prout relationibus ad

alios homines vi Societatis adslringitur. Sic congruenter distinctio

inter utramque conciperetur. Homo enim reapse duplici ratione

considerari potest: primum, ut libertate pollens et ad finom ali-

({uem ordinalus, ac proinde moraiitatis capax; iuxta quamopera-

turus esset etiamsi solus exstaret. Deinde inspici potest prout ad

convictum cum aliis a natura directus est, ac proinde socialibus

relationibus devincitur. Hinc non immcrito duplex scientia distin-

gui posset : moralis et ius naturae;quarum superior actiones ho-

minis sub primo aspectu,

posterior sub secunda consideratione

dirigendas contemplaretur. At hanc distinctionem nou adoptamus,

cum uon satis dilucide unam disciphnam ab alia discriminet ; si-

quidem ipsi actus hominis socialis morahtate informantur , atque

ideo sab hac consideratione ad clhicam pertinent.

Altera distinclio, quam probamus, in eo coUocari potest, quodethica aclum humanum considerandum assumaf sub respectu po-

tius formali et ut ita dicam quaUtatico^ seu secundum condilio-

nes eas, quas habere debet vel liabere potest ut moralis et bonus

evadat; ius vero eumdem actum scrututur respectu polius mate-

riali et i^oiius quantitativo,quatenus in particulari investiget

quid ad iustitiam servandam opus sit; atque ideo ea dictamina ra-

tionis naturahs complectatur, quibus consentire positiva lcgislatio

debet , ut aequa et vaUda habeatur. Sic igilur obiectum primaescientiae esset 6o?u/,/7i generatim inspeclum; obiectum secundae

foret iustum stricte acceptum, quatenus aequalitatem ponit inter

homines et ad suum cuique tribuendum mentem illuminat. Quaacceptione ius naturae definiri posset: iusti iniustique naturalis

scientia ^; ethica vero sclentia moralitatis actionum huma-

naruni.

-! llpianus iurlsprudeiltiam {jODeratim desoripsit : iusti iniustique soientiam,

ff. 2 de iure et iustitia. Aliam dilferentiam iuris naturalis ab etliica assignat Ro-sminus, (juatenus huic pro arfjumento quod tiactet, adscribat officia bominis, illi

tcro iura,quae Deo atque homini competunt. En eius vcrba : « II cbe noi cre-

V diamo poler conseguire tenendoci accuratamente a quel coDcetto del diritto ch(5

« di sopra abbiamo accennato , secondo il quale il diritto consiste in una facoltk

<i eudemonologica dalla lcgge raorale protetta. Di che discende che siccome una

<' tal facolta si trova prinia ncirEnte Supremo, onde poi ne partecipan gli uomi-

(1 ni in quella stessa che da lui ricevoxio il loro essere; cosi a noi sia necessario

« di ragionare in quest' opora non raeno dei dritti nol suo fonte divino, sebbea

« fcrevemente , ohe nella loro umana derivazione. La qual maniera di vcdere se

! da una parte abbraccia tutti i diritti, dairaltra disliiigne accuratamentc 1" Etica

INTRODUCTIO t)

AttameD diligenter caTeudum est-ne iuvenes ad ius naturae di-

scendum propellantur, antequam disciplinae morali apprime stu-

diierint. Ofticia enim liominis socialis officia liominis individui

sabaudiunt , ex iisque originem et vim in se deducunt. Itcmque

neqiut actus liumaniis in particulari examinari, prout raliony iu-

stitiae singulos adstringit homines, nisi antea generatim inspectus

sit pro natura m.oralitatis,quam induere profeclo debet, ut vere

bominis sit proprius.

Articulus in.

De fonte ex quo huius scientiae principia

hauriuntur.

Ilac in re triplex error vitari debet: Rationalismi, Traditiona-

lismi^ Scholae historicae.

Rationaiismus absolutam rationis independentiam , Traditiona-

lismus revelationem positivam , Schola historica factum ipsumevolutionis successivae populorum , tanquam iuris omnis et mo-ralitatis fontem constituunt. Singulorum causam breviter discu-

tiamus.

I. Rationem per se sumptam independenter ab omni exteriore

lege aut legislalore sil)i sufficere quoad honestatem plene dete-

gendam et exphcandam ; en in praesenii quaestione ratiouahsta-

rum dogma ^ . Sed eos vehen:enter falh vel ipsa saeculorum expe-

« (lal Xahirale Diritto ; giacclie quella sl volge intorno ai doveri , «juesto parla

« dei diritti; quella ha una materia essenzialmonte niorale,questo ha una ma'

« teria eudemonologica, come dicemmo , ma informata da una relazione che ha

<i colla morale. » Filosofia del DiriUo, Introduz. §. I\ . At quamvis distinctio-

ne hac ncsus servatur inter Ethicam et lus Xaturae, tamen utriusque limites, ad

methodum quod pertinet, non satis, ni faUor, discriminantur. Xam iura et officia

correlativa sunt inter se , atque ideo una eademque tractatione continentur. Nec

diversitas respectus , ad quam auctor confugit , ad materiam harum scientiarum

dilucide distinguendam sufficere vidotur. Etsi enim exinde aliqua distinctio desu-

matur • ea tamen tanta nou est ut diversas det scientias;quae quidem tunc ha-

boutur, cum aut rerum aut saltem respectuum varietas argumentum unius ah al-

terius argmuento sufficienter oxcludat.

I n L" assoluta presunzione della scienza umana ( della ragione ) di trovarsi

w nel suo vero stato e di essere abile a conoscere di per se ogni verita ; 1' asso -

* luta presunzlone doUa morale uraana che 1' uomo indipendentemente da Dio e

« daUordine morale dato da Dio abbia solameute nel suo peusiero il principio e

«' il contenuto di ogni moralita e la facolta di adempierla; tale e il carattere fon-

^*

15 lNTftOt)t]CTlO

rientia demonstrat. Nam sapientes elhnici, licet acutissimo polle-

rent ingenio, nunqiiam tamen ad integrum et omni falsitate va-

cans systema, ad mores quod attinet, pervcnire poluerunt. Ipse

divinus Plato turpia praecepit, quae pudor commemorare non si-

nit. Sat erit leminisci dumtaxat patrocinium quod suscipit servi-

tutis, et doctrinam vere inhumanam, qua, hominis digniiate per-

empta, civem nonnisi tanquam rem et medium reipublicae consi-

derat; ita ut infantes interimere iubeat, qui ob debihtatem vel

alias circumstanlias , inutiles societati fore praevidentur. Nec

antiquis ethnicis anteponendi sunt rationalistae recentiores,qui

licet lucem revelationis ante oculos habeant, a qua nequeunt non

iuvari; niliilominus in lot absnrda plerumque prolabnntur, ut

asserere potuerit Stahl quidquid pulcliri et sancti ex&tat iu mun-

do, eorum opera penitus interire ^. Ut exemplo rem conhrmem,

pro omnibns sufficiat Fichte, rationahstarum facile princeps, qui

inter alias impias et inbonestas actiones,quas licere ait, totum

socialium relationum ordinem hoc dogmate superstruitet conclu-

dit: DiUge teipsum super om^iiaetproximum propter teipsum 2.

Quo teterrimo inducto egoismo, nescio an ulla virtus aut decora

actio supersit.

Humana ratio suis permissa viribus potest quidem nonnullasde-

tegere veritates in ordine tum speculativo tum practico. Sed ob

innatam imbeciUitatem et sensuum illecebras nequitintegrumsy-

stema morum et omni ex parte carens deceptionibus eftormare;-

quemadmodumrequireretur ad vitam moralem plene dirigendam

eiusque sociales respectus definiendos. Non equidem hic disputo

utrumid ab ipsa limitaiiuue naturae proveniat, an ab aliquo de-

fectu qui illi acciderit; hoc enim naturali investigatione dehniri

nequit, sed a revelatione accipieridum est. Sed quidquid sit de

causa, efrectus negari non potest; et intoleranda praetidentia est

illud humanae potentiae tribuere, cuius contrarium omniumaeta-

tum tentamina probaverunt. Hoc contra omnes generatim ratio-

nahstas facit.

h ^dmentale della filosofia raziondlistlca anzi delk unlversale tentlenza scientifica

<« della Riforma. » Storia della Ftlosofia del Diritto, (ti Federico Giulio Stahl,

tradotta ila PlETRO ToRRE, lib. 2, sez. 8.

^ « Con iunanzi agli occhi V esempio che mi sconfortava de'piii celebri pen-'

«i satori delPeta moderna la quale perdette per opera loro qnanto vi ha di piii

« bello e sacro al mondo 5 io era,come tanti altri

,fastidito grandemente dagli

1 studli filosofici. 11 Opere superius citato. Prefazione.

2 luris Natufalis part. 2. Vide hac super re StahIi opert (titato , et prae-

^ertlin lil». ^^ »ecl. $,

INTRODUCTIO 11

At contra rationalistas transcendentales illud etiam militat, qaod

ipsorum deiiratio non modo rationem ad omnes veritates detegen-

das valituram putant, sed eam cum ipso primo fonte earumdemveritatum confundunt. Non enim illam ut instrumentum et me-

dium nobis datum ad rerum naturam et ordinem cognoscendum.

;

sed ut principium ipsum concipiunt, quod ex se et ex legibus,

unde constat, veri notitiam et obiectum derivet. Qua in re iis vi-

dentur similes, qui astrorum dispositionem et cursum ex oculi in-

tuentis vi aut ex telescopii structm-a explicare velint. Mens Imma-

na facultas creata est, quae obiectum, nempe verum, non creat,

sed detegit. Ad hoc sibi persuadendum, satis esset consideratio-

nem ad dotes utriusque convertere. Nam verum est aeternum, ne-

cessarium, limitibus carens ; mens humana est temporanea, con-

tingens , finita. Rationahstae inde decipiuntur,quod satanica

abrepti superbia mentem humanam oum divina confundunt; at-

que ex absurdissima hac hypothesi ad philosophandum procedunt.

II. Omnino contrarius rationalismo est error traditionalismi, qui

in eo est positus quod principia morum dirigendorum nuUo pacto

a lumine rationis detegi, sed tantum externo magisterio per reve-

lationem accipi posse decernit. Sic, post Bonald, Bonnetty aliique

existimant veritates, quae respiciunt spirituaUtatem animi, Dei

existentiam, hominis finem et officia, nec non regulas societatis

civilis et domesticae, nunquj^m nobis potuisse innotescere, nisi pri-

mum a Deo manifestatae gradatim ope traditionis ad nos pervenis-

sent i.

Yerum haec sententia,qua parte cognitionem speculativam

spectat, confutata est in metaphysica cum de origine idearum age-

remus. Nequit autem falsa esse quoad cognitionem speciilativam

,

quin etiam sit falsa quoad cognitionem practicam. Nam inteliectus

speculativus, ut egregie ostendit S. Thomas -, non differta practi-

co nisi fine;quatenus cognitio quae in mera contemplatione sistit

dicatur speculativa, ut ex. gr. Deus est honiis; quae veroadactio-

nem inclinat , dicatur practica , ut Deus est amandus. Sed , ut

patens est , una non differt ab alia substantia sua; tantummodoulteriorem quendam respectum includit , nempe respectum ad

operationem, quae ab obiecto, quod contemplati sumus, exigatur.

Unde sapienter Aristoteles asseruit intellectum speculativum,

extensione fieri practicum. Sicex Metaphysica gradum facimusacl

\ Vide BoNNETtY Annotes de phitos. chrelienne , IV sorle j vol. Viil, posj.

o74j atque alibi passim.

2 S^mmn Theol, \ p., q. 79, a. VI;

12 I^-TRODUCTIO

MuralGm, quateiiiis ex consideratione naturae humanae quaenam

nperaliones eidem conformes sint inquirimus ; aut ex eo quodDeus

c: t perfectus et infinite sanctus, quo pacto eum imitari debeamus

scrutamur. Quae quidem inquisitio impossibilis dicenda non est.

iVon enim aliud postulat nisi ut principiauuiversalia, quae naturali

lumine rationis innotuerunt , applicentur subiecto cuidam pecu-

liari, quod vel conscientia attingimus, vel per speculativam inve-

stigationem iam ante apprehendimus. Quare ut omnis cognitio

,

etiani speculativa, intellectui nostro sine praesidio traditionis adi-

meiida est ; aut si hoc falsum esse conceditur ( ut reapse falsum

osse in metaphysica demonstravimus) , veritatum etiam practica-

rum adeptio aUqua nobis concedatur oportet.

Advcrsarii duni revclatiouis necessitatem exaggerant , ratio-

nem plus aequo deprimunt. Qua in re iniuriam Deo irrogant; a

quo ut revelatio, sic etiam ratio procedit, ut utraque pro rerum

conditione iuvomur. Divina revelatio per se non praestat scien-

tiam , sed Fidem ; nec absolute necessaria homini est propter ve-

rilales ordinis naturalis , scd propter veritates ordinis supernatu-

ralis,quae rationis lumcn excedunt. Quod si ad.veritates etiam

naturales extenditur; id ex gratuito Deibeneficio repetendum est,

qiii veritates , ad quas genus humanum propria industria assur-

gero absolute poterat, liberaliter manifestavit , ut sic citius. uui-

versalius , ac sine ulla erroris admixtione ea cognosceret, quae

ipsi maximopere necessaria erant ad moralem vitam agendam.

Hinc immensum illud discrimen enascitur inter practicam philo-

sophiam cthnicorum et christianorum sapientiam, quarum posle-

rior alteri sic praestat, ut lux in pleno meridie incertis et subob-

scuris aurorae crepusculis antecellit.

Nihilominus eliam quoad has veritates ordinis naturalis,quae

divina revelationc continentur, demonstratio ex rationis principiis

petenda est; cum philosophice tractari volunt. Philosophia enim,

quamvis sub tutela divini magisterii servari exigat , ut declinet

errores , in quos ob innatam defeclibilitatem mens humana facile

olTendit; tamen dirccte non lumine Fidei , sed nativa luce intelli-

gentiae innititur. Legcs autem divinae ex supernaturali revelatio-

ne deductae, proprie et per se aham disciplinam constituunt, quae

moralis theologica nominatur.

III. Denique Savigny, Kiebuhr , Eichorn , aliique criterium

morum humanorum ac socialium relationum ex historia repeten-

dum existimarunt. Nimis enim abrepti desiderio leges civiles mo-ribus et conditionibus populorum accommodandi, earumdemnor-mam et vitale elementum

,quod in iure naturali ceraitur , ex

INTRODUCTIO 13

circumstantiis , ia quibus populi pro divcrso evolutionis gradu

versabantur ,explicarunt; atqae ideo legiini omnium aequitatem

ex temporibus , inclinationibus , instinetu , explicatione diversa

virium , ceterisque adiunctis,unde impulsum acceperunt , di-

iudicandam censuerunt. At hi quantum a veritate deerrent, nemo

est qui non videat. Aperte enim confundunt internam legum

normam,qua absoluta earumdem rectitudo metienda est ,

cum

mera occ^sione externa, quae ipsarum condendarum ansam de-

dit. Fateor equidem ex consuetudine,cultura , moribus, aliisque

singularum gentium conditionibus rationem peti posse cur hae

leges potius quam aliae sancitae fuerint , atque id reapse ad

historiam pertinet. At vero , cum de interna legum honestate

sermo est, nonnisi ad immutabilem iustitiae conceptum respicere

oportet, qui non ex mutabilibus circumstantiis sed ex ipsa natu-

,ra hominis et necessariis rerum relationibus exsurgit. Secus enim

ius naturae et actionum humanarum moralitas,quae perpetuo

constare debet , ex labili et vicibus temporum obnoxio penderet

oiiterio , omnisque civiUs institutio et legum apparatus , modo in

historia fundamentum aliquod haberet, iustus et rationi consonus

censeretur.

Quod falsissimum esse quisque per se facile iudicabit, nec a mepluribus demonstrari eget. Nam ut homo individuus, sic etiam

diversae hominum societates Hbertate donantur; ac proinde ut in

bonum, sic etiam in malum ferri possunt. Qiiare earum actiones

et statuta non in seipsis criterium habent, sed ahunde repetunt

;

ex immutabiU nimirum quadam norma ad quam referantur, quae

idcirco, ne nutet, in natura rerum et aeternis veritatibus fun-

danda est. Enimvero idem plane in iusto, quod in pulchro iudi-

cando, contingit; in quo non quia ahquid ita conformari consuevil,

pulchritudine praeditum existimatur, sed quia legibus aestheticis

congruit et conceptui ideaU ordinis et proportionis amice consentit.

Sic etiam honesti mores non quia hominibus forte placuerint, ta-

les esse iudicantur; sed quia legibus quibusdam aeternis cum na-

tura hominis rerumque ceterarum, ad quas referuntur, necessario

connexis, respondent, ideo placuerunt vel saltem placere debent.

Principium morale et iuridicum omni historia superius est, atque

ideo ab historia suppeditari nuUo modo potest. isam nuUa vitae

humanae etsociaUs periodus tamquam perfectum exemplar recti-

tudinis constitui potest; siquidem ut vita individui, sic eUam so-

cictaUs in iugi vicissitudine sita est. Unde fit ut iha, quemadmo-

dum a bono in malum et vicissim a malo in bonum flecUhir; sic

eUam, cum in bonitate proficit, nunquam extremum terminum,

14 INTRODUCTIO

ultra quem progredi nefas sit, attingat; idque ex limitibus, qiii-

bus uatiira humana adstringitur, emergit. Ergo si suprema regula

honestalis et iustitiae ex historia haurienda esset, nulla plane ha-

beretur; ac proinde progressus, qui certe illa nititur, in possibi-

lium numero minime foret. At id faisum esse phiribus exphcari

non exigit. Ouisqiie enim per se optime videt hominem indivi-

duum universamque societatem ad perfectionem moralem iugiter

amplificandam vi naturae incitari, atque ideo typo quoiJam hone-

statis in animis insculpto gaudere quo defectus, quibus turpatur,

et bona, ad quae promovere se debet, diiudicat. A veritate igitur

ahena est scholae historicae opinatio.

IV. Ut igitur rem breviter concludamus, etliicae et iuris natu-

rahs principia, quatenus ad philosophiam proprie pertinent, exinnato rationis lumine petenda suni, rectitudinis leges ex immuta-bilibus rerum relationibus derivante. Quod tamen non ita inlehi-

gendum est, ut revelatione et historia, tamquam vahdis quibus-

dam praesidiis disciphna, de qua agimus, uti non debeat Nam si

in ceteris rebus, in scientia morum polissimum historia maximo-pere necessaria est, ul in generationum decursu inter tot varie-

tates, quae interciderunl et quae exindividualibus circumstantns,

sive temporum sive locorum, originem ducunt, acuto quodamin-tuitu discerni queant ac seligi immutabiha illa principia et veri-

tates constantes, quibus humanumgenus semper et ubique imbu-tum apparuit; quaeque non ahunde *quam ex fundo rationis proutin tota humanitate se explicat, aut ex revelatione quadam primi-

tiva dimannrunt. Multo autem magispraesidiumluminissuperna-turahs invocanthim est; siquidem intelligentia humana suis tan-

tum rehcta viribus, ut supra dixi, valde labilisestetad errandumprona. Ouare morum scientia sic in ratione fundanda est , ut lii-

storiae humani generis adminiculo iuvetur, et divinum revelatio-

nis hunen prae oculis semper habeat, quo veluti moneatur utrumrecta pergat an a tramite veritatis aberret.

Articulus IV.

Herum tractandarum partitio,

Cum praesens tractatio ad adolescentes in doctrina morum rite

instituendos unice spectet, ab eorum utihtate methodi norma di-

ctetur oportet. Quocirca eam rerum tractandarum rationem sequi

decernimus, quae ordini et claritati opportuna magis videatur.

INTRODTJCTIO 15

Et quoniam ad id accommodatiorem existimamus secundam di-

stinctionem, quam inter ethicam et ius naturae constitui posse di-

ximus; eam eligimus, atque ideo sic utriusque elementa exhibe-

bimus, ut pro argumento Ethicae proprio intelligamus actum hu-

manum per se inspectum prout bonus eftici debet, scrutando

conditiones illas quas generatim induitut moralis evadat; pro ar-

gumento autem iuris naturae accipiamus actiones determinatas,

quas homo obhgatione legis naturalis facere vel in ahis observare

tenetur, ut iustitiae ratio incolumis maneat. Hinc facile fiet ut

materiae discrimen habeatur, quin partes unius disciplinae cumalterius partibus confundantur; tum ea, quae generahora sunt ac

particularibus implicita, praemitti possint, magno claritatis emo-

lumento. Quare ab elementis elhlcae Iradendis auspicantes, eauni-

co hbro complectemur, qui actushumani generaliminspecti theo-

riam contiaebit, atque de eius moralitate et obligationis natura

disseret. Post ad ius naturae gradientes tres libros subnectemus,

quorum primus ius individuale, alter ius sociale, tertius ius in-

ternationale velgentium evolvet, pro triplici respectu quo huma-

nae operationes, proat iustae sunt, considerari possunt. Humoenim, etsi ad factum quod j^ertinet in societate constiiulus sit, et

in societate una existens ad alios homines, prout societatem aham

efTormant, reapse referatur; tamen praecisione mentis considera-

ri potest vel ut persona tantum humana est, abstrahendo cogita-

tionem a societate civih tum sua, in qua forle reperitur, tum ce-

terorum hominum, qui semperaliquam communitatem efformant;

vel spectari potest ut membrum pecuUaris cuiusdam muUitudinis

societatem civiiem proprie constituentis, considerando dumtaxat

relationes quas habet sive cum aliis civibus sive cum Superiore a

quo regitur; vei denique spectari polest quatenus tamquam m.em-

brum unius societatis independentis cum societatibus aliis earum-

que membris relatione naturali devincitur. In hoc nulla hypothe-

sis fmgitur, sed mere pro ordine, ad scientiam rite comparandam

necessario, cogitatione mentis id distinguitur, quod in homine

complexum est. Id vero omne ad abstractionem mentis pertinet;

abstrahendis autem ut scite inquit Aristoteles, non est mendacium.

Hac igitur respectuum varietate considerata, et operationishuma-

nae generah investigatione praemissa, particularis eius disquisitio

in tres partes dispesci polest. Unaerit quae de officus et iuribus ho-

minis individui eloquatur; quae proinde iusindimduaU nominabi-

tur. Altera iura scrutabitur et ofhcia hominis societatem civilem

efformandis, huius societatis relationes internas contemplando; at-

16 INTRODUGTIO

que ideo ius soclak non immcrito dicetur ^. Tertia considerabit

iura et officia, quae iiiler gentcm unam et alleram intercedunt,

speclatis non internis sed externis tantum societalumciviliumre-

lationibus; ac proinde ius internationale vel eliam gentiinn ap-

pellabitur.

Atque fiic abs re non erit partitionem reprehcndere, quaniHeine-

cius in titiilo sui operis exhibet , illud inscribens cle iure natu-

rae et gentium, quasi unum non ut pars in altero contineretur,

sed ambo tamquam duae diversae species mutuo dilTerrent. Quodnon est ita; quandoquidem ius naturae est veluti genus, quod,

tamquam speciem, ius gentium sub se complectitur. Quid enimaUud in iure gentium, ([uatenus ad philosophiam pertinet, conti-

netur, nisi praeceptiones iliae a natura proticiscentes, quae ad gen-

tes seu nationes inter se rite ordinandas rationis luce clarescunt?

Hoc autem niliil fert ahud, nisi ius naturae non privato homini

aut interno ordini civitatis, sed populis externe dirigendis appU-

catum. Quare iusgentium non tamquam pars iuri naturae oppo-

sita, sed tamquam eiusdem species proponendum est.

-1 Sulet a nonnulHs ius socialc ius etiam publirum appcllari. Seil ego ab hac

voce abstineo,

propterea quod noniinc iuris publici intelligi debet ipsum ius so-

ciale contlitionibus mutabilibus socletatis et cvolutioni civili populorum applica-

tum. Quare non solis principiis naturae nititur , ut ius sociale dc quo agimus, sed

factis ctiam mutabilibus cx pracscnti cultura nationum dcsumptis5elemento nimi-

rum pbilosopbico bistoricum adiungit, non ut pracsidium internoscendi verum ali-

quod quod deinde ratione demonstret, sed ut principium cx quo suas practicas dc-

ducat illationes.

Sic etiam ius politicum ab ea parte iurls socialis, quae civilcm potestatem re-

spicit, distinguendum est. Illa enim summum imperium eiusque functiones per se

ct rcmota expericntia considerat, ius autcm politicum proprie acceptum supremara

potcstatem atque eius exercitium contemplatur in facto ipso et iuxta populorum exi-

gentiam. Mhilominus eius principia, ut etiam iuris publici, quoad elemeutum phi-

losophicum quod continet, a iure sociali naturali exhibentur.

ELEMENTA ETHICAE

DE ACTIONE HU.MANA GENERATIM PROUT MORALIS EST,

Ut dilucide et ordinaie de actii iiumano ac rectiludine eidem im-

partienda disseramus, tiuis in primis scrutandus est, quem ille re-

spicit, et a quo tamquani ab exteriore causa perfectionem mutua-

tur. Deinde ab externo hoc operationis principio adprincipia sub-

iectiva et interna contemplanda gradientes ,examinare debemus

faculiates, quae actus morales liominis eliciunt vel comitantur.

His diligenter enucleatis, exquirenda erit norma, quam ad actio-

nes lias dirigendas beneficus naturae Auctor nobis elargitus est,

et principium unde earum obligatio proficiscitur. Tribus igitur ca-

pitibus librum liuuc, quem Ethicam inscribimus , complectemur,

quorum primum de fine operationis humanae , alterum de facul-

tatibus quibus in illum homd fertur, tertium de regula et princi-

pio obligationis actionum humanarum disceptabit.

CAPUT PRIMUM

DE FINE 0PERATI0NI3 HIIMANAE.

Tria hic triplici articulo vestigabimus : primum , unde homo ad

Operandum moveatur; deinde, quodnam obiectum, hnemultimum,

seu supremum hominis bonum, constituat ; tertio, quid humanis

operationibus proxime quaerendum in hac vita propositum sit.

Articulus Primus.

Unde homo ad operandum moveatur.

1. Hominem ad operandum impelli ut bonum assequatur ma-

lumque declinet, cuique propria convincit experientia. Quare fa

ctum quoddam est per se notum, quod demonstratione revera non

18 ELEMENTA

eget, Nihilominus quia demonsiratio , cum huiusmodi etiam veri-

tatibus propria luce palentibus adhibetur, hochabet emolumenti,

ut eas collustret rationemque afferat cur sint potius quam non sint;

rem de qua agimus ratiocinatione aliqua confirmemus.

Age itaque duo considerari liic possunt: subiectum, unde ope-

ratio emergit; Deus qui vim illi ad operandum indidit. Utraque

autem consideratio propositam veritatcm confirmat. Et sane ad

subiectum quod allinet, ipsum exinde ad operandum cietur quod

perfectione aliqua caret sibi consentanea, ex cuius absentia sol-

licitatur et extra aequilibrium naturae ponimr. Illam igitur dumoperando assequi nititur, in bonum nititur. Ut enim ex meta-

physica constat, quidquid naturae congruit aut etiam quidquiJ

perfectio est aut perfectionem conservat vel amplificat , bonumnominatur. Nec tingi potest subiectum operans per se in maluin

propendere; siquidem propensio naturalis, cumexipso pullulet,

eidem conformis esse debet; nequit autem conformitatem hanc

retinere, nisi quatenus in id feratur quod subiecto ratione aliqua

assimiletur, ac proinde eius respectu bonilatem includat.

Sin autem spectetur Deus,qui vim subiecto ad operandum

elargitur; profecto nalurae Auctor sapientissimus et beneficus

nonnisi ad id quod perficiat aut cum congruenti perfectione ne-

ctatur, propensionem indere posse dicendus est. Praesertim id ap-

paret, si cogitetur totius naturae motum a Deo sic intendi et gu-

bernari , ut circulus quidam perficiatur qiio res omnes ab ipso

conditae in supremum priucipium, unde ortum habuerunt, eo mo-

do,quo possint , regrcdiantur. Id autem necessario fert ut res

omnes propriis opcrationibus per se in id incUnentur,quod vel

bonitas divina sit vel divinae bonitatis participatio.

Propensione vero in bonum semel in subiecto aliquo conslituta,

continuo fuga maii eidem innascitur; siquidem id, quod movetur,

nequit ad alterutrum e duobus oppositis terminis accedere,quin

simul recedat ab aho. Nemo autem ignorat bono malum adversari

eiusque privatione constitui.

2. Haec,quae dixi , non modo hominem , sed res mundanas

omnes in bonum aliquod operatione sua niti generatim ostendunt,

Verum in modo, quo id praestant, maximum intercedit discrimen,

pro diversitate naturae,qua singula in suo genere donantur. En-

tia enim cognitione prorsus destituta impulsu tantum mechanico

feruntur , in determinata natura et nisu virium, quibus instructa

sunt , residente ; et extrinsecus tantum ad earum exercitium de-

terminantur. Viref enim, quibus operantur, caecae sunt et fataies,

nec ullo modo ex se sed unice ex Gonditoris impulsu et voluntate

ETHICAE 19

cientiir. Briita vero animantia, utpole quae sentiendi facultate or-

nantur, vi cuius peculiaria facla ad ordinem corporeijm pertinentia

distinguunt ac de eorum monentur existentia; inclinalione vitali,

quae ex obiecti externi sensione excitatur, moventur; licet instin-

ctu quodarn determinato et necessario, propterea quod intelligen-

tia orbantur.

At homo, praeter sensum, rationis est particeps ,per quam ve-

ritates etiam universales et necessarias attingit, rerumque relatio-

nes, progressus, causas et consequentia ceruit, tum praesens cumtransacto comparat ac praesenti adnectit futurum, totiusque vitae

suae cursum agnoscit. Quare quid sibi conveniat aut discrepet fa-

cile iudicat, in obiectumque non caeco impetupropellitur, sedmo-

tu voluntatis deliberatae. Hinc ortum est efTatum illud: bruta duci

in finem , hominem contra in fineni se clucere. Obiectum enim

,

in quod tendit operatio, finis nominatur; propterea quod eius ve-

luti terminum constituit. At a brutis, quae relationem internoscere

nequeunt, obiectum, in quod tendunt , non ut terminus operatio-

nis cogitatur, sed sensibili tantum perceptione apprehenditur; qua

stante apprehensione , appetitio in obiectum fertur non quia con-

veniens esse iudicatur , sed quia naturae cogit inchnatio. Conve-

nientiam autem eiusmodi,quam bruta ignorat , naturae artifex

novit,qui sic ilhs conformavit instinctum, ut ad eiusmodi deter-

minatum obiectum incitarentur. Homo contra qui rerum respectus

et proportiones attingit , obiectum,prout finis est suarum opera-

tionum, perspicere valet, seque ad illud appetendum flectere.

3. Verum homo non simplex quaedam natura est , sed duplici

coalescit parte, corpore nimirum animoque. Ex quo fit ut eius re-

spectu duplicis ordinis exstent bona, huic duphci substantiae ac-

commodata; et, quod consequens est, duplici etiam appetitu orne-

tur, sensili scihcet ac rationah;quorum altero ad bona corporea,

altero ad rationaha inclinelur. Id eius natura fert. At cum haec

bona inter se saepe repugnent, eorumque unum alterum demat;

contra homo ab opifice sapientissimo procedat,qui nequit non

velle ordinem in rebus a se conditis; bona eiusmodi atque ad ea-

dem appeUhis ita inter se ordinari debuerunt, ut corporea cessu-

ra essent rationalibus, atque appetitio sensilis a rationah dirigen-

da foret; nec quod inferius est dominium haberet , aut superioris

boni dispendio deterius appeteretur. Atque id ex eo etiam appa-

ret,quod pars ad regendam aham destinata talis sit oportet , ut

relationem et ordinem conspicere possit. Quod sensibus, qui ideis

universalibus destituuntur, certe non competit, sed rationis dum-

taxat est proprium, Cum igitur animus corpori praestet et ratio-

2U ELEMBxN^A

nalis appetitus in liomine praecipuus sit , eique subiaceant sensi-

lcs ; id simpliciler respectu liomiuis bonum erit,quod rationali

appetitioni respondet. Quae autem respondent sensibus, si rationi

Don reluctentur nec bonum adimant illi dcl^itum sed potius ipsi

dcserviant , bona liabebuntur ; sin aliter , etsi respectu corporis

sensilisquc inclinalionis bona dici possint ; tamen respectu bomi-

nis,prout is ordinata quaedam natura est, mala erunt. Ac si ho-

mo bonilate illa sensibus accommodata sic trahi se sinat, ut inde

detrimentum in rationem proveniat, malum appetet; Ucet non sub

ratione mali, sed sub boni specie deUtescens.

4. Conslat igitur hominem in bonum ferri ; tum etiam patet

quodnam hominis sit bonum; nempe bonum rationis, cui sensile,

ut appetatur, nunquam rehictari sed potius serviro debet. In bonis

autem tria considerari possunt: utilitas , honestas , voluptas. Uti-

Utas est aptitudo quam bonum ahquod habet respeclu adeptionis

alterius boni, ad quod conscquendum ceu me/lium suppetit. Bonumproinde sub hac consideratione utile dicitur. Exemplo sit cibus

respectu vitae aut peouuia respectu rerum cmendarum. Honestas

est convenientia,quam iuxta ordinem ralionis bouum aliquod

suapte vi habet cum natura quam respicit; atque ideo bonum ho-

nestum illud appellatur,quod propterea appetitur quia decet et

pcr se amore est diguum. Exemplo sit scientia aut virtus,quae

appetuntur propter propriam bonitatem. Id vero non prohibet quo-

minus bona honesta , etsi quaequc in suo ordine propter se appe-

tantur , dirigi tamen possint ad poliora bona quae etiam honesta

sint , et sub hoc respectu utilitatem etiam participant. Denique

Yoluptas est quies illa,quam animus in bono possesso experitur

,

et bonum sub hac relatione delectabile nUncupatur. Exemplo sit

iterum cibus yel ipsa scientia et virtus, quae certe , ut iUe sensi-

lem, sic ipsae delectationem afferunt rationalem ; licet communi-ter delectabile bonum id dicatur

,quod propter solam voluptatem

et quidem sensibilem praepostere concupiscitur.

5. Ex his, quae diximus, patet modus quo iuxta naturae ordi-

nemhomo ad eiusmodi bona appetenda incitatur. Namcjuod mereutile estnecaliunde bonitatemuUam habet respectu nostri (quem-

admodum ex. gr. foret medicina) proprie non araatur, sed inipso

bonum iUud appetitur, ad quod adipiscendum medium est. Volu-

ptas seu delectatio dUigitur ut quid consequens possessionem boni

convenientis;propter quod appeti dici posset, non quidem tam-

quam medium propter finem (ridiculum enim esset velle delectari

ut bonum consequamur, cum delectatio hanc adeptionemiamsub-

audiat) , sed tamquam effectus propter causam ; revera enim dele-

ETHICAE tl

ctatio a bono possesso ingeneratur ab eoque speciem et mensuram

accipit. Quare solum honestum tale est ut ratione sui in proprio

ordine appeii debeat; et quamvis cum delectatione coniungatur,

tamen non propter illam diligitur, sed unice diligitur propter se,

quatenus decorum est et naturae conveniens.

Quae cum ila sint, elucet profecto honestum dumtaxat esse bo-

num, quodiuxtaperfectum naturae ordinem appetitionem allicere

atque ad operandum movere debet. Sed quoniam , ut exphcatum

est, voluptas etiam suo modo tendentiamin bonum terminat; ef-

ficitur hinc ut homo in operationibus, quas exercet, voluptatem

spectare possit, non modo tamquam id quod consequatur adeptio-

nem boni, quod amore est dignum, sed etiam tamquam id cuius

gratia ipse operetur. Quare haec duo tantum voluptas et honestum

rationem fmis induere possunt, illaquidem plerumque praeposte-

re, semper taraen minus perfecte • ; hoc autem iure meritoque.

Hincpatet, hominem, quotiescumqueoperetur, semper aut ab ho-

nestate aut a vokiptate moveri.

6. Accuratissimam considerationem mereturduplexrespectus qui

in bonis, quae naturae conveniunt, dihgendis haberi potest: alter

riimirum obiectivus , aller autem subiectivus. Duo enim in eius-

modi bonis spectari possunt : bonitas ipsa per se, quatenus amoredigna est; et congruentia quam habent cum subiecto appetente,

cui commodum.et perfectionem aiTerunt. Si priori modo bonumdingimus, quatenus ipsum esse in se amabile iudicemus, sine con-

sideralione commodi quod inde in nos provenit, ac proinde illi

propter obiectivam dignitatem, quam includit, aifectu coniungi-

mur, et sic ad operandum movemur; ordinem obiectivum sequi-

mur ac nobilissimo amore tangimur. Sin autem obiectum idcirco

appetimus, quia congruum et commodum nobisest; respectum

I Icl disij quia si homo ail opcrandum a voluptate illa moveatur, quae LonumaliquoJ Iionestum consequitur , quod in suo orcline rationem habcat finis, modo ab

iulcatione sua non escludat ipsum bonestum netpe illud ad voluptatem diri[jat

taniquam medium, sed tantum praecisione mentis banc respiciatj tunc minus per-

fecta quidem erit operatio , sed vitiosa absolute dici non potest. Contrarium vero

coutingeret,

si homo movoretur a voluptate,quae ex usu mediorum nonnuUorum

ciaergit. Tunc euim praepostera foret intentio. Et ratio utriusque assertionis est,

quod voluptas specicm accipit ab oLiccto, ex quo carpitur. Quare si obiectum ho-

ncstiim est, ipsa quoque honcstatis cst particeps ; et proinde, nisi nova adiunga-

tur inordinatio, tcrminus aclionis sub hoc respcctu esse potest. At si obiectum uti-

le tantum cst atque a natura propositum tamquara mediura ad bonum aliud adi-

piscendum ; tunc voluptas,quac inde forte consecjiiitur , utilitatis etiam rationem

induit, et idcirco per se spectari sine positiva ordinis pervcrsionc ncquit.

22 ELEMENTA

sequimur subiectivum^ ac pro fine non tam obiectum quam potius

nosmetipsos habemus. Atque liinc distinctio philosopliorum mora-

hum in ulilitarios et rationales revera desumitur. Nam qui com-

modumipsius appetentis in amoreboni et operationibus humanis

spectari vohint, bonum honestum in utile quodammodo converten-

tes; hi iure it/i/i/arii generatimnominantur; quamvis denuo par-

tiendi sunt iu duas classes, prout commodum corporis, aut animi

inculcant. Qui contra, subiectivo respectu posthabito, ordinem

ipsum obiectivum et bonitatem rei per se spectatam pro motivo

operaliouis proponunt, rationales dicuntur. Quod vero modus hic

operandi homini conveniat, hquido patet; quippe homo rationis

ductu operatur, ac proinde diguitatem obiecti detegere eamquesectari lacile potesl. Immo etiam cum suum commodum curare

adstringitur , ad hoc praestandum moveri poterit ratione obie-

ctiva, quatenus id facere animum inducat non praecise quia

commoduni suum est, sed quia ab ipso ordine eiusque Auctore

praecipitur.

7. Yerum in omnibus his appetilicmibus, sive honestum sive

voluptas quaeratur, id quod funditus sollicitat animum habetur-

que veluti prima radix, ex qua omnis appetitio pulhdet ; est amor

boni geueratim accepli, niuiirum uuiversahs et abstracti. Is igi-

tur amor forma est omnium nostrarum appetitionum , eiusque

obicctum id constituit quod simpUciteret absolute propter se ap-

petitur, et cuius impulsu cetera procurantur.

Et re quidem vera, nisi processus sine principio et effectus sine

causa admitti veht , statuendum certe est respectu appetitionum

humanarura obiectum aliquod quod non ad ahud referri possit,

sed absoiute appetatur suapte vi et ceterorum appetendorum ra-

tionem sufficientem contineat. Id autem in generale bonum qua-

drare nemo sanus dubitabit. Etenim cum nos rem pecuUarem ap-

petimus, in ea re minime sistimus, sed continuo ad aham rapi-

mur; eamque cum assequuti simus, tertium aliud desideramus,

atque ita porro,quin unquam ad exitum deveniamus. Ergo si-

gnum est nos inchnatione naturae in id ferri, quod in pecuharibus

bonis reapse reluceat, sed non plene conUneatur. Hoc autem aUud

esse nequit, nisi bouum quateuus bonum est, nempe bonum. ge-

neraUm. acceptum. Hoc enim reapse in peculiaribus bonis conti-

netur, at non integre et cumulate. Deinde si qui^ se diUgenter in-

terroget, comperiet procul dubio se in singulis appeUUonibus a

boni, qua bonum est, desiderio pertentari; atque idcirco quodvis

pecuUare obiectum veUe aut eUgere, quia aUquo pacto bonitaUs

est parUceps ac propterea innatae suae incUnaUoni respondet.

ETHICAE ^3

Sic qui ex se causam quaereret cur scientiam aut sanitatem aut

divitias aut quicl aliud desideret, non aliam inveniret responsio-

nem nisi tianc : quia obiecta illa bonitatem includunt ab eisque

aiiqua saltem ex parte beari se sperat. Sin autem interrogaretur

cur bonum qua bonum est seu bonitatem ipsam velit , respon-

sum aliud sane non dabit, nisi hoc: quia id dignum appetitione

est, atque ipse sic natara constituitur ut illud necessario appe-

tat. Et re quidem vera, qua ratione bonum in genere ad aliud

referri possit, si nobis obiicitur tamquam id quod cumulate com-

plectitur quidquid volantati competit, atque ad nos undecumque

perticiendos suppetat? Quare cum omnia, quae appeti possunt,

in tantum possint, in quantum de bono participant; in eo ratio

ultima cuiusque appetitionis revera cernitur; siquidem absolute

et simpliciter propter se appetitur et causa est car cetera omniaappetamiis.

8. Id cum certo constet, haud tamen putandum est deside-

rium istud boni abstracti explicite semper manifestari in singu-

Jis obiectis appetendis. Revera enim plerumque nos movet im-

plicite. Ita, qui ex. gr. scientiam diiigit, is ut peculiaris huius

boni amore pulsetur, opus non liabet ut hoc modo apud se ra-

liocinetur: ego bonum abstracte cupio : sed scientla bonum Jioc

participat; ergo appetenda mihi est. Sed sufficit ut scientiam

esse bonam agnoscat , ut eius desiderio capiatur ; licet latens

principium, a quo ad illam dihgendam solhcitatur, in tendentia

animi ad bonum in genere situm sit. Quare cum id intercidit

,

animus in scientia qaidem_ sistit, verum non positive sed nega-

tive; quatenus illam non actu ad ahud refert, quamquam re-

ferre possit; nimirum ad bonum qua bonum, ex cuius amorelatenter excitatur.

Atque ut exemplo rem cohustrem, hic in voluntate quoad bo-

num idem ferme contingit atque in intellectu quoad apprehen-

sionem et iudicium circa verum. Idea enim entis est quidem pri-

ma notio quae in nobis exsurgit, et est etiam ratio cur singulae

veritates apprehendantur ; sed non requiriturut semper deinceps

expUcite cogitetur, cum ceteras cognitiones acquirimus. Sic amorboni generatim inspecti est primus affectus qui in anim.o pnllulat

post apprehensionem entis, quod cum bono convertitur, et est

etiam veluti forma communis omnium appetitiouum; sed opusnon est ut actu semper eUciatur in singulis posterioribus motibusvoluntaUs.

9. Postremo, adeptio boni nobis adaequate respondentis, quodnimirum sufficiens sit ad appeUUonem uostram penitus expien-

24 ELEMENTA

dam et ultimam nobis perfectionem elargiendam , felicitas nomi-

natur. Ex qua proinde necesse est ut tranquillissima pax et gau-

dium oriatur in animo. Perturbatio enini et motus inde enaseitur,

quod re aliqua sibi debita subiectum car-eat. Ouod certe in felici-

tatem non cadit, quac possessione plena boni liomini convenientis

constituitur.

Attamen ut vere animum expleat adeptio Ijuiusmodi, perennis

et immutabilis esse debet. Secus non quietem et pacem, sed po-

tius siimmum angorem et anxietatem afiferret. Quo enim maius

cst bonum quod possidetur, eo magis eius amittendi persuasio

animum excruciat. Quare sapienter a Boethio felicitas defxnita

est: status omnium bonorum aggrcgatione perfectus. In qua de-

fmitione per vocem status includitur permanentia, per vocabulum

perfectus excluditur mutalio. Sic autem definita felicitas possibilis

reverapro homine dicenda est; ac proindc aliquod obiectum exstet

oportet, ex cuius possessione in nos aliquaudo illa proficiscatur.

Naturale enim desiderium frustraneum esse non potest; nisi natu-

ram omnem evertere quis velit et hominem sibimet ipsnm repu-

gnantem efficere. Quod adeo absurdum est, ut ipse Ivaut, qui in

critica rationis purae praestantissimas omnium veritates subruere

non dubilaverat, iu critica rationis practicae vi huius dumtaxat

argumenti eas restituere coactus sit, quamvis contradictionem ad-

strueret inter suam metaphysicam et moralem.

Sed de his satis dicta sint; nunc ad obiectum eiusmodi plenae

felicitatis vestigandum gradiamur.

Articulus II.

De obiecto felicitatis humanae,

10. Permagnae necessitatis est haec quaestio et vere capitalis in

doctrina morum. Nisi enim obiectimi fehcitatis, ex qua perpctuo

in agendo solhcitamur, ante constiterit; in incertum ferri omnes

humanas actiones necesse erit, utpote quae fixo termino destitue-

rentur,quicum ceteri intermedii fuies connectaatur. Sin autem

perperam ac false obiectum hoc stabihtur, omnis iiumana vita a

scopo suo deerrabit. Ad rem Tullius. « Fine in philosophia consti-

« tuto , consiituta sunt omnia. Nam ceteris in rebus sive praeter-

« missum sive ignoratum est quidpiam, non plus incommodi est,

« quam quanti quaeque earum est in quibus neglectum est ali-

« quid. Summum autem bonum si ignoretur , vivendi rationeni

« ignorari necesse est. Ex quo tantus error consoquitur, ut quem

ETHICAE 25

" in portum se recipiant scire non possint. Cognitis autem rerum« finibus, cum intelligatur quid sit et bonorum extremum et ma-« lorum , iuYenta yitae via est conformatioque omnium officio-

« rum ^ ».

Ut itaque maiore, qua possumus, perspicuitate utamur, negante

prius quam aiente metbodo procedemus; ut reiectis iis in quibus

obiectum plenae felicitatis inesse nequit , facilius id , in quo tan-

dem sita illa sit , appareat. Age iam in hac controversia duplex

bonum nobis occurrit, increatum scilicet nempe Deus, et creatum,

cuius dumtaxat adeptio nobis in praesenti vita praesto est. Si igi-

tur mentem a futuro aevo atque a Deo abstratiimus, obiectumque

feUcitatis perfectae in hac vita quaerimus ; in obiecto aUquo creato

sistamus oportet, quod vel honestas ipsa sit, vel voluptas, vel tan-

dem utriusque complexus 2.

Et sane huc recidunt sententiae omnes philosophorum,qui in

fine ultimo constituendo a Deo cogitationem averiunt , et ex duo-

bus elementis, corpore et animo, unde homo constat, aut unumaut alterum aut iunctionem utriusque praecipue ad tuendum su-

scipiunt. Quos ne ut turbam inordinatam cogitemus , duces ipsis

constituamus eosque antiquissimos et praeclaros,qui stabiliores

sectas condiderunt. Pro fautoribus igitur voluptatis stet Epicurus,

qui in ea finem ultimum hominis reponi voluit , Aristippi placita

sequutus ^. Honesti adsertores ducat Zeno stoicorura princeps

,

1 De Finibus 1. V.

2 De bono utili mentionera non facimus,quia ut suporius (§. 5.) explicatum

est, ipsum sub hoc respectu non tara est finls, quara potius medixmi acl finera ali-

quera consequendura. Finis enira dicit aliquid absolutum quod spectatur propter

sej utile autera diclt aliquid relativura,quod spectatur propter aliud.

3 Acriter disputatum est a philosopbis utrum in voluptate corporis aut anlmi

suramum bonum Epicurus constituerit , cum virtutem ctlam valde laudarit et in-

culcaverlt. Sed adstipulandum puto sententiae S. Thomae,qui de ea re sic scri-

bit: II Epicurei qui voluptatera summura bonum aestimabant ,diligenter colebant

« virtutes ; sed taraen propter voluptatem , ne scilicet pcr contraria vitia eorum

<i voluptas impediretur. Gula enim per immoderantiam cibi dolores corporis gene-

« rat. Propter furtum aliquis carceri mancipatur. Et ita diversa vitia diversimode

« voluptatera impedlunt. I Ethicorum lect. 5. »

Ilulc gregi accensentur materiallstae ac sensistae, quos inter Maupertuis (Essai

de pbilos. moralej i'em sic explicat. Voluptatem appellat motionem quaradam ani-

mi vel senslonem,quara bomo mavult babere

,quam non babere. Tcmpus vero,

quo baec durat , in varia momenta partltur;quae niomenta felicia nominat. Tuni

bonura reponit in suniraa momentorum fellcium ; malum contra In summa mo-

mentormu infclicium. Cum vero quisque homo utraque summa afficiatur, unam esoo

^6 ELEMENTA

qui iri virtiite , vel melius in sapieutia virtute praedita bonorum

extremum constituit; quod etiam ante ipsum fecisse videtur An-

listlienes. Denique quiin virtute simui et voluptate finem ullimum

residere velint, auctorem habeant Aristotelem, ex quo Peripateti-

corum secta manavit. Is enim duplicem felicitatem dislinguit

,

unam, quam tJieoreticam appellat, eamque liomini solitario attri-

buit, utpote qiiae in speculatione sita sit; aliam, quam vocat po-

liticam et liominis socialis propriam , eamqiie conslitui docet ex

summa bonorum omniimi tum animi tum corporis tum etiam for-

tunae; quod idem est, ni fallor, ac felicitatem in coniunctione vo-

luptatis cum virtute reponere. At vero gradatim ostendemus nul-

lam ex liisce sententiis probandam esse, idque claritatis gratiadi-

stinctis propositionibus praestabimus.

Propositio I.

Voluptas nequit esse supremum hominis bonum.

11. Prob. Duplex voluptas considerari potest : corporea, quae

ex rebus sensibilibus; et incorporea, quae ex bonis spirituaiibus

carpitur. Neutra dici potest supremum liominis bonum. Et sane,

si de corporea sermo est, id dici aliter non posset, nisi homine ad

vilitatem belluarum abiecto. Nequit enim summum bonum in re

sensili pro homine constabiliri, nisi in ipso, praeter corpus et sen-

sum , nihil quod praestabilius sit inesse dicatur. Quantum igitur

constat animi mentisque existentia , eiusdemque prae corpore et

sensu nobilitas ; tantum Epicurei commenti falsitas elucescit. Ut

nihil dicam de turpitudine, brevitate, oppositione mutua, vicissi-

tudine, ceterisque damnis, quibus voluptas sensuum maxime abun-

dat;quae omnia a vera hominis feUcitate abesse debent. Sed ut

facillime res innotescat, quis adeo impudentis est oris ac tam dis-

solutis moribus gaudet, qui, si optio ipsi daretur : velletne tantum

voluptate tabescere an virtutem voluptati coniungere, primum ex

his optatis dehgendum esse reponeret? Quod si nemo est adeo ef-

frons, ut praeler voluptatem non aliud etiam optabile esse fatea-

tur; nimis perspicuum est finem ultimumin eareponi non posse.

Nec quidquam proficeret is, qui, corporeis reiectis, ad spiritua-

lem delectationem confugeret, ut in ea bonorum extremum cerni

altera subduci iubet. Si, subductione facta, aliquid boni superest, habetur felicitas;

sin aliquid niali rcmanet, habetur infelicitas. Quara sententiam fere iisdem verbis

recoquei'^ conatus est Oioia. (Elem. di Filos, parte 5, c. \.\

ETHICAE 27

vindicaret. Nam ut omittam ceteras qualitates proprias fiais ulti-

mi, quas superiore articulo descripsimus ; id unum animadvertere

sufficiat: delectationem, quaecumque tandem ea sit, non esse ob-

iectum ad quod adipiscendum nitimur; sed effectum dumtaxat et

consequentiam naturalem ex adeptione boni optabilis proficiscen-

tem. Immo eliam, ut supra dixi, constitui nequit pro fine actionis,

quin rerum et rationis ordo a natura propositus perturbetur. Prae-

terea si delectatio spiritualis supremum esset bonum hominis, pro-

pter quod cetera appetantur;profecto ea esset quae ex bono ho-

nesto dimanat; idenim proprie ad rationem pertinet. Atqui nemonon Yidet bonum honestum, si propter delectationem appetatur,

iliico a sui natura desciscere. Eiusmodi enim est , ut non alia ra-

tione optari exigat , nisi quia decat , etiamsi nuUam animo volu-

ptatemafferret; neque hac praerogativa spoUari potest, quinpror-

sus perimatur et intereat. Quare etsi iuxta naturae ordinem sit

nos de adeptione boni honesti delectari ; valde tamen praeposte-

rum esset si ad eiusmodi delectalionem bonum ipsum honestum

dirigeremus. Sic qui virtutem exercet , recte poterit de exercitio

hoc gaudere, neque idcirco vituperari potest; atvehementer vitu-

peraretur , si propterea virtutem exercere se diceret,quia volu-

ptatem aUquam inde decerpit.

Propositio II.

Sapientia et virtus nequeunt esse ultima et supremahominis felicitas.

12. Prvb. Obiectum feUcitatis tale esse debet, ut eius adeptione

homini ex omni parte bene ac beate sit, omnisque eius appeti-

lio expleatur. Secus , si ahquid ulterius desiderandum superes-

set, finis ultimus dici non posset; quippe cum appetitionem ul-

timo non finiret. At vero virtus et sapientia, etsi magua hominis

sint bona et omnibus viribus expetenda ; tamen tantum sibi non

vindicant , ut eum undecumque perficiant , nec ipsi quidquam

ahud concupiscendum reUnquant. Nam ut omittam ea nunquam in

tantum augescere et extendi, ut ulterius augeri et crescere sine

fine iugiter nequeant (quod aperte coniungitur cuni desiderio po-

tioris boni) ; certe a sanitate, a divitiis, a pulcln-itudine , a virium

robore , a diuturnitate vitae revera differunt. Haec autem esse

bona homini in praesenti statu suo modo convenientia nemo ne-

gabit; ad quae appetenda adeo sofiicitatur, ut saepe pro virtute

servanda cum eorum iactura magnaui &ibi Yim iutoe deJjcat.

2^ ELEMENTA

Sapientia igilur etiara virluti coniuncta supremam tiominis bea-

titatcmnon constituil; ac si cui proponeretur num velietsapien-

tia tanlum ac virlute ornari, an Ins, sine ullo eorumdem detri-

mento, sanilatem, pulcliriludinemjionores atque similia honeste

adiungere ; haud dubito quin lioc secundum optaret. Quod si quis

contrarium eligit; ad hanc eleclionem non movetur, nisi amore

altioris honi, quod quidquid creatum est excedit.

Propositio III.

Nec complexus voluptatis cum vlrtute et sapientia

potcst essc supremum hominis bonum.

13. Prob. Complexus voluptatis cum virtute et sapientia idem

esset atque omnium bonorum finitorum coniunctio, quae aliquo

modo ad homiiiem pertinere possunt. Hoc posito,quaerimus in

primis utrum eiusmodi honorum coniunclio in praesenti vita sit

possihilis? Ut omittam multa ex hisce bonis, qualia suntea quae

fortunae dicnntur, in potestate liominis sita non esse,quis est

qui non videat hona corporis cum honis aniini , et voluptatem

cum virtute adeo in huius vitae cursu pugnare , ut aha nonnisi

aliorumdelrimonto et pene dixeriminteritu haheantur? Luculen-

ter id patetin virtutibus", quas heroicas appellant; quae polissi-

mum exercentur, maximis malis, quae perituram hanc vitam af-

iiciunt, fortiter tolerandis. Ergo nisi felicitas inler chimaeras re-

poni vclit, in comploxu bonorum omnium, quae ad hominem in

hac vita referuntur, non consistit.

Insuper obiectum beatitatis humanae tale esse debet, ut eius

adeptio statum constituat perennem etmutationi non ohnoxium,nec molestiam ullam aut porturbationem admittat, sed iucundis-

simam tranquillitatem. Secus a fmis ultimi ratione deficeret

;

quippe quod desiderium et motum animi penitus non expleret. At

vero, ipsa sic ferente natura, ab his bonis, quantulam eorumpartem in hac vita acquiramus, vicissitudo perpetua , mutatio,

amittendi metus, defectuum admixtio, curae mordaces, lahor, et

innumera, quae connumerare non vacat, incommoda vix quidemtoleranda excludi non possunt. Ergo in ipsis extremum bonorumac finem ultimum residere, nisi amens sit, nemo dixerit.

Postremo , no longior sim , obiectum fehcitatis cum maximumsit bonum hominis, ad quod cetera referuntur (quae non alitcr ap-

petuntur nisi quatenus ad eius adeptionem animum adiuvant) eius-

liiodi esse debet, ut nunquam cum laudc contemni possit, nec

ETHICAE 29

eius iactura iii praestanliorem hominis excellentiam redundet.-

At vero, si virtus tantum excipiatur , complexus bonorum prae-

senti vitae convenientium saepenumero sapienter ab homine de-

spicitur, cum pro patria caritate ex. gr. bonis omnibus defecturis

se abdicat ac si opus sit mortem ipsam oppetere non recusat. Im-

mo ad hoc tenetur etiam , si forte contigerit ut bona quaevis et

vitam sine scelere servare nequeat. Falsum est igitur in his bo-

nis, quae ad praesentem vitam pertinent, tlnem ultimum reperi-

ri. Adde his reliqua argumenla, quae ad veram sententiam per-

suadendam mox afferemus.

PnoposiTio IV.

Supremae felicitatis obiectum aliud essc non potest

nisi Deus.

14. Prob. Nisi feUcitas vanum nomen per dehrium dici velit

auctorque naturae muniricentissimus nobis ad illudendum et dire

excruciandum adeo acrem feUcitatis cupidinem animo indidisse

fingatur; altius pandendae sunt alae, ac terminos periturae huius

Titae praetervecti in aevo non defecturo, quod praesenU labori

succedat , feUcitatem nanciscamur oportet , orituram ex obiecto

quod a praesentibus longe discrepet. At obiectum hoc aUquid es-

se, quod creatum et Unitum sit, minime potest. Bona enim hu-

iusmodi, cuiuscumquc conditionis sint, naturalem et necessariam

dependenUam et ordinemad perfecUus bonum, nempe Deum, in-

volvunt ; ac proinde cognitione et bonitate sua desiderium exci-

tant cognoscendi et possidendi bonum illud aUius, ex quo pen-

dent et cuius bonitatem parUcipant. Uitimus igitur appeUtionis

terminus esse nequeunt. Praeterea obiectum felicitaUs naturali

propensioni in bonum penitus explendae respondeat opus est.

Illa autem naturalis propensio in ente cognitione praedito, cogni-

lionem ipsam pro mensura habet ac norma. Cognitio autem hu-

mana infinitum respicit et bonum plane immetatum. In lioc igi-

tur hominis desiderium natura sua fertur, ac proinde in nuUocreato bono conquiescere plane potest. Gum vero eiusmodi bonum,quod nuUis limitibus circumscribatur, aliud nullum sit nisi Deus;

felicitas humana nonnisi in Deo reperiri dicenda est; ex cuius

adeplione omnia bona accommodata statui, in quo iUum consc-

quimur, proUciscantur.

Quae quidem adepUo summi boni iis facultatibus obUngit, quae

obiectura eiusmodi respicere possunt et rationalis animi sunt pro-

3Q ELE^IENTA

priae; nec cum perituro corpore intereunt, sed utpote spirituales

omnino in immortali animo perpetuo resident. Hae autem nonsunt aliae nisi intcllectus et \oluntas; quarum prior plena qua-

dam et directa contemplatione supremum illud Verum amplecti-

tur, in quo quidquid veritatis est eminentissima ratione contine-

tur; altera tranquillissimo amore tanti boni , in quo perfectissime

cernitur quidquid extra ipsum bonitatem imperfecte participat

,

mulcetur, et inmienso quodam gaudio propter adeptionem hanc

non defecturam perfunditur. Quare cum felicitas hominis obiecti-

ve ipse tandem sit Deus; patet profecto animum humanum, cumfelicitatis amore iugiler sollicitatur , in Deum , licet id forte ne-

sciat, revera tendere , et nonnisi erroris admixtione et libertatis

abusu, quoties in alio obiecto linem suum constituit, aDeo delle-

ctere. Atque haec tam subUmis veritas ipsi Platoni, licet luihine

Fidei destituto, illuxit; qui supremam hominis felicitatem in con-

templatione reposuil summi boni universalis, quae non caligauti

huic aevo concedatur, sed animum corpore solutum in perennita-

te vitae maneat ^

.

Solvuntur difficultates

,

15. Onae disputavimus rem, de qua agimus, satis superque in

luce ponunt; nihilominus opportunum erit difficultatibus satisfa-

cere, ([uac forte ex opinionibus nobis adversantibus depromi

possent.

Sic igitur I. pro voliiptate quis arguet: Finis ultimus in eo repo-

nitur, quo propler se concupiscitur et ad quod omnis operatio ho-

ministendit. Atqui talis estvoluptas. Etsane voluptas adaliud nonordinatur; ridiculum enim esset quaerere cur quis delectari velit.

-1 Ilaiic Platonis sententiam de fclicitate, quae in contemplatione toni univer-

salis consistat, perperam refutavit Aristoteles. Illi enim obiecit nuUam esse formam

imiversalem bonitatis, quam singula bona particularia participent, et quae abstra-

cta ex ipsis cogitetur tamquam contemplationis obiectum , sed singula individua

propria et peculiari bonitate subsistere. Verum interpretationis errore deceptus est,

existimans Platonem de abstracta quadam bonitate fuisse loquutum cuius res in-

dividuae, quae cxtant, participes sint. Quod longe a Platonis mente discedit, qui

non bonum abstractum sed concretum et reale, summum tamen et eminenti ratio-

ne omnem bonitatem amplectens , intelligebat;quod aliiid profecto non est , nisi

Deus. Atque boc sensu ipsum interpretati sunt e SS. Patribus non pauci, ct eru-

ditissimus Bessarion in opere contra Calumniat. Plat. 1. ^, c. 7. Quae quidem in-

terpretatio satis aperte erui posse videtur accurata meditatione eorum,quae. Plato

tlicit in sexto de Republica et ia Phaedone praesertim.

ETHICAE 31

Itemque cum operatio appetentis animi sit motus quidam tendens

in obiectum, motus aulem ad quielem aspiret; in quiete eiusmodi

ultimus finistonstituendus est ; liaec vero quies voluplas nomina-

tur. In voluptate igitur ultimus finis collocari debet.

Resp. Si ea, quae explicavimus, diligenter perpendantur; diffi-

cultas liaec omnino evanescit. Nam in primis finis ultimus non

est id, quod utcumque propter se concupiscitur; sed est id , quod

iuxta naturalem ordinem concupiscitur propter se tamquam obie-

ctum nos maxime perficiens et quod nulla ratione ordinetur ad

aliud. Eiusmodi autem non est voluptas, quaecumque tandem ea

sit, sive sensilis sive etiam rationalis. Quies enim in bono, quod

concupiscitur, est quidem efTectus necessario consequens adeptio-

nem eiusdem, sed obiectum per se non est;praesertim vero non

est obiectum maximum, cum sit modificatio quaedam subiecti fi-

niti ac proinde limitibus circumscribatur. Neque est id quod iu-

xtarationis ordinem per operationem intenditur; operatio enim a

natura non ad delectationem sed ad obiectum assequendum diri-

gitur. Denique voluptas, ut supra dixi, etsi non referatur ad ho-

nestum tamquam medium ad finem (id enim boni utilis tantum

est proprium), refertur tamen ut effectus ad causam, cuius prae-

stantia et bonitas proprie concupiscatur.

Atque liinc ducimur ad respondendum alteri parti difficultatis.

Nam pro ente ratione praedito finis id proprie dicendum est, ad

quod tendit operatio tamquam ad obiectum naturae accommoda-

tum, ex cuius carentia subiectum sollicitatur; non vero id ad

quod operatio tendit tamquam ad desitionem stalus illius irrequie-

ti, qui ex convenientis obiecti absentia exorilur et qui indigentia

nominatur. Cum enim ideo nascatur liaec indigentia, quia obie-

ctum conveniens abest;profecto patet naturam obiectum ipsum

intendere , atque propterea irrequietum illum statum excitare in

animo, ut is ad obiectum consequendum nitatur. Cum itaque ra-

tionalis causa ordini naturae in operando conformare se debeat

,

manifestum fit ab ea obiectum ipsum sibi conveniens debere ap-

peti; non vero quietem inde orituram, nisi secundario ;modo.ta-

men turpitudine careat et primaria intentio circa obiecium ipsum

non excludatur. Si contra fieret , rationalis motus animi omnino

perverteretur. Nam voluptas proprie et per se non impellit , nisi

entia ex instinctu tantum operantia,quemadmodum sunt bruta.

Haec enim , utpote quae rationje destituuntur , ordinem a natura

intentum internoscere minime possunt , sed tantum ex sensione

ilia irrequieta, quae indigenlia dicitur , sollicitantur. Et quouiam

haec ut talis ad quietenj tendit,quae ex adeptione boni profici-

Zt ELEMENTA

scitur ; hinc optime dicitur quies eiusmodi esse fmis cur brula

operentur *.

Obiic. II. Argumentum, quod ex appeiilione ceterorum bonorumcontra Stoicos affertur , nullius momenti est. Nam , ut ipsi pliilo-

soptiabantur , virtus tanlum ut bonum appetitur, ceterae autem

res non ul bonae sed ut commodae et congruae appetuutur.

Resp. Ilesponsione bac Stoici velle verbis illuderc videntur. Cuni

enim concedant praeler virtutem alia quoque ut conimoda natu-

rae concupisci; his, nomine tantum detracto, boni naturam rea-

pse relinquuul. Quid euim aliud est bonum, nisi id quod, utpote

naturae aliqua ratione conveniens , appetitionem excitat? Quare

argumeutum a nobis conlra illos allatum, elsi non unicum fuerit,

tamen valore suo destitui nequit. Vanitas autem stoicae doctrinae

vel inde patet, quod illa suis dogmatibug nunquam veraccs virtu-

tis amatores , sed liypocritas tantum gcnucrit. Quod , ut de aliis

taceam, in Seneca famosum habet exemplum, qui licetmulta egre-

gie scripserit adversus avaritiam, adulationem, luxuriam, tamen

his vitiis non leviter indulsit.

Obiic. III. Ut Ahrens 2 et Damiron 3 opinantur, supremum homi-

nis bonum in evolutione completa omnium eius facultatum si-

tum est. lu hoc enim cuiuslibet entis perfectio consistit, ut pro-

prias facultales plene explicet. Ilaec igitur explicatio ultimus hnis

hominis dicenda erit.

Resp. Haec sententia si , ut verba sonant, accipitur , confundit

in primis duo, quae maxime distinguenda sunt, medium videlicet

et fmem. Cuni enim ideo facultates evolvantur, ut ad propriam

perfectionem deveniant ; ad summum ipsa perfectio, ad quam fa-

cultates tendunt , non vero earumdem evolutio ultimus hnis ha-

beri posset. Et sane facultates velut instrumenta sunt quaedam,

quae homini natura concessit ut earum operatioue obiectum ali-

quod consequatur. Unde qui in earum exercitio fmem hominis

poneret , ei esset similis qui diceret hnem pictoris ex. gr. esse

exercilium penicilli. Deinde haec sententia ex eo etiam nutat

,

quod fmem ultimum hi re prorsus impossibili collocet. Qui enim

liet ut omnes hominis facuUates complete perficiantur , cum ad

id et tempus et vires ct opportunitas et vita ipsa deficiat? Ut nihil

-1 Hinc mirum csse iion debet si Hobbes ,Hclvetius

,Robinet , et onines ge-

neratim sensistae, postquam homini solam sensibilitatem tribuerunt, unauimi pla-

ne consensu eius felicitatem in voluptate collocarunt.

2 Cours de droil naturel I part. geu. cbap. I, §. 4.

3 Morale t. I. Preface.

ETHICAE 53

dicam quod illae ita ititer se plerumqiie se habeant, utuniug evo-

lutio, praesertim si plena sit, alterius evolutionem excludat. Item-

que omnium facultatum evolutio etiamsi possibilis esset; tameu

cum augeri iugiter sine fme posset , nunquam ad certum termi-

num vita humana spectaret; ut omittam vicissiUidinem , varieta-

tem, amissionis metum, defectum potestatis, ceterasque imperfe-

ctiones quae evolutionem hanc comitantur; quaeque a vero fine

ultimo abesse deberent. Denique haec opinio liominem ordine de-

stitutum ac praeposterum efficit. Nam si, ut ante diximus, homoordinatus vi nalurae est ; eius facultates harmonice temperari in-

ter se oportet ita, ut una dominetur, ceterae autem illi deserviant.

Proinde bonum maximum ad principem facultatem, quae in lio-

mine ratio est,pertinere debet , atque ita ut eam expleat et cu-

mulate perficiat. Quod quidem bonum, ut probavimus, aUud esse

non potest nisi Deus. Geteras autem facultates sic evolvi opus est,

ut ad bonum hoc consequendum suo modo conferant, et iuxta cir-

cumstantias vitae, quil)U3 homo forte afficitur, exerceantur , aut

secus. Unde oritur ut pro harum circurastantiarum varietate una

potius facultas quam altera expUcetur; debite tamen et cum ordine

ad finem. Xam si forte contingeret ut pro rerum eventu facultatis

aUcuius evohUio supremo hominis bono inuUUs evadat, vel nobi-

liori quae magis fini conducat reluctetur;prudens esset et raUoni

maxime consentaneum ut eius evolutio praetermittatur. Immotunc iUa ipsa evoluUonis carenUa ei facuitati conveniet non qui-

dem absolute consideratae sed relative,quatenus non suam sed

hominis perfectionem spectat, etquasi instrumentum ad veram ac

praestanUssimam eiiis perfeclionem asbequendam opitulatur.

Obiic. IV. Finis ultimus neqiUt esse id , ad quod liomo nullam

proportionem habet. At([ui iiomo, utpote finitus, nullam proportio-

nem habet cum Ente infinito. Ergo in eiusmodi obiecto finis ulti-

mus homiuis reponi nequit.

Resp. Homo,quia limiUbus circumscribitur , nuUam quidem

proportionem magmtudinis ad Deum habet ; eius enim realitas,

utcumque sine fine aucta aut multiplicala cogitetur, nunquam in-

finitum, quod est Deus, aequiparat. At habet propoi'tionem habi-

tudinis seu ordinis ; siquidem , utpote intelligentia et voluntaln

praeditus,pro obiecto habet verum et bonum immetatum

,quod

concrete nonnisi in Deo reperitur. Id autem oppido sufficit ut Deus

pro fine hominis consUtuatm' , licct non infinito modo sed finito

tantum atUngendus ab eo sit. Nec instes inquiens, Deum utpote

qui simplex est , non posse non omnimode percipi. Nam obiecti

simpUcitas excludit quidem materiales partes,quarum una ca-

S^ ELEMENTA

piatur , alia vero nequaquara ; at minime postulat nt , si percipi-

tur , una tantum sibique aequali cognitionis intensitate percipia-

tur. Id enim penJet ex perfectione subiecti cognoscentis quod

perspicaciore aut hebetiore lumine sit praeditum. Cuius rei in no-

bis ipsis exemplum habemus ; siqnidem eadem simplex veritas

exempU gralia, immortahtas animi aut priraae caiisae exislentia,

maiore perspicuilate ac plurium relationum intuitu altingitur a sa-

piente, quam ab homine rudi aut scientiis vix exculto.

Obiic. V. Tandem occurret fortasse quispiam dicens totam hanc

ultimi fiuis vestigationem iuri naturae, ad quod imius libri tracta-

lionem dirigimus , inutilem prorsus esse. Nam , ut inquit PuiTen-

dorfius, ius nalurae nonnisi pracsentem vitam spectat et pro sco-

po non aUud liabet nisi liominem civilem efficere. Praeterea , ut

asserit Voltaire , summum bonum et summum malum non aliud

nisi cliimaera est.

Resp. Putrendorhi assertio inde oritur, quod iuris naturae con-

ceptum et praeseniis vitac indoleni non rite perspexerit. Nam ius

( sive eius nomine lex aut rectum et iustum intelligitur)

, a fmeultimo praescindere neqnit. iXam cum lex in ordinatione consi-

stat, a fiue, ad quem subiectum, pro quo fertur, vi naturae diri-

gitur, considerationem avocare non potest. Rectum autem morale

vi fmis agnoscitur. Nam ea operatio recta nominatur, quae ad fi-

nem sic pergit, ut minime divertat ab ipso; sicut in geometria li-

nea recta illa dicilur, quae brevissima est omnium inter duo puncia ductarum; seu quae ab uno puncto ad alterum ita porrigitur,

ut hac illac minime fluctuet. Nec dicas satis esse ut fmes inter-

medii et proximi cogitentur; nam hi recie inteUigi nequeunt, sine

implicita saltem coniunctione cum fine ultimo , cui assequendo

prodesse debent vel saltem non obesse. Vita aulem praesens est

huiusmodi, ut ad alteram eventuram suapte vi dirigatur; nec ci-

vilis cultus consistere potest sine ordine morah, qui ut patet, a fi-

ne ultimo hominis normam accipit.

Scomma vero Volterianum una est ex consuetis sophistae illius

ineptiis,quae hominem atheum et materialistam non dedecent

,

qui non aliunde quam ex impio risu et sarcasmo delectationem

carpit. At ne confutatione quidem dignum apparet homini sano

,

qui propensionem ineluctabilem et naturalem ad summum bo-

num in homine detegit; ac proinde intelUgit eiusmodi bonumreale esse debere , et ad adipiscendum possibile , nisi homo tam-

quara opus inexpUcabile et contradictorium fmgi velit.

ETHICAE 35

Articulus Ilf.

De destinatione hominis in hac viia.

16 Ex iis,quae superius explicata sunt, liquido patet felicita-

tem veri nominis in praesenti vita minime concessam esse , nec

bonum illud infinitum , cuius amore in singulis appetitionibus

impellimur , in ulta creata re , sed in solo obiecto increato , Deo

nimirum , reperiri,quod post fata corporis assequamur. Restat

igitur ut vita praesens , tamquam praeparatio quaedam et veluti

tirocinium, ad statum illum habeatur, sitque quasi palaestra ho-

mini data, in qua honestarum actionum exercitio se illius supre-

mi boni adeptione dignum efficiat. Et sane nisi liominem, natura

repugnante et contradicente , in duo entia plane distincta , immoetiam nullo inter se vinculo connexa

,partiri volumus , ordinem-

que divinae sapientiae unitate debita destituimus; vita praesens a

futura dissocianda minime est , sed potius cum ipsa amico foede-

re colliganda. Talis igitur esse debet inter utramque coniunctio, ut

una ad alteram ducat, sitque eius veluti via et inchoata possessio.

Nisi haec veritas altas in animo radices agat, ac prae oculis iugiter

habeatur ; nec ordinem naturae expiicare, nec sapientiam Condi-

toris detegere, nec vitam ac mores rite componere , nec tranquil-

litate perfrui homo poterit ; sed omnia inordioata,praepostera

,

iniusta apparebunt : virtus omni venustate viduabitur , existentia

insomnium delirantis phantasiae iudicanda erit, cor hominis vaga

quadam et insatiabili cupiditate inhians diris cruciatibus dilace-

rabitur. Immo nec civile consortium superstes erit, sed quaeque

domus in cubile quoddam ferarum convertetur, ac singuia huma-

na individua belluis ferociora evadent. Quare societatis et morali-

tatis hostes huc nervos intendunt et omnes conatus dirigunt, ut,

si fieri possit, hominibus persuadeant felicitatem nonnisi in terris

esse quaerendam ; atque in hac eventurae vitae negatione Socia-

lismi systema superstruunt. Quod si nefario scopo frustrantur, id

ex insuperabiU iuce procedit, qua contraria veritas renidet , et vi

cuius tam profunde animis popuiorum insidet ; ut plus minus

obscurari et debilitari ahquando possit,penitus extirpari non

possit.

Id ergo cum constet, quaeres: quodnam erit bonum illud maxi-

mum et praestantissimum homini procurandum et assequendum

in hac vita , ut destinationem suam rite impleat ? Cui quaestioni

Bequ^ns respQadebi^ propositio.

3(i ELEMENTA

Propositio.

Hominis destinatlo pro hac vita in ordlne moraliprocurandocl promovendo sita est.

Prob. Boniiai, ad quod adipiscendiim in hac vila homo desli-

natur, tale esse dehet, ut cum conceptu quem paulo ante innui-

mus optime concihetur; quatenus cius procuratio reapse constituat

pracsenlem vitam tamquam gymnasium, in quohomo exerceatur

et ad futuram ])eatilalem se praeparet. Deinde necesse est ut hoc

bonum maximam homini perfectionem importet, ab omnibus fa-

cile comparandam; siquidem tiomo persona est et in eius pote-

stale esse debet, ut deslinationem impleat propter quam conditur.

Tandem eiusmodi bonum contineatur oportet in fiue universah",

quem Deus speclavit in rerum univcrsilate mohenda. En triplex

character quo insi^niri debet bonum iliud, cuius adeptio desli-

nationem liomiiiis constituit. His praeiactis, dico bonum eiusmodi

non esse ahud, nisi ordiuem moralem procurandum et promo-

venduin; siquidem in hunc praesiguatae notae adamussim qua-

drant.

Et sane, ut auspicer ab ultima, Deus idcirco mundum fabrica-

tus est, ut se quodammodo ditfunderet et suas perfectiones inani-

festaret. Quod duobus ordinibus constituendis assequitur, ordine

nimirum materiah et ordine spirituah, quorum alter ex rebus ra-

tione carentibus, alter ex crcaturis rationalibus exsurgit. At inter

has hoc discrimen intercedit, -quod ihae non propria deterinina-

tione moveantur, sed intentionem divinam necessitate naturae

perficiant. Sic coeli cnarrant gloriam Dei^ ct opera manuum Eius

annuntiat firmamentum. (^ontra creaturae rationales libertate

sunt praeditae, et actibus operantur ex dehberata voluntate pro-

ficiscentibus, ex quibus rite positis ordo moraiis efflorescit. Ergo

ordo moralis ad huem pertinet, quem Deus in creatione rerumintendit. Immo praecipua pars estihius finis; siquidemper ipsum

Dei gloria proprie completur, quam ordo physicus in tantum at-

tingit, in quantum ad moralem dirigitur. Ut igitur homo hni se

conformet, propter quem existentiam a Deo recepit ; necesse est

ut pro viribus ordini morali constituendo et amplificando adlaboret

tum in se tum in ahis, quorum cura ad ipsum pertineat.

Id vero dum homo praestat, summam etiam perfectionem acqui-

rit prout rationahs natura est. Bonum enim rationis in ordine

cernitur, perque ipsum virtus omnis in aninio generatur, Tum

ETHICAE 37

etiam perfectionem ponit in inferioribus facultatibus; quae in tan-

tum hominis sunt propriae, in quantum rationis iuvandae mini-

sterio funguntur. Nec difficultatem non superabilem incurrit; si-

qiiidem ordinate agere nemo non potest. Quare sic perfectionem

maximam includit, ut tamen ab omnibLis, qui velint, obtineri

queat.

Deniqne homo \i huius moralis ordinis ad finem alterius yitae

cousequendum se convenienter disponit, cum eoque praesentem

vitam arctissime innectit; siquidem ordinis moralis caput et co-

rona est Dei tandem adeptio, in qua divinae gloriae manifestaiio

maxime perficitur. Quare in eiusmodi obiectum, quod assignavi-

mus, cliaracteres omnes conveniunt qui in destinatione hominis

determinanda posiulandos esse diximus.

17. At enim quid in particulari requiritur ad Imnc moralemor-

dinem habendum? Inspiciatur ordo physicus, atque ex eius ana-

logia et proportione de ordine morali iudicabitur. Porro ordo pliy-

sicus ex tribus potissimum elementis exsiirgit: exdebita colloca-

tione corporum, ex eorum motibus iuxta leges a Deo impositas,

ex consensu virium diversarum sese pro opportunitate exphcan-

tium. Consimih pacto efflorescet ordo moralis, si creaturae ratio-

nales haec tria actibus suis hberis procurabunt: nimirum occu-

pationem debiti situs, fidelem observantiam legum divinarum,

evolutionem harmonicam virium sub regimine rationis. Primumpraestabunt, amplectendo illum vitae statum, ad quem a divina

providenlia vocantur; secundum, obtemperando praeceptis divinis

sive generahbus sive peculiaribus ; tertium, semet ahosque perfi-

ciendo iuxta proprh status conditionem et circumstantias. Haecsi fient, mundus ihe morahs efformabitur, cuius pulcliritudo tanto

est rerum materiahum ornatu praestabihor, quanto spiritus cor-

pori praestat, ac bruhs viribuslex iutehigentiae et actuosa virtus

voluntatis antecelht. x\d hunc igitur actibus suis hberis consti-

tuendum, ac pro virili augendum homo niU debet assidue, si finem

huius vitae implere velit et propriae destinationi obtemperare. Id

vero si praestiterit, iam tunc felicitatem uhimam, quantum in

praesenii vita licet, praegustare incipiet; tum quia praecipua pars

ordinis morahs in cognitione et dhectione Dei sita est; tum quia,

qui ordinem moralem servat, spe firma gaudet adipiscendi tan-

dem aliquando perfectam fehcitatem. At vero, qui boni alicuius

consequendi spe certa fruitur, ihud iam possidere ahqua ratione

dici potest; ac proinde iam felix est. Contra, qui de suprema fe-

licitate assequenda desperat; is ehamsi ceteris affluat bonis, mi-

ser omniuo et infelix reveru existimabitur. Quis enim non mise-

S8 ELEMENTA

riim dixcrit eum, qiiem siiper maxima imminetmiseria? Maximaaiitem miseria est amissio summi boui cum ceterorum privatione

coniuncta.

18. Ouae explicata sunt rationem nobis aperiunt , cur Dei co-

gnitio, quae ad plenam futurae vitae felicitatem pertinet, hominema divino amore recedere minime sinat ; non ita Dei cognitio quae

modo habetur et qnae nobis Deum repraesentat ut terminum or-

dinis , in quo nosmetipsos liberis nostris actionibus constitucre

debemus. iNam cognitione illa , futurae vitae felicitatem consti-

tuente, Deus distincte et clare repraesenlabitur ceu fons totius boni

quod nobis in illo statu provenire potest , ita ut bonitas omnis

,

quae in ipso perfecta rcperitur , extra ipsum nonnisi defectibus

admixta et terminata conspiciatur. Quare cum voluntas nonnisi a

bono allici possit , idque melius in Deo,quam in quolibet alio

cbiecto, inveniri evidenter et distincte perspiciat , impossibile est

ut a Deo se avertat propter alterius boni amorem. At contra Deus

praesenti nostrae cognitioni respondens,prout terminus est ordi-

nis moralis conservandi, nobis obiicitur tanquam aliquid adeptione

arduum, quod nimirum attingi a nobis nequeat, quin vim passio-

nibus inferamus et non pauca bona a nobis abdicemus,quae in

praesenti vitae statu nos vehementer alUciunt. Quae quidem bonain nobis ad Deum ordinandis minime nicluduntur, sed excludun-

tur potius. Quare voluntas exlra hunc ordinem etextraDeum sic

perspectum plura bona reperit,

praesenti hominis statui accom-

modata, quibus solhcitari se persentiscit et a divino amore ab-

strahi. Atque id ipsum sapicntissime a summo Rectore constitu-

lum est , ut adeptio feUcitatis ultimae et sempiternae praemiura

esset viftuti propositum et ab homine propriis suis actionibus

quodammodo elaboraretur;quemadmodum natura entis liberi et

rationalis exquirit.

19. Ex superius disputatis inteUigitur etiam quam faUaciter

et prave leremias Benttiam postquam utiUtatem in principium et

criterium moralitatis convertere studuit , ad eani deinde deter-

minandam bonum hominis proprium iUud esse dicat , quod prae

celeris voluptatem affert ^ . Sed haec in homine heterodoxo mi-

randa non sunt; mirandus potius Genuensis, qui infeUcitate prae-

sentis vitae constituenda non meUus piUosophatus sit. Is enimpostquam ad rem hanc deflniendam, naturam hominis discutien-

dam esse dixit, concludit tandem felicitatem nonnisi in doloris et

aegritudinis vacuitate reponi. En eius verba : « Ecquid natura

fl Iq opere ^vloA J)q Civ» injicripsit.

ETHICAE 39

« nostra poscit? T^empe non dolere corpore , non aegrescere ani-

« mo; idque persentiscere vivide constanterque. Igitur conscientia

1 vacuitatis doloris et aegritudinis magnum est illud bonum et

« summum,quod in hac vita liomines appetunt et sequuntur.

(' Ei cogitant, ei adlaborant;quidquid agunt, quidquid abstinent,

« fugiendi causa doloris, repellendaeque aegritudinis agunt absti-

« nentque. Quin si dolent, dolent ne doleanl ' . )> Nescio an aliter

Epicurus loqui potuisset. At id non tam ipsi quam temporibus, in

quibus versabatur et quibus indulgere cupiebat , vitio vertendum

est. Sensistarum enim philosophia se in ItaUam etiam propagarat;

nec metaphysicam tantum , verum , ut consequens erat , ethicam

quoque vitiaverat. Sed ut ad auctorem nostrum revertamur, ecquis

non videt illum non modo naturam hominis sed facta etiam viro-

rorum honestate praeditorum, ex quibus iudicium petendum est,

perperam consuluisse ? Xam natura hominis duo elementa com-

plectitur: corpus nimirum et animum, sensum et rationem. lam-

vero, ut aUas dictum est, etsi sensUis appetitio, quae non perspi-

cientia ordinis sed instinctu tantum ducitur , ad vokiptatem et

doloris carentiam tendat(quippe quae ad incommodum subiecti

senuentis statum, qui dolor dicitur, repellendum nitatur) ; tamen

rationalis appeUtio, quae dictamen intelligenUae, rerum causas et

relationes internoscentis, sequitur, adobiectumtendit quod omni-

no propter se appeU debet; neque illud ad voluptatem vel aegri-

tudinis carenUam tamquam ad finem referre potest, quin ab ordi-

ne a natura sibi praescripto deflciat. Atque id ipsa experientia

confirmat ; frugi enim homines et laude digni virtutem propier

virtutem ipsam volunt , eamque impUcite vel eUam exphcite ad

Dei gloriam referunt, non vero ad voluptatem; idque si facerent,

non approbaUone sed vituperaUone digni censerentur et boni esse

desinerent. Ordinem enim obiecUvum subiecUvo subiicerent, nec

ad rationis praescriptum , sed iuxta caecum insUncUvae naturae

impetum actiones suas moderarentur.

20. Discedere hinc nequeo antequam difficuUatem unam pro-

ponam,quam quis oggerere fortasse posset. Sic enim dicet ali-

quis. Ordo moraUs,quicum plena felicitas in futuro aevo conse-

quenda connecUtur, bonum rationis est dumtaxat. Sediiomo sen-

su etiam coalescit,qui ad longe diversa boua relationem habet.

Haec igitur etiam in hac vita consequi necesse est , ut beaUtate,

quantum possit, homo perfuudatur. Et sane eUamsi ordo moralis

ab homine accm^ate servetur ; tamen negari non potest quin ve-

i D« iur* et offimi «. ^, §• 5^

Ai) ELEMKNTA

liemens inclinatio ad illa alia bona supersit , quae sensibilitatem

respiciunt. Nisi ergo haec etiam inclinatio expleatur , ad aliud

natura tendet ; ac proinde linem et felicitatem sibi convenientem

assequula esse minime dici poterit.

Verum ex iis,quae superioribus articulis dicta sunt , obiectio-

nis huius vanitas tacile patet. N'am bonum summum, quod beati-

tatem proprie dictara constituat , in hac vita nequaquam conse-

quimur. Sermo igitur tantum esse poterit de bealitate imperfecta,

quae in adeptione illius boni consislit,quod pro vitae praesentis

slatu maximum et prae ceteris naturae noslrae propriurn sit. lam

vero bonum maximum et proprium pro quaque natura illud est,

quod supremae eius inclinationi respondet. At id in homine bo-

num rationis esse nemo non videt. Ceterae autem inferiorcs pro-

pensiones , quoniam supremae illi subduntur , mensura quadamexpleri exigunt, quatenus ad eius perfectionem ahquid confe-

rant. Quapropter si quando supremae propensionis perfectio po-

slulat ut aliqua ex inferioribus omnino vacet; idipsum consenta-

neum nalurae erit eiquc commodum. Quod si in hoc non plena

quies et integra ex omni parte incUnationis naturaUs expletio ha-

betur, mirum nemini esse debet; siquidem non de tine uUimo ac

felicitatc completa, sed de fine intermedio ac felicitate incompleta

agitur. lamvero quemadmo(him feUcitas plena poscit ut nihU ultra

appetendum supersit, sed omnis propensio naiurae quae in slatu

iUo viget saturetur : sic imperfecta felicitas , hoc ipso quod im-

perfecta est , cum uUeriori propensione, cui non satisfiat , immocum doloribus et defectibns optime sociatur,

Haud tamen inficior, quo magis dolores hi minuantur et cetera

augescant bona (modo ordini moraU, qui propri» feUcitatem prae-

sentis vitae consUtuit, non contradicant), eo melius naturam hu-

manam, prout composita est, se habere. Sed id verum est nonquo3i& substcuitialcm^ ut ita dicam, feUcitatem hominis propriam

et relative ad finem uUimum, sed quoad accidentalia quaedam et

a65o/«^a quadam consideratione, quae ad ambitum huius vitae

tantum restringatur. Atque hoc sensu minus proprio solent vulga-

ri sermone infelices appellari qui terrenis bonis fere omnino ca-

rent aut magna quadam calamitate premuntur. Qui tamen , si vir-

tutum exercitio ordine morali instructi sunt; propriam hominis

felicilatem revera possident. Immo si carentiam illam bonorum aut

calamitatis toIeranUam ad ordinem hunc in se confirmandum et

augendum virtute flectunt; longe feliciores esse videbuntur,quamii, qui consimiU virtute carentes bonis ceteris deliciisque affluunt.

Profecto nuUum spectaculum nobiUus aut pulchrius rationi obiici

ETHICAE 41

potest, quam \iv iustus qui nullis adversae fortunae casibus su-

peretur. Qnod certe nou esset, si ad liominem ia liac Yita perfi-

ciendum non modo honestas ac virtus , sed etiam cetera corporea

aut externa bona postularentur.

CAPUT SECUNDUM

DE FACULTATIBUS QUAE AD ACTUS MORALES ELICIENDOS

CONCURRUNT.

Destinationem liominis in hac vita eam esse diximus, ut ad or-

dinem moralem constituendum tuendumque operetur. Exinde re-

ctitudo et moralitas in eius actus liberos derivatur, ad quos pro-

pius contemplandos accedimus,prout ab homine per facultates

idoneas exeruntur. Qua in re quatuor discutienda esse videntur;

facultas, qua ordo moralis detegitur, quae in ratione sita est; fa-

cultas, quae actus rationi consentaneos ehcit, nimirum libera vo-

luntas; concursus passionum, quae ex sensibilitate hominis ena-

scuntur et humanis actibus se immiscent; habitus denique, qui

actionum frequentia contrahuntur et ad eas deinde exercendas

magnum iuvamen afferunt. His vero omnibus disceptationem

praemittimus de interna lionestate vel malitia actionum humana-rum, tamquam fundamentum ceterorum, quae deinceps dicturi

sumus.

Articulus I.

De interna bonitaie vel malitia actionum humanarum.

21. Actiones humanae, quatenus honestae sint vel turpes, mo-rales appellantur. Quid autem earum honestatem vel turpitudinem

constituat, unde eiusmodi qualitas in ipsas obveniat, quae condi-

tiones ad moraUtatem habendam requirantur; in hoc articulo di-

scutiemus. Quae quidem disceplatio eo magis est necessaria;quod

non desint liomines adeo a veritate delirantes, utnullas esse actio-

nes natura sua bonas aut malas arbitrentur. Hobbes enim in pri-

mis, cum liominem extra civilem societatem ferinum omnino ac

beUiiis similem linxerit, omnem moraUtatem actionum ipsius ex

humana institutione et legibus generari effutut ». Huic errori af-

-1 De Cive c. H, §. -17.

4^ ELEMENTA

fine est delirium S.aint-r.ambert qiii statuit bonitatem vel turpitu-

dinem actionum humanarum ex consuetudine et opinione po-

pulorum derivari '. Ilis longe minus erravit PufTendorfius, quiet-

si actiones humanas per se inspectas indifTerentes esse voluit, ea-

rum tamen morahtatem a Dei beneplacilo et lege deduxit 2. Re-

iecto enim priucipio ab omnibus fere philosophis admisso: actio-

num humanarum quasclam ideo praccipi quia bonac sunt, alias

vero ideo bonas esse quia praecipiuntur; et vicissim; nonnullas

ideo vetari quia malae sunt^ et alias ideo malas esse quia ve-

tantur\ omnes indiscriminatim actiones humanas a voluntate di-

vina quoad malitiam vel bonilatem pendere docuit. Sic internam

aclionum moralitatem abstulit, externam dumtaxat reliquit. His

accedunt rationalistae transcendentales, qui libortatem humanamde medio pellentes, omnes actionesaut ad i-^idXQm Absoluti, quod

aiunt, explicationem aut ad meram logicam necessitatem revocant.

Gontra hos omnes distinctis propositionibus procedemus.

Propositio L

Actionum, humanarum moralitas non pendet

ab opinione populorum.

Prob. Si opinio constitueret honestum et turpe, quaeri in pri-

mis posset unde sit quod opinio tales potius quam alias actiones

improbaverit vel approbaverit? Profeclo huius existimationis ratio

aliqua afterenda esset; homo enim ad opinandum aliqua semper

ratione movetur . Qmre communem opinionem adstruere sine

praevio fundamento, quod illam explicet, idem omnino est atque

effectum adstruere sine causa. Quod si eiusmodi fundamentum in

medium profertur; iam ipsum non vero opinio, quam generavit,

dicendum erit moralitatis fons.

Deinde, opinio res varia est et mutabilis et diversa, prout di-

versa sunt ingenia, inclinationes, habitudines, loca, ahaeque cir-

cumstantiae, quae ipsam ingenerare possunt. At contra iudicium

de honestis ac pravis actionibus, saltem iUis quae per se patent

aut facili ratiocinatione a primis principiis practitis derivantur,

idem plane et immutabile apud omnes gentes ubique et omni tem-

pore perseveravit. Ergo etc. Et sane, omnes gentes periurium, ex.

gr. prodiiionem patriae, dolosum promissum et simiUa inhonesta

'\ Yicle CousiN Cours d' Hist. de pMlos. morale, le^on T.

2 J)e iur« mturae et gentium L. ^^ e. 2.

ETHICAE 43

esse cessent, semperque censuerunt. Contra ut bonam dilaudant

fidem, liberalitatem, Divinitatis obsequium, et alia eiusmodi. Ergo,

si talia iudiciaab opinione penderent, etrectus superaret causam.

Id nisi absurde admittamus, fatendum est elfectus tam universalis

et constantis, universalem el constantem esse causam, quae alia

esse nequit nisi natura.

Tertio, criterium alicuius rei nequit esse id quod illa indiget

tamquam criterio. Atqui nos per moralitatem iudicamus opinio-

nem, non viceversa per opinionem moralitatem. Ergo etc. Et sa-

ne, cum opinionem aliquam audimus, nos in ea minime sistimus,

sed altius assurgimus ad conceptum aliquem rationalem ut videa-

mus utrum opinio illa bona sit atque ideo sequenda ; aut mala, at-

que ideo reprobanda. Norma igitur moralitatis non ex opiniono

sed aliunde repetitur.

Propositio II.

Moralitas non procedit a legibus himanis.

Prob. Eadem argumenta huc faciunt, quae superius in prima

propositione retulimus. Niliilominus claritatis gratia rem breviter

confirmemus. Ad eius autem veritatem internoscendam sufficit

animadvertere quod nos, ductu naturae, legum bonitatem ex prae-

supposita moralitate actionum metiamur. Nemo enim ad obedien-

dum legibus se adstringi diiudicat,quoties perspicit aliquid ipsis

contineri, quod iniustum aut impium sit; sed tunc ad obedien-

tiam potius iisdem denegandam se obligari existimat. Quisque

enim sentit se altiore obUgatione teneri, qua solvi nuUa lege hu-

mana possit, et cui si reluctetur, rationem ipsam violabit et quan-

tum in se est interimet. Et sane, si adeo prava exstaret Societas,

ut impiis legibus delectaretur, ac rapinas, latrocinia, periuria, frau-

des, adulteria, parentumet civiumnecem, et si quid aUud nefan-

dum est atqueturpe sanciret; num idcirco haec flagitio vacarent,

neque execratione et supplicio sed tamquam decora gesta laude

et, si superis placet, praemio etiam digna fierent?

Propositio III.

Naturalis actiomm moralitas a libera Dei voluntiXtG

non pendet.

Prob. NaturaHs actionum moralitas immutabilis est. Atqui quod

est eiusmodi, a libera Dei voluntate non pendet ; siquidem haec

in effectibus, quos producit, contrarium facere potuisset. Ergo etc.

44 ELEMENTA

Et sane quis est adeo a ratione alienus, qui non sentiat insontem

occidere, non servare fidem, parentes aut Deum contemncre, ius

alienum eripere, turpia csse per se, atque ila ut in bona et lione-

sta commutari non possint? Gonlra vero alteri benefacere, paren-

tibus obtemperare, bmm colcre, slare pactis, et cetera eiusmodi

ita sunt decora et honesta, ut in mala converli prorsus nequeant.

Deinde, quomodo possetdivina voluntas bonilatem vel malitiam

actionibus innpartiri, nisi ante subaudiretur bonum esse et hone-

stum Deo praecipienti parere, turpe el ilhcilum reluctari? Certe

nisiid subaudiatur, actio manebit indifferens ctiam post Dei ius-

sum Yel prohibitionem. Ergo PuiTendorfms sibi contradicat ne-

cesse est; cum ncqueat adstrucre divinam vohmtatcm utprimamradicem ct fontem moralitatis, nisi imphcite admittat aliquid re-

periri, quod ante hbcram Dei vohmtatem bonum aut malum sit

natura sua.

Tertio, homo natura sua finem ahqucm praestitutum habet. Re-

pugnat enim divinae sapientiae ut res propiio fiue careat, aut fi-

nemhabeat suae naturae contrarium. Gumigitur hic finisnatura-

liter liomini conveniat ; naluraliter etiam ei convenit se ad finem

iUum promovere, atque ea sectari quae ad eumdem adipiscendum

iuvant. Tum quoque conveniens homini est ceteros appctitus, qui

eius voluntatem ad alia bona hni contraria pelliciunt, refraenare,

et supremae ihi appctitioni submittere. Oppositum vero efficere,

inconveniens homini ac turpe erit. Inspecta igitur natura liominis,

aliqua comperiuntur, quae eidem necessarioconveniunt; aliaau-

tem quae necessario discrepant. Non igitur a libera Dei vohmtate;

multoque minus ab uUo alio mutabih principio, omnis actionum

humanarum morahlas pendet.

Propositio IV.

Actionum humanarum moraUtas immcdiate penclet ab ordineobiectivo rerum per rationem apprehcnso; mediate autem abordine divinae sapicntiae et bonitatis i.

Probatur prima pars. Guiusque entis tunc bonae aut malaesunt operationes, cum congruunt vel discrepant naturae, qua il-

lud constat. At homo, in quantum homo, rationalis est ac ratione

^ Moralitas a more nominata estj mos auteui gracce yjOo? multifariam accipi so-

let. Nam in significatione latissima usurpatur ad innuendam inclinationem ex ipsa

natuia jnsitam, propter quam res quaeyis ad similes actus vel motionos impellitur.

ETHICAE 45

duci debetin operando. Ergo eius actiones bonae erunt vel malaeprout iuxta vel contra duclum et dictamen ralionis eliciuntur. At

ratio tioc dictat ut ordo rerum servetur, eique tiomo se attemperet,

ut harmonia illa renideat in actibus voluntatis, quam rerum na-

tura fertac supremus Artifex intendit. Huic igitur ordini a ratione

proposito consonare actiones humanae debent, uthominem, prout

homo est, deceant, ac proinde bonae habeantur. Contra, si repu-

gnantesilli erunt et minime convenientes, maUtia turpabuntur.

Brevius : bonitas vel malitia actionum humanarum idem est ac

convenientia vel discrepantia cum norma earumdem. At normaeiusmodi est ratio : cuius proprium est ordinem rerum internosce-

re, ac vokmtali proponere. In convenientia igitur autdiscrepantia

cum hoc ordinem rerum , a ratione apprehenso et voluntati pro-

posito, honestas aut turpitudo actionum humanarum, seu earum-

dem moraUtas , coUocatur.

Prohalur secunda pars. Ordo rerum pendet a divina sapientia

et bonitate. Rerum enim naturae et relationes a divina sapientia

dictantur, divinam essentiam contemplante; quemadmodum in

Metaphysica demonstravimus. Ergo hoc ipso quod actionum hu-

manarum moraUtas immediate pendet ab ordine rerum, mediate

pendet a divina sapientia et bonitate.

Praeterea, morahtas pendet ab ordine rerum quatenus hic ordo

a raUone apprehenditur et voluniati proponitur. Sed ratio in tan-

tum id praestat, in qiiantum est participata similitudo raUonis di-

vinae , a qua omnis veritas sive speculativa sive practica deriva-

tur. Ergo nequit voluntas habere pro norma rationem humanam

,

ordinem rerum apprehendente: nisi hoc ipso pro norma habeat

rationem divinam, cuius virtute illa operalnr. Apposite S. Tho-

mas : « In omnibus causis ordinatis efTectus pius dependet a causa

(' prima, quam a causa secunda;quia causa secunda non agit nisi

Hac accoptione cntibns etiam ratione carentiLuSj ut sunt Lruta, immo rebus etiam

inanimis tribui solet. Sic dicuntur mores coeli , mores animantium , et cetera

huiusmodi. At pressius entibus dumtaxat ratione praeditis et ex jntelligcntia ac

voluntate operantibus tribuitur et varias signilicationes babet, quae respectum ali-

qxiem et ordinem habent inter se. Nam accipitur ad exprimendam vel actuum si-

niilium frequcntiam (quo sensu idem sonat atque consuetudinem)5

vel dispositio-

ncm facilitatemque operandi, quac iisdcm actibus repetendis acquiritur (quo sensu

idcm est atque habitus)

; vcl deniquc quoslibet actus denominat ab agente ratio-

nali ct libero proficiscentes,prout boni sunt vcl mali

,quorum certe frcquentia

consuetudinem constituit et habitum rect« aut pravc operandi generat. Porro ex

morc, in hac ultima significatione accepto, moralitas abstrahitur, cuius constitu-

tivum hic inv«btigamus.

46 ELEMENTA

« in virtute primae causae. Quod autem ratio humana sit regula

« voluntatis humanae, ex qua eius bonitas mensuretur, habet ex« lege aeterna quaeestratio divina. Unde in Ps. 46 dicitur; i)/i(/^i

« dicunt quis obstendit nobis bona? Signatum est supcr noslu-

« men vultus tul^ Domine; quasi diceret : Lumen rationis, quod in

(f nobis est, in tantum potest nobis ostendere bona et nostram vo-

« kmtatem regulare ; in quantumest lumen vultus tui, idest avultu

« tuo derivatum. Unde manifestum est quod multo magis dependet

rt bonitas voluntatis a lege aeterna, quam a ratione humana •

.

Conditiones sine quibus actus moralis non datur,

22. MoraUtas est afTectio actus humani, seu actus qui non ut-

cumque procedat ab hominc sed procedat humano modo. Respectu

autcm actionis exercendae , ut scite advertit S. Tliomas 2 , in hoc

homo differt a cetcris causis ratione carentibus,quod sit domi-

nus suorum actuum. Est vero dominus suorum actuum per ratio-

nem et vohnitatem; atque ideoiUae actiones proprie dicunturhu-

manae,quae a voluntate deUberata procedunt. IUae contra quae

aliter fiunt, dicuntur potius actus liominis quam actus humani.

llinc patet primam conditionem ad moraUtatem requisitam in hoc

cerni quod actus sit hber. Quare actiones puerorum ante explica-

tum rationis usum , aut quae in somno excercentur aut amentia,

morahtate privantur.

Allera conditio est ut conformitas vel difformitas actionis cumordine rerum per rationem advertatur; secus libertas quae exer-

cetur, nonrespiciet actum proutmoralis est. Hinc si, reflexionis

defectu aut ignorantia, non cogitetur illa congruentia vel discre-

pantia actionis cum ordine; tunc licet actus hbere exeratur, bo-

nitatem et malitiam non contrahet. Sic. ex. gr. siquis die, quocsus carnium vetatur, prohibitionis obhtus carnes ederet ; is licet

libere operaretur, tamen actum malum nonponeret; quia eius ma-htiam non advertit. Aliud enim est morahtas actus , aliud eius en-

tiias mere pliysica. Unde, cum voUmtas in ignotum ferri nequeat,

eius Ubertas non exercetur, circa quaUtatem obiecU quae ignoratur,

Solvuntur difficultates,

23. Contra tertiam proposiUonem sic obucit PufTendorfius : « Cum« honestas, sive necessitas moraUs, et turpitudo sint affectiones

^ Summa Theol. \ 2, q, -19, art. 4,

2 Ibid. 4 2, q. ^, wi, i.

ETHICAE &« actionum humanarum, ortae ex convenientia aut disconvenien-

i< tia anorma seulege; lex vero sit iussum superioris : non appa-

« ret quomodo honestas aut turpitiido intelligi possit ante legem

« €t citra superioris impositionem < ».

Resp. GoufLmdit hic Puffendortius legem proprie dictam,quae

semper ad voluntatem Superioris respectum habet, cum aeterna

Dei sapientia, quae mensura est et regula rerum omnium. Cumenim, ut in Metapliysica demonstravimus 2, essentiae rerum ex

divino intellectu, divinam naturam contemplante, pendeant, ab

ipsoque earum constitutio et necessariae proprietates determinen-

tur; optime dicitur moralitas actionum Immanarum habere pro

norma ipsam divinam sapientiam,quae in rerum natura relucet

et cuius veluti quaedam participatio est rationis lumen, quo na-

turaUter instructi sumus. Quare si pro lege hanc Dei sapientiam

inteliigeret Puffendorfius, ipsi libenter assentiremur, et discrepan-

tia tantum esset in vocibus. Etenim etsi dictamen divinae mentis,

secluso omni respectu ad voluntatem imperantem, iex stricto sen-

su appellari nequeat, quae intellectum et voluntatem includat ne-

cesse est; tamen latiore significatu, quatenus regula quaedam est,

legis nomine donari potest. Sic illud legem aeteroam appehavit

S. Thomas in textu quem in quarta propositione citavimus. At ne-

que lioc modo PufTendorfius excusari potest. Is enim de lege illa

sic loquitur, ut eam aperte pro libera Dei dispositione se accipere

demonstret; cum contra Dei sapientia in essentiis rerum conci-

piendis necessaria sit, non hbera ; atque quidquid dictat, id ad na-

turam ipsam rerum pertineat.

Instat: « Qui citra impositionem divinam, moralitatis actionum

« iiumanarum aeternam aliquam statuunt regulam, nihil aliud

« videntur agere, quam ut Deo adiungant principium aliquod co-

« aeternum et extrinsecum, quod ipse in assignandis rerum for-

« mis sequi necessum habuerit 3.

Resp. Divina sapientia, quam Deus in assignandis rerum formis

sequitur, non est aliquid Deo extrinsecum, quemadmodum inepte

tingit adversarius; nec quisquam e nostrae sententiae fautoribus

absurdum illud unquam somniavit. Sed omnes unanimiter Dei sa-

pientiam unum idemquecumDeo ipso, ad reaUtatem quod attinet,

esse statuerunt; eamque in suis dictaminibus a divina natura,

quae exemplar supremum est rerum omnium, fundamentum de-

Bumere docuerunt.

^ De iure naturae et gentium 1. ^, c. 2.

2 Onlologia c. 2, a. H.

% ioco $up«rius cit«t*t

48 ELExMENTA

Urget eodem loco: « Si quaeras ex istis hominibus: de quibus-

u nam lege naturae disponalur ? Respondent : de iis,quae per se

« natura sua honesta et turpia sunt. Sin ulterius quaeras: quae-

« nam autem sunt illa per se et sua natura honesta vel turpia?

« nihil ahud habent, quod respondcant, quam ea de quibus lege

« naturae disponitur. >>

Resp. Mentitur plane Puffendorfius cum circulum hunc vitiosum

obiicit. Sententia cnim, quam sequimur, etsi slatuat legem nalu-

rae de iis disponere, quae per se sunt honesta vel turpia, non re-

spondct ea esse honesta vel turpia, de quibus lege naturae dispo-

nitur; sed quae conformia sunl vel dissona sapicntiae divinae,

et nobis, naturalem rerum ordinem scrutantibus, talia esse mani-

feslantur.

Instat denique: « I. Admissa hac sententia, in obscuro manet« quinam demumsint illi actus in se ilhciti et quo indicio ab ahis

« actibus hquido internoscantur;quae item ratio sit proxima quare

« iidem lales sint. II. Quihbet aclus citra legem sunt omnino in-

« difTerentes. Remota enim lege removetur quidquid est morale in

« actu iho. »

Respondemus obscuritatem illam, quam PufTendorhus fingit,

minime sequi. Rationis cnim iumine , naturae ordinem contem-

plante, docemur quid hni et nostrae naturae conveniat, quid se-

cus. Immo potius in contraria sententia de externa et adventitia

morahtate actuum humanorum haec obscuritas haberetur; non

enim ahunde constare posset , nisi ex divina revelalione,quae a

multis non admittitur , a multis etiam adulteratur , nec nos ad

obediendum adigeret, nisi obligationem parendi Deo iam ante in

nobis subaudiret. Ratio autem proxima moralitatis diiudicandae

est ordo naturae a divina sapientia, essentias rerum dictante, im-

positus, et nobis per rationem manifestus. Ad alterum vero repe-

timus quod ante diximus, nimirum si pro lege intelhgatur dispo-

sitio quae a libera Dei volunlate procedat, falsum esse ante ipsamomnes actus se indifTerenter habere, ipsaque summota morahta-

tem omnem removeri. Sin autem intelhgatur divina sapieulia re-

rum essenhas necessario dictans, verum profecto erit ante ipsamnihil omnino quoad creaturas etiam possibiles concipi posse, sed

tantum divinam essentiam quae sit exemplar remotum omniumrerum possibihum, et quae ad illas concipiendas divinae intelli-

gentiae praebeat fundamentum. At id cum nostra sententia mini-

me pugnat, sed amico potius foedere conciliatur.

JSTHICAB 49

Artigulus II,

De facuUate qua actionum moralitatem internoscimus.-

24. Orflinem moralem a nobis agnosci nemo sanus inficiaripo-

test. Ad huncenim cognoscendum niliil aliud exguiritur, nisi uthomo seipsum contueatur in relatione qua est cum sua causa re-

busque ceteris, quae in mundo exstant. Actus enim voluntatis hisrelationibus congruentes ordinem moralem etformant. At vero quishanc notitiam homini denegabit? Profecto, si ad experientiamconfugimus, quisque sibi est conscius se naturam, qua constat,internoscere, quatenus dupHci coalescit parte, sensiU nimirum et

rationah, quarum prima alteri tamquam praestantiori subiici de-beat. Tum etiam nemo ignorat se a suprema quadam causa, quamDeum appellamus, existentiam suscepisse, a qua proinde depen-dentiam habet. Denique nemo non videt se sim.ilitudine naturaecum ceteris hominibus coUigari. Respectus vero reliquarum rerumex ordine, qui in mundo renidet, introspicimus: siquidem rerumuniversitas tamquam ordinata quaedam machina nobis obiicitur,ordo autem ex mutuis rerum relationibus exsurgit.

Atque hoc, quod experientia nobis manifestat, ratio quoque con-firmat. Si enim natura hunc finem nobis praestituit, ut ordinemmoralem prosequamur; procul dubio ad ipsum cognoscendum ido-neas vires suppeditare etiam debuit; quandoquidem, sine praeviaobiecti notitia, voluntate operari mJnime possumus. Quod autenicognitio eiusmodi verum nobis afferat, facile intelliget is, qui co-gitet ordinem rerum non esse aliud quam reverberationem velutiquamdam divinarum idearum , lumen autem mentis nostrae par-ticipationem aliquam et imitationem esse divinae intelligentiae.

Quare cum mens naturaliter evolvitur, eas profecto producat ideasnecesse est, quae ordini rerum divinis ideis respondenti reapserespondeant.

25. Hinc facile intelligitur quae facultas ad ordinem hunc di-gnoscendum, ac proinde ad bonitatem vel mahtiam actionum diiu-dicandara, nobis a natura suppeditetur. Nihilominus, quoniam hieetiam non defuerunt opiniones dissentientium philosophorum, remhanc fusius aliquanto discutere et in diversas partes agitare ad-stringimur.

In primis enim Robinet, sensismi elapsi saecuU deliriis exagi-tatus

,iudicium

,quo bonum a malo discernatur , sensui cuida^n

interno ceteris ([uinque exterioribus analogo tribuendum esse Un-

50 ELEMKNTA

xit. Ait eiiini auctorem naturae nobis indidisso dispositionem quam-dam probaudi nonnullas actiones atque alias reprobandi. Hanc dis-

positioncm, quam inslinctum moralem appellat, non esse aliud

nisi sensimi quemdam interiorem, qui oplime assimilatur gustui

dulcis et amari. Kius vocem esse promptam, facilem, infallibilem,

nec ab idea ulla, aut ratiocinatione anteverti. Tum organum ei

constituit, quod moralc nominat. Et quamvis ignotum sit ubi re-

siilcat, tamen probabile putat illud reponi in tibris quibusdam mo-

ralibus in cerebro existentibus, quae relationem habeant cuni or-

gano visus et auditus. Obiecta enim,quac hos sensus impellunt,

Jionesta aut turpia a nobis potissimum iudicantur *.

Huic affine est commenlum phrenologorum, apud quos in Gal-

lia materialismus a philosophia propulsatus indecorum sibi asylum

comparavit. Hi enim diversas facultates morales per totidem hu-

manaecalvae protuberationes et cerebri confornuitiones explicant;

atque exinde singulos homines ad actionem unam potius, quamaUam, bonam aut malam exerendam vim sortiri docentsic, ut ad

eas necessitate organorum et conlhctu imutuo propensionum dc-

terminentur 2. Quare fataUsmo quodam invecto , moralitatem o-

mnem e medio peUunt, ac vel atrocissima facinora ab omni culpa

Uberare nituntur.

Yerum haec duplex insania utpote fundamento desUtuta, mole

ipsa ruit sua. Prima enim sensismo, altera fatalismo nititur. Utra-

que igitur sic repugnat,quemadmodura repugnant duo UU erro-

-I De la nature liv. V.

2 Craniolo[Ticum systeraa , ctiamsi fatalismo ftt materialisrao spolietur , ut non-

nulli eius cultores faciunt, ex partc pliaenoraenorum,quibus unice fulciri potost

,

non satis firmari, immo saepe etiam valile debilitari iani in Metaphysica observa-

vimus (Vide Loglcam et 3Ieiaplujs. Psychol. c. 2, a 2). Tamcn pcr transcnnam

auctorilatcm hic addimus Magenuie, qui licet in sua Physiologia non parum ma-

tcrialismum passim oleat, tamen veritate coactus phrenoloijiae sc infcnsissimum

ostendit. En eius verba : u La phreuologie pseudo-sciencc de nos jours commo

(1 ctaient naguere 1'astrologie, la nccromancie, 1'alchimie, prctend localiser daus lo

(I ccrvcau lcs diverses sortcs de memoires ; mais ses efforts se ri-duiscnt a dcs as-

«I sertions qui ne souticnnent pas un iustant l"examen. Les criinologucs, a la tete

« dcs quels est le docteur Gall,vont beaucoup plus loin

jiis n' aspirent ii ricn

(c moins qui ii dctcrmincr les capacitcs intcUectuelles par la conformation des crd-

<i ncs, ct suur tout par les saillics localcs qui s'y remarquent. In gran mathcnia-

« ticicn offra ceitaine iMevation non loin de l'orbitc; c'est la, n'en doutez point,

II qu'cst Vorgane du ealcul. l a artisto cclebre a telle bosse au front, c'est la qu'"est

ti b §it\Re de son talent! Mais rt*pQndva-t«on, avez vous esaniine heaucoup de ii-

« \n iVhwAnm u\]\ n' cmt p«g cos capacitc^s? Ktea-voiis »ur que vous n' en rcn-

« C0nip«fi68 pa^ ftYOC lea mvmes sailUesj loa «lyracs bostifs? ^'iinpoiloj dit le wi*

ETHICAE 51

res quibus superstruuntur. Nihilominus ut aliquid innuam,quod

pressius commenta illa attingat; certe sensus ac generatim omnes

facultates organicae nec iudicium nec ratiocinationem exercere

nec ideas generales liabere possunt. Etenim in repraesentando pas-

sive se habent; quippe quae a couditionibus subiecii, a quo pen-

dent, vacare nequeunt, atque tantum,quantum ab individuo et

materiali obiecto moventur, referre valent. At nolio boni vel mali

moralis iudicia et saepe raliocinationes, semperque ideas genera-

les amplectitur ; siquidem natura sua intuitum relationis cuiusdam

includit. Ergo ad altiorem facultatem pertinet, quam sit sensus aut

vis qualiscumque organica. Praeterea oblectatio, quam honestum

et decorum nobis ingenerant, horrorque, quem inspirat turpitudo,

haud crescit nec minuitur iuxta maiorem minoremve perfectio-

ncm sensibilitatis nostrae aut pro exquisitiore temperamento fi-

brillarum corporis. Immo saepe inversam potius rationem sequi-

tur, accommodaturque magis culturae animi atque evolutioni in-

teUigentiae. Ergo facultas, quam respicit, non inter sensibiles aut

generatim organicas vires reperitur, sed ad superiorem animi par-

tem, quae spirituum propria sit, refertur.

Fateor equidem ex constitutione corporis et temperie nervorum

eftici ut sensibiUtas (quippe quae organis utitur) ad actiones aU-

quas et obiecta vehementius vel remissius incitetur; atque exin-

de nasci (propter humani compositi unitatem) utiudicium mentis

saepe perturbetur , ac voluntas fortiter alliciatur. Yerum id nihil

« nologue, sl la bosse s'y trouve le talent exlste, seulemcnt 11 n'est pas dcvelop-

« p6 • mais vcilii un grand geometre5un grand musicien qui n' ont pas votre

• bosse j n' importe, repond le sectaire, croyez ! Mais i[uand il y aurait toujours,

reprend le sceptique, telle conformation reunie avec telle aptitude,

il faudrait

* encorc prouver que ce n' est pas une simple coincidence et que le talent d' un

« boranie tient rcellement a la forme de son crSne. Croyez, vous dis-je, repond le

« pbrenologue; et les esprlts qui accueillent avec empressement le vague et le mer-

« veillcux croient ! Ils ont raison, car ils s'amu5ent, et la vcritc ne leur inspire-

" rait que de 1' ennui. » Preeis eUment de physiol, De la meinoire pag. 224

in nota.

Quoad vanitatem buius systematis legi etiam possunt Cerise Expose et exa-

men crilique du systeme phrenologique ; ToRicuo>" Le viaterialisme et la phre-

nologie comballus dans leur fondements ; et Debrev.>e Pensees d' un croyant

Calholiqu-e etc. art. Pitri'nologie> Qui omnes unanimiter systema boc tamquani

veritati et morali contrariunj daranant , ipsuraque sic pbaenomenis physiologiae,

gpiritualitati ac libcrlati animi buraani reluctari aiunt, ut noo minus falsum quan»

jtomo^-alo babcndum essa declarcntj

ct cuius vpfutatlo mn winus ^d i-cligioaeia

^uam ad eci^ntiam intcrsit.

52 ELEMENTA

cum iudicio boni moralis commune habet; et saepe, eiusmodi cu-

piditatum tumultu effervescente, immo etiam debacchante (modo

usum rationis uon adimat), turpe ab honesto optime discrimina-

mus; etsi illud sensum vehementer alliciat, hoc eidem magnope-

re reluctetur.

2G. hire itaque omnes, qui de sapientia bene meriti suut, in

entibus solo sensu praeditis notionem boni vel mali morahs md-lam haberi posse docuerunt ; siqiiidem in iUis notio relalionis et

ordinis, (piae ideas generales exquirit, nullainest. Ouare, cum ho-

mo (ut conscientia cuique testis est) generalibus ideis instruclus

sit et evidenter honestum a turpi distinguat; cogniiio eiusmodi ad

animum tantum eiusque spirituales facultates referenda est. Sen-

sus autem et organa corporis nonuisi administri ct conditiones

quaedam, pro praesenti iunclionis statu, ad evolutioncm iutelU-

gentiae requisitae duci debent.

27. Hoc primo errorc dochuato, ahus etiam scopuhis vitandus

est. Nam Ilutciieson, qui Scotiae scliuiae priiua iocit fuudamenla,

ad notionem boni morahs in nos inducendam, facultatem quam-

dam hngit, quam ipse scnsum moralem quoque appehat, elsi si-

gnilicatione a sensistis longe diversa '. Xam eiusniodi sensus mo-

rahs iuxta ipsum ab intehigentia et ratione quidem distinguitur,

at non consimilcm sed longo praestantiorcm naturam habet, quamsensus communiter dictus. Celeris euim facultalibus omnibus di-

vinior est, totauKiue homiuis vilam suprema quadam potestate

moderatur. Huic sententiae sulTragari videtur fere universa Sco-

tiae schola; quae ut inmetaphysica, sic etiam in morali instin-

ctum quemdam caecum ad indicandum obtrudit. Quare per ipsam

iudicia practica circabonum et malum morale non intelligentiae

et rahoni, relationes rerum detegentibus, attribuuntur, sed pecu-

liari cuidam lacultati danlur, ex propensione tantum naturae et

caeco qaodam impetu operanti; quae proinde sensus moraiia nun-

cupetur.

Verum his opinionibus assentiri minime possumus. Revera enimiudicium boni morahs, cum in reJatione quadam internoscenda

consistat, actus est intelligentiae proprius, quae ad verum uonmodo speculativum sed eliampracticumdestinatur. Quod si quan-

doque haec relatio statim et per se non pateat, sed quemadmodumcetera mediata iudicia ex variis inter se gradatim conferendis

ideis detegi debeat; tunc ratiocinationis usus occurrit, ac proinde

illa notiha ope rationis comparabitur. Qui autem contra opinan-

I Philos. moral. instit. compend. lib. -I.

ETHICAE t)3

tlir , hi in re morum iudicia qiiaedam synthetica a priori resti-

luunt, quae generatim a nobis alibi refutata sunt, et quae, utpote

motivo adhaerendi carentia,naturae animi inteUigentis repu-

gnant -'.

Xec vero celeritas,qua iudicia moraiia in rudibus etiam expli-

cantur , aliquid contra nos demonstrat. Adesl enim in intellectu

humano inclinatio quaedam naturalis, a sapientissimo Auctore in-

dita,qua

,perinde atque in veritatibns speculativis immo etiam

pronius propter altiorem materiae necessitatem , ad iudicia eius-

modi, quae vitam regendam respiciunt, proferenda incitamur. At

id non caece contingit et sine motivo obiectivo , sed ex rationis

perspicientia sive immediata, ut in primis principiis moralibus,

sive mediata ut in eorum deductionilDus. Deductiones autem eius-

modi, quae a rudibus etiam fiunt , haud tantopere abstrusae sunt

a captuque vulgari remotae, quemadmodum adversarii exaggerant.

Plerumque enim a primis principiis per se notis tam parum di-

siant , ut ex ilhs facillima ratiocinatione deducantur. Ac si quan-

do gravem difficultatem includunt, quae ab imperito homine pra-

ctice bene resolvatur;originem trahunt a cultura religiosa quae

scientiae defectum suppleat, aut ex habitu quodam bene operan-

di, aut ex axiomate generali quod sine interiectis mediis actui de-

terminando appUcetur, aut ex aUis causis quae prudentiam natu-

ralem hominis iuvare solent. Ut nilnldicam de traditione primiti-

va, quae a Deo originem ducens, vitam moralem humanitaUs in-

formavit, et cuius profundiora vestigia, apud nuilam gentem, ut-

cumque barbaram, penitus obUterari potuerunt.

ARTICULtJS III.

De facuUate actum moralem eliciente et de partitione

actus moralis.

28. Ratio ad actum humanum concurrit dirigendo, quatenuS

obiectum eiusque relationem moralem ostendit. At facultas, ex quaactus ille proprie eUcitur, voluntas est; unde Ut ut eUam volunta-

rius nominetur, et deUniri soleat: actio ab interno principio pro-

cedens curn cognitione jinis 2. AcUo enim quae a voluntate proce-

1 Vide Logicam ct JUetaphyiicam , ubi Kantianam et Reidianani doctrinam

cxaminavimus.

2 Ex hac voluntarii definitione apparet discrimen eius al) actu spontaneo, qui-

cum communi sermone saepe confunditur. Spontanea enim dicitur actio, quae ab

interoo quidem principio procedit,praevia cogoitioae obiecti , attamea opujs non

G'1 ELEMENTA

dit, ab interno principio procedat, necesse est; siquidem volnntas

intime hominem afficit et principium illud constiluit, ex quo ce-

terae tiominis facultates quoad exercitium actionis pendent, si liu-

mano modo opcrantur. Gum vero voluntas non agat nisi praevia

cognitione obiecti, in quod fertur, et obiectum consideratum tam-

quam terminus actionis vocetur linis; efficitur hinc ut actio, quae

sive immediate sivemediate avoluntate procedit, semper iinis co-

gnitionem exigat. Duo igitur ad actum voluntarium constituendum

concurrunt: cognitio intellectualis obiecti, et vis voluntatis; quo-

rum si alterutrum desit, actus erit involuntarius.

lam age cognitio obiecti deesse potest ratione ignorantiae, qua

forte homo laboret dum operatur. Ac ne error in rem hanc irre-

pat, triplex ignorantia distinguenda est : antecedens, concomilmis

et consequens. Porro earum prima tantum involiintariwn gignit.

Etenim ignoi^antia consequens ilia dicitur, quae aiiquo modo a

voluntate ipsa dependet, et dividiturin (7//tT^(7fa?)?, si directe pro-

curetur; et supinam \e\crasso.ni, sivoiuntarie negligatnr notitia

obiecti aut eorum quae hominem ab operando deterrerent. Haec, ut

patet, involuntarium non constituit; siquidem a voluntate proce-

dit, in eaque sui causam agnoscit. Qnisquis autem vult causam,

isvult etiam efiectum qui ex illa sequuturus praevidetur.

Nec etiam ignoratio concomitans involuntariam actionem pro-

prie constituit. Per illam enim homo sic disponitur; ut etiamsi

obiecti scientiam haberet, tamen actionem emitteret : puta si quis

iam animo paratus inimicum occidere, forte illum inter venandumoccidat, existimans se feram percutere. Certeinhoc eventu notitia

obiecti deesset; sed ita deesset, ut eius absentia actum non pro-

duceret; quippe qui in contraria hypothesi etiam prodiisset. Quare

actio, qnae sic exeritur, positive involuntaria 6ici non potest, sed

tantum negative, idest non voluntaria.

Non ita dicendum est de ignorantia antececlente, quae actumYoluntatis omnino praeit etcausa est cur ad agendum iiatgradus.

est ut obiectum elusmodi apprelicndatur tamquam finis, nimirum tamquam id quod

actionem tcrminat et cuius gratia illa exstritur. Quare in appetitione etiam sensili

isinc concursu yoluntatis operantc locum habet, et actionihus quoque brutorum at-

tribuitur. Haec enim ex obiecti cognitione ai operanJum moventur ,at rationem

finis non concipiunt ; siquidem ciusmodi conceptio reiationis notionem involvit^

quae nonnisi intcUigentia attingitur qua bruta penitus orbantur. Quamobrem con-

ceptus spontanei latius patet, quam notio voluntarii, ad eamque se babet ut genus

ad speciem. Quod si actio nuUo modo ex obiecti cognitione procedit, sed unice a

virtute quadani subiecto ingenita, tunc dicitur naturalis ; cui praccise violentum

opponitur. Actio igitur yoluntaria , hoc ipso quod yoluntaria estj ost etiam spon-'

tanea et naturalis, at non yicc rersa.

ETHieAE 55

Haec iaYoluntaiium revera gignit; quandoquidem a voluntate noupendet, et, si deesset, nequaquam actio sequeretur. Advertendum

tamen est, igiiorantiam eiusmodi invincibilem esse oportere, ni-

mirum talem, iit oppositae cognitionis comparandae nuila moralis

diligentia praetermissa fuerit, vel saltem nulla suspicio contraria

animum operantis pulsaverit. Nam si ita sehabeatilla ignorantia,

ut eam exuere homo potuerit; agentem non excusat, nec proprie

anteeecUns sed ahqua ex parte consequens dicenda est.

29. AUud, quod ad actum voluntarium habendum requiri dixi-

mus, est influxus interni principii, videlicet voluntatis. Huius de-

feciu violentum exsurgit, quod definiri potest : actio ab extcrno

principio procedens, renitente subiecto. Utautem appareat quomo-do violentia in actus humanos cadere possit, observandum est

actus volunlarios ahos esse elicitos , ahos imperatos. Uli sunt

,

qui per se ad voiuntatem pertinent, ab ipsaque immediate pro-

ficiscuntur tamquam actioncs eius propriae; hi contra, qui adaham quidem facultatem spectant, sed voluntatis imperio subii-

ciuntur. Sic amor scientiae adipiscendae est actus eUcitus; stii-

dium et apphcatio intehectus ususque mediorum externorum

,

quae ad iUam comparandam conferunt, sunt actus vokintarii im-

perati; qui proinde non proxime sed mediaie a voluntate oriun-

tur. Deinde observandum est actum dici non posse violentum,nisi

subiectum, in quo hat, vi et inclinatione sua in praesens ihi repu-

gnet. Secus, si subiectum non resisteret, hoc ipso ahquid ad actumconferret; nimirum potentiam saltem passivam, in qua actus ihe

recipiendus est. His exphcatis quisque videt violentiam actibus

eiicihs inferri non posse, posse tamen actibus imperatis. Nam actus

elicitus, cuma voluntate gignatur, quae principiuminternumest;semper a principio interno enascitur, nec sine conceptuum pugnaprincipio externo potest attribui. At actus imperaU, cum non in

Yolunlate sed in ahis facultatibus perficiantur, quae, licet a volun-

tate moveri debeant, tamen quandoque ab externa vi ad actuminflectuntur; optime consistere possunt cum contrario voIuntaUs

imperio. Quare peculiari facuItaU, a qua proxime exerunlur, vio-

lenU erunt, non quatenus illa per se spectatur, sed quatenus con-

sideratur sub imperio et motione voluntatis quae contrariumpraecipit.

30. Actiones voluntariae pressius eUam acceptae, nimirum proutnon modo a vohmlate procedunt cum cognitione finis, verum etiamlibertate instructae sunt i

; triplici poUssimum aspectu considera-

-I 1(1 ilicainis quia omnis aclio Toluntatis. ctiamsi nccessaria sit, voluniaria dici

potest,cum ab interno principio dinianet

,pracvia cognitionc finis. Tanien haes

Yox actibuB illis severius competit , «jui libere a voluntate proficiscwntur. Hi «Qiii|

SS ELEMENTA

ri possuilt: scilicet qiioad ordinein obiectivuni ipsis analuraprae-

stilulLim; quoad subiectum, quod earum causaest; quoad lermi-

nos alios, in quorum emolumentum vel detrimentum ceduut. Pri-

mo respectu consideratae moralitatem induunt, secundo aspecLu

imputabiles evadiuit, lerlio meriti vei dcmeriti notionem [impor-

lant. De singulis gradatim dicemus.

At, quoniam quae moralitatcm attinent, magna ex. partc in pri-

nio articulo disputavimus , hic tantum ea subiungemus quae ibi

omissa sunt, et hoc loco meUus tractautur. In primis itaque occur-

rit actuum moralium partitio, quae quidem muUiplex esse potcst.

Kam primo actus morales alii sunt honesti, ahi tiirpes qui etiam

immorales dici solent. liaec diversitas in actibus humanis consi-

deratur, prout relationcm convcnienUae aut discrepanliae cumobiectivo ordine rerum et, quod conscquens est, cum Une ultimo

reUnent. Nam actiones iUae, quae obiectum respiciunt iuxta ordi-

nem a natura insUtutum, honestae erunt ac bonae moraliter;quae

vero cum ordine pugnant, inhonestae vel eUam pravae, ad mores

quod attinet, habebuntur. Deinde actus honesti denuo diviili pos-

sunt in obWjatorios et liberos^ prout eorum omissio mala homini

est vel secus. Qua in re memoria rcpetendum est, malum esse

iion meram negaUonem sed privalionem boni ; ac proinde tunc

subiectum inticere, cum in ipso exigentia inest contrariae perfe-

ctionis. Hinc quando actus honestus omittitur, qui necessarius ho-

mini est ut in ordine manere possit; eius omissio mala est, et pro-

inde actus est obligatorius. Quando vero praetermitUtur aclus si-

ne ulla ordinis lacsionc; eius omissio mak dici nequit, et actus

ipse in nostro erit lubito; licet , si ordini congruat , bonitate

fruatur.

31. At enim ex iis actibus, ad quos exereudos non obUgamurjdantur ne aUqui in genere morum indifferentes ; an omnes, hoc

ipso quod mali non sint, boni erunt? Ut responsum demus, ne-

Cesse est disUnguere acUonem moralem m abstracto seu in specie

consideratam, ab acUone concrete accepta, seu, ut dicitur, in in-

dividuo. Consideratur actio in abstraclo^ cum spectatur in se iux-

ta obiectum dumtaxat quod respicit, abstrahendo cogitaUonem a

aiagis ad Voluntaleni pwtlneiit • cx ipsa cnim ouinino habcnt quod sint potius

quam non sint. Ceteri autem necessario a voluntatc emergentes non tam a volun-

tate, quam potius a natura cxistcntiam rccipiunt. Quare saltem distinguendum es-

set ac tliccnclum : actus ncccssarius voluntatis est niagis voluntarius considerando

Voluntatem ut naturam ; at actus libei" est magis Yoluntarius considcrando volun-

tatem ut ^ot^ntiam activam.

ETHICAE 57

fine operantis aul ab adiunctis reliquis quae aclionem comitantur.

Sub hoc respectu omnes consentiunt dari nonnuUas actiones mo-raliter inditferentes ; eas nimirum quae nuilam relationem conve-

nientiae vel discrepantiae exhibent cum ordine rerum, quem lio-

mo sequi debet. Eiusmodi sunt ex. gr. deambulare, arma gerere,

perfricare manus , rusticatum ire , atque aliae generis eiusdem

;

quae certe si obiective spectentur , nec bonae nec malae dici po-

terunt. At actio sumitur concrete, si inspicitur subiective, prout

nimirum a persona individua hic et nunc exercetur. Et quoniamagens rationale (modo ex advertentia rationis operetur), semperad honestum finem intendere actionem debet; hinc probabilius

apparet nullam dari actionem indiflerentem in individuo , sed

omnes bonas esse vel malas, prout ad finem congruum naturae

diriganlur, aut secus. Id tamen nonnulli inficiantur hac nixi ra-

tione, quod eos actus, qui obiectum habent moraUter indifferens,

nulla obligatione dirigere teneamur semper ad finem positive ho-

nestum, sed posse in iis exercendis obiectum ipsum dumtaxat spe-

ctari; quod proinde , cum sit indifferens, nuliam bonitatem vel

maliliam moralem illis impartietur. Harum sententiarum quae ma-gis lubeat quis sequatur; nobis, ut dixi, prima videtur proba-

bilior.

32. Quaeri potest secundo quibus capitibus ordo obiectivus a

ratione perspectus moralitatem actibus humanis communicet. Re-

ponimus id triplici ex parte contingere : ex obiecto nimirum, quodper se ab actione respicitur; ex fine, quem sibi agens praestituit

ex circumstantiis, quae actionem comitantur. Etad primum quodattinet, operatio, cum motus sit quidam quo animus in obiectumtendit; ab obiecto speciem mensuramque desumit. Prout igitur

obiectum bonum est vel maliim in ordine morum, actus ipse bo-

nitatem vel mahtiam induit. ^ec obiicias eflatum illud : actionem

in moralibus speciem suam ex fine mutuari. Id enim intelhgitur

de actionibus per se indifferentibus, de quibus paulo ante memi-nimus, non vero de acUonibus natura sua bonis aut malis. Quodsi his etiam applicari velit pronuntiatimi illud ; tunc nomine finis

intelligi debet finis non operanlis, sed operis qui cum obiecto con-

funditur. Obiectum enim, cum sit id quod ab operalione respici-

tur, hoc ipso finis eiusdem dici solet. At praeter hunc, alius adest

finis, quem sibi pro lubito proponit operans, ei finis operantis no-

minatur; cogita ex. gr. cum quis elemosynam elargitur ad im-petrandam a Deo alicuius peccati veniam. Nos autem ut unum ab

altero clarius secerneremus;primum appellavimus obiectum, quia

reapse non modo finis sed etiam obieclum est; immo in tantun;

4*

S8 feLEMENTA

est finis , in quantiim cst obiectLim ; alteri (lenominationem finis

reliqiiimus, cum nullam aliam sibi vindicel.

lam vero moralitas primario et iulimius ex obiecto in actum de-

rivatur; siquidem eius respectu actio consideratur per se et im-

mutabili quadam ratione. Quare iure meritoque actus dici solet

speciem suam ex obiecto recipere. Ad adverte obiectum sumen-

dum esse sub ratioue formali, seu sub eo respectu quo attingitur

ab operante. Obiectum enim in se unum idemquemanens, quoad

rationem formalem variari potest, prout sub una potius quam alia

relationo vel proprietate inspiciatur.

Nihilominus haec ratio,quam pro obiecto attulimus

,probat

etiam moralitatem aliquam ex fine operantis in actionem protici-

sci, quamvis minus intimc. Nam hic fmis, eliamasi non primario

intendatur, tamen suo modo reapse terminat actionem, atque ideo

bonitatem vel malitiam illi aliquam elargitur.

Denique adiuncta vel circumstantiae , a quibus actus in iudivi-

duo separari nequit, cum et ipsae habere possint convenientiam

vel discrepantiam cum ordine rationis , teriium exhibent princi-

pium morahtatis actionum. Sic si quis rem in loco sacro furetur ad

se inebriandum, eius actio triplici ex capite mala erit: ex furto

nimirum,propter raptum rei alienae , ex sacrilcgio proptcr san-

ctitatem loci quem violat, ex fine pravo propter quem operatur.

Ut igitur humanus actus absolute sit bonus, ex nuUa harum par-

tium peccare debet; secus erit malus. Hinc exortum est tritum il-

lud sermonc proverbium: in moralibus bonumex integra causa,

malum ex quocumque defectu.

Articulus IV.

De imputabilitate actionum et cle ratione meriti

vel clemeriti.

33. Imputabilitatem actibus humanis competere diximus ex eo,

quod ad causam unde illi procedunt referantur. Homo enim utpo-

le indifferentiae libertate ornatus, actiones,quibus se ad hnem

dirigit, sic exercet, ut earumdem exercitium ex ipsius arbitratu

pendeat. Id nulla demonstratione eget, adeo vividissimo conscien-

tiae patet testimonio. Sic nemo est qui non sentiat in potestate

sua esse se ad singulas actiones determinare, cum in statu idoneo

ad deliberandum reperitur. Libertas enim nostrarum actionum

factum est quoddam immediate perceptum,quod nullae sophi-

gmatum nebulae obscurare unquam possunt, Et quemadmodum

ETHICAE 59

l)iogenes Zenonem contra possibilitatem motus loquentem, deam-bulando confutavit; sic libertatis humanae impugnatores refelle-

re quisque poterit contrarium eius quod illi vellent operando.

Atque id quod individualis conscientia testatur , imiversalis to-

lius generis humani consensio confirmat. Quid enim aliud sunt

leges, aut bonorum operum laudes aut turpium vituperationes;

quid praemia aut poenae pro virtutc aut vitio apud omnes gontes

sive cultas sive barbaras constitutae; nisi totidem voces quibushumanum genus actionum hbertatem proclamat? Non igitur anlibertas sit, quod persc patet; sedquomodo sit et unde ducat ori-

ginem philosophicae investigationis est proprium.

Qua de re ut ahquid innuam , observandum est hbertatis radi-

cem in ratione sitam esse. Nam cum voluntas appetitio sit ratio*

nahs, in obiectum fertur prout ipsi a ralione proponitur. Quoties

itaque ratio voluntali proponit obiecta indifferentia , nimirum ta-

ha, quae nec fehcitas siut nec cum felicitatenecessario iungantur;

motus voluntatis indiffcrens manet quoad illa appetenda vel re-

spuenda. Utrumque enim a ratione indicatur posse fieri, et utrin-

que obiecti quahtas appctitum attrahit etrepehit. Xam exeo quodiu obiecto bonitas ahqua apparet, motivum adest appetitioui ex-

citandae idoneum; ex eo autem quod boniias illa fiuitaestet ali-

qua ex parte deficiens, voluntati proponitur tamquam non neces-

saria, et tahs ut merito omitli, et, si cum malo coniungitur, odio

etiam haberi possit. Ergo voluntas in eiusmodi obiecta necessario

ferri nequit; ac proinde si ea eligit, ideo eligit quia ad unam optio-

nis partem prae aha se inchnat sponte sua. Ex obiecto enim sic

a ratione proposito nuHa ia ipsam necessaria determinatio pro-

ficiscitur; siquidem motiva quae forte prius in dehberatione men-tis praeponderasse suppoauntur, obiectum non immularunt, sed

ut bonum finitum et nobis non necessarium reliquerunt.

Libertas igitur dos quaedam est voluntahs, vi cuius haec domi-

na efficitur suorum actuum sic , ut eos exerere possit aut secus,

aut etiam in contrarios flectere.

34. Efficitur hiuc ut homo proprie auctor sit achonum quas ex-

ercet; atque ideo ad ipsum iure refertur quod illae exerantur vel

non exerantur. Sub hoc respectu actio et eius omissio, imputabi-

lcs dicuntur. Quare imputabihtas describi potest: proprietas illa

vi cuius aclio aut actionis omissio ahcui tril)uitur tamquam pro-

prio auctori et causae. Porro imputabilitatis fundamentum, ut exdicUs patet, hbertas est; ac proinde cum quis ne actio quaedamipsi imputetur cavere nititur, nullam aliam excusationom alrerrG

solet, nisi hanc: quod Uber in ea patranda non fuerit. i\am quemad*

00 elemenTa

modum cum in aclione libertas adest, ratio impiitabilitatis viget;

sic contra omni imputabilitate vacat operatio, quae arbitrii liber-

tate privatur.

Etsi imputabilitas cum moralitate semper coniungatur» tamen

cum illa minime confundi debet. Coniungitur quidem, quia nuUa

actio proprie nioralis esse potcst, nisi sit etiam libera. Est cnim

libcrtas elementum illud , ex quo oritur iit ordo rationis volunla-

tem afficere et in actibus, qui ab homine fiunt, inesse possit. Si-

milit r actio nulla libera in individuo exsurgit, quin aliqua mo-ralitatc instruatur. Ut enim probabilius videri diximus, actio in

individuo, quae indifferens sit, non datur. Moralitas igitur et im-

putabilitas in actione humana semper consociantur. Confundi ve-

ro non debent; quia utriusqiie notio, ut cx dictis patet, diversa

admodum est. Immo etiam quandoque polest alicui imputari actio,

quin eiusdem morahtas imputetur; siforte is liber in ea exeren-

da fuerit, sed eius malitiam propter ignorantiam non iadverterit.

Praeterea potest quis investigare primum an actio imputanda sit

agenti, et deinceps inquirere utrum honesla sit an jturpis. Quod

certe iicri nequiret, si moralitas cum impulabilitate converteretur.

Ilinc in actiones humanas ratio laudis aut viiuperationis deri-

vatur. Nam cum actio non utcumque , nimirum physice tantum

spectata, sed proul moralitate iustruitur, agenti tribuatur, ac pro-

inde eius bonitas vel malitia eidem imputetur; homo vere consi-

deratur tamquam auctor propriae perfectionis vel imperfectionis

in genere morum. Ex quo oritur ut existimatione vel contemptii

dignus appareat, quae verbis significata laudem vel vituperationem

constituit.

35. Yenio nunc ad merilum vel demeritum, quod in actionibus hu-

manis repcritur. Cum cnim homo actione sua aliquid efficit quod in

emolumentum alterius cedit, modo ad id mercede pacta ex peculiari

obligationc non tciieatur; apud illum mereri dicitur. Contrademe-

retur, si actione sua alterius detrimentum procurat. In primo casu

praemio, in secundo poena est dignus; idque a ratione ordinis et

debitae proportionis praecipitur. Ad rem Taparellius : « Un altro ef-

« fetto della imputazione e il merito ; imperocche se Tatto imputa-

« lo, epper6 volontario, tende a vantaggio altrui, la idea naturale di

« uguaglianza porta seco per conseguenza la idea di un compen-ff so che dee raggnagliare le partite fra chi opero e chi ricevette

« il vantaggio. E d'onde questa necessita di ragguaglio ? Dalla idea

« di ordine e di simmetria che presiede al morale non meno che

« al mondo flsico. Un architetto disegna una facciata; se da un« lato del portone egli metle due finestre ed una sola dall' altro,

ETHICAll 61

« ogni occbio dice che il disegno {siane di clu si viiole la colpa)

« e per se imperfetto; e la cagione e la mancanza di simmetria

,

« di proporzione, di unita. Qnesto principio di unita e un falto pri-

" mitivo che dobbiam ricevere dalla voce di natura, ne ammette

« dimostrazione ulteriore, se non in quanto egli ci manifesta Tu-

« uita di quella causa infmita da cui tutto ebbe essere. Apphcato

« ad una creatura hmitata egh ci dimostra dovervi essere ugua-

« ghanza tra ci6 che eUa da e cio che riceve; giacche altrimenti

« non serbera quella proporzione che ella dee avere col tutto di

<r cui fa parte, a dismisura crescendo o scemando, se troppo o ri-

« ceve da, Onde si vede agevolmente che da quesio medesimo

« principio risulta la idea del demerito contro colui che opera in

« danno altrui >. »

36. Ut quis apud alterum. mereatur, opus non est ex nuUo offlcio

ad actionem praestandam adstringi: sed sufficit, ut dixi, ul ad il-

lam ex peculiari conlractu non teneatur, recepta mercede. Si enim

id iiet, meritum nuUum erit; propterea quod tuncactio iUi, in cu-

ius bonum cedit, directe debetur, tamquam aliquid quod is, tan-

tundem alteri dando', iam sibi tamquam suum adscivit. Qnamvis

00 etiam casu qui actionem ponit mereri poterit propter peculia-

rem diligentiam vel celeritatem aut adiuncta alia, praeter consue-

tum ordiuem conquisita. Sed quoties, nulla pecuhari pactione co-

gente, quis iu bonum alterius operatur; etiamsi ofucium aliquod

et generahs obhgatio id praecipiat; tamen eius actio rationem me-

riti revera induet et ad praemium saltem grati anirai ius afferet.

Et sane, quamvis charitate patriae omnes devincimur; tamen quis

negabit valde mereri eum, qui curis omnibus eam iUustrare, au-

gere, et ab hostibus tueri studet? Itemque , etsi egentibus opem

ferre naturaelege iubeamur, quis meritum denegabit ei, qui huic

ofhcio obtemperat? Idem dic de sexcentis ahis exemplis generis^

eiusdem.

37. At enim apud quos actione noslra mereri possumus?

Respondeo nuUi dubium quin homo actibus suis mereri possit

vel demereri non modo apud individuam personam, verum etiani

apud totam societatem ; siquidem utriusque utilitalem vel da-

moum actione sua procurare potest. Apposite S. Tomas. « Meritum

« vel demeritum dicuntur in ordine ad retributionem quae fit se-

« cundum iustitiam. Retributio autem secundum iustitiam fit ali-

cui ex eo quod agil in profectum vel nocumentum alterius. Est

9 autem considerandum quod unusquisque in ahqua societate vi-

i Saggio Teoretico di Diriito Naturale ece. Vol. ^, Dissert. ^, c. 6, §. ^50.

6^ ELEMENtA

« veiis cst aliqiio modo pars et mcml)rum lotius Socictatis. Qui'

n cumque ergo agit aliquid iu bonum vel malum alicuius in so-

« cietate existeutis, hoc redundat in totam societatem: sicut qui

ff laedit manum,per consequens laedit hominem. Cum ergo ali-

« quis agit in l)onum vel malum allcriijs singidaris personae, ca-

« dit ibi duplicitLT ratio meriti vel demerili. Uno modo secundum<t qnod debetur ei retribulio a singuhiri persona,"quam iuvat vel

« olfendil; alio modo secundum quod debetur ei relributio a to-

« to collegio. Quando vero aliquis ordinatactum directe in bonum« vel malum totius collegii, debeturei retributio primo quidemet« principaliler a toto collegio, secundario vero ab omnibus colle-

« gii parlibus. Cum vero aliquis agit quod in bonum proprium« vel maluni vergit, etiam debetur ei retributio in quantum etiam

« hoc vergit in commune, secundum quod ipse est pars collegii ^ .»

At utrum mereri honio possit apud Denm dubitare quis poterit

propterea quod, cum a Deo omnia reccperimus, omnia quae pos-

sumus ei debeamus. Yerum id non impedit quominus, eo moaoquo ros patitur, meritum aliquod respectu Dei adipiscamur, qna-

tenus aclione, quae propter libertaleni vere a nobis dependet, ope-

reremur, atque ad Dei gioriam et ad bonnm universi nitamur. An-

diamus iteriun Aquinatem: « Actus alicuius hominis habet ratio-

« iieni nierili vet demeriti secundum quod ordinatur ad alterum

« vel rationc sni vel ratione communitatis. Utroque autem modo« actus noslri boni vel mali habent ralionem meriti vel demeriti

« apud Dcum. Ralioncquidem ipsius, in quantum esl ultimusho-

« minis Onis; est autemdebitum ut ad linem ullimum omnes actus

« referantur. Unde qui facit actum malum non referibilem in De-

« um, Don servat honorem Dei qui ullimo fini debetur. Ex parte

« vero tolius ^coramunitalis universi; quia in qualibet communi-« tate ille, qui regit communitatem, praecipue habet curam boni

« communis; unde ad eum pertinet retribuere pro his quae bene« vel male iiunt in communitale. Est autem Deus gubernator et

« rector totius universi et specialiter rationalium creaturarum.

« Unde raanifestum est quod actus humani habent rationem me-« riti vel dcmeriti per comparalionem ad ipsum: alioquin seqne-

« retur quod Deus non haberet curani de actibus humanis 2. »

Ex ralione autem, quae obiecta est, non aliud derivatur, nisi

inter Dcum et Iiominem non posse intercedere iustitiam , secun-

dum absolutam aequalitatem. Haec enim requirit ut inter termi-

^ Summa Thcol. \j 2. quaest. 2\, art. 4,

2> Ibidcm art. 4

ETHICAE 68

iios, quos respicit, mutua sit inflependentia, saltem respectu eius

rei, in qua alter alterum sibi obligat. Id certe competere homininequit respectu Dei. Homo enim quidquid possidet, a Deo largien-

te suscepit, eidemque quodammodo restituere per rectam opera-

tionem tenetur. Nihilominus cum libertate sit praedilus, vere au-

ctor est et principium suarum actionum, in iisque eliciendis ali-

quid ex propria determinatione confert. Quare inter ipsum et Deumaliqua intercedit ratio iustitiae, non stricte diclae, sed secumdumquamdam preporlionem; quatenus recto usu libertatis homo sit

qui reapse se inflectit ad servandam legem a Deo latam, cum pos-

sit contrarium eius operari. Quoniam vero divina sapientia dicta-

vit, homini sic operanti responsuram esse adeplionem proprii fi-

nis tamquam mercedem et praemiuni ipsi consenlaneum; ordo

postulat utid reapse homini recte operanti Deus praestet. Xec vero

rectitudo essentiahs divinae voluntatis ab eo ordine recedere Deumsinit, qui sanctissimus est et suae sapientiae reluclari non potest.

At, ut quisque videt, Deus in hoc non tam liomini, quam potius

• suae sapientiae el bonitati debitor efficitur.

A R T I c u L u s V.

De passionibus.

38. Ex inteilectu et voiuntate , respectu habilo ad obiectivumordinem rerum, quemadmodum supra explicavimus, essentia actus

morahs in se constituilur. Attamen homo non sola parte rationali,

verum etiam sensibilitate coalescit, quae ad actionum humanarumexercitium suo modo aliquid confert. Ergo de hac quoque paucadicamus necesse est

,quantum videlicet cum moraiitate aciuum

humanorum connectitur.

lam age sensibilitas generatim inspecta facultatem tum cogno-

scendi tum appetendi complectitur. At de illa prout facultate co-

gnoscendi continetur, quae per diversos sensus se explicat et in

imaginatione velut in centro colhgitur, nihil pecuharehic enucle-

andum occurrit. Nimis enim aperte patet eam nonnisi instrumen-tum esse rationis, cui materiam et occasionem idearum suppedi-

tat; nec influxum ullum exercere in morahtatis iudicia, quae opusdumtaxat sunt mentis. Restatigitur ut de altera parte sermocine-mur,quae appetitionem includit. Haec enimdum vehementer adaliqua obiecta nosrapitab ahisque retrahit; nonmediocrem cumactibus humanis connexionem habet.

64 ELEMENtA

39. Itaqiie lendentia illa viialis,

qiia animus in bonum sensi-

hus propositum ferlur, atque a malo rctrahitur, sensilis appeti-

tio nominatur. Haec cum nonnisi obiectum maleriale et concre

tum proprie respiciat, exsuperare nequit sensiiem cognitionem,

a qua in subiecto, cui inest, ingeneratur. M in homine propter

coniunctionem partis sensibilis cum rationali , saepenumero ap-

petilionem ipsam voluntatis circa bonum spirituale comitatur;

ita tamen ut non circa illud proprie versetur, sed potius circa

phantasma aliquod imaginationis, quod una cum conceptione men-

tis excitatur, et in quo obiectum illud spirituale quodammodo re-

lucet. Porro haec appetitio, cum remissior est, atrectus dumlaxat

quosdam sensiles constituit. At in altiore suo gradu subiectum

vehementer aflicit nec in sola animi facultate se continet, sed

corporis ipsius transmutationem quamdam praeter statum consue-

tum et naturalem adiunctam habet. Id cernere est in homine

iram concipiente , cuius os pallore sulfunditur, artus contremi-

scunt, scintillant oculi. Hi vehemenliores sensibilitatis molus, ex

graeco fontedetorto vocabulo, passiones vocantur; quae proinde

defmiri possunt sic, ut esse dicantur: vehementior excitatio sen-

silis appetitus, cum insueta corporis coinmotione. Ex quo patet

ipsas duplici elemento constare: nimirum actu animi sentienlis,

et transmutatione seu alteralione membrorum K40. Passiones commiuiiter bifariam dividuntur: in parlem vi-

dehcet, quam appellant concupiscibilem ; et partem,quam ira-

scibileni vocant. Prima cas complectilur, quae versantur circa

bonum prosequendum aut malum aversandum; at simpliciter et

per se inspectum,prout bonum aut malum est. Altera pars il-

las continet, quae respiciunt bonum aut malum non simpliciter,

omni semotadifficultate, sed apprehensum ut arduumet adcon-sequendum vel declinandum difficile. Id vero provenit ex eo quodad alterutrum faciendum, re aliquaimpediamur. Quare lii motusanimi obiectum sic spectant, ut simul spectent impedimenta qui-

bus obiectum adstringitur.

Superioris partis sex passiones numerantur a S. Thoma 2 , ni-

mirum amor et odium, desiderium et fuga, gaudium et tristitia.

Partis vero posterioris quinque recensentur: spes et desperatio,

audacia et timor, ira denique. Hic census,quidquid contra ob-

i Saepe nomen passlonuin in nialam torquetur partem, quatenus sensiles mo-

tus exprimit rationi contrarios. Sic passiones animi morbi el perturbaliones tli-<

cuntur.

2 Summa Theol. ^, 2, q. 23, art. 4,

ethicae 65

murmuret Cartesius ^, consentaneus plane videtur. Et re quidem

Ycra , appetitio sensilis,quoties circa bonum per se inspectum

versatur, considerari potest vel in ordine ad meram propositio-

nem obiecti convenientis,praescindendo a praesentia eiusdem

vel absentia; vel potest referri ad obiectum in quantum abest, vel

denique in quantum obiectum praesens est et possessum. Hinc

tres exsurgunt affectus : amor ^ desiderium^ delectatio; quorum

primus in mera complacentia obiecti reponitur; alterin tendentia

ad illud, prout est absens ; tertius in iucunda quadam quiete ex

adeptione boni delectabilis proveniente. Consimilis ratiocinatio fiat

de raalo etiam simpliciter considerato, et sic tres aliae oppositae

emergent passiones : odium, faga^ tristitia. Etenim proposito ma-

lo, aversio quae pullulat in appetitu, dicitur odium; nisus ad ma-

ium illud fugiendum, dicitur fuga, tristitia denique appellatur af-

fectus ille, qui innascitur ex praesentia rei incommodae quae

iam nos invasit.

Ouod si bonum et malum non simpliciter , sed ut difflculter

consequendm aut vilandum spectatur, reliquae quinque passiones

habebuntur ad partem irascibilem pertinentes. iSam bonum ob-

tentu difficile vel sic obiicitur, ut difficultas eius superabilis ap-

pareat, atque ita enascitur 5pe5 ; contra vero desperatio. Item ma-

lum imminens et ad cavendum difficile vel sic proponitur ut nisu

aliquo vitari queat, et tunc affectus exsurgens ad removendum im-

pedimentumdicitur audacia; vel sic apparet ut difticultate, quam

-I Hic auctor llbrum cte passionibus lucuhravit trifariam tlispartitum ,in quo

vetore doctrina reiecta, novam quamdam theoriam substituere conatus est, de qua

hoc iudicium protulit Thomasius : a Etsi Cartesius nobilissimam Ethicae doctrinam

« de passionibus auimi se demonstrasse opinatus fuerit ,infinitis tamen eamdem

« contradictlonibus repletam esse facile osteudi potest. » Cautelarum f. -I, c. 14,

§. 34.

Ne autem tempus in eius refutatlone frustra ieramus, hoc unum sufficit aniniad-

vertere quod coustituat primuni affectum, qui in nobis excitatur, esse admira-

tionem. At admiratio non ex novitate rei simpliciter sumpta, sed ex eius raritate

et insolentia enascitur. Quare iam subaudit alias perceptiones rerum, quarum con-

suetudo cursui et ordini adversetur repentina illa apparitio,

cx qua in nobis ex-

citatur. Quoniam vero ordo affectuum respondet ordini cojjnitlonis;

clarissimum

est admiratlonem esse non posse primum affectum. Praetorea admiratio est affe-

ctus rationalls, non sensibilis. Oritur enim ex apprehensione eventus cuiusdam

,

cuius causa non lateat. Unde requirlt ut res, clrca quam versatur, concipiatur ut

effectus, de quo intelllgamus esse quidem aliquam causam, sed qualis ca sit igno-

remus. At vero rem concipere ut effcctum, ct ad causam detejjendam tendere ra-

tionis est non sensuum. Ergo Cartesius in hac controversia statum ipsuni quae-

stioflis nescivit.

GO ELEMENTA

habet, animum qiiasi opprimat, et lunc alTectus illi rospondcns

dicitur timor. Ucnique si malum iion amplius imminet, sed iamincumbit, enasccns appelitus ulciscendi causam, quae illud pro-

diixit, vocalur iva.

Atque hae quidem passiones elemenlares et primitivae habcn-

tur. Ex hnrum vcro muitipMci iunctione aliae oriuntur passioncs

secundariae, quas mixtas appellare licet. Huiusmodi essent invi-

dia, cninmiseratio, pudoi\ et simiha, quae non ex sola sensibili-

tatc pulkilant, sed ex iunctione et concursu partis tum sensilis

tum rationalis. lam facile intehigitur horum omnium affectuum

fuiidamentum primum esse amorcm, qui ceteris praesupponitur

eosque veluti quadam sui transformationc progij^nit •.

il. [lacc de notione passionum. Discutiendum modo est quam-nani relalionem cum moralitate actuum humanorum retineant.

Qua in re duo vestigabimus: primum an bonitatem aliquam vcl

malitiam perse afferant; deinde an suo impetu rationera volunia-

rii iu actu humano debiiitent. Kt ad primum quod attinet, fuit

Sloicorum opinio passiones per se malas esse et prorsus eUminan-das, unde a7:a6£(av seu passionum carentiam in sapiente require-

])ant 2. Oppositamplane sententiamscquunturblanduli quidamno-

strae aetalis philosophi, quos inter Fourier, Gallici Socicdismi

acerrimus fautor, in suo libro, quem de consociatione ad domumet industriam et agricolturam spectanteinscripsit, docet passiones

in omni suo motu Icgitimas esse atque ad obtemperandum homi-

nes obligarc. ^'am earum propensione Dei vox manifestatur, ac

felicitas in hoc consistit quod multae passiones et multa media,

quibus eisdem satisfiat, habeantur 5. Dignam plane bruto ani-

mante scntcntiam!

At utrumque a veritate discedere nemo est qui non videat. Ete-

nim contra Stoicos hoc militat, quod appetitio sensilis una cumceteris facuUatibus a benefico naturae Auctore nobis tributa sit;

quod autem a Deo procedit, malum per se esse non potest, Immosi res accuraUus consideretur, passiones ad bonum hominis poUusdiriguntur. Nam commotione sua maximopere conferunt ad ex-

1 Multa passlonuni, quas recensuimus, nomina, propter affinitatem notioni» et

linguae paupcrtatcni, usurpantur etiara ad analogos affectus voluntatis exprimendos.

Sic anior complaccntiam ctiam siji[nilicat boni rationalis, et cum ferri possit vel in

personam aliquam proptor sc dilectam , vcl in rem propter nos appetitam ,diyidi

solot in amorem amieitiac ct amorem concupiscentiac.

2 \ ide Lacrtium. Lib. l.

3 Yide : liludcs sur les reformateurs conlemp&rayns etc. par Mk Louis Rei'

baud.

ethicas f>7

peditiorem celerioremqiie efficiendam operationem organismi cor-

porei. Id vero homini emolumento est; siquidem emolumento est

operanti quod expeditior et celerior reddatur usus instrumenti

quod adliibet in operationibus suis; nec quisquam ignorat corpus

eiusque organa liomini data esse tamquam instrumenla, quibus

adoperandum utatur. Quarerigidissima liaec Stoicorum doctrina,

utpote naturae contraria et passionibus expellendis inepta, non

aliud induxit in suos sectatores nisi hypocrisira et ridiculam to-

cum novitatem.

Inde lamen non sequitur probandarn esse insaniam Fourieri

aliorumque qui, si Superis placet, carnis redemptores appellari

volunt. Xam passiones, utpote ex sensuum apprehensione emer-

gentes, per se caecae sunt et ordinem non percipiunt; sed quan-

timi possunt ad peculiare suum obiectum unice affiguntur. Unde

etiam in suo motu limite carent; potissimum in homine, in quo

propter influxum partis intellectivae, obiectum passionum indefi-

nitam quamdam amplitudinem et durationem induit. Qnare, si

libera ilhs fraena laxentur ; non solum ordo, qui bonum est mentis

et finis homini a natura propositus, omnino destruitur, sed ipsa

animalis vita pessumdatur. Quod adeo verum est, ut brutis, quae

ob rationis carentiam passiones ordinare propria virtute non po-

terant, natura providerit instinctu, qui eas hmite aliquo quoad

tempus durationis et modum exercitii physice adstringeret. Atho-

mini, qui rationis est particeps, consimiiis oeconomia minime con-

gruebat. Is enim divina luce rationis, qua donatur, optime potest

concepto ordine passiones dirigere et temperare, tum respectu

obiecti circa quod excitantur, tum respectu modi ne debitam men-

suram excedant. Quod si in lioc pugnasaepe non levis sustinenda

est; procul dubio hic ipse conflictus in magnum hominis emolu-

mentum redundat. Exinde enim potissimum exsurgit illa virtutis

palaestra, quae homini in hac vita ad merendum proposita est et

destinationem eius in praesenti constiluit. Passiones igitur pro

libertatis usu ad bonum et malum torqueri possunt, et homini da-

tae sunt tamquam domitoribus equi, ut quasi in gyrum ductae,

fraenoque edomitae, rationis servilio accommodentur. Sed iam

perganms ad aham partem propositae quaestionis.

42. Passiones influere possunt in actum voluntatis quatenus

vehementi concupiscentia ahcuius boni sensum oblectantis, vel

trepida fuga ab ahquo gravi etimminenti malo iudicium rationis

obscurent; aut voluntatatem ad ahquid alliciant, quod illa secus

aversarelur. Unde sub hoc respectu nd concupiscentiam eimetum

reduci solent. Atprobe observandum est, concupiscentiam in aii-

tecedentem et consequentem disposci. Antecodens nominaliir con-

cupiscentia, si volautatem omnem autevertit, eamque sollicilat

iit in actum prodeat. Goutra vero si ex imperio voluntatis excita-

tur, consequens dicitur. Prima auget voluntarium ex parte incli-

nationis, qua in obiectum quis fertur; minuit tamen ex parte li-

bertatis, quippe cum voluntatis indifferentiae, in qua libertas sita

cst, detraliat. Altera vero neutrum praestat; siquidem voluntatis

actum, quae in obiectum tendat, iam anle subaudit. Metus autem

esse polest aut fjravis aut levis. Ilic est quimalum aut tenue aut

incertum respicit, nec nisi leves homines movere solet; ille vero

qui in virum constantem etiam cadit, oriturque ex apprehensione

mali certi et gravis. t^orro quae ex metu liunt, quamquam sub ali-

quo respectu involuntaria dicantur, proplerea quod nisi metusur-

geret minime fierent; lamen absolute et simpliciter sunt volunta-

ria. Nam liic et nunc revera appetuntur ; operatio vero conside-

rari debet secundum id quod actu habet, non vero iuxta id quod

ex hypothesi haberet. Sic mercator, qui, tempestate oborta, ex

metu amiltendae vitae merces in mare proiicit, proiectionem iham

omuibus inspectis revera vult, licet cum suo damno. Ipsi igitur est

voluntaria. Attamen, quia summoto periculo, merces servare vel-

let, earum iactura involuntaria ex hac parte dicitur. Absolute igitur

est voluntaria, liypothetice auleminvohuitaria.

Qua in re vehementer errat Puffendorhus, qui aeque involun-

tariam dicit actionem ex metu atque ex violentia peractam; ita

ut turpissima facinora, ouae forte ex incusso metu patrentur,

culpa vacare et comniiseratione tantum digna esse asserat «. At

duo haec mininie confundenda sunt: culpae vacuitas, et commi-

seratio. Hanc utique meretur is, qui in eiusmodi coniicitur angu-

stias: ut vel ingentem aliquam calamitatem exquisitaque tormen-

ta subeat, aut a virtute recedat. Verum si tunc infehx ille auimo

frangitur ceditque timori ; eius defectio a culpa excusari non po-

test, quasi non voluntaria sed vi extorta omnino fuerit. Revera

enim illa optio a principio manavit interno cum vera obiecti noti-

tia. Quare qui eamdem emisit, is reapse auclor fuit propriae actio-

nis; quatenus libera voluutate e duobus proposilis obiectis, malo

nimirum lemporaneo vel morali flagitio, ad iUud vitandum hoc

selegit; cum contra omnium bonorum iacturam acmorlem ipsam

maUe debuisset, quam turpitudine sceleris inquinari.

1 l)e lure I\'aiurae et Gmtium 1. I, c. S«

ETHICAE 69

Articulus VI,

De habitibus.

43. Ad complementum principiorum in actus morales hominis

aliquo modo active influenlium, aliqiud innuendum est de habi-

tibus. His enim non modo expeditior actus moralis redditur, sed

etiam eorum adeptio moralilate non caret. Porro nominatur habi-

im propmsio quaedam constans ad eosdem actus reproducendos

facultati superaddita. Facultas enim per se inspecta non aliud

exliibet, nisi vim exerendi actionem. Al quamvis hoc ipso quae-

que facultas inciinationem aliquam involvit ad actum exercen-

dum, quae cum eiusdem natura confunditur; tamen saepe con-

tingit ut nonnullae exstent facultates, quae cum generali hac in-

clinatione ingenita aliquam retineant indifferentiam sive quoad

actionem pecuharem, sive quoad modum eam exerendi, aut di-

rectionem habendam. Hinc flt ut capacitatem offerant recipiendi

qiioad haec ulteriorem determinationem. Eiusmodi uUerior deter-

miuatio et quasi inflexio facultatis ad unam partem prae aha, ha-

bitum constituit. Quoniam vero tiic habitus humana industria et

intra natiu-ae onlinemaliter comparari nequit, nisiiisdem actibus

repetendis; idclrco acquisitus appellalur. Xam praeter hoc genus

alii dantur habitus, qui operatione supernaturali a Deo in animo

producuntur, atque idcirco infusi nominantur; dequorum natura

et existentia disserere ad theologos pertinet.

4i. Habituum multiplex est genus pro diversitate facultatum,

inquibus producuntur, et actionum varietate, ad quas subiectum

inflectunt. Atilh, qui mores respiciunt, t?70?^a/e5 vocantur; de qui-

bus tantum agendum hic nobis est. Et in primis quisque videt

habitum consideratione morali, respectu actionis hberae volunta-

lis, esse posse aut bonum aut malum, prout ad actus honestos

vel turpes subiectum inclinat. Si primum accidit, virtus habetur;

quae proinde detiniri potest : dispositio animi constans ad hone-

ste operandam. Haec autem dispositio, virtutem efficiens, dupli-

cem utilitatem importat, quatenus subiectum eiusque operatio-

nem perficit. Perticit quidem subiectum ; tum quia illud ad actus

naturae suae convenientes magis propinquum reddit. Perficit ve-

roeius operalionem; quippe eam/f/ctVm, expeditam^ et delecta-

bilem facit. Hinc merito virtus ab Aristotele definitur : habitus quibonum facit habentcm ct opus eius reddit bonum.

'70 ELEMKNTA

Quod si allerum eveniat, iiimirum si malus habitus contraha-

tur, emergit vitium, in hoc re|jositum quod sit a/]cctio quaejlam

animi constans ad prave opcrandiim. IHuc vitiosum non dices,

qui semel aut iterum iuopiualo peccat , sed qui frequenter ex di-

spositione iam contracta labi solet.

i5. Gum virtus in hoc consistat, quod constanter subiectum in-

flectatad recte operandum , tot erunt virtutes, quol sunt faculta-

les (luae ad actimi moralem ehciendum concurrunt eiusquerespe-

ciu bene disponi et ordiuari possunt. llae vero, ut exsupradiclis

colligi potest, sunt ratio^ voluntas , sensibilitas iuxta partem tumirascibilem tum concupiscibilem. Ouatuor igitur emergent virtu-

tes primilivae, \k\dic2t prudcntia^ iustitia, fortitudo et tempe-

ranlia, quae cardinales dici soleut, etad quasceterae virtutesmo-

rales iu suo quaequc ordiue reducuntur.

En brcvisearum descriptio. I^rudeutiadermiri solet: recta ratio

agibilium^ scu habitus recte iudicaudi circa actiones peculiares,

quae media veluti sunt ad Huem ullimum. Dicitur circa actiones

pcculiares; quia rectum iiidicium circa actiones morales in gene-

re acccptas determinatum a natura est, nec indiget adeptione iil-

lius habitus, quo mcns ad illud proferendum inclinetur. Qiiod si

iudicia illa generalia spectentur,quae per se non patent sed po-

tius valde subtilem ratiociuationem exquirunt; haec quamvisha-

bitum postulent ut faciliter plenoque ferantur, tamen is non vir-

tutem moralem sed scientiam conslituil. Mores enim in actibus

concretis et individuis revera cernuntur. Advertendum etiam hic

est, prudenliam in astutiam et calUditatem degenerare posse ; cumnempe finis pervertitur, ac dcxteritas illa iudicandi non iam pro

honesto sed pro turpi adbibetur.

lustitia immediate aflicit voluntatem Giconslsiilincostantiani'

midispositione ius suumcuiquo tribuendi. IIoc sensu ut specia-

lis quaedam virtus accipiiur rationalem appetitum iuclinans ad

praestanda ea quae ratio praescribit tamquam alteri debita iuxta

aequalitatem vel proporlionem. Nam si latius sumi vellet pro con-

stanti voluntate agendi iuxta ordiuem a recta ratione propositum;

generalem quamdam virtutem constitueret,quae ceteras omnes

sub se complecteretur.

Fortitudo cst consideralapericulorumsusceptioet laborurnper-

pessio. Ut claret, medium occupat inter timiditatem et temerita-

tem;quarnm altera per defectura, altera per excessum eidemx op-

ponitur; et sic utraque recedit a norma rationis, cui adaequari

virtutea dcbentquin hinc aut inde denectanl. Atqua haec proprie

medietas ilia est, ia qua virtutes cousistere dicuiUur, iuxla tritum

ETHIGAE 71

illud semione proverbium: virtus in medio sita est. Quod ineple

a qaibusdam intelligilur de mocleramine, quo quis nec ad unamnec ad aliam partem nimis accedit, sed utrinque aequaliter distat.

Etsi enim moderamen hoc quandoque requiritur; lamen saepe

virtutis est illum respuere, quemadmodum ex. gr. in dilectione

Dei evidenter conspicitur. Medium igitur, quod virtus necessario

exquirit, aliud non est quidquam, nisi conformatio cum regula

et praescriplo rationis . a qua nec deficiendo nec plus quam illa

dictet abundando, volunlas desciscere debet.

Temperantia denique in hoc cernitur, quod constantcr incline'

mur ad praescriptum rationis sequendum circa usum rerum

maxime delectabilium iuxta scnsum. Nam cum duplici ex capi-

te voluntas ex impetu passionis ab ordine sectando relrahi pussit,

nimirum : vel ob timorem ingruenlis mah, vel ob oblectamentnm

aUcuius boni sensibilis quod eam allicere conetur ; contra primum

periculum obtirmatur fortitudine, contraaUerum temperantia. At-

que haec de iniluxu facultatum nostrarumin actus morales dixis-

ge sufticiat,

CAPIT TERTIUM

DE NORMA ET PRINGIPIO OBLIGATIONIS ACTIONUM HUMANARjLM.

Restat ut de naturaU norma actionum dirigendarum disseramus,

ex qua completa obligatio earumdem emergit, Haecautem proprie

in lege sita est. Etsi enim ralionis iudicia quatenus honestum a

turpi discernunt, ac; proinde solam actuum moraUtatem aperiunt,

hoc ipso regulam aliquam operandi suppedilent et obUgationem

improprie dictam (siquidem res omnis quodammodo sibi debet ut

nihil eUiciat, quod propriae naturae repugnat); nihilominus veri

nominis obligatio et perfecta norma, quae voluntatihumanae mu-

derandae respondeat, in iucUciis iUis rationis concipi nequit, nisi

legis pruprie dictae naturam induant. Id quidem ex iis, tjuae moxdicemus, luculenter apparebit; sed iam nunc innuere voluimus,

ut huius postremi capitis argumentum constet, quod totum in le-

ge eique adnexis nutionibus tractandis versabitur. Porro haeclex

cum in nobis a natura dimanet, naturalis nominatur. Quae vero

ipsam atUaent, ad haec capita revocari possunt: I. Ut eius noUo

et existenUa declaretur ; 11. Ul eam sauctione aliqua gap.dera

o^lendatur; III. Ut oius inauuutur proprietates ; lY. Utad absolu-

tum aUquod praeoeptuia, quod ceterorum vekUi generaUg foraiula

72 DLEMENTA

Bit, reducatur; V. Ut sermo fiat de eiusdem applicatione ad ca-

Bus peculiares. Quocirca quiuque articulis caput hoc comprelien^

detur.

Articulus I.

De conceptu et existentia legis naturalis,

46. Leges generatim a Montesquieu definiuntur ita ut sint ne-

cessariae relationes, quae ex rerum natura dimanant <. Hinc au-

ctor ille ad legem moralem liominis deveniens, eam reponere vi-

detur in respectibus qui ex constitutione naturae, qua homocon-stat, proficiscuntur 2. Yerum hae notiones parum obiecto conso-

nant. Lex enim, etsi naturae rerum earumque relationibus conso-

nare exiw,at; cum iis tamen confimdenda non est; sed eujs con-

ceptus, si generalim sumitur, regulam potius quamdam exhibet,

iuxta quam rerum operationes determinentur, Haec acceptio la-

tissime patet, et iuxta ipsam rebus omnibus lex attribui potest.

Sic corpora inanima, plantarum gencra, belluae, liomines, quid-

quid denique operatur, suis legibus instruitur.

At pressius hoc nomen normis, quae a ratione artibus praescri-

buntur , significandis aptatur. Sic dici solent leges picturae, leges

poesis, leges eloquentiae, leges aestheticae.

Tandem stricta et propria acceptione lex actiones morales respi-

cit ac regulam exprimit, qua illae temperantur. Eius etymon a h-

gando duci potest, quippe lex obhgatione, quam afTert, vohmta-

tem ad has actiones potius quam alias exerendas adstringit. Hoc

sensu accepta lex definilur a S. Thoma: ordinatio rationis acl bo-

num coimnunc ab eo, qui curam communitatis habet^ promul-

gata 5. Quae descriptio optima est, et ad conceptum legis plene

declarandum accommodata. Gum enim ordinatio rationis dicitur,

innuitur in primis origo, quam ab intellectu et vohmtate lex ha-

bere debet. Etsi enim legislator, cum legem condit, iussione vohm-

tatis subditos obUget atque ad consentaneum finem ordinet; ra-

tionis tamen ductu et norma regitur, ut imperio actiones subdito-

rum sic respiciat, quemadmodum natura et rectus ordo postulat.

Additur autem ad bonum commum , ut lex distinguatur a prae-

cepto, quod non toti communitati, sed pecuhari personae imponi-

nitur, atque etiam a privato homine iniungi potest qui dominio ali-

'I Esprit des lois 1. I, c. ^.

2 Ib. c. 2.

3 Summa Theol. I 2, q. 00, art. 4.

ETHICAE 73

quo ornatus sit. Et quoniam communitati nemo praecipere potest,

nisi is, qui eiusdem gubernator estac rector; idcirco dicitur or-

dinatio haecrationis abeo^ quicuram communitatis habet^ pro-

licisci. Denique cum imperare idem sit ac subditos ad convenien-

tem ordinem obligando applicare , applicatio autem eiusmodi in

subiecto intelligente non aliter nisi per cognitionem haberipossit,

quae certe manifestationem inchidit; evidenter apparct cur legis

defmitionem promulgatio ingrediatur.

47. Ut autem de legis partitione aliquid innuam, ea generahter

dividi potest in divinam et humanam. Illa a Deo immediate fertur;

haec contra ab homine, potestate tamen a Deo in eumdem derivata.

Kisi enim haec derivatio subaudiatur, concipi nullo modo potest

quod homo bomini iure imperet. Prior dispesci solet in aeternam,

naturalem et positivam; posterior, quae positiva semper est, di-

viditur in ecclesiasticam et civilem. Lex aeterna nihil aliud est nisi

dictamen divinae sapientiae et voluntatis ab aeterno decernentis

ea,quae homo aut facere tamquam bona, aut cavere debet tam-

quam mala; detiniturque a S. Augustino : ratio vei voluntas Dei

ordinem naturalem conservari iiibens,perturbari vetans • . Porro

eius participatio in ralionah creatura, seuipsa lex aeterna quatc-

nus rationah creaturae dirigendae apphcatur eidemque naturali

hmiine manifestatur, legem naturalem constituit. Quae proinde

nihil est ahud, nisi ipsa ratio naturahs hominis prout discernit

actiones convenientes et repugnantes naturae humanae ac prohi-

biiionem vel imperium divinum nobis otfert , ut a malo avocemur

atque ad bonum flectamur. Lex vero positiva generatim inspecta

ea est, quae non per lumen naturale , sed ahter signo aliquo ex-

terno promulgatur, voce nimirum aut scripto ; hcet quandoque na-

turahs esse possit ratione materiae, qualenus ahquid iubeat aut

vetet, quod iam per naturalem iegem iussum est aut prohibiUmi,

Quod si mere positiva sit, de iis statuit, quae vi naturae definita

non sunt, sed a voluntate superioris determinantur. Atque haec

si a Deo fertur, ut lex veleris fuederis aut evangelica, appeilatur

divina; sin ab homine, humana dicilur. Quae quideni humana lex

vocatur ecclesiaslica, si Ecclesiae auctoritate sciscitur; vocaturci-

vihs, si fertur a persona civilem iurisdiclionem habente.

lamvero ceteris omissis, de nalurah tantum hic loquimur, et

consequenler de aeterna, quae ilhus fundamentum est et princi-

pium. Ac primum an lex islaec naturalis vere in homine reperiatiu",

quemadmodum in titulo propositum est, investigabimus.

1 Lib. 22 contra Faustum c. 27.

Propositio I.

Exstat in homine lex natitralis.

4S. Probatur primo ex tcstimonio conscienliae. Nam qiiisqiie

"vivide experitur ex innata vi meiitis praclica qiiaedam in se dicta-

mina efflorescere, qnibus non modo quid suae naturae ac fini con-

Yeniat vel di?crepet iudicetur, sedprorsus actiones nonnullae tam-

quam honestae et fini necessariae praecipiantur, aliae tamquamturpes et fini oppositae vetentur. Eiusmodi sunt ex. gr. parentes

cole; Dco convenientem cultum cxliibc; quod tibi fieri non vis^ al-

teri ne feceris; rationcm sensibus ne subiicias^ etalia innumera

generis eiusdem. Alqueliaecdictamina sic audiluquodaminterno

homo percipit, ut vere imperio aliquo ad ea, quae natura sua bona

sunt, compleclcnda, quaevero suntmala, repudianda seadstringi

sentiat. Gui voci inlrinsccus praecipienli si homo nonpareat; sic

stimulis angilur, et trepidatione quadain mentis afficitur: ut, licet

actio eius interna sit ac nemini pateat, tamen ipscmet se incuset

et arguat et poenam a suprema quadam potestate sibi infligendam

expectet. Neque id ab assuetudine aut educatione vel alia contin-

gente causarepeti potcst; quia universale est et conslans, eleius-

modi, ut penitus in contrarium verti nequeat, nisi fortasse in uuovel altero qui omnem peneluimanitatem exuerit. Quare sapienter

TuUins, de ea lege loquens, aiebat: « Est igitur haec non scripta

« sednatalex, quam non didicimus, accepimus, legimus ; verum« ex natura ipsa arripuimus, hausimus , expressimus, ad quam« non docti sed facti, non instituti sed imbuti sumus '. »

Probatur sccundo cx ipsa voluntatisnatura. Omnis agendi vis,

cum ad operationem sibi consentancam ordinetur, determinalione

aliqua afficienda est, qua ad eiusmodi operationem flectatur. Si

haec infli'xio in determinatione pliysica consistit et cum ipsa rea-

litate facultalis confunditur, facultasnon libera sed necessaria erit

in opcrando. Sin facuitas libertate ornatur; determinatio eiusmodi

nonnisi moralis esse poterit, in imperio nimirum vel prohibitione

posita, vi cuiiis ad debilam actionem convertatur. Praeler enimphysicam necessitatem, quae ex determinatione naturae oritur,

non alianecessitas cogitari potest (qnae cum indifferentia physica

conciiieturj nisi necessitas et determinatio moraUs, quae ex ius-

sione etpraecepto dimanet. Sedvoluntas vis quaedam agendi est,

i Orationo pro Milone c. Ui

ETHICAE 75

et libertate inditferentiae donatur. Determinationem igitur non

ptiysicam sed moralem postulat; nimirum ex lege ortam, quae

iubendo et vetando illam ad congruentem operationem adducat,

a discrepanteretrahat. At vero cum eiusmodi determinatio abipsa

natura voiuntatis requiratur; iussa vel prohibitiones, qnae illam

gignant, in ea facultate reperiri debent, quam voluntas naturali-

ter iu operando sequitur, et cui quoad directionem subiicitur. Roc

autem officium et munus nonnisi rationis proprium est. Ergo ia

ratione, pront directrix est voluntalis, inveniri debent praeceptio-

nes qnaedam atque iussa, quibus voluntas ad bonum moraliter

obligeturet determinelur, physicalibertate sarta tectaque manen-

le. Atqui idaliud non est quidquam, nisi legem naluralem. adstrue-

re. Ergo lex naturalis in homine existat necesse est.

Probatur tertio ex conceptti divinae sanctitatis et sapientiae.

Sanctitas divina postulal ut Deus non soium divinam bonitatem

in se adaequate diligat amore intinito et necessario, verum etiam

ut ordinem a divina sapientia dictatum amet ubicumque relu-

ceat, alque a ceteris entibus divinae potestati subicctis servatum

velit, prout singulorum natura fert. Id vero respeclu naturae ra-

tionalis et liberae non aliter eflici potest, nisi praescriptione et

lege, qua ordinis huius observantia iubeatur.

Itemque, bonus et sapiens gubernator naturas suac curae com-

missas ad debitum finem dirigire et promovere debet. Id igitur

Deus praeslat, potissimum respectu hominis qui nobilissimum

opus creationis est. At cum homo liber sit, non alia ratione in li-

nem et media, quae illuc ducant, incitari potest, nisi lege, quae

iubendo et vetando morali necessitate ipsam adstringat. Ergo etc.

Nec dicas ad voluntatem in proprium obiectiim inclinandiim

sufficere iudicia rationis, quibus honestum et debito ordini con-

veniens a turpi et naturae contrario distingnatnr; quin opus sit

uteiusmodi iudicia rationem legis induant, ac proinde obiiciantur

tamquam iussa divioae voluntatis cui obtemperare homo vi natu-

rae teneatur. Nam in primis si ila esset, ratio providentiae in Deo

non satis servaretur ; siquidem concipinequitrcctus et bonusgu-

bernator, quin simul concipiatur velle et iubere ea , quae ordo

praecipienda esse dictat, ac nolle et vetare contraria. Deinde ratio

per iudicia, moralitatem aclionis tantum aperientia, non aliud fa-

caret, nisi quod obiectum voluutati proponeret. Obiectum enim

voluntatis proprium cst bonum et malum non physicum sed mo-

rale;circa quod eius actus liberin hac vita versatur. Alqui, utdi-

ximus, quaeque facultas determinatione eget circa obiectum sibi

respondens. Ergo ut voluntas adbonum sibi proprium amplecten-

7(> ELEMENTA

diim, maluiii vero vitandum flectatiir, aliqnid alind in iis iiidiciis

concipi dcbet, praeter nudam moraiitalis manifeslationem. Iloc

autem aliud esse non potest nisi ratio praecepti aut proliibitionis,

quae non modo ad divinum intellectum sed etiam ad tlivinam vo-

luntatem respectum includat. DeuiipieifJ omniuo riquiritur a con-

ditionc dependentiae,quae voluutati creatae competit. Etenim

voluntas non raodo rationalis est, seu talis quae rationis ductum

exquirat; sed etiam natura sua dependens est a Conditoris in-

tellectu et volunlate. Krgo si operalio conditionem naturae sequi

debet; ea crit actio voluntatis propria, quae ntramque dependen-

liam involvat. lam vero si iudicium vuluntatcm dirigens, morali-

latem dumtaxat actionis ostenderet, quin praecepti ralionem con-

tineret; rationalem quidem operationem voluntatisefliceret, etad

summnm dependentem redderet a divina sapientia; sed depen-

dentiam a divina voluntate illi neuliquam imperliretur. Ut cnim

voluntas creata actn suo eiusmodi postremam dependenliam pro-

fiteatur, agere debet tamquam voluntas ab altissima illa voluntate

dependens, quatenus obediendo id velit quod illa vnlt. Id antem

iionnisi per iussum et imperinm explicari potest, ad ([uae consti-

tuenda non modo dictamen rationis, verum etiam praescriptio VO"

luntatis concurrat.

Propositio II.

AutonQmia ratlonls, qiiam adslminU rationatlstae

,

insania est.

Probatur. Autonomia rationis , ad obligationem explicandani

non assumit nisi seipsam. Vultenim ut animus humanus in ope-

rando non accipiat determinationem nisi a se, qualibet alia exclu-

sa potestate , cuius imperio subieclus sit. Atqui haec opinio stul-

tissima cst. Nam in primis ratio humana declinare nequit ideam

supremi cuiusdam Eutis, (luod auctor fuerit naturae nostrae. Ergo

declinare nequit ideam supremi cuiusdam imperantis,

qui leges

nobisiniponat, velitque servatum ordinem quem rebus improssit.

Rationalistae propterea hac in re delirant, quod in Dei negatione

fundantur; et animo humano modum operandi tribuunt, qui Dei

solius est proprius.

Deinde , si , ut ralionalistae volunt, hanc ideam mens nostra

declinaret; tunc omnis obbhgationis nolio corrueret,

qiiod non

omnes rationalistae velle videntur. Et sane obligatio exercitium

iurisdictionis et poteslatis iu obhgante subaudit , atque ideo dis-

EtHICAE 77

tinctionem exqiiirit inter obligantem et obligatum , seu inter su-

periorem et siil)ditum. Atqui ratio liominis ab ipso homine non

distinguitur , cum non sil nisi eiiis facultas ; multo autem mi-

nus considerari potest tamquam superior respectu illius ,cum

facultas non sit nisi velul instrumentum subiecti ad quod perti-

net. Ergo in sontentia rationalistarum animus humanus omni ob-

ligatione veri nominis solveretur , ac proinde incredibihs pertur-

batio ordinem moralem et iuridicum invaderet.

Pxatio in nobis principium est obligationis non gignendae sed

cognoscend.ae ; atque ideo non ahter inspici potcst, nisi tamquam

praeco qui nomine Auctoris naturae loquatur, etper quem Auctor

nalurae sua iussa manifestet.

At inquies: si itaesset, tunc in quohbet iudicio practico ratio-

nis cogitandum essetde Deo;quod falsum est. Xam saltem saepc,

cum talia iudicia proferimus, de Deo minim.c cogitamus.

Resp. Etsi nos quandoque in eiusmodi eiTormandis iudiciis

non cogitemus exphcite et distincte de Deo , semper tamen co-

gitamus imphcite et confuse. Semper enim in ilUs involvitur ob-

scurus sakem et indishnctus conceptus ahcuius occuUae pote-

statis,quae nobis imperet

,quaeque obiective inspecla et in sc

non est aliud nisi Deus ; hcet id forte nos aliquando eo actu

non advertamus. Etenim Dei existentis et providi notione sup-

posiia , cum nos eiusmodi prachca dictamina,quae ad bonum

impellunt atque a fraude deterrent , intime audiamus tamquam

ahquid a natura nostra rahonali necessario pullulans;

profecto

intehigimus ahum auctorem illa habere non posse nisi eum , a

quo natura ipsa procedit et gubernatur. Is enim dumtaxat in-

fhixum exercere potest in constitutionem ipsam naturalem rationis

nostrae, eique normam operandi praescribere. Quam sane verita-

tem experientia quoque conhrmat. Nam quisque (modo a natura

ducatur , eamque prava consuetudine non penitus deturpaveritj

,

si forte crimen utcumque occultum atque animo internum admit-

tit, pavore quodam invitus afticitur acfirma persuasione agitatur

se non impune id laturum.

49. Hinc sequitur peccatum plhlosophicum ', quod aiunt,pos-

sibile plane non esse. Nam dictamen rationis solam moralitatem

actionum nobis aperiens, etsi abstractione mentis , ut fecimus,

'l Peccatum pliilosophicura appellant, actionem qua quis operciur contra dicla-

nien rationis,quod obiectum manifostct tamqnam naturac difforme

,quiii de Deo

ciusque lege quiJquam cogitct ; ac proinilo, lirot uaturam lacdatj Dei tamen oflcn-

sam non incurrat.

78 ELEMEXtA

considcrari seorsnm possit ; tamen realitor et in se,

pront actu

in nobis gignitur, nunquam dissociatur ab imperio, quo bonum

ad fiaem necessarium prosequi , malum aufugere iubemur. Di-

ctamen aatem ralionis hoc impcrio affectum legem constituit

,

cuius praevaricatio confuse saltem apprchenditur ut offensa Dei

;

siquidcm, ut diximus , iudicium,quod aliquid iubet aut vetat,

lioc ipso implicitam notionem habct Superioris cuiusdam naturac,

cuius , si conlra facimus , auctoritatem contemnimus. Atque hinc

cliam apparet quid sit necessitas illa moralis,quam obligatio le-

gis inducit. In hoc enim sita est,quod nequeat homo eius legis

iiupcrio rchictari, quin non modo ordincm rationis a divina sa-

"IiiGntia dictalum pessumdet, verum etiam supremi legislatoris vo-

luntatem transgrediatur.

PROPOSITIO III.

Admitti debct lex quaedam aeterna.

ro. Prob. Deus in aoternitate operatnr. Gum enim sit Ens

innnutabile, quidquid facit, ab aeternitate facit. Nam aeternitas

indivisibili sua duratione lempus omne complectitur , eiusque

initio ct partibus tota siinul atque immota rcspondet. Ergo Icx,

quatcnus in Dco iubente consideratur , acterna dici debet ; cumaliud non sit quidquam nisi ralio et voluntas divina, quae ho-

ncPta praecipiat, vetetque contraria.

Thomasius lianc aetcrnam legom ab omnibus plane Scholasti-

cis admissam, acriter impugnavit, eamque ut figmentum materiae

improductae clhnicorum non absimile traduxit «. Atquaminepte

id fecerit , ncmo sanus non videt. Nam si lex humana, quae a

principe quopiam fertur , nequit scripto exarata subsistere,quin

ante in mente ct voluntate eius ,qui eam tulit, subaudiatur; quo-

modo lcx naturalis,quae non tabulae , sed animis nostris a Deo

supremo omnium gubernatore insculpta est, cogitari poterit, quin

hoc ipso in divino intellectu et voluntate aeternum extitisse con-

cipiatur? Ccrlc, ut ratio humana participatio quaedam est et ima-

go divinae rationis; sic veritates omnes tum speculativae tum pra-

cticae radii quidam sunt lucis aeternae el imagines veritatum ae-

ternarum, quaeindivina mentesubsistunt. Quibus (side practicis

sermo est) subaudito decreto creationis entiumrationaUum, divina

voluntas accedat oportet, quae praecepta illa tamquam normam im-

\ InstU. Jurisprudentiae dimnae 1. I, c, ^, §. 31,

ETHICAE 79

ponat Yoluntati creatae. Deus enim, cum sit sanctus et iustus et pro-

vidus,nequil non praescribere operationesiuxla exigentiam tinis«et

dictamina suae sapientiae. Hinc in prima propositione existenliam

legis naturalis pro liomine derivamus. At lex naturalis, quae iudiciis

practicis iubentibus vel vetantibus rationis nostrae continetur, non-

nisi derivatio quaedam et participatio legis aeternae censenda est.

Immo si non subiective, quatenus in actibus humanae rationis viget,

sed obiective, quoad praecepta nimirum quae proponit, spectari ve-

lit; cum ipsa lege aeterna, obiective pariter considerata, confundi-

tur. Id enim ipsum quod lex naturalis iniungit, lege aeterna conti-

netur; a qua non differt nisi in hoc: quod illa legem exprimat prout

in supremo legislatore est , ipsa vero eamdem significet prout re-

cipitur in homine. Quod sapienler TuUius intellexil, ubi de lege sic

ait: « Lex nil aUud est, nisi recta, et a numine deoruni tracta ra-

« tio -•. » Tum alibi: « Hanc video sapientissimorum fuisse sen-

« tentiam, legem neque hominum ingeniis excogitatam, nec sci-

« tum aliquod esse populorum; sed aeternum quiddam, quod uni-

« versum mundum regeret , imperandi prohibendique sapientia.

« Ita principem legem illam et ultimam, mentem esse dicebant

« omnia ratione aut cogenlis aut vetantis Dei : ex qua illa lex

,

ft quam Dii humano generi dederunt, recte est laudata . . . Erat

« enim ratio profecta a rerum natura et ad ad recle faciendum

« impeliens et a delicto avocans,quae non tum denique incipit

« lex esse, cum scripta est; sed cum orta est. Orta autem simul

« est cum mente divina. Quamobrem lex vera atque princepg

« apta ad iubendum et ad vetandum ratio est recta summi lovis 2.»

Adverte tandem legem aeternam,quae in Deo tamquam in

supremo principe omnia dirigente et ordinante reperiri dicitur

,

respicere solas actiones creaturarum, non vero ipsas operationes

divinas, quasi Deus in operando legi subiiciatur. Etsi enim dicta-

mina divinae sapientiae dirigant quodammodo divinam volunta-

tem, quae aliud velle non potest, nisi id quod a divina sapientia

ut iustum et rectum proponitur ; nihilominus dictamina eiusmodi

respectu Dei rationem legis habere non possunt. Non enim exhi-

bentur utiussa superioris cuiusdam, cui Deus pareat; Deo siqui-

dem niliil est superius. Sed proponuntur dumtaxat tamquamiudicia mere indicantia quid deceat ac rerum naturae conveniat.

Huic aulem ordini suae sapientiae contradicere Deus nequit, nonquia obhgatione uUa adstringatur, sed quia sic exquirit perfectio

1 Philippic. 2, n. ^2.

2 De Legibus lib. 2^ «. 4.

80 ELEMENTA

divinae voluntatls, qnae rectissima esse debet, et nunquam a ^a-

pientiadisiungilur.

Solvuntur ohiectioncs.

51. Contra existenfiam legis naturalis. Obiicilur I. Si lex na*

turalis esset in homine , libertas omnis de medio pelleretur. Lexenim coactionem et necessilatem imponit, isque elfectus proprius

legis est.

Resp- Lex coactionem et necessitalem imponit non pbysicamSed moralem. Non enim violenliam infert , sed voluutalem ad

ea, quac bona et recta sunt, allirit. Nec eam potestate privat exe-

rendi pro kjbito unam aut alleram aclioncm ; sed lantum ad

banc polius quam aliam eliciendam obligal sic , ut nequeat crea-

tura rationalis legi refragari,

quin a tlue desciscat iniuriaque

legislatorem afficiat ; nec possit aliler finem assequi et obedien-

tiam supremo gubernatori debitam servare , nisi exerendis vel

declinandis actionibus,quae iubenlur aut vetantur. Atque haec

tantum moralis obligatio et necessitas est etrectus proprius legis.

Id vero bbertati propriae bominis non .opponitur , sed consonat

potius, Libertas enim a Ucentia magnopere diirert. Haec leges

excludit, illa physicam dumlaxat iiecessitalem. Immolibertashoc

ipso quod inditiereniiam voluntati alYert, legem postuiat, ut vo-

luntas dirigatur, et eo modo, qui possibilis est, ad id, quod ex-

pedit , inclinetur. Unde in probationibus ex libertate physica

,

qua homo praeditus est , existentiam potius legis naturalis deri-

vavimus.

Obiic. IL Si lex naturalis daretur , a natura hominis separari

non possel. At oplime separatur. Nam infantes, utpotequi nullumiudicium mente proferant, legem naturalem profecto non habent,

quae iudiciis ralionis practicaecontinetur.

Resp. Distinguendo: a natura hominis separari non posset vel

in actu vel in habitu et constitutione naturae considerata, conce-

dimus ; semper in actu, negamus. Etsi infantes, qui nondum ad

usum rationis pervenerunt , iudicium nullum edant , ac proinde

actualibus dictaminibus legis naturahs careant; tamen illam iampossident in habitu quodam naturali et conformalione ipsius in-

telligentiae,quae iliis in animo insidet

,quamvis ad exercendas

proprias actiones nondum expedita sit. Id vero maxime sufficit

,

ut lexanatura innasci dicatur; secus, si semper actuale iudicium

requireretur , etiam adulti , cum ex. gr. dormiunt , lege naturali

carerent. Immo ea lex iugiter mutaretur ac desineret, quippe cum

ETHICAE 81

mens assidue ab uno iudicio ad aliud gradiatur, pro rerum, quaeobiiciuntur aut commemorantur, yarietale. At vero semper eademconformatio intelligentiae manet, quae cum existentia ipsa recipi-

tur, et qua homo delerminatur ad iudicandum id,quod ordo

exigit , esse faciendum,quod autem ordini repugnal , esse de-

clinandum.

Obiic. III. Ideo lex naturalis adstruitur, ut sit norma actionum

in homine. Atqui ad id sufficere potest voluptas aut dolor, qui exobiectis profluit; vel saUemipsa naturae propensio, qua ad obie-

cta nobis convenientia inclinamur.

Resp. Dolor et vohiptas nequeunt esse norma actionum humana-rum multiplici ratione. Primum, quia suntaliquidvagum etincer-

tum et mutabile et pendens ex circumstantiis et airectionibus ac-

cidentahbus subiecti. Deinde quia sic ordo rationis penitus perver-

teretur. Saepe enim obiecta inferiora, quae supremo bono animi

opponuntur, maiorem delectationem afferunt propter sensibiU-

tatem, quae vividior est , et propter passionum vehementiam quae

mentis iudicium turbant. Tandem quia non sunt proprium obie-

ctum rationis, quae ordinem spectare debet et id quod ab ordine

praecipitur. Unde prima pars difficiiltatis nimis aperte falsa est

;

nec mirum videri debet, si eam probavit Helvetius • qui, ut bonus

sensismi propugnator, nihil in homine, praeter sensum agnovit.

Alteri vero difficaUati reponimus propensionem seu instinctum

naturae opitulari quidem ad actionem exerendam , et indicium

quoddam exhibere, quo ordinem a Deo in rebus constabihtum

coniiciamus ; at veram normam operandi pro ente rationali con-

stituere nequaquam posse. Hoc enim non caece in obiectum ferri,

sed ab ordine, quem vi inteUigentiae detegit, duci debet ; eum-

demque sequi adstringitur, etiamsi nuUa inclinalione instinctiva

ad iUum incitaretur. Ut omittam ceteras rationes, quas supra ad

existenUam legis naturalis adstruendam adduximus, quas hic ite-

rum commemorare non vacat.

Articulus II.

De sanctione legis naturalis.

52. Sanctio nominantur praemium aut poena a legislatore pro

gervantibus aut transgredienubus legem constituta. Porro quid de

ea respeclu legis naturaUs lumine rationis doceamur, tribus pro-

positionibus explicabo.

i De l'esj)rit. dlse. 5, cli. I,

Bl ELEMENTA

PROPOSITIO I.

LecC naturalis sanctionem aUquam necessarh sibi

vindicat.

Probatur primo ex conccptu iuslitiae. y^hm, iit ostendiQius sii-

pra •, lionio actibus suis meretiir aut demeretur apudDeum; me-

rito autem praemium, demerito poena respondet vi iiustitiae. De-

us igitur dum honestas actiones iubet ac turpes vetat, debet pro-

fecto utrasque rependere; nequitenim eius voluntiis ab ordine iu-

slitiae recedere.

Hoc argumentum dum necessitatem sanctionis pro lege natura-

li demonstrat, ostendit etiam Deum quolies nocentes punit, noninipetu vindictae aut caecae cuiusdam propensionis abripi, sed

duci tantum amore bonitatis et ordinis. Pxetributio enim, quae pro

qualitate operum ex ordine iustitiae derivatur, rectitudinis profe-

cto et bonitatis conceptum importat. Apposite S. Tliomas « Adff perfectam Dei bonitatem pertinet quod niliil iaordinatum in re-

« bus relinquat . , . sub ordine autem iustitiae, quae ad aeqnali-

« tatem rcducit, comprchendunlur ea, quae debitam quantitatem« excedunt; excedit autemhomo debitum snae quantitatis gradum,« dum voluntatem suam divinac voluntati praefert satisfaciendo

« ei contra ordinem;quae quidem inaequalilas tollitur, dum con-

« tra voluntatem suam liomo ahquid pati cogitur secundum ordi-

«nationem •. » Poena igitur est reactio veluti quaedamrationisetiustitiae ad ordinem perturbatum restituendum eo modo quo con-

Tcnit. Unde iudcx quo magis ratione ducitur et iustitiae amoreafficitur, constantius poenam flagitiosis decernit ac magis inexo-

rabile iudicium profert.*

Probatur secundo ex sanctitate divina. Nam sanctitati divinao

repugnat ut obedientiam a pervicacia, virtutem a vitio, in enti-

bus a se dependentibus, practice non discriminet. Id vero conse-queretur, si honestis moribus praemium, turpibus poenam nonrependeret, sed aequa sorte tum bonos tum improbos afficeret,

Itemque, si odium quo sanctitas scelus prosequitur, amorque, quovirtutem diligit, in gubernatore et principe potentissimo efficax

est; profecto exigitur ut virtuti praemia, flagitiis poenae con-gruentes aptentur.

Probatur tertio ex divina sapientia et providentia. Nam pro-Yidi legislatoris sapientia exposcit, ut efficaciter, quantum decet,

1 Contra Genks lil>. %j c. 1 56^

fiTHtCAti 8S

ad iegum obsemntiam subditos determinet. Curare igitur debet,

ut qui leges cuslodiunt, felices hac sua obedientia evadant; qui

contra violant, miseri efticiantur. Praesertim vero id locum liabet,

cum ad, legem servandam saepe maguis huius yitae bonis nun-^

lium mittere necesse sit ac magnas calamitates incurrere ; contra

ad legem transgrediendam saepe homines fuga gravissimi incom-

modi aut amore praegrandis emolumenti soUicitentur. Itemque^

cum prima radix omnis appetitionis sit felicitas; nequit iuxta sa^

pientiae ordinem impelU homo ad legem servandam, nisi simul

ipsi monstretur hac via se ad felicitatem esse pervenlurum. Yi-

cissim, cum radix omnis aversionis sit fuga maU; nequit homocongruenter ad violationem legis cavendam incitari, nisi magnamcalamitatem violanda lege se subimrum consciat.

Nec dicas sufficere ad id, ut ipsa legis custodia sitbonummo-rale, eius vero transgressio sit malum. Nam in primis quotus quis-

que est tam praecellenti virtute ornatus, qui legem custodire velit

hac ductus tantum ratione, quia Deus iubet;praesertim in casibus

difficilioribus , in quibus humana debilitas plura adiumenta requi-

rit? Lexautem cum communitatem respiciat, motiva, quibusful-

citur , omnibus accomodare debet. Deinde, hic non spectatur quid

subdito sufficere possit, sed cn id deceat ex parte sapientis legisla-

toris,qui ordini et inchnatiooi naturae consentaneus esse debet.

lamvero nemo non videt ordinem postulare ut iis, qui bene agunt,

bene sit; contra turpis actio scelestis malevertat, atqueita verafeli-

citas cum sola virtute copuletur. At id quo pacto fieret, si virtus ir-

remunerata maneret, flagitium nullo supplicio plecteretur? Prae-

sertim cum non raropro virtute servanda maximis bonis, animumvehementer allicientibus, spoliari ac mortem ipsam oppetere opor-

teat; contra scelestissimi homines saepe omnibus deliciis diffluant

ac lurpitudinem vitii non modo parum curent, verum etiam de-

cori sibi tribuant.

PROPOSITIO 11.

Sanctio legis naiuralis futuram 'Oitam respicere debeti

Prob. Praemium virtuti adaequatum bonis praesentibus contineri

non potest. Nam haec omnia et vitam ipsam amittere parati esse

debemus, pro virtutis incolumitate servanda. Praemium autemalicuius rei nequit profecto iis contineri

,quae iuxta ordinem ra-

tionis spernenda sunt, ut illam tueamur. Praeterea virtuti» exerci-

tium in bonum et felicitatem subiecti redundare deb«t. Ergo prae-»

8'iELEMENTA

mium virtuli debituni tale sit necesse est, ut omaia bona huius

vitae superet ; siquidem virtutis custodia aliquando horum omnium

privationem importat.

Idem pari rnodo dicatur de poena; quae, nisi huius vitae ambi-

tum excederet, congruenti ordine non informaretur. Nam saepe

ad scelus patrandum homo magnis bonis terrenis allicitur; etcon-

tra omnibus vitae commodis et existenliae ipsi nuntium mittere

aliquando debet, ne flagitio inquinetur.

Propositio III.

Praemium bonis et pocna impiis retribuemla consistit potissimum

in consequutione vel amissione ultimi finis.

53. Prob. Bonis operibus, a lege iussis, homo veluti in via se

constituit qna ad flnem recta pergit. Nam honestae actiones sunt

quasi passus minores vel grandiores, quibus ad liuem homo gradi-

tur; contra pravis actibus a iine deflectit ac viam plane oppositam

incedit. Ergo cum tempus itineri destinatum desierit, necessarium

omnino erit, ut qui viam cucurrerit, quae ad finem ducebat, fi-

nem assequatur; ac si forte levi quadam neghgenlia moratus sit,

eam expiet alque ad hnem tandem aliquando admittatur. Vicis-

sim, consimili ratione necesse est, ut qui tine contempto, viam

omnino contrariam inierit, is fine prorsus privetur. Repugnalenim

ut via ad terminum ahquem ducens illuc non ducat; pariterque

absurdnm cst ut per semitam omnino contrariam eodem pervenia-

lur. Ergo saltem adeptio vel amissio hnis ultimi custodiam vel vio-

lalionem legis naturahs sequi debet, eiusque sit oportet veluti in-

terna quaedam et naturahs sanctio. At vero hnis adeptio vel ainis-

sio, quae intuitu operum conferatur, praemii aut poenae rationem

induit. Ergo etc.

JNihilominus pro plena et accommodata operibus retributione id

minime sufficit; sed requiritur etiam pro singulorum in suo ge-

nere diversitate peculiaris bonorum largitio ac positiva supplicio-

rum inflictio. Non enim omnes frugi et boni aequo modo et iisdem

virtutibus ornati ad hnem perveniunt. Quapropter iustitia exigit

* ut inter eos remunerationis eliani sit discrimen, nec aequahmen-

sura finem consequantur. Similiter non omnes pravi et impii se

iisdem sceleribus inquinarunt, sed maxima varietate maiorem ahi,

alii minorem turpitudinem contraxere. Non igitur omnes aequipa-

randi sunt in poena (quod contingeret si adeptione finis tantum pri-

yarentur) ; sed positivo supplicio magis vel minus pro varietate fla-

ETHICAfi 85

gitiorum plectendi sunt. Quod etiam ex alio emergit capite, qua-

tenus pravis operibus non modo tlnem contempserunt, sed eliam

positive ordinem perturbarunt.

Solvuntur difficultates.

54. Obiic. ! Exercitium virtutis multa bona comitantur, nimi-

rum splendor et decus quo virtus subiectum exornat ; excellentia,

quam inducitin animum ; valetudo et opes, quas saepe atfert ; ma-ximopere pax et iucundissima conscientiae tranquillitas, a quanunquam dissociatur. Haec igitur haberi polerunt virtutis praemia

;

quin sanctio, quae alteram vitam respiciat, oblrudatur. Similiter

congrua flugitiorum poena erit angor et stimulus internus, qui

assidue flagitiosum animum torquet; turpitudo ipsa vitii; passio-

num tumultus; vitae brevitas; atquealia eiusmodimala, quaecri-

minum sunt pedissequa.

Resp. Haec etiam sanctionem aliquam constituunt, sednon per-

feclam et plenam, qualis ab ordine rerum et sapientia divina re-

quiritur. Gonstituunt, inquam, sactionem atiquam; quiacumnon-uulla ex liis semper et natura sua, alia saepe pro ordinatis rerumeventibus virtutem et vilium consequantur ; divina ratio et volun-

tas ea etiamiatendit decrevitque. iS'on constituunt vero sanctionem

perfectam;quia in primis aliqua ex hisce bonis, quae vel natu-

ralia dicuntur (ut valetudo, ingenium et alia eiusmodi), vel for-

tunae nomiuanlur (utopes, liouor et similia) , non semper virtuti

iunguntur nec semper a vitio separantur; sed saltem utrique pro

circumstantiarum varietate sunt communia. Quamquam dubitari

admodum posset an in praesenti statu temporalia illa bona magis

virtuti, quam vitio faveant.

Doinde illa etiam bona, quae in hac vita naturalis quaedam et

necessaria virtutis consecutio sunt, atque illa mala, quae intrinse-

cus cum vitio copulantur , a perfectae sanctionis conceptu multi-

plici ratione deficiunt. Nam turpido vitii a perditis houiinibus, ob

pravum habitum, saepe non amplius liorrorihabetur; tum celari

potest ac mentita virtutis veste obtegi. Itemque stimuU conscien-

tiae assuetudine obtunduntur, ac voluptatum ceterarum copia ob-

ruuntur. Contra iucundilas virtutis saepenumero superatur a tor-

mentorum cruciatu et dolore, quo quis aflicitur, cum ex. gr. a ne-

fariorum calumniis famam suam maculari, aut a vioientis et ra-

pacibus rem famiharem dilapidari, necari natos, uxorem rapi, se-

que in carcerem tenebricosum trudi, atque etiam truculenta et

inlionesta morte affici patitur.

80 ELE\fENfA

Postremo, nt demonstravimus, adeptio vel amissio ultimi fmis,

conseciitio quacdani esL naturalis virtutis aut vitii. Ergo, si con-

secutioni tantiim naturali stare volumns, ab iliis abstraliere cogi-

tationem minime possumus. Immo eae veluti pro coronide cete-

rarum retributionuni habendae erunt. Quod si insuper quaedam

bonorum rcmuneralio,quae ab adeptione ullimi finis proficisca-

tur, et positivorum suppliciorum inflictio, utdiximus, adiungitur;

id licet internam et naturalem sanctionem non constituat, sed ex-

ternam potius et voluutariam; tamen a iustitiae ordine etdebitae

proportionis mensura requiritur.

Obiic. II. Saltem poena aelerna reiicienda est, quippe quae di-

vinae clementiae repugnat; et fine ipsius poenae dissentit, quae

semper propter emendationem infligitur.

Resp. Clementia ia recto et sapiente gubernatore nunquam de-

trimentum debet inferre iustitiae. lustitiam autem aeternam poe-

nam llagitiorum postulare, iam in Metapbysica ostendimus -•. Hic

summatim aliquid innuam. In primis, expleto cursu actionum,

quibus homo in via veluti constitutus mereri vel demereri potest,

amissio ultimi finis et culpae rcatus per se irreparabilia sunt, at-

que ideo perpetuo manent. Deinde si poena aeterna non esset,

tandem ahquando scelesti homines proborum sortem aequipara-

rent, quin eos, dum vitam ad merendum datam agebant , flagi-

tiorum suorum poenituisset. Tertio, comminatio poenae motivum

sufliciens repraesentare debet ad homines a culpa deterrendos,

etiam si omnibus bonis huius vitae renunciare et ingentes cala-

mitates subire cogerentur. Id autem, ut ratio et experientia sua-

det, poenae aeternitatem requirit. Nam huius tantum evasio com-

pensare potest tolerantiam malorum, quae saepe pro virtute ser-

vanda sustineri debent. Gulpa denique, ob contemptum infinitiboni

et iniuriam, quam Deo irrogat, infinitam quamdam malitiam sibi

implicat. Ergo poena , ut servetur iustiiiae aequalitas, si non in-

tensitate, saltem duratione, infinitatem aliquam complecti debet.

Ad alterum vero quod additur , repones tinem precipuum poe-

nae non esse emendationem nocentis, sed restitutionem violati or-

dinis iuxta debitam aequalilatis mensuram. Ad rem Taparellius

:

« Quindi apparisce che il gastigo e non un dolore, un tormento

« deir uomo sensitivo, ma una reazione deir ordine conlra il dis-

« ordine, e che nel mondo morale come nel fisico questa reazio-

« ne conservatrice e uguale ed opposta alla azione distruttiva. La

« giustizia vendicativa dunque lungi dall' essere un cieco impeto

\ Psychol. €. 2, art. 4»

iJTHICAfi 87

(i di passione, e fondata in quella essenziale tendenza al vero e al-

« r ordine , che forma la natnra stessa dell' umana intelligenza.

« Ogni disordine essendo una disposizione delle cose contrarie alle

« vere loro relazioni, epperd essendo una falsit^ , ripugna essen-

« zialmente alla mente ; onde essa domanda un violento riiorno

« air ordine perturbato, e questa violenza e il gastigo • . » Yerumde re hac fusius dicemus in iure naturae, cum de capitah poena

sermo incidet.

Articulus IIL

De proprietatibus legis natusalis eiusque fundamento,

o5. Variae legis naturalis proprietates recenseri possent, at nos

praecipuas tantum commemorabimus, quas complectitur sequens

propositio.

PROP.OSITIO.

Lex naiuralis est immutabitis^ imiversalis^ aeterna et legis

positivae fundamentum.

Prob. Nam lex naturalis necessario connectitur cum ipsa essen-

tia creaturae rationalis, et fundatur in ipsa natura divina. Neces-

sario connectitur cum essentia creaturae rationahs; siquidem to-

ta quanta est versatur in praecipiendis aut vetandis iis,quae ex

comparatione hominis cum obiectivo ordine rerum intrinsecus bo-

na aut mala manifestantur, et quae ad Qnem ultimum consequen-

dum necessaria omnino sunt aut contraria. Fundatur in esscntia

divina; quia, ut saepe diximus, rerum natura et relationes, quae

inde necessario emergunt, a divina sapientia dictantur, divinam

essentiam contemplante. Haec enim, quemadmodum in Metapliy-

sica explicavimus, exemplar supremum est rerum omnium pos-

sibilium. Quare lex naturaUsita naturam humanam consequitur;

ut ab ea avelli non possit, eaque exstante nequeat non exstare

aut aliter se habere.

Quod si lex naturalis cum rationali natura necessario nectitur',

universalis etiam sit oportet. Universalis, inquam, non modo qua-

tenus uuiversum hominumgenus adstringat; verum etiam quate-

nus omnibus hominibus, usu rationis fruentibus, innotescat. Se-

\ Saggio Teoredro dl diritto naturah eec. vol. Ij cliss«rt. -i, n. 134,

88 ELEMENfA

ciis natura deficeret in re a fine et essentia ipsa subiecti necessa-

rio requisita, ac Deus non salis providus gubernator esset generis

Imraani. Praecepta enim legis naturae , cum vitam et mores rite

informandos respiciant, magis homini necessaria snnt quam prin-

cipia speculativa; nec deesse possunt, quin homo fme frustretur,

ob quem conditus a Deo est.

Obicctiva vero eius aeternitas inde coUigitur, quod ut supra ex-

plicatum est, lex naturalis sit velut imago et similitudo quaedamlogis aeternae animis humanis indita. Proinde eadem , ac lex ae-

terna, refert praecepta; quae idcirco in se spectala aeterna sunt,

cum non alia duratione metentur, nisi illa qua Deusgaudet. Deus

autem aeternitate fruitur, nec novitate aliqua unquam afficitur.

Quapropter praecepta legis aeterno intellectu concepit et aeterna

voluntate probavil.

Tandem fundamentum est legum ceterarum, quae positivae di-

cunlur; siquidemliae nonnisi ex illa vim obligandi desumunt,necei contradicere unquam possunt, quin lioc ipso omni robore desti-

tuantur. Immo magna ex parte leges positivae aliud non sunt quid-

quam, nisi applicationes peculiares aut determinationes legis na-

tnralis pro locorum, temporum, ac personarum cii'cumstantiis.

Itaque sapienter Tullius has omues proprielates legis naturahs

eomplecteus sic loquitur: « Est quidem vera lex recla ratio, na-

« turae congruens, diffusa in omnes , constans, sempiterna, quae« vocat ad officium iubendo, vetando a fraude deterret.... Huic legi

« uec abrogari fas est, neque dcrogari ex hac aliquid licet. Nec« vero aut persenatum aut perpopulum solvi haclege possumus,« uoque est quaerendus explanator aut interpres eius alius. Nec erit

« alia lex Romae, alia Athenis, alia nunc, alia poslhac; sed et

« omnes gentes et omni tempore una lex et sempitcrna et immu-« tabilis continebit; unusqiie eritcommunis quasi magisteret im-

« pcratoromniumDeus. Ille legis huius inventor, disceptator, lator;

« cui qui non parebit, ipse se fugiet, ac naturam hominis asper-

« natus, hoc ipso luet maximas poenas, etiamsi cetera supplicia^

« quae putant , effugerit * . »

Solvuntur difficultates,

5G. Obiic. I. LexnaturaUs iudiciis rationis continetur, quae no*

bis divinam voluntatem significant circa ea,quae nobis facienda

vel vitanda sunt. At vero divina voluntas libera est. Ergo, si Deo

'l Apiul Lactantilm Institut. divimnim I. 6^ c. 8.

fiTHlCAE ^9

glc libulsset, lex naturalis alia praecepla contraria his, quae modo

continet, complecteretur. Proinde mutabilis dicenda est. 11. Leges

physicae nuitari possunt, saltemaDeo; ergo a pari lex naturalis.

III. Legislator humanus abrogare legem a se latam, atque etiam

dispensare in ea potest. Ergo a fortiori id poterit Deus in lege natu-

rali; secus inferioris esset conditionis, et a reextrinseca necessi-

tatcm acciperet.

Resp. Ex iis ,quae superiore articulo disputala sunt, oppido li-

quet legem naturalem non ad solam Dei vokmtatem ordiuem in-

cludere, sed etiam ad divinam sapientiamessentiasrerum earum-

que intrinsecas relationes neccssurio dictantem. Qiiare ratio boni-

tatis aut malitiae, qnae in lege naturali observanda vel transgre-

diendareperilur, nou uuice dimannt exdivinae voluntatisimperio,

scd etiam ex dictamine divini inlellectiis quirerum essentias con-

templctur, quatenus necessariurn ordinem involvunt ad divinam

essentiam. Immo respectus ad divinam sapientiam, ex quoderiva-

tur honestas vel turpitudo, quae actionum intrinsecammoralila-

tem constiluit, logice praecedit respectum quoillae eaedem actio-

nes ad divinam voluntatem praecipientem vel prohibeniem refe-

ruutur. Lex enim natnralis ea continet, quae ideo praecipiun-

tur qnia boua sunt, ideo vetantur quia mala. Hinc ex divina li-

bertate nihil contra nos desumi potest. Deus enim liber est quoad

rerum existentiam, non vero quoad essentias aut ea quae cum es-

sentiis necessario connectuntnr. Ergo nequit immutare malum aut

bonum, qnod idcirco tale est natura sua quia sic a divina sapien-

tia dictatur. Supposita autem hac interna aclionum bonitate vel

malitia , nequit divina voluntas, quae rectissima essentialiter est,

nou velle aut non praecipere illas actiones, quae bonae sunt et

hominis naturae congruunt; aut non prohibere eas, quae malae

sunt et hominis naturae repugnant.

Atque hinc patet etiam responsum ad secundam et tertiam diffi-

cultatem.Nam magnum discrimen est inter leges physicas mundi

corporei, etlegem moralem hominis. Illae cum essentia rerum non

connectuntLir, et ordinem contingentem respiciunt. Idcirco aDeo,

a quo libere impositae sunt, in conlrarias verti possunt. Xi lex na-

turalis, quae mores dirigit, cum essentia ipsa creaturae rationalis

et cnmnecessarioordine divinae sapientiae maxime nectitur. Owo-

circa mutari aut interrumpi minime potest. ^seque id imperfectio-

nis, sed potius summae perfectionis est; siquidem idcirco-viget,

quia Deus ab ordine iustitiae, quem eius sapientiae dictavit, defi-

cere haud possit. Humanus autem legislator propterea leges suas

jmmutare aut exceptione aliqua restringere valet, quia eiusmodi

90 ELEMENTA

lcfTGS versatilnr rirca ca qiiae non per se et natnra sna bona ant

mala snnl, sed iiunt necessaria vel oi^posila bono communi socie-

tatis ratione circnmstantiarnm et adinnctornm mntabilinm. Unde

evenit nt mntatis circumstantiis, eas variari aut exceptione aliqna

quodammodo mulilari oporteat. IJ vero respectu legis nalnralis

locum non habet; quae, ut dixi , rernm essentias et necessarias

relationes respicit. Qnare quotiescumque lex positiva in mera ap-

plicatione legis naturalis consistit, dispensationem vel mutationem

a nullo superiore patitur.

Poslremonec illud verum est, quodaiebat difficnltas, exneces-

sitate legis naturalis dependentiam a re extrinseca Deoimportari.

Nam interna moralitas, a qua rccedere sanctitas divinae volunta-

tis minime potest, a divina saj^ientia procedit, quae interna Deo

estet cum Deo ipso convertitnr. Quare in tantnm legem nalura-

lem mntare Deus nequit, in quantum seipsum negare non polest

ncc ordini suae iustitiae reluctari.

57. Ut aliquid de fundamento legis naturalis dicamus, eo nomi-

ne non aliud intelligimns, nisi titulum ex quo ius emergit in Deo

illam hominibus praescribendi. Quae invesligatio cum facilis ad-

modum sit, non multmn nos morabitur. Atque ut falsas bac etiam

in re opiniones ante reiiciamus, Moses Amiraldus, de quo mentio-

nem facit Heineccins -i, titulum Inmc respectu Dei in ipsius per-

fectione et bonitate reposuit. llobbes autem illnm repetiit ex ine-

luctabili Dei potentia et contraria hominum imbecillitate, quod

quidem eins systemati de iurc fortioris optime consonat.

At utrnmque errore dccipi nemo est qui non videat. Ad primnmenim quod spectal, perfeclio et bonitas admirationem quidem et

amorem ingenerat, at ad obediendum minime cogit. Vis autem et

potenlia tanlum abest ut ius gignant, ut, nisi ius iam ante suban-

diant, tyrannidem potins et iniustam oppressioncm efforment. Hac

itaque vanitate reiecta, titulum, ex quo ins efflorescit in Deo legeiTx

ferendi bominibus, reponendum iudicamns in dominio quod illi

competit tamquam supremae causae etauctori naturae. Evidenter

enim auctor rei, dominus eiusdemest; acproinde illamad finem

ordinare et inxta exigentiam fmis moderari potest. Non equidem

inbcior ad inris huius usum et actuale cxercitium alia etiam Dei

attribnta concnrrerc, nimirum, sapientiam, bonitatem, potentiam,

et cetera eiusmodi. Sed si prima radix considerari velit nnde ius

ipsnm pullulet, ea in hoc cernitur quod iiomo divinae ditioni peni-

tus subiaceat; cum quidquid babet a Deo per creationem suscepe-

-1 EUmmia luris nat. et gent. 1. ^^ c. ^, §. 40.

ETHICAE 91

ril. Etsi enim qiiod Deus eo iiire uti valeat, ex poteritla dimanet;

quod uti velit, protl«at ex bonitato; quod uli sciat, emorgat exsa-

pientia; tamen quod illud revera liabeat, exsurgit ex pleno domi-

nio quod Greatori respectu creaturarum competit. EiTectus enim

hoc ipso quod a causa procedit, causae subiicitur, a qua id quod

habet accepit; et quo magis haec realitatis dependentia extendi-

tur, eo latius patet subiectio quae inde dimanat.

Articulus 1Y.

De primo et universalissimo legis praecepio.

58. Hoc nomine non ahud intelhgimus nisi abstractam aUquampraecepiionem naturae, quaesit veluti adumbratio elemenli illiiis,

quod iu quolibet iussu legis imphcatur, et ad quam, tamquam ad

generalem formulam, cetera iuris naturalis principia reducantur.

Ouae quidem vestigatio non inutihs censenda est, quemadmo-

dum Burlamacliius existimavit. Etsi enira officia pecuharia homi-

nis cognosci possint, quin uUum supremum principium statu?.lur,

quod sinu suo cetera veluticontineat; tamen priucipium eiusmodi

revera exstat, eiusque detectio ad scientiae perfectionem magno-

pere confert. Et sane in singuhs praeceptis iuris naturae elemen-

tum ahquod commune latenter insit necesse est, in quo omnia con-

veniant, et ex quo vim suam quodammodo mutuenlur. Eiusraodi

elementum, quod ope debitae attentionisetabstraclionis detegitur

et eruitur, propositione ahqua generah exprirai potest, quaequasi

omnium communis enuntiatio habeatur. Atque id ad unitatera et

ordinem scientiae proprium magnopere accommodatur; polissi-

raum quia mens nonnisi in eo, quod absolutum est et priraum,

rationem coraperit eorum quae relativa sunt et secundaria. Hinc

evenit, ut ad leges et principia raaxirae generaha vi naturae ra-

piatur; nec conquiescat, donec eo pervenerit, ubi terminum ulti-

raura et supreraura inspiciat seriei, quara conteraplatur.

59. Yerurane in hoc abstractissirao legis priucipio determinando

erremus, necesse est characteres innuere, quibus instructum esse

debet. K autem his continentur : ut sit simplicisslmum, univer-

salissimum^ semper obligatorium, acl aliud irrcducihHe. Et re

quidera vera, quod irreducibile esse oporteat, neraini dubium.

I\am si superius principium haberet, ad quod revocari et cx quo

inferri posset; iara absolutum et priraum non esset. Qnod autem

raaximara universahtatem exquirat, facile patet. Gum enim ex-

pressurum sit id, quod in ceteris omnibus praeceptis naturae ia-

9^ ELEMENTA

titat, singula complecti debet veluli qnacdam forma commnnls.

Ilinc enascitur sumniae simplicitatis necessitas; siquidem, iit in

Logica explicatum est, quo generalius est aliquid, eo maiori sim-

plicitate gaudet. Denique semper obligatorium est; propterea quod

immutabile elementum exprimit, quod in ceteris omnibus prae-

coptis reperitur, iitcumquc eorum materia varietur; seu, quod

idcm sonat, formalem rationem proponit, ex qua implicite saltem

raovemur, dum ceteris praeceptis obtemj)eramus. Qnare fit ut

omnia oflicia ex ipso derivari possint.

OO. E\ liis fucile sternilur iter ad principium, quod quaerimus,

designandum; sed ante nonnullorum de liac re opiniones discu-

tiendae nobis sunt.

Atquc utearum aliquas, quac celebriores extiterunt, attingam,-

Ilobbes lioc propo^uit, tamquam iuris naturalis uuiversi princi-

pium : quaerenclarii esse pacem , si haberi possit; aut si nonpossit^ comparanda csse auxilia belli. Yerum lioc effatum non

modo caret proprietutd^us paulo ante enumeratis, sed etiam sic

indeterminate propositum a principii moralis notione deiicit. Nonenim ad mores informandos valet, sed acque honestum ac turpe

praccipit, modo alterutrum ad paccni vel bellum vim conferat.

Tum etiam teterriinum egoismum inducit; nec ad officia erga

Deum ulla ratione deducenda iuvat.

Thoniasius hoc aliud adstruit: facicnda esse quae vilam homi-

nis rcddunl ct niaximc diuturnam ct fclicissimam ; vitanda pa-

riter iis opposita. At si ita csset, multa hominis ofticia corruerent,

quoties pro iis implendis pauperiom, aerumnas, odia, tormenta,

mortem ipsam subire oporteret.

Cumberland bcnevolentiam erga omncs])voiu\\i-^ quae nimis in-

determinata est, et ad bonum ac malum facile transferri posset.

Grotiuset VniXcmhi^lns principium socialitatis induxerunt, ho-

miui nimirum quantum in ipso est colendam esse et servandamsocietatem. Hoc autem, ut quisque vidct, primum esse et universa-

lissimum naturae praeceptum minime potest, cum aliunde pen-

deat nec ad omnia protendatur ofticia. Ea enim, quae homo erga

seipsum ac potissimum erga Deum praestare tenetur, manifeste

non continet; quae quidem, ut rite advertit Heineccius, locum

baberent, etiamsi homo solus et extra omnem societatem huma-nam vitam ageret •.

At vcro nec illud quod hic auctor substituit, amorem nempe 2,

quem deinde triplex obiectum spectare dicit : deum, nos ipsos,

-1 De iure naturae cf gentium 1. ^j cap. 5, §. 7o.

2 Ihidom §. 70.

ETHICAE 93

alios homines -•, probandum videtur. Nam amor generatim, sine

determinatione obiecti, pro primo iuris naturalis principio consti-

tui nequit. ^'on modo enim talis est, ut praecepto per se non subii-

ciatur, cum sit affectio quaedam necessaria animi ; sed etiam in-

differentiam retinet ad bonum tum reale tum apparens, tum ra-

tionis tum sensuum. Profecto bonum apparens verum est malum,et tamen amorem excitat. Itemque bunum sensuum, sinc debito

ordine ad bonum rationis, amorem nuilum meretur, et tamen ap-

petitionem sollicitat. Ergo amorper se, abstracte sumptus, nullam

normam operandi suppeditat. Sinvero triplexilla obiecti determi-

natio adiungitur, tunc praeceptio a simplicitate deficit, quam, ut

dixi, piimum legis principiumsibi vindicat. Aqua simplicitate de^

iicit etiam Genuensis, qui primum principium legis naturae lioc

proponit: ius slrictum cuique suum integrctrihue; si ullomodo

laeseris, labefactaveris, minueris, reficito; ni feceris ,parata

ultio. Tum ius praesiclii^ quo hominem cum homine agas^ prae-

stato 2.

Sed ne longius vager ac de recentioribus aliquid innuam, Em-manuel Kant principium, de quo quaerimus, in actione a pviori

reposuit, seu in actione quae fiat unice propter legem rationis

sine ullo respectu ad empiricos effectus, quos progignit. Atque

eiusmodi principium, quod novitatum pruritu imperativum cate-

goricum appelJavit, sic expressit : sic ageut lex^ quam volunta-

ti tuae praestituis ^ vatere possit pro generali norma operan-

di 5. Cousin: cns liherum , mane liberum ^; Damiron: ero/«/?o-

nem plenam omnium facultatum^ tamquam primuni praeceptum

ex quoreliqua ffuerent,decreverunt. DeniqueFiclite, rationalista-

rum facile princeps, pro morali omnimodam indepcndentiam\

pro iure sociali hoc pulcherrimum principium constituit: Dilige te

super omnia et atios homines propter te.

Veiusi ut hanc ultimam insaniam omittam, quae refutatione

non eget (siquidem in pantheismo fundatur et non ahud expri-

mit uisi turpissimum egoismum, ad quem tandem rationalislae

deveniunt) ; certe Ivantii effatum in omnibus ofticiislocum habere

nen potest. Cum enim pro varietate adiunctorum,quibus singuli

homines afticiuntur, ac statu in quo versantur, diversisteneautur

officiis ; non semper id, quod uni convenit, omnibus convenit.

^ Ibidem §. 90.

2 De Officiis 1. I, r. o.

3 Critica Rat. practicae j)ars I, 1. f, c. 1, g. 7.

l Cours dllist. de pliil. mor. lej. I.

94 DLEMENTA

Ouare illi Kantiano principio conditio saltem adiungendaesset, quadicatur: sic agas, ut lex tuae \oluntatis haberi possit ceu normauniversalis pro singiilis seorsiim hominibus , si iniisdem circum-

stantiis, quibus tu afnceris, versarcnlur. Sed ne hoc quidom pa-

cto expositum, eflatum istudut primum principium in moribusduci debet. Non enim id exprimit, quodreapse actionemhonestamconstituit; sed potius ahquid iuuuit, quod ex eius honcstate con-

sequitur. .\on enim quia cuique, saltem separatim , aclio conve-

nit, Jionesta est; sed contra quia honesta est, cuiquc convenit.

Remotiodenique respectus empirici, quam requirit, delirium est

rationaUslarum proprium, qui expcrientiam rcmoveri volunt et

cuncta ad solam rationem revocari.

Mullo minus probari potest principium Cousinianum; quod tan-

lum abest ut primum sit legis naturalis praeccptum, ut potius

characterem o])iiciat legi adversum. Lex enim iubendo etvetaudo

libertateni adstringit non quidem physice sed moraliter, ut expli-

catum est. Quare ratio sic ])olius liomini loqui videtur : ens libe-

rum fac nohs hbertate uti pro hd)ito, sed mihi te subiice ut rite

agas. Deinde illo Gousiuiano effato nihil reapse praecipi videlur

quoad opGrationcs, nisi forte hoc imum: uthomo non patiatur se

ila seusibus al)duci, ut illis inserviat; sed se ab agentium mate-

rialium dominatu immuucm reddere studeat. At sic etiam intelle-

ctum non omnia hominisoflicia complecteretur,quae certe non

ad id solum reclucuntur, ut sensuum appetitionibus imperemus.

rracterea hoc ipsum ideo praestare homo debet,quia ordo sic exi-

git; atque propterea praeceptum illud non e^ primum.Deuique, adDamiron quod attinet, nihil ineptius aut ridicuhim

niagis dici poterat. Ex eius enim effato cousequeretur hominemtcneri ad siugulns suas facultates in maximo gradu evolvendas.

Sic non modo scientiis omnibus atque artibus, quotquot sunt, im-

jjeuse operam dare iuberemur; sed ad alia etiam, quae tacere

pulchrum est, studiose incumbere ius naturae nos adigeret. Quodadeo rationi repugnat , ut risu potius quam refutatione dignumvidcatur K

\ Rosminus primum principium moralitatis in recognitione practica obiecto-

riim collocat. Duo enim genera iudiciorum adstrult : alia necessaria , alia libera.

Prima ex voluntate non pcndere ait, secl eam praecedere omnino, ut originera sup-

peditent motibus quibus evolvitur voluntas,quae in iguotum fcrri nequit. Altera

iudicia c\ arbitrii detcrminatione enasci asserit et consistere in libere recognoscen-

da vcrltate,quae prius necessario iudicata est. Hinc moralitas proficiscitur. Nam

honcstas aut turpitudo actuum libcrorura ad iudicium tandcm reducitur, quo obie-

ctuni ritc recognitum sitj iuxta id quod coatinct , aut sccus. Quare priraa et su-«

ETHICAE 9o

61. Hisigitur omissis, primumlegis naturalis principium, quod

cetera sinu veluti suo excipiat , in ordiae obiectivo rerum actibus

liberis sectando reperiri autumamus, eiusque imperandi forma

sic exprimi posse videtur: ordinem a Deo impositum serva. Et

sane huic efitato characteres omnes conveniunt,quos supra pro

primo principio iuris naturalis numeravimus. Inprimisenimcom-

petit ipsi simpUcitas non modo in vocabulis, quae usurpantur,

sed etiam in conceptu; siquidem actionem Immanam respicitsub

60 puro respectu quo illa hominem attingit ; nimirum prout a ra-

tione, quae ordinem concipit, dirigendaest. Hinc etiam patet es-

se absolutum atque irreducibite ad principium aliud superius.

Nam quamvis ex eo pro ceteris praeceptis ratio desumi possit, di-

cendo sicordinemexigere; tamen adrationem reddendam deipso

nullum aliud principium afferri potest. Si enim ex te quaeritur

cur ordo a Deo impositus sequendus sit, respousum aliud dare

non potes, nisi hoc : quia sic homini convenit^ atque ita fert

nalura rationaUs eta Deo rfepe?irfe?i5. Quod certe non estnovum

proferre principium, sed conditionem assignare,quae ad subie-

cliipsius , cui praeceptum datur, essentiam pertinet. Tertio, prin-

cipium illud est semper et ubique obligatorium;quia ordinem in-

fringere nunquam et nuspiam licet ; sed in omni casu et tempore

ei loco servandus est. Denique axioma est universalissimum ; ct

cetera prorsus praecepta complectitur ; nihil est enim quod ad or-

diaem a Deo constabilitum non referatur.

ilinc estut omnia lioniinis officiaexeo facile deduci possint. Et

sane si de officiis hominis erga seipsum sermoest, eaprofecto ad

hoc reducuntur, ut perfectio rationahs animi prociiretur, eique

corpus et sensibihtas subiiciatur. Id autem ex praeceptione : or-

dinem serva, nuUo negotio derivatur. Idem clic de ofUciis erga

aUos. Nara fundamentumomnium relationum socialium in mutuo

amore et ea observantia situm est, quaceteroshomines non utres

pronia lex in officio resiclet aJhaerendl veritati ,scu testificandi et assereiidi per

iudicinm libcrum id, quod reapse agnitum est per iudicium necessarium.

Vcrura liaec sententia placere nequit. Ut enim omittam, non posse animum per

postcrius iudiciura negare id,quod per praecedens nccessario affirmavit ;

certe

huiusrficdi principium legis non directe voluntatem respiceret, sed tantura indire-

ctc,qiiatenus haec in iudicium influit. Praetcrca plura officia homini imponeret

,

quam necesse sit. Cum enim de veritate agitur indifferenti ct ad directionem vitae

nioralis hominis non necessaria , cius adeptio ,licet bona sit, tamen naturali lcge

non praccipitur. Si autcm non praecipitur, cam libcre non recognoscerc pcr se yi-

tio homini verti non potest. Equidem non satis video qundnam facinus patraret is,

qui libero disscnsu maculas sohs inficiarctur, aut antipouum cxislcntiarui

96 - ELExMENTA

sed ut personas et finem quoad mundum sensibilem considere-

mus, iisque eamdem felicitatem, quam pro nobis volumus, procu-

remus. Hoc eliam, ut patens est, ex praescripto ordinis sequitur.

Ordinis enim consideratio homines reiiquos personali conditione

naturaliter frui eademque ac nos morali dignitate et pretio ornatos

esse (lemonstrat. Denique oflicia crfi^ Dcum huc revocantur, ut eani-

dem dependcntiam ab ipso actionibusnostris protiteamur, quam in

cxistentia habemus. Quis vero non intelligit hoc idem esse atque

ordiui obiectivo rerum actiones nostras accommodare?02. His ralionibus satis superque veritatem, de qua loquimur,

nos ostendisse putamus. Nihilominus ad maiorem rei claritatem

liaec adiungimus.

Cum omuia officia inde enascantur quod liomo finem, propter

quem a Deo condilus est, excqui debeat; execulionis huiusparti-

cipatio ofiiciis omnibus insit oportet, alque communem iliam ra-

tionem constituit, in qua ofiicia omnia conveniuut et vi cuius talia

efficiuntur. Non cnim aiiud quidquam liomo facit, cum singula

implet officia ; nisi quod totidem veluti gradibus ad linem nitatur,

quem Dens illi pracstiluit. Sed finis et destinatio liominis in hac

vita, in hoc reponitur ut ordincm actibus suis liberis sectetur et

promoveat ^. Huius igitur ordinis custodia est, quod in singulis

ofliciis praecipilur, quamvis illa pro materiaedivcrsitale varientur.

Hinc mirum esse non debet si oidinis conservalio in quavis partc

morum el legis naluralis latitet, eamque supremuslegislalorinten-

dat tamquam elementum singulis praeceptis implexum. Cum enim

hoc vel aliud opus praestandum iubct, hoc implicite iubere vide-

tur: ut liomo operis ilUus exercitio in ordine nianeat eumdemqueperficiat; cum contra aUquid vetat, hoc impliLite vetare se mon-

strat: ne homo recedat ab ordine.

Quare ex ordine hoc norma optime sumitur ad praeslanliam sin-

gulorum officiorum dimetiendam ; siquidem quae in ordine ex-

cellunt, potiora sunt ceteris et iure meritoquc anteponenda. Hinc

etiam homini nobilissimum motivum operandi suppeditatur. Ordo

enim, cum in finibus nexum et reductionem unius ad alterum

patefaciat; Iiochabet proprium: ut, quemadmodum ostenditmun-

dum visibilem ad hominem, et in homine ipso corpus ad animum,atque huius facultates inferiores ad snpremam summobonoperfi-ciendam dirigi; sic etiam monstrat apicem et terminum ultimum

huius seriei nonnisi in divina gloria reperiri. Quare homini per-

suadet ut si praestantissima ratione operari veht : supremum hoc

1 Yide quae clixiirius c. I, ait. 3,

ETHICAE 97

motivum spectet, qiiod prae omnibus nobilissimum est et cum ma-xima eius perfectione sociatur ac pene confunditur. Id enim ip-

sum quod supremum bonum hominis continet , adeptio nimiruoi

ultimi fmis, continet etiam extremum illum gradum divinae glo-

riae, qui ab homine procurari potest. Quare dum propter eam ho-

mo operatLir, ad supremam etiam sui perfectionem revera graditur,

Artigulus V.

De applicatione legis ad casus pecuUares,

seu de conscientia.

63. Homo praeceptis legis imbutus quid sibi agendum omitten-

clumque sit deUberat. Quare lex morahs normam operandi com-plectitur, et priucipium illud est, quod proprie rectitudiuem huma-nac voluutatis dimetitur. Yerum praecepta legis universalia per

se sunt, ut ex supra dictis apparet. Ut igitur eorum vi actiones

peculiares ratio moderetur, his applicare illa debet, ut dictamen

exsiirgat determinatum,quod singulas concretas et individuas

actiones respiciat. Haec itaque applicatio legis, seu rationis dicta-

men, quod praecise nos dirigit in peculiari operatione exerenda,

conscientia nominatur. Quod nomen in ipsam inde profectum est,

quod 5r/en??a sit quaedam principiorum legis cum facto aliquo,

seu actione nostra, comparata •

.

Duo hinc facile inteUiguntur. Primum est , conscientiam iure me-riloqus regulam proximam actionum nuncupari 2. i\^am lex mo>

1 Apposlte relatlonem inter consclentiam ct legem declarat Suarez his verbis :

« Intic etiam facile intelligitur quoraodo lex naturalis coraparatur ad conscientiam

;

fl aliquando enim censentur esse idem,ut ex Basilio et Damasceno supra retuli-

« mus, quia conscientla nlhil allud cst,quam dictamen dc agendis. Nlhilomlnus

« tamen in rigore haec duo diversa sunt: nam lex dicit regulam generallter con-

« stitulara circa agenda : conscientia vero dlclt dictamcn practlcum in particulari

;

« uadc potius est veluti appllcatio legls ad partlculare opus. Ex quo etiam fit ut

« conscientia latius pateat,quam lex naturalis

;quia non tantum applicat legem

« naturalcm , scd etiam quamcumque aliam , sive divinam sive humanam. Immo« conscientia uon solum appllcare solet veram legem, sed etiam existimatam

;quo

u modo interdum datur conscientia erronea ; lcx autem erronea dari non potest

:

« nam eo ipso non crit lex,quod maxime verum cst in lege naturali quae Dcum

(1 habet auctorem. Denique !ex proprie fertur de agendls, conscientia autera etiam

« vcrsatur circa ea, quae iam facta sunt; et ideo illi trihuitur non, solum ligaro

« sed accusare, testiiicari, et defendere. » De legibus 1. 2, c. 5.

2 Falso Igitur Hclneccias [De iure nat. et gent. 1. -1, c. 2, §. 45) reprchen-

dlt cos qui hoc renulac nonicn conscicntiac trihuunt, quam regulae appUcatio^

6

98 ELEMENTA

rcs dirigore ne(|iiit, iiisi quatenus coiicretis actionibus applice-

iLir. Id aulcm tit opL! conscientiac, quae virtute legis, quani con-

tinet atque adlii])et, ojierationem moderatur. Quare lex in se in-

specta, ct ab eiusmodi applicatione seiuncta, regula est remota et

ut ita dicam in actu primo. Consciontia vero, seu lex applicata

inoril3U3 dirigendis, regula esi proxima et, utita dicam, in aclit

secinulo.

Alterum cst, actione conscientiae ratiocinationem semper ali-

quam contineri. lleveraenim triplici iudicio constat: primo, quod

praeceptum aliquod sit legiset munere maioris syllogismi cuius-

dam fungatur; secundo, quod actum aliquem exhibeat Yel positum

Ycl ponendum, et vicem gerat miuoris ; tertio, quod de eius mo-

ralitate feratur et consequentiam veluti agat. Exemplo sit aliquis

qui sic apud se ratiocinetur : proximum laeclere non ticet; sed haec

actio, quam ego positurus sum.proximum laedil; ergo eam fa-

ccrc mihi non licct. Ilaec illatio dictamen conscientiac vocalur.

6i. Conscientia, ut ex dictis apparet, proprie actum includit; ni-

bilominus etiam in liabitu considerari potest. Quoad actum in-

spccta est ralionis dictamen, quo aliquid tamquam conforme vel

diitbrme legi faciendum vel omitteudum esse iudicamus. In habi-

tu est inclinatio illa , quam naturaliter habemus ad eiusmodi di-

ctamina efformanda. Ex quopatet eam a syntercsi dislinguendam

cssc ; siquidem nomine synteresis signilicalur babitus,qui ipsa

universalia praecepta legis naturalis respicit.

' Quoniam vero in dictaminiJjLis practicis elTormandis bomo ap-

piicare potest legem actui, quem vel faclnrus est vel fecit; hinc

conscienlia dividiturin antecedentem et consequentcm. Conscien-

tia autecedens est dictamen quod respicit actum ponendum vel

omitlendum; eoque respectunos instigare vel revocarc QVici solet.

Consequens vero conscientia, est, quae refertur ad actum iam po-

silum. Ac si actus iste fuerit pravus, accusatio illa conscientiae di-

citur remorsus ;quo excruciantur impii; sin bonum extiterit, ap-

probatio, qnae inde innascitur animo, vocatur testimonium bo-

nae conscientiae^ quod probos bomines tutela sua regil et dulciS'

sima quadam voluptate perfundit.

oiem potlus contendit esse clicendam. Sctl in hoc ci similis vidctur, qul sjjhaeram

horoloQii horas nietiri tliccre nollet, propterca quoil illa id faciat motu ab clatcrio

cidem communicato;aut ncgarct nares olfaccre

,propterea quia id nonnlsi animi

vlrtute praestent. Fatenuir enim conscientiam legis csse applicationem , atque es

oa vim omnem mutuari ; at hoc ipso rcQuUun appellari posse contendimus, siqui-

ilem rcvera operationem diriglt,

ETHICAE 00

65, Non paiicas alias partitiones conscientia subiresolet; atnos

praecipuas taiitum in^liiiitabimus. Gonscientiaitaquenominari so-

let; rccta, erronea, dubia, vel etiam perplexa^ scrupulosa, pro-

babilis. De tiis singillatim aliquicl iiinuemus.

Conscientia igitur recta nominatur, si quod verum et iustum

est dictet; eamque homo evidenter sequi tenetur, quia veramnor-

mam operandi, nempe legem, actioni applicat. Erronea autem

conscientia dicitur, quae falsum pro vero dictat. Ac si deceptio

eiusmodi iei^em ipsam respiciat, error dicitur iuris; si respiciat

factum, cui lex applicatur, dicitur error facti. Porro si error vin-

cibilis est, eumque deponere homo tenetur; flagitiosa erit actio

quae iuxta conscientiam errore illo infectam ehcitur. Sin error sit

invincibilis; actio noo modo maia non erit, sed etiam, si error

praeceptum proponat, ad agendum obligabit; non quidem per se,

sed per accidens ; eo ferme modo quo in speculativis ex falsa prae-

missa sequitur quandoque illatio vera.

Qua in re decipitur Heineccius, qui generatim negat sequendam

esse conscientiam erroneam ^. At distinguendum diMgenter est.

Nam si error est ineluctabilis, sive circa legem sive circa factum

versetur, conscientia, quae ex illo illationem derivat, quamviser-

ronea sit, norma tamen est moralis operationis. Et sane tinge ali-

quem falso existimare esse nunc diem Veneris cum sit potius dies

lovis. Nonne obtemperandum erit conscientiae dictanti esse a car-

nibiis abstinendum?Honeslumne dicetur contrarium efficere? Sus-

pendenda erit actio, iuquit adversarius, donec error abiiciatur.

At, ut id fiat, suspicio saltem aliquain animooriri debet circaer-

rorem, quo mens decipitur. Hoc autem si contingeret, iam error

non esset inviucibilis, ac proinile extra statum quaestionis vaga-

remur. Itemque fac rurlis aliquis existimet mentiendum sibi esse

ut proximum a supplicio liberet. Nonne male ageret, si iudicans

se ad menijacium tuiic obligari, contrarium efficeret? Certe in ea

hypothesi legis violationem vellet; quae, etsi in se non sit lex,

tamen ceu lex apprehenditiu'.

66. Conscientia dubia est, quae hinc atqne inde fluctuans veri-

ritatem nec pro una parte ntjc pro altera perspicit. Eam sequi mi-

nime licet; propterea quod qui sine certitudine de absentia turpi-

tudinis actionem elicit, is hoc ipso in illam animo propendere, ac

legislatorisprohihitionem se parum cnrare ostendit.

Quod si quis ita aflicitur, ut se peccare timeat sis^e actionem

exerat, sive non; conscientia perplexa erit. In hac hypothesi su-

I De iure na(. et gent. 1. I, cap. 2, §. 45.

100 ELEMENTA

spenderc actionem liomo debet, si potest, ac sapientiores consu-

lere. Si nequit, nec per se dirimere dnbiiim \alet; eligat quod

minus malum apparet. Quod si hoc ctiam discernere non polcst,

quamcumque ex oppositis partibus eligat, non peccabit; etenim

tunc indiirerentiae libertate prorsus destituitur.

Conscieutia dicitur scrupulosa, cum quis ob levia motiva putat

culpam ibi esse, ubi culpa non est; scrupulus enim nil aUud est,

nisi inanis quaedam apprehensio culpae, quae animum angit.

Denique, couscientia probal)ihs appellatur a doctoribus ea, qua

quis vere probabili ralione innixus ex cerlo aliquo principio re-

flexo certum sibi dictamen elTormat de honestate aclionis ^. Quare

haec conscientia maximopere diffcrt a dubia, ct minus aplc voca-

tur probabilis, cum potius cerla diccnda sit; siquidem dictamen,

quo coustat, certum estvi certi principii reflexi in quo fundatur,

etsi ratio directa sit tantum probabih's.

Sic explicatam conscientiam probabilem sequi licet, quidqnid

Heiueccius aliique contra o])murmurcnt. Xam ])er illam homononcst anceps, sed certus est de honestate actionis Rt ratio evidenter

apparet. .\am qnoties lex actiouem prohibens certa non est sed tau-

tum probabihs, idque post diligens rei examen iudicatur; vim

obhgandi nullam habet. Nampromulgatio ad essentiam legis per-

tinet, cum nonnisi per ipsam subdito lex aptetur eumque morali

liget nccessitate. Promulgatio autcm non habetur sine scientia, seu

sinc cognitione certa et evidenli de legis existentia. Quare donec

cognitio certa sine culpa desideratur; nuUa profecto viget lex, quae

obligatiouem pariat. At si ita est, licite operari homo certissime

poicst; licila cnim esl operatio, quac a nuha lege prohibetur.

riaec ratio , si bene perpendatur, oslendit etiam fas esse sequi

Bcnteutiam minus probabilem; modo solidis argumentis nitatur

acproinde vere sit probabilis. Necofflcit quodiUi contradicat alia

sentenlia, quae maiori probabilitate ornetur. Maior enim proba-

bihtas unius partis non destruit minorem probabihtatem alterius

;

cum tantum certitudo hoc sibi vindicet, ut contrariimi falsitatis

damnet, atque ideo improbal)ile reddat. Praeterea probabilitas,

-i Principia reflexa illa cllcunlur,

qiiae non petuntur ex ohiecto,sed ex sub-

iccto in ordine ad existcntiani vel non existcntlani obligationis ad agendum. Ex.

gr. cum quis dubitans de existentia legls, nec dubium solvcre per se vel per alium

valens , recurrit ad hoc principium : lege inccrta non obligor ; atque exinde in-

fcrt, actionem sibi certe licitam esse. Vel etiam ca sunt, quae consistunt in allquo

praccedenti dictamine;

ex. gr. cum quis iudicat aliquld cssc licitum,quia omni

adhibita dlllgentia, nullam in co jnhonestatcm dotcxit.

ETHlCAE lOi

iitcuraqne maior,nisi acl certitudinem assurgat, scientiam non con-

slituit; ac proinde legem nullam atfert. Ubi autem lex nuila est,

libertas manet. Ut niliii dicam de perturbatione maxima et perpe-

tuis angustiis, quae in animum irreperent; si non modo ex consilio,

sed etiam ex obligatione probabiliorem sententiam sequi tenere-

mur. Saepe enim difficillimum est ad defmiendum quid magis pro-

babile sit, et in gradibus probabilitatis statuendis ferc quot sunt

capita tot exstant opiniones. Hisetiam accedit contingere saepenu-

mero, ut quod uni probabilius apparet, id miinus probabile ab

altero ludicetur. Quare , si in lege non certa , ante operationem

definiendum esset quid magis probabile sit ; onerosa nimis et an-

ceps et anxietatis plena homini regula imponeretur, quae in agen-

do vix aut ne vix quidem usui esset. Quod autem tale est, a sa-

pientissimo legislatore proficisci non potest.

FINIS ETHICAE.

ELEMENTA

lURIS NATURAE

PROLOGUS

Superiore parte, quae de Ethica agehat, actionem generatim inspe-

ximus prout bona efjicienda csf, seu rationali hominis naturae con~

veniens. Quocirca eam respectu obiecti, quod in fine tandem cernitur ,

consideravimus, ac principia et causas scrutati sumus,quae ad eius

moralitatem ct obligationem constituendam influunt. Nunc ad eam-

dem magis detenninate contemplandam gradum facimus, prout natu-

rali iustitiae materiam suppeditat , et aequaJitatem cum aliis revere-

tur ac servat. Cum enim actione elicienda vel omittenda possit homo

alicui detrahere vel quod alteri debitum est denegare; id ne fiat lene

naturae vetatur. Porro humana operatio quatcyius ab hac norma non

reccdit, quod suum est cuique tribuit et iusli not^onem induil.

Hinc , si ius pro iusto accipitur, recte dispesci potest in obligalio-

nem et moralem poteslatem. Non minus enim ad iustitiam et acqua-

litatem custodiendam pertinere videtur , ut aliquid, quod alteri debe-

tur , impleamus, quam ut aliquid,quod ab aliis debitum nobis est

,

exigere possimus. Eadem partitio adhiberi nequit , si angustiore ct

magis vulgari significatione nomen iuris restringamus , quatenus eo

titimur ad exprimendam moralem dumtaoeat facultatem aliquid facien-

di vel exigendi. Sic enim ab obligatione distinguitur tamquam a cor-

relativo, quod sibi e regione respondet, nec uUa ratione tamquam ge-

nus respatu cius considerari potcst, Quod observatum voUanus con^

10

i

HLEMENTA

tra Ahrens, qui etsi Iiis pro facuUate accipiat, nihilominus in duo su-

periora illa membra dispescit LItaque si pressiore significalu, qui communior est\^ ius sumalur^ o-

bligatio eidem opposita nomine ofiicii dcsignanda cst. Utriusque au-

tem origo a lege repetitur. Nam^ ut alibi diximus , operatio praeier

obieclum, circa quod versatur, duo etiam spectat : subiectum, a quo

elicitur^ et termiuum cui bonum aliquod et utililatcm importat. Lexigitur. cum iussum vel permissionem fert, non modo ordini rerum o-

hiectivo, prout a supremo omnium principe, nempe Deo, procedit, hu-

manam vohintatem conformat et subiicit ; vcrum cliam quoad aclio-

nem exercendam utrique iUi cxtrcmo (subiccto nimirum et termino)

facultatem aliquam vel Iribuit, vel adimit. Sic ex. gr. cum lex a tio-

ncm iubet, duo gignil : in subiccto obJigalionem seu moralem necessita-

tcm , qua ad illam exerendam adstringitur ; in termino autcm pote-

statem scu ius, quo eamdem actionem exigere a subiecto potest. Item-

que, si lex actionem aliquam permittit , hoc ipso eiusdem exereendae

facultatem subiecto largitur ; eeteris autem, qui ordinem et legem ob-

servare tenentur, obligationcm imponit facuUatcm iUamnon turban-

di. Cum igitur facuUas haec vocetur hi9, , obligatio iUa officium ; pa-tet profecto, iuris ct officii eumdem esse fontem, atque utriusque origi-

nem nonnisi cx lege derivari.

ninc plura coroUaria consequuntur, quorum nonnulla, quac potio-

ra sunt, attingam.

Primum est : iuris et officii maximam esse concordiam. ; siquidem

ab eodem fonte scaturiunt , et mulua relatione subsistunt. Cum vero

iitrumque voluntatem ordini subiiciat; eorum observatio quo crescit,

eo tranquiUitas augetur inter homineset pax, quae non aUunde quamex ordinis stabiUtate et vohintatum consensu procedit. Quare , si so-

cietas, quae pacifica et ordinata non sit, societatis nomen nequaquamm.eretur ; quisque per se facile videt societatis fundamentum nonnisi

in custodia officiorum et iuris reverentia coUocari.

AUerum coroUarium est:' principium primum et fundamentale iu-

ris naturaUs non aUud cerni, quam iUud ipsum, quod generatim le-

gis naturae principium et fundamentum esse monstravimus , nempeordinem a Deo rebus impositum 2. Hinc enim omnia praecepta natu-

raUa deteguntur, et quod consequens est, rationes omnes notescunt iu-

stitiae, prout a divina sapientia et bonitate dictantur. Quare neminimirum videri debet , si homines generatim, ductu ipso naturae, cumius aut officium aUquod demonstrare vohmt, ad ordinem scrutandum

i Cours de droit naiurel etc. I part. gen. cli. o.

2 Elhica cap. 3, art. 4,

lURIS NATUILiE - PROLOCxUS *05

confugere sohant, atque exinde causam repelant cur hoc vel illud iure

aut iniuria patrclur.

Denique cum, iit alio loco dictum cst ^ , lex nalurae Dei conceptnm

sibi impUcct ; eadem notionc rationem iiati constare oportet. Proinda

quo vividior et purior idea Dei mentibus humanis affulgeat ac forlius

animum inflammet ; eo tutior et operosior iustitiae sanctitas perma-

nebit. Hinc optime cx religione^ qua quis forte ornatur, criterium su-

mitur ad iudicandum qua stabilitate et amore iustiliam proscqui so-

lcat ; nec proinde potentius ac magis opportunum medium ad iustitiam

inter homines favcndam praesto est, quam ut studium et amor religio-

nis promoveatur.

His generatim de obiecto huius disciplinae praelibatis, de eius par^

titione, quae iam initio indicata est 2 , aliquid addamus. Tripartita

igitur divisione utimur, quatenus ius aut individuale, aut sociale, aut

internationa/e seorsum triplici libro eontemplamur. Ea cnim, quae ho-

mo actione sua praestare tenetur aut exigere ab aliis iure potest , ex

relationibus pendent , quibus instruitur. Relationes autem huiusmodi

vel mere ex nalura exmrgunt , vel cx facto societalis oriuntur , qua

homo non iam separatim inspicitur , prout ens quoddam morale ct

persona est dumtaxat^ sed quatenus, iunctione cum aliis scopum aU-

quem communem praestitutum habet^ ad ipsumque assequendum socio-

rum, coUatis nisibus, praesidio utitur. Si status hic spcctatur^ habe-

tur ius sociale et ius gentium , de quibus in secundo ct postremo libro

dicturi sumus. Sin superior tantumrespectus ob oculos statuitur, cmer-

git ius individuale , a quo tractationcm hanc nostram aicspicamur.

Quamvis enim homo , ad rem quod pertinet , in societate sit coniliiu-

tus.^ ad quam vi naturae propeUitur : tamen multa sunt officia ,quae

civilem statum in suo conceplu nequaquam involvunt^ multaque etiam

iura exstant quae illum non subaudiunt, sed ordinem unice dicunt ad

alios homines prout nobiscum nnturae tantuni sirnilitudine colligan-

tur. Immo ne eorum quidcm rcalis exUtcntia requiritur ; sed plane

sufficit uf sint possibiles^quemadmodum infe.rius clariore luce pafe-

bit o. Atque haec separata iuris individuaUs vestigatio eo consultius

\ Ibidem cap. 5, art. I.

2 Ibidem Introd. art. 4.

5 Ad rcm Rosminus : « Sl dcve osscrvarc clie non e gia necossario, accioccIi6

« il dritto individualc possa avcr luogo, chc si supponjano csscrsl trovati o po-

(1 tersi trovare in tale stato tutti gli uomini, nia Lasta anzi che trovar vi si possa

« un solo. Pcrocche anche i diritti d' un solo uomo sono pur sacri,

e sarebbe

n prezzo dellopera lo scriversi un libro alTunico scopo d'insegnare a f]ucll'uno a

« conoscerli, e agli altri tutti a rispettarli. Senonche la necessita e 1' importanza

(< dell' individuale diritto e affatto estranea e indipendeutc da ogni realta dello

0*

iOB ELEMENTA lURlS NATURAE - PROLOGUS

hnbnnda est, qnnd scriptoros non pnnci exlilenint , qui iura nmnia ex

stalu snciclntis in homitiem derioari opinati sunt : qund qnideni n ve-

ritnte alienum esse vel ex iis coUigi potcst^ qnac dc primo principio

legis natnralis in l:^lliica di.rirans I. Vt igitnr facto ipso ciusmodi opi-

nio rejiellatur, cnnsfutanenm erit seorsnm iura et ofjicia contemplari,

quae a sola hominis natnra cnascuntur

'a stalo crisolarrtento , nel qualc in csso si consulerano fjli uominl. Peiocclic quil-

«I lora anchc fossc vero clie niai niuna mano di uoniini naufrafjhi si sicno trovali

ti iiisicmc in un' isola deserta coesislcnti, c pur anco dissociati

, il che c troppe

« Yoltc avvcnuto,qualora neppurc un solo individuo dell' umana specie fosse ve-

* nuto mai a tal condizione da vedersi privo ad un teinpo e di fanii(;!ia c di pa-

« tria e di ogni altro vincolo sociale co' suoi siniili ; tultav(dta nguale si riinar-

« rebbc e la nccessita e V importanza d' una riccrca c di nna chiara csposizionc

« dei diritti individuali. E nel vero , schbene quosli si niodifichino nella sociota,

« tuttavla non vi periscono; essi riniangono anzi seinpre il rudiinciito c como

« il corpo dcfjli stessi diritti sociali. Laonde qucsti ultinii non si pnssono inten-

« dcrc , c penetrarne,per cosi dirc

,il sodo ; sc quelli chc li preccdono , non si

« cspongano priina a partc , c divisi al tutto da essi. ^el che e al tutto secondo

n ragione che il filosofo proceda qui alla guisa del inatematico, cioc chc e{j!i espon-

II {ja innanzi d'o{jni altra cosa i dirilti uiiiani , astraendo dal fatto della socielaj

« non per distruggcre questo fatto, nia per considcrare priina qucllo che, almeno

« pcr ordinc di natura c di ra[jione, ad csso precedc, e da esso e suppnsto c ri-

« chiesto, come e supposla e riiliicsta 1'ossatura del corpo rivestito c bellamento

« ritondato dalle carni. » Filosofia del Diritto , Diritto derivato. Parte L^ Cap. 3, art. 4.

LIBER I.

I U S I N D I V I D U A L E

Ouoniam ius pro iusto acceptum in facuUatem, quae pressiore

signiticatu iiis ^^pdldiur, eiobbUgcUionem, quae o/7icm??i dicitur,

re^cte dispescitur, atque eorum aiterum alterius correlativum est;

optime possent pro lubito alterutro nomine inscribi singulacapita,

quibus librum hunc comprelienrlimus. Utrumque euim ad eam-

dem cogmtionem in mente gignendam pollet; cum correlaliva se

mutuo collustrent. Niliilominus officii nomen et conceptum prae-

ferimus; tum quia, ut inferius dicemus, ordine naturae prius in

homine pullulat officium, quam ius ; tum etiam quia bonum est

usu ipso vitiosae consuetudini contradicere, quo inflatis buccis iura

hominis iugiter praedicantur, de officiis vero, quae illis funda-

mentum suppeditant, ne verl)um quidem habetur. Itaque pro tri-

plici respectu, quo individuum quodvis humanum considerari po-

test, diversa hominis ofTicia sive erga Deum, sive erga seipsum,

sive erga alios homines, tribus capitibus perscrutabimur. Oujbus

caput praemittimus, quo notionem iuris et officii, prout partes iusti

constituunt , breviter illustrabimus.

108 ELEMEXTA

CAPUT PRIMIIM

DE lURE ET OFFICIO GENERATIM

Pfimum de iure, deindede officio, tumde necessitate, quaeabonicio aliquando excusat, tribus separatis articulis eloquemur.

ARTlCtlLrS PRIMUS

De notione^ cUvisione ei proprietatibus iuris.

67. lus notio quaedam cst primitiva, quae facilius mente intel-

ligilur, quam verbis e:xpiicalur. Generatim et nuUo ncgotio conci-

pitur tamquam facultas Jibere disponendi de re aliqua. Sic quidi-

cit: miiii ius est meae pccuniae, meorum praediorum etsimilia:

non aliud intelligit , nisi se posse de illis pro arbitratu disponere.

Sed ut conceptus ciusmodi distinctior evadat, ct quanlum fieri

potcst scientifica defmitione compreliendatur, elementa, quibus

constat, et respectus,quos includit, innuamus.

Principio, nemo non videt facultatem, quae conceptu iuris con-

tinelur, a vi piiysica valde distingui. Etsi enim ius, ut enascatur,

naluralem potenliam scu virtutem agendi subaudiat (quippe cumncqueat rationis ordo potcstatem facere circa operationem ad quamsubieclum ineptum natura est); id tamen conditionem exbibet,

qnam praeire oportet, non vero est elementum, quod ius ipsumconstituit. Atque boc vel exindepatet, quod si fortioris cuiusdamviolentia potestas pbysica subiecti iureinstructipraepcdiatur; nonidcirco ius illud corruit nec imminuitur, sed integrum fixumquepermanet ac potius vividiore luce splendescit. Totaitaque visiuris

moralis est; atque proinde a ratione procedit, quae ordinis dicta-

mine voluntati concedit ut possit lioc vel illud efficere aut ab abis

llagitare. Praeterea, in conceptu iuris obligatio semper aliorom in-

volvitur non impediendi eiusmodi facultatem, quam sive circa

actionem sive circa rem aUcui rationis ordo largitur. In hoc enimproprie iuris natura cernitur, ut sic tibi ex. gr. liceat operari aut

rem aliquam tibi adsciscere; ut ceteri te impedire ab actione illa

exerendavelrevindicanda, morali obbgatione vetentur. Quareiusrespectum semper sibi implicat ad existentiam aliorum saltem pos-

sibilem, quorum voluntates a lege devinciantur , eique reveren-tiam exhibere obligentur,

lURIS NATURAK 109

Quae cuni ild sint, manifeste consequiiLir suhkclum et termi-

num iuris nonnisi personam aliquam esse posso, nimirum sub-

stantiam intellectu et voluntate ornatam suique consciam. Et ad

terminum quidem quod attinet, res salis per se patet. Nequit enimobligatio moralis afficere, nisi ens libertate praeditum; libertas au-

tem intelligentiam et conscientiam profecto subaudit. Idem simili-

ter coustat de subiecto. ]N'am, cum ius ab ordine generetur; nequit

efflorescerenisiinente, cui conceptus ordinis afTulgeat, dictetque

boc vel illud opportuuum esse aut etiam necessarium fini, quemnobis natura praestituit. Id autem procul dubio intelligentiam et

voluntatem et conscientiam in subiecto requirit. At vero subiectum

eiusmodi , cum in se sit et ad alium non pertineat; sensu meta-

pbysico persona vocatur. Sed etiam persona dicenda est sensu mo-rali; siquidem ens eiusmodi, cum tinis sit utilitatis

,quae ex re-

bus a Deo conditis eruitur ' , in se morali eliam consideratione sub-

sistit;'quatenus eiiis operationes, sub hoc respectu, non ad alium

referuntur , sed in ipso operante terminantur 2. Ouare in sermone

morali et iuridico, quemquam ut personam spcctari atque ut iuri-

bus instructum agnosci, idem omnino putatur.

Tertio, animadvertendum est , materiam seu obiectum iuris es-

se posse non modo operationem ipsius subiecli, sed etiam opera-

tionem fermini, el rem quamlibet quaerespectu hominis ratio-

nem habeat medii consentanei ad fmem illi a natura propositum.

Kt sane adhominis bonum et perfectionem procurandam non mo-

do eiusoperationes atque res externae, quae mundum materialem

efformant, a natura diriguntur, sed etiam actiones aliorumad v\

maxime conferre possunt. Ergo si forte propter relationem, qua

quis cum alio devincitur, ordo iubeal ut hic aclionem aliquam

exerat in bonum et utiiitatem illius; certe quoad eiusmodi actio-

nem officium in uno exsurget et ius in altero. Hinc obligalio,

quae iuri respondct et quae iuridica nuncupatur, in negativam

partienda est et positivam, Non enim semper in hoc cernitur,

quod, iure in aliquo vigente, reliqui omnes leneantur eius actioni

obstaculum nullum opponere; sed saepe etiam ad rem vcl actio-

nem alleri exhibendam adstringit. An vero omnia fUiorumofiicia,

i Confcr quae (liximus in Cosmologia c. 5, ulii in reruui molitlonc finoni rjlo-

riae, quae inde resultat, esse Deum; fincm utilitatis csse hominem deraonstra-

vinius.

2 De industria dixi suIj lioc respcctu, quia, variata ccnsideratione, ipsam «ti-

litatcm,quam homo assequitur ,

ad aliud rcfcrre potcst|quatenus illam appctat

non quia comniodum opcranti affert , scd quia ab ipso ordine obiectivo pracscri-

bitur^ et Dei gloriam spectat, Vide quac diximus Eihicae cap. ^, art. ^j §. 8.

110 ELEMENTA

quao iiiripnrcntnm rospondent, no^ativa tanlum obligationo con-

slabiHit? lilom dic de ofticiis siil^ditorimi erga [nincipem, atquc

exemplis aliis innumeris, quae afferri possent.

Doniqiic, cimi ius in nobis a loge gignatur; lex autem sine lc-

gislalore concipi nequeat; oppido claret, quod supra etiam innui,

ius naturae sine notione divinitatis subsisterc nequaquam posso.

Quod observatum volumus contra eos, qui in iuro naturali tra-

ctando et constabiliendo a Deo cogitationom abstrabunt.

His obiter explicatis, ius doscribi potest ita, ut esse dicatur mo-

ralis faciiltas aliquid operandi vel exigendi inviolabilis. Cuius

donnilionisolomenta, si paululum porpendantur, omnia complccti

vidobuntur, quae ad iuris notionem pertinerediximus ^. Xamcuradicitur moralis facultas, secernitur a vi mere pbysica, et respe-

ctum innuit ad pcrsonam^ quae tantum eius srd)ioctum esse po-

tost. Gumadditur opperandi vcl cxigcndi^ exprimitur duplex as-

pectus, quem includit, ad operationom exerendam vel ad rem de-

bitam repetendam. Denique verbum ilkid inviolabilis denotat re-

verontiam, quam exbibore tonentur alii, proptcr tutolam quamiu-

ri lex impartilur ; ita ut violari ius noqueat, quin ordo rationis in-

time perlurbetur.

68. Ad iuris partiiionom quod attinct, iura in primis sic dispe-

sci possunt, ut alia quidom sint rcalia^ a!ia vero personalia. Haec

illa dicuntur, quao per se personam afficiunt, eidemque inbao-

rent immcdiate, ut ius ex. gr. vitam conservandi. Priora vero sunt

illa, quae inporsonam adveniunt virtute roi cuiuspiam atque ideo

in re illa inbaororc concipiunlur. Quod non ita intolligondum est

qunsi ros ipsa subiectum iuris babeatur (id enim ex dictis ropu-

gnal); sod ipialonus porsona iurc ornotur non per so, sed vi pos-

sessionis rei illius, qua si spulietur, ius amittit; quod continuo in

eam personam transit, quae rem illam adipiscitur. Sicqui fundum

cmit, ad quem non abter itur, nisi per fundimi alterius, Iniius

transiius ius acquirit.

Doiude iura disi^artiri possunt in innata et acquisita prout eo-

rundem fundamentum sou titulus iu ipsa iiominis naturainsit, aut

\ Kant lus pro facuUatc aeceptam (lcfinit poteslcllem eliciendi eas actiones^

quarum exercitium, quamvis universale, coexistentiam aliorum non impediat.

At baec clefinitio rei, de qua a[yitur )opportuna non videtur; mliltae cnim actio-

nes esse possunt, quae cocxisteiitiam aliorum non adimunt, nec tamen idcirco ius

afferunt , vel quia sint turpes^ vel quia le{jc positiva proliibeantur. Ut omittam

quod si universalitas actionis conceptum iuris iufjreileretur, nuUum ferc esset ius;

innumerae enira sunt actiones,quae si ab oranibus exercerentur j cum aliorum

«jocxistentia conciliari non possent.

lURIS XATURAE 111

facto aliqiio libero conslituatur. Iiomo enim lioc ipso-quod (inem

aliqiiem assequi debet a natura ipsi praefixura, facultatem iiabet

procurandi, sine aliorum offensa, ea quae ad finem illum ducunt

aut conferunt. Id ex eius nalura immediate resultat; ac proinde

iura eiusmudi innata vel etiam primitiva dicunlur. ^'on enim ex

aliis derivantur; sed cum ipso homine orta, ei immutabiliter in-

haerent. Quare deinceps alienari aut amitti plane non possunt,

quemadmodum amitti nequit natura unde dimanat. Tale est cx.

gr. ius perficiendi animum, tuendi corpus, acquirendi dominiumj

atque alia generis eiusdera.

Id quidem, si haec iura in se et insua radice spectentur, namsi cousiderentur quoad usum, dislinctio adtiibenda est. Horum

enim nonnjilla ex ofticio oriuntur, ad quod implendum sunt vel-

uti instrumenta. Si huc contingat; usus eorum necessarius est,

nec homo ad illum omittendum se obligare aliqua pactione potest

quae vim ullam habeat. Sin vero ea iura sint eiusmodi, ut cum

nullo officionectautur ; eorundem usus liber eril, deeoque paci-

sci homo libere poterit. Ouod contra Ahreusstatuiraus, quiiurinm

naturalium usum semper necessarium esse decernit -', hac nixus

ratione quod ad societatem interestul quisque omnibus suis uta-

turiuribus. At id in primis verum non est; saepe enim intercidit

ut praetermissio usus proprii iurisbono societatis conferat; utpa-

tet in eo qni virtutis amore a nuptis abstinet, aut illatae sibi iniu-

riae ultionem respuit. Deiude etiamsi obhgatio illa vera esset, ea

tamen non ex natura iuris individui ; sed ex iure societatis se-

queretur, et ex ufficio cpio individuum ad eius bonum se accom-

modare tenetur. Niliilumiuus huc haberet iiicommodum, quod so-

cietas non amplius ad libertatem individuorum protegenrlam, sed

plane adimemlam valeret , siquidem omnia eius iura libera in

officia couverteret, ac proinde i[itollerandum iugum inqjoneret,

ipsique iuris conceptui repugnaret. His igitur omissis iueptiis, ad

rem redeamus.

Praeter eiusmudi iura a natura immediate proficiscentia , afia

sunt, quae ex facto ahquo adveniunt ab huminis hbertate pen-

deuie. Quapr.jpter acquisitaxei etiam sccundavia et hypothetica

dici sulent. Huiusmudi est ex gr. ius proprietatis determiuatae,

proiit haiic vel illam rem siugillatim spectat. Nam etsi a natura

instructi simus facultate acquirendi generaiim inspecta;tamen

quu'1 hoc ius delerminetur hac vel illa materia in particulari, pu-

laquoad fundum vei palatium ; hoc nun procedit a natura, sed a

i Cours d9 droii mturel \ p. {jeu. ch. 3,

112 ELEMENTA

facto aliquo luimano, quctl quale sit inferius suo loco clefmiemus.

Quuproptcr, liacc iura remole quidem in natura fundantur, sed

proxime titulum lialiontcoulingcntem el mulabilem^ideoque amit-

ti et in alium transferri possunt. Atque lias duas iurium divisio-

nes, quae potioressunt, innuisse sufticiat.

69. Deniqiie, ad attri]:)uta iuris quod spectat, tria considera])!-

mus: coactioncm^ quam si])i adsciscit; co///5/o»(»?, ([uam incurril;

limilationem, qua intra definitos terminos coarctatur. Porro coa-

ctio vi piiysica conslat, quae ad luendum ius adiiii^etur, atque ob-

stacula propulsat quae iuris exercitio adversantur. Ilaec vis licet

ins non constituat, nec scmper comitetur ; tamen, si adest, adhi-

beri optime potest ad ius tuendum. Nam cum ratio et voluntas su-

premae sint facultates in liomine, quae ceteras ad operandum mo-

vent; hoc ipso quuil illae virtule iuris potestatem recipiunt circa

aiiquid, continuo consentarienm fit et iuxta ordinem ut reliquac

inferiores vires, quotquot sunt in liomine, ad idemcooperari pos-

sint. Ergo, exstante iu te iure aliqno, etiam vis physica qua gau-

des conrurrere legilime putesl , immo etiam quanduque deliet, ad

ius illud exercendum et impedimenta quae forte obstentremoven-

da; modo id altiori iurinon repuguet.

Idem convincitur ex obligatione aliorum, quam ius in suo con-

ceptu involvit. Nam cum organismus corporis voluntatem et ra-

tionem sequi debeat; is qui alterius volunlalem si])i obiigatam

habet, obligatum etiam ]ia]3et eius organismum, quanlum ad delii-

tum praestandum necesse sit. Si quis igitur, vi iuris quo instruitur,

potestalem habcl inc]in;indi vuluutntem atterius, qui ad satisfacien-

dum iuri ilii adstringilur; potestatem quoque habeat necesse est

inclinandi vires alias executrices, quae a voluntate dependent, et

in organismo resident. Quare cum easdem adius silu exhibendum

inflectit vel ab opponendo impedimentoremovet (quuties voluntas

eius, qui implere ofiicium debet, renitatur); nil sane perhcit qiiod

raiioni et ordini conforme non sit. At vero id coactionem importat.

Ergo ius potestdtem etiam ad vim adhibendam facit , seu quod

idem sonat, coactivum est.

Verum quod maiorem considerationem mereiur, ad iurium col-

lisionem pertinet. Est porro collisio conflictus duorum iurium circa

eamdem materiam, quae satisfacere ambobus nequeat. Tunc unumex ipsis praevaleat, allerum corruat necesse est. Quod non perin-

de intelligi debet, quasi reapse plura inra contraria ad conflictan-

dum concurrant. Id enim plane repugnat; siquidem qiiae a natura

oriuntur, ordinata sunt ac mutuo conciliantur. Quare ad rem quod

Sittinet, ius quod colliditur, ius jion est; ^lterutro tautum vigeiite

lURIS NATUKAE .113

eoriim iuriiim, quae conflictari videnturc Sicex. gr. cum ius divi-

num aliquid prohibens pugnare aliquando videtur cum iure lui-

mano, quod forte contrarium iubeat; pugna illa specie tenus tan-

tum exsiat. Tunc enim revera nullum ius sed arbitrium dumlaxat

hominis, vi prorsus destitutum, imperium sibi arrogat. Cumenimnon sit aucloritas, nisi a Deo; nequit esse effectus verae auctoritatis

id quod repugnat auctoritati divinae,quae fons ceterarum est.

Unde, ad rem quod spectat, vera iurium collisio nunquam habeiiir,

sed sola iurium subordinatio, qua, uno praevalente, coutrarium per

se cessat. Sedad id sub sensibili quadam forma repraesentandum,

optime concipitur mutua quaedam pugnaetcollisio; perquam id,

quod praestantius est, inferiori praevaleat. Qua in re similitudo

desumitur a mechanica, in qua e duabus oppositis viribus inae-

quahbus illa, quae intensior est, remissiorem elidil. Ut autem de-

finiatur quodnam ius sit praestantius, ad ordinem naturae adver-

tenda est cogitatio. Quod enim magis cum ordine connectitur in

eoque altiorem locum occupat, praestabilius atquo efficacius pro-

fecto erit, ac proinde in colhsione superabit.

Tandem iuris limitatio, seu determinatio terminorum, extra quos

evagari nequit , iu(hcanda est tum ex natura ipsa obiecli , circa

quod ius versatur, tum ex officiis, quibus subiectum adslringitur.

Homo enim in tantum iuribus ornatur; in quantum finem ahquemassequi debet, ad quem usus rerum nonnuharum necessarius est,

vel saltem opportunus; eaque propria et primigenia origo est iu-

rium humanorum. Atqui homo,

prout finem spectat, officiis ad-

stringitur. Ergo officia in homine fundamentum et veluti substratum"

iuribus eius suppeditant. Hinc undecumque peculiare aliquod ius

advenire videatur, nunquam extendi potest ad id, quod officio in

praesens obliganti contradicat. Tunc enim non modo iuris fons

deesset, sed etiam actio turpitudine gravaretur. Ad turpe autem ius

nulium est; siquidem vis eius omnis ex ordine etlege proficiscitur.

Articulus II.

De natura et partitione officiorim.

70. Obiigationem iUam^ qua ordo a ratione propositus volunta-

tem adstringit, officium nominavimus. Haec autem obligatio in

morah quadam necessitate consistit, seu in impossibihtate manen-

di in ordine ac legis reverentia, contrarium eius, quod ratio dictat,

operando. Sic cum hominem ad non meutiendum ofhcio veracitaiis

teneri dicimus ; non aliud significare voluraus, nisi eum hac neces-

1 1

1

ELEMENTA

sitate ligari: iit, si ordini adhaererc velil, mentiri rion debeat; sin

mentiatiir, conlinuo desciscat ab ordine. Atque baec detinitio of-

firium respicitiu abstracto; nam si concretc accipiatur, ipsa actio

vel aclionis omissio, ad quam obligamur , oflicium nominabitur.

71. Ut facile infertur, officium, sicut etiam de iure diximus, ex

ordine fxeneratur; hoc tamen processu, ut si absoluto ordine utruui-

que specletur, officium praecedatur a iure. In tantum enim crea-

turae rationales officiis adstringuntur, in quautum Deusius habct

subiiciendi eas ordini, quem eius sapientia dictat. Quare ontolo-

gice et absolute prius est ius, deinde officium; nimirum priiis esl

ius in Deo, deinde officium in creaturis. Dixi prius ius in Deo';

quia Deus iuribus tantum instruitur, officiis revera non devincitur.

Non enim superiorem habet, a quo legem et obligationem accipial;

nec ad finem aliquem adipiscendum ordinatur, sedipseest supre-

mus dominus et liiiis et nornia rerum ceterarum.

Sin ordine relativo, prout ipsam creaturam rationalem afficiunt,

ius et officium considerantur, procul dubio in sul)iecto eodempraecedit officium; idque duplici ratione. Etenim, ut ante innui,

eatenus creatura rationalis iuribus ornari potest, quatenus fmemaliquem compiere debet, ad quem usus rerum aliquarum ac pro-

priaeactivitalis exercilium necessaria sunt vel saltem consentanea,-

Quod quidem importat, iit creatura rationalis ordini a divina sa-

pientia dictato eique per rationem proposito subiecta intelligatur.

Kx qiio cffici diximus, ut iura ab officiis proprios liraites accipiant;

nec proinde ambitus in quo iura spatientur, concipi possit, nisi

ante quibus ofticiis subiectum teueatur perspectum sit. Quae ra-

tiocinalio a crcalura ad Deum transferri nequit. Deus enim ordi-

nein aliunde nou accipit, sedipse est ordo increatus et subsistens.

Eiusautem voluntas non obligalione aliqua, sed perfectione natu-

rae,quae a recto deficere nequit, ordinem sequitur ita ut secus

operari non possit,

72. Gum ordo in rerum reiationibus sit positus, ex bis officio-

rum varietas et praestantia diiudicatur. Quare pro diversitate ter-

miui, quem homo suis operatiouibus spectat, diversa exstant of-

licia, ex iisque illa praestantiora duci debent, quae altioribus re-

spondent relationibus. At, si diligenter consideremus, Iriplex pro'-

prie est terminus, ad quem homo aliqua ratione refertur, et ad

quem proinde speclat clum operatur. Respicere nimirum potest

Deuni^ seipsum^ ceteros homines. Et sane si perfectio operationum

moralium in hoc cernitur, qnod ordinem naturae sequantur; en-

tia illa durataxat actionis termini esse possunt, quae finis ratio-

nem habent et per se spectantur. At vero nemo non videt id in

lURlS NATURAE 1 i )

priinis Deo competere; quiutprimimi principium, sic estultimus

finis rerum omnium,quae proinde ad eius laudatlonem el glo-

riam vi naturae nituntur. Creatura igitur rationalis, si operalio-

nes, quas exliilDitura est, ordini accommodare velit; Deumpro ter-

mino spectare debet, alque ideo diversa quoadiiiumhabet officia,

quae in sequenti capite declarabimus. Deinde alter adspectabilis

mundi tinis in ipso homine cernitur; adeius enim utiliiatem res,

quae mundum exornant, conditae a Deo sunt. Homoigitur, iuxta or-

dinem a summo Opifice constitutum, seetiam inspicere debet tam-

qnam terminum operationi propositum; nec se in medium con-

vertere, sed propriae personae dignitatem iugiter revereri tene-

tur, ut intentioni divinae obediat. Quare officiis etiam erga seipsum

obligatur. Denique cum hanc dignitatem nonin nobis dumtaxat,

sed in aliis etiam Iiominibus conspiciamus,quibuscum naturae

cognatione iungimur; ordo iubet ut eamdem rationem finis illis

etiam tribuamus. Hinc novus exsurgit terminus operationibus no-

stris praestitutus; et en tertium officiorum genus, de quibus suo lo-

co dicturi sumus. Completa igitur partitio, a termini diversitatc

desumpta, triplex officiorum genus nobis snppeditat, quibus aut

erga Deum, aut erga nosmetipsos, aut erga alios Iiomines de-

vincimur.

73 Aique haec contra Ahrens et Darairon railitant, quorum al-

terbrutis etiam iura largitur, nosque erga illaofficiis adstringit '

*

alter universam naturam Dei filiam, sororemque hominis et so-

ciam appellat; atque ideo mutua im^a et officia inter nos ac res

omnes ratione destitutas intercedere autumat 2,

At quamvis praedicanda sit eximia huius viri benevolentia, qui

amore erga ceteros bomines non contentus, boves etiam atque

arbores sororum loco recipere ac fralerna charitate amplecti de-

siderat; tamen, ad veritatem quod altinet, eius opinio raagno in.

errore versatur. Etenim rebus intelligentia et voiuntate carentibus

dignitatem, quae inlelligenliam et voluntatem subaudit, iraparli-

tur. Et sane nomen fiUi in propria signiQcatione non cuilibet ef-

feciui respeclu causae com|ietit, sed dumtaxat viventi quod gene-

retur in eiusdem naturae simihtudinem. Quare in severa vocabu-

-i Cours de drotl nat. 2 p. spec. , ^ divis. , c. 2. Hac in re ,ut in aliis

saepe muUis, Ahreiis a contradictionc cscusari non potest. Loco enira citato «o-

cct brutis iura conipetcre, cuni paulo ante in parte generali capite tertio statuis-

sct hominem dumtasat subicctum iuris esse, cum ius nonnisi ad ens morale, quocl

ratione fruatur , referri possit. Profccto si haec eius etiam opinione tera sunt5

quo pacto bruta, quae certe ratione et moralitate carentj iuribus ornantur ?

2 De (a morale t. ^j ch. 2,

IIG ELEMEXTA

lorum accGptione nomon filii nulli crealurae respeclu Dei conve*

nit. Homiriibiis lameu latiori sensii tribui solet, idcpie cluplici ra-

tione. Primum in ordinc supernalurali, propler divinam adoplio-

nem, quae ope graliae perficitur. Intra autem naturae limites de-

nominalio fiiii respectu Dei nobis propterea tribuitur, quod ani-

mus noslor a Doo per crealionomimmediate procedat, et ad Deumaclibus moralibus sic referamur, ut capaces simus obsequii, reve-

rentiae, obedientiae, quae proprie a fdiis parentipraestantur. Sed

liaec omnia, ut perspicuum est, dc rebus intelligenlia destilutis

dici no(piaquam possunl. lis igitur nomen fiiii quoad Deum ne la-

tequidom competit. Ouod si quandof{nc natura irrationalis ^^on^icc

Dei filia nominatur; id in tantum fit, in quantum imaginalionishe-

noficioiutolligontiaet dignitas personalis eidem appingitur. At Da-

miron, ni fallor, non pooma sod philosophicum tractatum elucu-

brabat.

Quoad alteram vero partem, in qua consentientem habot Ahrens,

non minori absurditate laborat. .Nam ius veri nominis cui corre-

lativum ost oflicium, in brutis nullum est, multoque minus in re-

bus aliis plane inanimis. lus enim nequit residere in ente, quod

nullo modo sit finis in mundo, sed omnino ut mediumin bonumaltorius dirigatur. Bruta vcro animantia, et ceterae ros inferiores,

medii dumtaxat rationem habent. Non enim extant proptor bo-

num sui, sod propter bonum hominis; necproinde sunt propriae

utilitatis gratia, sod utilitatis alterius. Ergo veri nominis ius re-

spectu hominis, cui in homine otricium respondeat, habere ne-

queunt. Ad rem Taparellius: « Ogni dovere nasce dal generale

« principio: fail bene. So avossimo doveri vcrso le creature irra-

« gionevoli, saremmo dunque obbligati a farne il bene. Ma illoro

« bene e il loro fine, cioe cooporare a servizio deiruomo. Dunque« il dovere verso di esse sarebbe roalmente un dovere verso TuO'

« mo. In altri termini : ii padrone non ha doveri verso il servo

« considerato sol come servo;giacche Tesser servo consiste nel-

« resser in pro altrui. Che se il padrone ha verso i servi molti

« doveri, gli ha non in quanto quelli sono servi, ma in quanto

« souo uomini pari a lui. Or le creature irragionevoli nou hanno« altro essere correlativo airuomo, se non di servi; perche que-

« sto e il loro fme; dunque fuomo non ha doveri verso di esse ' .»

Ratio autem,quam Ahrens in contrarium adducit , cjuod homo

teneatur non cogere animantia bruta ad aliquid subeundum , cpjod

eorum sensili naturae adversetur, ambigua est et nihil evincit. Si

i Saggio Teontico di diritto natumk vol. ^, nota 28.

lURIS NATURAE 117

enim hoc sensu intelligitur, quod homo nihil efticere debeat quodbmtis dolorem afferat, falsitate laborat. Hoc ispo enim quod bru-

ta ad bonum hominis ordinantur, iis homo uti potest prout indi-

get. Illa igilur labori submittere , ut eorum ministerio iuveraur

;

immo mactare etiam licet , si noceant aut ad vescendum sint op-

portuna;quod certe sine eorumdem damno et dolore non effici-

tur. Atque id homo dnm agit , ius nuUum laedit ; immo naturae

ordinem servat , vi cuius honestum omne subsistit, Sin autem ea

propositio sic intelligatur , ut homo in usu brutorum limites ne-

cessitatis aut saltem utilitatis rationi congruentis non excedat, neccrudelitatem exerceat; verum dicit, sed aerem verberat. Ea enimobligalio in Iiominem redundat non ex iure aUquo, quod in brutis

YJgeat, sed ex ordinatione divina et ex ofhciis quibus homo tene-

tur erga seipsum. Deus enim non ad dissipandum aut saeviendumhomini bruta concessit , sed ad convenienlem utiUtatem capien-

dam. Unde qui iis abutitur , aut in eorum usu feritate exercet;

hni reluctatur aDeo ipsi praestituto et ius divinum laecUt. Pariter

ofdcia,quibus homo erga seipsum adstringitur

,profecto iubent

ut temeritatem et saevitiam , sicut et omnem vitiorum turpitudi-

nem , in quavis actione declinet. Hinc igitur denuo ad opportu-

num , et temperatum, ct onmi crudeUiate vacantem brutorum

usum obligatur. Ex quo apparet bruta ceterasque res iuferiores

non esse terminos ofiiciorum hominis , sed esse obiectum et ma-teriam circa quam ofUcia hominis quandoque versantur. Ut enimin iuribus, sic etiam in officiis non modo subiectum et terminus,

sed eliam obiectum et materia iis proposita considerari debent.

74. Praeter partitionem explicatam,quae utpote praecipua fu-

siori disquisitione tractata est ; officia, quemadmodum de iuribus

supra dixi, dividi possunt in connaturalia seuprimitiva^ et adven-

titia^eu dcrivata. Fila sunt, quae in essentiaUbushominis relatio-

nibus fundantur ; haec vero quae proxime oriuntur ex rehitioni-

b'is superadditis , ope facti aUcuius ex hominis libertate penden-

tis. Xihilominus horum etiam fundamentum remotum in officio

aliquo naturaU moratur. Factum euim, quod supervenit, non aUudalfert nisi detcrminationem et appUcalionem officii a natura in-

determinate proficiscenUs ; seu, quod codem recidit, hypothesim,

quae in officio a natura manante includebatur, ad actum adducit

et rcalitate donat. Ouare officia eiusmodi hypotiictica etiam ap-

pellantur, prima nniem ahsoluta Yoc^nlur. Atque de parUtione of-

ficiorum satis quidem dictum sit.

75. Ad iudicium de diversa corumdem praestautia quod attinet,

normam ex natura relalionum , undc dimanant, sumcndam esse

118 ELEMENTA

diximiis. Et sane ,relatio quointerior est aut universalior aut ad

bouum r.iliuiiis plus necessariu;eo niagis cum online colligatur.

Ergo (!riicinm illi rctpondens altiorcm locum occupat, atque ad

ordinem servLindum iu moiibus maiorem necessitulcm exhihet.

Magis igitur oljligabit. Sic sub omni respectu oHicia erga Deumceleris omiiibus autecelluut, Deus enim est {iuis ultimiis hominis;

tum est bi)uum universae nalurae, et causa tuiius realitalis qiia

constituimur. Ab ipso enim nun modo conditi sumus, sed assi(liie

conservamur et ad operandum movemur. Uude relalio qua cumipso comiectimur , maximam iiniversalitatem , couinnctiuncm, et

neccssitiUcm pracsereil. Secuinlum lucum occupant uliicia, quibus

adstringimiir erga nos ipsos; terlium ofticia erga alios. Vinculum

enim idenlilalis, qiiud nubisciim habemus, arctiori relatioiie con-

Btat, quam viiiculum similituflinis,qiia cum cideris liomibiis co-

pulamur. Atque liaec regula,qiiam generatim his classibus ofii-

ciorum applicavimus , applicauda quoque erit singulis aliis pecu-

liarihus ofliciis, qiioties inter so comparantur , ad praestantiara

uiiins rcspectu alieriiis detegendam.

76. Vuiuiil nonnulli nou omnia oflicia esse iuridica { , sed ea

tantum ([uae negativa sunt , et in obligatione consistunt non lae-

denli aotivitatem alterius. Quare eiusmodi oflicia, quae iuridica

appellaut, hac formula coinprehendunt: nemini noceas. Sed haec

opinio cx ea parte,qua a iuridicis excludit penitus ofticia posi-

tiva, nou satis arridet, eiusque falsitas ex iis,quae superiore ar-

ticulo innuimus, culligi potest. Attamen hic tamquam proprio loco

aliquid pro maiori claritate addimus. Enimvero si de officiis erga

Denm sermo est, ea plane iuridica sunt universa, licet non moiio

negatione sed etiam artirmatioue constent. Aperteenim divino iuii

respondent, quo eadem implere obligamiu'. Immo si respectu Dei

res consideretur, omnia plaoe ofticia, illa etiara quae nos aut ahos

homines respiciunt , iuridica dici d(^beut. Deus enim , utpote su

premus logislator , ius habet exigendi ut integram legem,quara

nobis imposuit , observemus. Siu vero officia erga alius homines

contemplamur , haec etiam si stricte uflicia siut et evidenter pa-

teant, iuriJicam obligattonem important. Ordo enim naturae, a

quo officia et iura gignuntur, non solum postulat ut aliis non no-

ceamus, verura etiam ut positive actibus nostris opituleraur. Tan

dem ofllcia erga nos ipsos iuridica respectu nostri dici non poS'

1 Officium Ycl oLlirratio iuridica dicitar, quae iuri alterius respoiulctj seu quao

Bubiectum adstringit ad ius alterius rcvcrenduui oLscrvamIum(|uc,

lUMS NATURAE 119

suiil «; iclque exinde est, qiiod subiectiim et terminos lion distin-

guantiu' , sed una eademqiie persona constent. lus enim cum in

facultate consislat,quae ab ordine enti moi-ali tribuitur , subie-

ctum exquirit quod voliintale instructiim sit. Cnm vero obligatio-

nem includat aliornm, qui ipsum revereri tenentur ; terminumrespicit, qui volnntate etiain orneiur. Ut igitar ius hominis ero-a

seipsum et simul iuridicum ollicium concipiatur, concipiendae fo-

rent duae voluntates bumanae,quarum una facultatem moralem

acciperet, alia ol)ligatione adstringeretur,quae quidem couside-

ralio respectu unius eiusilemque individni absurda est.

Id vero non contiugit, si orticium non ut iuridicum, sed mereut obligatio in liomine respectu sui considerari velit. Ad hocenimplane sufficit ut lex Iiabeatur, a qua obligatio impouitur, et termi-

nus adsit, ad cuius bonum operatio refertnr. Utrumque autem iu

uno individuo homine oplime concipi potest. Qua in re abstractio

quidem adhibetur, cum ex una parte consideretur voluntas, quaeobligatione adstringitur; ex aliadiguitas personae humanae, quaeut iinis in mumlo spectatur. At ea abstractio non repugnat; siqui-

dem voluntas a rationali hominis natura, ut facultas a substantia,

distinguitur.

Articulus III.

Do necessitate cxlmente ab offuio,

77. Contingunt quandoque tempora, in quibus homo sine perl-

culo imminentis cuiusdammalioiTicium implerenon potest. Status

hic necessitas appellatur. Cum vero hoc incidit, si consideratio

ordinis persuadet ofticium eo tempore non obligare, facultas quaotunc orilur se iuste eximendi ab arilcio ius necessitatis nominari

sulet : non quod ipsa necossitas ius constituat, sed quia occasione

necessitatis apparetquid ius ferat, quid secus. Itaque discutieudum

breviier est quando id locum habere possit, ne quis vulgi etfato

nitens: neccssitatem nulla legc adstringi^ iutemperanti iicentiae

fraena laxet. Ad iudicium autem eiusmodi rile proferendum, duoscrutari oportet : naturam necessitatis, quaeurgeai; et naluram of-

iicii, quod praetermittendum sit.

Atque ad necessitatem quod attinet, ea primum dispartiri potest

in absolutam et liypotheticam. Ulamdicimus, quae, indepeadenter

\ Rcspectu Dci iuriilica etiam sunt prvoptcr lcgcm, a qua officlum inipoiiilurj

et cuius obsci'vantiaui supicauis GubernatDi* iure suo requirit.

120 ELEMENTA

a nobis, nuUa alia ratione declinari possit, quam violatione officii

:

haec vero, quae vitari nequit ex hypothesi quadam, in qua quis se

sponte constituat, et quae ab ipso removeri valeat. Ut facile patet,

haec sccunda necessitasius nullum tribuit; siquidemexcusationem

nullam meretur is, qui prudens et sciens impedimentum officio

apponit. Ea igitur omissa, absokitam dumlaxat necessitatem con-

sidcremus. Huius triplex genus assignatur: cxtrema^ gravis et

communis. Extrema dicitur cum ad parendum officio, subeundumest periculum vitae aliusve mali, quod morte non inferius repute-

tur. Erit gravis, cum urgct mah.im minime spernendum, ex. gr.

notabile detrimentum sanitatis, non levis nota dedecoris, magnarei famiharis iactura, et alia generis eiusdem. Tandem necessitas

coinmunis dicitur, cum malum imminet consuetum, nec magnimomcuti; ut amissio parva bonorum, levis calumnia, contemptus

nonnullorum et similia. Porro nemini dubium est quin haec lertia

nccessitas ofticii obligationem nuuquam solvat. Si enim quodvis

mahmi imminens ab implendis officiis nos excusaret; non solum

hboro virtulum exercitio, sed omni plane morum honestati vale-

diccndum esset. In praesenti enim vitae slatu (adiectapraesertim

rerum vicissitudine et improborum malitia) fere impossibiUs est

boni moralis existentia, siue societate nonaullorum malorum, quae

a fiugi homine incurrantur ne a recto desciscat. Restat igitur ex-

trcma et gra\is nccessitas, quae quidem pondushabentapudpru-dentom quemqiie ct bonum, atqiie ideo excusare quandoque ab

ofhcio possunt, quoties id natura patiatur ofhcii, quod in discrimen

adducitur. Id igitur quando obtineat videndum est.

78. Officium proprie acceptum, quod veram obhgationem impor-

lat, ut ([uisque videt, esse potesi aut essentiale, aut advenlitium.

Utrumque despiciamus. Officium essentiale, in necessariis rcrumrelaiionibus fundatur, atque a lege naturali imponitur per iussumaut prohibitionem. Si proticiscitur a iege naturali aliquid iubente,

dicitur affirmativum; si autem a lege naturali aliquid vetante,

dicitur negativum. lamvero, ab officio negativo implendo nulla

necessitas, utcumqiie extrema, excusare potest. Quod enim lex

uaturalis vetat, malum moraie per se est; idque nunquam ])atrare

licet, quodcumque malum physicum immineat, nisi ordo rationis

perverti velit. Nec vero uliae circumstantiae accidere possunt, quaenaturam rerum immutent et licitum reddant quod essentia suaturpe et indecorum est. Unde hac in re ius necessitatis vim nullamhabet, ac sine controversia quod a recto et iustilia deficit, reiici

constanter debet, quaecumque sint consectaria, quae timentur,

aut minae homiuum prava iubeatium. Atqiie hoc sensudicisolet:

lURIS NATURAE ISl

fiat iustitia^ et pereat mundus ; videlicetnunquam quocliniquum

est patretur, etiamsi mundi physicisalus periclitetur et in pessum

abire videatur. Apposite luvenalis

:

. . . . Ambiguae si quando citabere testis

Incertaeque rei, Phalaris licet imperet ut sis

Falsus , et admoto iubeat periuria tauro

:

Summum crede nefas animam praeferre pudori

,

£t propter vitam vivendi perdere causam -•.

Quod si officium sit affirmativum, seu si a lege orialur, quaenonomissionem flagitiosae actionis , sed positionem actionis lionestae

praecipiat; beneficio necessitatisuti liomo potest sic, utin tempus

aliudactionem ditferat. Xam praetermissio actionis honestaemala

non est, nisi quando eam actu exercere homo tenetur. Lex enim

positiva non iubet ut actus semper ehciatur ; sed contenta est ut

tunc eUciatur , cum occasio opportuna se offert et congruum tem-

pus incidit. Quare , nisi peculiaris quaedam circumstantia tempus

illud, in quo necessitas contradicit, absoUitedeterminet proofficio

implendo; huius obligatio adexercendum actum tunc non adigit.

Ea igitur hypothesi, consentiente rationis dictamine, via patet ad

utrumque conciliandum , exercitium nimirum officii aptiore loco

ct tempore , et fugam mali quod imminet. Immo aUquoties ad id

homo obligatur. Etsi enim saepenumero laudabile sit et heroicae

virtutis exercitium ofiicio etiam positivo nunquam deesse, metu

mortis aut cuiusUbet alterius mali posthabito; tamen nisi sufficiens

et gravis ratio id persuadeat, imprudens ettemerarium est sic vi-

tam et cetera bona profundere, quae ad meUorem usum deinceps

servari possent. Hoc autern, ut quisque per se facileiutelligit, lo-

cumnon habet, quotiescumque ratione circumstantiarum omissio

eo tempore actus honesti redundaret in iniiniam Dei, contemptum

reUgionis, grave reipubUcae damnum, innocentis poenam aut al-

terius legis negativae violationem. Tunc enim omissio per se turpis

esset, ac proinde obUgaUo ad eam omnino fugiendam adstringeret.

79. Denique, si officium est advenUtium et ex lege positiva so-

cietatis aux ex contractu aliquo procedit; ab eo praestando vi ma-

gnae necessitatis homo plerumque excusatur. Lex enim pro pubU-

ca fertur utilitate. Haec autem profecto deesset , si bono reipubli-

cae non periclitante nec detrimento aliquo in societatem prove-

niente, subdiU sic circa rem natura sua indifferentem obligareu-

I Satyrum MII.

i 22 ELEMENTA

tur, ut eam scrvare etiam cum periculo vitae aut alterius prae-

granflis boni iuctura adslringantur. Contractus vero, cum propter

bonum ulriusi]ue partis iniri soleat; nequit tantum liabere vim,

ut pars alterutra, ne pactis desit, debeat mortem oppetere, aut

magnum aliud malum incurrere. Praesertim id diceudum est, si

ex non observuniia pacti nullum in partem alteram detrimentum

redundei, aul damnum sit adeo exiguum , ut coutemni vel facile

redintegniri possit. Attamen , ut apparet, id neutiquam valerct, si

officio praetermiitendo salus pubiica vel securitas detrimentum ca-

perct ; vcl si contractus essel eiusmodi , ut quovis periculo servan=

dus esset, idque in pactione ipsa tamquam conditio rationabiliter

inclusii subauiliretur. Tunc enim officium periculo etiam mortis

reddendiim cssel; quia bonum commune praeponderare debet bo-

no partis, lides autem data omnino servandaest eidemque iiomo

eine scelere deesse niMiuit,

CAPUT SECUNDUM

DE OFFICIIS HOMINIS ERGA DEUM.

Principium universale morum: ordinem scrva^ aclibus Immanis,

prout Dcnm respicinnt, applicatum officia gignit quibus homo erga

summum luuic rornm Opiticem devincitur. lubel enim ut eamdemdepeudentiam a Dco actibus liberis profiteamur, quae reapse ha-

betur vi nutiirae; uou euim aliter ordo procuratur et custoditur in

voluntate, nisi ciusoperationesrerum naturae et relationibus con-

formeutiir. Ououiam vero his officiis erga Deum servandis novuiii

quodammodo ciim suprema causa vinculum inimus, relationibus

nimiium moralibus coustitutum; hinc eorumdem complexus, aut

eliam virtus, qiiae ad ea implenda nos inciinat, religio a religando

nominuta est, De hac itaque triplici articulo disseramus.

Artigulus I.

De reUgionc generatim, et potissimum prout cultum

respicit inteimum,

80. Religio, de qua hic agimus, naturalis nominatur, propterea

quod officia, quibus comprehenditur, non a revelationis penu de-

promit, sed a praoscripto rationis naturali tantum lumine collu-

Stratae, lam vero nerao non videt eam maximum esse iuris na-

lUBIS Is'ATUlL\E 123

turaepraeceptum, quod ceteris omDibus non modo dignitate prae-

cellit, sed etiara origine antevertit. NuUa enim est homini tam es-

sentialis relatio, quam illa quae ipsumcum Deo devincit, tamquamcum suprema eiusdem causa et uitimo tlne. Nam ontologica con-

sideratione, quaevis alia relatio, qua forte affectus liomo concipitur,

profecto eius realitatem et existentiamsubaudit. Immoipserespe-ctus identitatis, quo homo ad seipsum refertur, cogitari non po-

test; nisi iam ante inproprianatura homo constitutusintelligatur.

At relatio dependentiae, quam habemus a Deo, in ipsa notione

nostrae realitatis imbibitur; quae certe, prout in se est, attingi

ccgitatione nequit, quin simul adDeum referatur tamquam ad pri-

mam et uniyersalem causam totius existentiae, unicam autem et

proximam substantiae spiritualis. Ergo si ordo officiorum ordinem

sequitur relatiouum, quae in natura fundantur ; certe, cum rela-

tio ad Deum sit prima et omnium maxima ; ofticia, quae inde di-

manant, ceteris praeire et antecellere necesse est.

Praeterea si lex naturalis norma quaedam est, quae idcirco ho-

mini imponitur, ut eum ad proprium fiuem coaptet et dirigat;

profecto praecipua praecepta, quae tradit, illa erunt, quae finem

hunc proxime spectant, atque immediatum ordinem ad eumdemimponunt. Atqui id praestant officia quae religionem etformant;

tota enim quantaque sunt, in hoc plane versantur, utliominem ad

Deum, qui vere ultimus hominis finis est, revocent, cum eoquo

Yeluli ligent communicatione quadam constituta. Ergo Rehgionis

officia prima sunt atque praecipua, quae a lege naturali enascuntur.

Quod cum ita sit, kiculenter apparet quantum a veritate delira-

verit Puffendorfius;qui, cum officia hominis exprincipio sociali-

tatis deducere vellet, atque inde officia erga Deum vix aut ne vix

quidem se derivare posse conspiceret; asserere non dubitavit in

materia religionis non aliud a naturali iure persuaderi, nisi cul-

tum divinitatis feUcitati ac tranquillitati vitae praesentis optime

accommodari ^. At opinionis errore deceptus est. Ut enim demon-

stravimus, necessitas religionis ex intima et essentiaU dependen-

tia naturae nostrae a Deo, et ex ordine, quem ad ipsum tamquamad ultimum finem habemus, derivatur. Quare eius praeceptam

primum est et maximum in iure naturae antecedenter ad omnemconceptum societatis ; nec eius officia ad societatem cum aUis

omnibus retinendam spectant, sed ad debitam servitutem et obse-

quium Deo praestandum. Hincetiam inferesstultitiam eorum, qui

de honestate naturaU glorianlur, religione contempta ; et honesli

•j De offxtiis hominis ei civis lib. I; cap. 5, §. iZ,

\^\ ELEMENTA

homines, si superis placet, dici vokint,proptorea quod nihil in

alios homines peccant; quamquam officia erga Deum minime

compleant. At potcstne honestus is nominari, qui primis ac prae-

cipuis legis natiu-ae praeceptis non obtemperat, et obligatioui re-

luctatur, qua nos lam arcte ordo rationis adstringit.?

81. Religionis naturalis alia pars est thcorelica, alia praclica.

Tlla vcram Dei uotitiam respicit ex principiis naturae haustam;

haec obsequiumDeo ex praescripto rationis exbibendum spectat,

ct cullus nominatur. Utraque a iure naturae praecipitur. Cumcnim homo et cognoscendi et operandi facultate gaudeat, utriusque

actil)us se ad Dcum referre debet. himvero pars thcoretica, seu

verax Dei coguilio, quatenus a lege nalurae iubetur, non exquisi-

tam et rcconditum supremi Xuminis notilinm exigit, sedvulgarem

tantum, quae ab oumibus communi quadam diligentia obtineri

potest. Ouare ad abstrusiores aUioresque vestigationes scientifico

apparatu instituendas generatim non cogit, sed taulum ad talem

Dci notitiam eiusque praecipuorum attributorum mediis obviis

comparandam adstringit, quae ad recte de Deo senliendum eique

convenientem cultum praestandum sufficiat. Subtilior autem Dei

cognitio, quae studium accuratum ct longas ratiocinationes ex-

quirit, scientiae est propria; quae praecipi ne(|iiil, uisi iis qui ra-

lionemuneris, quofunguntur,ad profundioresdifhcilioresque quae-

stioncs enodandas teuentur. Praecej)ta enim a ratioue manantia

conditioni et viribus siugulorum aptautur, neque id expetere pos-

sunt ab omnibus, quod omnes revera praestare nequeunt. Quare

cmnrudesaut iugcnio aut exquisitiorecullura,quaestudio uititur,

careant; iis nonnisirudis et impcrfecta cognitioiniungitur, qualis

ab instructione alioriim aut facilioribus ratiocinatiouibus hauritur.

Haec autem cognitio etsi actum intellectus sil. tamen quatenus

conquirenda est mediis aptis et mentis applicationem exquirit; a

voluutate pendet, ac proinde materia praecepti est. Nec sine cul-

pabili negligentia abesse potest; siquidem quisque principiis ra-

tionis innixus et patenti naturae spectaculo, sine profundiore stu-

dio, ad vulgarem illam, quam diximus, Dei cognitionem sibi com-

parandam sit idoneus;praesertim si iu societate constitutus con-

sideretur, in qua ceterorum hominum operaet cognitionibus adiu-

vatnr '. Qui vero iu Doi notitia sio errat ut ipsi aut convenientia

4 Hinc apparet quam longe a verltatc disccdat Ilobbes,

qui in suo libro De

cive c. ^'i atheos iniuslitiae tlanmari non posse ait, cum intollcctu non vohintato

pcccent. Cui adiiaercscit Memmericbius, qui idem fcrme asserit in suo Puffcndor-

fto enaclcato c. 4 , u. 57. Hi profecto non ailvertcrunt intcllcctuni ot onuicm

lURIS NARURAE ,125

allribiita neget aiil repugnantia appingat, blaspJiemiis aiidil; qiii

Vero cLiItum Deo denegat, impius appellatur.

PoiToDei cultus in internum dividitur et ej^^enium. llJe est re-

"verentia atque obsequium suprcmi Xumiuis actibus animo inter-

nis exhibitum; alter vero huius reverentiae et obsequii externa si-

gnificatio. Age iam de externi cuUus necessilate in posleriore lo-

quemur articulo; hic aliquid de inlerno tantum deUbabimus.

82. Uaque fundamenUim actuum omnium, qui ad cuUum inter-

num pcrtinent , in cognitione divinarum perfectionum invenitur.

Eorum praecipuos tautum innuamus. xVc primnm , cum agnosca-

tur Deus ut prima rcrum causa, quae universum mundum condi-

dit et conservat et raovet, agnoscitur etiam ut Ens quoddam ma-ximum et praoslantissimum, quod a nuUa alia re unquam aequi-

parari possit, sed immenso intervallo universa superet ac sub di-

tione sua teneat. Ex hoc divinae excellentiae conceptu altus qui-

dam reverentiae et submissionis sensusnobis ingeneratur, qui ado-

rationem constiluit. En primum et veluti fundamentale obsequium

quo Deum prosequi debemus, quodque eiusmaxime estproprium,

et primigeniae notioni respondet, quae nobis de Deo cogitantibus

efflorescit in animo. Cum vero Deus ut fons omnis boni, quo frui-

mur; ut supremus dominus ac legislator; ut summapotentiaprae-

ditus,qua nocentes congruis poenis afficere valeat ; ut maxime

beneUcus et largitor magnificus innotescat: dehiiiim gratitudinis^

gratiaruni actionis, obedicntiae^ servitutis, tinioris, spci^ precumet invocationis exsurgit.

Sed peculiari observatione dignum est officium amoris, quo er-

ga Deum tamquam summum bonum inspectum , adstringimur

;

quem inepte tamquam vitium mysticismi inter impossibilia aman-

davit Kant. At si vera loqui volumus , eiusmodi amor non solimi

possibiUs est, verum eUam debitus. Et sane Uic amor exsurgit ex

consideraUone Dei ut summe boni; quae quidem consideratio ue-

dum possibiUs est, sed reapse in iiomine vigeat necesse est. Quis-

quis enim Deum agnoscit , illum agnoscat oportet tamquam sum-

aliam facultatem cogllamli quoad exercitium a voluntatc peaJere,

quac illas a<l

oljiectum rcvocat ah eoquc avocat, atquc ipsarum attcntionem auget vel imminuit.

Inde fit, ut circa verum exstet ignorantia vincibilisj atque ipse error culpae tribui

possit. Quare etiamsi detur aliquis,

qui Dcum prorsus ignoret (quem tamen dari

non posse censemus) , tamen cum eius ifjnorantia atquc error a voluntate semper

aliquo modo procedat, quae mentcm a debita rerum considcratioue retraliat; eius

atheismus culpabilis semper crit ct iuri uaturac rcpugnaus. Quod autem invlDci-

bilis Dei ignorantia dari uon possit . in Thcoiogiae mluralis capite primo satis

ostendimus.

Vl^y ELEMENTA

ma et indnita praeditam bonitate. At vero quidquid agnosciturut

bonum, a voluntate diligi potest ; siquidem niliil aliud est amor,

quam complacentia et nisus voluntatis in bonum quod cognosci-

tiu\ Immo vero, ut dixi, hic amor praecipitnr. Nam duplici modoDeus considerari potest ut bonus: uimirum vel absolule in se, vel

relative quoad nos. Absolute quidem, quatenus intinita conslat bo-

uitate ac bonum est supremum inter omnia. Sic maximum amo-

rem meretur duplici ratione: primum quia sibonum est ama])ile,

summe bonum est summe amabile, idque ipse rerum ordo praecipit.

Principium enim iubens homini ut servet et diligat ordinem, iubet

etiam ut maxime diligat bonum illud quod ipse est ordo subsi-

slens , et vi cuius rehqua ordinata sunt ac bona. Ex quo conse-

quitur ut Deus uon modo diUgendus sit; sed ita sit dihgendiis, ut

aUis omnibus praeferatur, quolquot exstant bona ad amorem im-

peUentia. Praeterea si Deus, uipote ens optimum , fmi est bouo-

rum omuium; ordo certe servari nequit, nisi ad ipsum cetera bo-

na reverareferantur. Homo itaque qui ad ordinem custodiendum

tenetur, tenetur profecto ad referenda in Deum bona cuncla quae

appeUt. Id vero cum aUter efficere nequeat , nisi Deum moximediligat; ad dilectionem hanc reapsc vi ordinis adstringitur.

Relative autem consideratur Dei bonitas, cum inspicitur lam-

quam suprcmum iUud bonum, in quo felicitas humaoa consistit,

et ex quo completa pcrfectio in nos proUciscitur. Deus autem sic

inspectus ad amorem profecto obligat. Ilomo enim supremam sui

perfectioncm et felicitatem diligere tenetur; quippe qui eius vi ce-

tera diUgat, atque ad illam tandem aliquando comparandam ac-

tiones, quas elicit, implicite saltem referre debeat.

Articvlvs IL

De necessitate cuUus externi.

83. Mirum est quantopere eclectismus GalUae in cultng notioae

exhibenda deliret, Germanici rationalismi insomnia sequutus. Post-

quam enim reUgionem in mera conceptione relationum hominis

et mundi ad Deum collocavit, cultum generatim constituit in ex-

pressione externa harum relationumper symbola aut signa quae'

dam sensibilia •. At magna confusio hic cum falsitate miscetur.

Religionis enim, ut diximus, alia pars speculationem respicit, aUa

actionem, lUa iubet ut covenientem noUtiam de Deo eiusque rela-

\ Yicle passira CorsiNj Damiroi*, Jouffroy ei eeteros eclectlsmi asseclas.

lURIS NATURAE 1^7

lionibus assequamur; liaec aulem imperat ut Deo rite cognito de-

bitum obsequium actibusnoslrisexhibeamus. Porro secundahaec

pars cultum etformat; qui proinde, ut diximus, internus est vel

externus, prout ad inleriores vel exteriores actus hominis refer-

tur. De interno satis disseruimus ; superest ut de externo dica-

mus, cuius necessitatem nonnulli aut inficiati sunt, aut perperam

obscurarunt ^.

Itaque cultus externus nihil aliud est, quam interni amoris et

obsequi erga Deum expressio quaedam ct significatio. Quare ab

internis actibus separari non debet sed iisdem informari, quibus

remotis non verum cultumsed hypocrisimconstitueret ; non enim

vere interna animi ofticia exprimeret , sed faltaciter simularet.

Dividi autem polest in naturalem et arbitrarium. llle externis ac-

tibus constat, qui suapte naturasigna sunt interioris affectus; hic

vero ritibus iis, qui ex hbera voluntate ad hanc significationem

determinantur. Et quidem si a Deo tit eiusmodi determinatio, ad

ius divinum positivum cultus hic pertinebit; sin fitabhomine ad

id potestatem habente, spectabit ad ius humanum. Hisce pro expli-

catione praepositis, asserimus cultum externum non modo naturae

humanae esse congruentem et bonum, sedesse omnino necessa-

rium, Deoque debitum; idque ex iure naturae.

Et sane, naturae lex non spiritui cuidam corpore experti, sed

homini praecipit utsuis actibus debitum Deo praestet obseqium.

Homo autem animo et corpore constat, et utriiisque in operenda

utitur ministerio. Si igitur humanis operationibus Deum cotere et

venerari bomo tenetur, profecto cum interioribus animi externos

^ Cultus esterni necessitatem, quatenus a lure naturae praescrlbatur ,inficiati

sunt Thomasius, eiusque pedisscqui Dunze et Kemmerichius. Etsi enim concesse-

rint cultura externum bonum esse et iustura , tamen contenclerant rationem sibi

relictam eius necessitatem minime perspicere. Ahrens vero rationalistarura Germa-

niae deliramentis agitatus, in prirais religionem sic ilefinit, ut cultus externus ab

ea excludi prorsus videatur. Ait enim religionem definiri posse : ligamen hominis

in spirilu et corde cum Ente supremo, quod, ut providentia intelligens , gu-

bernet mundum et vitam omnem particularem (Cours de droit nnf. partie 3j

ch. ^). Deinde, eodem loco de cultu loquens, ipsum esso asser\t opus intellectuale

dumtaxat et spirituale , quod abstinere se debet a Deo eiusque attributis re--

praesentandis, signis quibusdam sensihilibus ; licet pro adiumento accire possii

nonnullas arfcs, puta cantum aut musicam, quibus melius exprimantur sensus

interni et ideacj quas de infinito mente agitamus. Quasi id quod pracstant soni,

qui certe signa sensibilia sunt,

praestare etiani non possint ,et fortasse raelius

,

pictura vel sculptura;aut intelligentia , ut ad Deum cogitatione ct affcctibus as-

surgat, auditu iuvari queat ,

oculis vero ncquaquam. Sed rationalistarum portioj

Deo sic eorum superbiam retundente^ absurditas est «t contradictio^

428 klementa

etiam actus coniiin.GjGre debet , iil sic totiis liomo, ea ratione qna

potest ct convenit, Deo laudem et venerationem exliibeat. Atque

haec interioris cum exteriore opcratione coniunclio adeo consen-

tanea et necessaria liomini est, ut eam, eliamsi velit, nequeat

scindereacrepudiare. Invitus enimetinscius, dum interiores actus

cxercet, in extcrnos etiam prorumpit, qui operationis internae sint

veluti complementum et index. Hincestut exterioris cultus exlii-

])ilio factum generale conslituat et constans inter liomines; nulla-

que sit gens adeo elTerata et barbara, quae externis etiam actibus

obsequium suum crga Deum non exprimat.

Praeterea, homo accepit a Deo non modo animum, sed corpus

ctiam. Krgo actus utriusque, modo consentaneo exbibere et utrius-

que facuUates subiicere Deo debet, iit lotum id, quo constat, Dei

mancipet serviliiti. Ac licet aclus corporis per se spectali referri

ad Deumnon possint, possunt tamen vi actuum animi quibus infor-

mantur. Quare etsi non praecipue et immediate, secundario tamenet mediate Deum reapse respiciunt. Potissimum id apparet, si ani-

madvertatur mentis ideas et spirituales animi operationes a sen-

sibus tamquam a condilionibus et excitamento pendere, atquc

eliam cum ad actum iam prosiluerint, sinsilibus obiectis atque

imaginibus summopere adiuvari.

Tertio, si conditio hominis, quatenus socialis est, attcnditur;

nova efllorescit ratio, qua veritas, quam tuemur, roboratur. Ete-

nim hinc efficitur ut Deo non modo privatus cultus sit debitus,

sed etlam socialis et publicus, f[ui ab hominibus societatem cfTor-

mantibus celebretur. Homo euim si Deuni colere tenetur, oflicium

hoc praestare debet nonprout abstracteet hypothetice concipitur,

sed prout actu est, el iuxta naturalem conditionem, qua afficitur,

ac statum in quo reperitur. lamvero socialis cultus sine exterio-

ribus actibus liaberi non potest; homines enim nonnisi externis

signis secum invicem communicant, et unitatis vinculo copulan-

tur. Quare sapienter Augustinus aiebat: « In nullum nomen reli-

« giouis coadunari homines posse, nisi ahquo signaculorum vel

« sacramentorum consortio colligentur ^ . n

Denique, ne plura consecter, cultus externi necessitas ex ge-

nerali legis naiurahs principio: ordlnem serva , evidenter infer-

tur. Totus enim naturae ordo huc tendit, ut Deo, eo modo quo po-

test, gloriam praebeat. Homo igitur, ut eiusmodi naturae ordina-

tioni se accommodet, perficere profecto tenetur, ut divina laus et

obsequiumex ipsa rerum materialium actione resultet, quatenus

-1 Lib. t9 eontrd Faustum c. 'Il,

IURI3 NATURAE VZ'3

ea utatur ad suam observautiam et studium erga Deum manifestan-

dum. Hinc instinctu et ratione propellitur adres sensiles pro cul-

tu divino adhibendas et potissimum ad dies festos mstituendos et

templa et aras pro divino honore dedicandas. Cum enim rerum

materialium genera ad duas praecipue categorias revocentur, tem-

pus et spatlum ; utriusque partem aliquam Deo sacrandam esse

intolligit, cuius in ditione est nalnra universa, et ad cuius prac-

conium tota quanta est rcrum crealarnm collectio consonare debet. -

84. At inquies cum Thomasio Deum externo cultu minime ege-

re. Deinde, si inter homines exlerna signa laudationis, invocatio-

nis, gratiarum actionis necessaria sunt; idpropterea fieri, quia ho-

mines internos anirni sensus non introspiciunt. At Deus scrutator

est cordium, ac proinde his adminiculis non iuvatur.

Resp. Ne interno quidem cultu Deus indiget. Ergo si Thomasii

ratio valeret, ab hoc etiam abslinendum homini esset. Sed ut di-

rectum responsum demus, dicimus falso supposito Thomasium in-

niti, nimirum quod ex indigentia quadam divina derivetur ut of-

ficiiserga Deum adstringamur. Quodnon est ita; Deus enim nul-

la re eget. Sed quamvis nulhus rei sit indigus, tamen, quia pro-

visor est rectus et sapientissimus, ordinem iubet. Ordo autem ex-

quirit ut homo cultum externum cum interno coniungat. Huncigitur vult Deus, non ut aliquam utilitatem inde capiat, sed ut

homo debitum suum praestet et iuxta convenientem ordinem

operetur.

Atque haec responsio alteri etiam uifflcultatis parti aptatur. ^'oii

enim ut Deus per exteriora signa internos animi nostri actus agno-

scat , sed ut nos iuxta ordinem naturae operemur , ad externuni

cultum Deo exhibendum adstringimur. Idque adeo verum est; ut

princeps etiam humanus, etsi fingatur aliunde perspecta habere

vota snbditorum animique obsequium; tamen externas preces et

signa revereiitiae ab iisclem iure exigat. Etsi enim in eahypothe-

si signa illa necessaria non essent ad notitiam ullani comparan-

dam, requirerentur tamen ad integrum obsequium, quale a subdi-

tis praestari debet, principi exhibendum.

Obiic. II. Contrarationem ex socictate desumptam sic argui po-

tcst ex eodem Thomasio : Societas humana vitaeque tranquilhtas,

etiamsi cultus externus praetermittatur, per se et necessario non

laeditur. Deinde cultus huius fmis est beatitudo aeterna, fmis con-

tra societatis humanae felicitas temporaria. Ergo cum utriusque

fmis sit diversus, unus ad alium non est nccessarius.

Resp. In primis argumentum a nobis non inde desumptum est,

quod cullus exteruus ncccssarius sit societati retinendae et con-

7*

1 30 ELE.MENTA

servanclae ; sed inde dcsumptiim est,quod hic ciiltus omuino re-

quiratiir ut honio,prout sociaUs est , Deuni colat eique obseqiia-

tiir. Quare obieclio ex Thomasio deprompla nos directe non impe-

lit. Deindc, negamus omnino socielateni per se et necessario non

laedi cultii exteriore summoto. Nam ipse Thomasius asserit fun-

damentum omnis obhgationis et fiduciae mutuae esse cultum Dei

saltem internum L Ergo cum socielas sine obligatione et fiihicia

mutua subsistere nequeat, pcr se et necessariociiis fundamentumobfirmare ct, quantum capax est

,promovere debet. At quomodo

fulciri et promoveri a societate potest cuUus internus sine exter-

no? hnmo quomodo constare publice potest utrum cives ilUun pro-

sequantur, necne? Geterum si Societas pro tine habet ordinemexernum morali ordine informatum

,quomodo negligere poteslid.

quod moralis ordinis caput est et principium ?

Ad aUerum dicimus , liominem in societate non propria natura

spoliari scd dumtaxat novam relationem induere ; immo ad eamineundam idcirco vi naturae propelli, ut mehus qua homo est per-

ficiatur , ac facilius ad finem suae naturae congruentem perveniat.

Ergo cum linis in hac vita sit ordo moralis, quicum cultus exter-

nus, ceu pars officiorum hominis , maxime neclitur ; hic aUquo

modo scopum ipsum societalis altinet. Xec vero quidquam officit

quod cuUus exteriori exercitium , sicut totus ordo moralis , adDeum tandem referatur , et cum aeterna beatitudine praecipuamconnexionem luibeat. Xam , cum fiais praecipuus et uUimus ho-

minis, prout iiomo est, sit Deus , cuius adeptio beatitatem super-

nam consUtuit ; id etiam erit finis praecipuus hominis prout est

sociahs. Societas igilur , cum non sit aggregatio ahqua brutornmsed liominum

, a iine hoc praecipuo hominis praescindere cogita-

tionem nequit. Ac si feUcitatem Imius vitae, quaecumque tandemea sit, intendit; sic eam intendat oportet, ut inde homo adiuvetur

respectu feUcitaUs aeternae. Secus si ab hac omnino praescinde-

ret , bonum liominis non spectaret ; siquidem nequeat esse bo-

num liominis id, quod ipsum ad ultimum finem consequendumnon adiuvat.

't De OfficUs hominis c. 4^ §. 9«

ITJRIS NATURAH 131

Articulus III.

])e debito amplectendae revelationiS.

85. Oplimum duxi peculiarem huic raaleria articulum deslina'

re , cum in praesenti revelalionis conceplus tantopere obscure-

tur et pervertatur ab iis,qui sapientes videri volmit, sed sapien-

tiae principium ignorant. Eclectici enim Gailiae et raiionalislae

Cermaniae nihil crebrius quam revelationem inculcanl; at eius

nomine non aliud interpretantur,quam spontaneau) quandam

mentis evolutionem , notitiamque illam ualuraiem,qua Deus per

mundi spectaculumse nobis manifestat. Et quoniam eiusmodi lio-

mines iisdem fere verbis se exprimuut , non omuium skI unius

duntaxat testimonium referre contentus sum. Is ilaque sit Ahrens,

quiin primocapite primae divisiouis tertiae partis, postquam edi-

xit omnem religionem , ut solido et slabili fuudamento nitatur,

diviua revelatione superslrui oportere ; hauc deinde ex eo ha-

beri decernit, quod mundus cogitetur ut mauifestatio nalurae di-

vinae,et spiritus speciatim ut subiectum cui Deus se iugiter re

velet vi magnarum idearum bonitatis ac veritatis quae intcr ho-

inines propagantur. Sic revelationem nonnisi naturaiis luminis

,

sese per contemplationem mundi evolvenlis, ambitu comprehen-

dit, acsuae assertionis auctoritate confisusneapparentem quidem

rationem adiungit cur supernaturalis revelatio repellatur.

At non blateronum sed philosopliorum more rem hanc lotam

declaremus, non verborumaudacia sed rationum momentis.

Homo, quia mente et ratione fruitur, naturaliler ex iutuilione

mundi in dei notitiam eiusque cum rebus creatis relationum, et

in cognitionem officiorum devenit, quibus adstringitur; seu noti-

liam veri et boni adipiscitur. Haec nonnisi impropie dici potest

revelatio «; ac siitaappellari quandoque velit, allicienda est addi-

tovocis naturalis, ni apropria et supernaturali revelatione, quae

generatim hoc nomine designari solet, distinguaiur. Haec enim

revera consistit in manifestatione veritatum uni aut pluribus a Deo

facta, non per naturalem evolutionem intelhgentiae, sed per aliud

-I Revelatio luxta vim vocis idcm sonat atque amotionem veli, quo aliquid te-

gltur. Unde, cum manifestationi veritatum applicatur, subaudit veritates illas quasi

quodam velo obductas esse respectu subiecti, cui obiiciuntur;quo proinde ablato,

hae ab eodem internoscantur. Quare eiusmodi denominatio admodum aegre accom-

modatur perspicientiae veritatum naturalium,quae respectu intelligentiae ct rationis

nuUo yelaraine obte^ntur*

132 ELEMENTA

medium cxlra viros naturae positum. Quae quidem Dco possibilis

est. Quis euim adco caeculit, ut nou videat posse Deum id, quod

creatae inlelligentiac etipsi hommes possunt, nimiruni conceptus

suos aliis manifestare, ac rudiorcs propria doctrina imbuere sua-

que auctoritate de iis, ad quae illorum scientianon assurgit, cer-

tiores cfficere? At dicet fortasse quispiam: Deus invisibilis est ac

proinde OLterna signa adiiibere nequit, qui])us veritatem homini

manifestet. Sed ut omittam, Deum, quamvis in se invisibihs sit,

tamen pcr incarnationis mysterium visibilem in terris apparuisse

non per identiticationem divinitatis cum forma naturae humanae,

ut imperite efTutit Aln-ens 2, sed per iunctionem utriusque naturae

in unitate personae; certe congruentes modi manifestandi verila-

tem deessc illinequeunt. Nani, ut ex. iiis aliquos innuam, optime

posset Deus in ipsa intelhgentia hominis immediate operari ac

plures ideas, quae aUter ex consideralione naturae non effloresce-

rent, excitare, siniulque certiorem personam eflicere se id divi-

nitus praeslitisse. Posset etiam praeter naturae ordinem sub sen-

sili forma homines alloqui, aut sensibilia quaedam signa condere

aut iam condilis uti, ad aliquid innuendum, alque una per prodi-

gia vel prophelias iudicio quodam et veluti sigillo propriae opera-

tionis sermonem illum obsignare. An vero infinita illa potentia,

quae rerum universilatem e nihilo condidit, easque tamquam si-

gna conslituit, quil)ns divinac ideae assidue nobis patetierent, ita

exhausta est, ut si Deus aliud signihcare nobis veht, praeter con-

stabilitum naturae ordinem, mediis ad id consentaneis destituatur?

80. Inquies: qiiaeuam essentliae veritates, quas Deus per reve-

lationom eiusmodi manifestaret? Repono cas esse posse aut veri-

tates illas, ad quas iumianaratio propria virtutenon adsurgit, aut

illas quae vim quidem rationis humanae non excedunt, sed con-

sentaneum est ut a Dco revelentur. Rt ad primas qiiod attinet, cer-

te nisi pautlieistarum insaniis iudiiicari quis veht, profecto intel-

hgenliae nostrae lumen hnitum esse et certis limitibus circumsci^J-

ptum fateri cogilur. Quid autem sibi vult intelligcntiam aliquam

limitibus circumscribi, nisi ab illa non omncm veritatem attingi,

sed plura esse immo etiam innumera, quae eius aciem exsupe-

rant? Secus si ad omnc verum se porrigeret, terminis in cogno-

scendo careret. Si igitur humana ratio terminis adstringitur; an-

gustiore gyro compreheudatur oportet, quam sit inhnita amphtu-

do veri obiective spectati. Quare omnino desipiunt rationalistae et

contradictoria simul iungunt, si mentem nostram hnitam esse con-

2 Cours de droii. mt. loco nuper citato,

TURIS NATURAE 13*3

cedunt, et siniul veritates dcnegant quae eius aciem praeterla-

bantur. Quam contradictionem noo aliter effugere possunt, nisi

dicendo aut mentem nostram esse actu infmitam, aut verum esse

finitum. Sed primum includit pantheismum , secundum autemallieismum. Primum includit pantlieismiim, quia rationem nostram

cuui divina confundit; secundum includit atheismum, quia \eri-

tati obiective spectatae limites aftigi nequeunt, (|uin eius fonti et

principio, nempe Deo, pariter affigantur. IIoc autem idem est ac

Deum omnino inticiari; Deus enim, qui limitibus aflicitur, non

est Deus.

Quamquam opus non est argumentis obfirmare, quod interna ex-

perientia cuiqne patefacit. Quotus enim quisque est qui imbecilhta-

tem et ignorantiam nostram circa ipsa naturae phaenomena nonfatealur? Quis auiem adeo impudens reperitur, qui intelligentiam

suam cum divina comparet, et omnia, quaeDeus cognitione com-

plectitur, se etiam complecti deblateret? Si igitur innumera igno-

ramus, et ignoremus necesse est;poterit profecto Deus nonnullas

ex his veritatibus, ad quas vi naturae non assurgimus, nobis mani-

festareadse distinctius declarandum, actionesque nostras ad altio-

rem ordinem evehendas.

Exstant praeterea, ut dixi, aliae veritates, quae naturale lumennon exsuperant, sedstudioet contemplalione naturae hauriripos-

sent; at nihilominus consentaneum est ut a Deo revelentur. Ete-

nim veritates, quae Deum respiciunt, finem ullimum, ordinatio-

nem vitae, futurumaevum, aliaequae consimiles, maximopere cui-

que homini sunt necessariae, nec satis congruum est ut specula-

tioni tantum humanae assequendae permittantur. Ut enim sufli-

cienter proprio nisu obtineantur, studio ac labore non levi opus

est; multi autem ad speculandum sunt inepli, multi cura rei fa-

miliaris impediuntur, non pauci etiam pigritia laborant. Immovero ilh etiam, qui impedimentiseiusmodi vacant, nonnisipost lon-

gum tempus ad hanc scientiam devenirent, tum propter diversas

cognitiones, quae requiruntur, tum quoque propter instabiUtatem

iuventae, quae passionibus exagitata satis apta non est ad tam alta

pacate speculanda. Ut nihildicam de erroribus, qui investigationi

sohus rationis admisceri solent, ob debilitatem eius ingenitam

et lusum phantasiae, quemadmodum etiam iu recentissimis phi-

losophis ploranda habemus exempla. Opportunum est igitur et

humanae naturae maxime accummodatum, ut eiusmodi veritates,

quae hominis summopere intersunt , divina revelatione propo-

nantur.

134 ELEMENTA

AcceditjValdecoTisentanoum csse iit determinati ritns atqiie modi,

quibns Deus colenfHis esl, a divina volunlate decernantur; secus

homo iugiter dubitare posset ulrum cultus, quem Deo praestat,

acceptusilli sit an secus. Itemque culpae expiatio, qualis Deo pla-

ceat ab ipso determinanda videtur. ISisi enim id fieret, animumperpetua vexaret (hibitalio num placari liis operibus velit Dous

necne. Haec omnia modo possibilitatem, sedeliam maximam con-

venienliam revelaiionis ostendunt.

Nec dicataliquis divina revelatione iutollectum deprimi, qui po-

tius per ipsam maximopere elevatur ac perticilur. Nam si de ve-

ritatibus sermo est, profecto accedente divina revelatione homoqnoad earum certitudincm magis obfirmatur, ac facilius errores

discutit, qui secus irreporont. Quod ncmo in dubium revocabit,

([ui ad absurda non modo populorum sed etiam sapientum genti-

lium cogitationeni advertit. Sin spectantur veritates supernatura-

los, corte maxima montis elevatio est parlicipem effici veritatum

altissimae intolligentiae, nimirum divinae, atque communicatione

quadam cum illa donari, longe superioris ordinis quam sit natu-

ralis providenlia.

87. Quae cum ita sint, nemo non vidot inter officia hominig

erga Deum contin^nl debitumamplectendae revelationis, quaefa-

cta est, et imiuirondi qualis ea sit, si forte adhuc ignorotur. Nani

Deo loquenti credore adstringimur, cum sit veracissimus et infal-

libilis; nec tldem ipsi denogare possumus, quin coniinuoblaspbe-

mi et impii evadamus. i\oc quod dogma aliquod lumon nostrae

rationis superet, nos excusat. Nam hoc ad obsoquium Deo prae-

slandummaxime pcrtinot, ut inlollectum nostrum ei subiiciamus,

credamusque phira ipsum scire quae vera sint, quam quae tanlula

mens nostra capere valoat. Quare si ordo ofticiorum erga Doumrite perpenditiir, dobilum Fidei Deo adhibondae inter praecipuas

obligationes hominis conlineri patebit. Deus enim est summumEns, summum Vorum, sumraum Bonum. Quemadmodum igilur,

quia est summum Ens, oi debotur adoratio, et quia summum Bo-

num, debetur amor ; sic etiam quia summum verum esl, debetur

Fides, qua ipsi subiiciamusintelloctum, prout vi adorationis sub-

iecimus existentiam, et vi amoris voluntatom. Gum vero Deus ideo

loquatur, ut quae credenda atque agenda sint sciamus, ac norma ab

ipso propositadirigamur; quisquis revelationis luce nondum illu-

stratur, tenetur profecto investigare an ea sit, eamque ubi compere-

rit, continuo sequi obUgatur. Huius enim rei negligentia et contem-

ptus iu negligentiam et contemptum ipsius Dei redundaret.

lURIS NATURAE 135

Quare conticitur quam lonse a veritate diseedat quamque iniu-

riosus Deo sit indiffermllsmus in materia Religionis ', ac iiber-

tas credendi quidquid lubet, aut ea dumtaxat quae a rationis na-

turalis fonte liauriuntur.

Nec denique urgeat quispiam obiiciendo characteres rationis

characteribus Revelationis adversari; propterca quodilli in iil^er-

tate, inquisitione et dubio; hi in auctoritate et lide reponantur.

Nam respondemus, inter characteres rationis et Revelationis uon

Tigere oppositionem propriam contrariorum, sed tantum propriam

correlativorum,quae proinde per se tendit non ad exclusionem

sed potius ad concihationem et harmoniam. Nam iiia oppositio nonaha estnisi ea, quae intercedit iuier subiectum perhciendum et

obiectum perflciens; quae, utquisque videt, nou pugnantinter se

sed amico foedere se invicem quaerunt. Et sane ratio, cum sit in

potentia respectu veritatis, ad eius inquisitionem naturali stimulo

incitatur. Itemque, cum pro obiecto habeat veruni universalitor

acceptuui, vim habet se torquendi ad quamiibet peculiarem veri-

tatem investigandam; cum autem reflexione ornetur, vim adiuu-

git excutiendi a se notiones, quibus sine sufflcienli fundamento

adhaesit. In hoc tantum eius libertas sita est, non autem in hoc

quod nullis legibus teneatur; evidenter enim legibusintelligenliae

propriis adstringitur. Hinc fit utdubium non absolutum eidem com-

petat, sed relativum;quoad illa nimirum obiecta

,quae stabili

motivo deslituta offeruntur. Gontra Revelatio, cum sit veritatis ma-nifestaho, iis characteribus necessario insiwUitur, qui veritati com-

petunl. Atqui ad verum pertinet imperare, notitiam praebere, as-

sensum exquirere; ad quae certe reducuntur auctoritas, dogma-

tum impositio, fides. Ergo vel ratio non ad veritatem ordinari di-

cenda est ; vel Revelationis characteres rationi non adversari di-

cendi sunt.

Quod autem auctoritas, dogmatum impositio et fides ad verita-

lis characteres reducantur, nil manifestius. Nam veritas cnm a

Deo procedat et nomine Dei loquaniur, hoc sibi vindicat ut intel-

hgentiam sibi submittat et ad obtemperandum cogat. Id unumconstet necesse est, Deum esse qui loquatur. Hoc ubi constiterit;

rebellionis crimen mens incurreret, si dociles aures praebere re-

i Indtfferenlismus religwsUs in eo iworatur,

quotl omnis religio, cuiuscum-

<jue naturae aut condilionis sint tlogmata et praecepta quibus constat , aequc Lona

ac laudabilis existimetur. Quae opinio adeo crassa, ut nuUum veritatis ab orrore,

aut divinae legis ab humano arbitratu discrinaen habeatj Bed utrumque Deo di-

jjnum pntet, inter deliria pro^sus amandanda est,

i 36 ELEMENTA

nueret. Nec a carentiaeYideniiaelegitimaexcusatiorepeli posset;

nisi, praepostero ordine,ratio finita et veritati subdita, in veritatis

quac intinita est, mensuram et dominam converlatur. Yeritas,

si amplior mcntc liumana est, necessario duplicem modum liabet

se eidem manifestandi. Unusest evidentia, quoties agiturdeobie-

cto, quod mentis creatae limites non excedit; altcr est mera au-

ctoritas, quoties de obiecto agitur quod illius aciem praetergredi-

tur. In posteriore lioc casu non aliter procedere Veritas potest, ni-

si dogmate im|)onendo ct exquirendo assensu propter infallibili-

tatem qua pollet. Eu Fides. Dumid Veritas praestat, suo iure uti-

tur ; cui refragari mens nequil, quin se perduellionis flagitio con-

taminet.

C.VPUT TERTIUM

DE OFFICIIS HOMINIS ERGA SEIPSOI.

Obligatio illa nalurae, qua Iiomo respectu sui actiones aliquas

elicere aut omittere tenetur, officia Iiominis erga seipsum sup-

peditat. Quod autem reapse homini ordo naturae praecipiat ut ali-

qua efficiat vel omittat, quae ad ipsum hominem referantur, per-

facile iudicium est. x\am cum liomo personae dignitate ornetur ac

naturam susceperit perfeclibilem; nequit profecto ahter se ordi-

nationi diviuae accommodare, nisi hanc suae nalurae excellentiam

revereatur observetque, atque ita se gerat operando, ut ad per-

feclionem si])i propositam nitatur assidue. Id vero ahud nou est

quidquam, nisi bouum iuxta ordiuis praeceptionem slbi velle ac

procurare, seu, ahis verbis, se ordinato amore diligere. Quocirca

non iramerito dices officia omnia quibus erga nosmetipsos adstrin-

giraur, ad rcctam dilectionem revocari, alque hac formula expri-

mi posse: onUnalo amore te diligo i. Gum vero bonum, quod no-

his volumus, vel existentia esse possit, vel perfectio, quae ipsam

augeat; de utraque hoc capite tribus articulis eloquemur.

-I Ilinc pcrspicuum cst quoniotlo amor sui, qui innatus liomiui csi, a lege na-

turac praecipiatur ac legis matoria cssc possit. Non cnim al)solutc, prout gcncratim

affectus quidara necessarlus animi cst, praecipitur ;secl prout rellcxionl subiicitur,

et iuxta debitum ordincm a rafione dirigendus est atquc dotcrminandus. Tnde non

tam amor, quam potius ordo in amore coustituendus rcvcra praecipitur. Hinc ap-

paret etiam quam male Puffendorfuis et Tliomasius ofliciorum fontem hominis erga

seipsura in socialitatc posucrint. Sic enim officia hominis erga seipsum ad officia

Lominis crga alios referrentur;quod falsum omnino est

,quippc lioino seorsum

etiam acceptus ordiiiatum amorcm sibi debet.

ItlRIS NATURAE 137

Articulus I.

De officio perficiendi seipsim quoad animuM.

88. Nobilior hominispars animo continetiir, qiiivita sempiterna

fruitiiriis corpori idcirco coniungitur, ut eo tamquara instrumento

utatur ad scopum sibi in hac vita propositum asscquendum. Huius

igitur perfectio potissimum homini quaerenda est, tamquam bo-

num, quod cetcris omnibus, quae ipsum attingunt, antecellat.

Agenunc perfectio auimi intellectu potissimum et voluntate com-prehenditur

;prout enim rationalis est, hac duplici facultate evol-

vitur et exphcetur. De iis igilur praecipue aliqua delibabimus.

Atque ad perfeclionem intellectus quodpertinet, tenetur homodebitam veri bouique cognitionem consectari, quae omnino ad vi-

tam regendam moresque informandos necessaria est, tum ad erro-

res oppositos fugiendos.

Oua in re stricto iure homines, generatim sumpli, ad eam dum-taxat scientiam adipiscendam obligantur, quae vulgari industria

et facili modo obtineri potest, ct sine qua homo nec debitum ii-

nem spectare, nec actiones suas ad illumreferre posset. Altior vero

cognitio et extensior aut abstrusiore via comparanda, etsi maximehonesta in se sit et rationi conveniens, ad eamque, si velit, sibi

procurandam quisque ius habeat; non lamen omnes singillatim

obUgat, sedin sufticienti aliquo gradu eos tantum officio adstrin-

git, qui ralione status, in quo forte versentur, munere suo perfun-

gi nequeunt sine altioris scientiae adiumento. Cum vero intelli-

gentiain conquirenda scientia aUis etiam facultatibus iuvetur, has

etiam, quatenus ad id conferunt, excolere opus est. Unde genera-

tim dici potest perfectionem intellectus, pro conditione et circuni-

stantiis, quibus homo forte afficiatur, per sc et absolute quaeren-

dam esse; perfectionem vero ceterarum facultatiun, quae ad sen-

sibilitatem perlinent, quaerendam esse, relative, quatenus nimirumrationi deserviunt et eius evolutioni opitulantur. Id enim ratio or-

dinis postulat. Sensibilitas enim in homine non est propter se, sed

propter intellectum, qui finis munere gaudet; media autem non-

nisi propter finem appetuntur.

89. Quoad voluntatem vero debet homo iuxta rectae rationis

principia bonum prosequi maiumque aversari; utque iu utroque

hoc actionum genere legitimis motivis impellendus est, quae recto

ordini rerum quas respicit respoudeant. Potissifnum sic homo vi-

tam suam instituat oportet; utad adeptionem ultimi finis, in quo

133 ELEMENtA

snpremum ciusbomim consistit, se dirigat assidncqiie promoyeat.

Quarecetera bona sic appetere etprocnrare potest; ut ipsum inde

non avocent, sed iuvent polius; utque vel in virtute sint posita,

vel ad exercendam virtutem ipsnm reddant aptiorem. Ordinem

quoque in appetendi facultatibus procuret necesse est, et etrrae-

nem concupiscentiam sic compescat, ne sibi dominatum arroget,

sedmenti subiaceat. Ut enimrecte ol)servat Heineccius ^, « saepe

« soli illi animi impetus hominem ita in transversum agunt, nt

« flne suo excidat, et vel vera facilitate careat, vel tristem eiusmo-

« di faciat iacturam. Praeterea generatim non faciet unquam of-

« licium quisquis affectus non liabet in potestate, quippe qui ita

'( pervertunt et distorquent animi iudicium, ut nihil recte et ordi-

« ne fiat. Ilinc Statius:

Ne fraenos animopermitte calenti,

Da spatium tenuemque moram, mala cuncta minislrat

Impetus 2.

« Nimirum ratio ipsa, cui fraena traduntur tamdiu potens est,

« quamdiu diducta est ab affectibus. Si miscuit se illisetinquina-

« vit, non potest continere, quos submovere potuisset. Commota« enim etconcussa mensei servit aquo impellitur 3. » Atque hanc

vitae ordinationem humo obtinebit, si idoneis virtutibus ornare

se studeat; quibus et temperans^ et iustus, et fortis^ ei ^^rudens

efiiciatur.

90. Hic cum sermonem habeamus de studio quo homo se ad

virtutem promoveat, praetermitti omnino non debent ea, quae no-

strae aetatis rationalistae docent de motivis ad voluntaiem deter-

minandam idoneis. Ut enim alias diximus, Kant recentium ratio-

nalistarum pater, de elateriis disserens quae voluntatem rite ad

agendum impellant, tamquam pro tribunali decernit: regulamsu-

premam ofticii in hec reponi,quod actio exeratur a priori. Do-

cet enim liominem non aliunde moveri oportere in officiis suis

implendis, nisi ex solo intuitu observantiae quam lex sibi vindi-

cat, ut in gratiam sulius rationis operetur. Duo enim in actione

distinguit: legatitatem et moralitatem. Primam in conformitate

actionis cu)n lege reponit, alieram in puritate motivi^ seu in in-

tentione agentis, qui nonnisi exipsalege eiusque verecundia mo-

\ Elem. luris Nai. et Gent. §. U9,2 Thebaid lib. -10, v. 626.

5 Seneca de ira lib. 5.

lURIS NATURAI 139

veatur -•. Posterius hoc omnino reqniri ait ad honestam actionem

constituendam ; itautsi actio legi conformis eliciatur, non tamen

propter inpulsum existimationis et observantiae ipsius legis, sed

intuitu alterius boni uobis obveutuii aut alterius cuiusque ratio-

nis quae alege distinguatur; actio licet legalitate fruatur, nihilo-

minus moralitate careat ac turpis habenda sit 2. Hanc doctrinam

communiter sequunturhuius aelatis rationalistae omnes, qui sae-

pe plenis buccis inclamant ofQcium nonnisi propter seipsum prae-

standum esse, sine ullo alio invitamento quod nos alliciat, nec

spe remunerationis aut metu poenarum; ut qui secus facit, ab

honesiate desciscat. Horum tamen doctorum viiam si cum prae-

ceptis compares, novuni argumentum tibi praesto erit, non posse

rationem sibi relictam nisi stoicos gcnerare, qui virtutem ad ri-

gidissimam severitatem verbis adduxisse contenti, ceterum, ad

agendum quod attinet, epicureorum gregem sequebantur.

Sed, ut ad nos redeamus, liaec tlieoria, quae speciem dignita-

tis habere videtur , non solum falsitate laborat, sed etiam si fim-

ditus discutiatur turpis est, etnon ad hominem nobilitandum sed

deprimendum opportuna. Et in primis, ofOcium propler seipsum

unice inspectum nobile quidem molivum continet, at non nobiUs-

simum. Summum enim perfectionis gradum ea tantum ratio ope-

randi sibi vindicat, quae ordini plane respondeat, motivoque ni-

tatur, quod tamquam supremuin ab ordine manifestetur. Atqui id

nonnisi in ofticio propter Dei gtoriam implendo reperitur. Hic enim

est fmis quem spectat universa natura, quae nonnisi ad id, quod

\ Vide criticara rationis practicae 1. ^, c. i, §• 7 ,

rnaxime vero caput ter*

iium. Porro haec distinctio legalitatis et moralitatis etsi respectu lefjum civiliura

bona sit, tamen respectu legis naturae inutilis plane videtur. Legislator enim hu-

manus, cum animum perspicere nequeat, convenientiara dumtaxat actionis cuni lcge

seu eius legalitatem diiudicat, intentionera autera agentis, nisi evidentcr contrariura

pateat, seraper bonara esse interpretatur. At respectu legislatoris divini intcntio ab

officio separari nequitj nec legalitas seu conformitas cura lege reapse habctur

,

nisi etiam intentio congrua sit honestati. Lex enira naturae non solura opus respi-

cit,sed etiam intentionem et motiva

;quae nisi honcsta sint , agcns ab ordinc

deficit. Confer quae disimus Ethicae capite 2. art. 3. de principiis unde moralitas

in actionem derivatur.

2 Inter ceterahaec habet: « ^ufoJiomta voluntatlsunura est principlum omniura

« legum moraliura officiorumque iis convenientiuni; contra vero heleronotma ar-

•I bitrii nullam prorsus obligationcm constituit, sed potius coutraria est principio

« illius moralitatique voluntatis. In independentia scilicet ab omni lcgis materia

1 (nempe obiecta re desiderata) et simul tamen determinatione arbitrii pcr solam

(I formam legislatoriara universaleraj cuiu» lex «ubi«ctiva CMe capax dobet j unum« principium cit moralitatis. i>

140 ELEMEXTA

oplimum in rebus est et perfcclissimum, landem aliquandorcfer-

lur. Cum igitur expresse propter iianc nobilissimam causam ope-

ramur, divinamquc gloriam, quoad per nos lieri potcrit, amplis-

simam aotibus nostris procurare adnitimur; tunc perfcctissimo

motivo urgemur, quo pracstabiliusnullum excogitabitur. Sed eius-

modi praescriptio non a rationalista Kantio sed a Paulo Apostolo

profecta est, qui iubet ut omnia, quae operamur, in Z)ci^/orm7?i

dirigamus.

Deinde quicumque excellentiae gradus motivo illi Kantiano at-

tribui velit, non idcirco inferiora incitamenta lamquam actum de-

turpantia liabcri dei^ent, modo sint buiusmodi ut ordinem rationis

iion invertant. Sic spcs futurae remuncrationis aut aeternarum

poenarum metus optime animum impellere poterunt, ut bonuni

prosequamur, turpe autem declinemus. Nam si liomo ad felicita-

tem tandem aliquando capessendam conditus est, eaque se di-

gnum actibus suis efficere debet; profecto actus huiusmodi re-

spectu felicitatis tamquam media ad linem considerari possunt.

At vero quis non videt nihil inordinatum aut praeposterum cssc

in hoc, quod media propter linem adhibeantur? Maxime veroid

locam lial)et, si exinde praestantior finis, nepraecisionequideni

montis, oxchidatur; sed illo prae oculis retento, ceteris invitamen-

tis natura iuvetur,

Av^cedit huc quod hic modus operandi intentioni divinae con-

sentiat; cui si actio conformatur, inhonesta dici sine impietate

non potest. Rtsane sapieus legislaior idcirco praemiaproponit, ut

subditum ad legi obtcmperaudum alUciat. lis igitur moveri ali-

quando ad legem servandam, ipsius legislatoris intentioni respon-

det. Ergo modus hic agendi inordinatus dici non potest,quin

ipse legislator inordinationis accusari velit. Idem fere dicendum

est de metu poenarum. Nam sanctionis poenalis comminatio ideo

legi coniungitur, ut ii, quibus lex fcrtur, a transgressione deter-

reantur. Qui igitur nepoenam incurrat, flagitium vitat ab eoque

affectum plane abstrahit; is profecto iuxta mentem legislatoris

operatur. Nequit ergo inordinationis argui, quin ipse legislator

eiusdem inordinationis arguatur. Yideant itaque, qui secus opi-

nantur, in quas angustias ratiocinando adigantur.

Postremo, rem aversari quatenus malo inticitur iuxta ordinem

profecto est. Atqui in flagitioso opere reapse inest debitum sube-

undae poenae, in quo malum procul dubio cernitur. Ergo exinde

moveri adopus illud odio habendum, iuxta ordinem rationis est;

licet longe melius forte ex interna obiecit turpitudine, vel etiam

nobiliore motivo ad scelus fugiendum impeUi. At aliud est mino-

lURIS NATURAE IVI

ri bonitate donari , aliud vero nuUam continere aui eliam nota

turpitudinis inuri.

91. Yerum, ut dixi , si Kantianae opinioni fucusomnis detra-

hatur, abiecla potiiis et vilis apparebit. Nam a Kantio voluntas

autonoma, seu suimetipsius legislatrix, statuitur. Unde is legem

vel cum ipsa volunlate libera, ut saepe repetit, velad summumcum ratione bominis plane confundit, Quare ex eius sententia

sequitur ut obsequium officio et legi praestitum aliud non sit

quidquam, nisi obsequium propriae libertati aut rationi exhibi-

tum. Sic turpissimus inducitur cgoismus, si non sensilis, saltem

ralionalisticus et veluti idolatria quaedam suimetipsius. Atque id

consentaneum plane erat doctrinae Kantii, ut quemadmodum in

thcoreticis animum pene mundi conditorem effecerat, sic eundemin moralibus legislalorem et finem actionum suarum constituat;

atque ita non modo philautiam non vitat, sedinsuper veram au-

tolatriaminducAt. Quodquidem evidentius patet in doctrina Fichtii,

qui rationalismum Kunlii perliciens regulam omnium ofticiorum

ad hoc reducit, auod homo operetnr ex se, seu iuxta propriam

conviclionem, et sibi tantumobediat. Sic enim operando ad omni-

modam independentiam deveniet, in qua linis eius uUimus col-

locatur. Hinc Dei nolionem ab elliica removet, cum ad sic operan-

dum et ad Unem hunc consequendum homo non indigeat uisi pro-

pria aclivitate '

.

Xon me fugit alios ralionalistas, praeserlim ScbeUing, ul ab-

surdum Iioc dechnarent, rationem non prout individualis et su-

biectioa est, sed ontologice sumptam et obiective seu prout im-

pcrsonalis est, induxisse. Yerum hi Cliarybdim vitare cupientes in

Scyllam inciderunt. Praeter enim quam quod ratio impersonalis,

quae ab individuis sic disiinguatur, ut tamen in ipsis appareat,

omnino repugnat et Averrois errorem de inteUectu universaU re-

staurai; certe Ugmentum hoc cuUum iubet pro Deo ignoto vel

saUem non ixali sed logico. Obsequium euim praescribit prae-

standum Rationi quae, cum nec humana sit ncc divina, aut ni-

hil plane aut abstractio dumtaxat meutis est. Atque huc tandemTecUYil exaggeratus stoicismus., in quem epicureismus elapsi sae^

culi theoretice conversus est,

^ Systema Elhicae iuxla principia (hcoriae scientiae.

i42 KLEMENTA

Articulus II.

De ofjxcio lucndl corpus et potisslmim de pmvitale,

suicidii,

92. Homo non ^olo animo constat, sed etiam corpore; a quo orga-

na suppedilantiir scnliendi viribus opporliina; atque ita ex utrius-

qiie siibslaniiae iunciione unitas praesentis cinsexistenliaeresul-

lat. Ut enim animal siiinilicat id quod babet uaturam sensitivam,

rationale vero quod habet naturam iuteliectivam; sic homo signi-

ficat qnod babet utrumqne. Ouare ofticium quobomo adstringitur

compleudi Ilnem sibi a Dco in bac vita praestitutum, corporis etiam

tulelam curamque complectitur. Operalioenim existentiam subie-

rii et congrnentem dispositionem subandit. Ilinc emergit obliga-

tio, qua humani compositi vitam, intcgrilatem, valetudinem tueri

cogimur, eique noxia ad rationis praescriptum aufugere, etea vi-

cissim procurare tenemur, quae ad vires eius reficiendas, conser-

vandas sint opportuna.

IJuic tamen cautioni non opponitur immo amice concordat, mo-

derata corporis casligatio, quae ad fraenandam concupiscentiam

et animi in corpus imperium expeilitius efticiendum necessaria

vel forte idonea videatur. Quod observatum volumus conlra deli-

catulos quosdam nostri aevi philosopbos, qui, ad blandiendum sen-

sibus, onmes generatim corporis casligationes, quae pro virtute as-

sumuntur, tamquam iuri naturae adversas et ascetarum demen-

tias reprebendunl. At iuri naturae adversum certe non est, dolo-

re ctiam inflicto , luxuriantes compescere cupiditates , et aliquid

eliam licitnm subtrahere sensibus, ut intra arctiores limites cir-

cumseripti extra evagari non audeant, faciliusque rationis impe-

iio ubedienles efficiantur. Atque id eo magis opportunum est, quod

in praesenti appetituum pugna et conflictu rationem inter et sen-

sum , vix aut ne vix quidem spiritus satis exerceri possit ac do-

minatum in corpus relinere, sine congruenti aliqua sensuum re-

pressione. Nec timor minuendae sanitatis aliquid adversariis fa-

vet. In primis enini etiamsi in corpore castigando levis aliqua vi-

rium aut longioris vitae iactura tieret; id laudabile esset, siqui-

dem altiore bono compensatur, perfectione nimirum animi quae

inde consequitur. Anne laudibus efferri non solet is, qui se totum

scientiae addicit, quamvis exindc paulatim atteri vires ac minus

longaevum se futurum noscal? Deindehoc etiam detrimentumne-

gari posset. Ut enim exemplis inaumeris compertum est, modera-

lURIS NATURAE 113

ta corporis casti«jatio diuturnitati vitae minime obest; cui potius

nocet ingluvies et tenor vitae molliset voluptuosae, quam isti sen-

sibilitatis defensores non mullum aversantur.

93. Ex officio tuendi vitam ac procurandi media ad id opportu-

na, ius proprietatis emergit, de quo in posteriore capite dissere-

mus. Hic tantum animadvertisse sufticiat debere hominem pro sta-

tus conditione labori se addicere, ne olio tabescat , ulque exinde

commoda et cetera vitae conquirat adminicula. In his tamen mo-dus servandus est; quemadmodum servari debet in omnibus, quae

non finis sed medii rationem habent. Ut enim homo pauperiate

pressus necessariis caret, nec vitae satis providere potest , immo,nisi virtute animum satobtirmet, occasiouem exiudepeccandica-

piet; sicqui divitiis plus aequo affhiit, periculum incurrit ne illae

non tam adiumenta ordiuis, ad quem tendit natiu^a, sed potius im-

pedimenla fiant, et commodorum copia, quam hae suppeditant,

animum emolliendo facilem vitiis viam aperiat. Diutius non im-

moror in minutispraescriptionibus,cumfacile perse pateant etgra-

viora nos urgeant. Venio potius ad quaestionem magni momenti,

quae cum hac materia maxime nectitur, nimirum utrum fas ho-

miui aliquando sit violentas sibi manus iniicere;quam dilucideet

breviter explicare conabor.

94. Fuititaque Sioicorum opinio posse sapientem, si gravissimis

promatur angustiis, sponie e vita migrare seipsum iuterimendo.

Quem errorem reuovavit nefarius auctor systematis naturae, qui

ineptis quibusdam rationibus, quas inferius dissolvemus, suicidium

iicitum esse dehlateravit.

At nimis perspicuum et huiusmodi facinus nauirae adversari;

cum perpetrari ab iiomiue nequeat, quin oftieia subvertat Deo, si-

bimetipsi, et societati debita. Et re quidem vera , Deus auctor et

consorvator est vitae hominis, qiiam non idcirco largiturutad ar-

bitrium et iuxta propriae cupiditatis impetum de ea quisque dispo-

nat, sedutad ordinem moralem, quo vera hoiuinis destinatio con-

tinetur, procurandum augendumque utamur. Modus autem etmen-eura, qua ad universalem hunc tinem couferre operam debemus,a divina provideniia determinatur

,pro vitae statu, conditione,

temporibus, in quibus illa sapienti sua administratione nos con-

stituit. Unde dominium propriae existentiae homo nullum habet,

sed solum usum fini, quem diximus, consentaneum. Si igitur ae-

rumnarum impatiens, aut vitam perosus, vel quovis alio incita-

mento impulsus violentas sibi manus infert; ius sibi arrogat, quodDeus illi minime tribuit. Immo divinae oi-dinatiuni se subtraliit,

ac militi iit similis qui arbitratu suo stationem descrit^ in quadu-cis imperio coUocatus erat,

1 'i i ELEMENTA

Praeterea, negari nequil existentiam magnum esse bonum ; cumfiindamentum sit felicitatis aliorumque bonorum quae assequi pos-

sumus. Ex quo (it ut naturali inclinalione illam tantopere appela-

mus. Oui igitur sibi existentiam demit, magnum sibi revera detri-

mentum affert; quia se tam praestanti spoliat bono, quicum innu-

mera alia connectuntur. Amorem igitur laedit sibi debitum. Nec

dicat auctor systematis naturae id vitari, quoties existentia nonamplius felicitati apta sit, sed undique calamitalibus cumuletur.

Nam id locum habere posset in suo turpi systemate, quo epicurea

Yoluptas pro fuie luimano ducitur et homo cum beslia confundi-

tur. Sed si nobililas Iiominis servari velit, existentia numquamamittere potest rationem fundamcnti quoad veram felicitatem

,

quaein seclando ordine sita est; necspohari potest reliquis bonis

homiui, proui homo cst, conycuieniibus, quae in virtute et animi

doliljus sunt posila. Quaecumque euim mala aut dolores obsideant,

nunquam virtutem ex animo aut ordinem ad Deum detrahere po-

terunt. Immo haec poliora et speciosiora efficientur; siquidemnil

speclabilius aul sublimius in ordine morali cernitur, quam virtus

obtirmata et constans, quac undique calamitatis fluclibus ver-

beretur. Quare ipse Sencca aicbat nullum spectaculum tam love

dignum offerri possc,quam lusliiin cum adversa fortuna con-

iunclum.

Denique qui sibi mortem consciscunt, iura societatis laeduut;

cuius profecto sunt partes et ad cuius bonum conferre aliquid

dcbent, si nou operibus, saltem animi coustantia et forLiludine ac

rerum adversarum tolerantia. Immo non solum huic muneri de-

sunt; sedetiam pcrniciosum inducunt exemplum, quod vitae alio-

rum interminalur. Qui enim mortem pro se contcmnit non ratio-

nis praescripto, sed desperatione et feritate, quanti vitamaliorum

facturus sit, ambiguum sane est. Quare sapienter scribit Delisle,

inter principia, quae societatem inflammare contra suicidium de-

bent, Iujc etiam non mediocrem locum habere, quod qui propriam

vitam llocci iiabet, conlinuo vitae aliorum dominus efficiatur

;

cum a suicidio ad homicidium brevis admodum sit gradus '

.

95. At ex auctore systematis naturae sic forte obiicies : Suici-

dionulla officia laeduntur. Non quidem officia erga seipsum ; tumquia volenti non fit iniuria; tum quia tot circumstare possunt

mala, ut vita sit fundamenlum non felicitatis sed miseriae. Quare

cum eius vitandae hanc viam natura concesserit, optime indicavit

se nobis eo remedio utendi potestatem fecisse. Ergo ius etiam

I Philos. arl. l. 5.

lURIS NATURAE 145

naturae non violatur. Adde, domininm in materiam nobis tribu-

tum esse, in quam proprie operamiir, cum morlem nobis inferi-

mus. Praeterea, ratio beneficii ac doni, quae in vita continetur,

postulat ut ei, si lubet, renuntiare possimus, praesertim cum nul-

lum initio ad eam recipiendam consensum dederimus. Denique,

socielati iniuriam suicida non facit;quippe contingere potest ut

quis inutilis omnino evadat bono societatis procurando, vel socie-

tas ipsi deneget praesidia quae praestare tenetur. Immo civili bo-

no suicidium potius prodest, cum fortitudinem promoveat, quae

in contemnenda morte maxime cernitur.

Resp. Huiusmodi difiicultates quam fuiiles sint vel levissima

consideratio manifestat. Ad primam enim reponimus tum volenti

nou fieri iniuriam, cUm agitur de contractu libere ineundo, aut

de iure cui quis valedicere possit; non vero cum agitur de infe-

rendo malo, quod a natura vetetur, aut de laesione iuris quae

ipsam personalem dignitatem afticiat. Atque id eo magis locum

habet, quo arcliori obligalione adstringimur ad bonum eius pro-

curaudum, qui irrationabiliter in sui damnum consentit. Vitam

auiGiii nunquam amittere posse rationem fundamenti verae feli-

citalis, iam supra demonstravimus neque hic ulterius declarari

eget. Laedi autem suicidio excellentiam personae humanae nemonon Yidet; nam per illud humana existentia in medium conver-

tilur YOiUptatis et commodi, propter cuius carentiam despicitur,

ac dc medio tollenda esse ducitur. Ut omiitam stultum omnino

csse propter lemporarias calamilates, quae forte Deo largiente,

brevi sunt desiturae et in prosperam fortunam commutandae ; re-

medium assumere quod, utpote gravissimum scelus, aeternam et

omni acerbitate refertam miseriam atfert.

Alque liinc responsum etiam aptari potest alteri parti difficulta-

tis. 2\am si vila aerumnis obsita temporariis non infelicitatem

suppsditat, sed materiam virtutis excelsioris; quo pacto coniici

potesl naturae iussum autsaltem permissio iUinc demigrandi? In

sola sententia materialistarum id locum habet. Sed si, ut parest,

praeter materiam principium longe altius ac divinius in homine

agnoscitur, quod non huius vitae deliciis sed virtute pascitur et vi-

gct; contrarium omnino deducendum a ratione est; quae, quo

magis vita palaestra virtutis efiicitur, eo maiori pretioillam aesli-

mandam esse dictat.

Imperium vero, quod natura dedit in materiam, oppositum po-

tius evincit. Idcirco enim datum nobis a natura est , ut vitam

compositi exinde iuvemus ac defendamus. Quare non sic exten-

ditur , ut portionem ctiam materiae,quae ad substantiac hunia-

8

146 ELEMENTA

nae inlegritatem pertinet, ita respiciat, iit ea uti pro lubito eam-

que destruere valeamus. Vita autem dicitur dunum quatcnus

nuUo praevio merito a nobis exhibito trihuta sit , non vero qua-

tenus nobis libcre accipiendum oITeratur. Nec ad eam haben-

dam aut retinendam noster consensus exquiritur; quippe ad ius

pertinet divinae potestatis , cui grates agere et referre tenemur

,

cum tantum bonum nobis prae aUis,qui condi poterant , con-

ferre vokierit.

Tandem , obligatio procurandi bonum societatis nunquam ex-

tinguitur. Alque etiamsi societas muneri suo desit ahquando; non

inde tamen nos nostro deesse posse consequitur. Non enim,quia

alii male operantur, idcirco nobis male operandi copia tribuitur.

Itemque suimetipsius interfectio non fortitudinis , sed desperatio-

nis et ignaviae potius exemplum praebet, Idcirco enim eiigitur

,

ut mala huius vilae fiigiantur. Fortis autem ilie revera est,qui

tumultiiantil)us alTcclibus dominalur , et conslanti animo mala,

quotquot ingruunt, tolerat ne a virtute dehciat. Nec saneuuquam

in oppetenda morte cerni potest fortitudo , cum aut motivum aut

modus, quemadmodum in suicidio est, scelere inficitur.

%. IJaec,quae contra suicidium diximus , inteiligi non de-

bent de morte ([uae indirecte procuretur ob iustam el laudabi-

lem causam; cum nempe quis nobiliore impulsus ofticio in pe-

riculum se coniicit , ex quo probabiliter vel etiam certe mortem

sibi obventuram noscat. Id enim ordini naturae non repugnat

;

quippe cum homo se tunc minime interimat , sed tantum per-

miltat interimi intuitu altioris boni; ad quod curandum iustitia

aut caritate aut aha virtute impellatur. Immo ea actio tunc ma-

gnam meretur laudem ct heroismi gradum attingit. Sic miles quam-

quam solus exstet,phalangi hostium se landabiliter opponit, ut

eius progressum moretur ; licet certo se interfeclum iri videat.

Sic naufragus amico,qui eadem fortuna iactatur , tabulam ce-

dit. Sic peste laborantibus quis deservit , licet lue se periturum

coniiciat.

Articulus III.

De iur& iniustam aggressionem repellendi.

97. Ex officio tuendi vitam sequitur ut quisque ius habeat re-

movendi obstacula, quae ipsi iniuste opponuntur. Quare si obsta-

culum hoc proveniat ex aggressione alterius individui , ius pro-

fecto est eam repellendi etiam vi ; servato tamen moderamine,

lUmS NATURAE -47

ut aiunt, mculpatae tuteUie. Quud effatum has couditiones exqui-

rit : I. ul vis nunuisi in aclu aggivssiuiiis 0|jponatur , et quidem

cum nullus ;ilius modus su|jpetat evydeudi ; II. ut aliud damuumaggressori nuu iuFeratur, quam uecfsse sit ad vim eius fmslran-

dam etfectu ; 111. ut id nuu amore viudictae aut odio erga perso-

nam , sed duintaxat iustae defeusionis causa efticiatur. Adverte

etiain aggressiouem tnnc iniustum appellari , cnm ab eo fiat qui

aggrediendi ius nullum habet. Nam si publicae auctoritatis no-

mine exercetur , iusta erit ; siquidem a principio sociahs ordinis

derivatur, ciii resisti sine scelcre nequit.

Sic quaestiune pro[)usitii, ius prupulsaudi vim denegari non po-

test , nisi ius vi coacliva S|)uliari velit et liumiui adimatur pote-

stas prospicieiidi prupriu bunu et iniusta ubstacula removendi.

Oiiod certe iiemo dicet , nisi is qui viiii iuris iguuret aut ius ab

iniuria elidi posse cuntendat. Nec oppunasin hoccasu tutelam sui

suciari cum dainuu alterius, ac proimie illicitam esse. Nam dam-

niim iiiiusti aggressuris eidem impntari debet, siquidem sponte et

prave in eo discriniine se consiituit; non vero imputari potest pro-

pulsHiiti aggressiouem, qui certe iiis se tueudi nun amittit prupter

pravitalem alterius.

Atque haec latiu, cum generalis sit, ostendit etiam licitam esse

aggiessoris caedem in ipso aggressionis mumento, si vis eius ahter

repelli nequit.

Qui iu re a veritat*^ declinat Ahrens,qui eiusmodi ius omnino

negat , inquieiis murum huuestatem nullo modo consentire posse

ui humu hitmiiiem scieuter occidat, utcumque iniustae aggressio-

nis necessitate adiiiatur. Secus dicendum esset : lictre nobis ma-lum putrare

,quia alter id in nos patrare paratus est. Quod

quaiu falsurn sit nemini dubium esse potest; quippe malum nun-

quam adraitiere licet.

Sed pace huius suphistae, haec ratio laborat falso supposito. Sub-

a^i lit euim uccisiouem aggressoris , servaiis legibiis quae iustam

defensiuuem muderantur, et explicuimus, morali malitia turpari.

Huc autem nemu ipsi cuncedet; siquidem inest humini ius contra

vim vi se lueudi, nec ulla obligatiune quis adsiriugitur nt phis al-

terius vitae cousulat, quam suae; putissimum cum ipse iniuria et

invite iii discrimen abaggressure adducatur, aggressur contra pru-

deus libeustpie se in illud coniiciat. Fatemur igitiir nunquam li-

cere niurale malum a'1mittere, eo quud alter admisit; at valde in-

liciaiiiur id iu non nostram quadrare senteuliam. Immo addimus,

cuntrariam puiius upiuiuiiein nioribus repugnare , siquidem iura

nocentis iuribus innucentisautepunit, etconditiunem impruburum

hominum tutiorem efhciendo viam sceleri latiorem sternit,

118 ELEMENTA

98. Onacri hic posset iitrum iusta defensio usque ad aggresso-

ris necem,qiiam modo explicalo liccre diximus , a iure naturae

non modo permiltalnr verum eli;jra praccipiatur. Reponimus eamgeneraiim non praecipi, sed permiiti tantum. Non enim ut vitam

servet, quae per se bonum physicum dumtaxat est et quidem ad

individnum pertinens , obh'gari liomo potest ad actionem a qua

tanlopere natura abborret, qualis est hominis interfectio. Prae-

sertim quia se abstinendo a vi atrgressuri opponenda , altius bo-

num spcclare potest, nimirum virtutis exercitium et aelernam ag-

gressoris salutem; quac certo certius pessum iret, si is tanto ac-

cinctus facinori migraret e vita. Hinc tamen , ut quisque videt

,

exccptio fieri debet, ne is, qui aggressionem patitur se in lelhali

culpa versari consciat , aut cerlo noscat propter sui intercmptio-

nem bonum commune periclitari. Tunc enim ufticium, quo se or-

dinato amore diligere ac bonum commune privato bono antepo-

nere del)et, ad vim vi repellaudam adstriugeret.

99. Cum de iure se tuendi agamus, non abs re erit ad examenrevDcare praeiudieium illud levium ([uorumdamhominum, qui ad

laesum honorem redintegrandum privalum cerlamen propria au-

ctoritate suscipiunt,quod duellum appellant. Et in primis ani-

madvertendum est nos uon loqui de geuere illo certamiuis singula-

ris, (|uotl pul)hca auctoj"itate ad bellum linieudum assumitur, ut

victoria illi parti adiudicetur, cuiiis miles viclor existat. Id euini

quamquani absoliite a ratione prohibeatur,qnae iubet ne fortu-

nae commiUatur quod aptioribiis et securioribus mediis obtineri

polesl; tauieu iu alicjuibus circumstautiis licitum est, sicut licitum

est beilum. Sed ut ad dueilum proprie dictum sermonem restrin-

gamus , ipsum describi potest : duormn aut plurium certamen

privata causa et privata auctoritatesusceptum^ designatis antea

armis , iudicibus^ loco et tempore,quo confligendum sit. Hoc

certandi gt;nus asserimus falsis principiis inniti , iniustum esse

per se, et ineplum scopo propter quem adstruilur.

Atque ad primum quod attinet, duellum non a virtute mihtari

sed ex scptemtrionali barbarie originem duxit. Romani enim et

Graeci, inier nationes omnes bellicosissimi, ne nomen quidem il-

lud retinebant, eo scnsu quo nunc usurpatur, A Longobardis po-

tissimum privatus hic pugnandi mos invectus est, tamquam de-

monstratio iudicialis. A foro dcinceps eiectus ad veteres migravit

equites, qui eo usi sunt tamquam diviuo quodam iudicio, ad tuen-

daminnocentiam et veritatem contra improborum calunmiamautvim. Tandem augescente cultura id etiamevanuit ; et duellumre-

tentum est dumtaxat tamqum medium privatae vindictae, et ho-

IUJ\IS NATtBAE 149

tloris resarciencU adminiculum. lamveio inomDibushisce vicibus,

cjiias subiit, duellum absurdis superstructum fuisse principiis ne-

mo est qui non videat.

Exordio enim defectu iuris et demonstralionis legalis nitebatur,

ac stultitia barbarorum propria, qui vim rationi sustituebant.

Apud equites, praeter vitium legum et regiminis, quae non sa-

tis innocentiae consulebant, in superstitione fundatum erat, qua

rudes homines et imperiti, utcumque avorum nobilitate gloriosi,

opinabantur Deum prodigiose concurrere ut pars illa praevaleret,

pro qua iustitia et veritas militaret.

Denique si de aetate ultiraa loquamur, praeiudicium hoc multi-

modis peccat. Primum, quia vindicta privata nemini licet. Nampoena infligi debetraiione ordinis, qui eam exigat ; atque idcirco .

ius illam sumendi nonnisi publicae auctoritati competit, cuius pro-

prium est ordini et iurium lutelae prospicere. Deinde etiamsi vin-

dicta flagitio vacaret ; tamen singulare certamen medium esset

ineptissimum ad eam obtinendam ; atque ita tertiam etiam par-

tem assertionis nostrae demonstrare inchoamus.

Et sane vindicta includitconceptum poenae, et ius unius partis

supra aliam. At duelkmi vi suae naturae partes ambas confligentes

aequiparat inter se, et cum quoad exilum valde pendeat exrobo-

re et dexteritate pugaantium, maxime vero ex fortuna, aeque pro-

babile facit ut victor exstet reus aut innocens. Qnod si hic , ut

saepe intercidit, succumbat, videant huius barbarici moris amato-

res quamegregio utantur ulciscendi medio ! Xec minus iabile est

argumentum alterum de honoreresarciendo.Namistaecratio apud

e([uestrium legum consultos hoc fundamento nitebatur: honoremsupvemum esse bonum iiominls^ quod ceteris omnibus^ ne vita

quideni excepta^ praeponi debeat. Verum id non uno vaciilat ex

capile. Primum enim dici prorsus nequit supremum bonum ho-

minis esse lionorem. Nam honor extrinsecus hominem afticit, et

in aliorum opinione residet. Quare sine culpa minui aut etiam

amitti putest; quod sane praestantissimo bonorum repugnat. Su-

preraum igitur bonum hominis in hac vita, ut supra dixi, est or-

do moraiis ac virtus ; cui cetera, ne honorequidem excepto, post-

poni debent. Deinde etiamsi honor maximum essel bonum humi-

nis , tamen hoc intelligi oporteret de honore genuino et vero. Ye-

rus autem honor ille esi, qui in subiecti perfectione fundatur, ab

iisque tribuitur qui rite eam aestimare possunt. Haec duo in hono-

re, qui per duellum acquiritur, omnino desunt. Ecquid enim vi-

ctoria singulari certamine conquisila patefacit? Fortunatum fuis-

se eum, qui vicit, aut valentem viribus, aut in equestri arte peri-

ITiO fiLEMENTA

tiim. Praeter haec niliil video. Utrum vero iniuriam, quam ante

passus est, meruerii necne, id certe nou perduellum sed aliunde

innotescere deliet. Illi autem, qui duelio honorem tril)uunt, ine-

pti omnino sunt ad vcTum honorem iudicandum. NamplerumqueefTraeui quidam sunt iuvenes, Witer aut ne leviier quidem eru-

diti, et eiusmoii utvalde turpiticalis moribus delectentur. Contra

vero philosophi quutqaot exstaut el fru^n et graves homiues ducl-

lum reiiciunt tamquam ridicuium barbariae veleris monumerilum.

Sed infinitus essem, si Iniius praeiudicii vanitalem pro merito

explicare vellcm. Aliquid dc; inlriuseca eius tur|)itudiue inuuam,

quae secunda pars erat assertionis. Atque haec lacile patet ex di-

ctis superius circaofficium tueudi vitam. Si enim homo in vitam

nec suam n(*c alioruin ius ullum habet; prufecto iuiquum est et

iuri naturali repuguaus certo pericuio alteruti'am dirccie expone-

re. At vero per duellum utraque periclilaiur. Ergo liaec iusania

duplici malilia intrinsecus aflicitur.

100. Atdices: saltem permitti poterit ut duellum ab altero obla-

tum admittatur, ne quis abiecti animi etvilis notatniucurrat. Sed

quaero au auiiressio patriae, aut aliud facinus armata mauu pa-

trandum admitti possit, ne abiccti auimi et vilis nota incurratur.

Id, nisi amens, ncmo assiu^ct. Quoiies i^itur aUquid turpc est per

se, admitti ncquit, quaecumque nota autmalum immineai,- atque

in hoc non abieclus sed exceisus potius animus ostenditur. Cete-

rum obii^ctio subaudit duellum certum esse indicium foi-litiidinis.

At id etiam fatsissimum est. Nam furtitudo cum pracstantissima

sit virtus, minime cernitur in artionequaeab umui houestate dis-

iunjj^ilur. Quod si dicatur nominc furtitudiuis uun virtus proprie

dicta hoc loco intelligi, sed audacia tautuui auimi in murte sper-

nenda; hancetiam perduellum nullu muduprubari fatemlum est.

Nam cuni duellum, tonmi quautum esl, virium robore et periiia

ac dexteritale pugnaulis uiiatiir ; non est per se certum animi ni-

hil trepidantis argumentum. Quare saepenumcro qui in privatis

huiusmodi pugnis aU'lacissimi videiitur, vilissimi comperiuntur in

bello, in quo ad mgeuerandam coiislantiam non spes vitandae

mortis, sedmorlis ipsius coutemptus etsolaaniniifirmitas valet i.

1 Aiutiatur liac super re clarlssimus Scipio Maffel. n Che se dopo cio sospotto

K ti rimanesse, che fosse pero teinito all' abbattiiiiento chi fra I' armi vivendo ha

ti debito di forteiza ; ti diro che ne pur questo si verifica,

perche cgli e falso ii

<i creder del volgo, che il duello opera sia di fortezza, e mancare ad cssa possa perc>

« dirsi il ricusarlo : conciossiache la fortezza e virtu, ed atto di virtii non puo es-

« ser quello che da ragione non e condottOj e che non e mosso da onesto fine, e

^ parlando di tjuestsi yirtUj da fine illustre. Or come «dunque potra esscr tale il

iURlS NATL'R.\.E 15!

CAPUT QUARTUM

DE OFFICIIS HOMINIS ERGA ALIOS.

Officia hominiserga alios, qiiemadmodum iura etiam iis respon-

deiUia i, Jiifariam dispartiri poterunt, in absoluta nimirum et Jiy-

polhetica. Nam si actio eiusve omissio, ad quam homo respectu

« (luello e rabbattlmento , cbe da passlone e contlotto, clic per prlvato mollvo c

(I non per pubblico beneficio espone la vita, c cbe dalle umane e divine loggi

,

« clallc quali prlncipalmcntc Fonesto si desume, e solennemente vietato , e severa-

11 mente punito? Anzi all'incontro un uomo forte dovra sdegnare Tavventurarsi in

« oscuro pericolo,per privata e disprezzabil cagione

, senza promio di gloria, nc

« davvanzamento di fortuna, e dove non si combatte a vista del mondo , e dove

« nessun giovamento col suo valore si reca altrui : e tanto piu dovrii astencrsene

<( cbi ba interesse di comando nella profession militarc, quanto cbe con cio sinjo-

« larraente si guasta e si turba la militar disciplina. »

« Ma cbe dirai,

s' io tl raostrero di piu , falso essere cbe per duello , o pcr

t abbattimento possa trarsi argomento certo neppur dell'ardlre, e formarsi giudi-

« zlo della magglor o mlnor bravura, anche spogllata dc' requlslll cbe si cercano

« pcr costltuir la fortczza ? E pure cos\ e veramente: percbc, tralasciando la molta

ii parte cbe negli abbattlmcnti spesso ha la fortuna, non puo negarsi ch' essi opera

« non sieno prlncipalmente della robustezza, o dispostezza dcl corpo , e della pc-

n rizla deirarmegglare; ma tutto cio e affatto separato dairardlmcnto delFanirao e

«< dair intrepidezza del cuorc: e pero uom debile , di mala attltudine dellc sue

« mcmbra, e non esercltato

, non sara valcvole per combatter da corpo a corpo

K con un robusto, e pronto

,ed esperto dell' arnii e de' cavalli , e non pertanto

« potra pur esser di maggior coraggio ed assai plu lontano dalla paura. II voro

a paragone dell' ardlmento e la guerra , e le terriblli occasioni cbe si presentano

M in essa;quindl e che tanto male rlescano per lo piu nel mesticr dell' armi qucsti

a uomlni riscntlti e duelllstl : perche il rlmanere con volto fermo , e con montc

tranqullla quando slbllano d'ogn'Intoruo le pallc, e va cadendo or questo or qncllo

<i dai lati,non d' altronde nasce , che dalla sicurezza del cuore : dote si bclia e

« cosi stimabile , che bencbe tanto si lodi , e superiore ad ogni lode , c bencbe

« sopra tutt' altra da princlpi e da govcrni sl prcmii , non puo a bastanza prc-

« miarsi. Qulvi non ba parte il vlgore delle raembra o la perlzla della difosa;

« onda chi fra gli altri nella franchezza distinguesi puo con ccrtezza asscrirsl plii

« coraggloso;

e vedlara pero scgnalarsi talvolta singolarmente ne' coraandi rallltari

« alcuni di corpo gracilc e dlfcttoso, c rlusclrvi inctti pcr tlmidlta cbe turba la

<i mentc i robusti. All' incontro il cercare abbaitlmento nascc spesslssimo dalla fi-

« ducia chc altri ha nel conoscere il suo vantagglo e I'invalldlta dclFavversarlo, c

« percio di tutt'aUro e prova, cbe di valore. » Della scieniia chiamata cavalleresca

1. I, c. 6.

-1 Vide quae diximus hoc libro c. Ij art. 1, g. 2,

alterius hominis adstringitur, procedatexobligatione, quaeutpote

a natura tantum derivata omnibus communis est, officium habe-

hitur absolutum, ex. gr. neminem laedas. Sin vero non immediate

a sola natura proficiscatur, sed factum aliquod humanum subau-

diat, quod titulum iuris in aKero conslituat, officium emerget hy-

potheticum , ex. gr. ne fureris. In tantum enim re aliqiia surri-

pienda quis iustltiam laedit ac furti insitnulari potest, in quantumalter rem eandem actione aliqua iam suam etrecerit. Ex quo fit

ut eam caperc idcm sit ac rem alionam sibi usurpare. Porro con-

ditiones, ex quibus oflicia liypoliietica pendent, generatiin ad duo

reduci possunt: ad proprielalem, et contractum. Quare triplici

arliculo, primum de olTiciis a])soIutis, deinde de duobus his fonti-

bus officiorum hypotheticorum disseremus.

Articulus 1.

De ofjiciis absolutis.

101. Natura humana non uni tantum inest individuo, sed in

pluribus veluti iterata conspicitur. Id manifcstum est ex eo quod

omnes homines, utcumqiie accidentalibus quibusdam diCferentiis

discrepent; tamen, ad essentiam quod pertinet, inter se omnino

conveniunt. Quisque enim , ut corpore organico et sensibiUiate

animanlium propria praeditus est, ila etiam facultalibus eratio-

nalianimonecessitate emergenlibus instruitur. Quare et inteUigen-

tia et reOexione et libertate, et, quod conseguens est, perfectibili-

tate gaudet, Hinc cognatione quadam et societate naturali omnesdevincimur, quasi partes homogeneae totius cuiusdam, quod specie

humana conlinetur; eamdemque naturae nobililatem adepti ad

cundem iinem ab uno Deo omnium parente et principe omnibusaeque praestitutum dirigimur. Id ordo ipse rei)us impositus evi-

dentissime manifestat. Principium igilur illud: ordine^n serva,

dum iubet ut actus nostrae voluntatis ordini naturaU conforme-

mus; iubet profecto simul ut ceteros homines in eodemgradu, ac

nos sunms, vi naturae constitutos consideremus, eisque idem pla-

iie bonum veUmus, quod nobis appetiuius. Sed velle bonum idemest acdiUgere. Ergo, iuspecta similitudinenaturaeomnibusinsita,

ex principio ordinis manifeste sequitur oriicium, quo ad ceteros

homines, tamquam nos ipsos, diligendos adstringimur.

Qua in re observandum est hanc amoris aequalitatem speclari

quoad directionem, non vero quoad intensitatem vohmtatis. Etsi

enim eadem bona, quae nobis volumus, aliis velle deberaus; ta-

lURIS NATURAE 133

men volimtas validiore impelu fertur iii bonum nostrum, quaminbonum alienuni. Natura enim, quae ad motum impellit, cum no-

bis communis sit, magis inlima est voluntati in amore erga nos,

quam in amore crga alios; acl quem movet non prouteadem, sed

prout similis tantum est. Quisque autem videt motum, ceteris pa-

ribus, eo per se intensiorem fore, quo motor mobili magis iungi-

tur. Conseguitur hinc ut si quando amor, quem nobis ipsi debe-

mus, cum amore confligat aliis debito circa idera bonum; poste-

riore hoc colliso,prior exsuperet , nisi altior virtus contrarium

persuadeat.

102. Primum quod ex amore hoc exsurgit est debitum obser-

vantiae quoad aliorum personalitatem Q,i indepmcUntiam natiira-

lem. Xam in morali ordine perfectio hominis fundamentalis in

personaU dignitate sita est; vi cuius liomo absoluta quadam ra-

tione spectatur, lamquam finis rerum universitati proposiius ; nec

unquam in medium converti polest quemadmodum tit de ceteris

entibus intelligentia desiitutis. Hinc homo quilibet, hoc ipso quod

humanitatis est particeps, capax iurium constituitur, dominiumin res inferiores soriitur, et ceteris hominibus, quoad ea quae na-

turam respiciunt, aut mere ex natura prohciscuntur, aequalis

prorsus habendus est. Si igitur amoris officium ad aliorum bonumvolendum nos adigit; profecto omnium maxime ad bonum illud

in iis incolume servandum impellit, quod prae ceteris cum ipso-

rum natura connectitur, et reliquis praebet originem. Ilanc igitur

personalem ceterorum hominum dignitatem summopere revereri

ratio praecipit, nec quidquam eflici patitur; quod illam aut laedat

aut imminuat, multo mious quod pessumdet penitus. Hinc servi-

tus perfecta propter quam dominus ius in vitam ipsam mancipii

sibi vindicet, illudque ut iuribusomnino expers consideret, atque

absolute tamquam rem adhibeat; ut alias dicemus, iure naiurae

vetatur; neque ad ipsam obligare se homo potest. Etsi enim quis-

que, mercede pacla, nonnullas suas actiones, de quibus disponen-

di facultatem habet, alteri locare possit, quod famulalwm consti-

tuit; tamen propria personalitate abihcare se nequit, quippe eamnon ipse sibi comparavit sed a natura recepit. Cum igitur naturae

ordinem invertere homo nequeat, se a dignitate personae in remmorahter transformare minime potest, quin principio iili relucte-

tur, quo naturae ordinem servare adstriugitur.

Hinc quisque operationes ahquas habere debet, quae, ad utili-

tatem quod attinet, nuilo modo referantur ad ahum, sed subie-

ctum ipsum quod operatur speclent; atque in lioc mutua consti-

tuitur independmtia et aequalitas inter homines, a qua nemOj

qnalibet iiiris ppnrie, prnoppt-liii potcst. Qno^ si qnaeras flefermi-

natius quaenain sint iuiiusmoili aftioues, repono eas illis proprie

contineri, quas pssenlialis aliqua indi^Tntia nalurae requii'it, ac

sine qnibns exisleniia servari auf finis necessarinsattinjii ncqnit,

vel eliam sunt eiusmufli, ut ail inilividunm, praecise qua iurjivi-

duum est, n-feruntiir. lu his lura cuiusque prursus aequantur, nec

alter altero piaeslanlior est.

llaec quidem de inrlbus,qnne in sola nalnrn rnndanlur; narrt

Bi inspiciunlnr ea,qnae pro tilulo raclum nlupKKl accidciitjile ha-

bent, aut pcculuirem evolnlioncm activitaiis humaiiac; in his non

aequaliias sed summa divcrsitas rcpcritnr. Fncta cnim diversa

sunt apiid quosqiic, ac divcrs;is proiii.Lmnut rclatioues ; aclivitas

autcm hiimaua mullirarinm sc diiruiulir, pro varirtatc obierlurnm,

])ro applicatione majiis miiinsvc iutcnsa, pro ingeuio aciitiore ant

obtiisiore,

aliisquc adinuciis qn;ic fortc iiicidunl , aiit eti;im pro

diverso tantumnsu liberi;itis. lii-io iura, qu;ie iiide emergiint, di-

screpant inter sc , e;iquc ilhiesa piuiter et integra scrvari oportet.

Qnare in his ae(pialit;is, quae a ratioue [)raccipitur, in hocsita est,

ut iura inapqunlia inacqualiiei\ seu, prout inarqunlia sunt rr-

spiciantur. Id si iiitciligen^ni absolutae ac(pi;iliialts hum;iuae pro-

pugnatores , unum ciim alio pcrpenim nou conrndcrciit ; ncc so-

cietatis fundameuta siibverlcrent, ad ineptam nescio qu;)m acqua-

litatcm,qnae naliir;ic repugn;it et ne momento quirlem tcmpuris

durare potcst, introduccud;im.

103. Obscrvautia (]uo;id alicna iiira hoc sei'nm fcrt, nl neminemactione nosira iniuste laedamus; quod qiiiih^m hoc efT;ito ex|)rimi-

tur: quocl lihi firri non vis.,

alteri ne feceris. Ordmalus enimamor, quo nosmet ipsi dili^amus, hoc potissimum sihi implicat, nt

iacturam ab aliis iuiuste illat;im averscmnr, libeiumqne appeta-

mus excrcitium nostrorum iuniim ac propriae acti^itatis iulra

rationis confinia. Idipsum igitur pro aliis velle debemns: ut iniu-

ria ex parte nostra plane vaceut , ac sine impedimento se suaqtie

servare atque augere valeaut. Quod si coiitrario lenore agimus

;

tunc non modo bonum aliurum non procuramus, sed eos iuFclicio-

res efticere positive contendimus. Qna in re maximopere disce-

dimus ab ordiue,

qui ad amorem erga alios nos adslrinjiit , et

naturalis iustitiae legibiis graviter refragamur. Qaod facimus eo

detestabilius est,quod obligatio eiusmodi aliis non nocendl fa-

cillima omniimi sit ; cum ad actionem non excrendam , in qno

forte labor et incommodum cerni posset, sed tantum omittendam

adstriogat.

iURIS NATtJRAE loa

i04. Atque ul enncleatius iunuam quid hoc praecepto ad alio-

rum dettimentum cavendum iubeatur , advertendum est exinde

probiberi ne quid fiat quod aliorum aut animo aut corpori aut

bonis utriusque ofCciat.

Hinc neminem interimere aut mortis periculo exponere quis-

qiie tenelur , nec quiclquam efticere,quod alterius incolumitati

atque integritati ailversetur. Quare contraria iuri naturae sunt

vulncra , mutilaliones , verbera , et quidquid aliud valetudini aut

perfectioni corporis aliorum Iiominum detratiit.

Quo vero magis animus corpori praestat eiusque bona bonis

corporeis antecellunt ; eo nocentiora sunt opera quae animi salu-

tem perdunt aut perfeclioni intellectus vel vuluntatis nocent. Ye-

tilum igitur lego naturae est alios a veritate abducere , atque aderrorem incliuare, eorum disciplinae obsistere , verbis aut exem-plo ipsos ad vitia pellicere, aut quidquam insinuare quod moruminnocentiam imminuat. Et quoniam haec per se mala sunt , nonmodo ab externis actibus, sed etiam ab internis , cogitatione ni-

mirum et aflfectu , repelli debent. Secus voluntas in pravum obie-

ctum tenderet, atque exinde pravitatem contraheret.

Denique cum ad hominem bona etiam externa pertineant

,

in his quoque nemo iniuste laedendus est. Quare ius naturae

viulat quisquis res alterius eripit aut deteriores efficit , vel etiam

eius famae et honori maculam aspergit. Quod si quis in horuni

aliquo peccarerit , ad damnum illico resarciendum , atque ad

eum,quem laesit , in integrum

,quoad potest , restituendum

Qbligatur,

Al(iue haec,quae dicimus de cavenda iniuria ac de dilectione

ceteris habenda , etiam respectu inimici inlelligenda sunt. Etsi

enim pravilatem hostilis animi,qua quis damna nobis intuht

,

detestari, eorumque aequam reparationem exigere fas sit; tamenauclorem odio prosequi et damnis aflicere (excepto tempore iustae

defensionis in aggressione iniqua ) minime possumus. Naturalis

eiiim amor, quem ceteris hominibus debemus , non fundatur in

merito quodam individuali personae, sed iu dignitate naturae no-

bis consimilis,quae cerle in amico vel hosle eadem prorsus

est. Quare comraunia signa benevolentiae,quae ex hoc amore

enascunlur, deneganda inimicis etiam non sunt , nisi fortc id a*!i

quando medium aptum indiceair ad eorum resipiscentiam procu-

randam. Tunc enim non propter privatam vindictam aut odiumerga persouam , sed propter eius bonum , atque ut ad hostileni

animum deponendum damnaque nobis illata resarcienda induca-

tur , eiusmodi externa signa omiltere quandoque licet, r\ec dicas

156 ELEMENTA

damnum inimico a nobis inftigi posse tamquani poenam sceleris

et ordinis perturbati. Nani id non ad privatam personam pertinet,

sed ad gubernatorem commuuitatis , cui curae est ordinem tutari

eiusque violaloribus congruentem poenam rependere.

105. Huc etiam referri potesi ofticium veracitatis, quo iubemiir

iit neminem sermone decipiamus, sed iideliter iis, quibuscum lo-

quiniur, aperiamus verbis quod reapse animo cogitamus. Ad id

enim sermo institutus natura est , ut animi sensa cum aliis com-muuicemus. Proinde vi ordinis naturae, is qui nobiscum loquitur,

ius acquirit verum capiendi ex sermone quem cum ipso conferi-

mus. lluius igitur ius laedimus , si mentiendo aliud mente agita-

mus, aliud verbis exprimimus.

Diio autem hoc ofticio continentur: ut verbis utamur iuxta re-

ceptum communiler usum , ulque ea seuleuliae auimi reapse re-

spundeant. liinc tamen miuime prohibelur , ne aliquando , iusta

persuadente causa, veritalem reticeamus , alio iuflectendo sermo-

Dcm. Non enim omnia, quae scimns et interius agitamus , mani-festare aliis natura praecipit ; immo etiam id saepe levis aninii

et imprudentis iudiciuni est. Quare propter rationabilem causamambiguitate sententiae uli licet ad veritalem quandoque celan-

dam , modo eam interroganti aperire iure aliquo non obligemur.

Yerum, ut inde mendacium absit , loquutio debet esse eiusmodi

,

ut ex alio etiam noto vocis sensu vel ex modo loquendi vel saltera

ex circumstantiis colligi vera mens loquentis possit , licet verba

aliud sonare videantur. Sic S. Athanasius , cum persecutores au-

fugeret, eosque evadere se nou posse conspiceret, naviculam, quavehebatur, contra littus obvertens illis obviam rediit, cumque ab

iis nil tale suspicantibus interrogaretur an Alhanasium fugientem

vidisset; festinate, inquit, 7ion enim hinc multum abest.

Hac igitur adhibita cautione , celari veritas quandoque potest

sine iniuria ; falsa enim opinio quae tunc oritur , non deceptioni

loquentis, sed imprudentiae audientis tribuenda est. Attamen se-

dulo animadvertatur non propterea probari restrictiones purementales, senprorsus internas; idesi loquutiones eas, quaeratione

sui et adiunctorum , in quibus proferuntur , unum dumtaxatsensum exprimant, qui falsus est ; licet per partem aliam

,quae

sola mente retinetur , effici possit verus. Qui enim sic loquitur

,

verba profert conceptibus plane difformia , ac proinde revera

mentitur.

106. Gognitio, quaminter homines communis natura constituit,

et amor, qui exinde ergaalios exsurgit, non modo requirit ut eos

non laedamus , sed etiam ut ad eorum incolumitatem ac bonum

,

lURIS NAtURAE 157

quoad possumiis , operam uostram conferamus. Hinc efficialur ut

non solum officiis negativis obligemur, quae delrimentum iniuste

aliis inferre penilus prohibent; sed etiam positivis adslringamur

ad mutuae benevolentiae effeclus exhibendos. Eiusmodi officia hoc

praecepto comprehendi possunt: quod tibi vis fieri, alteri feceris

;

ac plerumque non plenam obligationem important, sed diminu-

tam,quae nou proprie dicta iustitia sed tantum aequitate quadam

nitatur. Hinc fit ut officia eiusmodi imperfecta nominentur.

Haec dividi solent in obsequia innoxiae utilitatis^ et beneficen-

tiae. llla sunt que sine proprio incommodo ahis exhibentur; ut ex.

gr. erranti viam osiendere, sitienlem profluente aqua non prohi-

bere, petenti consilium dare , nobis superflua egendi subministra-

re, et sic de aliis eiusmodi, quae, utdici solet, accipienti prosunt,

praestanteni non gravant. Qui haec alteri negat, elsi dicatur in-

humanus, vel etiam contra naturalem aequilatem iniquus (quippe

humanitatem a se repelhl); tamen pressiore sensu dici nequit in-

iustus, nec ad ea praestanda vi externa cogi potest. Eiusmodi enimcommuniter sunt, utnuuquam naturae obUgatio in praesenti im-

perans evidenter ostendi possit. Cum enim beneficium ahis prae-

standum ofticere non debeal amori quo quis bonum suimetipsius

curare debet; hoc iudicium non ad alios pertinet nisi ad ipsum in-

dividuum, quod officio tenetur, et ad Deum cuius ocidos nihil latet.

Id vero locum uon hatei cum alter extrema laborat necessitate

,

quam repellere per se omnino nequit, sed a nobis se aut opera iu-

vari potest. Tunc evidensfitindigentiamproximi iacturae ihino-

strae aut incommodo praeponderare, ac nos praecepto naturae ur-

geri sic, ut ab eo implendo excusari nequeamus. Proinde alteri

potestas ab eadem natura tribuitur illud a nobis vi etiam exigendi

;

atque ita officium imperfectum' , utdici solet, in perfectum com-

mutatur.

Denique officia beneficentiae illa dicuntur, quae praestantur cur

aliquo sui incommodo vel detrimento, et ex studio aliis gratificar i

oriuntur. Haec longe nobiliora sunt et altiorem laudem paritra;

modo ex animo vere benevoio proficiscantur, etregulisprude tiae

gubernentur. Quod ut fiat, attendi debet tum condilio eius qui

confert, tum conditio eius qui recepturus est beneficiuih. Gene-

ratim cavendum est ne dum uni benefacimus , alteri noceamus;

atque utUberalitas nostra in prodigalitatem non degeneret, facul-

tates nostras excedendo. Deinde curandum est ut in benefaciendo

ordo servetur; atque ii, quibuscum gratianimi sensuobstricli su-

mus, vel coniunctiores suut nobis vei maiori necessitate laboranl,

ceteris praeferantar.

158 ELEMENtA

Articulus II.

De iure propriptatis.

107. Proprietas ^prope nominata est, et generalim coniunclio-

nem (lUimidnm signiticare videtur, vi cuius res una alleri sic ad-

haeret , ut ad eam referatur ad eamque pertineal K Porro hae res,

quae sic copulantur, nequeunl aequales esse inler se ; sed illa,

quae propria allerius dicitur, inferior sub hac consideratione est;

quatenus ad illam, adqnam pertinet, referatur eique serviat. Con-

tra, subicclum proprieta lis pniesiantiam quamdam praesefert, ut-

pole quod exislcnlium obiiciat absolulam et nolionem finis respe-

ctu rei,qnam sibi vindicat. Hincea vox ad mores translata aiu-

risronsultis assumitur ad exprimendum dominium quod persona

aliqna liabet n specui reium,quas ad sui uliiitalem sibi adsciscit,

et definiri polesl: facultas disponcndj pro lubito et cum cxclusio-

ne aliorum cle re aliqua eiusque utilitalc. Qmc descriptio pro-

prietalem desif^nat absiracte sumplam ; nnm concrete if)sa res, quae

sic liab(,'lur, sulid eo uomine signilicari. Actualis aut(,'m delenlio rei,

cum animo eam habendi tamquam propriam, posscssio nominatur;

quae esse polest legitima vel illeyitima, prout iusto titulo fundatur

aut secus.

Ut ex allala definitione patet, duo in proprietate continentur.

Alterum est ins traclaiidi rem uti suam , atque ideo ad pro|)riam

utilitatem adliibcndi^consnmendi, alienandi etc; alterum \eroiu3

excludendicctcros ab eiusdem poss(^ssione atque emolumento. Pri-

mum aptitudinem rei subaudit seu capacitatem utilitatis afferen-

dne; poslerius ex eiusdem rei limitatione procedit, quatenus illa

talis sit, ut usui [)luribns esse nequeat; sed necessario si uni ser-

vil, aliis servire nequeat. Nam si sit eiusmodi, ut omnibus aeque

satirifacere possit; nidla ratio viget cur ceteri ab eiusdem posses-

sione et utilitale excludantur. Ouare resillae, quae nullo non usu

exhauriuntur , sed ob ingenlem sui copiam omnibus simul suffi-

cere possunt, proprietatis obiectum esse nequeunt; quemadmo-dum est aer, oceanus, lux, etsimilia. Porro ex iure alios exclu-

dendi ius emergit rem iterum sibi vindieandi, si alter eam iniuste

usurpavit.

i Hac gciicraH significatione proprietas non exprinut soluni tlonnnium externunij

sed etiani applicatur iis cuinihus quae substantia iunctione aliqua sibi ttevincit, siva

extrinsccus adveniant sive intrinsecus illani afliciant. Sic corpus et viresj

(juibus

jnstructi suiuuSj froprietakm alicjuam natural«m «fficiunt,

iURIS NATURAE 159

i08. Qnod homo doiriinium Injbere possit, ut itadicam, transi-

torium pro utilitate cypienda ex rebus, qnarnm usus antconsum-

ptio necessaria est ad se alendum conservandumqne ; nnllam ditti-

cnltntem praesefert. Sutis enim per se patet hominem respectu ex-

teriuris naturae constitutum esse a Deo tamquam finem, ut rebus,

qnas illa cunlinet, invt^nr ad se conservan*dnm atqne perficiendnm.

E qnibus pleraeqne, cum sinteinsmudi nt pro ulilitate unius con-

sumptae vel etiam adhibitae aliis deservire non pussinl; piijfecto

apparet ius humini esse ntearnm partem aliquam cunofrueniem,

dum upns habet, sibi assnmat, ub enqne ceteros exclndat, qni iii

eam nullnm ins ante acqnisiverint. Id quidem facile patet in prom-

tuinqne est umnihus.

At uijerosior qnaestio estde dominonon transitono, in rem vi-

delicet quae nsu consnmitur, ant post nsum rehnqnitnr; sed de

6i)m\n\x) stabiti, cui pressins proprietalis nomen Iribuitur. Eo enimcum rt'S fnigiferae, ant qiiaciimque alia ratione uliles constanter

retineantur, exclnsis uliis ne earum ulilitatem et frnclus partici-

pent; efficitur sane ut res stabiliteret iutegre subiccto adhaereat,

ac pruinde ipsius propria vere dici possit. lam age eiusmodi pro-

prietas licet fiictum generale sit a|)ud omnes cultas nationes, ncc

quidqnam magis triium.j ad vitam quud spectat, inveniatur; tamen

nonnulli, ad res alienas suh iuris specie diripiendas, magnum huc

vitae humanae fnuilamentum diriiere cunati sunt. Hinc Socialismi

et Cominunismi systemata ex(^ugitarunt, aientes proi^rielatem vc-

rum esse iatrucimnm, qiio aliqni cnm damno et iniuria reliqu.o-

rum res mundanas sibi adscii^cunt et filiis haereditate transmit-

tunt. Contra einsmodi sucietatis eveisures, ius stabilis proprielalis

a natura proficisci demonstrabimus; sed ante nonnullorum sen-

tentiae, qui proprietatem falsis ratiouibus defenderunt, refellen-

dae sunt.

Propositio I.

lus siahilis propriatalis non oritur ex pado.

109. Heineccius, Grotium et PutTendorfisim sequutus, existima-

vit ex intnntione Conditoris omnia in negatica qnadain commu-nione primum pusita esse, ita ut omnibns pro upportnniiatedeser-

virent, quin ullus ab alio excluderetur. Sed cum leges divinae af-

firmativae exceptiuuem ob necessitatem a Imittaui , hinc factum

esse ut einsinodi Con litoris coustitntio ab hominibus commiitare-

tur, iDgruunte necessitate, qua uuctuin humauum geuus et ia di-

160 ELEMENTA

versas iiinumerasque divisum familias minime posset aeque pro

singulis, quantum lul)eret, utilitalemdecerpere ex rcbusinmedio

positis. Hinc a priinitiva illa rerum communione homines reces-

serunt, divisione et dominiis inveclis, vi generalis el muluae cu-

iusdam convetitionis '.

Verum haec seutentia non solum historiae repugnat, sed eliam

rationi adversalur et Communismo ansam praebet. In primis enimeiusmodi generalis convenlio, initiodispersionis familiarum facta,

omnino gratis asseritur, nec eius vestigium aliquod in monumen-tis populorum reperitur, quae immo contrarium docent. Deinde ea

paciione recessum fuisset a primitivo fine quem Deus intenderat

et a perfectiore statu nobis a nalura proposito. llt enim Heinec-

cius asserit, siomnes aeque virtatis amore flagrarent, nullo re-

rum dominio indirjeremus 2. Quare sententiaeiusmodi contraria

est perfectibilitati et progressui naturali generis humani; dicen-

dumque foret sylvestres homines qui libero venatu vitam degunt,

nuUa slabili propriftate utoutes, magis, in hoc saltem, se divinae

menti acconunodare, quam cultos poj)ulos, qui divisione bouorumarva subigunt et colunt, omnigenaeque induslriae dant operam.

Tertio, scire ab Heineccio vellem qua ratione haec conventio , af-

firmativae Dei legi detrahens, vim iuris inducre ac posteros , qui

DuUum suffiagium dederunt, obligare potiierit. Profectu ius a ra-

tione progignitur, et iuridicam obligatiouem involrit in aliis qui

ipsum revereri tenentur. Quod autem tale est, non legis exceptio-

ne sed institutione constat. Denique conventio,quae a Ubera vo-

luntate ortum duxit, per contrariam voluntatem solvi potest. Si

igitur populi, aut maior eorum pars, mutatis circumstanUis, ad

pristinam bonorum communionem redire velint, id licitum et ra-

tioni consentaneum putandum erit. Communismus igitur non ab-

solute repugnabit, sed ut licitus vel saltem indifferens haberi po-

terit. Alque en origo peslifera deliriorum, quae in praesenti ordi-

nem socialem in maximum discrimen adducunt! Si vera loqui

volumus, non aliunde manarunt, qnam ex commentitiis philoso-

phantium opiniunibus, quas receutior aetas inepte suspexit et iu-

ventuti educandae in scliolis pubhce hactenus passa est.

-i Elementa iurit Nat. et Gent. 1. ^, c. 9.

2 Loc. cit. §. 238.

lURIS NATtlRAE '61

Propositio II.

lus stabilis proprietatis non oritur ex legibus civilibus.

110. Montesquieii, Hieremiae Bentham et Hobbesio consentiens,

proprietatem ex legibus civilibiis derivavit. Ait enim homines na-

turali communioiii bonorum nuntium dedisse , ut sub legibus ci-

vihbus viverent, atque harum vi ius proprietatis acquirent <.

At haec opinio in primis ex eo peccat, quod falsae hypothesi de

statu naturali segrege et sylvestri nitatur. Deinde effectum univer-

saHsshnum et constantem apud omnes gentes civiU cultu gauden-

tes, causae attribuit contingenti etvariae, utcerteest iex positiva

populorum. Tertio, quomodo societas per legem civilem proprie-

tatem individuis tribuere potuisset, nisi iam ante aliquid sibi iure

vindicasset ac proprium effecisset? Profecto nemo disponere po-

test de rebus, quae eius dominio non subduntur. Quare haec sen-

tentia ad dominii originem explicandam ,dominium iam enatum

saltem pro societate subaudit. Quarto , si lex civilis proprietatem

creat, tunc omnis eius constitutio hac in re aequa erit nec iuslum

ab iniusto, ad qualitatem legum quod attinet, discerni poterit. Id

autem quam absurdum sit nemo non videt ; siquidem, decente na-

tura, leges ipsas civiles praeexistente in mente nostra iustitiae

criterio iudicamus , easque iniquas habemus , si aliquid sanciunt

quod iuri proprietatis adversetur. Denique, eandem notam incur-

rit, quam Heineccius, nempe quod ius proprietatis plane diruit,

ac viam aperit communismo. Si enimius proprietatis a lege civi-

li dimanat, ab eadem demi poterit; atque ita communismus iu-

'stus fiet, modo communistae iure leges ferendi, seupolitica pote-

state, potiantur.

^ L'esprlt des lois t. 3 , liv. 26 , ch. V6. Eandem fere senteutiam sequitur

TouUier in opere cui titulus • Le droit civil fran^ais suivaiit Vordre du cdde.

Etsi enira in statu civilem societatem piaecedente, in quo communionem bonorura

negativam viguisse dicit , ius aliquod occupandi res pro usu dumtasat transeunte

et temporario agnoscat, ac deinceps, cultura camporum propter multiplicatum ge-

nus humanus introducta , ius cultoribus largiatur vindicandi sibi agrum usque ad

messem^ tamen stabilitatem proprietatis nonnisi legibus clvilibus adscribit. En eius

praecisa vorba : Pour donncr d la propriete le characlere de stabilite, que nous

lui voyons aujourd'hui , il fallul des lois positives , des magistrats pour les

faire executer, en un mot, il fallut Vctat civiL (Liv. II. titre IL ch. I, sect. I.)

Si adeo delirantes sententiae passim vulgatae sunt, miramur communismi et socia-

lismi ortum et proterviam? Miranda potius naturae bonitas, quae tot erroribus im-

petita, minus depravalu fuerit quara forte debuisset.

162 tXEMENtA

Propositio III.

lus acquirendi stabilem proprietatem immediate

orilur a natura.

lii. Homo conditiis a Deo est, ut arl proprium finem assequen-

diim mtatiir actibns suis. SimI conditio el fundametitiim opeiatio-

iiis est existciUia. Ergo ad lianc servaiidam tuendamque, et ad

pi^ocuranda media, qulbus stabiliter eidem provideatur, ius homi-

iii a natnra Iribuilur. Id vero stiibilem proprieiatem importat. Et

sane, quomodo iii fulurum tempiis sibi homo prospiceret, si ea tan*

tum possideret, quae in praeseiiti absumit nec res sibi adiunge-

ret, qiiae fnictu el valon; suo posterameius vitam tulari valcant?

Praeseilim id vim luibet, si considerentur existentiae humanae vi-

cissitudines, quatenus homo iniiimitati, senectuti, fortunae casi-

bus subiicitur ; eiusque ordinatio spectetur ad nobiliores illas ope-

rationcs quibus animiis et mens iierfecitur. His enim penitus se

addicere uemo posset, nisi inferiore cura iiberaretur sibi procu-

randi necessaria quolidianis operibus.

Praeterea homo industriiis est vi naturae; atqiie ideo ad res natu-

rales arte sua transmutandas, et ad ubertatcm terrae sudore suo

fuecundandam ordinatnr; atqueideo magis elucet, quod innumera

sint necessitatibus humanis opportnna, qnae sine mnltiplici cura

hominis iion coiiservantnr, immo vix aut ne vix quidem enascun-

tnr. At vero iiii(iuiim est iit qnis re fruatur, quam alter labore suo

Iransmiitavit aut meliorem et feracem reddidit, quamque sedulo

activitalis exercitio qiiasi sigillo propriae personalitatisobsignavit.

Ergo ex ordine natnrae resultat ut homo rem stabilem ita sibi

adsciscat, ut ab ea ceteros excludere possit. Id vero ius proprieta-

tis efformat, quod proinde nemo inficiabitur, nisi is qui authomi-

nem incuriosum et bestiarum more viventem approbet, aul ordini

et ralioni consonum esse dicat ut qiii pro alio laboret, et segnis et

dissolutns fructus dissipet, quos alter industria sua comparavit.

Eadem veritas conflrmatur ex conceptu fainiliae, in qua parens

vitae natorum prospicere et in posterum providere tenetur: ne eos

fortunae hidibrio, immo certae egestati committat. Sic enim homoconstitutiis natura est, ut saltem proqnarta eius vitae parte, nimi-

rum donec adolescat, ea, quibus indiget, sM procurare nequeat.

Ergo a parentibiis ali debet;qui certe huic muneri aegre admodnm

essent satisfacturi, si divitias congerere et res frugiferas sibi adsci-

Bcere non possent, Quaie communistae sic proprietatem impu-

illRIS NATURAIl . l63

goant, ut simul familiae ilissoUitionem praecipiant, atque ad bel-

luinam vivendi rationem homines adducendos velint. Quaeres eo-

rum doctrinae absurditatem et nefanditatem ostendit.

Denique probari res potest ex universalitate et perpetuilatehuius

insitutionis. Nulla enim fuit unquam gensaliquo civiJi cultu prae-

ditat, quae stabilem proprietatem non agnosceret. Immo ipsi syl-

vestres homiues et efTerali qui hhero venutu aut piscatu vilam

alunt, saltem proprias casas aut ma[)alia aut caveruas sibi constan-

ter adsciscunt. At vero factum ^enerale et conslans apud genles

ratione utenles, lex naturae putandaest. Ergo etc.

PROPOSITIO IV.

Factum primigenium^ quod ius proprietaiis delerminat^

esL fiumanae activitalis exercitium.

112. Cum ratio et naturainiureproprietafis elargiendo non actu

detiniat res, quae eius exercilio materiamsuppeditent, quaeri po-

test qnodnam sit factum peculiare, quoil vim habeat ius illud va-

gum determinandi. In iure enim adipiscendo duo semper concur-

runt: lex naturae quae eius veluti sit forraa, et factum aliquod

quod velab ipsa nalura ponatur utin iuribiis innatis, vel |)rocedat

ab homine ut iu iuribus acquisilis. Etiam in hoc philosophi discre-

pHUt. luriscDUSiilti enim romani el qui eos sequuti suut, factum

eiusminli occupationem esse dixerunl; unde dictnm illud emersit:

res fuint primi occupantis. At Oecoiiomistae recentiores eius loco

iiidustiiam seu speciticatiuuem rei pruprio labore peractam (it la-

voro) substituemlum puiarunl. Hae duae sententiae prima fronte

adversari inter se videntur; swl non est ila. Nam qui oixupationem

tuiti sunt, fatebantur eam huc spectare ut res occupata, eo modo

quo paterelur, elaboranda vel trausmulanda essetab orcupaiite ut

eius utilitali serviret. Qui vero indiixerunt industriam, nou uega-

bantprimum illius actum in hoc exerceri, quud res ad niillum per-

liuens occuparetur, secusmateria deessei cuxa quam ipse laburet

industria versetur.

Ut discrepantiam vitemus, quae ex verbis utriusque opinionia

exsurgere pusset, geueraliori furmiila loquendi utimnr, statuentes

faclum primilivum quud ius naturale projjrietatis rebus concretis

apphcat, esse exercitium activitatis humanae. Et sane operatio,

cum a facultatibus dimanet, quaesine dubio vi naturae suiit pro-

priae cuiusque liominis; est veluti explicatio quaedam et evulutio

personaUtdtis humanae. Eifectusigitur ab eaprocedeus, Uac perso-

16 \ tlLEMEXTA

nalitatisnota obipsam suae prodiictionis indolcmobsignatur; at(|uc

ideo ad personam, a qua producitur, sic perlinet, ut ad ccteras per-

tinerc non possit, nisi ab illa libero qLiodam actu abdiceliir. Oiiae

ratio non pro sola rerum specificationc, sed pro prima etiam oc-

cupatione vim liabet. Nam qiii rcm in mcdio positam, seii quae

nuUius sit, primus occupavii, eam actione sua sibi qiiodammodo

devinxit, seque in statu constituit ut quoad illam aliis omnibus,

qui idcm non pracstiterunt, praefcrri dcbcat. Si igitur extcrncdo-

claret sc rcm illam sibi rclinere velle, ut ultcriorc labore cam ad

suos usus proficuam reddai; ccteri ipsum prohiberc non possunt,

nisi aut ius propriae vilae stabilitcr prospicicndi a naturahomini

conccssum dcncgcnt; aut nullumdiscrimcn haberiopincntur inlcr

cum, qui circa rem nullius iam actione aliqua seu efTusionc pro-

priae personalitatis opcratus est, atque eum qui hoc vinculo adhuc

caret. Scd primum opponitur propositioni tcrtiae a nobis iam de-

monstralae; altcrum apcrtam contradictionem includit. lirgo etc,

Evidentior fil haec ratio, quotiescumque rei iam sic, sine alio-

rum iniuria, occupatae, ope industriae et laboris neva species aut

augmcntum accesscrit. Manifestissimum enim tunc est non pos-

se possessorem ea spoliari, quin fructu proprii sudoris atque effe-

ctu propriae activitatis iniiiste privetur.

Propositio V.

Res propriac possunt a parente filiis haereditate

transmitti.

113. Legitimiis possessor ac dominus potcst rem suam donare

ahis; id enim in iure ipso proprictatis imbibitur, quod fert ut res

possit adhiberi, transfurmari, dcstrui, atque ctiam alicnari. Ergo

a fortiori polerit nonare tiliis; nisi inepte dicatur conditio filio-

rum respcctu patris esse dcterior, quam conditio extraneorum.

Quod si pater potest, quoticscumque libucrit, res suas donare fi-

liis;profecto id poterit morti proximus ; tum quia nulla ratio

pro tempore illo excipiendo militat ; lum quia vehementior tunc

patrem urgct obligatio providendieomodo, quo potest, futuris no-

cessitatibus filiorum.

Praeterea verum elemcntum organicum humani gcneris nontam est individuum, quam potius famiiia; cuius patcr est caput ct

provisor et rector. Ergo ius proprietatis sic patri a natura conce-

ditur ; ut eo non tam sibi, quamintegrae familiae prospiciat. Gumigitur, patre pereunte, familia supersit ; superest subiectum quodiure iilo, determinatis rebus applicato, perfruitur.

lURIS NATURAE 165

Tertio, paterbonis, quae acquisivit, characterem impressit pro-

priae personalitatis. Cum igitur personalitas patris non omnino

pereat sed perduret in filiis, qui eiusdem veluti sunt effusio et

propogatio, ad ipsos per se bona paterna pertinere debent; que-

madmodum pertinere debent etiain ad viduam, quae personalita-

tcm patris veluti integrabat. Atque liaec ratio filios non modo te-

stamento, sed etiam vi naturae in patris haereditatem succedere

demonstrat.

Solvuntur difficultates.

Obiic. I. Si ius proprietatis a naturaprocederet, nunquam vio-

lari posset. Atqui quandoque licite violatur ; cum ex. gr. quis in

extreaia necessitate constitutus ex rebus alienis sibi subvenit.

Ergo etc.

Resp. Nego minorem, quam exemplum illud nullo modo de-

monstrat.

Hoc ipso quod ius proprietatisanaturadimanat, eius observan-

tla et inviolabilitas a natura praecipitur. Hinc tamen non sequi-

turnon posseinextrema vel quasi extrema necessitate tantum de

rebus alienis decerpi, quantnm necessitati illi tunc repellendae

est opus. Neque in lioc ulla incuj-ritur iuris proprietatis violatio.

N'am supremus rerum mundanarum dominus est Deus; qui par-

tem huiiisduminii, quoad uiilitatem nimirumcapiendam, sicsin-

gulis liominibus concessit, ut eius exercitium ceteros non pone-

ret in impossibilitate servandi vitam. Quare si tempus incidat quo

quis defectu mediorum de vita periclitetur, quin modum ullum ha-

beat declinandi periculum; facultas intelligitur a Deo ipsiconces-

sa capiendi id quod in praesens occurritad propriamindigentiam

repellendam. Neque in hoc furlum patrare dicendusesl ; cum fur-

tiuri sit ablatio rei alienae, invito rationabiliter domino ; ea autemhypothesi vel dominus nonest invitus, vel certenonestrationabi-

liter invitus. Tunc enim potius alteri tanta necessitate laborandi

sponte succurrere dictamine naturaegraviterobligatur. QuodcumipsG non faciat, alter facere per se potest ; atque in hoc utituriu-

re cuique homini anatura concesso. Verumcaveiidum est ne con-

ditiones necessariae transiliantur : nimirum primo, ut necessitas

vere sil extrema vel quasi extrema ; deinde, ut nullum aliud me-dium ad eam repellendam adsit ; teitio ut tantum capiatur, quan-

tum praecise necessitas lunc postulat; denique, ut re aufHrenda

dominus in eadem necessitate non conslituatur.

1G6 elementa

Obilc. II. ex Hobbes : Vi natiirye oinnps iiis habent ad omnia.

Neino igiiiir alitim ex''luilere potcrft a n; ulla, quam sibi forte vin-

diceivurit. St*d sitie facultate excluileiidi alius a re quam quis-

qiie possidcai,proprietas coucipi uequit. Erj^o in statu natiirae

,

anle civilis sucictaiis iustitutionein, proprietas uulla est. Haec igi-

tur noiiuisi a societate vi leguni civilium ori^Mnum duxit.

llesp. Dist. ^itec. Vi nalurae omnes ius habeulad omnia inde-

tertninate et nepjative , conc; determiuate et positive, nego.

lus pioprietatis duplici modo spectari poiest : ahstracte et cort-

crete^ vid si ma^is lubet, negative et positive. Primo modo si^^nii-

ficat facultatem acquirendi giMieratim acceptam, quiu ullam ma-

teriam dtMertnitiatam inuiiat lu huc sensu omues vi naturae ius

lialieiil al tnniiia. Natiiia eiiiiu [ler se uiillam rem pe(;iiliari'm de-

termiiiavil lanKpmm prupriiiin liiiius vtd aUi'riiis individui. Haec

enim di-lcrmiuiitiu prui-fdit (lciiif.cps ab exercitio activitatis i|jsius

individui, qui vel rem ab aliis uoudum occupatam sibi adsciscat

et elabbret, vel aliquid cuiitraclu licito ab aliis recipial. Secundo

modo iiis ad omnia iuti-lii^n pussct concrcte et positive,, quatenus

6i|.iniflcet facultatem usuipnudi jvm quamlibct, eiiamsi alius il-

lam iiistu litulo iam suam eiTeceiit In iioc seiisu falsa est propo-

silio adveiSiirii. Huc enim ius iicmiiii a nalura dalur ; immo po-

tius umiiibiis iinpoiiitiii' cuiitrario ubliiiatiu nuu taiigviidi rcm ab

aliis iiisic pussessam ; cum lcx iiaturac praccipiat ut iieminem

iiiiuria afliciamiis. Quare etiam iion siipposiia socictate civi-

li , ius cxcludendi alios a re,quam iuste sibi quisque adscruit,

revera viget.

Obii(t. Hl. Ex Bentham. Extra statum civilem pruprielas san-

ctiuiie uulla fulcitur. ludividua ciiim iu eo stalu dcKtituuntur vi

coactiva, (pia alios ad prupiiuui ius reverendiim adigant. At vero

siue saiictioue ius iiulluui cuiicipi poiest. Ergo ius pruprietatis

nonnisi a civili iustituiione dimauat.

Resp. Huius aucturis deceptio iude oritur qiiod actualem coa-

ctionem et vim physicam ad ipsatn essentiam iuris perliucre exi-

stimal. Quod si ita esset;qui viribus caret , is omiii iure desti-

tueretur, et sola praepotetiiia iiis gigueret ; cum coulra quo ina-

gis quis imbi^llis esl et sitie viribus , eo saiictiura putari debeaiit

iura (luae [lussidet ac maiuri vetieralione coleuda. Tuta igitur vis

et sanctiu ititeriia iuris moralis est , ex lege orta quae ceteros ad

venerationiMU ct observaiitiam adstriiigit. Quod autem ius cua-

ctionem eiiam cxtcrtiam et physicam sibi adsciscit; id iiuupetiii-

de intelligeudum cst, qiiasi vi aciiialis ad eius cxislentiam requi-

ratur, sed intelligi debet quateiius potestas a natura fiat vim adlii-

lUBIS NATURAE 167

bendi , modo is , ad quem ius pertinel, adhibere illam possit et

velit. Quare argumentum nihil probat, etiamsi veruni esset extra

socielatem vires homini nullas suppetere ad ius proprietalis taen-

duni; quod quidem non conceditur, sed transmittitur.

Obiic: IV. Extra societatem civilem non invenilur sufficiens lu-

tela iurium, eorumque laosio freqiienlissima foret. At eatenus of-

ficium observandi iura aliena aliquem oblij^at,quatenus eadern

observantia quoad iura eius ab aUis quoque ciistodiatnr. Ergo extra

societatem huc officium nuUum esset,propter defectum mutuae

observatitiae; atque ifleo proprietas, quae officium eiusmodi sub-

audit, extra societatem nulla exstat.

Resp. In primis falsum est extra societatera frequentissimamesse laesionem iurium alienorum. Yiget enim in hominibus pro-

pter rationalem naluram, quu instructi sunt, altus quidam iiisti-

tiae sensns, qno a nocendo aliis deterrentur. Deinde etiamsi haechypothesis admitli velit: quod homines plerumque, omni honesta-

te reiecta, in rem alienam irrumpere nitantur, nisi eos vis pliysica

deterreat; nihilominusexinde non aliud conseqneretur nisi pravos

homines nimium abundiire, extra societalem non satis tutelae iu-

rium provideri, ac proinde hominem ad socielatem coeundamim-pelli. At minime sequitur, quod vellent adversarii, solutio ab omniofficio quoad observantiam iurium alienorum.

Obiic. V. Ex Ahrens, si occupatione ius proprietatis acqnirere-

tnr, tunc quis immensum^te!lui'is spatium, quod inlfcjram terrain

continentem efformet , occupare posset; quod plane absurdumvidelur.

Resp. Dist. Ant. occupare posset realiter^ eo modo quem nos in

propositione explicavimus, ncgatur; occnpare posset idealiter el

eo modo, qui nullnm iiis gijinat, conccditur.

Nos (liximus occupationem esse primum exercitium acfivilatis

humanae circa res dominium parituras; eamque huc spectare iit

res illa, ea ratione, qua capax est, elaborelur et utilis fiat occu-

panti. Id vero contingere nequit pro continente ab una tauliim

persona occupanda. Quomodo enim individuum per se tantiim

operabitur circa materiam adeo praegrandem? Qnod si auxilio alio-

rum iuvetur, tunc non individuum, sed individuorum collectio,

nimirum societas, continente illa potietur.

Ceterum haec obiectio limites langit, qui iuri proprietatis vi

naturae opponuntur. Hi autem, ut generatim de omnibus iiiribus

diclum est, duplici ex capite oriunlur: ex natura videlicet obiecti

circa quod ius versatur; et ex urtlciis, quibiis snbiecium eius te-

netur. lamvero in re praesenti, etiamsi ilia prima occupaiio im-

Igg ELExMENTA

mensae continentis individuo uni possibilis esset, tamen ius ex-

cludendi alios revera non gigneret, propter ofticia quibus homo

homini vi nalurac adstringitur. Nemo enim adeo immensos tra-

ctus terrae vindicare sibi potest, quorum possessio cum aliorum

exislentia cunciliari nequeat, proplerea quod ad alios alendos et

conservandos necessarii omnino sint. Aperte enim rationi repu-

gnat, ut quis cum aliorum damno ea sibi usurpet, quae ipsi mi-

nime prosunt, et quorum usus omnino necessarius est vilae alio-

rum. Deinde, mensura haec accipilur ex iine occupationis,qui

siius esl in labore et industria, requisitis ad utilesefficiendasres,

quas sibi quisque adsciscil. Cum enim hac in re terminis homo

circumscribitur, circumscribilur eliam certis Umilibus quoad ius

occuputiunis, quod ei absque aliorum iniuria competere possit.

Ceterum,'Si aliqua indeterminatio in eiusmodi re adhuc superest;

id mirum nemini esse debet. Innumera enim sunt in iure natu-

rac, quae vi soUus rationis, a qua procedunt, non satis in particu-

lari detcrminantur. Atque hocidi irco contingit, quia homoanatura

ad socielatem ineundam ordinatur; ex quo tit, ut ratio ahqua ge-

neratim dictet, quorum determinatiorem disposilionem legibus so-

cialibus faciendam relinquit.

Obiic. VI. lure proprietatis adstructo, vitari nequit ut alii divi-

tcs alii pauperes in societate exislaut. Haec autem iuaequalitus

naturae repugnat. Ergo etc.

Resp. Conc. Maior.; nego minorem. lUa enim inaequaUlas Don

modo non repugnat naturae, sed a natura ipsa procedit, et scopo

naturae apprime consenUt. Anatura procedit; quia homines pro-

creantur inaequaUbus viris physicis et inteUectualibus praedili.

Naturae scopo consenUt; quia magnopere confert ad liomines

inter se mutuis relalionibus viciendos , atque ad vires humanas

muUifariam expUcandas, in ordine sive physico sivemorali. Namnisi divites esseut, nemo operosiore cura liberatus se totum evo-

lutioni intelligentiae tum in se tum in alUs addicere posset; nec

illi ipsi qui viribus corporis poUent sed mente parum valent, tu

telam et iuvamen reperirent. Certe tanta est necessilas inaequa-

Uum conditionum inter homines, ut si iilae (quod possibile nun-

quam erii) demantur: omnis civilis cuUus, omnis progressus ar-

tium et scientiarum, omnis virtutum domesUcarum et socialium

exerciUum, omnis denique humana prosperitas plane corruat.

lURIS NATURAE J69

Articulus III.

De contractibus.

114. Cum dominium ex proprietate enascens liberam rei dispo-

sitionem importet; profecto facultatem compleciitur rem, si luliet,

alienandi, eiusque fructus cum alterius opera aut rebus commu-taadi. Atque ad id homo vi naturae incitatur. Nemo enimsua tan-

tum opera aut rebus sibi sufficere potest, quae quidem nuspiamsimul abundant, sed pro diversitate coeli, culturae, ubertatis soli,

alinrumque causarum, unde pendenl , sui copiam aut inopiamexliibent. Hinc amore erga nos atque alios homines impellimur

ad mutuam communicationem etpermulationem bonorum et com-mercia invicem ineunda. In his peculiaris actus intercidit utram-

que partem ad ticlem servandam adstringens, qui pactio vel con-

tractas nominatur ^, et aliud non est quidquam, nisi expressio

duarum vel ptnrium voluntatum sese circa atiquocl obiectumoblifjantium et ius exuno in alterum transferentium.

Porro ut contractus sit vahdus , conditiones nonnullae requi-

runtur,quarum si una desit, vi obligandi prorsus destituetur.

Hae quatuor recenseri possunt , videlicet : cognitio rei , circa

quam versatur , existentia libertatis in contrahentibus, mutuuspartium consensus

,possibiiitas atque lionestas rei, de qua paci'

scuntur.

Et saue si obiectum ignoratur, contractus non erit amplius

nlanifestatio voluntatis; voluntas enim in ignotum ferri nequit.

Quare dolus aut fraus alterius vel error circa substantiam vel es-

sentialem rei qualitatem , cum scienliam destruat, validitati coq-

tractus opponitur.

Ex eadem fere ratione irritus est contractus , cum libertas in

contrahendo deest. Tunc enim effectus voluntatis dici non potest,

ac proinde causa deest,quae relationem illam gignere debebat,

propter quam ordo rationis obligationem impositurus fuisset. Ex

i Conceilit Heineccius pactum a contractu pcr se niinime discriniinari, at Puf-

fcaclorfio assentitur distinctionem aliquam indc liaberi, quod ex veterc usu loquendi

C07}tractus de iis rcbus dicatur,

quae proprie commutationi seu commercio sint

obnosiae, non vero de iis, quae a commerciis recedunt, de quibus potius pactum

dlcitur. Sed usum hunc non satis revera probatum coraperimus, cum utraquc vox

promiscue communiter adhibeatur. Quare eiusmodi discrimeu negligimus, quia noc

ex natura rei nec cx usu yocis satis monstrari potest.

9

1 70 ELEMENTA

hoc capite valori contractns opponitur ebrietas vel dementia, aut

vis qiiae ad coiiseiisiim extorqiiHiiiliim iniuste inferaliir.

De nccessiiate vero muliii couseiisus res per se ciiique clare-

gcit, SKjuidiMU ut «'xsurj^at relatio, utriuque termiuus exstare de-

bet ; lii aiifem lennini sunt conlnihentinm vuluiitates extrinsecus

expressae. Uinc ublalio et acceptatiu in coutraliendo requirilur,

et qiiilem simultaiiee. Secus si eo tempore, quo uua pars otfert

,

altera non acci|)iat; effectiis nullus ^qgnitur; quia deest concau-

sa ad eflVetum prodiicendum reipiisita. Qwdre , ante acceptatio-

nem ,olferens liber manet quoad mntandam voluntatem ; siqui-

dcm,

propler carentiam alterius termini , nulla obligationis re-

lalio efnjruil. Xon tami.m upcesse est ut conseusus semper sit

explicitus, siiiriiut euim qnandoque tiicitus et implicitus; quo quis

yel non contradicit vel aliquid agit quod consensum volunlatis

includit.

Tiindem,

iit dixi , obicctnm debet esse possibile et licitiim.

Possibile (piidem;

qiii;i obligatio nulla (ingi potest ad ea prucu-

randa qiiae in poleslate nustra minime posita sunt ; unde ortumest eiratom illiid : ad impossibile nemo tenetur. Licitum vero

esse did)et; qnia nulla conventio derogare potest vel extinguere

ofliciiim nauiraie ei in^^enitum, quo turpe prosequi prohibemur.

Re igitur impussibili et turpi seclusa, obiectum contractus esse

poiest res qiiaehbet in dominio nostro posita et alteri non ob-

ligala , vel acliu qiiaevis exereuda vel omittenda,quae tamen

non omiiiuo jiilernasit, sed effectibus saitem exterius prodire

possit.

115. Sed ut distinctius de quibus pacisci aut contrahere pos-

Bimus intelligatiir, contiactuum partitiones sunt innuendae. Di-

vidi igitnr contrac^tns solent : Primo in aequales et inaequales.

Coiitractns acqualcs, qui etiam onerosi ^ bilalcrales ^ aut synal-

lacjmaiici appellanlnr, illi suut, qui olDJigationem aliquam utnn-

que constimnnt, et utrique parti contrahenti aliquid praestandumimponiiiit

; iilciinKjue onns diversi generis esse possit. Contra,

inafquales,qni etiam gratuiti et unilaterales vocantiir, tunc

babentur; cnm una pars dumtaxat obligationem aliqnam sibi

assnmit, aliera vero id quod offertur acceptat, sed nihil se prae

stituram paciscitur.

Primum genus continetpermutationesomnes, quaecumque sint,

sive rerum sivo operum. Eo igitur inckiduntur in primis contra-

cUis, qui innomi.nati appellantur, quique in iure romano his for-

mu'is ('xphcaiitur : clo ut des , do ut facias^facio ut des

,facio ut

facias. hicluduntur deinde omues ahi contractus, quipermutatio-

lURIS NATURAE }7 [

num nomine latissime siimpto designari solent,quique etsi su-

perioribus formulis contineantur (illae enim omnes casus possibi-

lesqiiibus commutalio fiatcomplecluntur), tamen pecubari appol-

lalioue donati suut. Porro contractus eiusmodi multifariam exer-

ceniur. Nam vel.mutatur res cum re, ethabetur permutatio stri-

cte dicta; vel res cum pecunia et habetur emp^/o ac venditio;\el

usus rei propriae cum pecuuia, et exsurgit conductio ei locatio

;

vel pecunia praesens cum pecuniadeinceps reddenda, et nascitur

mutuuni.

Alterum genus contractuum nempe inaequahum, compreliendit

largitiooes qualescumque. Unde ad ilkid revocanlur donatio pro-

priedicta, seu.cessio proprietatis alicums obiecti ; largitio ususrei cuiusdam., nimirum commodatio

;praestatio servitutis materia-

hs, ut in deposito; vel intellectuahs, ut in mandato.Deinde, dividuntur contractus in absolutos et conditionales

^

prout eorum vim ab aliqua conditione pendere aut secus consti-

tuitur. Porro haec condilio potest esse affirmativa vel negativa;itemqiie suspensiva, cum suspendit inchoationem obhgandi; aut

resolutiva, cum eius eventus ad extinguendam obhgationem ap-

ponitur.

Tertio, dividuntur in obligatorios aut liberatorios, prout ad obh-

gationem gignendam aut dissolvendam inshtuuntur.

Denique, dispartiri possunt in principates seu independentes et

accessorios s>Qii relativos, prout soh existere possunt autsecus; et

funiiamentalem pactionem etrormant aut praevia pactione inni-

tuntur. In singuhs vero explanandis non immoramur, quippe in

eorum delerminatione etobiigandi formis ius positivum ubiquc se

immiscet , ac proinde certa et immutabiha praecepta, quae usui

sint , tradi non possunt , nisi eius iuris ratio habeatur;quod a pro-

posito nos distraheret. Quare eiusmodi pertractatio iurisprudentiae

civili melius adiudicatur.

116. Quoad modos, quibus obhgado ex contractu emergens dis-

solviiur, haec adnotamus. In primis nemoest qui non videat obli-

gationem conlractus desinere executione rei, circa quam pachoversatur; cum videlicet oneri satistit, quod una aut utraque pars

sibi vi cuntractus assumpsit. Utrum autem persona contraliens che-

ri per se satisfacere debeat , an possit per alium,qui eius loco

sufficiatur; id si expressum in contractunon est, ex uatura ipsiiis

pactionis definiendum erit.

Denique cessat obhgatio contractus condonatione quae fiat a per-

sona, pro cuius ulihtate initus est. Quisque enim cedere potcst

iuri, quod acquisivit^ illudque iterura in partem eara transferre,

1 7:2 ELEMEiNTA

ad qiiam antea pertincbat. Quod si contractiis fiierit bilateralis

;

tunc ad eiiis rescissionem, utriusquc parlis conscnsus cxquiritur.

Ut enim carum libera voluntatc consiitutus ulrinque est; sic non-

nisi cadcm dcslrui potest, ac res ad pristinum statum revocari.

Exceptio tamen facicnda est, si contractus natnra suaautvi legis

sit indissoiul)ilis; tunc enim etsi initio ut fleret a volnntate con-

Iralicntium profcctum cst, ab eadem non pcndctin duratione, quae

abaltiore principio determinatur. Quare contractus eiusmodi dein-

ceps pcr mnluum consensum solvi nequit.

Tertio, cxtinguitur obligatio cxconlraclu enata, cum res pera-

gendaimpossibiiis evadit , ut si , exempli gratia, res ipsa pereat,

aut polentior vis exocutionem impcdiat. Tunccerte ad pactum im-

plendum iurc adstringi persona non potesi; siquidem nulla obli-

gatio obicctum impossibile respicere potest. At si eiusmodi impos-

sibilitas culpa alterutrius partis pacisccntis intercidit, haec ad al-

lernm partcm alio modo compensandam tenctur.

Deniquc, ne plura conscctcr, contracta solvitur onligatio de-

fectu conditionis quae ab alterutra parte non impleatur, et cuius

oxecutio cxpresse vel tacite a contractu subaudiaiur. Id potissi-

mum locum liabet in contraclu bilaterali,quoties alteruter con-

trahens pactis deest. Tunc certe pars altera omni obligatione li-

beratur; essetenim iniustum ut una tantum pars oneri subiaceat

in lavorem iUius, quae datam violavit tidem. Atque hae potissi-

mr.in videntur causae, vi quarum contractuum obligatio dissoivi-

tur, quas breviter innuisse sufficiat.

117. Polius omiitendahic minime estmagni momenti quaestio,

quae non parum ad mores intcrest: utrum videhcet usura illicita

sit, necne. Est autem usura lucrumcx mutuo quaesitum^ seu ex

usu pecuniae, quae alteri commodatur. Quae quidem quaestio re

solvi ncquit, nisi antea duo probc inlelhgantur: quid pecunia sit,

ct in quo eius usus reponatur.

Atque ad primum quod attinet, res in commercio positae ca-

pacitatem quamdam habent utihtatisairerendae, vi cuiusliomines

ad eas cum rebus aliis vicissim comnuiiaudas inducuntur. Hinc

ex communi existimalione determinata quaedam quantitas valo-

ris cuique inest rei respectu aliarum, quibuscum commutari po-

tcst, quae pretium earum intrinsccum nominatur. At sit mnta-

tione rerum cumrebus, ope sohus vaieris intrinseci, commerciumcxcrceretur , multiplicem difhcultatem obiiceret. Principio enimres singulae cum singuliscomparandae cssent; utearum. prelium,

quod ex hac comparatione emergit, irmoU'Scerel. Deindo, multae

sunt res quae asportari nequeunt, ut praedia, domus , ac rcliqua

lURIS NATUB4E 173

quae stabilia dicuntur, Terldo, ipsae res mobiles saepe sine ma-gno incommodo etpericulo transferri alio non possunt. Ilinc apudcultas gentes merx aliqua introflucta est, cui valor quidam detef-

minatus tribuitur respectu rerum omnium commercio subiecta-

rum. Qiiae proinde evensit communis ceterarum mercium mensu-ra, atque ad earum pretium repraesentandum et quo lubeat tran-

sferendum inservit. \l-dec pccunia est; quae idcirco conlinet pre-

tium rerum eniinens et definiri possel: merx ad ceterarum va-

loreni dcsignandurn ct transcchcndum destinata. Porro, ut pa-

tet, pro muuere boc excrcendo opus omnino non erat ut metal-

lum abquod deligeretur; nihilominus apud cullasgentes id inva-

luit, nlpole quod per se pretiosum sit, satis dividuum, corruptio-

ni minus obnoxium, facile ad asportandum, et capax recipiendi re-

tinendique notam aiiquam, qua ad vitandas fraudes obsignetur.

118. Declarata naturapecuniae, facile patetquid eius usum con-

sliluat. Usus enim rei cuiusUbet tunc habetur, cum illam adhibe-

mus pro utilitate aiiqua exinde decerpenda. At id respectu pecu-

niae tuin intercedit, cum actu eam expendimus adrem aliam no-

bis comparandam; seu cum valores,quos repraesentat , reapse

transvehit de manu in manum; hoc enim dumtaxat commodumincludit quatenus pecunia est. At vero pecunia cum expenditur,

amittitur titque alterius. Ergo pecunia, prout talis est, earum re-

rum numerocontinetur quae, dum adhibentur, absumuntur, atque

ideo usum cum dominio confundunt. Eius enim respectu facultas

ntendi a facultate destruendi vel alienandi non distinguitur. EfO-

citur hinc ut pecunia dari mutua alteri nequeat pro intogra utili-

tate capienda, quin continuo eiusdem dominium a mutuante in

inutuatarium transferatur.

His praeiactis, ad quaestionem resolvendam veniamus. Dico ita-

que usuram per se iure naturae esse illicitam, propterea quod con-

tractus aequalitatem non servat. Nam mutuum, ex quo illarepeti-

tur, ad contractus bilaterales pertinet; quorum aequitas in hoc

cernitur, quod utraque pars ad tantundem praestandum adstrin-

gatur. Ergout iustitia mutuo constet, quantamalter pecuniamdat

mutuam, tantam alter restituere tenetur; quidquid adiungilur, de-

trimentum per se est partium aequalitati repugnans. Sed detri-

mentum hoc reveraadiungitur, cum apponitur usura. Usuraigitur

iustitiae adversatur. Xec ad vim huius illationis vitandam obiicere

potes valorem usus, qui in commodanda pecunia alteri conceditur;

siquidem, ut dictum est, usus eius a dominio et proprietatc nondiffert.

17 i r.r.EMENTA

119. inquies, rom non sic mctapliysice csse considerandam, sed

moraliter, pront communi exisiimationi subest; communi autemexistimaiionc separari posse valorem constantem pecuniae a va-

lore nsus, qiioties spectatur ut instrumentum quo commerciumexercetur; atque ideo lucrum aliquod iure exinde decerpi, sicut

iure decerpiturlucrumex instrumentis quibnslibet commodandis.Repono, fieri quidem id posse, servato tamen dominio pecuniae

pro mutuante; sicut dominium inslrumentorum, quorum usumquis alteri locat, apud ipsum locantem remanet; cui proinde pe-

reunt, si forte pereant, Id vero si fiat, conlractus mntui incontra-

ctnm societalis migrabit ; in quo alterpecuniam,alter operam con-

fert; lucrum autem inter utrumque dividitur. Atin muiuo proprie

dictodominium pecuniae reapse in mutuatarium Iransferetur;quod

quidem clarissime elucet ex eo, quod si quavis ratione pecnniaiila pereat, mntuatario perit. Ouare distinctio subtilis adversarii

locum hic nullum habet,

Urgebis, in mutuo pecuniam praesentem cum pecunia deinceps

ex promissione reddenda commutari; hinc vero enasci honestatemusurae. xNam pluris est pecunia efrectiva et praesens, quam pecu-

nia promissa el futura.

Verum ne id quidem adversario suffragatur. Nam si quando pe-

cunia promissa minoris aestimatur, quam pecunia praesens; id

intervenit non ratione ipsius pecuniae, sed ratione adiunctorum

quac forle circumstant. Nam si is, qui pecuniam dat mutuam,eam commercio subtrahit, profecto ilkim supplere nequit pecuniapromissa; ac proinde damnum aliquod revera subil. Itemque si

mutuatarius suspectae fidei est, pecunia actualis lanto praestabit

promissae, quando res cerla rem dubiam antecellit. Cum alleru-

trum coniingit, tunc profecto licebit aliquid pacisci suprasorteFU,

seu ultra pecuniam,quae mulua datur. Sed tunc non de usura

contrahitur, sed de periculo aut damno quod alterutra pars subit,

quod certe pretio aestimabile censetur. At vero, his remotis cir-

cumstantiis, pecunia promissa ab homine, qui datae fnlei deesse

nequit, tanti valet quanti pecunia quae otiose scriniis asservatur.

Idque adeo verum est, ut saepe pecuniam apud alios deponere so-

leamus, accepta syngrapha, quae aliud profecto non est nisi pe-

cunia promissa; atque hoc dum facimus, nemo credit se minusaccipere quam deposuit.

Denique sl quis obiiciat pecuniam censeri fructiferam, ac proin-

de pluris aestimandam esse quam sit valor actualis, quem praese-

fert ; respondebis eam esse fructiferam non per se, sed ob indu-

striam possidentis. Quare si ad hanc industriam ordinem nullum

lUBiS NATURAE 175

atite exhibebat, eo (|uod commercio destinata non erat; non alium

Yalorem praeter obsignatum offert. Quod si deinceps mutuatario

lucrum importat, iniustum est iit pars eius mutuanti cedat; tumquia res domino utilis esse debet (per mnluum aulem proprietas

pecuniae, ut dixi, in mutuatarium transfertur), tiimetiam quiaex

liuius indiistria iucrum enascitur; iniustum autem est allenus in-

dustriae sibi fructum usurpare.

120. Verum, ut haec vera sint, tamen potest societas, ad com-

mercium promovendum, sancire ut quipecuniam mutuam accipit,

aliquid danti retribuat, quod lucrum legale dici potest. Nam ia

praesenti commercii amplitudine et vastitate mutuntio pecuniae

non modo utilissima, verum etiam omnino necessaria evasit. At

valde difficulter invenirenturqui eam mutuam darent, si nulla utili-

tate allicerentur; ex quo commercia et rerum permulationes ma-gnum detrimentum caperenl. Societas igitur, ut buno commnniprospiciat, sicnt vectigalia, tributa et alia onera pro publica uti-

litate imponere individuis potest; ita etiam inshabet praescriben-

di ut qui mutuae pecuniae beneficio frui avet, determiiiatum lu-

crnm mutuanti rependat. Tunc illud accipere licebita mntuatario;

siquidem non accipitur utusura, sed utpraemium a legecautum.

Videhac de re TapareUium, apud quem hancmateriam diligentis-

sime perlractatam invenies ^

.

\ Saggio teorettco di dritto naturate ecc. Diss. IV, c. IV, art, A,

-4_i2<?-

ELEMENTA lURIS NATURAE

LIBER 11.

lUS SOCIALC

INTRODUCTIO

Ex angusto individuomm circulo , ad amplum societatis ambi-

tum gradiamur. Hic longe magniticentior atque nobilior ad con-

templandum conspectus obiicitur. Inprimisenimliocloco non mo-

do nova iura et olticia propter novas relationes, quas iiom.o susci-

pit, manifestantur; sed illa etiam, quae ex eius natura immediate

dimanant, vastiore theatro se iii scenam producunt ,et diversam

yini exerunt, propter novas modiiicaiioncs quibus in alio hoc sta-

tu emciuntur. Deinde altior iurinm humanorum cognitio exhibe-

tur. Nam quid intelligens liominis natura ferat plene cumulateque

perspici minime potest ; nisi ea non ium prout in singnlis indivi-

duis separatim inest, sed prout in eorumdem coUectione se expli-

cat , consideretur. In hoc enim dumlaxat rationalis natnrae vis

,

pulchritudo, perfectio , tota quanta est, relucet et cernitur; qnae

nonnisi admodum detinita ac magis minusve arctis limitibus cir-

cumscripla in quovis seorsum apparet individuo. Quod si ita non

esset , incassum et sine scopo humana natura in lanta individuo-

rum et generationuni muliitudine se toties qiiasi iteraret ,et qui-

busdam veluti nolis mullifariain distingueret. Quae cam ita sint^

T

17(S ELEMEXTA

nemo cst qiii non vidcat qiianli momenli sit argiimenlum,qiiod

praesenti hoc libro et posteriore, qui postremiis erit, a-l tractaiidum

assiimimus. In quibus tamen, ut uatiu'a rei, de qua agimus, po-

stulat, non aiiud investigabimus, nisi principia illa universalia at-

que immutabilia, quae operalionem Iiominis iusocietate coustituti

temperare debent, ac proinde iura et ofticia suppcditant, quae so-

ciali adveniente statu ex eiusdem natura resultant.

Atque ut clarilas et ordo opportunus minime desiderelur, quemmaximopere curandum esse arbitramur ; aliqua liic veluti in ve-

siibulo innuenda sunt, quae notionem societatis generatim atti-

nent. Agc itaque nomine socielatis generatim inspectaeniliil aliud

intelligitur, nisi innctio jjliirium in comniunem aliqucm finem

suis actibus conspirantium. Hinc apparet eam nonnisientibus ra-

tione pracditis competere posse. liaec euim dumtaxat fmem, prout

praesertim communis est , apprehendere atque ad illum obtinen-

dum una cum aliis, quibuscum sociantur, actiones suas collinea-

re possunt. Ad id enim aperte requiritur tum vis intelligentiae

,

qua bonum aliquod generale, quod plures perficere et augere va-

leat, concipialur; tum libera voluntas, quae illius assequendi cu-

piditate permota, facultates ceteras harmonicecumahis qui simul

cooperentur, impellat. Ouae quidem iu entibus ratione destitutis

locum habere nequeunt. Haec enim entia , etiam cum simul ex-

stant atque ideo iunctione ahqua materiali forte afficiuntur ; bo-

num commune, cuius socii etiam participes efliciantur , nequa-

quam percipiurit. Quamobrem se ad illud consensione mutuapro-curandum actiouibus suis movere nou possunt ; sed ad similiter

agendum aut impulsu aliquo mechanico aut sensili instinctu de-

terminantur. Immo homines etiam , etsi simul ahcubi exslent et

singuli idem bonum forte procurent; tamen societatem nequaquamefforniant, nisi bonum illud quatenus commune est intendant, et

circa illud, prout in omnes redundare debet, conspiratione mutuaoperentur. Quare ipsa multitudo entium ratione praeditorum per se

nonnisi partem matcfialem societatis suppeditat; sed pars formalis

non dliunde habetur, nisi ex consensione voluntatum in eumdemfinem conspirantium , ex quo harmonia quaedam mediorum ex-

surgi.t ^, Atque huius consensus et harmoniae procuratio munusest auctoritatis; quae proinde semper in societate requiritur et ad

essentialem eius conceptum pertinet.

-1 Apposite hlc TulHus : « Respublica est res popull • populiis autem noii omBiS

(I coetus multitudlnis,

sed est coetus iuris consensu et utilitatis communione so^

X ciatus it Z?e Rejh lib. IU^

IIJRIS NATURAE 179

Hinc etiam apparet cuiusqiie societatis fandamentum proprie

in mutua benevolentia constituendnm esse. Ouod quidem ex uni-

versali illo priacipio iuris : ordinem serva evidenter fliiit. ?\am

societas,quaecumque tandem ea sit , lioc maxime periicit : ut

sanctione certa contirmet et deterniiiiet clarius , et in quibusdam

etiam modificet augeatque relationes,quibus natura sua homo

homini devincitur. At liae relationes, ad geiieralem formulam re-

dactae, Imc revocari vidimus, quod quisque alios diligere teneatur

et idem bonum, quod sibi appetit, pro iis velit. Ergo nisi societate

constituenda ordinem naturae invertere aut labefaclare cupimus;

hoc iunctiouis humanae fundamentum sartum tectumqui^ servetur

oportet. Quapropter socii non tamquam media, sed taniquam fines

se invicem spectare debeut; siquidem omnes reapse viritim,

prout membra sunt et partes eiusdem totius, ad idem bonum par-

ticipandum concurrunt, idque, prout commuue est , iiiteuduut ac

xveiuti suis actibus eiaborant. Ex quo discrimeu elucet, quod inter

societatem et proprietatem iutercedit. Nam homo vi pioprielatis

res sibi devincit propu^r suam dunitaxat utihtalem, easque proin-

de ut media tantum considerat; at contra vi sucietaLis ceteros sibi

seque aliis copulat non sui tantum gratia atqiie emolumento , sed

gratia emukimenti communis,quod socii etiaui omnes pro virili

sua parte adipiscaulur. Secus si quis ceteros huuiiiies prupier sui

tantum utihtatem sibi adiungeret;finem in. inedi.iiiii ^ ei perso-

nam in i^eni cuuverteret ; atque ideo naturae ordiui reluctareiur

.

qiii , ut ahas diximus , hommem quemque ut pei suuam el huumin rerum univei-sitate semper spectandum esse nibet.

Ex quo etiam sequitur societatem, quahscumque sit, ab ordine

morah nunquam cogitationem abstratieie. Eteuun societiis iu huc

fuudatur, ut t)ouum aliis velimus ; bouum auteni,qiiod aiiis ma-

ximevelledebemur, estbouum houesium ; cui, si quid repuguat,

id bunum esse homiiii uequaquam potest.

Ex uoliune societatis,quam paulo aute iuiiuimis, claret eliam

cur siicietas,

quolies ut suhuectum iunbiis et uthciis lustructum

spectatur , tamquam uuuin uhquid cunsidereiur , ac pruiude per-

soaa una moraUs et iuridica appellari suleai <. Nam, cum socie-

tas inde habeatur,

qiiod plures in euiidem hnem ac media iiiuc

duceutia conspireut; profecto inihvidua,quae illam consiituunt

,

idem intetligere, idemque velle atqiie ad idem coutendere oportet.

Quare sic se gerant necesse est, quasi euudem iutellectum eam-

1 Hac appellatione tlistinguitur a pcrsona physicaj quao non coliectione indi-

viduoruiUj se indiviiUio separatim accepto coosUtuitur.

180 ELEMEXtA

(lemqao volaiitatom liaboant. Idom i^itar sabiectam iarium atqae

officionim , acl considorationem moraiem quod altinet , revera

constitaunt.

Atqne hinc collifii potcst iuris socialis a iure individuali diversi-

tas. Etsi enim idom iustitiae .conceptas eademque iex nalurae

singulis hominibas separatim et eorum se sociantium coetui ap-

plicelur ; niliilominus subiectum diversum est,

prout persona

physica a niorali discriminatur. Unde, quamquam saepe eademomnino iura et oflicia emergant pro societate ac pro singuHs in-

dividuis (quoliesnempein sola rationali natura fundantur) ; tamen

cum ad naturam collectionis plurium personarum seu ad ipsam

socictatoni,

praeciso prout sociotas est , advertitur cogitatio;

diversa iura et ofticia ex illa proficiscuntur,

quae in persona

physica seorsum inspecta minime considerari possunt. Sic , ut

exomplum aliquod afVoram, lioc ipso quod persona physica pluri-

bus non conilatur , iuridicis relationibus cum singulis partibus

,

quibus constat, non afticitur ; nulla enim earum subiectum iuris

est. At porsona moralis, cum pluribus personis coalescat, mutuas

relationes morales inter totum et parles revera suppeditat; atque

ideo iura et officia exhibet inter eos,qui universam societatem

repraesentant eiusque aihiiinistrationi advigilant , atque eos qui

privato fanguntur munore et ceu membra socialia simpliciler

considerantur.

Sociotas generatim dividitur in simplicem et compositam

,

prout nullis aut aliis minoribus sociotatibus coalescit. Sed prae-

cipua partitio illa esse videtur,qua sociotas in completam et in-

completam distribui potest,quae tota quanta est a tine desumi-

tur. Nam bonum,

propter quod mutuo iuvamine adipiscendum

homo cum aliis sociatur,

potost esso vol dotorminatum in aliquo

peculiari genere ; vel involvore potest in suo conceptu quamdamuniversalitatom , ita ut totam veluti porsonam humanam omnom-que eius activitatem attingat. Si primum accidit, sociotas incom-

pleta vel partialis omorgit, quae non quidquid ad hominom porti-

tinet , sed poculiarom hnem sibi proponit; nec totam vitam iio-

minis, omnesque eius viros ad se convortit, sed gradum aliquem

dumtaxat aclivilatis determinatasquo actiones rospicit. Eiusmodi

sunt ex. gr. societas litteraria, aut scientiUca , aut ad industriam

spectans, ahaoque consimiles, Sin automalterum eveniat, societas

completa erit;quae non ad poculiare bonum sociis procurandum

restringitur, sed aut quidquid ipsos perficere possit mediis quibus-

dam sibi propriis adipisci connititur , aut saltem in universam

'ipsoiiim actiYitaieiu iaflux.uni aliquem sibi Yindicat.

lURlS NATURAE 181

Huius generis (res societates existunt: domestica^ civUis, et re-

ligiosa, quae in determinato jiyro singularum proprio ad integram

hominis personalitatem spectant. Quod autem liaec solae tres spe-

cies perfectae societatis iure numerentur, facile patet. Nam homo,

integre acceptus, in triplici relatione considerandus obiicitur. Pri-

mum, prout ad se in ratione individui complendum atque peren-

nitate quadam donandum societatem ahquam init; et id habetur

\ifamiliae. Deinde, quatenus bonum huius vitae proprium conqui-

rit et relaliones cum ceteris hominibus stabiliter ordinat, atque ad

hoc suppetit civilis societas. Postremo , in quantum directe felici-

tati aUerius vitae et relationibus studet, quibus cum Ente supremo

adstringitur, cui muneri sepondet societas religiosa. De his igitur

tribus societatis speciebus hoc hbro disseremus, ut sufficiens iu-

rissocialis notitiaabadolescenlibus comparetur. Et quamvis potis-

simum in societate civili enucleanda insistemus; nihilominus de

aliis etiamquantum nccesse erit dehbabimus; tum quia notionem

societatis perfectae ingrediuntur, tum etiam quia cum societate

civih arctissimo vinculo copulantur. Familia enim elementa et ger-

men civitatis suppeditat; Societas vero rehgiosa media exhibet,

sine quibus civilis cultura et pax consistere nequaquam possunt

ac finem civitatis complet et altius attolht. Haec autem omnia

,

iuxta ordinem, quem sequimur , separatis capitibus gradatim ex-

plicabimus.

CAPUT PRIMUM

DE SOCIETATE DOMESTICA.

Societas domestica, quasi totum ex partibus , ex tribus sim4}U«

ciuribus suciftatibus cualescit: nimirum coniagali^quae in iun-

ctioue viri et uxoris posita est acprimum famihae praebet funda-

meutum; paterna, quac viget pareutes inter et liberus, qui ex con-

iugio suscipiuntur, lierili^ quae exsurgit ex dumino et servis, qui

ad praestanda opera,quae parentes et liberi per se praestare ne-

queunt, adsciscuntur. Harum trium coUectio familiani constituit

plenam et perfectam. Ut igitur Iihuc enucleemus, de singuhs par-

tibus, unde conflatur, separalis articulis loquendum erit, ea deli-

gendo quae proprie ad ius ualurae pertinent et magis intersunl.

18? ELE\rENTA

Articulus I.

De natura matrimonii.

121. Matrimoiiiiim ;i iure romano ilefinitiir: coniunctio viri ct

uxoris individaain citae consuctadincni rctinrns. Totum enim

quantnm est socieiate constitmtur ex individiiisdiversi sexns coa-

lesi;ente, quaeconsianii (jiiadam iiinctione integrumetcomplelnm

principiumetrjrmant, exiiiio ;irneris humani propa^^atio dimanet.

Sapiensenim rerimi aiictor i^t oivlinator Deus, liomineniitacondidit,

ut sexudiscrinniialo eamdem naliiram iu dno vtduti subiecta dis-

tingueret et inxta legrs a se latas ad unitatiMn aliquam coustitu-

endam dirigeret. Oiuuv etiam iitriiiS(|ue iiigcnium et dotes ita tem-

peravit, ututrinqiie invamenet qiiasi complemenUim iiiiius ope al-

terius exsur^eret. Hinc non raodo susce])tio sobolis, vi cuins Iiomo

perpetuitatem qnaiidamsihi impartitur, iion aliundeqMam ex con-

iugio haberi potest; verum eti.un omues morak-s, apiitudiiies qui-

bus vir aiitmulier oriKiturita nuituo res|joiideiJl, iit iiiti*r se harmo-

nice concilientur, et aliae ad alias lempcrandas vel perlicieLidas mi-

rillce conferant. Xon immeriio igitur aiitpiis ihxcrit, ha»; societate

fusionem veluti qu.mi lam duarum personaliLatum habeii, ex qua

integraqiiaedam et perfccta personalitas emergit, (]uap humano ge-

neri rite propagando idoiiea sit, et mntuis partium iudigentiis ap-

te subveniat. Ouapropter etsi essentia coniugii iii lioc poiiitur, quod

imum et indivisibilo priucipium constituatiir propagativum huma-

ni generis; tamen tiiiis adaequatus est tum subolis susceptio, tiim

mutumn anxilium couiiigum.

122. Gum tam ai"cta sit societatis huiiis colligatio et hnmauamvitam tam late complectens, stabih admodum fiiudamento et spa-

tioso niti debet. Hoc fundameuinm est amor siucerus et plenus, a

quo tamquamex ra lice pullulant ofhcia omnia,qiiibus utraqne pars

erga alteram aiUtriugitur. Et saue si couiugahs societas exinde

constituitur, quoil e duabus persimis una veluti perhciatur; quo-

modo id obtineri poterit iiisi nna alteram perinde spectet, quasi

suam veluti partem, vel melius quasi partem quae simul ciim

ipsa coucurrat ad unum aliqnod eiFormandum? At vero id sine

arctissima dilectione mntiia intelligi nequit. Hac enim dumtaxat

entia moralia invicem attrahuntur, et viuculo inter se vicissim

copulantur. Porro dilectio eiusmodi a ratione potissimum inge-

nerari debet. O^iare nou tam externa corporis venustate,quam

moralibus potius persunae dotibus et animi veluti Uueauientis q:^-

lURTS NATURAE 183

citanda est. Quol qLiidem noii oiodo reqiiiritur at homine diixnus

amor ille efiiciatur; sed etiam ut stai)ilis et constans esse possit.

Sensus enim miitabilis est; atque ea, quae corpus attineut, brevi

deflciunt. Quare sensiies qualitates, sine animi venustate et deco-

re, valde deciduum et defecturum amoris priucipiumsupptiditant.

123. Ex iis, quae dicta suni, luculenter apparet nuptia?; lume-

stas esseac rationi consentaneas, quippe quaeordinationi divinae

respondeant et inclinaiioni uatiirae non rao<lo sensili sed etiam

rationali. Ac sane, siDeus scxns (iilTerentiam instiluit et ita tem-

peravit, ut conformatione sive physiulogica sive morali , una pars

ope atterius com.pleretur, et in debito veluti sisteret arquilibrio;

hoc ipso utriusque leizilimam iunctionem ?e probasse monstravit.

Nam ex rerum relationibus naturaeque ordine iinis supi-emi arti-

fieis, omnia sapienter gubernantis, eruitur. Praeterea propagatio

humani generis et permansio speciei humanae nounisi por cuniu-

gium haberi potest ; euque dempto, genus humanum una tantumgeneratione absolveretur. Ergo cum Deus propagari homines et

permanere velit ( siquidem homo est apex creationis et hnis uni-

versi visibi]is),cuniugium intendissedicemlus est. Quare ad ipsum-

ineundum prupensionem homiui indirlit, dirigendam tamen a ra-

tione, quae dominatrix in homine facultasest; et cuius sublaiodi-

ctamine, homo infia bratorum cuuditiunem abiicitur.

At quamvis commbium honestum sit, et, ut ait Apostolus, hi

omnibus honorabile J; eo tamen longe est praestantior caeiiba-

tus. Qua iu re duplex caelibatus distingui debet:alter qui vitium,

'alter qui virtutem suadam et cumitem liabet. Caelibatus viiiosus

ille est, qui idcirco colitur ut nuptiarum onera fugianiur et tibe-

rius cupiditati sensili fraeua laxentur. Hoc nihil deterius aiit de-

testabilius concipi potest. Vires enim animi et corporis maximeeuervat, naturae ordinem pessumdat, ad omnem licentiam et vi-

tioruin coenum pertrahit, familiarum pacemdissolvit, ipsiquepio-pagalioni huminum reluctaiur. Quare nou modo execraudus est,

sed etiam omui conata ab hominum societate extirpandus.

Gontra, caelibatus, qui virlutis amore servatur, nou modo lici-

tus est et hunestus, sed etiam summopere commeudaiidus. Licitus

profecto est; siquidem, ut diximus, nulia ubligatio uubendi quem-quamadstriugit, praesertim genere humanosatis propagato. Et licet

coniugiumuna cum oneribus commoda etiam complura alierat, his

tamen valedicere homo potest; iu hoc enim nnili iuiuriam iufert,

sed unice iure utitur suo ac libertate circa privatae suae vjtae di'

\ Honorabile connuhium in omnibus. Ad Ilciir. XIII, 4,

184 ELEMENTA

spositionem, qiia certe a nemine spoliari potest. Quod si ad cau-

sam, qiiae ad eiusmodi caelibatum impellit, animus advertitur

,

multo luculeritior veritas, quani tuemur, evadet.Haec enim causa

in virtute posita est, cui ut uuice addicatur homo, a nuptiis ab-

stinet. Quis vero adeo elTrons et impudentis audaciae erit, qui ho-

mini facultatem subtrahere veht, quantam maxime possit, perfe-

ctionem conquirendi et in sola viriute excoienda augendaque ope-

ram collocandi ? Xec vero qualemcumque perfectionem status hic

complectitur ; sed talem, ut excellentior nulla excogitetur. Ea e-

nim homo, etsi corpore coalescat, pcrinde se gerit, quasi corpore

solulus sil unoiiue constet spiritu; siquidem sensuum perturbatio-

nes iugiter subiiciendo, planc periicit ut pars sensiHs a rationali

quodammodo absorbeatur. Quare is, qui hocmodo eslcaelebs, iu-

re meritoque tamquam persoua humanam conditionem excedens

suspicitur, et Jonge excelsiore, quam communiter haberi solet,

animo praeditus existimatur. Tanto enim robore se obfirmatum

ostendit, ut sibi plene sufficiat, quin muUebri auxilio levetur; tan-

la autem mentis alTectuumque aititudine supra vulgarem consue-

tudinem evehitur, ut sapientiae summique boni dilectioni, connu-

bio quasi caelesli, adhaerescat ac familiae cura liberatus se to-

tum ad cxornandum animum virtutemque in aliis promovendam

applicet.

Quodcum ita sit, ncmini mirum esse debet, si eiusmodi caeliba-

tum summaveneratione semper sapieniesomnes miratisintmaxi-

meque laudarint, tamquam aliquid quod homines in angeios vere

Iransmutet. Quod si ahqui inveniuntur, qui tam sublimem vitae

statum oppugnant; hi ex eorum gregc sunt, qui praeter sensum

nihil sapiunt, nec nisi animi procacitate pollent. Cum enim eius-

modi homunciones tam excelso animo, ut statum hunc sequantur,

se minime ornatos consciant, et abiecta quadam invidentia se ab

aliis virtule snperari aegre admoduni ferant; tantam humanaena-

turae dignitatem de, gradu deiicere, et vituperare, et, si superis

placet, de medio pellere nituntur.

124. Quod autem inflatis buccis inclamant: eiusmodi caelibes hu-

manae societati inutiles esse; eorum non minus inverecundiara

quam stuliitiam manifestat. Nam societas non est aggregalio quae-

dam plantarum aut pecudum, in qua quo maior est numerus, eo

miaior habeiur utilitas. Sed esl congregatio hominum ratione pol-

lentium, in quibus auimi perfectio potissimum quaerenda est. lam

vero caelibes, de quibns loquimur, idcirco a nupliis abstinent, ut

de perhciendo animo unice cogitent et adlaboreut. Ergo maximo-

pere curant id, quQd potissiioum ad bonum iiuminis et societatis

lURIS NATUPu-^E 185

perlinet. Idqiieverum est, etiamsi vitamomnino privatamdegant,

atque ad se in contemplatione veri et amore boni unice exercendos

invigilent. Nam qui se perficit, liumanam naturam et societatem

indirecle perficit, cuius certe est pars.

At aliorum etiam utilitatem, ad moresquod spectat, eorum virtus

revera procurat. Hi enim liomines exemplo saltem magnopere con-

ferunt ad ceteros homines supra sensum evehendos; cum quia

praestanlioris boni amorem in animis excitant, cum quia domina-

tum mentis in corpus iugiter persuadent. Quod si praeter exem-pluin, curam etiam iuvandi alios et educandi adiungunt, mirum in

modum augescit utilitas, quae ex iis insocietatem redundat. Xemoenim est aptior ad aUos disciphna imbuendos, quam is qui, nuptia-

rum onere sohitus, famihae regendae negotiis non distinetur. Quis

autem magis idoneus ad sapientiam aliis communicandam exco-

lendosque mores reperiri potest, quam is qui sapientiae unice stu-

det ac temperandae cupiditati virtutique excellentissimo quodamgradu acquirendae se penitus mancipavit?Id adeo naturaipsadu-

ce et magistra clarescit, ut barbari Americae nonduni ad civilem

cuUum adducti ministros protestantes, qui se loco sacerdotum ca-

thohcorum ad ihos erudiendos obtrudunt, interrogare soleant numuxores habeant necne; ac responso afhrmante suscepto, ab iis se

edoceri detrectent.

125. AUae quaestiones agitari possent, quas inter haec eminet:

num natura et flnis matrimunii exigat, ut sit unius cum una, seu

an polyandriam et polygyniam excludat.

Cui ut breviter salisfaciam, dico primum coniunctionem unius

muUeris cum pluribus viris iuri naturae repugnare. Adversatur

enim fini praecipuo nuptiarum, nempe procreaiioni et educationi

proUs. Haec enim incerta redderetur, quia sciri tunc non posset a

quo parente sit genita; ut cetera praetermittam, quae huius rei

turpitudinem patefaciunt.

Quoad polygyam vero, seu unionem unius viri cum pluribus uxo-

ribus, ea susceplioni certae proUs non quidem opponitur, at natu-

rae matrimonii parum consonat.Exinde enim conlractus aequalitas

et completa fusio duarum personalitatimi in unara non haberetur.

Longe enim inferior tunc esset conditio mulieris, quam viri; et mu-

tuus amor defervesceret. Tum eliam pax et tranquiUitas iugiter tur-

baretur. Ut enim recte inquit Heineccius: « Plures unius viri uxo-

>> res invidia, zelotypia, aemulatio, et mille aliae causae quotidie

» collidunt.lam enim mulier mulieri venustiori, iuvenculae, foe-

« cundiori,magisque amabili; iam plures earum marito unamaut« alteram sibi praeferenU; iam eadem alterius liberis erectiorisin-

188 ELEMENTA

« genii vel patri panlo carioribns siicrenset l. » Qiiare etsi in veteri

testamento ad fiilelern popiilum miiltiplicandnm pluralilatem uxo-

rum, utpolciuri naturae non penitas repugnantem, Deusinduiserit;

tamen ulpote rationi non satis corifurmem, in novo plaue prohibuit:

potissimum quia per legem Evan^^elicam matrimonium ad primi-

tivam et comjjjetam sui perfcctionem restituitet ad imionemChri-

sti cum Ecclesia, quae una est, si^iiiiiicandam evexit.

Deniqiie adveriimiis, matiimonium vi siiae naturae exquirere ut

hbere ineatnr et mutuo coniu.iium consensu. Tolum enim, quan-

tura est, in amore fundatur utrius(|ue partis, (|ui certe cum vio-

lentia ad iuuctioncm cogcnte et dissensu unius sallem coniugis

conciliari nequit. Cui accedit(piod circarem versatur, quaeadiusindividuale innatum maxime jiertinet; ac proinde nonnisi pcisona-

lis libertalis cxercitio coutralii potest. Atque haec de primaehuius

societatis natura, quae totius familiaefundamenturaest, satisqui-

dem dicta sint.

ARTICULtlS II.

De mutui co7iiugum officiis.

126. Matrimonium in primis sic ineundum est, ut personaeha-

bilessiut ad fincm illius conscqiicndum. Undeactas idonea requi-

ritur, quae hrmitaU-m et evoliitioncm aptam iuchidat non modocorporis, sed etiara mentis. Non enim ad pr(»lcm dumtaxat pro-

creandfjin, sed etiam rite educan(!am ; tum ad mutuum sibi leva-

men affcrendum, etdomiim, quam inchoant, sapienter admini-

strandam advcrlcre animum coniuges dcbcut.

Opus est etiam ut aliqua nimis arcta naturalis coniunctio eos,

qui matrimonio inter se uniri cupiunt, ante non liget; ex quare-latione et officia dimanent, relationibus et ofllciis C(miugum nonsatis consentanea. Secus enim ordo naturac perturbaretur; a quodiscedere nuhi unquam licet. Hinc iure naturae omnino vetantur

nuphae inter parcnlcs et liberos; officia enim revcrentiae etsub-

iectionis, quae liberos afficiunt erga parenles, relationibus aequa-

htatis contradicunt, quae inter couiiiges vigere debent. Quoad ce-

teros vero gradus consanguinitatis aut affinitatis, etsi initio ge-

neris humaBi, ncccssitas propagandi speciem nuptias inter eos

ordini non repugnantes efFecerit; tamen, hac deinceps summolanecessitate , contrarium omnino dicendum est. Qua in re prolixa

4 D$ iure naturae ei gentium 1. 3, c. 2«

lURIS NATUBAE 187

nimis nec seniper facilis esset disceptatio, si de omnibns singil-

latim disserere vellemus, quud nos a brevilale, quam spquimnr,

longe abduceret. Quocirca generatim quasi per transennam in-

nuimus, eiusmodi gradus, si valde proximi sint et relatioties gi-

gnanl relationibus mutuis coniuizum contradicentes {>mnino, inre

natnrae illicitas reddere nuptias; sin autem relationibus iis nonprorsus opponnntur, non satis conforme rationi matrimonium ef-

ficere et in particnlari definiendos esse ab illa aucturitate, cui per

se matrimoninm snbiiei demunslrjibimus.

127. Necessarinm qnoque esl nl qui matrimonio copulantur,

nimia aetatis differentia non discrepent inter se. Vix enim credi-

bile est mntnum amorem,qui fundamentnm connubii est, haberi

posse, autdeincepsdnratnrum esse inter vetulam etadolcsccntem,

vel viceversa. Demnm , attemli etiam debet, an tantum rei fami-

liaris suppetat, ut onera matrimonii snsiineri valeant. Secns brevi

iutoleranda paupertas, infelicissimnm efticiet illum statum, qui

ad levamen putius conquirendum felicioremque vitam efficiendam

assumitnr. Haec tamen non absolute a ratiune iubentur, sed tan-

lum inculcantur. Si qnis autem contra facere velit, suo iure uti

potest, et individuali libertati iniusta vis inferretur , si societas

impedimentum apponeret.

128. Ouae dixi , matrimonium ineundum spectant; eo auteminito sic coniuges se respicere debent, ut alterum ad alterumomnino pertinere intelligant. Hinc violatio fidei coniugalis ex ipsa

essentia matrimonii inri naturae gravissime repugnat. Immo fides

eiusmodi omnino requirit, ul non modo fartis minime laedatur,

sed etiam affectn; nec coniux amorem coniugi debitum cum alie-

na persona cummnnicet. Totura enim se illi tradidit; proinde quoadanimum etiam, qni potior in homine est pars. Deinde simul ha-

bitare tenenlur; id enim ius possessionis qnod alter in alterum

habet, et natura societatis feri, qua invicem adstringuntur

Quoad regimen vero familiae et negotia definienda, generatim

suprema potestas in viro residet; cuius proprium est aucloritate

sua uxorem regere. Qua in re ionge a veritatediscedunt recentio-

res illi, qui non qnalemcumque sed omnino perfectam aeqnalita-

^tem iuter virum et uxorem adstruunt. Quos inter Ahrens, Krau-

sii doctrinam sequutus, licet functiones in familia obeundas pro

viro et uxore diversas statuat; utriusque tamen conditionem omni-110 aequalem esse dicit, ita ut nulla proprie in altero sit maritahs

potestas. Aperte enim ait, admitti non posse mulierem moraliter

et iuridice mo inferiorem esse, ac potesteti subiectam, quam

188 ELEMENTA

matrimonialem appellant •. El inferius addit: Natura matrimonii

poteslateni mariialem minime patilur, sed familia duobus capiti-

bus instrncta cst, allero quod eam foris repracsenlet, altero quod

eius inlcriorcm \itam dirigat.

At ut omitlam iucommoda etperturbationes, quae ex bac aequa-

litate et tlniilicilate monstruosam capitum in familia sequerentur;

certe lum physiologia tum psychologia tum etiam communis ho-

minum sensus et ipsae sacrae litterac ad oppositum iudicandum

nos adducunt. Enimvero negari nequit structuram midieris imbe-

cilliorcm cssc viro, quifoi-liludine corporis, agilitate virium, firmi-

tate membrorum longe praeslat. Vires autcm animi, ul prudeniia

consilii, et vohmtalis constantia, multo excellenlius in virili sexu

explicantiu', hcet quoad essentiam aeque in muliebri insint. Ilinc

natura ipsa dnce ac magistra apud omncs genlcs vir iu familia

praest mulieri, nec contra hunc morem aliquid unquam novatorum

voces valere potuerunt. Sacrae autem litlerae id perpetuo confir-

mant. Ait enim Apostolus : Mulieres viris suis subditae sint... Quo-

niam vir capulestmulieres^ sicut Christus capuiest Ecclesiae 2.

EtS. Pctrus : onulieres suhclitae sintviris siiis 5. Cavendum tamen

est no imperium eiusmodi in despolismumettyrannidem degeneret,

cumreveranon sit nisi directivum, alque taleut potius bonestate

et ratione impellat, quam vi ad obediendum adducat. Immo quan-

tum decens eril, curare debet vir, ut, quac ad familiae administra-

tionem pcrtinct, potius ex comnmni conscnsu peragautur, quam 0-

dioso quodam impcrio. Elsienim uxori praeest, praeest tamenutso-

ciae non ut famulae. Ubi autcm pcrperam dissentire illam conspi-

cit, auctorictaie sua Hbcre utalur, ea imperando quae ad familiae

commodum et tranquillilalcm conducereiudicabit. Omnium enim

ineptissimus ac maxime bardus maritus ille censendus esset, qui

uxori totum familiae regimen traderet, ac, mutata condilione, eius

arbitratu omnia gurberuari sineret.

Quod vero ad negotiorum partitionem attinet, recte dici potest

advirum, qui maiori amplitudine intelligeutiae donatur ac faci-

lius ordinem concipit et externas familiae rclationes, pertinere ut

domum suprema quadam auctoritate dirigat, eamque extrinsecus

repraesentet. Qnae vero internam familiae curam respiciunt, ea

molius a muliere exercentur ; siquidem mulier aptior est ad eius-

modi minutiores reiationes concipiendas, et ad interius se colli-

-I Cours de clroit naturel.

2 Ad Ephcsios c. V, v. 22.

5 Epist. I, c. III, V. \.

lURIS NATURAE 189

gendam propensior. Sic mirifice una pars supplebit quod alteri

deest, et auxilium ac levamen alterius fiet.

Denique partes viri erga uxorem erimt, illam dirigere, nutrire,

defendere, inslruere, atque eo magis lionore prosequi, quo vi se-

XMS infirmior illa est. Yicissim partes uxoris erunt, sponsum pa-

riter amare ac revereri, eiusque placita veluti legos a Deo sibi im-

positas accipere; rei familiari et tutelae filiorum diligentem ope-

ram impendere, domesticis penelralibus cuslodiri velle, externis

negotiis defatigatum virum suis curis reficere ac levare. Uterque

autem lam arcto iunctionis vinculo se mutuo teneri intGlligant,

ut unus animus in duobus sit corporibus, ac proinde idem sen-

tiant et veliut, resque alterius ad alterum pertinere arbitrentur,

utpote qui eiusdem fortunae sunt socii. Quod facile erit, si amo-

remillud, unde primitus ad matrimonium ineundum moti sunt,

iugiter servare ac fovere studeant.

Articulus III,

De inclissolubilitate matrimonii.

129 Om protestantismo adbaerent pbilosopbi, quamvis et ipsi

divortiorum licenliam reprehendant, tamen generatini matrimo-

nium dissolvi possc aiunt, propter intolerandos alterutrius coniu-

gis mores aul gravi alia causa, qualis esset adulterium , malitiosa

desertio, aut quidquid aUudfini coniugii adversatur. Alirens vero,

quem saepe meminimus, fatetur quidem coniuges bac volimtate

initio coniungi, ut perpetuo in societate, quam contraxerunt, ma-

neant (quippe oppositum conciliari non possel cum dilectione,

quae matrimonii fundamentum est); at facta deinceps intervenire

posse asserit, quae coniugii dissolutionem provocent -•. Quo casu

coniuges liberos manere dicit lum moraliter tum iuridice ad no-

vas cum alia persona nuptias conirahendas.

At baec valde inconsiderate dicta sunt et impietatem continent.

In primis enim, cum non de re abstracta sed de matrimonio, qua-

le nunc viget, sermocinanduinsit, in eoque determinando divina

polestas se ingesserit ; non ita ex iure tantum naturae definienda

quaestioest, ut de positivo bac in re Dei praecepto omnino tacea-

tur. Dijinde distinguendum est divortium imperfectum, seu sepa-

ratio coniugum quoad cohabitationem dumtaxat, manenle vincu-

lo, a divortio perfecto, quod vinculum ctiamabrumpat ac potesta-

-I Optrc alias citato paj. 170 ct se^.

190 ELEMENTA

tem ad altera vola transeundi coniugibus faciat. His praeiactis, ad

quaestionem eniicleaiidam accedimiis.

130. Principio itaque certum estmatrimonium perse spectatum,

quod ipsc conccdit Ahrens, voIuntattMri perpctnae unionis in spon-

sis subandire, ncc vi suae naturae un([uam abrumpi. Id euimex-quiritamor, quo ad hanc societatem ineuntlam homines impellun-

tur, et ipsa eius induies miinifestat, cmn ad unam veluti persona-

litatemex duabus conflandam tendat. Niliilominus contingere po-

teruntcircumstantiae, qnae imperfectum divortium suadeant, at-

que a cohabitatione coniuges separari iubeant vel permittant. Si

cnim fiiuod nc accidat omni cnra cavendum esl) mntuus amornon modo defervescat, sed in odium convertatur, ita ut tranquil-

lilas vilae et pacifica domus gubernatio haberi amplins nequeat,

vel aliud simile contingat scopo coniungii omnino repuguans;

certe non modo licita seit laudabilis erit, immo qiiandoque etiam

^necessaria, coniugumseparatio. Pariter si coningum alteruter fi-

dem matrimonii violet aut perversa fugasocium deserat, velgra-

vitcr divexet ; ius alteri erit a nocente discedere ad se iniusta op-

presslone liijerantlum aut alterins scelns tali separatione punien-

dum. Id tamen (pioad coliabitationem tantum intelligendum est;

lioc cnim snflicil ad maium illud avertendum, nec aliud revera

probant rationes, quae a defeusoribus divortii afferuntur.

131. At quoad divortinm perfectum, in quo non solum cohabi-

talio removcatur, sed vinculum ipsum coniugii pereat; negari

non potest id a perfectione Imius societalis penitus excludi. Gon-

cipi enim nequit vera unitas nioralis duarum personaiitatum in

unam integrani et completam, nisi earnni innctio perennitate et

constantia minime defectura donetur. Et sane sola cogitatio vel

suspicio hyputesis obventnrae, qua couiugale vinculum rescinda-

tur, valde debilitat in coniugibus amorem illum, quo arctissime

toneri debent : nec facile sint ut ipsise considerenl tamquam una

vita viventes, eiusdemque sortis omuino participes. Qno enimani-

mo pars una alteram adscire posset ad intimamatrectuum rerum-

que omnium, qnas possidet, communicationem, nisi illam tam-

quam perpeluo ad se pertinentem cogitaret?Communicatio eliam

mutua bunorum, in hac societate tantopere requisita, labefacta-

tur; quia non amplius res unius tanquam ad alterum aeque per-

tinentes speclaretur, sed uterque coniux privatae utilitatis studio

iugiter tentaretnr. Timenda enim semper esset divisio et omni-

moda separatio. Tandem aequalitas contractus vaide lacflitnr; quip-

pe cum in hypotliesi solnbilium imptiarum longeinferiorsit con=

dilio mulieris, quae primo iuventutis floreet praerogativa virgini-

lURIS NATURAB 19 1

tatis orbata vix aut ne vix quidem iiiveniret cui iterum nubat.

Ut omittam pericula,quibus ipsa certae sobolis procreatio et edu-

catiu obiicitiir. Pi'ufecto educatio ius quoddam est imlivisil^ile, quod

ad utrumqueparentemsimulspectat;et cuius exercitium peue ter-

tiam partem vitae iiliorum occupat. Quomoilo igitur perfici iuxta

ordiuem naturae poterit, nisi stabiiis et perpetuasocietas coniuga-

lis liabeatur ?

132. Niliilominus negari nequit, solo iure naturae considerato,

nonnullos contingere eventus, in quibus absoluta iudissolulDilitas

non satis evidenter oppareat. Qua in re apposite Bellarminus « Si

« consideremus, inquit, matrimonium ut ofticium naturae ad pro-

« pagandam sobolem, aegre potest reddi ratio cur ob sterilitatem

('. coniugis non liceat eam dimittere aut aliam ducere <. » Idem

dicatur si coniux perpetuo morbo laboret aut socium malitiose

deserat. Etsi enim ad cetera iucommoda generatim cavenda at-

que ad vitandas fraudes, quae irrepere possent, et soUicitiores in

proprio oflicio conliueudos coniuges, longe oppoitunius videatur

si etiam pro hisce aut consimilibus circumslantiis coniugale vin-

culum non abscindalur; lamen hoc non absolutam necessitatem

eius perpetuitatis sed maiorem naturae congruentiam ostendit,

ex qua legitima aucturitas ad eam praecipiendam sapienter mo-

veatur. Qnare decreturium argumentum, cur nuptiae in lege Evan-

gclica omnino iudissolubiles sint, ex divina praeceptione depro-

milur, quae tautam tirmitalem hiiic vinculo impertiit, ipsumque

nativae suae perfecliuni restituit. Matrimonium enim in Ecclesia

evcctum est ad diguitatem Sacramenti indissolubilem Christi cumEccleda unionem signiticautis. Unde, ul inquit Apostolus, non-

nisi morte aiterutrius coniugis al">rumpitur ita , ut iterum nu-

bendi sil facultas 2. Immo, ut ait ipse Christus in Evangelio,

iam a mundi exordio hoc praeceptum a Deo datum homini fuit,

nec nisi ob pervicaciam animi iudaeis in lege veteri repudium

uxoris in sola adulterii causa permissum esi. Sed remota imper-

fectione illurum temporum, et homine vi gratiae ad longe nobi-

liorem ordinem adducto, conseutaneum fuit ut matrimonium ad

1 Cc Motnmonio 1. I, c. 4.

2 Eu Pauli vcrba ad Roman. c. 7 : « Nam quae suh viro est mulier vive^ite

« viro alli(jata est legi; si autem mortuus fuerit vir eius, liberata est a lege

(I viri. Jfjitur , vivente viro , vocabitur adultera , si fuerit cum alio viro. »

Tnm prinia acl Corintli. c. 7 : « Jis autem, qui matrimonio iuncti sunt ,prae-

« cipio non erjo, sed Domiiius, uxorcm a viro non discedere ; quod si discesse-

B rit, manere innuplam aut viro suo reconciliari. Et vir uxorem non dimit-

« (afj etc.

Vj2 elemknta

primilivam sui institutionem revocaretiir , atque ad completam

propnae naturae perfectiunem,quae perpetuitatem exquirit. Id-

que eo congruentius efiici poluit, quod Deus dum eiusmodi onus

iniponit, interna eliam ope gratiae auxilia ministrat, quibns fa-

ci!e perferatur.

J33. Ilis exposilis, opns non est ut in diflicuitatibus, quae og-

gcrunlin', enodandis moremur, cum per se penitus corruant. In-

commodis enim et perturbationibus, quae ex pravitate nnius con-

iugis furte oriantur, satis medetiir divortium imperfeclum, quod

ob graves causas licitum esse diximus. Quod aulem separatione

peracta, innocens pars continentiam servare teneatur, licet in-

vita, ct sine cnlpa, si grave est , tolcrari debet ; sicut toleratur

al) iis, qui, licet nupturiunt, tamen ex paupertate aut morbo aut

alio defectu nubere proliibentur. Atque id rebus humanis vitio

vertendum est, quae semper in aliquo dellciunl. Celerum si lioc

malum cum longe deterioribus damnis comparelur, quae non in

aliquo individuo, sed in tota societate ex dissolutione nupliarum

orironlur; optabilius certe, et longe levius esse videbitur, quamsolubililas vinculi maritalis. Atque hinc etiam responsum sumes

pro difilcnltate, quae ex sterilitate coniugis depromilur. Nam su-

sceptio liberorum in individuo uuo vel altero non est tanti, ut

maiuri buno ex perpeluitate vinculi coniugalis iu universum ge-

Dus huminum proveniente praevaleat.

Articulus IV.

De relatione matrimonli cwn potestate civill.

134. Silentio hic praeterire non possumus quaestionem, de qua

iuristae nonnuIU tantopere delirarunt. Cum enim hi conspicerent

matrimonium contractinii esse qnemdam,qui ab homine in so-

cietate constituto perticitur; illud nun modo in civilibus effecti-

bus, sed etiam in existentia et intrinsecis conditionibus potestati

civili subiectum esse dixerunt. Qua in re duo peccarunt. Pri-

mum, naturam huius cuntractus perperam intellexerunt; deinde

elevationem eiusdem a Ghristo factam non cogitarunt. Ad eos igi-

lur refellendos sub dupUci aspectu matrimouium consideramus

,

nimirum in sua perfectione mere naturali,quatenus contractus

est; et in sua periectione supernaturali,quatenus ipse contra-

ctus ad dignitatem sacramenti in Ecclesia evehitur. Sub utroque

aulem respectu eius existentiara et internam vim a potestate ci

Yili pendere non posse demonstrabimus.

lURIS NATURAE 103

Principio animadvertimiis totam hac in rc coDfusionem iiide

profcctam esse, quod iuristae illi Statam politicum cogitaverint

tamquam omnipotentia quadam instructum, vi cnius iura omnia,quae civibus inliacrent, ])rogigaat conservetque. Id autem falsissi-

mum est.

Nam Status civilis non aliud sibi vindicat, nisi ut pacem terre-

nam et iustitiam inter socios procuret; sed multa iura subauditiam exsistenlia, quibus non internam vim sed externam tantumtutelam impertit. Qua in re ut error vitetur, dispiciendum cst

cuius generis sint iura de quibus agitur. Praeterenim iura socia-

lia, quae ex facto societatis politicae enascuntur, adsuntiurameroindividualia, adsunt iura domestica, adsunt iura religiosa

,quae

altiorem et a societate civili independentem habent originem. In

hacc se ingerere civilis potestas minime potest, quin in aheuamscgetem falcem iniiciat; sed eos solos respectus quoad illa mode-ratur, qui exiisdem tamquam surculiab radice enascentes ordini

civih se interserunt, atque idep civiles effectus vocantur. Tales

sunt ex. gr. continia potestatis paternae, vi naturae non satis de-

terminata , ordo successionis in haereditate capienda , tempuscmancipandi lihos, tuteia publica coniugibus praestanda et alia

huiusmodi. His praeiactis sequentem constabilimus propositioneni,

Propositio.

Matrimonium^ cxccptis cffectibus mcre civUibus^m ceteris

potestati civili non subditur,

Prob. I. Nequit subiici potestatl civili id, quod ad iura pcrtiuet

mere domestica, personalia, religiosa. Atqui tale est matrimoniumvi naturae. Ergo etc.

Societas civihs subaudit societatem domesticam; ac proinde

eiusiura non creixt, sedagnoscit et tuetur. Quare ea omnia, quaead constitutionem ipsam familiae, atque eius internum regimcnspectant, nequaquam civili potestali subiiciuntur; siquidem id,

quod natura sna antecedit aliud, independens ab illo est. lamveromatrimonium ad ipsam constitutionem familiae pertinet

;quippe

quod fundamentum est et germen societatis domesticae, quae sta-

bili unioni virum inter et mulierem superstruitur.

Itemque, societas civilis subaudit personam; atque ideo ea iura

tangere ncquit, quae pcrsonalitatem ipsam attingunt. lamvero, ut.

supcrius ostcndi:nus,matrimonium ad ipsam integrationem etcom-plcmentum pcrsonalitatis humanae rcfcrlur. Ergo in se ct quoad

10

194 ELEMENTA

sui constitutionGm potestati civili non subiicitur. Immo tanta cst

oius iadepeudentia a quavis auctoritate mereluimana; nt neipsa

•quidem paterna potestas, quac anterior est et diviuior poteslate

civili, se aliter in matrimouium ingerere possit, nisi sola direclio-

ne etconsilio. Unde Ecclesia Dei, in Concilio Tridentino congre-

gata, lirmiter obstitit Galliae postulanti, ut iater conditiones ad

vaiiditatem matrimonii requisitas conseasus parentum decer-

ncretur '.

Denique, societas civilis subaudit religionem, quae essentialis

liomini cst, in quantum est homo. lam \ero matrimonium res est

reiigiosa; nempe ad relationes pertinens, quae inter Deum et ho-

minem inlercedunt. Etenim per coniugium homo constituitur Dei

minister ct instrumentum in opere vere divino, nempe in creatio-

ne enlis ralionaUs. Et sane, homo per matrimonium eflicitur causa

et principium productionis aUerius hominis. llacc autem produ-

ctio divina est tum raliono sui,quia exquirit interventum pecu-

liarem Dei propter animam spiritualem quae ab ipso condenda est;

lum ratione ilnis,quia ordinatur ad existentiam et educationem

imparliendam adoratori et glorilicatori supremi Xuminis; tum ra-

lione obiecti, quia vivenlemDci imaginem gignit propter expres-

;am simiUtudinem Divinitatis quae in iiomiue insculpta est. llinc

iipud omncs gentes sive cuUas sive barbaras , matrimonium in-

ter reUgiosas cerimonias semper celebratum cst ct sacerdotum mi-

nisierio.

Prob. II. llactenus matrimonium consideravimus in ordine me-

re naturaU; quid vero dicendum si, ut Ciu'islianos decet, idem iu

ordine supernaturali contemplemur ? Matrimonium a Christo eve-

ctum est in Ecclesia ad dignitatem sacramenti. « Si quis dixerit

« matrimonium non esse vere et proprie unum e septem Sacra-

« mentis legis Evangelicae a Christo Domino iostitutum , scd ab

« hominibus in Ecclesia inveutum, neque gratiam conferre, ana-

ihoma sit 2. « Atqui Sacramenta, utpote quae maxime ad reUgio-

4 E:i sacrosanctao Tritlentinac Synotli (lccrctuni^ quo licet vctct matrlmouia sinc

consansu parentum contracta , taiucn ea valltla esse sancit. « Tainctsi duLitandir.n

<i non sit , clanilestina raatrimonia , libero consensu contrahontium facta, ra(a et

c< vcra essc matrimonia, qaanuliu Ecclesia ea irrita non fecit, proindc iure damnaiuli

<t sunt, ut cos sancta Synodus anathemate damnat, qui ca vera et rata esse negant,

« quique falso affirmant mairimonia a fiUisfamilias sine consensu parcntum

<c CGntracla irrita csse et parentes ea rala et irrita faccrc posse ; niJiilominus

« sancta Dci Ecclesia ex iusiissimis causis illa semper dcicstata est aiquc pro-

« hlhuit. » COKC. Trid. Sess. XXIV. De Reform. matriui. c. I.

2 Co?^GiHurfi TKU)E>iTi.M;ra Scss. XXIV, caa. I.

lURIS NATURAE 195

nem pertiQeant, nullo modo subiiciuntur polestati civili, sed sola

auctorilate ecclesiastica temperantur. Ergo etc. i. Quod argumeu-tLim tantae evidentiae est, ut pluribus conllrmari non egeat,

Solvunlur dlfflQultalcs,

Obiic. I. Ratio Sacramenti separari potest a ratione contractus*

Id vero si fiat, matrimonium subiici poterit auctoritati civili lam-

quam merus contractus.

Resp. Haec obiectio duplici ex parte vacillat. Primum, quia ra-

tio Sacramenti nullo modo separari potest a ratione contractus

;

proptcrea quod ipse contractus evectus est ad Sacramentum, seu

in Sacramentum conversus est. Secus non ipsum matrimonium

,

quod certe cum contractu confunditur , diceretur esse Sacramen-tum, ut Ecclesia deunivit; sed ei Sacramentum adiunctum fuisse

dicendum esset, quod personis iam matrimonium iunctis admim-stretur. Deiiide vacillat obiectio ex eo, qnod matrimoninm, etiam-

si ut contractus mere naturalis consideretiir, potGstati civili subiici

nequit. Etenim,quemxadmodum supra probatum est , etiam sub

tali consideratione est res quae natura sua ad ius individuale, do-

mesticum et religiosum pertinet.

Obiici II. Ante adventum Christi potesias civilis matrimonia mo-derabatur. Ergo signum est quod si matrimonium ut merus con-

tractus inspicitur, potestati civili subiicitur.

Resp. In primis ineptum est desumere normam veri iuris a mo-ribus et constitulionilDus vitiatis populorumgentilium. Secus per-

•fecta servitus, qua mancipia considerabantur ut res non ut perso-

nae, diceuda esset ordini naturae conformis; siquidem iusta et le-

gitima ab omnibus gentibus habebatur. Deinde, suprcmi imperan-

tes idcirco tunc in matrimonium,quemadmodum in alias etiam

res sacras se ingerebant, quia potestati civili etiam sacerdotalem

aliqua saltem ex parte in se copulabant. Sic Romani imperatores

Pontificatus maximi dignitate fulgebant. At vero iu iege evangeli-

ca iura Sacerdotalis imperii a iuribus imperii civilis disiuncta sunt;

atque his eventuum humanorum rotae relictis ,illa Aposlolis eo-

rumque successoribus unice tributa sunt.

Obiic. III. Potestas civilis potest imperare et leges imponere ce-

teris contractibus. Gnr liic unus, qui matrimonium constituit, ex-

cipiendus est a communi conditione?

\ Haec qviac hoc loco tantum innulimis,

fusius pcrtractata reperies iu nostro

opuscolo : U Matrimonio e lo Stalo. iNapoli iJiol,

196 ELEMEISTA

Rcsp. Id proccflil a poculiari indolc luiius contractus, quatenus

a cetcris omniuo discriminafnr. Nam ceteri contractns Don resi.i-

ciunt personam ipsain, sed vel rcs vel actiones ciusdem circa ex-

ternam omnino materiam. Tum etiam non respiciunt familiam pro-

pagandam et novam fundandam, sed in meris relationibus versan-

tur inter familiam et familiam vel inter porsonam et personam.

Un-le natura sua ordinom socialem ingrediuntur , a domestica so-

cietate diversum. At matrimoninm, ut diximus, familiam intrin-

sccus allingit, quae tempore et essentia anterior est societate civili,

et ad complemeutum refertur ipsius personalitatis iiumanae.

Obiic lY. Ergoob eamdem rationem neque potestati religiosae,

saltem in statu naturali, matrimonium, prout contractus est, subii-

ci posset.

llesp. Nego paritatem. Nam matrimonium etiam ut contractus

naturalis est res sacra proptera (luod, ut diximus, inslituit mini-

sterium quoddam sacrum , nempe coadiutores et mstrumenta Dei

in productione entis ratione praediii. Insnper ordo religionis ordi-

iicni ipsum individualem et domesticum permeat; siquidem rela-

liones ad Deum personam ipsam liumanamet familiani intime af-

ficiunt. Uude ab auctoritate retigiosa iudividuum prout individuuni

cst et ordo domesticus iure temperatur. Quod dici non potest de

auctoritato civili, quae solos respectus publicos ad ordinem mate-

rialcni spectantcs respicit.

Obiic. V. Matrimouium cst fundamenlum familiae et consoquen-

tcr clvilalis, ad cuius bonum summopere confert. Ergo ob hanc

causam a civili potestate intrinsecus regcndum est.

Ilesp. Conc. Antccedens ; et nego Conscciuens. Ut sapienter ob-

servat Aristoteles : non omnia quae necessaria sunt ciuitati^ par-

tcs sunt civilalis K Et sane religio et cultus Dei summopere ad

civilem societatem intersunt. Ergo dicemus religionem et cultum

divinum civiii potestati subiacere? Ineptissima est eiusmodi ar-

gumontandi ratio: hacc vel ilia res in bonum societatis valde re-

dundat; ergo eius admiuislratio civili potostati subiicitur. Si ita

csset, pari modo inferri posset uegotia politica ad auctoritatemre-

ligiosam pertinere; quia certe ad religionem interest ut bcne et

sancte pcragantur. Ex eo quod aliquid in utilitatem cedit alicuius

subiecli , non aliud iuferri potest nisi ipsius interesse ut res illa

bene procedat; sedminime sequitur eamdem eius dominio subdi.

Hoc enim non ex subiecto cui utilitatcm airert, sed ex natura obie-

cti et cx fme, quem res pcr se ct primitus spectat, diiudican-

dum est.

I PolU. 1. 7, c. 8.

lURIS NATURAE 197

Articulus V.

De officiis parentes inter ct liberos.

135. Ex societale coniugali mox naturae ipsius cursu societas

alia oritur parentes inter et lilocros, quiex coniugio suscipiuntur.

Cum enim lii ia maxima indigentia enascantur rerum omnium,quae ad vitam conservandam et mores informandos pertinent, in-

ditus parentilDus amor est, quo ad eosdem alendos tuendosque at-

que, pro convenientia finis , disciplina imijuendos incilanlur. Qui

amor non modo instinc tivus est, cuius umbram in bestiis quoque

videmus, verum eliam rationalis, scu ex ordinis naturalis conce-

ptione ingeneraius. Proinde gravissimum olficium in parentibus

gignit providendi suis nalis tum quoad corpus tum quoad ani-

miim; donec illi ad aetatem,qua sibi prospicere possint, perve-

niant; atque ex hoc officio ius efflorescit adbibendi media eidem

opportuna.

Porro baec parentabs societas definiri posset; coniunclio plu-

riumpersonarum^ quac pcr ipscun naturam cclucationis gratia

sociatae sunt. Quae definitio ut rite inielligatur , animadverten-

duni est, idcirco dici plurium ptersonarum^quia saltem proles

una et parens unus exquiritur ; addi vero per ipsam naturam,

quia non ex contractu aliquo, ut nonnulli stultissime opinantur,

sed vi ipsius nalivitatis filii cum parenlibus bac societate adstrin-

_

guntur. Denique illa verba eclucationis gratia finem eius socie-

tcitis innuunt, qui uno Yocabulo eclucationis exprimitur quatenus

ea voce comprehendantur curae omncs,quibus egct soboles ut

rite succrescat et bonis moribus instrualur.

136. lamvero haec educatio non unius tantum sed utriusque

parentis propria est ; attamen potiori iure ad patrem pertinet

,

qui proprie famihae caput est et morali perfectioni communi-

candae aptior. Nihilominus primis annis , cum proles nullius ra;

lionalis educationis capacitatem habet , melius exercetur a ma-tre

,quae tunc huic praestando officio longe est accommodatior.

Ad hunc autem finemobtinendumpotestas parentibus inesl, quae

patria nuncupatur; p roplcia quod in patre potissimum rcsidet,

qui magis, ut diximus , oflicio educandae prolis adstringitur. Et

re sane vera,quomodo concipi posset obligatio ad id praestan-

dum, quin continuo facultas concipiatur et ius ea praescribendi

,

quae ad rectam hanc educationem prosequendam requiruntur?

Gui vicissim potestati debitum in filiis obteinperandi respondet

^O^ ELEMEXTA

atque implcndi oa, qnac a parentibus prao?cribuntur. Et qiioniam

educatio in tantiini liliis dobita est a parentibus, in quantum lii

illos genuerunt ; hinc, licet finis patriae potestatis sit fiiiorum

educatio, tamon causa et fundamontimi ironcratione continetur '.

Quare clucel dcliraro in primis Ilobbosium,qui eam repetit ok

iure victoriae 2, quatenus infans a parontibus primum occupatur.

Ouod si ita essot, obstetrix plorumquc lianc patriam potostatem

acciperet, siquidem ipsa est quae prius coleris infantem occupat.

Fallilur insupor Puirendorlius,

qui potestatem iliam deducit ex

dobito socialilalis et tacito filiorum consensu 3. Peccat etiam

iVhrens, qni cx sola cducalione ius patriae potestatis derivat ^.

Etsi cnim idcirco patria potostas a natura tribuatur, ut parenles

proli cducandac advigilcnt: tamen id exprimit finem,qui inten-

ditur, non voro radicom, ox qua ius ipsrmi pulhilat.

137. Mensura huius patriae potostatis dosumonda est exfinc,

qui , ut dixi, in congrua educatione cernitur, etex iure quod pa-

rentos habont rogondi familiam, quatonus societas quaedam cst.

Et quoniam omnc ius coactivum est, et pervicax liliorum volun-

las curas parontum inutiles reddcre posset; hinc facultas etiam

cos castigandi ac vi ad obediendum adigondi paronlibus a natura

tribuitur. Qua in re actalis aliqua ratio habenda ost. Quae enim

in prima pueritia doccnt, cum lilii nulio paclo ralionc et consilio

duci queunt, dedecent sanein adultiore aetate, cum iam satisma-

turo iudicio utnnlur; et se aliquosaUem pacto regere valont. At-

que ita succresconlibus liliorum annis patria potestas mitius ex-

plicatur ct angustius, donec tandem ad easdumtaxat seporrigat

actiones, quae morum honestatom etregimen familiae respiciunt,

in quam natura sua semper parentes potcstaiem habent ^.

1 Ail rcm Grotius : « Gencratione parenti!)us ius acquirilur in libcros;

iitri-

ti que inquam parcntum,

patri ac raatri ;scil si contcndant inter se iniperia

,

(I pracfcrtur patris impcrium ob scxus praestantiam » De iuro belll et pacis 1,

2, c. b.

2 De Cive c. 9.

5 De Officiis hom. et civis 1. 2,

c. 5.

Gonscnsus ciusraotli vel liber esset vet necessarius. Neutrura ilici potest. Non

prirKum, qnia a neutra parte, etiamsi simul consentiant, relractari potest. Non al-

terum, quia qui necessario consentire tenetur, ab aliqua pracceilcnti legc atlstrin-

gltur, quae consensum antevertit, atquc ad ipsum ponemlum obligat.

4 Opcro saepc citato pag. 273.

b Ilinc lcgcs civiles triplicem classera oorum, qui sub patria potestate dcgunt,

tlistinguere solcnt;

idest infantium,

quibus nullum iurium civilium exercitium

conceditur ; impubcrum, quibus pars tantum tribuitur;

et minorum^ qui usu am-

Bliore quidem horum iurium, at non completo donantur ,donec pcnitus emanci-

pentur.

ITJRIS NATURAE 3 09

Hinc clectio staius, cum res non sit ad cducLilionem pertinens,

aut ad familiam, cui parcntes pracsunt sed potius personam ipsam

filiorum el vitam ab iis in postcrum dncendam respiciat; paren-

lum voluntati minime subiecta est. Potcrunt utique parentes, immoeiiam debent, consilio et cohortationc filios in eadirigere, a qiiibus

corura sententia sine gravi causa repudianda non est, at defiuirc

et cogere nequaquam possunt, quin ius sibi arrogent, quo reapse de-

stitnuntur. Atque liaec de patria potestatc satis quidcm dicta sint '

.

133. Yenio nunc ad determinata ofticia parcntum ct liberorum

innuenda. Atque ad parentum quod attinet, educatio, cui operam

daturi sunt, corpus simul et animum filiorum respicit , vitam([ue

tiun pliysicam tum etiam moralem. Ergo ut libcros alere atque

curis assiduis in integritate et sanitate corporis conservare; sic

eos iostruere debent quoad officia naturae rationalis propria, sive

erga seipsos sive erga alios , sive potissimum erga Deum 2. Qaod

sane praestabunt jion modo doclrina et cobortationibus, verum

etiam exemplo; quo puerili in prima illa aetate, maxime ad imi-

I Porperam nonnulli, quos Inter Puffcndorfius ct Tlioniasius, patrlara pofestatoui

pro ratione tlelicti usq^ue acl summuni ius vitae ct nccis exstcndi volueruHt. Id cniai

cs fmc educationis luinime scquitur, cum filius corrigi omnino ncscius e ciomo eiici

possit. Praetcrea poena tam atrox valde advcrsatur araori, qui ad honuni filii pro-

curandum impellit. Quod si apud roraanos tale ius concessum fuit, id non c patria

potcstatc manavit, sed ex suprcma auctoritatc quo rcspectu familiac ro(jondae patrcs

ante cxortam socictatem civilem poticbantur.

2 Inepta igitur et impia existimanda est metliodus isislilutionis negativae et

atlielslicoe propositae a Rousscau in libro, qucm inscripsit Emilc ou de 1'educa-'

Xlon. Iiihet cnira ut cura pueris aut adolescentibus, qui criidiuntur,

nullue sermo

miscoatur de Deo, de aniraa, dc i-eligionc, donec ad aetatera octodccim aut aniplius

anncrura pervenerint. At si ita esset ,oporterct in primis adolescentos usque ad

tain adultam aetatem praestantissimo ex officiis hominis dcessc, cultui nimirum I;oo

dobito. Doinde quomodo virtutibus rite informari possent (quod tamea ipsc Rous-

soau valde inculcat), sine notitia praostantiae animi ct rationis respoGtu corporis et

sonsus, sine cognitione futurac vitac et ultimi finis, ad quem tandem homo spcctat?

Tortio, ut ipse fatetur Rousseau (loc. cit. c. I, pag. 138), nullum est periculosius

vitao humanae intervalium, quam illud quod intcrccdit a nativitate usque ad acta-

tem duodocim annorum, cum affectus qui tunc animo iraprimuntur adeo profundas

radices agant, ut fcre impossibile sit ca dcinccps evellore. Quomodo igifur futuro

adolcsccntis bono consultum crit, si is de anima ac de Deo, ccterisque vcritatibus,

quac bas subaudiunt, niliil cogitarc non modo ca actatc sed etiam provcctiorc as-

sueilat? Sperandunine erit , lara loijgani consuctudincm,

quae virginalem iiiura

animum occupavit, contraria dcinceps superari possc? Pracscrtira cum.illa sensili-

bus cupiditatibus,

quae in iuvone vividissime explicantur, favcat, altcra gravltcr

advcrsctur? Scd baec insani bominis dcliria suut, quae contemnerc satius crit quam

confutare.

f. Od ELEMEXTA

tandiim prona, VL-licmcnlius commovcnlur. lis vcro iam grandiii-

gculis , munus altioris cducationis oplimc polcrunt parentes delc-

gare aliis, qui idonei sint, si id expcdire iudicavcrint, tumproptcr

iicccssiiatcm tum etiam proptcr maiorcm ulililatcm. Ouandoqui-

dcm adolcsccnlcs longc lacilius ab cxtcrna aliqua pcrsona disci-

plinam suscipiunt, quam a parcnlibus, qui sacpe propter nimiumamorcm plus acquo liliis indulgent.

At sive Iioc pcr sc pracstarc parentcs vclint, sive aliiscommit-

tcre; id, quod inconcussum mancre dcbct illud cst: eiusmocii ius

jmrentibus et patrl potissimum natura sua competere^ necpossea socictate usurpari, (luin patriam potcstatcm violct ct familiae

conccptum dcbilitct. Dcbct utique socictas eflicere ut publica mc-dia nondesint, quibus ])arentes ad rite educandos ct edoccndosnatos uli possint. Dcbct cliam conscnlancis, scd non violcnlis,

modis curare utparcntcs tantum oflicium minime ncgiigant. At in

rem Iianc se directe immiscere eamque polestatem sibi vindicarc

ncquaquam potcst, sine evidcnti violationeiurispaterni; cuius est

ed(u?ationi etdisciplinac (iliorum prospiccre. Klcnim lilius, utscile

S. Tliomas advertit, quamdiu se regere ncquit, cst rcs patris; ad

quem proindc pertinet non modo corpus eius sed animam ctiam ef-

fmgcre et couformarc.

Ncc dicas lilios membra esse sccielas,quaeipsisinvigilarcdcbct.

Nam membra socictatis sunt non scorsum pcr se, scd vi familia-

rum; cx quibus proximc civilis socictas cITormaturct quarumna-luralis organismus destrui ncquit, quin ordini rationis contradi-

catur et ipsa societas pessum abcat i. Ilacc auimadversio dumostendit quam pracpostera sint et naturae repugnantia monopoliailla universitaria, ut dicisolet, vi quorum parentibus determina-ta et propriae voluntati contraria cducatio et disciplina pro liberis

impouitur; aperil etiam causam non levem dissolutionis socialis

quam fere ubiquc giiscentem deploramus. Cum enim societas adse plus aequo magnillcandam, iura inferiorum societatum usurpat,

suimctipsius vltalia clcmenta destruit, scque ad corruptioncm ct

mortem adducit. llacc pcssima agendiratio ex protestantismoma-

i Qiionuliu liomo siih padia potcstatc vivit, socictati coniungitiir vi familiac,

cuius cst p.lrs; socictas vcro ipsi lutclaiu impartiliir, fjuatenus in familiam influit

ipsnaique vcluti candidatuni consiclcvat. In actu vcro cniancirationis vincuium illuJ

llDclitur,quo clirccto ct pcr sc inclivicluum socictali copulatur, ct utrincpo alicjuicl

cor.ccclitur,

cum socictas inra ct privilcgia civis propria pcrsonae illi incIiviJnae

coasnmnicct; hoc vcro societatis lcfrihus sc submittat, ct onus suscipiat officioruni,

cf.uLu.s prout civis aiistringitur. At tlonec icl fiat, familia sociclas illa est, aJ cjuam

pr;,\in;c ct clirccte fiiius spectat, ct vi cuius civilali coniungitur.

lURlS NATURAE ^Oi'

navit, qiii societatcm acl pagaaismimi sensim sine sensureducens,

cthnicam absorptionem omnium iurium individuorum ct familia-

rum iu fictam personam publicam societatis revocavit.

139. Officia vero tiliorum ex iis, qiiae filii a parentibus recepe-

runt, rite deducuntur. Haec autem ad tria commode revocari pos-

sunt: existentiam, nutrimentura, disciplinam. Ex eo igitur quod

lilii parentibus cxistentiam acceptam referant, iisdem debent re-

verentiam et obsequium; quae quidem in tantum augcscunt, ut

Deo dumtaxat cedant, cui existentiam ipsam acceptam longe me-

lius referre debemus; siquidem ab ipso unice proccssit animus,

corpus vero tamquam ab altiore causa. Quodautemex parentibus

nutrimentum fdii acceperint in pueritia; obligantur eos alcre se-

nescentes et rerum penuria iaborantes. Denique, cum gnatos re-

gendi et instruendi officium et ius parentibus insint ; exhibenda

iis est a filiis obedientia et subiectio. Postquam vcro absumptus est

finis educatiunis, et iam libcri ad se alendos dirigendosque mani-

fcste idonei cvaserunt; patria quidem potestas per se desinit ac

filios emancipari seu sui iuris effici naturalis ordo praescribit -<,

Nihilominus semper durabit debitum pietatis, reverentiae et grati-

tudinis, quod nunquam cxtinguitur. Ad summam, filii parentes qua-

quavcrsus lionorare, seu illis reverentiam,obedientiam, et, si neces-

sitate premantur, alimenta praestare vi iuris naturae adstringuntur.

Articulus VL

De societate herili.

140. Etsi familia communi sermone appellari etiam soleatsocie*

tas inter parentem tantum et liberos, vel inter virum et uxorem

vigens 2; tamen si complete et intcgre, quantum extcndi potest,

accipiatur, famulos etiam includit; ila ut sit coniunctio interpa-

\ Nahira non tloterminat praccise aetatem,qua patria potostas eitinguitur ac

filius emancipatur. Haec cnini varia cst pro diversitatc evolutionis populorum, im-

mn etiam indivitluorum, qui serius vel ocyus quoaJ prudontiam maturcscant. Quare

leges civiles in liac deCnienda aetate saepc discrepant inter se. Leges enim romanae

sanciebant gnatos non effici maiores ,nisi quintum et vigesimum aetatis annum

explevissent. At recentiores codiccs generatim vigesimo primo, aut etiam Tigesimo

anno contenti sunt.

2 Translato autom vocabulo, apud fideles coetus etiam sacrl religiosae familiae

nominantur. His cnim plures personae , studio vacandi Deo ac virtutem excelsiore

quadam ratione exercendi, consociantur sub regiminc spiritualis superioris, qui yeluti

patris munere crga eos fungatur»

20? ELEMEKT.V

rentes, liberos et famulos, societalemqnc coniugalem, paternam et

herilem complectatur. Porro societas herilis describi poterit: con-

iiinctio dominum inter et famulum inita communis utilitatis

gratia. Xou motlo euim ex conlractu procetlit, quo quis pacta mer-

cede servitio aUerius se addicit; verumetiaminlentioueminvolvit

utilitatis communis familiae, quae non modo in dominum, sed in

servum etiam reduudare debct. Servus enim etsi, proul tahs est,

non scipsum sed domini ulililatem spectet; tamen non idcircoho-

minis et personac dignitatem amitlit, quam a se abdicare minimcpotest. Ouare liuis ralionem is eUam retincat opus est, vi cuius nonmodo in ahorum, scd in suam quoque utilitatem operatur. Atque

hinc norma desumitur, qua famulatus conditiones temperandaesunt, nc ab honcstate deficiant.

lil. Societas lierilis non proprie cx iussu naturae origincm ha-

bet, sed cxinstitulionc luunaiui. MuUiphcalo cuim iiominum gene-

re, et iure proprietatis a singuiis acquisito, inaequalitas conditio-

nis exorta est ob fortunac vices et divcrsam singulorum industriam

vel parsimoniam. Ilinc ex una parte nonnullorum opulentia, cxalia nonnullorum egcstas emersit; atque ita factum est ut ihi ho-

rurn opcra, hi illoriun subsidio et opibus indigueriut. Spontc igilur

sua utriquc ad convcniendum intcr sc adducti sunt ac slipulandum

ut binc ad altcrius cmolumcntum servitium exbiberetur, illinc pro

mercede alimeuta, pecunia, vestcsatque his similia suppcditaren-

tur. Quare famulalus ritc institutus a iure quidem naturac nonpraecipilur, cum ad finem naturae rationalis nccessarius absolute

non sit; sed iuri naturae non advcrsatur, cum eundcm hnem nonimminuat, ct mcdium honcslum contineat vitac indigcntiisopitu-

landi. Immo rcmote cx ipsa natura origincm habere dici potest,

quatenus ex iha ius stabilis proprietatis emergit, et diversitas lumingenii tum prudentiae tum cetcrarum viriura, quibus homincssi-

ve quoad corpus sivc quoad animum multifariam instruunlur.

Unde in bonum non solum doruini sed ctiam ipsius famuli heri-

hs societas redundat, immo in cmoiumentum totius societatis hu-manac. Ilinc enim efpicitur, ut alii vilioribus atque operosioribus

famihae muncribus liberaii artiumetsccntiarumstudio, quod tan-

topcre gencris humani intcrest, vacare possint; contra alii, quiopibus et ingenio carcnt, felicius sub tuteJa ct opulcntia dominiYitam agant.

Optime inremhanc quadrant quae Rosminus disserit : « Aristo-

^« tele dciiniscc il scrvo ; un animato instrumcnto. Egli e cliiaro che« qualora una tale qualita fosse la sola che venissc considerata in

Af un uorao, quest' uorao sarebbe ingiuriato. Ma V uomo pu6 essere

niRIS NATURAE 203

<( un animato strumento a favore di un altro uomo, senza perdere

« egli estesso Tesistenza e la dignita personale. Considerato un indi-

« yidiio deir umana specie, sotto questo aspetto, non solo non e as*

« surdo che egli abbia la condizione servile, ma ben anco puo es-

« ser questa a lui utile e desiderabile. Colui che dal rendersi ani-

« mato, ed io aggiuugero, ragioncvole inslrumcnto agli altri fmi« oncsti, procaccia a se stesso il vitto, puo benissimo desiderare

« una tal condizione , della quale non ve n' ha forse altra migliorc

« per lui. Colui che ha bensi Fabilita sufiicientc a condurre un tra-

« yaglio manuale, ma non quella, poniamo di governare, e coman-« dare agli altri, o di procacciarsi il vittocon qualche liberal di-

« sciplina, non si riputera non dovra egli riputarsi felice, potendo

« servire in ci6 che sa agli altri uomini? tanto piii chc, cosi faccn-

« do, anche gli altri uomini alla lor volta si fanno dipendenti dalla

« sua abilita ? Laonde quelli che non hanno, ne aver possono altre

« attitudini che le servili, quelli pe' quali il servire e la cosa piii

« vantaggiosa, si possono dire, comie li disse Aristotele, destinati

« dalla natura aservire '. »

142. Quoad officia, quae ex liac societate nascuntur, domini

partes erunt pactam m.ercedem fideliter solvere , tum quae^[ad

vitam alendam et conservandam famulo sunt necessaria suppedi-

tare, neciniusto onere illum velut opprimere, sed imperia pactis

et virjbus eiusdem dimetiri , Praecipue vero dominus animo re-

putet famulum ut alium hominem esse tractandum, quilicetquoad

familiae negotia ipsi subiectus sit , tamen natura est aequalis et ad

eundem finem destinatus. Quare sedulo incumbere debet ut bonis

moribus ornetur, atque perfectionem propriam hominis nancisca-

tur. Famulus vero vicissim domino honorem, reverentiam, et obe-

dienliam in praeceptis, quae honesta sunt, exhibere tenetur, eius-

que ressohicite et diligenter tueri. Praestare insuper debelopera,

de quibus pactus est, tum domesticarum rerum et personarum uti-

litati et custodiae pro yiribus invigiiare.

113. Haecquidem de communi, qui nuncviget, famulatu. Illud

autem servitutis genus, quod proprie servos seu miancipia efficie-

bat, nemo non videt quantopere rationali naturae reluctetur. Se-

verius enim accepta huiusmodi servitus, nulla omnino iura man-cipio relinquebat in insumque ius vitae et necis domino largieba-

tur. Quarep(?r5on«»i humanam in 7'C}?ipenitusconvertebat, cuius

operationes et existentia nonnisi ad bonum alterius ordinarentur,-

At rationi repugnat ut homo dignitate morali sua spolietur, circa

-I Filos. del dmito 1. 5j c. 5, arf. 2, §. fJ.

20 i ELEMi^NTA

qiinm ncmo ius liube(, ac merc iii iiiL-iJium uliliUlis alienae Irans-

lurmetur, quasi brulum aut cns iuanimc.

Noque ius belli, cui polissinuun origo eiusmotli servitutis tribui

solet, vim uUam liabere poterat ad eam legitimam et bonestam el-

ficieiulam. Ouod eniui im.mulaljili rerum ordini ^ontradicit, nulla

vi iustum eflici potest. Bellator auteni nonnisi dum aclu in iusto

bello pugnat, seu cum necessitas vim liostilem repellendi urget,

ius utcndi gladio revera possidet; ubi vero pugna desierit, ius

eiusmodi omnino cessat, nec nisi legibus iustitiae et aequitatis,

prout naluram bumanam decet, locus relinquitur, ad quarum prae-

scriptum controversiae quae supersunt componendae sunt.

.Niiiilominus, baec tanta lumiani generis iniuria adeo apud etbni-

cos populos grassabatur, ut (idem omnem excedere videatur. Saepe

integrae gentes servituli addicebantur, ut Penestae apud Thessa-

los, et Ilolae apud Lacedaemones. Atbenis supra quatuor centena

millia mancipiorum ; civium vix viginti millia rccensel)antur. Quid

dicam de Roma, domina totius orbis, in qua turba mancipioruni

sic excrcverat, utplusquam tres urbis partcscomplecteretur?Tan-

tum flagitium inde dclluxit, quod in paganismo ideabumanae ex-

celientiae penitus obliterata iaccrct, ncslatolalria quadam indu-

cta, omnis dignitas ex iure civitatis dimanaret; nec is, qui civis

non erat, in hominum numero reputarelur. Cbristianae ReUgioni

acceptum referri debet, quod instauralo conceptu personalitatis bu-

manae, paulatim a foedo boc ulcere geuus bumanum curatum sit.

CAPU f SECUNDUM

i)E KATUftA CIVILIS SOCIETATIS.

Sola familia per se seorsum inspecta indigentiae bnmanaCplene cumulaleque opitulari minime potest. Nam domestica so-

cietas buc tantum proprie spectat, ut individuum bumanum veluti

compleatur, conservetur et quasi perennitatem aUquam sibi com-paret. Atpraeterea, ipsum individuum iam completum et perma-nens amplificandum quodammodo est, ac maioribus veluti spatiis

cxplicandum. Quod ut obtineatur largiora quaeruntur subsidia vi

maioris socictatis, qua stabibler ipsae familiaoinvicem copulentur,

coque numero, qui ad plene satisfaciendum humanis necessitatibus

evolvendasque vires,quibus bomo ad perfec tionem sibi consen-

taneam nititur , satis superque suppetat. Eiusmodi igitur familia-

rum congregatio, iam antea, ia vicos et pst^os coalescentium ^ c|uae

ILTJS NATUr.AE 205

siibYOiiieiKli liiimanac indigenliae cl perfcclibilitali siif{]cicntia

media complociitur, civitas Daacupatur. Hacc, iit patens cst , no-

vas relaliones liomini aiicrt , cum ipsum Ycluti parlcm efficiat

novi corporis ; et novuni principium ordinis exquirit,quo socii

acl communem scopum atque utilitatcm stabiliter dirigantur. De

ca igitur disserere opus cst , ut dignoscamus quae iura et officia

exinde in homines proticiscantur. Operi itaque manum admo-

ventes primum naturam ipsam civilis societatis generatim coUu-

strare studeamus. Quod ut fiat , tria potissimum ad explicandum

assumimus; videlicet quomodo civilis societas cum essentialiominis

connectatur , seu quaenam eius origo sit; deinde quid eiusmodi

societas vi suae naturae revera spectet , seu quinam eius sit sco-

pus ; tertio,quibus elementis intrinsecus constet , seu quaenam

eius naturalis structura sit.

Articulus I.

De naturali hominis socialitate»

144. Auctores fere omnes protestantes,qui de iure naturali

scripserunt , originem civilis societalis a libera liominum conven-

tione repetunt. Hinc hypothesim status naturae ^ ut aiunt , com-

miniscuntur, qaa liomo extra consortium ceterorum vivat ; eam-

que aUi ut factuQi reale , alii ut solam tictionem scientifice re-

quisitam proponunt. Sed posteriores hos refellere nonoportet;

nimis enim aperte claret pessimam esse philosopliandi rationem

fictionibus uti ad rerum naturam et relationes internoscendas.

Poterit utique mens abstractione sua respectum unum ab aHo se-

cernere , atque a priori cogitationem avocando in aho dumtaxat

perscrutando aciem figere ; idque necessariura plerumque est

,

ad obiectum, de quo agitur, gradatim examinandum et distinctius

comprehendendum. At fabellis delectari et hypotheses inducere,

quae commentitiae prorsus sint et naiuraerepugnantes; id nedum

ullam utilitatem atfert, sed obiecti Yestigationem confundit et

faisas illationes generat. Restat igitur ut eorum tantum senten-

tiam examinemus, qui statum illum naturae non tamquam ficti-

tium, sed tamquam historicum protulerunt ; inter quos praecipue

erainent Hobbes et Rousseau.

20G ELEMENTA

Opinio Hohbesii.

\'i7). Ilic receiitis malerialismi signifer hnmanam socielatem

sic exi)licat, ut al) egoismo et effraena quadam licentia exordiens

ad leterrimum despotismum sanciendum deveniat. Etenim cumomneshominis facultates ad solam sensibilitatem reduxissel eius-

que linem et normam operandi in voluplate coliocasset;genus

Inimamim a civili consortio per se alienum esse opinatus est.

Atque id satis congnienter. Xam voluptas , cum principium sit

mere sul)iectivum ; nonnisi ad egoismum adducit,qui certe mu-

tuae l)enevolentiae, atque ideo socialitati reluctatur. Quare statura

naturalem hominis in eo positum fuisse dicit, ut scgregem vitam

degeret , in qua omnibus ad omnia ius inesset et sola vi lites tor-

minarentur. lixinde singulis innata est voluntas nocendi aliis

;

alque idcirco mutuum perpetuumque bellum effloruit;

quod

nunciuam terminari potuisset,

propter aequalitatem virium qui-

bus bellantes instruel)anlur. Xam , etsi aliqui praestarent robore;

tamen alii,qui imbecilliores erant, debilitatem virium astutia et

fraude compensabant. Hinc mutuus timor homines adduxit ad

socictatem inter se pactione ineundam, ut sic metu aliorum libe-

rati propriae conservationi prospicerent et acquisitis bonis paci-

fice fruerentur. Statu igitur nalurali relicto, civilem condiderunt

,

ex ([uo ius proprietatis et cetera iura atque mutua officia dima-

naruut.

Sed initum pactum et alia bona quae inde procedunt, servari

non possent, nisi adesset potestas aliqua, quac egoismum singulo-

riim sibi subderet et in officio contineret. Immo ea potestas ma-xima sit oportet et limite carens ; siquidem quo fortior illa erit,

00 certior et slabilior communis IranquiUitas permanebit. Hinc

enatum fuisse ait summum imperium ; translatione facta a singulis

civibus omniuni propriarum virium efc voluntatum et iurium in

personam aliquam physicam vel moralem,quae in ceteras do-

minaretur. Quare , civilis potestas per se omnino absoluta est

ac nullis adstricta officiis aut legibus. Ei obsistere subditi nun-

quam possunt, etiamsi iniusta et impia praecipiat. Immo cives

ne exarainare quidem debent utrum licitum sit necne id quod

politica auctoritas iubet ; et obedientiam illi denegare in rebus

etiam manifeste inhonestis habendum erit tamquam perduellionis

crimen. Denique illa potestas praeest etiam religioni et interpre-

ItJRIS NATTJRAE 207

tationi doctrinae revelalae , licet ad id praestandum adminiculo

Episcoporum iuvetur i

.

146. Ut aliquid contra doctrinam adeo naturae repugnantem

innuam, certe si Ho]:)besii opinio constaret, homo yI naturae longe

inferioris conditionis esset, quam beilua. Haec enim , etsi cumaliis diversae speciei feris saepe dimicet, tamen cum suis similibus

pacem alit. Sic nunquam visus est leo leoni pugnam inferre, aut

tigris tigridem bello lacessere. Solus homo , si superis placet , yi

naturae perpetuum bellum ageret cum ceteris hominibus. At, ut

omittam innatam propensionem,quam boni omnes experiuntur,

a quibus iudicium naturae sumi debet ; cerie pueri , in quibus

nondum natura abusu libertatis vitiata est, exemplo suo Hobbe-

sianum delirium refutant. Xam cum primum aequalibus occurrunt,

non simultatis et odii, sed dilectionis potius et benevolentiae signa

cxhibent, ac mutuo separari gravissime ferunt. Neque id mirum

videri debet ; nam vel ipsa philautia seu suimetipsius amor ad

alios dihgendosinchnat; in quibus, propter naturae simihtudinem,

homo se quodammodo iteratum conspicit.

Sed , ne multa prosequar , hoc uno utar argumento. Status

naturahs ille est, qui a natura praecipitur, et praecipuae liominis

inclinationi respondet. Atqui is non beho sed pace continetur.

Katura enim ordinem homini servandum iubet; ad eumque ra-

tionis, quae polior in homine pars est, maxima propensione con-

nitimur. lamvero ordinis conservatio pacem constituit; siquidem

non ahunde bellum sive internum sive exlernum in nobis oritur,

nisi ex eo quod perturbetur harmonia relationum,quae inter di-

versas, quibus constamus, partes , aut inter nos et alios homines

intercedunt. Ductu igitur et imperio naturae non ad behum sed

ad pacem ferimur ; immo ipsa beha, si quando geruntur, nonnisi

pacis cupiditate geruntur.

Haec de principio ipso , ex quo profectus est Hobbes;

ut ni-

hil addam tum de iuterilu ad quem moralitatem adducit, cumeam alibera tantumpactione derivel; tum de nefando despotismo,

sub quohurnanae personae dignilatem in subditis perimit. Xemoenim unquam, praeter Hobbesium , tam impudenter civilem po-

tcstatem adulavit , ut eius respectu subditis non m.odo ius omne

et proprietatem, verum etiam iudicium ademerit circa bonitatem

vel mahtiam actionum quas illa praescribit.

i De ctve et Leviath4ri/ii

^8 ELEMENT.V

Opinio Rousscavii.

Ii7. Ut Ilobbos iii miitiio bello , sic Roiisseaii statum naliira-

lem liominis in vita solivaga et silveslri , atqiie ad conditionem

belhiarum maxime accedente reposuit. Ait enim homines in pri-

maeva origine , etsi porfeclioribus,quam cetera animantia , or-

ganis insiruerentur; iUis lamen longe imbecilliores extitisse. At

victu asperam vitam degentes , sine tectis et sine domibus inter

nemora et sub specubus habitantes , assidue cum belluis confli-

xisse ; atqiie exinde magnumrobur ct ferocitatem adeptos esse.

Cum vero noiinisi animalibus operalionibus exercerentur , bestia-

rum industriam imitando ad earum instinctum pervenerunt. In

hoc stalu nihil,

qiiod sensum excederet , nullum cultum erga

Deum, nullum oflicium erga alios homines , nullius sermonis

usum , nuUam honesti aut turpis ideam possidebant. Hoc tamenbestiis distabant, quod lii)ertate uti possent et rationis compotes

effici, qiiod nonnisi post multa saeciila intercidit. lam vero eius-

modi vivendi ratio statiii polilico et sociali maxime anteponenda

est, utpote quae hominis naturae et libertati magis congruat; ab

eaque deinceps homincs arbitratu recesserunt , ac pactione inita

inter se, quae contractus socialis appellatur, societatem efforma-

runt. Haec quidem Rousseau '.

Sic statum civilem homini prorsus accidentalcm esse decernit,

ab eius natura miuime pullulantem, sed mere genitum ex pacto

quodam et libera voluutate sociorum. QLiomodo autem exinde pu-

bhcam auctoritatem derivare conetur, id aptiore loco inferius ex-

plicabimus.

Haec doctrina tam evidenter rationi repugnat , ut nonnulli exi-

stimarint eam non ad factum verum enarrandum fuisse trarlitam,

sed esse veluti elegiara aliquam, qua corruplos illius temporis mo-res auctor deflere et carpere cupiebat 2. Sed quidquid de pia hac

interpretatione sit, certe fabula, de qua agitur, tot scatet absurdis,

ut simile aliquid vix aeger somniare potuisset. Nam hominem, qui

essentialiter rationalis est, ratione destitutum et solis operationi-

bus sensibilibus iuslructum tingit in eo statu,qui, utpote natu-

rahs, nalurae summopere congruus esse debuisset. Deinde , ho-

mini sic inlelligentia et usu ralionis orbato libertatem concedit

,

quae usum rationis subaudit, eaque remota ne concipi quidem po-

^ Discours sur 1'orig. et les fond. de Vimg. parmi les hommes<

2 Yide RosMiNUM. La Societa e U $uo fine\. \. c. 4^

lURiS NATUBAE ^09

lest. Taiidem , belluinam illam yitam hominis maxime propriam

esse slatuit; et tamen universum genus luima num ab ea recessisse

fatelur. Hae similesque absurditates ipsam hypolliesimintrinsecus

afliciunt, ac sibi non constare demonstrant ; ut omittam carentiam

absolutarn cuiusvis fundamenti, quo saltem verisimilis reddenda

erat. Eiusmodi igitur reiectis nugis ad veritatem constabiliendam

veniamus.

Propositio.

Homo socialis cst natura sua.

148. Proh. I. cx facto ipso. Xam ubique terrarum bomo aliqua

societate, plus minnsve perfccta, vel etiam, si lubet, barbara con-

tinetur. ^eqm id recenter habet originem, sed cum ipsis humani

generis primordiis planc connmditur. Nam quoad longissime prae-

leriti temporis memoriam revocamus et vetusiissimarum aetatum

raonumenta consulimus, liominem initio in domestica societate

creatum, deinceps succrescentibus familiis semper sociaU vinculo

adstrictum conspicimus. lamvero factum universale, perpetuum,

constans , non aliunde oriri potest , nisi ex inekiclabili propen-

sione naturae. Ergo homo non segTex et sohtarius, sed sociahs et

ad convictum cum ahis a natnra ordinatus esse dicendus est. Ad

remVictor Cousin: « Quando dicitis hominem natura sua socialem

« non esse, vos hypotliesim inducitis. At quaenam experientia ius

« vobis elargitur aftirmandi hominem ad societatem ineundam mi-

« nime rapi? Addo etiam: ecquod factum ad societatem humanam« in dubium revocandam argumenta suppeditat?Cavete, ne homo

» iUe, quem in statu naturah constituitis antequam socialis eva-

« dat, non verus homo sed ens quoddam rationis sit. Deprehen-

« distisne unquam naturam humanam se ahbi quam in societate

« evolventem? DifTerentia lemporum, locorum, slipitum diversitate

« quidem aliqua principium socialitatis atfecit, eidemque formas

« inter se discrepantes impertiit. Sed principium eiusmodi sub hi-

« sce varietatibus semper viguit, omnesque contrarios conatus su-

« peravit, et obstacula, quotquot occurrerunt, edomuit. Si forte

« obscurari, quoties memoranda quaedam innovatio contigit, ac

« fere exLingui in dissokitione aliqua generali visum est; mox ite-

« rum apparuit nova quidem indutum forma, sed longe potenliore

« ac sanctiore, quam ante, vi praeditum. Qnod cum ita sit, eritne

« qui milh ius adimat infcrendi hominem naturasua socialem es-

« se? Faclum, quod semper et ubique reproducitur in omnibus

2 1 ELEMEXTA

« pjaiie vicibus liumanae vilae, quid aliuil profeclo crit.^ nisi na-

« luraelex? An aliter legcs, qiiaemundummaterialem gubernant,

« a physicis colliguntur '?

»

Prob. II. cx nalurali hominis indigentia. Xam lioc inter Iiomi-

ncm et brtita animantia tliscrimen interest, quoJ haec iam a na-

livitate suscipiant ea, quae ad eorumdem conservalionem et tute-

lam requirunlur; liomo contra liis omnibus destitutus nascitur,

ita ut ail illa sibi comparanrla rationis nsn atque ahonmi mini-

sterio indigeat. Ergo ut ad rationis evolutionem, sic adsocietatemcum ahis homo vi naturae ferri dicendus est, nisi inferioris condi-

linnis quam bruta per dehrium liaberi velit. Apposite S. Thomas:« Xr.turale autem est liomini ut sit animal sociale et pohticum, in

« mjiilitudine vivens, magis ctiam quam omnia alia animaha; quod« quidem naturahs necessitas declarat. Aliis enim animalibus na-

" tura praeparavit cibum, tegumenta pilorum, defensionem, ut

« dentes, cornua, ungues vel saltem velocitalem ad fugam. Homo« autem institutus est nullo borum sibi a natura praeparato , sed

« loco omnium data est ei ratio per quam sibi haec omnia offlcio

« manuum posset praeparare, ad quae omnia praeparanda unus« liomo non sufflcit. Nam unus homo perse sufficienter vitam transi-

« gcre non potcst. Est igitur bomini naturale quod in societate mul-

« torum vivat. Amphus , aliis animalibus insita est naturalis in-

<' dustria ad omnia ea,quae sunt ei utilia vel nociva , sicut ovis

« naturaliter aestimat lupum inimicum. Ouaedam etiam animalia

« ex naturah industria cognoscunt aliquas herbas medicinoles et

« alia eorum vitae necessaria. Ilomo autem borum, quae sunt vi-

« tae suae necessaria, naturalem cognitionem habet solum in com-« muni, quasi eo per rationem valente ex nniversalibus principiis

« ad cognitionem singulorum, quae necessaria sunt humanae vi-

« tao, pervenire. JN^on est autem possibile quod unus bomo ad o-

« mnia huiusmodi per suam rationem pertingat. Est igitur neces-

« sarium homini quod in multitudine vivat, ut unus ab alio adiu-

« vetur et idiversi diversis inveniendis per rationem occupentur,

« puta alius in medicina, alius in hoc, alius in alio 2.

Prob. III. ex facultate loqucndi. HomiO tantuminter ceteraani-

mantia sermone fruitur vi naturae. Atqui sermo est vinculum so-

cietatis, et ad communicandum cum aliis totus quantus est diri-

gitur. Ergo naturae in^entio in bomine procreando minime fuitut

is vitam solitariam ageret, sed ut consortio ceterorum uteretur.

-i Cours d'hist. de j^hilos. mor. p. -I, lec. VI,

2 De Jiegimine Principum 1. 1. c. 2»

lUrJS XATLT.AE 21 i

Hoc argumeTitiim afTerUir etiam a S. Thoma sic aiente: « Hoc eliam

« evidentissime declaratur per lioc quod est proprium hominis lo-

« qnutione uti, per quam uuus Jiomo aliis suum conceptum tota-

« liter potest exprimere. Alia quidem animalia exprimunt mutuo« passiones suas in communi, ut canis in latratu iram, et alia ani-

« maiia passiones suas diversis modis. Magis igitur Iiomo estcom-

« municativus alteri, quam quodcumque aliud animal quod gre-

» galo videtur, ut grus, formica, et apis i. >•

Prob. IV. ex innata anUni benevolentia. Homo sic comparatus

osl uatura sua, utad communicandum cuni aliis eorumque neces-

sitiiti subveaiendum maximopere inclinetur. Sic qui scientiam pos-

sidi.-t, cohiberi nequit quominus eani exterius manifestet; qui ob

faustum eventum laetitia exsultat, aut ob Iristoni dolore tabescit,

alios secum laetari ut condolere cupit : nec quidquam aegrius fert,

quani amicis, quibuscum confabuletur, omuino privari. Itemque,

si in alios moerentes aut hilares incidit, iUico eorumdem alfectuum

particeps efficitur; si vero quemquam calamitate aliqua iactatum

comperit, insita vi propelHtur ad eius indigentiae opitulandum sive

opera, sive re, sive saltem consiUo bono.

Prob. V. ex perfectibilitatis conceptu. Ilomo perfectibilis est na-

tura sua, idque inter praecipuas eius praerogaUvas adnumeratur.

Sed perfecUbilitatis actuatio societatem et plurium inter se colla-

tas vires ac mutua subsidia requirit. Ergo etc. Et sane, nisi divisis

muueribus, quisque aliorum auxilio in ceteris fultus, peculiari

operi nervos intendat et praecedenUum generaUonum laboribus

adiutus propria inventa nepoUbus transmittat; humanum genus

sempereodem gradu consisteret, ac valdeangusUsperfecUonis ter-

minis concluderetur. Singula enim humanaindividua veluU fragmi-

na sunt quaedam integrae naturae;quae quaUs sit et quantum

valeat, non in uno aut altero seorsum plene manifestat, sed in to-

ta collectione, quae nunquam abrupta ad vires suas evolvendas

augendasque contendit.

Prob. VI. ex rationis clictamine. RaUo ordinem servandum et

ampliucandum praescribit. Atqui ordo sive in implendis officiis

,

sive in propriis servandis iuribus, sive in colendis arlibus aut scien-

liis, sive inceteris animi virlutibus explicandis in plurium socie-

tale maximopere elucet. Ergo etc. Unde sapienler TuIIius aiebat,

nihil principi Deo in rebus humanis esse gratius,quamhomi-

nes habere inter se societatem ordinatam etperfectam., quae cici-

tas clicitur 2.

\ Loco superlus citaio.

2!2 ELE.MENTA

Solcinitur difjicuUalcs.

Obilc. ex Roimeau. I. Ut status naturalis Ijominis dignoscatur,

ipsiim cxiicre oportet omnibns donis siipcradditis ct facnltalibus

arte cxplicatis. Ilisaulcm dcmplis, homo silvestris omuino acsc-grex apparct, ncc nisi sensionibus tantum instructus. II. Idcae uni-

Ycrsalcs opcsermonisac(pu'runtur. At scrmo homini naturalis noncst. In slatu igitur naturali liomo caretidcis univcrsalibus. III. Mnlli

reperti sunt homines in Mnerica et Africa ac locis polo proximisbcUuarum morc vivenles, sine religione, sine legibus, sine mori-hus; cuiusmodi sunt Ilurroncs, Ilulcntolli, Lnponii, aliique. At hi

in slatu naturali mancbant. Ergo conditio naluralis hcminis abel-luis miuime differt.

Ucsp. In primis falsum cst exucndum cssc homincm omnibuspcrfcclionibus arte acquisitis, ut slatus enim naturalis dcprchcn-datur. Sienimhae naturac humanae sunt conscnlanoae etexevo-lutione proflciscuntur pricipiorum

,quae homini indila sunt; na-

luralcm polius cius slatum constituunt. Status cnim naturalisille

cst, qui a principiis nalurac proccdit, et ad quem res omnis a na-

tura dirigituretpromovetur. Deinde etiamsi hishomo abstractione

cxuatur, non tamcn talis supcrcst, qualcm Rousseau comminisci-tur. r>ou cnim sola scnsibililate ornalus pcrsisteret, scd ratione

etiam instfueretur, quae essentialis homini est; tum domcsticasociclutc continerctur, in qua omnino nasci dcbuit, et ad civilem

cfrormandam tendcret, ad quam vi naturae incilatur. Ad alterura

Tcro, quod addit, reponimus utrumque a vcritate dcficcre: ni-

mirum ideas generales a scrmone pendere, et sermonem homininaturalcm non esse. Idcarum enim nnivcisalitns non a vocibus,

quae idcas subaudiunt , scd ex abstractione oritur, quae facultas

ad intelligcntiam pertinet et non loquelam scd obiccti pcrceptio-

ncm includit. Scrmocinatio autcm opiis naturae est, quaeorganaad articulatas voccs cdendasnobis conrormavit, ct vim idcas cumsignis associandi conccssit. Quoad tcrtiam obiectionem nemo cst qui

ignoret in praesenti historiae luce Rousscavium in describenda con-

diiione earum gentiumplane mcntitum esse. Etsi enimillae valde

barbaris moriijus utercntur; haud tamen ca stupiditatc laborabant,

quam iis iste fabulator appinxit. Nam ralionis usu fruebantur, ac

Dui lcgisque naturae notionem, utcumque dcpravatam et erroribus

implexam, aliquam tamcn possidcbant et consortio non solum do-

mestico sed etiam quadantenus civili utcbantur. Ccterum quidquid

sit de miseris eiusmodi natiouibus, probandum esset Rpusseavio

lURlS NATURAE 213

earum condilionem naturalem fuissc et non potius recessum de-

fectionemque a naturali statu,propter peculiares circumstantias

,

inquas fortuito iuciderunt. At de Rousseavio satis.

Obiic. ex Hobbcs 1. In stalu naturae quisque ius liabet ad omnia.

Hinc sequilur laedendi voluntas et mutuuni bellum omnium in

omnes. ^lec vero ciusmodi nocendi libido ex eadem causa omnibus

innascilur: Xam homines in stalu naturae vel sunt modesti et suas

vires aeque aestimantes, vel sunt ferocis ingenii ac tales ut nil

sibi non arro,'ient. Si hoc contigerii, profecto hi ad alios iniu-

ria articiendos incitantur; sin primum eveniat, voluntas laedendi

in illis exhoritiu" ex necessitate se tuendi a violentia aliorum ac

res suas suamque libertatem vindicandi. 11. Ingenia diversa sunt

et mutuo dissentius. Dissensus autemodium et contemptum parit

;

atque hinc nocendi desiderium etbellum emergit. III. Nisi ad mu-tuum beiium natura homines inclinasset, curviatores arma gere-

rent, cives fores aomorum claudercnt, suprema potestas miiitias

instrueret, etsimilia?

Resp. Hobbes his argutiis ineptire nemo non videt. Nam ius il-

lud omnium ad omnia, non inodo ex systemate resultat, quodfal-

sum esse superius demonstravimus; sed etiam pugnantibus inter

se conceptibus constat. Et sane ita cuivis hoinini competeret, ut a

ceteris acquo iure impediri et omni effectu frustrari posset. At,

quacso, quodnam novum genus iuris id est, quodnullus revereri

adsiringitur, sed omnes sine iustitiae iactura intringere possunt?

?\onne ad essentiam iuris pertinet, ut ceteros plane obliget? Quod

autem addit dc differentia inter temperantes homines et violentos,

id non ad roborandam sed ad infirmandam potius eius sententiam

dicium videtur, Xam si modesti illi homines suas vires aequi pen-

dunt, et aliis idem, quod sibi, permittunt; inter se pacem procul

dudio servabant. Bellum igitur ab iis excluditur; quod ad summuminter bonos vigebit et nialos illos qui ad inferendam iniuriam pa-

rali sunt. Sed ne id quidem ab inclinatione naturae procederet,

sed a morum perversitate, qua homines nequam seipsos inquina-

runt et ad laedendos alios incitantur. Quod autem fertnaturanon

a pravorum hominum sed bonorum consuetudine diiudicandum

est. Ingeniorum vero certamen, quod oggeritur, in primis com-

mune non est. Mutti enim pacilica mente donantnr et aliis facillime

acquiescunt. Qui vero ab aliis discrepant, modo cordati sint et

prudentes, salis intelligunt opinionum differentiarn nil concordiae

voluntatum detrahere debere. Ac si quando contrarium accidit, id

non ab ordiue naturac sed a defectu individuorum repetendum

est. Deaique tertia dinicultas, siquid valeret, bcllumnon modo in

^W BLEMENTA

slatu nalLirae scd otiam iii civi esse probaret. Nam etiam socie-

tate conslituta, cautiones illae adliibentur. Atneutrum revera pro-

bat. Non eniui quia natura ad alios laedendos inclinet, quisque a

violenlia alioruni munire se studet; sed quia mulli sunt, qui na-

turali benevolentia posthabita ab ordincnaturali reccdunt, idcirco

ad horum violentiam propulsandam praesidia individualia ct so-

ciaha conquiruntur.

Articuli:s II.

Quid naturalem societatcm hominis ad actumrcducat.

149. Si liomo, ut vidimus, sociahs cst naturasua; iam societa-

tem non opus faclilium et liberum, quGmadmodum llobbes et Rous-

seau somniarunt, sed opus a natura intentum et requisitum ha-

bendum est. lure igitur meritoque uaturalis csse afiirmatur; id

enim oplime dicitur naturalc, quod uon modo fundamentum ija-

bet in naUu^a, sed etiam a natura positive requiritur et ordini na-

lurae respondet.

At quoniam naturae ordinatio factum semper ahciuod exigit, vi

cuius concreta et reahs evadat (sicut ipsa cssentia hominis non-

nisi per factum creationis existenliam induit) ; lunc est ut quacri

possit quid proprie sociahtalem hominis ad actum reducat cL con-

crclam cfhciat.

Qua iu rc illud primo evidenter apparet , hominem per f.ictum

ipsnm existenhac quam recipit, in societate quadam conslitui.

Kon ffiodo enim in familia nascitur et educatur (quae certe socie-

tas quaedam est); sed etiam vi naturalium relalionum quibus er-

ga ahos liomines devincitur, cum iis universalem quandam socio-

tatem eiTormat,quae liMmana appellari po5set. Profecto si socic-

tas non ahud sonal, quam consensum voluntatumet operationum

pro scopo ahquo collalis viribus obtinendum; nemo non videt ho-

mines, quolquot exslant, societale quadam sub Deo omnium prin-

cipe etgubernatore contmeri; siquidem hoc ipso, quod lucem liau-

riunt, eumdem flnem, eamdem legem a natura proficiscentem

,

idem vinculum recipiunt mutui amoris, quo aUer alteri opitulari

adstringitur.

Yerum eiusmodi societas nimis gencraUs est et vaga; tum etiam

sanctione visibili cl forma positiva adhuc caret; ad quam adipi-

scendam genus lumianum paulatim tendit, quemadmodum in ter-

tio libro horum elementorum dicendum erit, cum dc iure interna-

lUKIS NATtJRAE 215

tlonali disseremus. Praeterea, illa societas niniiam distat a singu-

lis individuis; quae certe antequam cumtolo genere liumano suas

relationes explicant, eas explicent necesse est cum propinquiori-

ijLis individuis et familiis, quarum existentiae longe arclius copu-

lantur, et quarum consortio prorsus egent acl sufflcientem lutelam

et perfectionem procurandam. Haec igitur minor et magis arcta

societas, quae Ct'u//fl5 et generalius corpus polllicum appellatur,

ea est, de qua liic loquimur; et quae detiniri posset: coetus perfe-

ctus liominum, iuris fruendi et communis boni gratia sociatus.

Porro ad lianc ineundam liomines vi naturac ferri, satis persuado-

tur argumentis iis,quibus naturalem socialitatem hominis sni)ra

demonstravimus. Kon enim aliud revera est, nisi actuatio ordiua-

tionis illius, quam liomo a natura sortitur, et quam nisi compleat,

nec sibi satis providere, nec sua iura tueri, nec aliorum sr.bsidio

stabiliter uti, uec se atque alios ad debitam perfeclionem adducere

unquam poterit.

lam age quid hanc politicam societatem delerminet, in eaquc

actu iiomunes constituat; praesentis conlrovGrsiac argumentam cst.

Gui quaeslioni ut respondeamus, principio dicimus causam quae

civili consociatioui actum tribuit, generatim csse quodvis factum,

ex quo mutua hominum et famiharum iura et ofiicia ita ligoatur

et stabiha efficiantur, ut vere unitale quadam donentur ad com-

mune bonum pacihce et ordinate procurandum. Eiusmodi factum

pro varietate personarum , locorurn ac temporum multiplex esso

potuit , idque pro singularum rerumpubhcarum nativitale vesti-

gare uon ad phiiosophiam sed ad historiam pertinet. Ahcubi enim

fortasse fuit consensus plurium famiharum inter se acriuahum,

quae vei amore se tuendi contra pravorum inqjelus, vcl desidciio

communis auxihi stabhiter obtinendi, vel aha quavis de causa in

consortium. vitae civihs paulalim convenere. Alibi oriri potuil ex

dominatu potentis cuiusdam viri, qui iure vel iniuria iutensos vi-

cinos subegit , atque ad convictum cum suis sub certa quadam

conditione adstrinxit; vel ex adventu peregrinantium aut coiono-

rum quorumdam, qui in territorium praeexistentium incolarum

recepti sunt; vel ahis quibuscumque causis, quae inter iudividua

vel famihas tlxae societati efformandac impulsum auL occasionem

dederunt. Haec ut dixi fortuita sunt et mutabilia, quorum peculia-

ris indagatio historicorum propria est.

Mhilominus factum aliquodnaturale et primigenium exslat, quod

veluti genuina causa civitaiis producendae habcri dcjjct, quam cae-

lerae causae vi naturae subaudiunt , eamque prout possiint imi-

lanlur. lloc factum aliud non est quidquam , nisi naturalis fami-

216 ELEMENTA

liarum propagatio, qiiae ex primo stipile tamquam surculi enascen-

tes et rami vincula ex naturae manibus nexa inter se retinent ad

coiirerendas muliio vircs, ut se vicissini iuvent et, servatis cnius-

que iuril)us, curamunem felicilatem procurent. Et sane familia so-

cietas quiclem est , attamen impcrfecta et ad individuorum indi-

frentiis plene satisfaciendum minime sufliciens. At imperfcctum

non idcirco a natura progiguitur, nt lale mancat; scd nt in perfe-

ctum gradaiim mutetur, atque ad eiusmodi fiuem inclinationem

recipit a qua assidue soUicitatur et promovetur. Ergo iuxta natu-

rae ordinem et insitam vim familia huc tendit , nt in socictatcm

perfcctam transfornietur, quae Iiomini iuvando plcne suniciat.

Ilaec autem civitas vel civilis societas nominatur. Ad rem Tulius:

« Cum hoc sit natura commime omniuni animantium uthabcant

« libidinem procrcandi, prinia societas in ipso coniugio est, proxi-

« ma in liberis; deinde una domus, commnnia omnia.Inde autem

« est principium urbis et quasi seminarium reipubUcae. Scquun-

« tur enim fratrum coniuncliones, post consobrinorum sobrinorum-

« que; qiii cum una domo iam capi non possint, in ahas domos

« tamquam in colonias exeunt. Sequuntur counubia et affinitates,

« ex ([uibus ctiam plures prupiuqui; quae propagatio et soboles

« origo est rerumpublicarum i. »

En graphice descripta genuina civitatum et populorum genera-

tio, quae non minus rationi quam Instoriae respondet. Si enim mo-

uumenta scrutamur quoad antiquissimas et celeberrimas gentes;

cas non aliunde initio natas et in corpus quoddam polilicum coa-

iuisse comperimus, quam cx alicuius insignis familiae successiva

propagatione. Quare patet civilem societatem pro homine natura-

lem appellari , non modo quia eius naturae apprime consonat et

omnia quae in ipso sunt ad illam ineundam impellunt, vernm e-

tiam quia elementum illiid, quod hanc ordinationem ct propcusio-

nem explerc debet, si in primo suo fonte considcrctur, factum ali-

quod naturale est, nempe individuorum et familiarum mulliplica-

tio ope coniugii. Nec difricultatem tibi ingcrat quod a voluntate

indiviihiorum pendct ne succrescentcs famihae aho discedant et

mutuo separcntur. ?iani in primis eiusmodi voluntas sacpe ofd-

cium subaudit ab eoque obhgatur, cum videlicct aliquid a fami-

liis implendum apparet, quod extra consortium illud civile, a quo

separari possent, pracslari vel obtineri nequeat. Ex quo fit genera-

tim ut non omnes societates sint voluntariae^ sed ahquae sint obli-

galorlae. Dcinde etiamsi ad conlunctionem illam retinendam prae-

I De Olficiisl. 1] c. ^7.

lURIS NATURAE 217

cedens officium non adstringat, nihilominiis non inde efficitur ut

societas factitla dicatur. Yoluntas enim in eo casu reqaireretur

non ad creandum ordinem, sed mere ad ordincm sibi applican-

dum; quod certe , ut humano modo fiat , voluutatis intcrventura

requirit. Etiam ad ineundum coniugium voluntas necessaria est.

Xum idcirco coniugium non naturale sed generi humano adven-titium dices? Aliud cst quod voluntas aliquid crcct , aliud quodordinem naturae recognoscat eique obsequatur. Prinmm rem fa-

ctitiam exhibet, altcrumnaturalem sed humano more peragendam.Ignis cerle non comburit, nisi materiae combustibiii adinoveatur.

Dicesne propterea combustionem nou esse naturalem?

Hinc intelligitur quomodo Hcet societas naturalis homini sit; ta-

men sine iniuria naturae possit individuum vel etiam familia quan-doque extra civile consortium segregem et separatam vitam agere,

praesertim si magno numero personarum constct. Cum enim ten-

dentia adsocietatcm subordinata sit fioi ultimo et ofticiis quaein-

de consequuntur; si familia forte adsit quae certo dignoscat posse

se extra civile consortium in liunc tinem obtinendum incumbere,

et agrorum aut pecorum cnltu sibi satis providere; ea certe nulla

obligatione tenebitur ad societatem ampliorem,quae civilis dici-

tur, retinendam vel ineundam.

Hinc etiam infertur quod si quis divino ductu in solitudinem

agitur, ut se divinae contemplationi penitus addicat, et cura per-

ficiendi animum contentus celeris vitae commodis,quae a civili

societate proveniunt, se libentcr abdicet; iis profccto allius vitaG

genus init, quam sit vuigare et commune ceterorum iiominum e-

tiam in societate degenliimi, Proinde non vituperatione, scd lau-

de; non contemptu sed admiratione est dignus. Verum si ab hacvivendi ratione, quae supernaturalibus fulcitur adminiculis, men-tem abstrahimus, et solum naturalem ordinem consideramus

;pro-

fecto status solivagus extra ceterorum hominum convictum niiliis

naturae praeceptis absolute prohibctur. Attamen per se lougo im-

perfectior est statu civili; siquidem subsidiis caret,quibus ille a-

bundat, nec individuum ca perfectione donare potest quae in pa-

ciilca et ordinata societate facillime comparalur.

Articulus III.

Dc scopo societatis civilis.

150. Maximi momonti est in iure sociaU praesens vcstigatio; id-

que triplici potissimum ex causa. Primum, quia nisi iinis societa-

11

218 ELEMENTA

tis ct bonum, quod illa assequi nititur, ritc determinctur; dirigi

Bapienter nequit eius operatio, nec deliniri certo poterit ad quamdestinaiioneni implcndam civilis potestas spectare debeat. Deinde,

quia exinde repetendum est criterium quo perfectio cuiusque so-

cietatis diiudicetur; quae certe eo praestal^iiior erit et excellentior,

quo magis scopo suo propinquabit. Terlio, quia non aliunde quamex linis huius consideratione mensura depromi potest cum oflicio-

rum et iurium, quae civili auctoritati competunt, tum etiam limi-

tum quibub illa vi natnrae coercetur.

Porro eiusmodi cognilio a scientia suppeditanda est. Homines e-

nim principio ad societatem adducuntur instinctu potius,quam

ratione; saltem vaMe confusam nolionem liabentes niediorum quacipsis natura ad indigentiis tum physicis tum moralibus subvenien-

dum inconsortio civili suppeditat. At scienlia superveniente, quaereflexionem bominis rcpraesentat, idca illa lucidior dislinctiorque

efficitur; et scopo quem societas spectat declarato, cives ad perfe-

ctionem consentaneam procurandam longe melius disponuntur.

Quod cum ita sit, diligenter curaudum est ut scopus liic rite de-

terminetur, praesertim cnm ralionalistae bac quaestione valde ab-

utantur ad societalis ordiuem funditus evertendmn.

151. Qui ius naturae ante Kantium tractaverunt, finem societa-

tis civilis vel in salute publica, vel in felicitate con^miuni civium,

vel in tutela iurium, vel in securitatc interna et externa, vel in

progressu naturae bumanae, vel in copia bonorum externorum

generatim posuerunt. Quae effata saepe ambigua sunt et incerta,

saltem nimis vagantur et falsis interpretationibus ansam prae-

bent '. Kant investigationem hanc magisdefinire curavit, eiusque

sententiam plus minusve alii omnes rationalistae sequuti sunt. Ea

igitur prae ceteris explicanda et refutanda videtur.

Kant rationalistico principio innixus de absoluta hominis in-

dependentia prout ens rationale est , libertatem voluntatis , tam-

quam a ratione requisitam, homini tribuit; eamque in hoc collo-

cat, quod voluntas se mere a prlori ad operandum inflectat, nimi-

rum propter solam legem rationis, remotis ceteris impressionibus

\ Hanc ambiguitatis et confusionis notam incurrit ctiani opinio Rosmini,qui

nostris temporibus lincm sociolatis in cxplcll animi qnicte constituit. « L'appa{ja-

(I mento c il iine cssenzialc della socicta tli ttiritto c di fatto. » La Societd e il

$uo fine 1. 2. c. 3.

Multo magis idem dicendura cst dc Ahrens, qul scopum politicura ad hoc re-

ducit ut conditioncs ct niedia civibus suppeditentur, quibus ad evolutioncra pro-

priarum facnltatum incumbere possint, Coiirs de droit natiircl etc.

lURIS NATUr.AE 519

empiricis. lam vero liae impressiones, quae rcmoveri debcnt, du-

plicis generis esse possunl; aliae internae, quae ab appetitu et af-

fectibus animi; aliae externae, quae a vi quadam Immana actio-

nem nostram praepcdiente procedunt. Hinc ordinem moralem di-

stinguit ab ordine iuridico. ^^am quae legos tutantur libertatem

internam, et coactionem important ab homine in seipsum exer-

cendam, periinent ad moralem; quae vero respiciunt libertatem

externam et coactionem aliorum iubcnt ne ab agendo nos impe-

diant, ius constitunnt.

At quoniam bbertas externa per se limite caret, et cuique bo-

mini competit, et circa idem obiectum versatur, ncrapemundumadspectabilem; eflicitur binc ut mutuus inter homiaes conilictus

enascatur, quem ratio pati non potest. Quare praeceptum ab ea

imponitur: sic restringcndam csse Ubertatcm cuiusciue, ut simul,

constare possic Ubcrtas aliorum. Hoc praeceptum principiuin

cocxistcntiac appellat, ex eoqne dcrivari ail cetera, quotquot ex-

stant, praecepta iuridica, sive matrimonium sive dominium sivc

quasbbet alias hominum relationes respiciant.

Hinc stcitus seu politica societas exsurgit tamquam postulatum

seu requisitum, huius principii cocxistentiae. Nam cum homines

individui propter sensibilem. natnram, quae rationi conlradicit

,

ilii principio difiicileadmodumobtemperaturi essent; neccsse fuit

ut simul congregati vimpubUcamcrearent, quae potestate sua re-

nitens ad obediendum adigeret et rautuam coexistentiam tuerelur,

Quapropter civihs societatis scopus alius non est, nisi aequalis

coarctatio, atque ideo mutua harmonia, libertatis singulorum i.

ITanc doctrinam, in qua, ut dixi, omnes rationalistae et magnapars liberliuorum fundantur, nos breviter refellemus; deinde quid

scopum civilis societatis eHbrmet demonstrabimus.

PnoposiTio I.

Scopus civllis societatis reponl ncquit in mutua coarctatiom

et harmonia libertatis.

152. Prob. I. ex principiis, quibas opinio illa nititur. I\e ni-

mii simus, tria tantum attingemus: independentiam entis rationa-

nahs, absentiam morahtatis a niotivis empiricis, carentiam lim-i-

tum hbertatis externae.

Ac primo quidem, Kant et Rationahstae sententiam illam deri-

vant ex hypothesiindependentiae entis rationahs, quod iuxta ipsos

'i Elemenla Metaphysica Theoriae luris.

:'?0' ELKMENTA

noa alium finem pracstitiUam habet, nisi propriam sequi rafio-

nem. Atqui illa liypotliesis aljsurdissima est. ^'am ens rationale,

ucmpc lioir..;, {pjeniadmodum iri natu.ra pendeta Deo atque a Deo

ad existenliam delerminalur ; sic etiam in (inc et operationibus

camdem in<;!udit dcpendentiam. Quare a supremo illo rerumom-nium AucLore finem et normam operandi suscipiat necesse cst.

Deinde, Kant et Rationalistae subaudiunt omnes determinatio-

nes et mutiva cxpcrimentalia moralitate carere. Id etiam falsnm

esl. Xam ordo obieclivus, ex quo moralitas acliommi prolluit,

manifestatiir non cx solis abstraclis ct universalibus et ncccssa-

riis rationis principiis ; verum ctiam ex naturalibus rerum pro-

pensionibus et ex concrcto ordinc rcrum existentium, qui intelli-

tjeulia aut ratiocinaiione detei^itur. Kt sane quisstultissimamiliam

Kantii blaspliaemiam sine horrore audire j)Otest: immoralem csse

actionem ([uac ex amore Dei peraiiatur? }\iIiiIominus id in eius

iucpta doclrina tamquam consectarium rite deducium proponitur;

quandocp.iidem aaior uon est ratio, sed voluntatis motus et in-

clinatio.

Denique, illud etiam falsum est quod ainnt, libertatem exter-

nam pef-se spectatam carere limitibus. Nam id 'locum habet in

Jibertatis conceptu, qui abstraclione mentis ab omni obiecto et

concrcta operatione separctur; nou autem verum cst de libertale

rcali, quae circarem determiuatani sub ductu rationis ad operan-

dum procedit. Sic enim libcrtas optime coarctatur et limites acci-

pit tum ex obiecto, in qno versatur et cuius ordinem et natura-

lcm fincm invertere nequit; tum etiam ex officiis, ([ui])uspersonii,

quac operatur, adsiringitur.

Proh. 11. ex ipsa propositionis natura. Kantianushic societatis

scopus videlur esse negativus potius, quam positivus. Xon enim

aliud revera per se importat, nisi remotioneni impedimentorum,

quae a violentia pravorum hominum iuribus alienis infcrri pos-

sent, ct desitionem pugnae qua extra societatem vohmtates sin-

gulorum mutuo coDlIigerent. Qua in re ahquid simile praeseferre

videtur Ilobbesiani systematis. Gerte eiusmodi est, ut vel indivi-

duaUsmum vel despotismum parere debeat. Nam si sibi constare

veht; non ahnd officium civili potestati prescribere potest, nisi ut

limites elfrenae hberiali per externam coactioneni imponat. Cete-

rum vires civium propriae singulorumlibertati plane permittet, ut

tpusque tamquam separata quaedamexisteutia ad arbitrium ope-

retur; nulla communi meta omnibus praesLituta. At vero itasibi

rehctae singulorum activitates mutuo divertent, siue ligamine et

ordinatione sociali, ([uae nonnisi ex unitate positivi cuiusdam ii-

nis, ad quem socii dirigantiir, provenjre potest,

irRis xAtuaAE 221

Quod si sGiileiilia illa , sibiffietipsi clissentietis, civili potestati

,

pracler concordiam mumac lihertatis, iiis tribnit praescribenrii

aiia bona concursu sinii-iilorum civium obiinenda; facile ad de-

spolismum adducet. aou eniin normam uUam praebet et limites

a fine desumptos, sed confuse el indoterminate libertatem harmo-nice coercendam iubet. Quare ausam dat civili auctorilati ut

omnia se possc arbitretur, et se rationem socialem appellans, au-tonoimm ommino faciat, imitatione rationisindividualis, quae iu-

xta Kantium nonnisi sibimetipsi auscultare et obedire tenetur.

Prob. III. ex corollarlis quac conscquuntur. Primum corolla-

rium esl interitus totias moralitatis publicae. }^am, cum cpiaequc

praecepla iuridica, circa quae coactio exerceatur, non aliunde in

bac Iiypothesi deriventur, nisi ex principio coexistentiae ; nibil

civilis potestas prohibere poterit ex iis rebus, quae ita bbertati

unius favent, ut alterius libertati non noceant. Ilinc neque suici-

dium, necp.ie blaspbemiae, neque sacrilegia, nequepubbiicascan-

dala prohibebit; et pactiones utcumque turpes, modo fiantmutuo

consensu partium, permittet tamquam iuridice indifferentes; pro-

pterea quod libertatem contralientium minim.e laedunt. Et sane

rationalistae, cpai severitati Logicae tenacius adhaerent, aperte fa-

tentur societatem non posse suis legibus neque divortia, nequepolygamiam, neque incestus damnare aut punire, modo ex libero

consensu oriantur; siquidem iuxta Kautianum principium nequit

vis externa adhiberi contra usum illum libertatis, qui alterius li-

bertati non detrahit.

Aliud corollarium est integra separatio societatis politicae ab

Ecclesia, quae extra ambitum iuris evagari cogitur, iitpote quae

a principio coexistentiae non emergat. Immo ad ius sociale per-

tinebit indifferentismusreligiosuset atbeismuspoliticus; siquidem

non plus coarctanda libertas est, quam requiritur ut libertas alio-

rum non adimatur; iussio autem uhius cultus praefatam mensu-

ram excedit.

Tandem, ne plura persequar, gubernium eo plus tenderet ad

interitum; quo magis cives in honestate proiicereut. >iam guber-

niuni iuxta Kant et ralionahstas propterea unice institnitur, ut'ope

coacticmis externae principium coexistentiae ad actuni reducat.

At cpio arctius bomines bonesto adhaerescunt, eo minus indigent

externa coaclione pro lihertate aliorum observanda. Ergo ultimus

terminus Iiuius progressionis, qui saltemutexemplar proponilur,

est desitio omnimoda regiminis socialis , nimirura anarcbia. Et

quoniam quaeque res ad sui conservationem vi naturac impelli-

tur; politica auctoritas, ut se lueatur, dcberet assidue progressum

222 ELKMENTA

civium in via lionGstalisct virtulis praepcdire. Kn ilaqae pulcher-

rimus coucenlus ordinis socialis , rationalistarum sapientia plane

(iignus! Ex una parte subditorum multitudo,quae morali pro

f^^ressu ad auctoritatcm gulicrnantium pcrimendam nititur; exalia

gul)crnantium auctoritas, qnae, ne mortem incurrat, ad moralemsubditorum progressum iugiter debilitandum contendit.

PROPOSITIO II.

Scopiis poUticus est onlo exterior^ pro corauni prosperitate

sociorur.i^ Intcrno moralitatis orclinc informatus.

153. Proh. primapars. Scopus politicus ex unaparte positivus

csso debet; siffuidem qiiifkiuid a naturaprocedit, ad positivum sco-

pum ordinatur: ex alia excedere nequit vires naturales subiecti,

cui proponitur; siciuidem natura scopum non praestituit, nisi vi-

res necessarias ad illius adeptionem impartiatur. Atqui id appri-

ine verum cstde ordinc cxlerno, qui ex mediorum apparatucon-

surgit prosperitati sociorum opportuno. Nam ordo hic, ut patet,

non sola negationc, scd etiam positione constat ; et ellicacitati so-

ciali ac puhlicac optime subiicilur, quippe qui visibilisest etex-

terna opcratione procuratur.

Proh. secunda pars. Scopus societatis respondere debet natu-

rac sociorum , et principio ex quo societas ipsa dimanat. Atqui

natura sociorum pcrsonalis est, ac proinde conceptum finis olTert

in singulis; principium socialitatis in mutua bcnevolentia potis-

simum cernitur. Ergo bonum,quod per socielatem intenditur,

commune sit nccesse cst, seu tale ut in omnes cives aliqua ratio-

ne redundet.

Nec veraeiusmodi bonum determinata quadamutilitatis specie

continetur; sed omnes relaiiones spectat, quae ex privato familia-

rum circulo in amplum ordinis publici ambitum se protendunt.

Gum enim societas ad perfcctionem individuorum natura sua or-

dinetur; omnibus eorumdem propensionibus rite explendis et vi-

ribus augendis operam datura est ordine illo externo, quem pro-

curat; hcet aliqua praestare teneatur rigore iustitiae, alia autemofficio dumtaxat beneiicentiae. Sed, sive unum sive aliud facit, in

neutro ofOcio implendo extra scopum proprium evagatur. Idcirco

eiusmodi bonum generali vocabulo prosperitatis significavimus.

Proh. tertiapars. Societas respectu individuorum non finisest,

sed medium. Nam societas personis constat;personae autem in hoc

dislinguuntiir a rebus, quod finis rationem amittere numquam pos-

iTJRIS NATURAE ^23

sint. At vero medium in tantum tale est, in quantum tendit in bo-

num alterius. Ergo socielas tendere debet in bonum individuorum,

ex quibus coalescit. Sed bonum individuorum nullum est, nisi ad

ordinem moralem pertineat, vel saltem ordine morali informetur;

siquidem destinatio hominis in Iiac vita est ordo moralis: bonumautem cuiusque entis vel est ipse tinis, vel suntea quae cum fine

nectuntur. Ergo societas civilis,quoniam ordinem moralem pro-

curare directe nonpotest (siquidem is internusest, et ab interno

procedit); illum procurare debet saltem indirecte, quatenus ad

eumdem conservandum et fovendum dirigat externum ordinem

cui adlaborat.

Haec nostra sententia sic explicata, ad rem quod attinet, nondifferre videtur ab ea

,quam proponit Taparellius inquiens : « II

n fine immediato, per cui opera direttamente la societa, e il bene

(t commune esterno, ordinato all' individuale interno di tutti gli as-

« sociati e subordinato al loro ultimo fine -<. » Quod quidem sa-

pienter dictum est. Nam finis rei alicuius cum respondere debeat

naturae, quaresipsaconstituitur; praescindere nequit a relatione

ad finem alterius rei,pro qua res prior tota quanta est instituitur.

Atqui societas tota quanta est instituitur propter bonum civium,

qui illam efformant. Ergo finis civilis societatis praescindere ne-

quit a fine ipsorum civium., sive proximo sive ultimo.

ARTlCULtS IV.

De structura societatis civiUs^

154. Explicata origine a qua procedit, et explicato fine, ad queni

tendit civili socielas explicanda nunc sunt elementa, ex quibus

llla coagmentatur. Qua in re, distinctionis et claritatis gratia, se-

paratis punctis innuemus quae magis videntur esse necessaria et

captui tironum accomodata,

L

Elejnenta essentialia societatis sunt multitudo et aucioritas^

seu subcliti ct supcrior.

155. Societas est corpus unum, licet non physicum, sed morale;

tum etiam est coetus plurium pacificus et ordinatus, At vero in

4 Com Elementare di mtuml dirillo 1. IVj art, i

25^ i ELtlMENTA

corporo, qnod vcra unilate gaiideat, sicut nccessc csl dari partos,

quac uuiuntur, sic cliam oportclcssc principiuni aliquod unionis,

seu yim aliquam quae partcs in muluaiunctionc conlineat. Itcm-

que in coctu pacifico ct ordinato sicut rcquirunlur pcrsonac, quac

pacc et ordinc periruantur; sic poscitur principium, quod paccm

iilam, scu couscnsum voluntatum jiignat, et ordincm procurct

,

ncmpe liarmoniam in singulorum rclationibus. Ergo liacc duo ele-

mcnta csscntialitcr ad socictalcm perlincnt, et sine iilis socictas

no mcnte (piidcm concipi potcst. lamvcro parlcs c quilnis corpus

moralc societatis cirormatur, ct pcrsonac qi]il)us coctus cius coa-

Icscit appcllantur muUitudo; vis gigncns unilatcm in co corporc,

et priucipiuin procurans ordincm el paccm in illo coctu,.appcl-

latur auclorilas. Patel igitur multitudincm et auctoritatem elc-

mcnla cssc esscntialia, cx quibus socictalis natura consurgit.

Idcm per sc clarct dc supcriore ct subdilis. Nam supcrior niliil

aliud cst, nisi auctoritas concrctc spcctata, nimirum quatcnus iu

persona aliqua individua vcl inaliquocollegio rcsidct; subditiau-

tem niliil aliud sunt, quam ipsa multitudo prout ab auctoritate

regitur, eique ordinem diclanti subiicitur.

156. Ut quisque facile pcrspicit, auctoritas civilis in iurc con-

sistit poncndi ordincm in multitudine ad tinem civitatis asscqucn-

dum; subicclio civilis in obedicntia reponitur quoad scqucncluni

impulsum ab auctoritate proccdentcm pro adcptione liuis illius.

Hinc consccjuitur auctoritatcm maximopere differreadominio, et

subicctioneiu civilcm ascrvitute. Nam dominium, ut alias dictum

est, in facuUatc consistit disponcmii pro kibilo de rc aliqua ad

propriam utiliiatem. Quareeius charactcrcs non modo discrepant,

verum cliara contradiccntcs omnino sunt notis, quiluis constat

auctoritas. Et sane dominium vcrsalur circa rcs, non circa pcrso-

nas; eius nsus proccdit a voluntate, non ab oflicio; eius fmis est

iitilitas non aliorum, sed domini. Contra auctoritas directe ope-

ratur circa pcrsonas; eius cxcrcitium a ratione praccipitur; non

spcctat bonum superioris scd totius communitatis. Itcmque scrvus,

in quantum ciusmodi comparatur rcbus S; absolutcpeudct ab ar-

bitratu domini; actionc sua nuUo modo proprium, sed domiui

emolumcntum intcndit. Nil tale accidit subdito,qui in quautum

subdilus rationem personae retinct ac propriis iuribus ornatur;

\ Disimus in quanliim eiusnwdi, iilost quatcnus praccisc servit et in opcva-

ttone consideratur quam altcri collocat. Nani si consitlcrctur quoatl naturam in

quantum homo cst, porsonali tlignitatc fruilur,qua Dominum ipsum aequiparat;

tum iuribus instruitnr quac a ncmine yiolari debent.

lURlS XATrRAE 525

ad operandum movetiir non ab arbitrio , sed alege,qnao, iitdi-

ximus, ordinatio rationis est; operaiionem pouit non propler pri-

vatam imperantis, sed propter utilitatem communem totius cor-

poris socialis, quae in omnia membra acproinde in ipsum etiam

qui operatur, sicutin superiorem, (jui caput est societatis, rcfun-

ditur. Quapropter subditus ita imperio subiicitur , ut subiectione

illa non alteri, sed sibi servial; etsi non seorsum inspecto sed.

quatenus iunctione cum aliis societatem eilbrmal, ad quam augen-

dam directe spectat bonum sociali operatione procurandura.

Oua in re seduio cogitandum est, bouum commune non esse idem

ac bonum maioris partis, sed esse bonum totius comnumitatis

quod vel directe vel indirecte in utilitatem omnium cedat, et quo

nemo privari potest, nisi in poenam patrati facinoris a corpore so-

cietatis abseindatur. Quare societatis natura omnino pervertitur,

quoties numerus aliquis sociorum, sive magnus sit sive parvus, ad

se omnem utilitatem iDublicam revocet; ceteris exclusis et inopia

omnisque culturae carentia laborantibus. Immo socialis iustitia

laeditur, etiamsi vel unius dumtaxat socii praesidium ac tutela ne-

gligatur. Quapropter nemo non videt quantopere iuri naturae re-

pugnent illae respublicae, in quibus una tantum pars civium so-

spiratur et floret, altera misere tabescit et angitur.

II.

MuUUudo socUiUs proxUnc non conslat UuUmduis sepciralis

scd faniiUis.

157. Rousseau et Bcccaria socictatem non vi naturae sed ex li-

beroarbitratu sociorum derivantes, eam ut collectionemnon tami-

liarum sed individuoruui traduxerunt. Idem faciunt rationalistae,

qui abstractione mentis societatem dissolvunt, eamque denuo re-

dintegrant per implicitum saltem consensum singularumpartium.

Sed baec sententia falsissima est. Primum, quia vel fabula de stalio

ncUurac^ vel lictione iuridica innititur omnino arbitraria. Deinde

quia societalem assimilat uon corpori viventi, cuius partes sint

organicae ; sed corpori plane inanimi, quod sola molecularum coa-

cervalione constet aliqua attraclione mutuo cobaerentium. Tertio,

quia processum pervertit naturae, quae ab imperfecto ad perfe-

ctum incidens, primum societatem in coniugio, deinde in familia

latius explicala, tandem in civili consortio reponit.

Ea igitur opinione rciecla, dicimusindividua civilem societatem

clformare, quatenus iani ante ad familiam perlinetetdomesticam

ir

226 ELEMENTA

societateni conslitiiunt. Id patet tuni cx eo qnod individua vi solius

familiae integrilatc et perennitate donantiir; luni ex eo quod fa-

miliae concoptus et necessitas arctiore vinculo cuni lioniinis natu-

ra copulatur, quani conceptus et necessitas convictus politici. Ouare

sive oido rationis, sive propensio s-jusibilis, sive processus origiuis

consideretur; individuum prius raniiliae dcinde civilati coniungi-

tur; immo per se in tantum civitati coniungitur, in quantumcivi-

tati coniungitur familia ad quam pertinet, et quae ad civitatem

enbrmandam veliUi pars concurrit. Praeterea, iura domestica an-

teriora sunt iuribus civitatis et magis insoluljilia; nec sociali au-

ctoritate unquam immutari possunt autimminui; sed potius soli-

dari debont et cautionem ac tutelam accipere. Ergo individuum,

iuxla ordinem naturaii^ fortius et prius illis adstringitur, quam ad-

stringatur iure civitatis. Ergo civile vinculum iam subaudit in indi-

yiduisvinculadomcstica; ac proinde in tantum civitasexindividuis

efllorescit, in quantum individua iam ante familiis alligantur.

IIL

Constiiutio naturalls soclelatis debet esse organica

non mecJianica,

158. In lioc organismns a meciianisrao differt, quod Jiic mate-

riam assumit omnino inertcm et artificiose disponit ad mere exe-

quendum motum, quem vis aliqua loti imprimat moli; illecontra

materiam cxtiibet in suis partibus iam peculiari structura dona-

tam; ct licet virtute aliqua principali totum compositumregatatque

ad Hnem unum ordinato coaducat; tamen singula organa propriis

viribus aiTecta subaudit, quae in suo gyro per se operentur. Exem-plo sit corpus hunianum, in qno caput non sibi vindicat officium

ceierorum membrorum, sedea tantummoderatur et gubernatproincohuiiitate totius compositi. Vel etiam exemplo sit liarmonia fa-

cultatumhumanarum;quaecerteitaunitate donantur, ut ratio ce-

teris imperet et ordinem praescribat pro exigentia finis, ad quemtotus iiomo adducendus est ; sed minores vires nequaquam absor-

bet, nec in sui meras derivationes convertit.

Id maxime locum habere debct pro societate civili, qnae ex per-

sonis coalescit, non rebus; et quae processu naturaU a minoribus

consociationibus gradatim enascitur. Et sane ex eo quod cives

personae sunt propriis iuribus et hbertate individuali gaudentes,

enascitur ut propria activitate uti pro finibus quibusdam particu-

laribus assequendis atque ad id rautuas etiam vires siraul conferre

ITRIS NATURAE ^Tf

possint. Hinc saope diversa efflorescunt consortia, puta ad artes,

industriam, commercium, litteras, scientiaspertinentia, quaelicet

influx.um aliquem a supremo principio politico recipiunt ne a

communi societatis scopo deerrent : tamen interno fine , interna

vi, interno motu, internis legibus spoliari non debent.

Ex eo autem,quod processus naturae gradatim fiat , efficitur

ut familiae primum municipio , deinde provinciae , tandem inte-

gro stalui seu societati politicae ab alia prorsus independenti

elementa suppeditent. Quare familiae sic magnum totius reipu-

blicae corpus componunt , ut antea arctioribus quibusdam yin-

culis nexae et angustiore ambitu explicatae , minores societates

efforment proprio organismo et fme et efticacitate praeditas. Has

vitali omni et intrinseco impulsu \iduare atque in meras con-

vertere machinas, quibus a principio externo dumtaxat motus

et directio imprimatur , improvidum est et ordinationi naturae

dissentiens.

Hinc intelligitur quid iudicandum sit de inlemperanti iilo cen*

tralismo^ ut aiunt, quo inferiores societates omni spontaneo mo-

tu destitutae non aliter concipiuntur quam ut rotae et inertia

quaedam instrumenta ad motum aliunde receptum exequendumdestinata. Id rationi repugnat et ipsi incremento boni socialis est

maxime noxium. Nam sociorum vires enervat, et societatem quo-

dammodo perimit;

quae non aliter vivit et progreditur , nisi

quatenus eius partes organica etiam textura constant et pecidiari

vita ac motu informantur, licet sub moderamine supremae cuius-

clani virtutis, quae singulas harmonica unitate donet et adfinem

totius corporis consequendum dirigat.

CAPLT TEirnLM

i)E SUPREMA POTEBTATE CIVILL

Suprema po^estas, quae etiam summum imperium^ et propter

dignitatem, quae fulget, maiestas quoque nominatur ; defmiri po-

test : ius gubernandi rempublicam ; seu moralis facultas ab alia

independens,qua civium actiones ad commune bonum dirigan-

tur. Dicitur moralis facultas ut distinguatur a vi mere pliysica et

eius genuina causa explicetur. Tota enim quanta est , a ratione

procedit,quae dictat

,proposito a natura fme , illico potestalem

subieclo fieri se ad illum dirigendi ac promovendi. Additur : ab

alia independem , ut dos explicetur supremae auctoritatis,quaq

228 ELEMENTA

ccrte, ut suprenia sit , altori poteslati politicae subiecla esse nondebet. Pars vero illa : clvluni actiones materiam exprimit , circa

qiiam ius gubernandi versatur. Denique bonuni comniune denotat

liriem qiieni publica potestas spectat , et qui a privalo scopo in-

dividiioniin et ramiliaruni difTert. De hac itaque potestate gene-

ratim dis[)iitaluri, eius originem, sidjiectum, formas quas induit

,

ac modos quibus trausmiltitur, investigabimus.

Articulus I.

De origine supremae potestatis.

159. Qui, ad origincm societatis explicandam, ex statu natu-

rae proficiscuntur opposito stalui civili;iii, quod consequens est,

publicam potestatem ex contractu repetunt, et etfatum illud san-

ciunt : Nuiluni inipcriuni sine pacto. Ilaec tlieoria communis

est omnibus iuristis protestantibus a Grotio usque ad recentes

ralionalistas •. Sed nemo eam ulterius promovit,quam Rous-

seau; qui in opore,

qucn: dc contraclu sociali inscripsit, aper-

tum ius rebeliionis cx ilia derivavit. En eius doctrinae summa.

Libertas liumini esseulialis est , et nunquam ab eo alienari valide

potest. Hinc cum liomines in soclelatem conveniunt, nequil haec

legitime iuiri , nisi tali forma politicac unionis decoretur,qua

libertas singulorum non laedatur ; sed quisque ita obediat au-

ctoritali ut nou obediat nisi sibimelipsi et revera liber, ut ante,

maneat. lamvero ut luiiusmodi forma habeatur , in qua problema

polilicumsitumest, hanc unicam viam patere ait, ut nempe quis-

que socius omnia iura quae possidet , societali prorsus cedat.

Ilaec unica problemalis illius sohuio est. Nam, cum quisque ci-

vis sit aequc pars lotius corporis socialis , aequali parte potitur

summae conflatae ex iuribus singulorum et toti illi corpori tri-

butae. Quare hac sola via cives ob reciprocitatem tanlumdem

recipiunt quantum dederunt, ac proinde cessione sua nihil amit-

1 Nc omnlum sentenlias sinfjillalini comraemoi'cm, icfcirc sufficlat vcrba quibus

Vuttcl lianc opinloncm proponit. « Cctte autorite,

appartient origlnairemcnt et

« csscnticUcmcnt au corps meme de la socictc, auquel cliaquc membre s'est soumis

« et a cctlc lcs tlroits quil tcnait ilc la nature,

tle se contiuirc on toutcs choscs

«I suivant ses lumieres, par sa proprc volontt- et tle se faire justice lui-memc. Mais

« le corps tlc la sociote nc rctient pas toujours a soi cette autorite souveraine;

« souvent il prcml le parti tlc la confier a un st'nat, ou a unc seule pcrsonnc. Le

« scnat ou ccUe personne cst alors le souverain. » Le droit de gens t. I ,L ^j

cli. IV.

lURIS NATURAE ' 229

Uint. Acl hoc tamon duae conditiones requinintur : primum ut

cessio sit absoiuta omnium iurium, secus aequalitas non vigeret

pro omnibus; deinde ul non fiat peculiari personae aut coetui

,

scd tantum integrae communitati.

Porro ex hac ahenatione iurium et voUmtatum pecuHariumnascitur ius et voluntas generalis totius sociatatis tamquam unius

personae moralis. In hac residet summiim imperium; quod licet

a singuUs etrormetur ; tamen, prout unitas quaedam est, singulis

praeest ^. Hoc summum imperium a coHectione civium alienari

non potesl ; ac proinde popuUis essentiaUter est princeps {il po-

polo sovrano) ; immo eius auctoritas tam sacra est , ut nec di-

vidi^ nec repraesentari nec limiie affici unquam valeat. Sic po-

puU inaUenabiUs et absoluta maiestas consUtuitur , ad quam tota

Rousseavii doctrina reducitur , et vi cuius principes , senatus , et

aUi omnes qui auctoritatem exercent , non aUud revera sunt nisi

simplices magistratus populi ab eius nutu pendentes. Quare cum])opulus, sediUone facta, iUos de gradu deiicit, propriouUtur iure;

nec rebelUs appellandus est, sicut non appellatur rebeUis princeps,

rjiiid administrum aUquem munere destituit. Haec irrefragabilis

naturae lex est , contra quam vim nuUam Uabet quaevis alia po-

liUca conslitutio. Sic legiUma efUcitur perduellio ; immo in ius

couverUtur, quo uU pro lubito licet muUitudiui 2.

^ (I A 1'lnstant au lieu tle la personne partJculiere de cliaque contractant, cct

(I acte (l'association proJuit un corps moral et coHectif compose tVautant de mem-« Lrfcs que l'assembloe a tlc voix ; la quel re^oit de ce meme acte son unite, son

« moi commun, sa vie ct sa voloute. Cttte personne publique qui se forme ainsl

« par l'union tlc toutes lcs autrcs prcnait autrcfols le nom tle Cite et prend main-

« tenant cclui de rcpublique ou tle corps politique, le qucl cst appclle par scs

tt mcmbrcs Etat quaml il est passif, Soutcrain quaud il cst actif , Puissance eu

« le comparant a ses scmblables. A Tegard des associes ils prendent collectivement

M le nom de peuple et s'appellent en particulier Citoyens, comme participans k

« lautorite souverainc, et sujets comme soumis aux loix de 1'etat. » Du contract

social 1. I, c. o.

2 Haec tbcoria aliud non est quidquam nisi protestanlismus ordini politico

appiicatus. Audiatur Stabl, tcstis bac iu rc mininie suspectus. « La Rifornia della

« Chiesa nel secolo dccimosesto assunse ad un tempo prcsso i popoli latini e nella

« partc rifgrmata un carattore assolutamente politico. Siu dal principio s' inscgno

« nclla Costituzione dcUa Cbiesa questa dottrlna: cbe , cioe, secondo un ordine di-

« vino immutabile (iure divlno) la comunanza cristiana , siccome la conmnanza

« de' santi, dcbba avcre il potcre supremo ucUo cose ecclesiasticbe. E si ando cosi

« innanzi in alcuni pacsi e spccialmcnte dove la potesta politica si opponeva alla

« riforma oppure alla sijnoria della comnuinita ecclcsiastica ,da sostencre cbe la

« commiyiita tt^' gaoti ,il popolo di Dioj abbia da lui riceyuto il supremo poter<^

230 ELEMENTA

PoiTO iit Imec (leliria,qiiibus rccens Jibcrlinismiis agitalnr, di-

liicide refutemiis et veram doctrinam de origine potestalis trada-

mus, sequentes couslabilimus propositiones.

Propositio 1.

Thcoria Rousscavii civilem aiictoritatem ex contractu

derivans absurdissima est.

100. Prob. I. ex principio in quo fundatur. IIoc principium

csl inalienal)ilitas libortatis humanae; qua in re, ut mos sophista-

rum est , ami)iguitate vocis abutitur. Nam libertas dupUci sensu

accipi potest : nempe vel quatenus opponitur servituti proprie di-

ctae , vel quatenus opponitur subiectioni civili,qua homo au-

cloritati alterius iit obnoxius. Prima alienari ab homine nequit

;

siquidem homo, ut saepe diximus, in mancipium, quod rei pror-

sus assimileler, convertendus nunquam est;propterea quod di-

gnitas personalis ex eius essentia dimanat cum eaque non solu-

bili nexu connectitur. Secunda e contrario non modo alienari po-

test; sed etiam ad eam alienandam natura ipsahominem inclinat;

quae, ut alias diximus, hominem socialem effecit. Nec vero iUius

amissio libcrlali hominis propriae reluctatur, sed consonat potius.

Nam cum hoiiiO luUura sua sit raUonalis; libertas hominis propria

ea est, quae ralionem pro duce habet ac norma operandi. Atqui

pcr subieclionem civilcm homo subditur legi, quae ordinatio ra-

tionis est. Ergo subicctioncm induit, quae hominis naturae respon-

det , et quam eius libertas non exlex sed raUonalis non respuit

sed requirit.

Prob. 11. cx rcpufjnantia ipsa quctm contractus inducit. Fere

quot sunt verba , lot sunt absurda,quae contractu illo Roussea-

viano includimtar. Sed ne prolixiores simus, aliqua tantum in-

nucmus. Primo, statuit cives ccssione illa intcgra iurium, quibus

gaudent, aequalcm viritim partem conferre ad summam, quae in

toto residet, eirormandam. Qua in re libertatcm cum aequalitate

confundit. Sic enim ratiocinari videtur: omnes contrahentes liber-

B in gencralc,

c pcro aiiclie quanto alla societa clvile, e quintli abbia il tliritto

«( anzi il tlovere di deporre quci rc cbe resistcssero ai prccctti di Dioj uon chc di

<i giudicarli e punirli. Da qucsta teoria nacquero le violenti agitazioni di Scozia e

« (1'Inghilterra, e in Inghilterra specialraente la rivoluzione politica ; la quale non

« ostante la sua profonda differenza, si suole a ragione considerare corae foriera della

> francese. » Storia della Filoso^a del Diritto etc, lib. 3, sex. 5, c. -i.

lURIS NATURAE 231

tate fruantiir ; crgo omnes aequaliljus iuribus ornantur. Quod ita

non est; siquidem ex libertate non aequalitas iurium sed inaequa-

litas potius emergit. Nam effectus,qui ex libcrtate oriuntur, hoc

ipso quod ex libertate oriuntur, diversi sunt; diversitas autem ef-

fectuum diversitatem iurium conslituit;quae concrete spectata

semper a facto aliquo determinantur.

Deinde , ad libertatem servandam mediuma proponit libertati

maxime infensura, quale est exspoliatio omnium iurium. Sic enim

persona in rem penitus transformatur et merum mancipium so*

cietatis efficitur. Nec reciprocatio,quam iactat , iura illa indivi-

duis restituit; siquidemhaec non aliud largiretur, nisi aequale ius

suffragii in publicis debberationibus. Ceterum bona omnia et fa-

cultates el vilam ipsam singulorum civium sub ditione absoluta et

arbitrio pluralUatis relinquit. Ergo quisque civis tyrannidi subii-

ceretur. Immo ipsa pluralitas in eodem discrimine versatur. isam

singula eius membra,quemadmodum eo tempore

,quo maiorem

numerum conflant , in ceteros absolute dominantur ; sic postea

propter contrariam pluralitatem^ quae iugiter enasci potest, eam-

dem miseram conditionem subibunt. Ita societas in vagum quem-

dam et perpetuum despotismum transmutabitur; quo cives omneseffraenis cuiusdam et incerti domini arbitrio commissi , deteriore

iugo premantur, quam vetera ethnicorum mancipia.

Tertio, manifestam contradictionem incurrit, propterea quod ex

una parte libertatem individualem alienari non posse decernit, id-

que tamquam fundamentum totius pacti socialis constituit; ex alia

individua ita sua iura communitati cedere iubet , ut ea amplius

revocare nequeant. Haec autem vehementer pugnant inter se. Namvel individuum ita natura sua est liber, ut nunquam irrevocabili

pacto se obligare possit alicui; et tunc ne toti quidem corpori so-

ciali ita submittendus est, ut ncfas ei sit a contractu illo deinceps

resilire. Yel perpetua et irrevocabilis obligatio iibertati naturali

hominis non repugnat ; et tunc corruit fundamentum,quo Rous-

seau nititur, ad proprium systema excitandum. Quod autern sub-

iungit: idcirco pactionem contractus socialis a singulis seorsuminclividuis revocari non posse^ quia coactio^ quae incle sequitur,

in hoc consistit ut quisque adigatur manere liber ; scomma est

plane ridiculum et ad insultandum rationi prolatum. Quae enimumbra libertatis adhuc superesse potest, in eo systemate, quo sin-

guli cives omni prorsus iure omnique propria voluntate spohati,

iure tantum suffragii gaudent, quod nullam ipsis ne quoad vitara

quidem cautionem certam affert,propter continuum periculum

coiitrariae plurulitatis, quae condari iugiter posset?

23^ ELEMENTA

Sed loTigius, qiiam par esl, progrederemur si omnes repugnan-

lias liuius deliranlis sophistae langi vellent. Ad nonnullas absur-

das illationes, quae ex eius systemate conseqnuntur , veniamus.

Prob. III. ex absurcUs quae enascantur. Primum omnis mora-

litas evanescerel. Nani systema lioc nuUam superiorem legem lio-

mini et ipsi societati impositam; nullum relationum ordinem aut

linem a voluntate tum singulorimi lum etiam lotius corporis so-

cialis iudepeudentem agnoscit; sed omuium iurium et ofticiorum

fontem in sola populi lil)era voluntate constituit. Haec unicumprincipium est et iudex iustitiae, moralitalis, religionis; quidquid

iila imperat, sanctum est; quidquid contra prohibet, est tnrpe.

Secundo, sucialismi et communismi semina continet. Nam noamodo titulum iuris nonnisi a sola ratione derivandum praecipit,

omni vi prorsus detracta factis historicis, a quibus concrete ius de-

lerminatur; verum etiam ad omnem conditionum socialiumvarie-

tatem destruendam veliementer inclinat. Nam perfectam aequali-

tatem iubet; perfecta autem aequalitasinter civesobtineri nequit,

nisi omni conditionum et iurium diversitate sublata.

Tertio, non modo rebellionem legitiraam facit, sed anarciiiam

plane sancit. Nam populus nullo modo rcpraesenlatus sed in se

ot per se sumptus constituitur tamquam princeps absolutus et fons

et principium totius ordinis politici, quem pro lubito commutetetinvertat.

Ouarlo, quod incredibilc videri posset, cum hac anarchia tyran-

nidem omnino intolerandam iungit; siquidem huic populo sic vage

accepto ius sinc limite tribuit respeclu omnium individuorum; ita

nt ipsani religionem ad captum deistaruni conformatam, quae so-

lam Dei existentiam doceat, singuhs imponat sub poena capitis aut

saltem exihj.

PROPOSTTIO IL

Civilis jwtestas per se spcctata a Deo imniedlate

procedit.

161. Prob. Civilis societas, quam homini naluralem esse proba-

vimus, sine suprema potestate, ne mente quidem concipi potest.

Ivequit cnim concipi totum ahquod, quin simul concipianlur partes

quac ad eius essenliam constituendam concurrunt. Auctorilas au-

tem, ut alias ostendimus i, pars essentialis est societalis-.

] CapUe suj^eviori ait. •'(.

ITJRIS NAfURAE ^MImmo, si rile rcs consideretur, auctoritas est pars formalis so-

cietatis; siquidem principium cst unitatis et harmoniae; quamul-litudo non confusam con,i?eriem pluriumindividuorum, sedcorpus

morale vere unum etrormat. Quare lioc ipso quod liomines in so-

cietatem congregati intelliguntur, continuo in eos facultasmoralis

manarc concipitur et ius a quo unio illa procedat, et quaeimperio

suo muUitudinem liget, singulorumopcrationibusad commune bo-

num sub stabili norma dirigendis.

Keque lioc ullo modo pendet a voluntate sociomm, qui congre-

gautur; qui certe clecerncrc nequeunt ut societas vera consurgat

et tamen nuUum sit in ea ius imperandi, quo unitas in corpore

illo gignatur. Sed ius eiusraodi innascitur sponte sua ex natura

ipsa societatis, quae efformatur; siquidem cuique rei vi naturae

inest, id quod vel ad eius con^titutionem pertinet vel proprietas est

essentialis ad eius fmem et conservationem requisita.

lamvero quiciquid a natura procerlit, independenter a causis se-

cundis pro immediato auctore iiabet Deura, a quo natura rei cu-

iuslibet determinatur. Ergo cum id dc auctoritate in se inspecta

contingat; ea immediate a Deo procedere dicendaest.

Praeterea, Deus lege naturae ordinem sorvari iubet. Atqui ordo

in multitudine sine suprema auctoritate consistere et concipi ne-

quit; nam multitudo per se nonnisi turbam et discrepantiam vo-

luntatum suppeditat. Ergo Deus institulionem supremae cuiusdamauctoritatis, ad quam pertineat ordinem muUitudini impouere, vi

legis naturae praecipit. At vero quidquid a Deo per legem natura-

lem paecipitur, immediate a Deo est; siquidem rationis dictamen

quod intercedit, non se babat ut causa, sed mere ut proponens et

referens supremi legislatoris praescriptum. Ergo suprem.a potestas,

utpote quae ad civilem societatem habendam a Deo praecipitur, a

Deo immediate procedit.

Haec veritas, quam ratio demonstrat, a Fide etiani confirmatur.

Aperie enim ait ApostoUis: Non cst potcslasnisl a Dco; quac eniin

a Dco sunt ordinatac sunt. Igilur qui rcsistit potcstati, Dci or-

dinalioni rcsistit; qui aulcm rcsistunt, ipsi sibi damnationcmacquirunt '.

i Ad Roinanos c. 6,

23?- ELEMENTA

Propositio IIl.

Subiectum primitivum et naturale potestatis non est ipsa

muUiludo seu populus.

162. In siipcrioro propositione polestatem consideravimus abs-

tracte prout ius quoddam est et officium a ratione dictatum; nuncdescendimus ad eamdem considerandam in concreto prout deler-

minatum subiectum informat. Et in primis opinionem reiicimus

Grotii, PufTendorlli ceterorumque eiusdemscholaescriptorum, qui

putant in primaeva societatis originc potestatem per se rescdisse

in ipsa mullituiline, quae illam deinceps pactione aliqua in prin-

cipem aut senatum transtulit.

Haec senlentia licet innumera illa absurda systematis Rousea-

vii non contineat '; tamen falsitate laborat. Et in primis id pro-

bari posset facto ipso ; siquidem sententia illa nullum fundamen-tum liabet in liistoria. Dicant enim eius propugnatores ubinam et

quando hoc contigit, utpopulus antea liber et suimetipsius rector,

pactum illud iniverit ad potestatem a se abdicandam et in alium

transmittendam ? Accidit aliquando apud nonnullas gentes ut in

mutatione regiminis integer populus vel melius eius primores

cum designata ali([ua persona dn imperio paciscerentur. At id

nuspiam fuit prima institutio potestatis, sed mere innovatio pro

cventu aliquo peculiari, in quo societas prioreimperante destitula

novum sibi delegit, aut ex una forma gubcrnii migravit in aliam.

Nec dicas cum rationalistis, bic agi de origine non liistorica sed

iuridica potestatis ad quam parum refert quod contractus eiusmo-

di et translatio imperii a populo in personam determinatam nun-quam acciderit; modo ratio dictet per se populum esse naturale

subiectum potestatis. Tuuc enim consensus ille subaudiendus erit

tamquam praesumptus et implicitus.

Instantia iiaec duplici ex parte vacillat. Primum, quia ridicula

est ordinatio naturae, quae nunquam et nuspiam locum babuerit,

sed ubique et semper cum veritate historica pugnaverit. Deinde,

quia ille consensus praesumi non potest; siquidem versari debuis-

^ r>ifforentia niaxima Inilus systcmatls a ftottsscavii insania in hoc potissiraiiui

ccvnitur,

quocl Rousscau supreniam potestatem populo iurc nunquam alienando

tribuit; Grotius vero cum asseclis dicit, populum initio tantum ea potcstate gavi-

sum essc, sed. postquam ilia se spoliavit et determinatae personae aut collegio con-'

ccssitj verc subditura cvaeisscj ac proinde ad obedieuduiu teneri,

roms NATURAE 235

set circa personam vel numerum personarum individuum et con-

cretum. lamvero circa subiectum huiusmodi determinatum con-

sensus subiectioois ex parle populi coniici nequit, nisi ex obe-

dientia, quam populus actu eidem praestet. Obedientia autem,

quae actu alicui praestatur, iam subaudit in illo talem condilio-

nem, utfacto saltem ceteris praesit et imperet. Ouae conditio si

praesupponitur, iam determinatio subiecti quoad legitimumaucto-

ritatis possessum explicatur ex alia causa, nimirum vel ex offi-

cio non turbandi rempublicam, quo quisque civis adstringitur, vel

ex iure aliquo praevalente in persona illa,quae auctoritatem

exercet.

Sed, his praetermissis, tantum abest ut ratio dictet naturale

subiectum potestatis esse multitudinem, ut potius dictet opposi-

tum. Xam ratio dictat non posse confundi elTectum cum causa;

nec proinde materiam, ordinandam ab aliquo principio ordinis,

cum principio ipso quod illam ordine donare debet. lam vero sub-

iectum potestatis est concretum principium ordinis ponendi in

multitudine; multitudo est materia quae ordinis illius exigentiam

tantum exbibet. Repugnat igitur ut multiludo cum subiecto pote-

statis unum idemque sit.

Et sane ipsi adversarii fatentur multitudinem non posse per se

ius illud ordinandi seipsam exercere, atque idcirco eam adduci

asserunt ad eiusmodi munus peculiari personae vel collegio com-mittendum. At quis non videt ridiculum omnino esse et plane re-

pugnans ut natura ius aliquod subiecto tribuat, ad cuius exerci-

tium ipsa natura subiectum illud ineptum effecit? Blandiri qui-

dem sibi populus posset de tanto naturae dono ! Constituitur su-

premus imperans, bac tamen conditione ut nunquam imperet sed

semper obediat ! Constituitur suimetipsius dominus, hac lege ta-

men, ut nunquam dominetur, sed semper subsit. Hocpacto etiam

mendici et rudes dici poterunt esse divites et sapientissimi , sub

hac conditione utnihil habeant et omnia ignorent.'C

Propositio IV.-

Caiisa, quae subiectum politicae auctoritatis determinat^ per se

est ius praevatens^ per accidens est consensus.

163. Si societas repente coagmentaretur ex familiis ante disse-

minatis et inter se omnino independentibus; procul dubio determi-

natio subiccti, in quo auctoritas politica concrete subsistat, non-

nisi ex consensu mutuo sociorum prohcisci posset. ?\emo enim

236 ELEMENTA

in libero illo convontu rcperirclur, qui ius habcat impcraiiui aliis;

sed omncs ijalrcsfamilias acqnalem condilioncm obiicinnt.

Posset nlique aliqiiis in hac vcl illa clote pracslarc cctcris ct ma-

pis csse iduncus ad rempublicam administrandum; sed id non

aliud pracbct, nisi meram rapacilatcm imperandi ; mcra antemcapacilas non cst ius, (picmadmodum aplitndo non cst actus. Quare

in ca hypotliesi licct ratio inculcarct elifiendum essc qui omniiim

praestantissimns apparcat; tamcn sola clectio ex libero consensu

oria illimi actu priucipfMii institueret. llaec in hypothcsi de re-

pcntina crcalione societatis ex familiis ct individuis, nnllo antea

sociali vinrulo intcr sc copulatis. Verum id nounisi per accidens

contiii,uei"c polcst aliqnando, cum cx. gr. ramiliae aut individua

alitpia vel naurraf,Mo, vcl amorc sohtudinis, vel mijj^randi studio,

lamquani surculi a nativa radicc scinduntur etnovo veluti terreno

committuntur. Vcl etiam intervenit, cum mnltitudo vel exlinctio-

iie tolali veteris dynasliae, ciii nuUus succcssor lcgitimus desi-

gnatiis sit, vcl motu aliciiio poHiico funditus concnssa, propriorc-

ctore vidnatur. In Iiisce casibus inopinatis certum est nnUam aliam

viani suppetere ad ordinis principium concrete instanrandum, nisi

conscnsiiin explicitum vcl saltem implicitum sociorum, qui publi-

cam auctoritatem uni antpluribus conferant. Quare in propositio-

ne (liximus per accldcns licri posse ut causa, quae subiectum po-

liticae auctoritatis determinet, sit consensus. A lonjj^e aliter se res

liabet, si spontanca etnaturalis origo societatis consideretiir. Haec

cnim naturae cursu , ut corpiis organicum compiicatius et perfe-

ctius, enasciturex pracvio quodam organismo sociali,qui paula-

tiin evolvitur ct(^x[)licatur, doncc integram perfectionem attingat.

Quare vis, quae partcs uniat , et novum corpus regat, non ex-

trinsccus acccrscnda cst ct veluti crcanda de nihilo; sed in priorc

vi continebatur, ciusquc est ultcrior evolutio pro novis relalioni-

bus et partibus organicis, in quae corpus, quod ante iam extabat,

cxplicatum est.

Omnis crror iu liac re inde orilur, quod societas abstractione

mentis penilus dissecelur, iit deinde (quod rationalistis delicium

est) iternmcompingatur. Vi huius abstractionis ex una parte con-

cipitur mullitudo dissociata, cx alia auctoritas in ea prodnccnda.

Quo facto iu angustiasnon superabiles se coniectos j)hilosopliiilIi

conspiciunt, nec aliam problcmatis idoneam solutionem iuvc-

niunt, nisi perfugium ad liberum conscnsum multitudinis, quae

auctoritatcm crect. Ncque id mirum videridebet; nam imitati sunt

physiolognm, qui vivum homincm insingula membra cultro di-

scerpit , ad humanae vitae principium in iisdem detegendum. Pro-

lURlS NATLT.AE 237

fecto liic, distractis organis, qiiibus animi iunclio in corpore liu-

mano alligabalur; non aliunde vitam illam cxplicare posset; nisi

ex attractione moiecularum ceterisque viribus sive cliymicis sive

physicis, quae in membris iliis emortuis superiuerunt. Sic philo-

sophi, de quibus loquimur, detractis concretis dilTerentiis et iu-

ribus, quae auctoritatis subieclum in societate determiriabant;

non aliam eius causam in multitudine illa abstracta reperiunt,

nisi voluntatem et consensum partium singularum. Atvehementer

errant. Nam quemadmodum vis operatrix in homine adulto aliud

non est, nisi evolutio eiusdem animi, quoprima corporis humani

dehneatio informata est , tametsi propter imperfectioucm organa-

rum non tota exercebatur ; sic auctoritas socialis non aliud revera

est qiiam ulterior explicatio praecedentis iuris, quod multitudi-

nem iam ante unitate donabat, quamquam ob imporiectioncm

materiae non omnem suam vim manifestaret.

In summa corpus politicum non ictu oculi conditur; sed gradatim

succrescit ex minori societate, quae ex familia in pagum, ex pa-

goinurbem, ex urbe in provinciam et tandem in slalnm proprie

dictum progreditur. In liomnibus liisce passibus prior consociatio

ampHficat sane seipsam et novas reiationes inter membra quibus

constat.. evolvit; at nunquam principio ali([uo concreto ordinis et

nnitatis destituitur, nisi casu aliquo, qui praepter processum natu-

rae est. I\am subiectum semper aliquod exstat, quod ad ordinem

multitudini impartiendum eamque sociali unitate donandam prae

ceteris excellit. lamvero nemo non videt subiectum huiusmodi, a

quo imperfectior societasiam ante gubernabatur, praevalentia iu-

ris gaudere in mullitudine respectu ordinis producendi quoad uo-

vam formam,quam multitudo illa sensim sine sensu induit. Adest

igitur titulus cur ceteris praeferatur, propter conditionem ipsam

qua concrete afticitur. Immo, si res intime perpendatur, illa ipsa

iuris praevalentia per se aucloritatem constituit pro nova forma,

iu quam societas successive se explicat. Auctoritas cnim ahud non

est quidquam, nisi ius iionendicrdinem in mullitudine. Utcumquc

\gitur multitudo varietur, ius illud idem per se mauel; et tantum

novas vires cxerit et novis muneribus exercetur, prout novae re-

lalioncs explicatae sunt in corpore sociali quod iuformabat.

Hinc si primilivum germen quaeratur, ex quo ordine naturae

politica potestas originem ducit, illud nonnisi in ipsa auctoritate

domestica reperietur. Sicut enim familia adhuc independens se-

men est civitatis futurae, ac famulorum et operariorum comitatu

iam societatem quamdam praebet inchoatam et vehiti vagientem;

sic paterfamilias, qni ei dominatur, uon modo auctoritate paternu

238 ELEMEMTA

in lilios gaudet, verum etiam ius possidet ordinaiidi tolam multi-

tudinem, quae ad familiam illam utcumque pertinet. Haec aucto-

rilas, quae douiostica dici potest, vel etiam, si lubet, patriarclia-

lis, paulatim iu polilicam convertilur, prout ipsa domus vel fami-

lia succrescentibus nepotibus et famulis et colonis in tribum , in

populum, et landem iu perfcctam societatem civiiem transforma-

iur. Quare in quavis familia independente pater est rex quidaminclioaluf^, ut ita dicam, et quasi infans respectu maturae aetatis.

Essentia in eo tota est , sed nondum plene explicatur; quia non-

dum jilene explicatus est organismus , in qucm vim suam exer-

ceat En primigenia ct naturalis origo concrelae potcstatis civilis;

quae, ad radicem quod attinet, cum paterna auctoritate coniungi-

tur, ac proindc cx hac etiam parte immediate i^rocedit a Deo , a

quo omnis paleniitas in cado et in terra nominatnr.

Brevi : cum a societatis conceptu et existentia ius ordinandi mul-

titudinem demi ncqueat; idipsum quod naturalem originem tri-

buit concretac societati, tribuit etiam naturalem originem concre-

tac polestati, quae societaiis formale principium est. Atqui primumfamiliae competit. Ergo familiae competit etiam secundum. Quare

sicut mullitudo civilis est ampliatio quaedam multitudinis dome-

sticae novis relationibus indutae; sic auctoritas civilis cst explica-

tio quacdam ulterior auctoritalis domesticae novis illis relationi-

bus ordinandis applicatae.

Ilinc intclligilur cur iura regia, etiam vitae et necis in antiquis-

simis familiis, nondum civilcm societatem efformantibus , existe-

rent; quorum reliquiae nonnullae in posterioribus aetatibus apud

multas gentes superfuerunt. bitelligitur etiam cur primae regimi-

nis, quae apud vetustissimos populos apparuerunt non fuerint ni-

si monarcbicac , et prima regna unius fere urbis ambitu se coa-

tinuerint.

Articulus II*

Nonnulla enodantiir quae contra 'propositam doctrinam

obiici possent,

164. Quoniam superior pertractatio nimium excrevit , difficul-

tates,quae fieri possent , in separatum articulum coniiciendas

duximus.

Obiic. I. Omnes homines sunt essentialiter aequales inter se

,

nec natura personam ullam designat , in qua auctoritas residere

debeat. Ergo eiusmodi determinatio nonnisi a contractu repeti

potest et a libera paciscentium voluntate.

lURIS NATURAE ^39

Resp. Dist. primam partem maioris. Sunt essentialiter aequa-

les ,idest non differunt in principiis essentialibus aut in iuribus

innatis, conceclo ; idest , ex essentia consequitur ut differre ne-

queant in iis quae essentiae superadduntur, aut in iuribus acqui-

sitis, nego. Quod alteram partem similiter clistinguo. Xatura nou

disignat subiectum auctoritatis, etboc probat neminem esse prin-

cipeiii vi naturae , conccdo ; et hoc probat neminem esse prin-

cipem etiam vi facti alicuius quod ius imperandi in peculiari

subiecto determiuet , nego, Tum eliam nego consequcns,quod

infertur.

Mhil ineptius hac difficultate est. Nam si vim habcret, omnia

iura acquisita ab hominibus excluderet. Pari enim modi dici

posset : omnes bomines sunt essentialiter aequalcs, et natura non

determinat in hoc vel illo paternitatem veldominium. Ergo patria

potestas vel ius proprietatis concretae a conseusu repeti debent.

Ex eo quod in his vel aliis rebus deterrainatio naturae pro pecu-

Hari persona desit ; non aliud sequitur , nisi iura,quae indeena-

scuntur, non esse innata sed acquisita vi facti aUcuius, ad concro-

tum ordinem pertinentis. lam vero quis unquam dixit ius impe-

randi in hoc vel illo subiecto innatum esse? aut aliquena esse

principem natura sua?

Obiic. il. Suarez,qui in hac re scholae doctrinam reprae-

sentat , aperte docet auctoritatem politicam per se et vi naturae

residere in multitudine , atque ab ea libero consensu transferri

in determinatam personam vel collegium. Ergo auctoritatem re-

petit ex pacto sociaU,quemadmodum Piousseau atque ahi. Ergo

eiusm.odi pactum habet pro se suffragium tara magni doctoris

,

immo totius scholae.

Piesp. Transcat antccedcns; et nego tum primum tuni secun-

dum consequens. Theoriam auctoritatis, fere toti scholae commu-

nem , exposuit Suarez cum in Defcnsione Fidei catJiolicae ad-

versus regem Angliae, tum in tractatu quem cle Lcgibus inscri-

psit. En eius doctrinae summam. Ad perfectionem homjni con-

gruentem non sufficit familia, sed requiritur ullerius communitas

poUtica,quae saltem civitatem constituat. Quarc homo sociaUs

civiliter est vi naturae. Ut haec societas ordine douetur et unitate

operandi pro bono communi (cui repugnare possunt studia singu-

lorum)

, necessaria est potestas seu ius suprenium regendi rem-

pubUcam. Porro eiusmodi potestas per se considcrata , abstrahen-

do ab hac vel iUa forma regiminis , non procedit nisi a Deo im-

mediate, ut auciore naturac , et nuUo modo est in individuis per

Z\0 ELEMEiNTA

se speelatis sive tolaliter sive partialiter. Kihilominiis haec po-

teslas primo ct per se concreta redditur in ipsa communitate;

quatenus, suhaudita congreiiatione homiuum propter finem politi-

cum obtiiiendum, per se resultat lamquam proprietas naturahs in

corpore illo morali ius ordinandi singulos iuxta exigentiam boni

connnunis. Societas vero , scu mnltitudo sic congregata,

potest

auctoritate il!a se aljdicare , eam transferendo in unam personamaut unum determinatum coetum

; aut etiam potest iusto aliquo

litulo ea spoliari atque adigi ad obedientiam certo cuidam impe-

ranti exhibendam. Ouare causa,quae determinato subiecto au-

ctoritatem anigit , est semper consensus vel liber vel nccessarius.

Unde auctoritas civihs per se sumpta est immediate a Deo ; in

deternn'nato autem subiccto est mediate a Deo, iramediatc autem

ab iiominibus. (JuanKiuam communior sententia fert, anctoritatem,

etiam prout pecuUare subiectum afficit, esse immediate a Deo;

ab liominibus vero tantum designari personam. Ili enim eleclione

sua disponunt quodammodo materiani , sed Deus est qui tribuit

formam. Sic Suarez.

lam vcro nemo non videt eiusmodi doctrinam nihil habere

commune aut aflino cum pacto sociali protestantiimi scripto-

rum. Quod ut clarius eluceat,praecipuas utriusquo ditrerentias

indigitabo.

I. Suarez repetit auctorilatem a Deo. Contra,pactum sociale

ius diviuum omnino eUminat, et solam liomiuis liJDeram volunla-

lem inducit.

II. Suarez statuit auctoritatem 710/1 me in singuUssive tolalitcr

sicc 'panialitcr; immo ne in ipsa quidcm rucli colleclionc, sed

eam resultare vi naturae cx communitate ut sic, nimirum qua-

lenus praecise societas esi, seu coetus hominum propter bonumcommune coalescentium 1. Gontra, pactum sociale auctoritatem

concipit tamquam su-mmam iurium singulorum civium, ac proiU'

de illam partialiter attribuit singulis individuis.

III. Suarez licet asserat potestatem a consentiente multitudinc

in dctermiuatam personam transferri; tamen fatetur posse ahquan-

do huuc consensum esse necessarium, quutenus iusto litulo ab

^ << In tali oi-fjo comniunltate ut sic, cst liaec potcstas cx natuva rcl,

ita ut

« non sit in hoininum potestate ita conrrrcgari ct impedirc hanc potestatem. » De

lcg. 1. 3, c. 2, g. -i. Iterum : « Ut i!la commuuitas habcat praedictam potestatcm

« non cst necessaria specialis voluntas hominum, sed cx natura rci consecjuitur ct

« cx provi;lentia Auctoris naturac. » Jbid. §. 0.

lURIS NATURAE 2il

aliqua determinata persona exigatur i. Conlra, pactum soclale

non agnoscit nisi liberam paciscentium v.oluntatem, nec adinitlit;

ullum tilulum quo indepcndenler a consensu mullitudinis cuiquamcompetat ius imperandi.

IV. Suarez staluit supremam potestatem, etiam cum ia multitu-

dine residet, non csse in ea inimutabilUer i\ ac proinde, post-

quam in subiectum aliquod determinatum translata est, non posseampliusa subditis repeti 3. Contra, paclum socialc comminiscitursupremam potestatem essentialiter et immutabiliter residere in

multitudine, ita ut ab illa removeri aut alienari ncqueat.

Ergo doctrina Suarii et Scholasticorum tantum discrepat pactosociali, quantum discrepant rotunda quadratis, aut melius quan-tum afflrmatio a negalione dissidet.

Urgebis: saltem doctrina Suarii dissentit ab ea, quae in iioa

libro explicata est.

Resp. Etiamsiid absolute daretur, quid legitime inferri posset?In philosophando non auctoritatis ductu, sed argumentorum pon-dere disputandum est. Ceterum discrepantia inter nos et Suareznon est tanta, quantam fortasse adversarii opinantur. ISam in pri-

mis cum ipso plaue consentimus quoad reiiciendum pactum so-

ciale in sensu a Rousseau atque a protestantibus adslructo. Dein-de consentimus eliam quoad originem potestatis a Deo tamquamab auctore naturae, et ridiculum commentum plcbeiae maiestatis

(il popolo sovrano) inter ineptias amandamus. Tantum cum de po-testatis determinalione quoad pecuUare subiectum agitur, ahquadifferentia est; quae si non penilus demi, saUem ad minimos ter-

minos reduci potest. Nam ex una parte nos fatemur aliquando

contingere posse ut subiectum auctoritatis determinetur ex libero

consensu ; cum videlicet casu aliquo famiUae vel individua inter

se omnino independentia et antea nuUo communi vinculo iuris ad-

stricta in societatem conveniunt. Ex aUa vero parte Suarez nobis

concedit aliquando subiectum hoc delerminari ex iure aliquo prae-

valente, siquidem agnoscil iustum tilulum quo societas quando-

i « Contingero potest ut rcspublica per iustuni bollum subiiciatur . . . . et

« tunc ipsa tenetlr Parere et consentiri subiectioni. » De Leg. 1. 5, c. i. g.

}. Itcrum : « Ab alio babente potestatem ct titalum iustum potest tali potcstate

« privari et in alic^uam pcrsonara yel senatum transferri. n J)ef. Fidei 1. 5

c. 2, §. 9.

2 De leg. 1. 5, c. 3, §. 4.

5 Translata potestate in regem, per illam (rex) efficitur supcrior etlam regno

« quoJ illam dodit, quia ilando illam se subiecit ot priori libertate priyavit. » DeLrg. 1. 5, c. ;, §. G.

242 ELEMENTA

qae non libera voluntate sed ex officio tcneatur parere ct con-

sentirc subicclioni. Ad Gfuid igitur dissensio nostra reducitur? Adhoc dumtaxat, quod ex duubus capitibus, quibus detorminari su-

bicctumauctoritatis potest, nimirum iurc paevalcnte at libero con-

scnsu^ nos putemus primura esse per se^ secundum per acciclens

;

Suarcz viceversa existimat socuudum contingere vi naturae, pri-

mum vi circumstantiarum quarumdam peculiarium. Qua in re

tanti viri error inde processit, quod gradum fecerit ex orcline ab-

stracto ad concrctum, nulla hal)ita ratione factorum, quae ad ius

(lotermlnandum intorcedunt. Nam ex eo quod societas in sua ideali

notione dicit multitudincm ct auctoritatem tamquam ius ineain-

determinate cxistens, sine ulla designationesubiecti; putavitidem

accidcrc, cum conceptus ille realitatem induit in concreto. Quodnon est ita. Nam civilis societas, ut diximus, non iclu oculi ex

regione idoali descendit in terras; scd paulatim succrcscit naturali

cursu cx praecedenti societate in qua semper adest ius ordinandi

multitudincm in concrolo aliquo subiccto residens. Et sane suma-

mus exomplum, quod Suarez ipso profert ad rem explicandam. Ait

enim : « Hic autem consensus variis modis intelligi "potest. Unus« est, ut paulatim et quasi successive detur prout successive popu-

« lus augetur: ut ex. gr. in familia Adae vel Abraliac, aut alio si-

« mili, in principio obediebatur Adamo tamquam parenti seu

« patrifamilias, et postea crescente populo potuit subiectio illa

« conlinuari et consensus extendi ad obediondum illi etiam ut regi,

« quando conmnniitas illa coepit esso pcrfecta. Et fortasse multa

« regna (et in particulari primum regnum romanae civitatis) ita

« incoporunt. Et hoc modo regia potestas et communitas perfecta

« simul iucipere possunt • . » lam vero quis dicet auctoritatem Abra-

liao ex. gr. quae iam ex domestica fere politica evaserat (nam fe-

riebat foedera cum populis et parvo exercitu comparato adversus

hosles bello pugnabat) ex consensu famiharum aut individuorum

qiiibus imperabat processisse? Potuissetne illa multitudo, in quani

paulatim familia Abrahae se explicavit, superiorem alium delige-

r(\ cuipatriarcha ipse subiiceretur? Nonne ius domesticum Abra-

hao, crescentibus familiis, vel, ut ait Suarez, cresccnte populo,

extensum est ad imperandum iis ut civibus, quibus ium impera-

bat ut ncpotibus vel servis?

Inquics: sed familiae illae vel individua, potuissent segregari

et alio abire. Fateor equidem; quidtum? Au idcirco verumestexeorum libora voluntate determjnatum esse iVbrahae iraperium? Si

I Defcns Fideil 3, c. 2, §. 19.

lURlS NATURAE 2i5

ita esset, tunc potestas maritalis in viro procecleret ex libera vo-

luntate uxoris; quiauxor ad nuptias ineundas consentit, Itemque

auctoritas domini crearetur a servo, quia servus potest ab eo di-

scedere; aut etiam auctoritas magistro tribuoretur a discipulo,

quia discipulus potesi disciplinam abnuere et scienliae ignoran'

tiam anteponere.

Obiic. 111. Saltem. dicendum est cum Gioberti, Mamiani atque

aliis auctoritatem in subiecto determinari ex aristocratia ingenii

quatenus illi natura sua ius imperandi possideant, qui sapienles

sunt atque optimi. Quare, addunt, populus ad eos eligendos obli-

gatur.

Resp. Haec libertinorum mitiorum tbeoria ridicula prorsus est.

Nam ingenium, si vere adsit et sana doctrina imbuatur, dat qui-

dem ius docencli, at non imperandi. lus imperandi ab ea subiecti

praestantia determinatur, qua fit ut publice in multitudine appa-

reat eidem inesse ius ordinem praescribendi quoad mutuas rela-

tiones singulorum pro bono communi adipiscendo. Ad quod mu-nus rite exercendum requiritur sane prudentia et bonitas in per-

sona; sed aliud est conditio requisita ad consentaneum munerisexercitium, aliud est titulus qui ius exercendi raunus illud consti-

tuat. Praeterea indicanda esset academia, inqua buius sapientiae

laureae distribuuntur, et deliniendum esset criterium quo certis-

sime et sine errore opiimismus ille a populo discerni possit. Se-

cus periculum erit, ne populus (quemadmodum sacpe contingit)

fraude aut pecunia captus non sapientibus sed nebulonibus , nonprobis sed perversis hominibus snffragium tribuat, Sed quorsumbaec refutamus? Xemo.ignorat, hos praeciaros societatis restau-

ratores idcirco ista fabulari; quia, cumputent se esse sapientissi-

mos atque oplimos et privilegio naturae in beata illa aristocratia

positos, libenter pro fehcitate generis humani onus imperandi su-

scipiunt.

Articulus IIL

De diversis regiminis forniis

165. Societatem duobus elementis constare diximus, multitudine

etauctoritate. MuUitu lo, qnatenus auctoriiati subiicitur, a qiia con-

gruentibus mediis ad tinem dirigenda est, snbditos exhibet. Aucto-

ritas vero quatenus concrete concipitur in subiecto aliquo quod

ipsam legitime possideat , superiorem efformat; qui si aliunde in

politico ordine minime pendet, sed legibus a selatis societatem gu-

^W KLEMEXTA

hernal, supremus imperansnuncupatur. Ceteris autem, qui pote-

slate communicata et sub allioris rectoris imperio rempublicara

regunt, nonnii-i administri vel magistratus sunt, quocumquenomi'

ne appellentur.

Ex quo inferes societatem corpori assimilari, cuius diversa mcm-l)r;i a subditis repraesentautur, caput autem a superiore constitui-

tur. I^urro superior nec solo sul)ieclo nec sola auctoritate constat,

sedutroque componilur,quateuus subiectum exiiibet auctoritate

inrurmatum. Quaeduo accurale disliugui debeut inter se. Si enim

subiectum per se, seu prout individuum quoddam rationale est, con-

sideralur;procul dubio sic inspectum ceteris liominibus miuime

praestat, iisdemque officiis et iuribus afticitur, quae cuiusque lio-

minis sunt propria. Quarc suam privatam utilitatem speciarepo-

test,quod commune est ceti^ris civibus, ac peculiari propietate

fruitur, quom ad siium non ad aliorum emolumentum adhibeat.

At ita non est, si spoctatur ut superior, seu ut subiecium aucto-

ritate ornatum. Sic euLni ofdciis et iuribus iustruitur altioris gene-

ris, de quibus deinceps disseremus, nec privatam sui sed commu-nem tolius corporis socialis utilitateni procurare tenetur, ad quani

proindc dirigit ea omnia quae noraiae aiictoritatis ab ipso possi-

dentur atque adminislrautur. Atque boc sensu dici solet non popu-

lum propter principem, sed principem esse propter populum. Noncnim idcirco exstat et operalur populus , ut principi bene sit; id

cniui sorvorumcst proprium: sed idcirco est etoperatur princeps,

ul populi salus ac felicitas procuretnr, seu, ut melius dicam, idcirco

sunt et oporautiu' populus et priucops, ut inlogra societas, quae

cx utroque coalescit, proprium tinem et perfectionem attiugat.

1G6. Subieclum summae potestatis esse potest vel persona pliy-

siea scu iudividuum unuui naturae rationalis, vel coetus indivi-

diiorum qui moralis porsona audit. Ilinc diversae formae regimi-

nis oriuntiu^, prout in uno aut pluribus summa auctoritas resi-

det, et (livorsa proportione ac temperamento eius exercitium a

legibiis fLUKlamentalibus determiiialur. Nam licet auctoritas socie-

t-.iti essoulialis sit eaque caroro, etiamsi omnes consentiant, nulla

societas possit (quippe natura rorum a voluntate hominum non

pendet); tameu subiectum ipaod eam possideat, nonnisi a facto

aliipio detcrmiaatnr, et raodas, quo exerceri illa doboat, a volnn-

tate humana depcndot. Hinc efilcitur ut haec variari mullifariara

possint. Quare, diversae formae regiminis existunt pro diversitate

subiecti quod summa potestato fruitur ac pro Yarielate iuris quod

ipsi respectu multitudinis dirigCQdao coinpetit.

IURI3 NATLT.AE 5 4")

Hae formae generalissima sui panitione ad simplices vei com-

positas redLicuntur. Ille sunt, quae ex simplicioribus minime con-

stant; et communiter recenseri solent: monarchia^ aristocratia,

dcmocratia. Habetur monarchia, si suprema potestas apud unumresidet individuum, quod ius habeat gubernandi societatem, sive

in hoc vi legum fundamentalium limilibus quibusdam adstringa-

tur, sive absoluta ac nuHis stalulis deiinita potestate gaudeat.

Ulroque autem sensu accepta eiusmodi gubernandi forma oppi-

do distinguenda est a despotismo. Etenim despotici regiminis for-

ma (si vere fornia regiminis dici possii) illa est , in qua omnia

ad arbitrium et voluntatem supremi imperantis determinantur

,

quin legibus constantibus parendum sit; eiusque formula lioc di-

cio contiuetur : stat pro ratione voluntas. Huiusmodi regendi

ratio tyrannidi proxima est, et non tam regimen, quam potius

dominium constituit, in quo subditi servorum conditioni maxime

accedunt. At in monarchia, licet absoluta, non voluntas sed ra-

lio proprie dominatur. Regimen vero semper temperatum habe-

tur, tum propter legum constantiam, a quibus, dum vigent, ne

principi quidem recedere licet; tum propter modum eas conden-

di, nimirum post plurium scientium hominum consultationom et

suirragium; umi etiam propter debitum non immutandi funda-

mentalem Staius constitutionem, efticiendique ut in omnibusnon

privata principis, sed communis populi utilitas normam operandi

suppeditet.

Ouod si non apud unum individaum sed penes primores ali-

quos, qui Senatum aliquem constituunt, summa sit potestas; res-

puhlica exsurget aristocratica , seu regimen oplimatum, sive hi

patribus haereditate in munere succedant, sive populi aut socio-

rum voto eligantur.

Si denique ipse popuhis quodammodo sibi imperet, et ius con-

dendi ieges ac sine appellatione iudicandi apud se retineat; habe-

bitur democratia. Quae quidem non perinde intelhgenda est qua-

si universa multitudo ius eiusmodi revera exerceat. Id enim nun-

quam factum est nec heri potest, praesertim in frequentioribus

societatiljus, quales maxime sunt hodiernae. Sed intclUgenda est,

quatenus omnes patresfamilias, aut aetate provectiorcs, aut ali-

qua determinata proprietate fruentes, in summa, spectabiliores

cives, ius habeant eligendi certnm numerum personarum, quae

populum repraesentent, eiusque nomine leges sciscant, et socie-

tatem suprema auctoritate administrent. Quod ostendit, populare

hoc regimen nomine tenus dici democratiam, sed reapse non es-

se nisi arislocratiam magis minusve amplam, prout plures pau-

'2'lf) ELEMENTA

cioresve ad deliberandiim dc publicis negotiis admittimlur. Xec

exemplum antiquarum rerumpublicarum, in quibus ferc omnes

cives suirragium in sanciendis sallem lcgibus ferebant, aliquid

valet. .\am illae, si fuuditus considerentur, non soluni aristocra-

liae quaedam erant, verum etiam obgarchiae. Gives enim, qui eo

iure gaudebant, nonnisi exiguam populi partem cfTormabant; ma-ior aritcm populi numerus , eorum ncmpe qui operibus mecha-

nicis Gt culturae agrorum addicti erant, iure civilalis destitueba-

tur et in mancipiorum infinila lurba iacebat.

Mixtac vero formae dicuntur, quae ex simplicium aut omniumaut duarum dmntaxat iunctione resuUant. Communius lamen ha-

bentur, cum princeps , optimaies et populus ita quoad regimentemperanlur inter se; ut quaeque pars ad gubernandam rempu-l)licam aliquo modo concurral, et ius ahquod, praeserlim respe-

ctu legum condendarum, possideat.

167. Quaeri hic posset quaenam regiminis forma inter omnegsit praestanlissima. Ne in controversia hac abstractc agitanda

tempus fiuslra teramus; aliqua constabilimus puncta, quae certa

sunt et omnibus utilitatem afTerunt.

f. Illud constat,

quamhliel regiminis formam , modo iuste

introducta sit et iuste giibernet, legitimam essc per se ei felici-

lati populorum procurandae idoneam. Etsi enim prima origo ci-

vilis auctoritalisex potestate ducatur, qua palerfamihas iusliabet

ponendi ordinem in ea muUitudine, sivc parva sit sive magna,quae ad domum , cui independenter praeest , ahqua ratione refer-

tur ; tamen in processu quo explicatur et ex uno. in alium trans-

fuuditur , innumeras varietates et modificationes subire polest.

RaUo autem absolute non iubet , et ubique et semper regimen

codem modo exerceatur ; sed id tantum dictat, ut regimen ali-

quod sit, ad publicam salutem ordinatum, et ut obedienUa prac-

stelur ei, qui ius regcndi legitime possidet.

11. Si apiitudo populorum consideretur , nuUa cst forma quae

aeque omnibus conveniat ; sed illa opUma habenda est,quae

prae celeris rcspondet consuetudinibus, indoli, culturae, moribus

cuiusque gentis. Apposite Buriamachius: « Si peUtur a me quae-

« nam sit opUma gubernandi forma ; respondebo , non omnia

« bona regimina omnibus aeque populis convenire : sed hac in

« re habendam esse rationem tum inciinalionis et characteris

a singulorum populorum, tum ampUtudinis dominii quo fruun-

« tur • . » Idem ferme asserit Montesquieu sic inquiens : « Regi-

] Loco superlus citatOj

lURIS NATURAE '^'l?

« gimen,quod maxime nalurae consenlit , illud csL quod prae

« ccteris aptatur dispositionibus populi, pro quo institutum est i. »

Et sane forma qiiaeyis a condilionibus subiecti, quod actuat, ma-xime pendet ; ac saepe quae uni consonat, repugnat alleri. llomoauiom ( idem dic de liominum collectione ) non abstracte

,prout

idea tantura continetur , cogitandus est in rebus qiiae ad agen-

dum pertinent; sed sumendus est inconcreto prout his velaliis

conditionibus et circumstantiis realiter afiicitur. lamvero inhacconsideratioue concreta humanum genus incredibilem offert va-

rietatem, propter quam diversis elateriis moveri, diversa ratione

duci, diversis fulciri adminiculis, diversis augeri praesidiis po-

scit. Non igitur eadeni regiminis forma opportuna erit aequepro singuiis. Tmmo illa ipsa quae abstracte omnium perfectissi-

ma fortasse videtur, pro aliqua peculiari gente non modo incon-

gruens sed impossibilis plane censehitur. Sic ex. gr. ahsurda

csset hypothesis,qna natio americana Statuum Unitorum sub

monarchia concipiatur. Contra, aliae sunt gentes,quibus regi-

men populare valde repugnat, propterea quod nimio aestu phan-

tasiae, novitatum studio, loquacitate, invidentia aliisque defecti-

bus laborant, vi quorum democratia non tranquiliitatem et ordi-

nem sed confusionem, turaultum, mcdium opprimendi alios, in

sumraa veram tyrannidem constitueret.

IIL iNihilomiuus illa forma,pro singulis quibusque popuhs

praeferenda est,quae apud illos legitimitate gaudct. Xam pax

et stabilitas ordinis , in quo reipublicae bonuni maxime cerni-

tur, tota quanta est,pendet ex certitudine subiecti in quo ius

iraperandi residet. Haec autera certitudo, ex qua verus obedien-

liae sensus in anira.is subditorura ingeneratur, non aliunde repe-

titur, quam ex evidentia tituli quo superior auctoritatem possi-

dst. Unde sapientissima fuit ea vox ducis illius,

qui nostris

temporibus ad austriacos popiilos in pace continendos aiebat :

Ordo est imperator. Concretum enim principium ordinis reapse

in eo residet, qui legitime imperat.

IV. Tota gubernandi bonitas per se non pendet a forma regi-

minis sed a gubernantium honestate, extra quam cetcrae oranes

cauliones inutiles sunt et ad illudendum obtrusae. Forma enimmateriale instrumentura. est, quod ut in bonum sic etiara in ma-Inm torqueri potest, vi aut saltem astutia. Unde quemadraodumpravus princeps in despotam degenerare potest , si nil sibi nonarroget et licitum cum libito confundens non iuxta conditarum

1 LesprU. dcs tois i. \, 1. J, cli. o,

248 ELEMENTA

lcgLim sapientiam scJ iuxta arbitrii temcritatem gubcrnet ; sin

rcgimina utcumqiie statutis fontlamentalibiis temperata in factio-

sam tyrannidem facillime convertuntur, nisi ii, qui legibuscon-

dendis aut exequendis praesident, magna probilate ornentur. Ut

cnim expericnlia docet,quam nedum auribus scd oculis cliam

nostris usurpavimus ; nil facilius est pravitati plurium etiam gu-

bernaulium, quam lcgum vim sophismatibus eUidcre, populi opi-

nionem pervcrtere, bonos omues a reipublicae gubernaculo arce-

re, sulfragiain comitiis pccunia aut promissis emere; callitlatc et

fraudibus procurare ut legcs fcrautur publicae ulilitati , nioribus

et Religioni infensissimae.

Articulus IV,

Dc rccenti regimlnis forma^ quani repraesentalivam

vocant^

168. Ouoniam hodierni societatis rostauralorcs, (quorum nume-rus, fungorum instar, sponte succrescil) perpeluis laudibus ad

coelurn etrerunt novos illos ac repertos regiminis ordines, quos

repraescntalivos appellaut ; operae pretium erit iiic eos breviter

ad trutinam revocare. Ouod quidem egregie praestitit Taparellius

duobus voluminibus, quibus materinm linnc ex omni parte cir-

cumspexit et funditusexaminavit '. Nos qui compendiostudemus,aliqua tantum summis veluti labiis altingemus.

Forma haec rcgiminis,quae a Locke et Moutcsquieu theoriam

primigeniam derivavit ^jidcirco repraesenlativa nuncupatur, quia

-I Esamc crilico drgll Ordtni rapprcsenlalivi ammodcrnali. Roma 1854.

2 (I Locke e il prlmo Invcnlorc ilclla tcoria costituzionalc,

cioe quclla tlcUa

<< dieisione ncccssaria de' cluc poteri ,il legislalivo c 1' esecnUvo. Por fomlare

« qucsta (livisionc cgli sl serve de' principii del Diritto naturalo e tlella tcoria tlella

« sovranita delpopolo; cioc, affermando clie solo il popolo ha autorita di dar leg(ji

« a se slcsso, c percio il priiicipale ufficio del re e solamcntc qucllo di cssere cse-

« cutorc delle lcijyi. Quindi in lui la teoria si fonda meno in una ragionc mec^-« nic;), che in una ncccssita di principii, e meuo politica che giuridico-filosofica

;

« c pcicio Lockc e ad uu tempo prcdcccssore di Montesquicu non meno chc di

« Rousscau. I\Ia appunto pcr qucsla cajjione cgli non Tha sviluppata e dctcraiinata

« da quel lato politico o mcccanico, comc fccc IMontcsquiou;

c se Locke influi po-

« tentomente sul modo , onde la nazionc inglese comprendc ed attua la propria

« coslituzionc, con non minorc cf.^icacia jMontcsquicu formo sul conlinente !a opi-

V nione scicntifica universalc, in [juisa che la sua dottrina e divcnuta la insoijna

« del costituzionalismo. » Sloria della Filosofia dcl Dirillo di Fcdilrico Gillio

St.uil ccc. Tradotta ccc. Lib. '(, sez. L

lURIS NATURAE 249

personae eleclac a populo, iit acl gePxeralia comitia mittantur, po-pulum repraesentare dicuntur. Eius autem structura ad lioc re-

ducitur: Praeiacta pactioue aliqua fundameutali inter populum et

principem, quae quia scriptis consignatur, charla vocari solet,

auctoritatem in tria veluti membra dispartitur: in Rcgcm, qui unacum administris potestate gaudet executiva, et in collegia duo,

iinum Optimatum, aliud Deputatorum, quaelegibus disci.tiendis

etsciscendis praeficiuniur ^.

Fundamentum, in quo hic politicus mechanismus nititur, est

quod summum imperium penes populum sit;

qui, cum nequeatper se leges condere, aliquos eligit qui suo nomine illas ferant.

Scopus vero est impossibilem reddere abusum potestatis ; mediumdenique divisio functionum, auctoritati competentium, ex qua ea-

rum reciproca limitatio oriatur. Hinc collegio Deputatorum oppo-

nitur cullegium Optimatum, et utrique, ne legibus sciscendis exe-

cutivam potestatem destruant, obstaculum adiungitur regiae san-

ctionis, quae ad leges firmandas requiritur. Potestas executiva li-

mites accipit propter rcsponsabilitatem, qua Ministri rationem

reddere tenentur potestati legislativae, de iis quae operantur, a

qua proinde iudicari etpuniri possunt. Sednefunctio illa potesta-

tis nimio periculo exponatur ; eius caput, nempe rex, inviolabi'

le omnino est ; nihilominus nihil per se facere potest sine con-

sensu administrorum, et idcirco rcgnat sed non gubernat. Exer-

citiis ab executiva potcstate pendet, ita tamen ut ad cavendos abu-

sus alia visei opponatur, nempe militia nationalis, quae ordinera

publicum et causam populi tutetur. En huius machinae brevissi-

ma adumbratio, de qua quid sentiendum sit, sequens propositio

declarabit.

PROPOSITIO.

Recens forma regiminis repraeseniativl continuatum est

mendacium et perpetua contradictio.

Proh. Primum mendacium in ipso nomine cernitur. Nam popu»-

lum repraesentare dicitur, cum revera nil repraesentet. Et sane

eiusmodi repraesentatio quoad duo intelligi posset: nimirum quoad

popuii vel voluntatem, vei emolumenta. lamvero Deputati, qui a

i « Une charte, uu roi et deux chanibrcs, volla tout le niechanlsrae dn gou»

Vernement reprcscntatlf. » Coisi?( Cours d' hist. de la philosophie morahle^. IX.

12*

250 ELEMENTA

popiilo eligimlur, eius voliintatem nonrepraesontant; tumquiavo-

luntas, utpote quae libera est et mutabilis, repraesentari nequit;

tum etiani quia nullum accipiunt deierminatum mandatum a po-

pulo, sed facultatem relinent ferendi sutTragium, prout lubet, in

futuris deliberalionibus. Nec vero repraesentant emolumenta po-

puli; quia vera emolinnenta p'iblica et stabilia suut emolumenta

classium et conditionum diversarum, non individuorum separato-

rum. Horum enim utilitates iugiter et sine iine variantur, nec un-

quam ad unitatem reduci possunt. At vero Doputati non nomine

classiuni ct conditionum, sed solo nomine individuorum segrega-

torum ad comitia miltuutur. Ergo indivua tantum repraesentant,

immo individuorum partem, siquidem non ab omnibus sed a pau-

cis tantumeliguntur.

Unum emolumentum dumtaxat individuorum, prout individua

sunt, repraesentari possct, nimirum ordo moralitatis et iustitiae.

Hoc enim dumtaxat tale est, ut ad omnes revera pertineat. At bo-

num eiusmodi nullam publicamrepraesentationem liabet in forma

gubernii, de qua loquimur; siquidem ad id solus clerus, prout cor-

pus constituit, sufticiens esse posset; hic autem sic consideratus

prorsus a comitiis illis excluditur.

Alterum mendacium est fundamentum, quo nititur. Nam maie-

stas populi, ut in primo articulo huius capitis demonstravimus,

figmentum est rationi et facto repugnans. Et sane ipsi adversarii

id implicite fatentur; siquidem hoc summum imperium, quod po-

pulo largiuntur, non aliter a populo exerceri posse stabiliunt, nisi

electione Deputatorum, qui ei leges imponant. Hoc unumsipopu-kis fecerit, iam gratuUiri sibi poterit et credere se revera esse prin-

cipem. Sed nisi ludero quis velit, ahud profecto est imperare, ahud

designare personam quae imperet. An dicemus discipulum esse

magistrum, quia potuit pro lubito, sibi magistrum optare; et ser-

vum esse dominuni, quia arbitratu suo Imius potius quam alterius

se addicit servitio?

Tertium mendacium est fmis, quem assequendum proponit. Nampossibihtas abusus, quoad potestatem, ab liominibus evelli nequit.

Ut id heret, eorum voluntas hbertate prorsus spolianda esset, et

sic non homines sed stipites haberemus. Quare recte aiebat Taci-

tus: « Quomodo sterilitatem aut nimios imbres et cetera naturae

« mala, ita luxum vel avaritiam dominantium tolerare debemus.

« Vitia erunt, donec homines; sed neque haec conhnua, etmelio-

« rum interventu pensantur • . » Fateor equidem recta quadam or-

I msioriarwm 1. IV^ c. 74;

lURiS NATURAE 251

dinatione et striictura sociali possibilitatem illam imminui posse,

et remotiorem ab actu fieri. At ad Iioc consequendum accomodata

nuUo modo est forma repraesentativa, quae tantopere iactatur a

mitioribus libertinis.

Qiiartum mendacium est medium, quod suppeditat. Nam, ut omit-

tam veram divisionem et mutuam limitationem potestatum, prout

nngitur a Montesquieu, naturac et conceptui auctcritatisrepugna-

rc I

; certe talis per se est, ut non modo coercendis abusibus inc-

pta sit, verum etiam iis latiorem et ignobiliorem viam aperiat. Namin primis omne vinculum morale inter populum et principem

abrumpit, et totam spem salutis publicae iustaeque administratio-

nis in mero mechanismo collocat. At contra, vita socialis non 'a

materiali structura sed a principio quodam organico petenda est

et verae cautiones pro libertate et tutela iurium in gubernantium

moralitate consistunt. Deinde, compago illa huc tendit, ut piurali-

tas in societale evadat principium supremum ordinis. Ergo tiuc

tendit, ut vis loco iuris substituatur; siquidem pluralitas, seu ma-ior numerus, per se non exliibet, nisi vim. Immo saepe ipsaplu-

ralitas Octitia est; quatenus terrore bonis incusso, et audaciorum

quorumdam adscita licentia, publica opinio simulatur vel decipi-

lur; atque ita pauci tantum, qui fraudulenter etmalisartibussuf-

fragium populi semel obtinuerunt, duruui dominatum exercent.

Quare despotismus factionis alicuius plerumque terminus esthuius

formae regiminis ^.

Est vero perpetua contradictio. Nam dicit, se velle conservare

regiam potestatem , sedeamad nihilum omnino redigit. Leroire-

gne^ mais il ne gouverne jms^ iuxta formulam Beniamini Con-

stant. Vult immobile et iixum exercitium executivae potestatis,

-1 Hauc quaestlouem liic praeterimus, quia aptius agiiabitur in posteriore capite,

postfiuam singulae illae functiones potestatis explicatae erunt.

2 Xec obiicias esemplum Angliae, ubi baec mala, quae in aliis Europac regio-

nibus cviclentor apparent,

minus vijjent. Xara conclitioncs illius insulae diversae

sunt, et spiritus formae regiminis non parum tliffcrt ab eo, quem Locke et Mon-

tos(juieu somniarunt. Qua in re egregie Stalil : « La teoria degli Scrittori inglesi,

« ancorcbe fondata su quella tli Lockc, c non meno mcccanica tlclla teoria tli Mon -

«I tesquieu. Ma cio in Ingbilterra e cagione di minori danni, pcrcbe ivi i rapporti

«1 costituzionali sono cla per tutto esattamente determinati e consolidati dalia storia

« c ualla consuetudine, e la forraa e modo di parlare parlamentare, bcn lungi dal

« corrispondere a questo concetto meccanico, csprime piuttosto lidea di una mo •

« narcbia vera ed organica, anzi in grado molto maggiore cbe non esistc rcalniente.

(I Al coatrario in Francia e in Germania, dove si c ancora sul punto di detcrminare

«1 i rapporti costituzionali non si lia riguardo chc alla pura dottnna. » Storia delH

Fil. del diritto ecc. 1. 4j scz. 2.

252 ELEMEKTA

atqiio idcirco inviolabilitalem regi largitur ; illiid tamen mobilis-

simum reddit; siquidem rex sine administris nihil imperare po-

test, administri autem ne punc»um quidcm existentiae certum

babent. Concedit principi \im publicam, nimirum exercitum; moxveroeamdem elidere conatur instituta nationali militia. Proclamat

lil)ertatem conscientiae et rationis; attamen libertatem docendiet

educandi natos parentibus prorsus adimit. Sancit supremam po-

testatem residere in populo eamque ab ipso in electionibus tantum

exerceri; simul antem maiorem popnli partem a ferendis suffragiis

exchidit. Meclianismum introducit hoc solo fine ut iura individuaha

cerlam cautionem accipiant ; et tamen nullum est ius, quod in dis-

crimen adduci non possit, si maiori numero, reah vel fictilio, ita

pUiceat. Sed niminm progrederemur, si omncs contradictiones

,

quibns haec regiminis forma scatet , numerare vellcmus. Quaein-

nuimus, sint satis.

Articulus V.

Quibus modis summa potcstas transmittatur^

iGO. Imperium ex uno subiecto in ahud transferri potest, aut

hacreditatc^ aut electione, aut iure victoriae. De singuiis pauca.

Ins liaereditarium habetur, cum regnnm ita constitutum est, ut

individua, qnibus suprema potestas commitlitur, ex determinala

familia certo ordine designata sint, atque alii ahis vita funclis

succcdant. Innumcrae hac in re existere possunt varietates,quae

ex diversorum populorum statnlis pendent ; ac proinde , cnm a vo-

luntate libera proficiscantur, ius naturae praetergrediuntur. De his

igitur disserere ad nos non pertinet; sed tria dunitaxat adnotabi-

mus, quae principiis naturahbns magis sunt affinia.

Primum est, non posse pro hibito ipsius impcrantis mutari or-

dinem successionis, si leges fundamentales regni ahquid hac in re

delerminent. Nam leges eiusmodi conditionibus quibusdam ad-

stringunt exercitium suprcmae potestatis, et subiectum definiunt

ad qnod illa pertinere debeat. In hoc casu populi consensus acce-

dat necesse est.

Deinde, etsi rationi congruentius sit ut mares dnmtaxat inre suc-

cessionis ornentur, exclusis foeminis, quae- certe minus aptae sunt

ad partes implendas imperii, et maribcis vi naturae subduntur;tamen ius naturae nonprohibet, quominus foeminae etiam sum-ma potestate potiantur. Nam persona publica

,prout pubhca est

,

a sexu abstrahit, et tantum capacitaten:^ xegewU multitudinem re-

lUniS XATUriAE 553

qiiirit. Haec antem capacilas in ente raticne praedito inest; sive

mas sit, sive foemina. Potissimum vero eiusmodi successio foe-

minarum inconveniens dici nequit in iis gubernandi formis , in

quibus suprema potcstas non apud principem residet, sed apud

comitia quaedam generalia et adiumento plurium exercetur.

Tertia observatio sit, hunc modum transmitlendi polestatem per

ius iiaereditarium, valde consentaneum esse bono sociali multi-

plici ratione. Nam maiorem stabilitatem actoritati tribuit, quaeadeius exercitium tantopere necessaria est; aditum praecludit tu-

multibus ac partium studiis, quae societatem ad extremam per-

niciem adducere solent; maiorem reverentiam principi conciliat,

ob avitam nobilitatem et sanguinis splendorem, tum eius educa-

tionem accuratiorem reddit, ipsumque animosiorem, ac diligen-

tiorem efficit, quoad socialem felicitatem procurandam, cum sibi et

propriae familiae perpetuo coniunclam rempublicam contueatur,

170. Quod sihic mos transmittendi potestatem iure haereditario

alicubi non vigeat, tunc electione eam conferri opus est. Haec au-

tem habeiur cum, principe vita functo,primores , aut populus,

aut pars populi , cui commissum est suffragium , certam perso-

nam designant, quam gubernandae reipublicae idoneam putent,

et quae , acceptalione peracta , summo imperio instructa cense-

tur. Hac in re non aliud dicendum occurrit, nisi pessimam esse

electionem, quae plebis tantum iudicio committitur. Nam, ad bo-

Dos scientesque homines, qui reipublicae gubernandae apti sint,

dpJigendos scientia et prudentia requiritur,qua plebs prorsus

orbatur. Praepterea plebs nimia animi mobililate laborat et facile

exponitur deceptioni; tum etiam propter inopiarn, qua saepe pre-

milur, periculum^ est ne largitionibus alliciatur ad suifragium pro

iis ferendum, qui minus eligi mererentur.

171. Postremo, imperium acquiri potest iure victoriae. Quod

ut eveniat, exposcitur in primis ut bellum iuste susceptum sit. Se-

cus potestatis occupatio latrocinio comparabilur , et invasor nonprinceps sed usurpator censendus erit. Deinde necesse est , ul so-

ciaHs tranquillitas victricis genlis, aut aliarum aftinium nationum

reapse requirat mutationem regiminis aut iacturam independen-

tiae populi,qui debeilatur. Secns iustitiae a victore laederetur

,

qui nonnisi ad damnorum reparationem exigendam , ac poenampro merito culpae victis infligendam ius possidet. Numquam vero

facultate gaudet principem e legitimo soho deturbandi aut inte-

gram nationem alterius ditioni subiiciendi (quod speciem quam-dam mortis veluti socialis praesefert) , nisi id postulet ratio poe-

nae , aut securitas earum gentium,quae iniuste laesae sunt. Sed,

de hac re aUas sermo redibit,

254 ELEMEMTA

172. Cum hic de asiirpatore mentio facta sit, iilile erit inniiere,

quo inre is iiistriiatur. lu primis certum cst usurpatorem, utpote

qui uou iure, sed iuiuria et violentia nitatur, illegitime auctorita-

leui possidere, ad eamque legitimo principi restituendam semper

adstringi. Immo ad hoc cogi a subditis polest, immo etiam debet;

qui ipsum non ut principem, sed ut hostem et perturbatorem re-

spiciuut. Id lamen intelligendum est, modo spes certa eluceat pro-

speri exitus. Nam si conalus ad invasorem pellendum inutiles fo-

re coniicitur, aut perniciem potius societati allaturos, nequaquam

subditis licebit insurgere Atque id iuxta voluntat«m legitimi prin-

cipis esse censendum est; quae quidem,ut iusta sit, rationi etbo-

na sociali congruens esse debet.

Deiude observetur oportet, usurpatorem licet ius ad potestatenl

retinendam aut stabiiiter uliis communicandam nuUum babeat

;

tamen iure ornari civitatem ordinandi ac magistratus tempora-

rios costituendi. Id enim necessarium est ad salulem populi pro-

curandam ,quae sine civili ordine servari ncquit. (juod profe-

cto ius non personalc est, sed reale; nimirum est eiusmodi ut per-

sonac competat ratione rei quae possidetur, ac proinde non tam'

ad usuriniiorcm quam potius ad aucloritatem pertinet;quae li-

cet iniusLe ab illo occupetur , tanien proprio ctrectu et vi mini-

me caret. QwdYG subditi quamvis iuvare usurpatorem, ut in sua

possessione stabiliatur,probibeantur ; tamen legibus

,quae ab

ipso pro bono communi et ordine sociali feruntur,obtemperare

tenentur. In hoc enim non usurpatori sed auctoritati obedientiam

praestant , et legitimo principi morem gerunt,qui certe id velle

praesumitur.

Denique , si annorum decursu novus auctoritatis possessor ita

obRrmetur , aut cum bono et tranquillitate publica sic connecta-

tur , ut pristinus ordo redintegrari sine perturbatione maxima et

periculo salutis publicae nequeat ; hoc ipso legitimus evadit , et

nihil contra illuni moliri fas est. In hoc enim sensu verum est ef-

falum illud: Salus publica suprema lex ; cui non solum subditi,

verum principes etiam accomodare se debent , ne bonum priva-

tum individui bono totius societatis anteponant. Nec vero contra-

rium velle antiquior princeps praesumi potest, nisi hoc ipso a

proprio iure desciscat ; utpote qui non amplius communem utili-

tatem, sed propriam dumtaxat sibi pro scopo praestituat.

173. Quaeri hoc loco posset an iure et cum laude aliquando

suprema potestas a legitimo principe sponde abdicari queat. Con-

trarium enim docuit Burlamachius inquiens : regem in proprio

throno moriturum esse , et signum abiecti animi csse ac maiC'

iURlS NATURAE 255

statem prlncipis valde declecens , se propria auctoritate priva-

re ^. Quae sentenlia mirabilis sane est ; sod quibiis argumentis

fiilciatur nequaqiiam apparet. Nam, excepta liypotliesi quod eius-

modi abdicatio iu magnum reipublicae damnum cedat (quod pro-

fecto raro accidit); nulla ratio atTerri potest cur princeps omniuo

adstringatur ad tantum onus retinendum. An sul^dito licebit sine

dedecore se publico magistratu abdicare , et principis conditio in

usu huius libertatis inferior censenda erit ? Immo , si bono socie-

tatis nihil periclitante, princeps regni curam et honorem, qui tan-

topere ambiri solet, deponit ut altiorum virtutum exercitio se ad-

dicat; id magni animi et exceUentis indicium habendum est. Po-

tissimum vero id locum habet , si taUs abdicatio ab ipsa pubUca

utilitate et pace persuadeatur ; ut exemplis recentissimis confir-

mari posset. At in re, quae adeo per se claret, tempus frustra in-

sumere non iuvat.

Aham potius innuam controversiam: utrum non modo a se, sed

a filiis etiam,qui successuri essent

,princeps regnum abdicare

possit. Yattel afhrmat omnia hac in re a populi voiuntate tantum

pendere 2. Sed ne in ipso refellendo iacturam temporis fariamus,

sufficiat animadvertere hanc sententiam ex erroribus pacti socia-

Jis, quibus auctor inficitur, et ex Rousseaviana origine potestatis

dimanare,quam supra refutavimus. Grotius meliora profert ac

totam rem his verbis detinit : « Similis est quaestio an abdicari

« possit regnum aut ius succedendi in regnum, Et quin pro se

ff quisque abdicare possit, non est dubium: an et pro liberis ma-<. gis controversum, sed quod eadem distinctione expediri debet.

« Nam in iiaereditariis qui ius a se abdicat , iu hberos nihil po-

« test transferre. At in hneaU successione patris factum nocere

<( non potest liberis naUs,quia simul atque existere coeperunt

,

«r ius proprium eis quaesitum ex lege est ; sed nec nascituris

,

« quia impediri non potest quin ad iUos quoque suo tempore ius

« pertineat ex populi douo. Neque obstat de transmissione quod

« diximus. Est enim ea transmissio necessaria non voluntaria, ad

« parentes, quod atUnet. Ulud interest inter natos et nascituros,

« quod nascituris nondum quaesitum sit ius , atque ideo auferri

« ius possit populi voluntate, si etiam parentes, quorum interest

« ius ad filios transire , ius illud remiserint 3. » At mihi genera-

lim dicendum videtur , inspecto solo iure naturae,posse patrem

1 Principeg de droU mt. et pol. 1. 2, p. I, cli. >5,

2 Le droit des gens t. \, 1. I, ch. V.

5 J)t iur9 belli et pacit 1. II, c. 7, §. 26,

550 ELEMEXTA

abdicare ctiam pro filiis , sive nascituris sive natis, qui quamdiusub patris potestate manent simt res palris ; tametsi deinceps a

patria potestute emancipati queant novum ius acquirere propter

electionem populi qui spoate se eis subjicial.

CAPUT QUARTCAI.

DE StlPREAfAE POTESTATIS EXERCITIO.

Actio socialis illa est,quao a moltitudine peragitur sub aucto-

titatis influxu. Quare auloritas veluti facultas est motum gignensin societate eamque ad operandum applicaus. Qiiomodo igitur id

praestel contemplandum hic est, sen de auctoritatis exercitio dis-

serendum. Etquoniam auctoritasmultitudinem ad ordinalam ope-

rationem movet functionum diversarum ministerio , has singilla-

tim expendere oportet.

Funcliones eiusmodi ad tres reducit Monlesquieu , nimirum ad

leges constituendas, ad earum executionem procurandam , ad iu-

dicium ferendum de faclis peculiaribus de quibus respectu legumintercidat controversia

;quarum funclionum exercendarum ius ,

legislativam ^ executivam eiiudiciariam poleslatem nominat '.

Haec autem tripartita divisiolicet a nonnullis improbetur, tamen,

cnm valde communis sit, et obiectum distinctis partibus satis ple-

ne contineat, approbatu non indigna nobis videtur. Nam cum au-

ctoritas ordine instruere civitatem debeat, normas in primis pro-

ferat necesse est, quibus mutuae civium relationes apte inler se

componantur ad finem communem adipiscendum; atque inquan-tum id praestat, legislativa potestate instrucla esse dicitur. Dein-

de requiritur ut scitas leges actioni et motui civitatis appUcet, ea-

rumque executionem procuret; quod munus potestatis executivae

proprivmi erit. Denique, cum lites insurgere possiut vel inter pri-

Yatos ipsos , vel inter privatos et regimen respectu iurium quaelex vel concedit vel tutatur ; ad eas dirimendas tum etiam ad le-

gum violationem removendam, iudiciaria suppetit potestas. Ad has

autem partes cetera aucloritatis munia facile revocantur. Hac igi-

tur partitioue retenta, de ea separatis articulis eloquemur.

\ Esprit tles lois t. I. 1. XL

lURIS NATURAE 257

Articulus I.

Depotestate legislativa.

174. Suprema inter partes auctoritatis ea est, quae leges fe-

rendas rcspicit. Haec enim regulas imponit operandi et totius vi-

tae socialis praescriljit ordinom. Unde acl facile delinieudam gu-

bernii formam , dispicere sufticit in quo subiecto facultas legum

sciscendarum resideat, num in uno individuo an in plurium col-

lectione;qua de re diversae exstant populorum constitutiones,

prout cura procurandi boni communis uni potissimum individuo,

ut in monarchia, aut coetui ex pluribus coalescenli, ut in cetcris

formis sive simplicibus sive mixtis, demandatur.

Ouare,

qui cum Rousseau supremum imperium populo ad-

dicunt ; in hoc maxime adlaborant, ut statuant ius ferendi leges

nonnisi ad populum vi nalurae pertinere- Sed tantum abest ut

hoc ius vi naturae populo vindicetur, ut potius rationi repugnet

illudpopulo sponte largiri. Etsi enim populus necessitates, quibus

premitur, vividius presentiscat, eisque remedium postulet; tamen,

cum imperitus sit et imprudens et animi perturbationibus valde

obnoxius , nequit discernere et defmire vel etiam amare media

quae opportuna sint et cum eius utilitate ita concilientur, utal-

tioribus relationibus non contradicant. Quare licet ius postulandi

aut suffragium eligendi eos,qui suo nomine leges pro|)onant (si

forma regiminis id ferat) populo concedi possit; lamen iusexa-

minandi leges easque tandem sanciendi illi incongruenter etine-

j)te tribueretur. Id enim multiplicem scientiam, iudicii maturi-

tatem, constaniiam animi et amorem virtutis exquirit, quaenon-

uisi in cultiore et praestantiore societatis parte communiter re-

periuntur.

175. Ut quantum satis est, distinctam notionem potestatis lc-

gislativae exhibeamns , tria iilustrarc oportet : ambilum in quospatialur ; dotes quibus eius effectus , nempe leges, iustruuntur;

subsidia quae comparari debent utrile exerceatur. Et ad primumquod attinet, eiusmodi ambitus, qui limites etiam suppeditat, qui-

bus auctoritas coercetur , ex fine diiudicandus est societatis, ad

quem auctoritas suo exercitio socios adducere nitiiur. Porrohuncfinem in externo apparatu, qui ordiue moraU informetur , et in

debita ordinatione mutuarum relationum civium procuranda situs

est. Hinc elucet potestatem legislativam non usque co porrigi, ut

constitutionem ipsam fundamentalem suis actibus atlingat , sed

^')^, ELEMENTA

opus est ut sociotalom in propria formaiam anlc consdtutam su-

haudiat. Concipi cnim noqiiit exorcitium auctorilatis; nisi aucto-

ritas in dotcrminato subioclo rosidoat , atquc ita ut ad operandum

omni cx parte expecliatur. Id autem, ut quisque videt, imporlat

ut organismus sociotatis, saltem fundamentalis , iam ante consti-

tutus sit, qui formam societatis spectct enascontem ex determina-

tionc suljiecti in quo suprcma potestas residet. Xam hic organismus

ad existentiam societatis et auctoritatis pertinet ; vis autem ope-

rantli ciusque exercitium subiecti opcrantis existcntiam subaudit

ex eoquc iam vigcnte pullulat.

Quare ius constituens • ad potestatem legislativam non spe-

clat, immo pars auctoritatis minime censcndum est. Kam cumconstitutionem ipsam poiitici status rcspiciat , ad easdcm causas

pertinet, a quibus existcntia et forma ipsa roipublicae proces-

sit. Societate autem iam constituta, in toto corpore sociali resi-

dct, non vcro in una tantum cius parte, utcumquo praocipua vcl

formali. Quaproptcr noquc auctoritatis, noque multitudinis seor-

sum acceptae propria est, sed utriusque partis simul consenlien-

tis. Ex quo fit ut immutatio constitutionis fundamcntalis icipu-

blicae, aut quaccumquc variatio, ([uao accidontalisnon sit sed ad

ipsam essentiam et primitivam formam pertineat ; ueque a solo

principe neque a solo poi"nilo fieri possit, sed utriusque partisvo-

luntatem exquirat. Quod si ab una tantum parto, discrepante al-

tora, forte procuretur aut vi extorqueatur ; iliegitima iudicanda

est et omni robore destituta.

Id autom minime intelligendum est de iis, quae non efTorma-

tionem organorum fundamentalium, formam reipublicae determi-

nanlium, sed aut eorum evolulionem perfoctiorem, aut organa se-

cundaria constituenda respiciunt,

quae potestate communicata

instrumenti aut administri munere funganiur. Haec enim optime

pertinere ad auctoritatom possuutj etcumper legem determinen-

lur, ad potestatcm legisiativam commode revocantur.

J7(). Excbisis igitur rebus, quae formam ipsam gubernii reno-

vandam attinguut ; in iis omnibus lege detlniendis spatiari poterit

lcgislativa potestas, quae ad operationem socialem exercendam

vel rite dirigcndam necessaria aut etiam opportuna videbuntur.

Qua inrc Onis polilicae societatis sempcr prae oculis habori de-

bct : atque exinde novi limites enascuntur. Nam cuni eiusmodi fi-

-I lus seu potestas constifuens appellatur, facultas illa rempuLlleam orJlnandi,

ciuae formam ipsam socletatis attingit, eiusque tliversas partes constituit, et orfiana

creat fundamentalia, quibus auctoritatis functiones stabiliter addicantur. Iq smnma

talis ostj ut in primitivam reipublicac cousiitutionem influxum exerceat.

lURIS NATURAE t'59

nis ad ordiiiem moralem referatur; niliil sancire aucioritas potest,

quod moruin honeslati ac legi divinae reluctetur. Sic enini non

henefica sed malefica revera esset, ac per se ipsa corrueret; quip-

pe cum in tantum vimet robur habeat, in quantumiure viget du-'

cendi socios in finem a natura propositum.

Deinde, cum hunc ordinem externis mediis, quae tantummodo

in potestate hominis sila sunt, procuraredebeat; extendere se ne-

quit ad ea quae interna omnino sunt, et solo conscientiae ambitu

continentur. Qnod non perinde intelligendum est quasi conscien-

tiam indirecte saltem suis praeceptionibns non adstringat. Id enim

manifesta falsitate laborat. Nam, cumauctoritas, ut alias diximus,

a Deo procedat;quisquis auctoritati obedientiam denegando re-

sistit, Dei ordinationi resistit, atque ideo revera peccat. Sed tan-

tum sic intelligi debet, quatenus directe civilis auctoritatis prae-

cepta nonnisi externas actionesrespiciunt ; actus enim quiinter-

ni omnino sunt, licet maxime cum ordine morali nectantur, ta-

men humanam aciem prorsus effugiunt, ac proinde actioni guber-

nalivae, quae mere humunasit, subiici nequeunt.

Taudem, cumiu mutuis relationibus inter homines moderandis

civilis potestas versetur ; immiscere se nequit rebus iis, quaerela-

tionesrespiciunt hominis ad Deum;quarum gubernatio ad aucto-

ritatem religiosam pertinet, de quain ullinrocapite huius libridis-

seremus. Quod non ita inlelligatur vehm, quasi nequeat civilis po-

tcstas sanctione sua illa eadem confirmare,quae a potestate ec-

clesiastica definila sunt. Id enim profecto licetet opportunum quan-

doque est utleges Ecclesiae novo robore augeantur. Ouain re simi-

litudoduci potest a legibus naturalibus. In has enim hcet civilis

potestasius nullum habeat, quippe ab altiore pendent auctoritate;

tamen consentaneum est ut mullaiubeat vei prohibeat quae iure

naturali continentur, ut eamagis confirmetsaltemextensive, adie-

ctione nimirum novae praeceptionis et sanclionc poenarum, quae

tutius rebelles animos ad obtemperandum inclinent •.

177. His explicatis liquido patet, quo circulo spatiari possit po-

teslas legislativa civilis. Ea enim omnia, quae externa sunt et ci-

vium inter se ad bonum commune procurandum relationes respi-

ciunt, prout tamen ordini morah servando atque ampUficando

\ Quoil potestas clvills clefinii'e iion debeat rcs ad religlonom pcrtinenteSj co

niagls apparct, quod in pracsenti rcligio non naturalis sit, scd snpernaturalis;quae

tola quanta est in divina rcvelatione fundatur, et cuius custodia et gubernatio non

principibus tcmporalibus, sed Apostolis eorumquc succcssoribus a Chrislo commissa

cst, iuxta rcgimen ab ipso constitutura. Sed de hac re alias dicturi sumus.

?G0 rLEMENTA

conferunt; eius ditioni subdiintur ab caque generales normas rc-

cipere possunt. bi quibus normis praoscnbenilis lcx civilis cxlen-

sionem quamJam coutiuet et determiuatioucm magis peculiareni

ipsius legis naturalis. Quod quadruplici ratione lit. Primum, qua-tenus praeccptiones aliqiias iuris naturalis, adiectis nonnullis poe-

uis in liac vita 3ul)eimdis, nova roborat sanctione. Deincle, quate-

nus ex legibus nalurae generalibus peculiares derivat illalioues

applicatiouesque delerminatas pro locorum temporuni ac persona-rum varielate. Tertio, quateuus actioues bumanas temperat iuxla

novas relatioues, quas liomo ratiouc societatis suscipit, idque con-

venienter naturae principiis. Qnarto denique quatenus aut iura,

quibus bomo vi naturae iustruitur, iuxta socialem exigentiamlemperat atque apte cum aliorum exislentia couciliat, aut novaiura civibus Iribuit conditioui personarum et communi bouo ac-

commodata. In quibus tamen dilij,^enter caveudum est, ne plus

sibi tribuens, obteutu boni communis, iura abqiia naturalia pror-

sus periuiat. Ouud euiin iu iuiuriam suciorum, sive plurium sive

paucorum, immo etiam unius, redundat; id ad liuem societatis per-

linere non potest;quod autem linem socialem egreditur, auctori-

lati minime competit •.

178. Ad dotes vero quod attiuet, quibus buius potestatis effe-

ctus seu leges ornari d^bent, iam aliquae iu iis, quae modo dicta

suut, coutiueutur. x\pcrte enim apparct eas in primis lionestas es-

se oporlere ; secus liui sociali nou couveuirtut, Deinde reciuiritur

ut utiles siut, et (luidem utilitate communi seu quae non in priva-

tam personain aut in partem tantum societatis cum alterius de-

trimeulo reduudet, sed omuibus directe vel iudirecte iaveat. Se-

cus nou bouum commune, sed despotismum nouuullorum inclu-

dereut. Tertio debent esse universales, seu eiusmodi utomnes ae-

que ligeut sine personarum exceptiune, modo nulla adsit ratio val-

de urgens ex ipso bono communi desumpta, quae a lege commu-niter lata nonnullos aut coetum aliquem excipere persuadeat. Id

autem ubi non viget, omnes omuiuo lex adslringere debet.

Atque bic quaeri poLest an ipsum legislatorem lex sibi subdat,

ita ut is etiam legi obtemperare teneatur. Cui quaestioni respon-

deudum videtur afHrmalive, quoties legislator nou prout tabs est,

nempc ut legis conditor, sed ut privata tantum persona conside-

ratur. Sic euim actioues, quas ponit, cum ad bouum commuue re-

ferendae sint; iisdem normis regantur oportet, quae generatim pro

\ Aiictoritas qnatcnus aJ oa se poirigit, quae Ipsi dcfinienda non conipetunt,

incompekns appellatur; seu talis estj ut nullam vim habeat.

lURIS NATURAE 26f

omnibus individuis praescriptae sunt. Potissimum id locum habet,

cum agitiir de contraciibus aliisque rebus, quae ad ceteros cives

relationem includunt.

Quarto, ad legum iustitiam requiritur aequalitas, seu ut omnesaequaliter lex respiciat, at non secundum aequalitatem materia-

lem, sed iuridicam; quatenus nempe aequaliter omnia iura, cuius-

cumque individui sint, sine uUa exceptione sanciat et tueatur; se-

ciis aequalitas civium anle legem, quae tantopere iactatur, futilis

esset et vox sine scnsu. Xon enim vera civium iura servaret, quae

sine manifesla violatione iuslitiae ad matcrialcm aequalitatem ad-

duci nequeunt.

Hae praecipue sunt legum proprietates, quae quasi essentiam

earumdem altingunt. Praeter has aliae etiam requiruntur, nimi-

rura ut clarae sint, quatenus ab oranibus intelligi possint nec in

falsara interpretalionem torqueri; itemque utsint 6reue5, ne mul-

titudine et pondere operationes civium praepedianl; ut sint con-

slantes^ sic enini anti([uitate ipsa venerationera sibi conciliant; ut

sint scriptae, ne fraudibus et arbitrio magistratuum detur locus,

sed stabili certitudine perfruantur; ut denique sint convenientes,

nimirura viribus et conilitioni populorum accomraodaiae. Quae enimleges rudiori cullurac ccmpelnnt, hae minime opportuaae sunt

gonti quae niaiori perfectiouL iam gaudeat •.

170. Quaecumque sit forma reginiinis, sive monarchica sive po-

lyarchica, potestas iegislativa mediis idoneis instrui debet, utrite

sno munero perfuagantur. Et in primis,cum leges indigentiae po-

pulorum respondere debeant, requiritur sane ut liaec legislaiori

innotescat. Quapropter tali organisrao legislativa potestas, quoadexerciliura, instruenda est; ut eiusraodi notitiam claram, distin-

ctam et sine falsitaiis admixtione comparare sibi possit. Quoniam

I Disccptatum cst a pliilosopliis ntaiiu scriptac lefjes ct cotlicnm compilatlones

vitac ct cuUiirao populorum utilitatcm an potius (ktrinieutum affcrant. Ilugo cnimct Savijjny cctcrique historicac scholac fautorcs, cum socictatcm eiusf|ue cvolutioncm

cx instinctu quodam intellectuali repetant t|ai consueluclines et niorcs efrormet, ho-

rum nonnisi formulas quastlam vagas ct abstractas lcgibus comprehcncli possc aiunt,

atijue ideo cas projrcjsui populorum ropufrnare opinantur. Quare;quin legislatio

populis impo:ialur t|uae nunquam exprimerc potest fundum locupletcm ct multipli-

ccn, quo mores eorumdem continentur ; naclius esse putant, eos permittcrc sponta-

ncac cvjlutioni inslinclus naturalis, qui assidue sc explicans niores crect. At hacc

opinio nalurac rationali honiinis contradicit ct vero nationum progrcssui rcluctatur,

qui non ful:i!i ct cacco quo.lam instinctu pcragitur, scfl ductu libcrtatis ct intclli-

[renlijc quac rcilexione ulitur ct instinclivas motionc5 tompcrat ut eas ad fincm ra-

tiunalcm promovcat dcbitoquc ordinc doact.

262 ELEMENTA

vero proprias indigentias nenio melius noscere potcst, quam is qui

illas expcritur, patens populo via esse debet, qua quibus eget re-

])us legisialori patefacere possit.

At populus ctsi scite necessitates, quibus premitur, internoscat;

tamen liis repellenJis congruculia media deligere nequit. Non enim

convenieniiam mediorum cum tine satis discernit; itemque condi-

tionem propriae culturae satis distincte non percipit, multoque

minus relationem quam lex liabere debet cum bono communi et

moralitatis principiis. Eiusmodi igitur examen non populi sed pru-

dentium et cordatoruni liominum proprium est, qui non modoscientia sed etiam virtute polleant. Talis igitur structurapotestatis

legislativae conslituenda est, ut, perspectis populi necessitatibus,

diligens discussio lcgum condeiidarum liabeatur a coetu virorum

scientia et virtute praestantium, qui, sive deliberativo sive con-

sullivo tantum sutlVagio gaudenles, legiim aequitatem, opportuni-

tatem ac polissimum moralitalem diiudicent. Ilanc tamen rite diiu-

dicare non poterunt, nisi moruin magistram religioncm iideliter

colant, eiusque pracceptionibua dociles aures praebeant *.

Articulus 11.

De potestate eocecutiva.

180. Optima erit iila respublica, in qua optimae leges condan-

tur et opiima earumdem procuretur exccutio. Quod posterius si a

superiorc bono seiungi(i'r, illud non rnodo iniilile sed nocivum

etiam evadet. Qvdd eniin vanae leges proficiunt, quibus ncino ob-

temperet, nisi ut contemnendam reddant auctoritatem; cui toties

vuIqus infligitur, quoties eius iussa fruslrantur? Yalde igitur ad

1 Sapicutcr, ut solet, Tapai-cllius bis verbis : « 11 popolo sente i bisogni, i go-

fl veruanti conoscono coinc vi si puo riuiciliarc, la coscicnza rclijjiosa OAitentica

n V oncsta tld mczzo.

(I Le asscmblcc lcgislativo scelte tra soli riccbi da un volgo ignorante non pre-

> scntano in forza del loro orgo.nismo vcrun titolo cli sicurczza cbc ne coiunicacli

e le lcggi.

« Gli anticbi orclinamenli sociali, forniati a poco a poco dalla natura progrcssiva-

« mente operante e non dall' avventatczza rivoluzionaria clclle passioni subite e lu-

« multuarie, prcsontano in fatti ((juando piii quando meno sviluppati) i trc clcnicnti.

« Fra gli Ebrci il popolo cbiedcva, i scniori dclibcravano, i saccrdoti confcrmava-

« no. iXclle socicUi paganc gli augurii c gli oracoli crano 1' clcmcnto icratico a cui

« ricorrcvano per confcrma i legislatori (Licurgo a Dclfo, Numa ad Egeria, Roma nc'

« coniizi ogli aruspici ccc); gli clcmenti dcmocratico cd aristocratico cbbcro talora

'« influcnza irrcgolarCj ed Anacarsi risc di Atenc percbc la proposla si facea da' sag

lURIS NATURAE 263

societatem interest ius illud, quod legum executionem respicit at-

que ad earum praescriptum acliones sociorum moderatur. Ilacc

magna pars est auctoritatis, licet potestati legislativae cedat, ut-

pote cum ab ea normam accipiat, sitque eius velut applicatio. Cumenim actiones iudividuorum, quae per legem dirigi debent, indi-

viduae sint et concretae, lex autem generaiibus dumtaxat praece-

plionibus conlincatur; requiritur profeclo in principio socielatis

m.otore facultas aliqua a ratione proticiscens, qua generalis norma,

nempelex, factis etactionibus peculiaribus applicetur. Etquoniameiusraodi societatis motor nonnisi in auctoritate moratur, potestas

executiva functio quaedam est et ius auctoritatis.

Ex quo patet eam conscientiae veluti socialis nomine donari pos-

se, cum idem fere munus in societate exerceat, quod conscientia

exercet in individuo. Ut enim haec applicatio quaedam est legum

moralium, quae a ratione peragitur quoad acliones individui ; sic

illa applif atione constat legum civiiium, quae ab auctoritate exer^

cetur quoad actiones sociales.

181. Potv^stas execuliva debet esse fiddis, fortis^ illuminata.

Atque liae praecipuae sunt dotes, quas in ipsa considerare pos-

sumus.

In primis itaque debet esse fidelis , nimirum eiusmodi ut ne

latum quidem unguem a legum praescripto discedat; ab iis enim

dumtaxat vim omncm et ius mutuatur. Quare princepS', etiam in

regimine monarcliico et absoluto, prout executiva potestate orna-

tur non supralegem, ut a nonnuilis ineptis assentatoribus dici

solet, sed sub lege est; nec aiiter peculiares quaestiones detlni-

re potest, nisi prout leges constabilitae praecipiunt. Hoc enimproprie differt regimen monarciucum a despotico

,quod in de-

spotico voluntas tantam imperantis vim habeat, omniaque adeius

« gi, la delibcrazione ilagFignoranti (Cantu St. un.)^ nia iu somma yI avean par(o.

« Xellc socicta del mcclio cvo, Comuni, Nobilta e Clero erano ordinariameute corpi

« (listinti nella ilelibcrazionc come negUinteressi. Quando in Francia il terzo slatosis-

(I sorbi gli altri duc corpi, pianto le basi della tirannia democratica, ogjji anccra non

« interamonte corrctta, perchc vi manca tuttora, socialmentc parlando, V elcmcuto

« icratico, e gli altri due non hanno forse ancora assortitc a doverc le loro funzioni,

« nc il loro organismo. I Deputati sono una aristocrazia pecuniaria poco divcrsa da'

«I Pari ; la libcra stampa, vero eleraento dcmocralico, fa una propcsta di lc[;;;i tu-

<i multuavia c pazza, che non puo rappresentare saviamcnte gFinteressi commii ; le

« clczioni paralizzano nella legislazione ogni iniluenza dclI'elemento domestico c dcl

« municipale ; come dimostra il Romagnosi (Ist. di civ. (il. jiassim ma spccial-

<i monte al 1. MI, c. -5.); il quale all" influenza religiosa, per lui odiosa, soitituiscc

« la scienza, conie alla moralc sostitui V interesse ecc, » Corso clcracntare dl na-

tural diritlo. 1. li, c. 3.

264 ELEMENTA

arbitrium determinentur; in monarctiia vero non arbitrium sed

lcx imperet, quac licet auctoritate principis lata sit, tamen, dummanet, ipsam principis voluntalem sibi subdit, ita ut ab omui

prorsus violatione iura sociorum tutetur. Polerit utique princeps,

si bonum sociale id ferat, legcm generatim abrogare, aut in a-

liam convertere; scd donec id fiat, ius non babet detlniendi quid-

quam quod vigentibus legibus adversclur. Societatis enim non

dominus est, sed rector; atque ad ea tantum se porrigere potest,

ad quae civilis potestas diversis functionibus, quas complectitur,

se protendit. At rem detinire contra legis praescriptum ad nullam

auctoritatis functionem pertinet. Non quidem ad legislativam

,

quia non conditur nova lex; non vero ad executivam, cui potius

adversatur. iirgo arbitrium, b?gi dissentiens, imperanti compete-

re nullo modo potest.

Hinc tamen minime sequitur non posse supremos imperantes

legis quandoque exceptionem facere, sive ad benefaciendum ali-

cui, sive ad poenam aliquam condonandam. Xam id quoties noa

temere fiat sed inluitu boni communis nec ullum alterius ius

laedat; legum observantiae minime adversatur, sed potius ad cle-

mentiam ct iibcralitatem principis pertinet. Et sane vis legum

in lioccernitur; ut ad bouum commune conferant. Si igitur (quod

non raro contingit) in eventu aliquo pcculiari bonum communecontrarium potius postulare vidctur, quam sit id quod a lege ge-

neralim pracscribitur, aut si aliqua ralio persuadeat tunc legcm

non esse applicandam ; certe ipsarum legum non materialis lit-

tera sed spiritualis intelligenlia fcrt ut iis derogetur. At in hoc

nullum, utdiximus, iuribus aliorum , ne unius quidcm civis,

detrimentum airerri debet. Gratiticari enim allcri cum damno al-

tcrius iniustum est; iuiustum autem nec littera nec spiritus Ic-

gum diciare unquam polest.

Altera potestatis executivae dos fortitudine et robore continc-

tur. Facultas enim, quae executiouem respicit, efficacitatc frui de-

bet, secus supcrvacanca foret et onus frustra additum. Ilinc duo

requiruntur: perfecta subordinatio ct vis coactiva. Subordinatio,

inquam, perfecta requiritur ; siquidem ad applicationem legum pro-

curandam unus per se non suftlcit, sed plures magistratus plures-

que administri necessarii suut, potissimum in republica satis am-

pla, quae in diversas provincias dispartita per diversos guberna-

tores regitur. Hos profecto ita distrilDuere et inter se connectere

oportet, ut alii subclantur aliis iuxta varias administrationis par-

tcs, et ad aliqua veluti capita revocentur, quac immediate iungan-

tur rectori unico ct supremo, a quo motus omnis ct vita logum

lURIS NATURAE 265

commimicelur. Sic compago corporis socialis muneri potestatis

executivae apte conveniet. Secus si diversa instrumenta, quae ad

eius exercitium concurrunt, sibi mutuo resistant, aut influxui su-

premimotorisrecipiendo non rite subiiciantur, aut si ipse supre-

mus rector pluribus coalescat, qui dissidere possint inter se ; ap-

plicatio legum non modo lenta erit et incerta, sed etiam interru-

ptioni obnoxia, magno societalis detrimento. Etsi enim mora et

interruplio in deliberatione legum sciscendarum, nisi peculiaris

necessitas urgeat, incommodum nullum atlerant ; tamen maxime

nocivae sunt applicationi legum, quae proxime socialem opera-

tionem attinet. Hanc enim tunc aul cessare, aut abnormem esse

oportebit.

>'ec minus evidens est necessitas vis coactivae. Nam cum in

applicatione legum resistentia ex improborum lliominum conatu

offendi possit ; executivae potestatis efticacia nulla subsistet, nisi

\i iustruatur quae ad huiusmoli impedimenta repellenda praesto

sit. Quae quidem vis in tantum augeri debel, quantum ratione

circumstantiarum exquiritur, ut potentior evadat obstaculis qui-

buscumque. Mliil enini tranquillitati civium et proinde bono so-

ciali magis repugnat, quani imbecillitas auctoritatis, quae impu-

ne resistentiam pravorumhominura contra legem patiatur. Xam si-

mul atque hi animadverterint seposse sincpericulo violare legem

aut aUorum iuribus vim inferre ; nihil intactumrelinquenteffrae-

na, qua gliscunt, audacia; quam deinceps coercere difUciliimum

erit. Immensa igitur cautio et consihum frequens et dihgentissima

dehberatio adhibeatur in condendis iegibus quae utiles et lione-

stae sint: at, his conditis, manu vehui ferrea eariim executio procu-

randa est, nec quidquam tolerandum quod earum reverentiae et

observantiae adversetur. Ex quo Ut ut milites, quibus societalis

vis coactiva continetur et iuris armata defensio commissa est^

execuUvae potestaUs imperio subiiciantur.

Atque hinc apparet necessitas tertiae dotis. Cum enim execu-

Uva potestasadamante quodammodo stet oporteat,([uoad obedien-

Uam legibus vindicandam; nisi admodum illuminata sit, odiosa

nimis et gravis evadet. Xam cum non lapides sed homines tractare

debeat, qui voluntate libera et ratione ad operandum impeUuntur

;

inUuxum suum subiecto accommodare non poterit, nisi sapienier

noverit voluntatem ipsam et raUonem subditorum movere, ut ea-

rum actio non violenta et extrinsecus impressa sed spontauea vir-

tute constet et a principio velut interno proficiscente. Secus si re-

nitente subiecto actio eliciatur; motus socialis non modo non erit

humanus, sed etiani ea vita et robore destituetur, quae nounisi

13

%ij ELEMENTA

in spontaneis actionibns reperilur. At vero nemo non videt ad eius-

modi finem obtinendum valde illuminatam intelligentiam in su-

premo gubernatore uecessariam esse, ut sciat subdilos ad legumamorem allicere, disciplinaque debita imbuere, et ita ordinem so-

cietatis instruere, ut privata sociorum utilitas cum communi, quaoex legum custodia emergit, maxime copuletur.

Ilae dotes in exercitium execulivae potestatis ex organismo eius-

dem proficisci debent; qui profecto minime sufficeret, nisi dotes

etiam personarum, quibusmunus eius committitur, ad id confer-

rent. In iis igitur rectitudo moralis, constantia animi, scientia exer-

cendo muneri opportnna, prorsus necessaria sunl; quorum si

quid deest, apliludo illa dcsiderabitur, quae socialibus muniis ido-

neam personam enicit. Ouare qui bominibus hac tfiplici praero-

gativa destilulis officium quodpiam sociale committit: isciuodam-

modo societatem prodit, et stipendium, quod inde carpilur, m.e-

rum latrocinium censendum est.

Articulus III,

De potestate iudiciaria

182. Quamquam potestas iudicialis non incongruenter ad exe-

cutivam revocari possit, melius tamen ab ea secernitur. Nam in

legum applicatione et executione promovenda, controversiac quae-

dam exsurgere possunt circa iura singulorum aut facta legibus

adversa, quae examen et sociale iudicium exposcunt. Quod qui-

dem iudicinm in boccerni-ur; ut definiatur utripartiius tribuen-

dum sit, aut cuius naturae sil factum, quo lex violata est, et qua

poena plecti mereatur. Id etiam auctoritatis , ad quam ordo in

Bocietate procurandus pertinet, propriumest; atque ideoillicom-

petit nova functio quae potestas iudiciaria nuncupatur.

Porro haec, ut quisque videt, in civilem et criminalem dispesci-

tur. Nam versari potest vel in iuribus civium, quae coilidi forte vi-

dentur, definiendis ; vel in criminibus diiudicandis et convenien-

tepoeua plectendis. Tulela enim iuslitiae, quae fundamentum est

socialis ordinis , maximopere ad auctoritatem perlinet ; ad hanc

autem habendam utrumque requiritur; nempe ut ius verum ap-

parenti et maius minori praevaleat, deinde ut ius ab iniuria defen-

datur, idque sociali ope et sociali iudicio. Si primum fit, potestas

iucliciaria civilis] si alterum, criminalis habetur. De utraque ali-

quid dclibemus.

lURIS NATUME ^67

183. Atque ad primam quod attinet, ea maximae necessitati

sociali respondet, qaa nimirum iura civium sarta tecta servari

exigunt, et ab aliorum oppugnatione defendi. Hinc vero conse-

quitur, potestatis huius exercitium tali instruendum esse organi-

smo, ut ad eam facilis aditus patetiat, utque iudicium ab ipsa pro-

ferendum, quoad lieri potest, errori non sit obnoxium, et l3re-

vissimo tempore, ac minimo etiam partis, quae succumbit, damnoobtineatur. Quarum conditionum necessitas adeo per se patet in

promptuque est omnibus , ut verbis declarari non egeat. Quis

enim non videt parum bono civium prospici , si adeo difficultati-

bus obvolvatur potestatis accessus ; ut cives, praesertim si ad in-

iimam classem societatis pertinent , ab ea imploranda praepedian-

tur? Aut quid prodesset auctoritatis ipsius implorare iudicium, si

hoc temere proferretur aut ab iis hominibus, qui iura omnia sus

deque vertant ? Ad hoc cavendum, necesse erit ut iudicium penes

plures stet iudices; unus enim facile decipi aut corrumpi potest,

aut amicorum sollicitationibus commoveri. Tum etiam exquiritur

ut facultas tribuatur appellandi ad aliiora tribunalia, quorum sen-

tentia multo sit probabilior. Qua tamen in re modus etiam adhi-

bendus est ; siquidem immodica appellandi licentia tricas gigne-

ret et longas ambages, htesque siue flne protraheret; quas potius

brevi tempore dirimere , consentaneum et utile reipubUcae est.

Valde enim ad tulelam iurium interesfc ut diu vera iura effectu suo

non frustrentur, nec expensae in immensum augeantur, magnautriusque partis pernicie. Media autem quibus haec commoda obti-

neri possint non declaramns, cum id nostrarum non sit partium

,

sed ad ius publicum proprie dictum pertineat.

184. Ad iudicium criminale quod attinet, profecto crimen cumBit civilis ordinis perturbatio; eius inquisitio et castigatio ad au-

ctoritatem,quae huic ordini servando advigilat , spectare debet.

Atque id requiritur tum ad impediendum ne crimen redeat , tummaxime ad proportionem iustiiiae procurandam. Debitus enim or-

do tum habetur , cum res in proportionibus, quas earum. natura

postulat , conservantur. Debita autem proportio inter actum hu-

manum et ea, quae illum consequuntur in hoc cernitur: ut que-

madmodum ex honesta aclione adeptio boni et voluptas enascitur,

sic contra ex actione turpi damnum et dolor obveniat. Isec nisi

tamquam rem valde praeposleram, docentenatura, consideranins

scelus cum felicitate, virtutcm cum miseria copulatam. Quod all-

quando permittere etsi divinae providentiae non repugnet, quaebrevi huius aevi circulo non expletur sed altiorapraemjaautpoe-

nas pro mcrilorum varietate in futuro acvo tribuenda rcscrvat;

%S ELEMENTA

tamen oppido dcdccGt providentiam civilis auctoritatis,quae in

liac vila diimlaxat vim. suam exercet, etordini socialiet tempora-

rio per se et direclc consulit. Ct igitur eius partium est actioucs,

quae civile bonum aniicnt, praemiis remunerari; sic ad eamdemspectat nof;enlil)us, (jni civile l)onnm inuninuunt ant destruunt,

poenas inlli^ere. Gurare enimomnino debet utin ordine, qui ipsi

cnraeest, flagitium non sospitetnr, sed potius ad ralionis normamimminutione quadam boni et miseria afdciatnr. Id antem non a-

jiud sonat, nisi ius babere sumendi pocnam de nocentibus; siqui-

dem boni imminutio, (juae dolorem atll-rt et propter tnrpem actio-

nem inllifj^itur, poenae nomine desi<2:natur. Notio igitnr iustitiae et

ordinis civili anclorita(ievidenter adindicatiussnmendi poenas de

nocenlibus.

Gui argnmento accedit poenarum innictionem requiri ctiam ut

cxemplo et tiniori sit ceteris. Multi enim snnt, qniad ordinem so-

cialem servandnm amore boncsli non addncuulur. Ilos ergo poe

narnm metu coercere oportet; ut sallem ex fnga mab sensilis, a

quo abborrent, ad crimen,per quod malura iliud incurritur, de-

dinandnm impellantnr.

Deniqne propter ipsius nocentis utibtatem poena requiritur.

Nam ope iliius nocens facto addiscit et experitur crimen febci-

tati et naturae bnmanae augendae nil conferre sed potins obesse,

alque ita ad lacibns rcsipiscendum iuvitatur '. Quare effectus et

scopus poenae triplex est: ut iaesum ordincm restauret, ut no-

centi medealnr, nt exemplnm det ceteris. Proinde poena simul

est medicinaHs, rcparntrix^ cxemplaris; quae triain sancicndis

poenis somper prae ocnlis babenda sunl; qnamquam non semper

eodem modo et aequali mensura procurari possint.

185. Poenae, quoad beri potest, mites sint. Recte enim animad-

vertit Montesquieu 2 Garnni efticacitatem magnopere ab exislima-

tione pendere, et plerumque maluni longe levius, modo ut poena

•-I A(l 1'oin Taparcllins. >i Cos"i compio (nimirum auctoritas) il primo doverc so-

« tialc s'! verso il (loiiiKjuoiitc, si vcrso gli associati, si verso il Crca(orc. Verso il

(I (lerni(}V'.8nl.e, pprclie coiio sccmarlo di beni malcriali fjli procaccia (juanto e da lei

« un incitamer.to al liono oncsto, vcro Lcne dell^uomo (|ui in tcrra5verso gli asso-

« ciali perclie corregjyo nclla lor mentc il disordinc di giudizio formatovi dal dclitto

(( felice- vcrso il Crcatoro c ordinalor supromo dcU'univcrsal societa, pcrclie sostie-

« ne. improscritlihili lc nozioni di natural (jiustizia, sullc quali la societa universale

« fu appoggiata da lui ncl crcarla. Cosi vion riparato ncl triplico suo aspctto I'or-

« dine violato dal delinquente, 1'indivicluale, i! sociale, 1' univcrsalc. » Saggio di

diritlo naturale ecc dissert. 5, c. 0.

3 L'esprit des lois t. I. 1, 0, cli. 12,

irRi5 rcATunAE 2G'J

concipiatur, eumdGm praostare effectum ac malum gravius, quodpropter assiietudinem parvi penditur. Atque id eo magis locumliabet, quo populus maiori cultura donetur, ac vim honestatis vi-

vidius appreliendat. Sccus severilale poenarum populi sensus ob-

tunditur, et frustra mali prodigalitas adtiibetur. Morum rcla^^atio

Eon a lenitate poenarum sed ab impunitate delictorum dimanat.

CavenduQi tameu estnecontrario peccetur extremo, si poenae sta-

tuantur quac socios a patrandis facinoribus non satis deterreant,

aut nullam retineantcum delicto proportionem. Ui enim ex dictis

apparot, poena nori modo ad societatem areditnro crimine defen-

deudam, sed etiam ad violatum ordinem ulciscendum exigitur.

Quare non solum defensiva est, verum etiam vindicaliva.

186. Alque hic opportunus locus incidit disserendi de poenacapitis, contra quam acriter disputatum cst et disputatur a non-nuilis. Beccaria enim et Bentham et Ahrens ius eam inlligendi

omnino denegant, quibus magna turba, aetate praesertim nostra,

suffragatur , inquiens atrocitatem huius poenae non possc cumpraesenti cultura popuiorum conciliari. At ne rerum confusione

iaerrorem quis adducatur, duo maxime distinguenda suntiu haccontroversia : kis nimirum, et factum. Scilicet quaeri potest ansocialis auctoritas per se ius habeat, sinecessitas postulet, utendi

poena capitali; et haec quaestio iuridica est. Yel quaeri potest anusus eius expediat in praesenti morum evolutione et cuUura, at-

que haec quaeslio factum respicit. Sic re declarata, haud diffici-

Hs apparet sohitio.

Nam negari nequit poenas eo efiici mitiores, quo cultura popu-lorum augescit; tum quia a cuUiori societatc atrociora flagitia

fere exulant, tum quia lurpitudine mali moralis moraliores animifacihus commoventur, atque idcirco ad flagitium vitandum metumali sensibilis minus egent. Qnare non diftitemur posse morespopulorum ita perfici; ut poena capitalis inutilis evadat, saltem

non necessaria. Utrum vero nostra tempora tantam perfectionem

attigerint, vel saltem ad eam accesserint; quaestio historica est,

quae ad nos, qui ius traclamus, minime pertinet. Ea igitur prae-

termissa, ad alteram, quae ius respicit, veuiamus.

Ouoad hanc, fidenter asserimus ius esse societati poenam ca-

pitalem adliibendi; idque tum ex conceplu ordinis, in quo omnispoena fundatur , tum ex rationc propriae defensionis derivatur.

Et sane atrocia quaedam ilagitia palrari poterunt (cogita parrici-

dium ex. gr.) quae tantam perversitatem contineant, ut nullius

aiterius boni detrimento satis vindicentur, sed omnino postulent,

ut qui deliberate se iis iuquiuavit , maximo hoc bono quod cete-

270 Elementa

roriim fiinilamentiim est, vita nimirum,spolietur etin perpetuum

a socictate liiimana, qua se penitus iiidignum cirecit, summovea-

tur. Secus cnim inter delicium et poenaui conveniens proportio

non intercederet; quam ordo iustititae, cui providet socialis au-

ctoritas, omnino flagitat. Quare, ut liquido fatear, moUiores illi

philosophi qui poenam capitis sic aversantur, ut dictitent nullum

adeo turpe esse llagitium propter quod inlligi illa possit; praepo-

stero pietatis sensu tanguntur et animum vere foemineum gestant,

(jui plus mali sensibilis, quam mali moralis horrore capitur. Quodsi ad pubhcae securilatis et propriae defensionis ius, quo certe so-

cietas gaudet , mentem revocamus , eadem veritas novo robore

obfirmabitur. Nam profecto societas setutari debetcontra reditura

criminis; quod, si im.pune patretur, ad se iterandnm tendit pro-

ptcr pravorum hominum voluntatem, quae nonnisi formidine ma-lorum sensilium a peccando abstinet. Hinc in societate ius emer-

git infiigendi facinorosis poenam non qualemcumque, sed talera

quae apta sit ad eos a scelere deterrendos. Quare si immania qnae-

dam flagitia raitioribus poonis nonsatis removentur; ius profeclo

erit societati poenam capitalem adhibendi; praesertim cum haec

sit eiusmodi ut assuetudine non vincatur , nec spem uUam dein-

ceps cvadendi faciat, ut de aliis contingit poenis.

187. Perpendamus modo quibus argumentisadversarii iianc to-

tius generis humani sententiam labefactare nituntur. Beccaria -*

et Bentham 2 haec obiiciunt: I. lus civilis potestatis exsurgit ex

coniunctione iurium singulorum civium,qui partem ahquara in

summam colligunt ad socialera auctoritatcm constituendam. At

vero in propriam yitam nemo ius habet. Ergo adslrui nequit ori-

go, ex qua ius necis in civilem potestatem derivetur. II. Mors a

nefariis liominibus nequaquara concipitur tamquam malorum ex-

tremum ; siquidem iis vita iara gravis est propter aerumnas et pe-

ricula quibus assidue subiacet. Ad eos igitur deterrendos opportu-

nus magis erit diuturnus carcer. IIL Supremum supplicium si-

militudinem praesefert liomicidii, quod de industria et pacate per-

petretur. Exemplo igitur suo ad delictum potius intuentes allicit.

IV. Societati ulilior est vita nocentis, quae labori addicatur, quara

mors violenta, quae individuo illam privet.

llespondeo primam difficultatem falso laborare supposito. Tota

enim quanta est, Rousseavii hypoLliesi nilitur statuenlis auctori-

tatem a iuribus individuorura derivari, At nos demonstravimus

^ Dei delitti e delle pend

2 Oenvres t. Jh

ItRIS NATURAE 2Tl

eius originem divinam esse;.siquidem a Deo proficiscitur iubente

ordinem in societate , atque ideo iura omnia elargiente,quae ad

ordinis incolumitatem et lutelam necessaria sunt. Quare vis aucto-

ritatis politicae non ex iure singulorum metienda est, sed ex na-

tura ordinis, qui proportionem exigit inler deiictum et poenam,

ac triumphum moralitatis contra audaciam sceleris. Utrumque au-

tem, ut diximus, poenam capitis quandoque postulat.

Secunda vero difficultas experientiae et rationi repugnat. Expe-

rientiae quidem,qua docemur nocentes poenam capitis libentis-

sime cum perpetuo carcere commutare idque beneficii loco reci-

pere. Rationi autem, quae dictat vitam fundamentum esse bono-

rum omnium, quorum semper pars aliqua manet, manente vila;

praeserlim si spes afTulget recuperandae libortatis propter diver-

sos eventus qui contingere possunt et saepae contingunt.

Tertia difficultas apertissime falsimi includit; nam satis per se

constat flagitiosos homines nihil magis quam supremum suppli-

cium perlimescere. Quare cum illud propter flagiliuminferri con-

spiciunt ; non ad amorem sed ad odium flagitii incitantur, quicuni

tantum mahnn connexum vident. jXec vero poena capitis uhamhomicidii simihtudinem retinet , cum differentiae satis omnibus

pateant, tum ex parte finis qui est ordo iustitiae, tum ex parte cau-

sae quae est publica potestas, tum demum ex parte modi quo pe-

ragituret funerei apparatus qui talem actum comitatur.

Denique uUima difficuUas quaestionem in primis eludit. |Non

enim de maiori utiiitate ex nocenUbus capienda, sed de ordine iu-

stiiiae et iure tuendae societaUs hic agitur. Deinde eUamsi utili-

tas spectari veht, certe emolumentum publicae securitatis et redin-

tegrati ordinis, quavis alia materiah uUhtate, quae ex labore cu-

iusdam individui eruitur, praestanUus censeri debet.

188. Ahrens vero haec tria obUcit : l. Hominem interimere ma-

lum est. Si ergo auctoritaU Uceret mortem liomini infligere, pro-

pter flagitium quod is adversus societatem admisit ; eiusmodi prin-

cipium stabihendum esset: licere malum perpetrare, quia aiter

idem patravit. Hoc autem turpe esse nemo est qui non videat. H.

Homo, cum persona sit et finis in mundo, nunquam in rem et

medium converU potest. Id autem facit poena capitis. Nam adter-

rorem aliis incutiendum, homini vitam adimit. UI. lus vivendi a

natura procedil. Ergo amilU nequit propter actionem utcumque

pravam, sed a natura dumtaxat demi potest.

Respondemus malum esse hominem interimere auctoritate pri-

vata, excepto casu iustae defensionis, non vero aucloritale pu-

blica. ^Secus beUa eUara raUoni repugnarenl, quod certe Ahrens noil

272 riLKMEXtA

assentitur. lamvero poena capilis ab auctoritale sociali infligitiir;

ac proinde ahsiirdum illud minime soquitiir. M alterimi dico no-

centem potiiis se dignitate sua personali spoliarc, cum se illa in-

dignum reddat et ciipiditatibus contradictamen rationis obsecun-

dando, se ad vilitatem bclluarum aloiiciat. Sed nt liaec mittamus,

nego prorsiis eiusmodi inversionom poena capitis conlineri. Nani

illa non aliud praestat, nisi quodvitam individui ad ordinem iu-

stiliae ct salutem publicam servandam dirigat. Id vero non est fi-

nom in modiiim convcrtore; nam liomo revcra pro fmo ordinem

moralem liabot. Quod si contrarium dicerolur, uefas liomini esset

se pro incolumitate patriae aut amore virtutis devovere, ac pro iis

procurandis aut tuendis bonis mortem constantor oppotere, Ad ter-

tium repono, ox iis, quae concedit adversarius, tliesis voritatem

dediici potius. Xam si, ut ipse largitur, ius in vitam tribuondum

est naturae, auctoritali etiam politicac tribuendum ost. Auctoritas

cnim a natura proficiscitur; ac proinde anatura proficiscunturiura

omnia,quao aucloritatis cssentia conlinoutur; quae quidom ut de-

finiantur, considerandus est finisad quem civilis auctoritas perse

spectat. lis autem includi ius adhibendi poonam capilis, cum ordo

et salus pul)lica illam postulat, iam supra domonstravimus.

Tandem obiiciet fortasse quispiam scopum poenae esse emenda-

lionem rei, id autem supremo supplicio ncutiquam obtineri.

At is qiii hoc oggerit, meminerit quaoso non hunc tantum finem

pocnae praostitui ut rous omondetur, sed etiam ut violalus ordo

restaurelur, et exemplum ceteris terrorem incutiens otreralur.

Immo si rom diligentiusconsidoromus, individualis emendationo-

centis in poona sociali nonnisi finis est secundarius; non quidem

negligondus, at non ita semper procurandus, ut praestantiori sco-

po oblinondo antoponatur. Et sane finis poenae a fine, ad quemspectat auctoritas, a qua infiigitur, deducendus est. Si igitur au-

ctoritas privata cst, quae bonum individui tantum spectat (utac-

cidit in auctoritate paterna, praecise qna paterna est et ad solam

educationem prolis ordinata), poenae, quae ab illa infliguntur,

nonnisi emendationem delinquentis respiciunt, tamquam scopum

praecipuum. At conlrarium accidit auctoritati publicae, quae di-

recte in bonum commune totius societatis incumbit. Haoc in su-

mendis poenis potissimum spectat custodiam ordinis in communi-

tate procuraudam et roipublicae defensionem. Unde quotios cumhoc bono bonurn individui non innocentis (hoc enim adimere etiam

intuituboni communis iniustum et turpe est) sedperduefiis etne-

quam conciliari nequit; optime potest immo debet hoc praeter-

;nitti ut illud servetur. Quamquam illud etiam verum est, in poena

lUBIS NATURAE Ti'^

capitis bonum et emendalionem delinquenlis, eo modo quo fieri

polest, includi. Saepe enim animi adeo lionestati reluctantes com-

periuntur, ui a flagitio aliter revocari nequeant, nisi ab ipsorum

oculis scena huius \itae penitus amoveatur. Tum tandem resipi-

scunt, ac scelerum, quae patrarunt,Yerecundia et dolore tanguntur.

Artigulus IV.

De separatione functionum poUticae potestalls.

189. xVuctorilatis parles, quas recensuimus, ila inter se sepa-

randas esse docet Montesquieu, ut in subiecto uno eodemque mini-

me copulentur; sed diversos plane iubetesse eos, qui ius liabent

condendi legem ab iis qui eam generatim applicant aut contro-

versias civium vel delicta diiudicant. Id omnino necessarium cen-

set ad libertatem civium conservandam, quae secus penitus de-

struerelur. Sic enim ait: « Ouando in persona eadem vel in eodem

« magistratuum collegio potestas legislaliva cum executiva con-

« iungitur, libertas planeexulat; siquidem limendum tuncest ne

« Monarcha aut Senatus leges condat tyrannicas , easque tyran-

« nice exequatur. SiuiiUter libertas deest, quando potestas iudi-

« candi ab utraque illa potestate, legislativa et executiva, non se-

« paratur. Si iuncta concipitur cum potestate legislativa, ius in

« vitam et libertatem civium erit arbitrarium; iudex enim esset

« etiam legislator. Si cum potestate executivacopulatur; iudexfa-

« ciie in oppressorem degenerabit. Omnia corruerent, si idem ho-

« mo , aut idem corpus optimatum vel nobilium vel popub, eius-

« modi tres partespolestatisexercercnt: condendi leges, exequen-

« di publicas deliberationes, iudicandi delicta vel privatas civium

« controversias i. " Ita ille; quam sententiam sumniopere hgu-

riunt et proinovent, quotquot severiori aut mitiori libertinismo ad-

stipulantur.

Ut iudicium nostrum de doctriaa hac feramus , dicimus hic a

Montesquieu atquc asseclis perperam confundi res duas, quae di-

ligentissime distingucndae sunt: exercitium videhcet harum fun-

ctionum , et ius supremum et primigenium unde illae dimanant.

Hinc, quod de uno verum est, male trasferunt ad ahud. Ad hanc

itaque confusioneni et iUogicam deductioncm vitandani, duas se-

quentes conslabihnius proposiliones.

\ L'vspvit dcs lots t. Ij \I, cli. G.

T!1 ELE.MENTA

Propositio I.

Si tria illa munia auctoritati': quoacl exercitium considerentm%

scparata subiccta exigunt, quibus insicleant.

Proh. Diversae operationes diversa reqiiirimt instrumenta, qui-

bus exerceantur. Atqui munia illa aucioritatis diversissima sunt

inter sc. Ergo instrumenta, qiiibus exercentur, seu subiecta, qui-

bus quoad exercitium insident, debent esse diversa.

Id manifestius apparet si ponderetur , ad munia illa rite exe-

quenda divcrsas requiri dotes,quae difficillime in eodem subie-

cto iusunt. Alius enim scientiae apparatus et alia dexterilas in-

genii requiritur iu eo, qui de sciscendis legibus pacate deliberat.

easque generatim contem.platur;quam in iis

,qui illarum vim

ad motum socialem producendum applicant , aut earumdem luce

facta peculiaria diiudicant.

Idem confirmatur si labilitas voluntatis humanae spectetur. Nampericulum abusus

,quod timet Montesquieu , tunc reapse viget

,

cum una persona aut idcm omiiino coetus omnes ilias tres partes

adimplet. At satis cavetur, quando exercitium divisum est in per-

sonas aut coetus omnino divcrsos inter se,qui iisdem cupiditati-

bus, eodem studio, iisdem praeiudiciis affici nequeunt.

At hoc non est aliquid novum et mirabile a Montesquieu eius-

que schola excogitatum^ ; sed dictamen est pervulgatum et antiquis-

simum. Uijiqueenim. et scm-per in societatis gubernatione rite or-

dinanda tres iilae auctoritatis partes distinctis magistratibus tri-

butae sunt et tribuuntur.

pROPOSITIO IL

Si fumtiones illae auctoritatis non quoad exercitimi,

sed in radice et fonte spectentur,

unitatem subiecti postulant,

Prob. Auctoritas, etsi plures facultates operandi habeat, tameHper se , etiam concrete accepta , una est <, nempe ius ordinandi

multitudinem. Atqui una per se et concrete non esset , nisi uno

subiecto constaret; siquidem vi subiecti, in quo residet, concreta

et reahs efficitur. Ergo etc.

Et sane,quomodo vera unitas in concreta societate exsurgere

posset- nisi illa principio vere imo inforaiaretur? Hoc vero princi-

ItJRIS NATtJRAE 27S

pium est superior. Superior igitur, nempe subiectum auctoritate

praeditum , vere unus esse debet;quamquam ex ipso variae fa-

cultates pullulent , ad quarum exercilium diversis instrumentis

utalur. Montesquieu curn asseclis, ei videtur esse similis qui uni-

tatem animi, a quo corpus informatur et regitur, omnino neget-,

sed singulas potenlias, videndi ex. gr. imaginandi, intelligendi etc.

a distinctis et diversis priacipiis proflaere opiaetur.

Verum eius error inde processit,quod unice ad partem nega-

tivam auctoritatis contemplandam se convertit;positivam vero

,

quae praecipua esl etfandamentum ipsius partis negativae, omninoneglexit. Nimirum consideravit remotionem abusus; ne hilum qui-

dem cogitavit de unitate ordinis et vitae,quam auctoritas multi-

tudini, ut animus corpori impartitur. Si partes auctoritatis, auto-

nomae omnino efficiantur et a aallo principio vere uno dependen-

tes,quomodo consensus et harmooia exsarget in motu sociali ?

Conseusus hic casuahs erit el fortuitus; et plerumque iade prove-

niet,quod una pars astutia aut vi alias sabigat , et , ad factum

quod pertiaet, sola in ceteras dominetur. Ad rem Romagaosi. «La« pretesa bilancia de'poteri contrastanti non sottomessi ad un po-

« tere centrale che li predoinini , e un controseaso che sovverte

« ogni idea di pohtico governo. Questa bilancia risolvesi in unott scisma perpetuo che dovra finire coir oppressioae della parte

tt meno unita. Se un governo dev'essere essenzialmente pubblico

« tanto nella sua origine, quanto nelle sue funzioni; egli e assurdo

« iutrodurvi uu raanicheismo , che toglie 1' unita dei voleri e dei

w poteri. Se la forza del governo dev'essere prevaleate ed attiva

,

« egU e assurdo dividerla per farla servire a fazioni ostilmente ac-

« campate le une contro le altre. Se questa forza unica dev^esser

« mossa da una volonta tutta pubblica, egh e assurdo far inter-

« venire un'altra volonta che la possa imbarazzare o far traviare.»

Uade concludit: « La prevalenza effettiva del sommo impero for-

« ma il dogma primario^ fondamcntale ^ indispensabile di qua-«c lunque civile governo ^. »

Solvuntitr difficultates,

Obiic. 1. Nisi radicitus et pleue partes illae auctoritatis separen-

tur ; semper periculum imminet, ne supremum imperium in de-

spotismam couvertatur. Et revera in rebus physicis ex viribus op-

positis consensus enascitur*

^ Ciurisprudenxci ieoretica]^. tj lib. Vil, c. U^

576 ELEMENTA

Rcsp. Hacc ubiectio mulliplici ex parte niitat. Nam in primis

impossibiie quaerit, nempe omnimodam certitudinem quoad re-

movendum abusum. Deinde iimorat veras sanctiones, quae ad

tuendam libertatem civium haberi possunt. Postremo, mediumsuggerit, quod abusus possibilitatem non demit. Et sane donec

voluntas humana libertate fruitur et ad malum se vertere potest;

abusus despoticus in numero est rerum possibihum, utcumque

materiahs machina regiminis compingatur. In rebus mere physi-

cis in tantum ex virium oppositarum temperatione aequilibrium

vel molns coaipositus hal)elur, in quantum vires iilae fatales sunt,

et ex necessilate operantur. Quod in hominibus libera voluntate

praediiis, et quorum influxu machina regiminis actuosa est, lo-

cum nou habet. Alte in mente figendum est id, quod saepe di-

ximus: veras et eflicaces cantiones pro Hbertate civinm non ahun-

de suppeditari nisi ex moraUtate imperantium. Si enimqui socie-

tatis gubernaculo assident, boni publici sunt amatores et ofhcio-

rum, qnibus adstringunlur, tenaces; iura singulorum sancte pro-

tegent et felicitatem communem impense curabunt ; licet absolu-

ta et suprema potestate gaudeant, nullis mechanicis vinculis ir-

retita. Sin pravisinl; privatae tanlumstndebunt utihtati et popu-

lum oppriment; utcnmque poteslas minutatim seceturet per disie-

ctas parliculas pluribus commitatur. Gonni«Uus enim cupiditatum

etmutua resistentia, in quibus tota haec dissectio spem ponit, si

a probitate seiungilur, locum non habct; nisi quando desideria

singnlorum dissident inter se. Quae quidem dissidentia facile de-

mitur, si ipiisque aliquid alleri concedit, ut illum vicissim pro sua

utiUtate consentientem habeat. Sicutilitates privalaeimperantium

principium evadent supremum iustitiae et administrationis publi-

cae.[ld autem, ut quisque videt, non libertati et bono publicofa-

vet, sed tererrimam tyrannidem creat.

Nec instes in coetu plurium semperbonos aliquos reperiri, qui

•pravae aliorum voluntati obnitantur. Nam horum bonorum cona-

tus elfectu facile frustrantur, tum ob maiorem improborum nu-

merum, tum propter fraudes etmalas artes quibus hi ad proprium

obtinendum tinem callidissime utuntur. Nam per se in rebus agen-

dis vis improborum longe potentior est, quam hominum virtute

praeditorum ; siquidem illi, cum nullum discrimen habeant ho-

nesti a turpi, longe maiori mediorum copia abundant, quam ii

qui sola honestate ducuntur. Linea enim recta una est ; curvae

autem innumerae. Cuius veritalis luculentissima exempla histo-

riae perhibent; atque utinam nostris etiara oculisin praesenti non

visurparemus l

lURtS NATURAE 2*7

Obiic. II. Apud Anglos haec potestatis divisio viget ; et tamen

mala, quae descripta smit, aon parturit. Quidni igitur eadem gu-

bernandi ratio ad alias quoque gentes transferri nequeat? Et sa-

ne Montesquieu suam theoriam a consideratione angliciregiminis

derivavit.

Resp. In primis stultum est formam gubernii unius populi in

generalem normam omnium nationum convertere. Praesertim si

forma illa per se vitiosa sit, et ex peculiari charactere aUcuius

populi contingat, ut apudipsum damnaquae paritura esset, viten-

lur. Quod sane contingit in praesenti. Nam sensus pralicus popu-

li anglici et a deducendis illationibus abhorrens, causa est cur

multi impediantur effectus nocivi, qui ahas ex forma regiminis,

prout recentius apud illum adhiberi coepit, orirentur. Ceterum

Montesquieu in cortice tantum regiminis anglici scrutando mora-

tus est, meduUam et internum vitae principium nuUo modo pe-

netravit. Qua in re audiatur clarissimus Stahl. « La costituzione

« inglese, da cui e ricavala questa teoria, non constadi simiU ele-

« menti meccanici, e non Ua una simile divisione di poteri. In

«: quella il re non e un individuo che e preso dal seno deila mol-

« titudine col solo scopo di curarela esecuzione delle leggi, al che

« fa bisogno di una risoluzione momentanea, e di limilare il Par-

« lamenlo; ma egU e il capo deUa famigUa dinaslica, la quale

« sloricamente e in una condizione superiore a quella del popolo,

« ed e il sostegno personale della maesta deU'ordine poUtico. La« Pairie non e un mero contrappeso deirappresentanti del popo-

« lo ; ma un elemenlo popolare di sua natura, e di una impor-

« tanza politicasua propria. Similmente nellacostituzioneinglese

« i poteri legisiativi ed esecutivo non sono in se separati, e so-

« lamente tenuU insieme con un vincolo esterno, cioe, il veto

« reale ; ma sono in origine imasola cosa nella sovranita del re,

« e solo per una di queste funzioni si aggiunge la uguale parte-

« cipazione del Parlamento. Anzi a vero dire secondo la cosUtuzio-

« ne inglese, non esiste ilsemplice veto delrequanto alla legisla-

« zione. Se cosi fosse, bisognerebbe presupporre che il Parlamento

« emani da se solo delle leggi (statutes, e non semplici bills), le

« quali poi il re, come i tribuni della plebe in Pioma, non faccia

« che inibire> Ora la cosa sta piutlosto a questo modo : che il re

« emana le leggi, per6 solamente col consenso o, come si stabiU

« neUa forma esterna, solamente dietro la propostadel Pariamon-

« to " L' assento » e una sanzione positiva della legge, e non un« sempUce veto La forza conservativache econtenutanel-

« la forma poUlica veramente cosiituziouale, cioe, nella inglese,

278 ELEMENTA

<c consiste soprattutto nel suo carattere organico ; cioe , ciascuno

« de' suoi elementi proprii e naturali ha, per cosidire, il suo cen-

« tro di graviia e la sua misura in se medesimo secondo la sua« particolar natura, e perci6 egli mantiene e limita ad un tempo* se stesso e gli altri. Al contrario, in questo puro meccanismo,« comeviene esposto dalla teoria costituzionale, non vi ha per al-

« cuno di qiiesti clementi la necessita di prendere quell' ordine e

« disposizione particolare, perche souo tutti di lor natura omoge-H nei ; e cosi ciascuno si sforza a soverchiareed opprimere 1'altro.

« Da cio nasce una lotta di distruzioue reciproca, clie terminanel-

« la prevalenza di un solo elemento (del consiglio dei 500, del

direttorio, ecc.) ^. w

CAPUT QUINTUM

DE IMPERANTIUM AC SUBBITORUM OPFlCllS.

Societas personam quamdam moralem, ut saepe diximus, revera

consfituit : atque proinde non minus quam homo individuus iuri-

bus ornatur et offlciis adstringitur. Et quoniam relationes, quibus

afficitur, esse possunt vel internae velexternae, prout illae consi-

deranlur aut respectu partium, quibus societas constat, aut respe-

ciu aliarum socictatum ab ea independentium; idem de ofticiis et

iuribus dicendum est. Oftlcia et iura,quae societati competunt

respectu aliarum societatum, in tertio libro huius operis tractabun-

tur, quem ius interoalionale vel gentium appellavimus; hic de offi-

ciis et iuribus internis disserimus, quae inter partes, ex quibus so-

cietas coalescit , intercedunt. lamvero eiusmodi partes generatim

sed concrete acceptae ad duas revocantur, nimirum subditos et im-

perantes; prout vel supremae potestati subsunt, vel illam exercent.

De mutuis utriusque partis officiis et iuribus multa quidem conti-

nente libro explicata a nobisiam sunt; nihilominus nonnulla hic,

tamquam proprioloco, separatim duplici articulo adiungemus, Eostamen ck officiis tantum inscribimus: tum quia ofticia et iura corre-

lativa sunt, atque ideo dum illa tractantur, de hisetiam disseri-

tur; tum quia homo valde indiget ut officia magis quam iura ipsi

commemorentur.

\ Sioria della Fitos. del DirUio iik 4; sez. I. Tradoiia eiii

lURIS NATURAE ' 279

Articulus I.

De subditorum officiis.

\ 90. Quamvis subdiiorum officia respectu auctoritatis potissimum

spectamus, tamen aliquid etiam yeluti per transennam innuimus

de officiis; quibus socii inter se, aut erga totam societatem adstrin-

guntur. Homo enim, in societate constitutus, ad triplicem terminumreferri potest: ad singulos cives seorsum acceptos, ad totam socie-

tatem quatenus unum corpus est, ad auctoritatem quae multitudi-

nem moderatur et regit. lamagerespectu singulorum, etiamsi per

se et seorsum considerentur, quisque civis in primis adstringitur

officiis naturalibus ex ipsa essentia hominis diraanantibus; quae

certe per societatem non auferuntur , sed stabilius confirmantur.

Deinde, ea iura revereri in concivibus debet, quibus illi a legibus

civilibus donantur ; atque idcirco ea prestare tenetur officia,quae

eiusmodi iuribus respondent et ipsi a legibus imponuntur. Deinde,

ad eosdem. concives peculiari dilectione prosequendos adstringitur,

propter arctiorem relationem, qua cum iis divincitur, utpotequi

dusdeni corporis socialis sint membra ; ex quo fit ut ad eos cete-

ris hominibus in benevolentia praeferendos teneatur.

191. Respectu vero totius societatis, ad quam pertinet, cogitare

debet civis se a republica, in qua natus est, omnia quae possidet

recepisse ; cui proinde eadem accepta referre adstringitur. Paren-

tes enim, a quibus genitus est, partem societatis iluus etformabant,

atque nonnisi eiusdem adminiculo ipsum nutrierunt ac disciphna

etbonisartibusexornarunt.Quare iliam tanta charitate cives com-plecti debent, ut {ilialis dilectionis similitudinem quarndam exhi-

beaut. Hinc patrius amor efformatur, qui hcet materialem ipsum

locum, quo quisnatus est, aliqua ratione respiciat; tamen proprie

et potissimum in societatem personarum fertur. Ut enim rite Hei-

neccius: «Patriam nec agellus constituit ad orientem velocciden-

* tem situs, nec coetusiiominum qua hominum, cui plures inesse

( possunt iatrones , nebulones et stolidi ; sed ipsa illa societas ci-

« vihs, a cuius salute nostra omnium salus pendet ^.»

I De iure nat. ei gent. 1. 2, c. X.

Patriam sic tlefinit Vattel ; « Le terme de pairie cst , ce semtle, assez conntl

de tout le monde. Cepemlant, comme on le prend cu cliffLTcnts sens, il ne sera

« pas inutile de le dcfinir ici exactement. II signifie communcment VfJtat dont on(' est membre: c'est en ce sens que non.s F avons eniployc tlans lcs paragraphes

t>80 ELEMENTA

Qiia in re duplex insania vitari debet. Una est eorum qui pne-

rili modo hunc amorem interpretantes eo abducnntur, ut terram

nalalemquaquaversus exaggeralis laudibus extollant,eique omnempraerogativam iniuria adiudicent. Unde fitut saniorum saepenume-

ro risum excitenl; cum, superis invitis, patriam saepe civilis cul-

turac rerumque ceterarum valde inopem prae ceteris terrae parli-

bus bonis omnibus abundare, et inter societates omnes praestan-

tissimam esse vociferantur. Quod dum faciunt , iis assimiliari vi-

dentur, qui etsi egenos parcnles habeantac rudes, cos tamenesse

opuleutissimosetomni scienlia refertosasseverant, idqueadamo-

rem ipsis debitum perlinerc arbitrantur. At, quod falsum est, a ra-

tione proculdul)io abhorret; quod autem a ralione abhorret, homiui

consentaueumessenonpotest. Altera insania illorum est, quipatriae

dilectionem non puerili sed potius ethnicorum ritu observant;qua-

tenus illius splendorem et gloriam nulla honestatis regnla metnm-

tur, sed quidquid ad eam luendam et am(ililicandam confcrt, sive

bonum et sive malum, conlinno amplectendum el inculcandnm exi-

stimant. At quantopere allucinentur, nemo est non videat. Ordo enini

iustitiae et lionestatis omnibus humanis atlV-ctibns imperare debet

;

qui, si ab illo discedunt, non decus aflorunt sed lurpitudinem,

non virlutem conslituunt sed vitium.

Patria igitur charitas non quidem in hisce stnltitiis cernitur

;

scd in hoc revera ponitur, nt in primis patriam praeferamus non

ahsolule sed relallve; idest ut eam, non ab omnibus, sed anobis

dumtaxat prae ceteris societatibus civilibus esse diligendam iudi-

cem.us: non quia illis antccellit, sed quia plura ei accepta referi-

mus, qnae al) aliis nuituati non snmns, ac proinde erga ipsam

peculiari quodam grati animi sensu obiigamur. Deinde, ut ex hac

dilfclione ad palriae decus atque praestantiam non falso extollen-

dam sed nostris laboribus procurandam et augendam excitemur;

« precoJcnts, ot (|u' il dolt etrc pris tldiis lo tlroit tles gens. Dans un scns plus re-

« sorre ot ])lus tlt^peniiant tle 1' etyniolotjie, ce torme siijnifie V Etat, ou menie plus

« particulierement la ville, le liou ou nos parents avaient lour tlomloile, au mo-

« meut tle notre naissance. En oe sens on dit avcc raison quc la patrle ne se peut

« chauficr et tlemeure toujours la moiue cn f]uol(jue licu que Ton se transportc tlans

« la sulte. In liommc tloit conservcr tle la rcconnaissance ct tle F affcction pour

« EEtat auquel il tloit son tducatlon, et tlont ses parents etalent niombres ]orsqu'il

« lui tlonnerent la vie. Mais comnie tlivcrses ralsons legitimes pcuvent 1' ohligcr a

B se cliolsir une autrc patrie, c^ cst-a-tllre, a tlevenlr niemhrc tl'uue autrc societe,

« quand nous parlons en general des devoirs envcrs la patrio, on doit entcndre ce

« tcrmc de lEtat dont un homme cst niemhre actuel, puisque c'cst celui auquel

B il se doit tont entier ct par prcfcronce, » ie- droiti des gem t. J, 1. I, ch. Xt.

lUPJS NATLT.AE '

"^St

atque pro cius Conservatione et tutela vilametiam profundere pa-

rati simus. Id tamen semper servatis iustitiae et virtutis legibus,

a quibus recedere nec pro patria nec pro patre unqiiam licet.

Ex hoc amore conseqiiitur ut reipublicae, cuius civitate dona-mur, salutem

, incrementum , felicitatem quoad possumus procu-remus. Ne tamen error obrepat, sedulo animadvertendum est inde

non sequi ut omnes ad magistratum gerendum aut sociale aliud

munus exercendum nili debeant. .\oa enim Jiac via dumtaxat iu-

valur societas. Immo si omnes hanc provinciam ornare vellent;

immensaconCiisioet aemulalio exoriretur. Nec etiam obligatio se-

quilur exercendi mercaturam, aut artem aliquam vel scientiam

protitendi, aut aliorum civium disciplinam promovendi sive in

litteris sive in moribus publice adlaborando. Etsi cnim qui fide-

liter et intuitu boni communis eiusmodi obeunt officia , optirne

de republica mereantur ; non tamen idcirco omnes ad ea muneraimplenda compelluntur a natura, nec reliqui, qui iis abstinent,

otiosi censendi suntetonus inutile societatis. Si quls enim privata

fortuna contentus, propriae familiae directe consulit, ac domesticis

laribus modestam et temperatam vitam instituit; is profecto licet

splendidioribus muneribus careat, tamen ofticio non deest, et mul-tifariam societati utilis est. Nam utilitatem in primis illi affert e-

xemplo; siquidem societati non modo operositas necessaria est,

verum eiiam modestia, ceteraeque virtutes, quae a privato homineexercentur, Deinde, dum famiiiae perfectioni adlaborat , non exi-

guum societati emolumentum importat ; siquidem societalis veluti

seminarium privalis famdiis continetur, et elementa quibus eius

corpus coagmentalur. Denique , ne plura consecter, dum civis

propriam perfectionem adipisci contendit, et morigeram vilam de-

git, societati duplici ex parte opitulatur : primum, quia partem ali-

quam polilici corporis nempe seipsum perflcit; deinde, quia fi-

nem illum in se prociu^at, quem societas omnibus afferre vellet,

nempe felicifatem ex bonis moribus enascentem. Qiml si potiora

bona non alfert; culpari sine manifesta iniuria non potest; tumquia nemo, modo nulli obligationi desit, ad exercendum id quodperfectius est adstringitur; tum etiam quia societas operosiorem

civium concursum honoribus, stipendiis, aliisque praemiis remu-neratur, quibus ille libenter caret, nec aliud a societate exigit nisi

tutclam iurium quibus a natura instructus est. Quod benelicium

profecto compensat tum observantia iurium alienorum legumque

civilium, tum solvendis vectigalibus quae a societate imponuntur,

tum maxime illis bonis promovendis, quae superius commemora-vimus et quorum etiam in privata sua vita est auctor.

582 ELEMENTA

Id diximus ad erroreni repellendum illorum, qui pruritu nescio

quo pacatos lios homines et modestos vituperant, qiiasi laedant

societatem; qiiam potius ipsi perturbant et delionestant tnm liac

iniuriosa calumnia bonos cives inurendo, tum insatiabili cupiditate

honorum et pecuniae quibus unice inhiant, obtentu boni commu-nis. Xihilominus negari nequitlonge nobilibus ofllcio sociali et pa-

triae charitati satisfacere eos, qui privatis virtutibus curam adiun-

gunt perficiendi etiam ahos et totius societatis amplitudinem et

splendorem procurandi. Oua tamen in rc dihgenter curandum est

ut hi dotibus illis anteornetur, quae ad eiusmodi exercendamu-nera requiruntur, et ad peculiaribus obhgationibus, quae indedi-

manant, lideiiter sancleque satisfaciendum.

192. i^ostrcmo, rcspectu aucloritalis primum officium est obedien-

tia praestanda legibus et praeceptionibus, quae a Superiore profi-

ciscuntur. Etsi enim quandoque leges, quae ab auctoritate merecivih feruntur, poenales sint dumtaxat (quatenus ex vohmtate le-

gislatoris ita constituuntur, ut non moraiem culpam alTerant trans-

gressoribus, sed tantum poenam aliquam praesertim pecuniariam);lamen per se et generatim obligationem etiam internam pariunt,

ita ul violator non modo poenae, quam lex interminatur, sed etiamculpae morali obnoxiushat. Id ciarissime patet primum, quia, si se-

cus esset,auctoritas civilis non satis providere posset bono commu-ni; cum limor exterioris mali, quod facile vitari potest, non sufh-

cientem vim liabeat ad iiomines coercendos. Deindr, quia ius impe-randi, seu idoneis legibus ad bonum commune dirigendi, in ipsa

essentia potestatis includitur. Gum igilur omnis potestas a Deo sit; aDeo etiam aliquo modo sunt leges

,quae iuste ab auctoritate pro-

cedunt. Quare qui iis obedientiam denegat , divinae ordinaUoniresistit. Unde Apostolus aperte ait : Ideo nccessitalc subditi estotd

non solum 'propler iram^ scd etiampropter conscicntiam ^.

Praeterea cives magna reverentia et dllectione observare et co-

lere tenentur eos , apud quos suprema potestas residet. Venerari

quidem summos imperantes adstringuntur, quia hi sacrae veluti

personae sunt. Gum enim potestas, qua exornantur, diviuae aucto-

ritatis veluti sit participatio; divinitatis veluti similitudinem gerunt,

ac proinde eorum persona non modo inviolabihs est, verum etiara

digna ut omnibus obsequiis honoretur. Dilectio autem lis debita

est, propterea quod si diligenda est societas, maxime diligendus

est is, qui in illa capitis munere fungitur, eamque tot curis admi-

nistrat atque moderatur. Quapropter iuri nalurae repugnant et val-

4 Ad Mom. cap. Jo^

lURIS NATURAH ^83

de turpificatum animum praeseferunt ii, qui proprio principi 'non

modo internum amorem denegant , sed etiam verbis aut scriptis

maculas aspergunt; qui proinde non libertatis laude (libertas enim

a vitio seiungitur) sed pravitatis nota digni sunt.

Nec vero liaec dilectio defervescere aut imminui debet ex eo

,

quod summus imperans in gerenda republica aliquando peccet,

sive ex defectu scientiae , sive ex vitio voluntalis. Nam cum et

ipse homo sit, ac proinde errori et cupiditatibus obnoxius ; iniu-

stum est et rationi repugnans ab eo plus perfectionis exigere,

quam humana intirmitas ferat. Optabile quidem est, ut princeps

nunquam labatur aut saltem nunquam sponte sua a virtute di-

scedat; quod optimorum consiUariorum adminiculo, tumpraeser-

tim divinae rehgionis praesidio non raro in cathohcis principibns,

quoad res saltem maioris momenti, conspicitur. At si quando con-

trarium accidit, non idcirco ilhs succensere animi subditorum pos-

sunt, aut amorem debitum imminuere. Labi enim humanum est,

et humani nihil a principibus ahenum putari debet;praesertim si

pericula cousiderentur quibus obnciuntur , et difhcultates mune-

ris, quod exercent. Satis erit si communiter scienter et iuste ope-

rcntur, praesertim cum de communibus negotiis agitur; tum ut

studio pubhcae felicitatis animentur et prudentia in rebus defi-

niendis tanta utantur, quantam patitur humana conditio.

Atque huc etiam revocari potest obhgatio,qua cives adstrin-

guntur non studendi novis rebus, cum iniuria illorum qui supre-

ma auctoritate fruunlur. Modo enim regimen legitimum sit atque

a persona ahqua vel coetu suprema auctoritas iuste possideatur;

observanda et reverenda ab omnibus est , nec quidquam contra

iham moliri licet, quin continuo perdullionis et impietaUs crimen

incurratur. Nec vero hac in re stohda illa ratio quidquam valet,

qua rebehionis studiosi, et fortunam in mehus mutare cupientes,

ad proprium tegendum scehis ihudendosque simphciores utuntur,

dum aiunt : hcere etiam vi, propter bonum commune, regiminis

formam minus perfectam in mehorem convertere. Aam in primis

hi homines inepti sunt ad optimam regiminis formam diiudican-

dam; nec publicae fehcitatis sed privaU dumtaxat emolumenti

desiderio ducuntur, ut constans experientia demonstrat. Deinde,

forma regiminis non est tanti, quanti eam isti soctietatis pertur-

batores ducunt; quamquam postea factis contrarium probent. De-

nique, ehamsi aliqua regiminis forma aliis sitpraestantior; tamen

exinde ratio desumi nequit ad legihmum auctoritatis possessorem

laedendum, nisi utihtas in supremum principium operandi et mo-rum regulam convertatur. Quod si fiat, nuUa amphus iura in con-

284 ELEMENTA

victu humauo stal)ilitale «lauclobijRl, atque idclico socielas ad in-

terilum prorsus riict. Pari eniru modo ex. gr. dici posset ulilius

esse rcipublicae ut praedia, quae luuis aut allcr possidet, in bo-

nestiores egentioresque cives dividanlur; utque magislratus, quo

hic aut ille t'iinjiitMr, doctiori et prudentiori conreralur. Sic omniain societale uiitabunl, et qnisque expilalionem bonorum aiit ia-

cturam muneris timebit assidue.

Nec inscite quis obiiciat populum non esse praedium aliquod

aut pecus, cui eadcm ar^umenta accommodari possint, qnae li-

unt de rcbus ad proprietatem perlinentibus. Nam hic non de po-

pulo agitur, sed de auctoritate; quae certe ius est, et possideri et

transmitti et liaereditate capi ])otest, modoid legitimc fiat ac sine

aUornm ininria. Isiieor cquidem el saepe inculcavi, ancloritatem

non esse propler bonum sui , sed propter bonum societatisj, quaeeiusduclu in del)itiim (inem promoveri debet. Ad id non impedit

quomiuns utbonum etiam subiecti, ad quod pertinet, consideretur,

ct iiiris proprie dicli naluram habeat; modo iusto titulo possideatur,

eiusque exercitium non ad solam utilitatem possidentis convcrta-

tur, sed toiiiis corporis socialis boniim respiciat, in quo fmis et

obieclum eius positnm est. Ut igitiir rem coucliidamns , confun-

denda non est iustitia cum utilitate; necilla vel levi iactura aftici

potost, ut haec procurotur, eliamsi corto appareat. Qnod vero con-

trarium dictitent qui ox epicurcorum srcgcsunt et omnia ulilita-

tc metiuutnr; tolerari quidem potest. At quod idem repetant, qui

a sensismi coeno se detersos iactant, ac normam operandi nonnisi

in conceptu iiistitiac ct virtutis collocandam essc largiuntiir; id

vel tnrpcm hypocrisim sonat, vel inconslantiae indicium est, ne

dicam stoliditatis.

Artictjlus II.

Dg svpremi imperantis offtclis.

193. Quo allior est summorum imperantium dignitas, eo gra*

viora sunt ofticia, quibus erga societatem adstringuntur, Nos, qui

compendio studemus, ut de rebus aliis fecimus, sic in praesenti,

quae praecipua sunl, obiter delibabimus.

Principio igitur necesse est ut princeps rite intelligat qui sit

propriae auctoritalis scopus et quo circulo eius iura spatieutur;

ne a debito fine desciscat aut limites a natura definitos transilire

vel plus acqiio producere satagat. Non enim arbitrandum est cumMachiavelli, aliisque poliiicae scientiae corruptoribus', impcranti-

lUPJS NATURAE 585

bus id omne licere quocl cupiunt; neque cum flornio cogitanclum

est, id omne posse principes iu proprio regno, quod Deus in mun-do. Auctoritas enini civilis confundenda non est cum auctoritate

f^eneratim inspecta, multo minus cum auctoritate divina. Solus

Deus anctoritate gaudet absoluta et nullis limitibus circumscripta.

Homines vero, utcumque Dei nomine imperent, uonnisi valdejtermi-

natam etlegibus adstrictam potestatem participant. Idpotissimumde auctoritate civili dicendum est , extra quam non modo aucto-

ritas religiosa, quae longealtior est, et nobiliorem fmem spectat;

sed etiam auctoritas paterna reperitur, cuius sacram originem et

iura revereri debet, ne eius internum familiae gyrum invadat. Pro-

prioigitur ambitu externarum relationum, quae inter cives vigent,

civiiis auctoritas se contineal; atque illas sic ordinet, quemadmo-dum publica saUis

,pax communis sociorum et leges moralitalis

postulaut.

Munere autcm, quo functurus est supremus reipublicae admini-strator, rite intellecto, is media idonea comparare tenetur quil)us

munus illud exequi ac bonum communo procurare valeat. Hiuc

non modo politicae scientiae diligentem operam navare debet, ut

subditos apte convenienterque gubernet; sed etiam sedulo incum-bat necesse cst ut politicus organismus ad triplicem potestatem,

de qua supra loquuti sumus, rite exercendam instruatur et iugiter

perficiatur. Exiude enim maximopere pendet sapiens reipublicae

adminislratio, et opportuuum et efficax auctoritatis exercitium.

Operatio enim perfecla exeri nequit; nisi perfecta babeantur or-

gaua, quorum ministerio subiectum operatur. Et quoniam ipse so-

ciabs organismus, utcumque perfectus, nitiil valiturus est, si per-

sonae quae moliim imprimunt, scientia opportuna careant, vel ne-

quilia voluntatis actione sua abutantur; liinc priucipi maximudi-ligentia curandum est ut sagaces scientesque bomines ac vera pro-

bitate ornati singulis muneribus praeficiantur. Quaie eliam sele-

ctumcoctum Iiominum scientia etvirtute praestantium sociare si-

bi debet, qui ipsi a cousiliis sintet quorum consultationeet opera

in administranda republica iuvetur. Denique benignum et tracta-

bilem se omuibus praebeat, et siugulari bumanitate civeSj qui eumadeunt, complectatur.

J04. Haec quidem auctoritatem respiciunt quatenus apta red-

denda est ad munus suum rite exequendum. Ouoad actuale vero

exercitium et eirectus, quosin bonum subditorum praestitura est,

nemo non videt tamquam fundamentum requiri ut omnia prorsusiura civium sive naturalia sint, sive acquisita, rata babeantur, at-

que ab omni aggressione vindicentur. Id naturabs veluti constitu-

286 ELEMENTA

tio est cuinslibet societatis et lex fundamentalis, quam^papyris in-

scribi aut tabiilis consignari non oportet, cum in ipsa ratione bo-

minis notis non delendis a digilo Dei iusculpla legatur. Societas

enim in bonum nou vero in detrimentum sociorum redundare de-

bet; nec quae a natura tribuuntur, ab liomine demi possunt. Hoctamen non vetat quin iura eiusmodi sub dictamine iuslitiae et ra-

tionis temperentiir inlerse atque limitibusquibusdam circumscri-

bantur, prout coexistentia ceterorum, et adeptio publicae felicita-

tis exposcit. Neque, si res intime consideretur , dum id efticitur,

vis ulla naturae aut iuril)us individuorum iufertur, sed potius na-

turae ordini obsecundalur. Si enim natura liominem socialem con-

didit, atque ad convictum cum aliis ordinavit; profecto iura, quae

illi largita est, eas dcterminationes eosque limites susceptura esse

voluit, sine quibus socialis coexistenlia vix aut ne vix quidemlirma consisteret.

195. Ex eiusmodi tutela iurium manifeste sequitiu' ut nihil ten-

tetur aut permittatur, quod civium incolumitati aut civili liberta-

ti quidquam detrahat, nec ulli utcumque ad intimam populi par-

tem pertinenti a praepotente aliquo aut divite iniuria irrogetur

impuue. Immo maxime principi curae sit humilium defensio , ut

eorum causa adversus violentos quoslibet vindicetur. Benefica

enim principis providentia erga illos,qui magis indigent, spleu-

didius et eflicacius fulgere debet; qui contra satis per se prote-

guntur, eius inlluxum minus postulant.

Tuta etiam sit oportet proprietas singulorum, et facultas eam au-

gendi inlra termiuos honestatis ct sine iaclura boni communis;

nec plus aequo emungi subditos aut gravari consentaneum est.

Etsi enim ad iura maiestatis pertineat vectigalia et tributa impo-

nere civibus, ut impensis gubernationis, quae in publicam ce-

dant utilitatem, praesto sint, el ad exercitum alendum, et stipen-

dia magistratibus, ahisque quotquot societati suas operas locant,

ministranda non desint media; tamen mensura congruens exer-

cenda non est, quae a duplici termino normam accipit: a reali in-

digentia boni publici, et a privatorum facultate. Si enim plusquam

socialis necessitas suadeat expensae fiunt; deest ratio cur onera

subditis imposita legitima sint. Sinplusquam congruenter possint,

cives emungantur, praeter cetera damna et pericula, enervatur

vis civitatis; cuius robur et opulentia a robore et opulentia civiuni

emergit.

Quod si haec iura qaae incolumitatem et proprietatem respiciunt

laedi non debent, sed potius confirmari et defendi; multo magis

id sibi yindicant potiora illa iura quae veritatem et honestatem

lURIS NATURAE 587

attinent. Nam hoc ipso quod homo rationalis est et intellectu ac

vohintate praeditus, ius nunquam amiltendum a natura sortitur se

in ol)iectum utriusque facultatis promovendi, ac proinde agnoscen-

di verum et amplectendi bonum. Quare non modo nulla falsitas

aut turpitudo ab auctoritate praescribenda est; sed etiam nullius

veritatis inquisitio et nullum virtutis exercitium prohiberi ab ea

potest. Qua in re pessime auctoritate abutuntur et ius naturale

violant regimina illa, quaecumque sint, quae subditos aulapesli'

feris quibusdam fonlibus doctrinam haurire cogunt, aut determi-

natum vitae genus inire vetant, in quo peculiari virtutum exerci-

tio detur opera. Nec reponatur mentem respuere posse errorem

etiamsi discipUna, qua quis imbuatur, falsa sit; virtutis veroexer-

cilium non omnino requirere ut determinato vitae generi se ali-

quis addicat. Nam qui ius habet ad tinem, ius etiam habet ad vi-

tandaimperlimenta(['iae eius adeptionem difficilemreddunt, atque

ad media hbere adhibenda quae obtinendo hni magis esse consen-

tanea diiudicat, modo turpitudinem nullam includant. lam vero

nemo non videt veritatem valde periclilari, si eam assiduis cona-

tibus oppugnet falsitas; magnopere autem iuvari virtutem si sta-

bihtate vitae certis adminiculis fuhae et constantia legumsub re-

gimine determinatae auctoritatis obfirmetur , tum a vitii aggres-

sionibns, remotis periculis, defeudatur. Non enim vis intelligentiae

et voluntatis per se et absolute consideranda est, sed relative, prout

in homine explicatur; qui nativa quadam imbecillitate labilis est,

et undique eget praesidiis roborari. Qaare nemo iuste impediri

potestquominuseiusmodipraesidia conquirat et impedimentapro-

pulset, quae veritatis incolumitati et virtutum exercitio adversantur.

196. At non modo iurium cautioni consulere auctoritas debet,

verum etiambonoet felicitali civium positive opilulari, et ad am-

plitudinem, splendorem, perfectionemque societatis comparandam

omnem operam conferre. Atque ut hac de re ahquitl brevitcr attin-

gam, bona societatis ad duo genera reducuntur: nimirum ad bo-

na materialia et bona spirituaha. Ad priora quod attinet, officio

tenetur auctoritas providendi ut omnibus sit libera facultas pro-

curandi sibi media quibus vitam alant et tueantur. Quam faculta-

tem non modo protegere, ut a nemine impediatur (quod iustitiae

est); sed etiam promovere et sociah auxilio foveredebet, quodad

officium beneficentiae pertinet. Hinc consociationes ad industriam

yel commercium spectantes, ubi operosior popuh pars tutelam et

iuvamen inveniat, efformari curabit; et generatim in id dihgen-

tissime incumbet, ut civihscharitatis exercendae instituta habean-

tur et horescant ad inopiam et acrumnas indigentium sublcvandas.

288 ELEMENTA

197. Quoad publicam vero prosperitatem in ordine materiali

quae ex populi mullitndine , opuienlia, facilitate comparandi ea

omnia, quae suaviorem \itam efficiant, emergit; tria potissimum

consideranda sunt. Primum est, non populi frequentiam indefini-

tam ad id conferrre , sed talcm quae rite respondeat mediis eamalendi et educandi , ut incolumis et bene morata servetur. Dein-

de, opulenliam reipublicaenou proprie tunc baberi cum pars tan-

tum civium divitiis abundet, altera vero inopia prematur; in lioc

enim potius tyrannis quncdam aristocratica cernitiir; sed tum reve-

ra existere, ciiui sine ullius iniuriadivitiaegeneratim salis divisae

sint. Quo enim magis (cum proportione tamen) baec opum divisio

crescit; eo realis, non apparens, reipublicae augescit opulentia.

Non sic tameu liaec divisio urgenda est ut ins proprietatis,quod

a natura procedit, ulla ratione iaedatur aut iniusto limile coarcte-

lur; immo prae oculis babendum cst, ne proprietas nimis minu-

tatim secta dissipationi putius assimilctur ct sociale corpus ener-

vet. Denique suavilas vitae [uediocrilatem aliquam sibi vindicat

,

quae virtutis propria est; nempe ut a praescripto rationissic tem-

peretur , ut moril)iis inrormaudis |)rosit polius,quam noceat. Si

enim excessu suo uiures uimis emollial et sensilibus voluplatibus

auimos ariigat ; ad perfeclionem socialem pertinere non poterit

;

siquidcm iinissocialis ordiue morali infurmatur, ad quem tandem

refercudum est quidcpiid societalcni altinet.

[\)'S. Doua aulem spirilus ad scieuliam et virtutem revocantur,

ex (|uibus proxime ordo moralis exsurgit. Quare ad ea potissi-

mum in civibus et tota republica promoveuda bencfica auctori-

tatis actio iucumbere debet. Iliuc uou modo acadeuiiae , et ly-

caea constitueuda sunt ac debito organismo donanda , ut in iis

praestantiorcs iutelligentiae couvenienti cum libertateevolvantur;

sed etiam iu vuigus ipsum suflicicns rerum cognitio, etdiscipUna

dissemiuauda est.

Qua iu re duplex extremum vitetur oportet: ne plebs aut ni-

mium rudis, aut plus, quam eius couditio palitur, erudita iiabea-

tur. Utrinque euiui non levia mala proveniunt. Iguoranlia enim

lerocem , obtusum, voluptatis amatorem , immorigerum populum

eflicit; immodica vero eruditio, quae nunquaui plena esse potest,

superbum ,indocilcui , mutandac fortunae avidum , impalientem

lal)oris, tumuUuantem reddit.

Sed omnium maxime colenda eslRebgio, sine qua cetera llocci

fierent. Ut enim individuum, sic etiam socielas in tantum specta-

bilis cst et revercnda, in quautum virtute et bonestismoribus or-

natur; virtas autcm pulclmque morcs in religione fundantur. Su-

lURIS NATURAE 289

ne si civium lionestati cetera adiungantur bona, ex quibus virtus

veluti materiam, in qua se exerceat, mutuetur ad vim suam am-

pliore gyro explicandam; nemini dubium erit quin societas liis lo-

cuples alteri societati,quae sola virtute polleat , antecellat. At si

omnibus aliis af/luat bonis , virtute autem vei careat vel leviter

imbuatur, longe inferior habebitur ea societate, quae licet omni-

bus aliis iDonis destituta , virtute tamen sit praestans, Haec enim

reapse linem assequuta esset ac dulcissima tranquillitate gaude-

ret, quae non aliunde quam a virtute ingenerari potest; licet ce-

teris privetur adminiculis, quibus ordo moralis , non intensivc ct

quoad qualitatem^ sed extensivc tantum et quoad quantitatem au-

gescit. Quare virtutis incolumitas et incrementum summopere im-

perantibus cordi esse debet. At sine pietate erga Deum,qui vir-

tutis fons est et principium et ad cuius obsequium totum quantum

est lionestae vitae exercitium refertur;quomodo virtutis aediil-

cium in hominum societate subsistet ?

Denique , cum humanae imbecillitati cautiones opportunae et

praesidia requirantur, potissimum cum de multitudine agitur,

quae natura sua mutabilis est et ad labendum prona ; enascitur

hinc ofhcium in gubernatore societatis removendi pericula et oc-

casiones quae patrimouium virlutis, quo societas fruitur, in di-

scrimen vocare possent. Hinc ius illi est proliibendi ne sermone

aut scriptis falsa dogmata proponantur, quae moribus officiant,

nec externae actiones fiant quae offendiculo sint ceteris. i\'eque

in hoc uUius ius aut Ubertas laeditur. Etenim nulli facultas a ra-

tione fieri aut liberum esse potest ut ahis noceat ; nocet autem

hoc ipso, quod actione sua aUos in periculum adducit. hnmo id

ad ofiicium pertinet, quo tenetur societas singulorum iura tutari

;

ius enim cuique est, ut supra dixi, removendi obiices, qui veri-

tati et virtuti opponuntur, ac deslruendi occasiones a quibus 'ob

nativam humani generis fragilitatem facile ad falsum et malumamplectendum adduci posset.

Ex quo, ut quisque videt facultas auctoritati innascitur censu-

rae quoad hbros publice edendos et quidem praeventivae. Con-

sentaneum enini magis est ut mala, quoad fieri potest, ante quameveniant, caveantur, quam postquam acciderint, resecentur; quodsaepe arduum, saepe etiam inutile esse solet. Ouod vero nonnulli

opnonunt ; sic vim intellectui inferri, ineptum es';. Non enim menscogitare adigitur prout auctoritas iubet, sed tantummodo externa

actio prohibetur, ne quis quod delirante animo forte agitat, ipubli-

ce manifestet magno societatis periculo ; nemo autem inficiasibit

externas actiones, nuac bono sociali infensae sint, pubhcae au-

14

290 ELEMENTA

ctoritatis imperio \etari posse. Hoc tamen non prohibet quominuscontrarius tenor habeatnr apud illas societates, quae ob carentiam

unius et verae religionis nullam certam atque determinatam do-

ctrinam generatim et publice proiitentur. Gum enim ibi cives com-muni vinculo in sentiendo careant; norma deest, iuxta quamcivilis potestas coactionem exercere possit, quin violentiam con-

pcientiae et intellectui subditorum inferat.

CAPUT SEXTUM

DE SOCIETATE RELIGIOSA

Cum desocietatibus completis, quae in proprio ordine totum

hominem atlingunt, disseramus ; res ipsa postulat ut societatem

etiam rehgiosam pertractemus. Ut enim iam initio diximus, haec

tertia est societatum perfectamur species, quae domesticac et civi-

li adnumeratur ; utpote quae a natura praecipitur et universam

activitatem hominis aliquatenus sibi subiicit. Fine enim, quemproponit, centrum quoddam homini exhibet, ad quod omnis eius

vitae pars pecuUari quadam ratione refertur. Praeterea ipsa civi-

hs societas plene cognosci nequit, nisi ahquid etiam de societate

religiosa dicatur. QuiQam enimrclatio, quae inter civilem eteccle-

siasticampotestatem intercedit, discerni potest, nisi ante utriusque

tcrmini sufficiens notitia procuretur? Denique temporum, in quae

incidimus, perturbatio ad eiusmodi vestigationem instituendam

vehcmenter impelUt. Tot enim errores hanc iuris partem comma-

culant, ac non modo in libelhs sed et in conventiculis etiam, in

foro, etpene dixerim in triviis rotundo ore eiruliuutur; ut neces-

sarium omnino sit in elementis, quae ad docendum traduntur,

tantam impudentiam retundere, et principia saltem breviter ado-

lescentibus indicare, quibus falsum a vero discernere possint et

ab impiorum conatibus se tueri. En ratio cur ahquid de societate

religiosa, quae etiamEcclesianuncupatur, dehbare animum indu-

ximus;quod praestituri sumus tribus articuhs, quibus eius natu-

j-am, iura, ac relationes cum Statu pohtico investigabimus,

Artigulus L

De natiira societatis religiosae,

199. Ut natura huius societatis dignoscatur, eius origo,finis,

partes, structura intelhgi debent. At vero si haec 'pro merito ex-

planare yeUemus, nedum caput sed ne integrum quidem Yoiumen

lURIS NATURAE 29 i

sufticeret. Quare breviler praecipuas tantum notiones summis ve-

luti labiis attingemus, quibus mens informata facile queat ulterio-

res deductiones derivare atque ad applicationes concretas devenire.

lam age, qnemadmodum homo ad societatem domesticam et ci-

vilem , sic etiam ad societatem religiosam ineundam vi naturae

inclinatur. Propensio enim ad cultum Deo exhibendum, seque in

feh(;itatem faturae vitae promovendum, non minus instinctiva et

rationalis est,quam ceterae propensiones. Immo etiam illa actuo-

sius hominem impelUt, propter praestantius bonum quod respicit,

et altius officium quod includit. At vero huic propensioni satis su-

perque obsequi homo nequit , nisi ahorum consortio societatem

ineat,quae ad finem illum communi nisu consequendum spectet.

Id manifestum efficitur, sive sympathia humanae indohs conside-

retur sive naturalis indigentia cui homo quaerit praesidia, sive in-

tentio naturae ad quam implendam a ratione incitamur. Et sane,

ita homo conformatus est, ut proprii affectus socios postulet , se-

que affectus aliorum socium exhibeat; idque etsi in rebus minoris

momenti,quae parum in naturae inchnatione fundantur, facile

omittat ; difficile tamen et quasi impossibile est ut deserat in iis,

quae ex vivido quodam naturae impetu enascuntur. ^satura enim

quae tunc operatur, cum eadem sit in omnibus, sic propensiones

illas individuales gignit, ut earumdem cognationem iugiter obfir-

mare et iunctione mutua ad unitatem originis reducere nitatur.

Itemque si iunctio, ut fert effatum, robur efFormat ;' imbecilhtas

individuaUs ut in ceteris activitatis ordinibus, sic etiam in evolu-

tione principii reUgiosi subsidium aliorum efflagitat, exquoinnu-

mera adiumenta derivantur quae partem tum contemplativam,

tum practicam respiciunt.

Denique idipsum intentione naturae continetur, quae cultum

erga Deum quoad fieri potest perfectum exquirit, ac talem ut non

tam ab individuis, qui seorsum imbelles sunt etlabiles, quam po-

tius ab liumanitate, quae vahdior est et permanens, exhibeatur.

At vero id effici nequit, nisi studia et opera singulorum respectu

huius finis copuleutur et opem vicissim sibi ferant , seu nisi so-

cietas reiigiosa formetur. Yel ipso igitur naturae ordine tantum in-

specto, homo ad eiusmodi societatem iueundam adducitur non so-

lum innato quodaminstinctu,sedetiamex officio colendi Deum et

ex generali obhgatione quam haJ)et prosequendi ordinem a natura

propositum.

At vero multo magis haec obligatio innotescit, si non ordo na-

turalis sed supernaturalis consideretur. Gum enim Deus in prae-

scuti reram coaditione liominem ad altiorem statum, nempe gra-

202 ELEMENTA

tiae, evexerit eique veritates fide credenclas proposuerit, tum mo-dum quo colendus sit ot media quibus caelestia bona consequamurdeterminarit; Ecclesiam perChristum instituit tamquam veram et

visibilem societatcm pcr totum orbem ditlusam, quae singulos ho-

mines sua unitate coniungeret. Sic in praesens societas religiosa,

ad quam vocamur, supernaturalis est, nec nisi divinamhabet ori-

ginem;qnamquam inclinationi etiam naturae respondeat et officiOj

quo essentialiter adstringimur, altiori ratione satisfaciat '.

Quod igitur, si revelatio nulla extitisset, a Deo processisset me-diate, nimirum vi naturae, et ab hominis operatione, ordinem na-

-J Argiimcnta, rjuibus Cbristlanac rellglonis tlivinitas demonstratur, buc nou af-

fcrinnis, quippc quac a nostro instituto aliena forent, et a tbeologis pctenda sint.

Cuni apud Catbolicos sermonpm bal)camus, cius vcrilatcm ot caclcstcm origincm

tamquam omnibus compcrtam assumimus, ct factum tantummodo illius cxistentiae

consideramus, quae cctcroquin ad cius divinitatem persuadendam arguraentum va-

lidissimum suppcditat. i\am aut cffcctum sinc causa admittere oportct, aut Cbristum

vcrum csse Dcum fatcndum cst. Lcgibus cnim cxpcricntiae et rationis rcpu[;nat ut

luerus bomo cruce damnatus doctrinam sensibus ct supcrbiac humanao tantopere

rcluctantcm inter pcrsecutiones ct supplicia toli orbi pcrsuadcrc potuerit. Audi bac

in re Cacsarem Balbum sic sapicnter ratiocinantcm : « Eppure tra tante opposizioni

<i e pcrsccuzioni e contro ad ogni ragione e probabililii lilosofua,

politica o storia,

ci contro ad ofjni andamento consueto dcgli evcnti umani, qucstc stoltczzc cristiane o

« dclla croce s'erano sparse fin da tcmpi di 'J"raiano cosi, cbe Plinio si lagnava ne

« fosscr dcscrti i tcmpi dci nunii patrii c cbc al princinio dcl fll sccolo sc nc scor-

« {}ean picni il pala/zo, Roma, le provincc, lo logioni. E tutto un altro sccolo du-

« ro, crcbbe, soffri qucsta, cbe taluni osan cbiamare socicta sccreta, ed altri scuola

« lilosofica, ma cbe cra moUitudine e forse {jia pluralitii nelPimpcro, scnza una con-

« ijiura, senza una soUcvazione, scnza un sol frammiscbiarsi nelle dispute, negli

tt intoicssi, nelle turpitudini dell' impcrio. Ed ora uu bel di siam per vedere l'im-

n peratore farsi cristiano, senza un intoresse cbc potossc niuovcrlo , se non forse

« di prcndcre 1'opinione, la rcligione dc' piu, c cristiano palosarsi l'imperio poi

(I lulto inliero. E quindi (boncbe non sia istituto mio di pcrsuadcr nessuno, ma so-

« lamontc, com'c d'o{jni storico, di prcscntarc g!i cventi col carattcre cbe ci si vede),

« quindi panni potcr notarc cbe tutta questa serie d'eventi innaturalissimi non pote

« succcderc sc non soprannaturalmcnlc, pcr inlcrvenzione dico straordinaria c ma-

(i nifcsta dclla provvidenza divina, sc non voglia taluno ncgare o Fcsistenzao la

« potenza o !a provvidenza di Dio. S. Agostino e Dante, due de' piu grandi filosofi

« storici che sicno stati mai, poscro cssi qucsto dilemma di cbc non s'cscc : o que-

« sta propagazione del Cristiancsimo, cbe sarobbe stata innaturalc in ogni eta, cbe

n fu innaturalissima in questa della massima coltura antica, fu cffctto de' rairacoli

« cue persuascro i convertiti, ovvero avvenne il miracolo maggiore d'un fatto gran

« dissimo adcmpiutosi coatro a tutte le cagioni naturali, un effetto senza causa : e-

« ncll' un caso e ncU' altro il fatto o soprannaturale, la religionc sortane c rivelala,

! divina. » Sommario delV Istoria d' Italia I. 2. §. IL

lURiS NATURAE * ^ 293

taralem sequenle, quoad concretam determinationem dependisset;

in praesenti a Deo processit immediate, qui per se Ecclesiam in-

stituit, ea forma eoque organismo donatam, quem mox innuemus,

Sed ante de fine, quem iila spectat, pauca dicenda sunt.

200. Cum Religio non sit nisi ligamen ouoddam morale inter

Deum et homines; natura sua nihil aliud praestitutum habet, quamdivinum cultum et obsequinm, et hominis feJicitatem non prae-

sentem sed futuram. Tota enim quanta est in relationibus versa-

tur, quae nos inter etDeum intercedunt; ac si resahas aut cetera

vitae huius negotia respicit, in tantum respicit, in quantum haec

ad finem illum aliqua ratione referuntur, aut referri a nobis pos-

sunt. Is igitur scopus est societatis rehgiosae , etiamsi intra natu-

rae cancellos consideretur. Id etiam scopum constituit rehgionis

revelatae in Ecclesia a Christo instituta. Hoc tantum discrimen,

est quod iinis ille ad altiorem ordinem nempe graliae evectus sit,

et cultum atque obsequium Deo praestandum respiciat actibus et

rilibus a Dco deOQitis; tum hominem in fehcitalem alterius vilae

non qualemcumque aut quibuslibet mediis promoveat , sed in fe-

lieitatem supernaturalem impellat, qualis a Deo promissa est, ac

mediis ab eodem determinatis.

Qua in re gravissimus error refehendus est nonnullorum, catho-

licos se esse simulantium, qui scopum Ecclesiae ex rehgioso in ci-

vilem et ex divino in humanum couvertere satagunt. Unde sacros

Ministros gravissime reprehendunt, quod libertati populorum pro-

curandae ceterisque civilis culturae circuhs , in sensu quem ipsi

somniant, amplilicandis non dent operam, sed in aeternam dum-taxat hominum salulem et divinum cultum promovendum incum-bant. Id tamquam vitiosum ?ny5^?"ci5?72i(m damnant; felicitatem

enim temporariam et pohticam viam esse dicunt ad beatitatem

aeternam consequendam, et criterium suppeditare quo vera reli-

gio discernatur. Quare christianismum civilem praedicant, et ca-

tholicismum restauratum ^.

At hi, ut leviter dicam, crassa nimis ignoratione laborant. ReH-gio enim, ehamsi intra terminos naturae spectetur, non terram,

sed caelum respicit, nec ahis relationibus respondet, nisi iis quaehominem cum Deo devinciunt. Quaresocietatireligiosae non aliud

\ Hlc error a Sansinionianis derivatus est, qui Cliristianae religioni vitio ver-

tontes qiiod bona terrestria et felicitatem huius vitae non directe respiciat, novam

religioncm proponebant,quae bona eiusmodi per se spectaret et quacreret nec

quidquara humani a se alienum duceret. Sed baec delirantium insomnia cum suis

intereunt auctoribns, eorumquc historica commemoratio non ad aliud inservit, nisi

ad coraraiserationem excitandam humanae imbecillitatis et impudentiae.

291 fiLEMENtA

profme praefixum est, nisi obsequiimiDeo socialiter praeslaiiduitl

ac ritc promovendiim, Id vero maxime locum habet in religione

revelata et Christi iicclesia, in qua ordo et oeconomia supernalu-

ralis omnino est. Ex quo fit ut munus eius cernatur proprie in ad-

ministratione gratiae et divino caltu ad Dei gloriam et supernatu-

ralem salutem animarum procurandam, ac si alia, quae humanasunt, altingit; in tantum attingit , in quantum huic scopo neces-

saria sunt aut saltem conferunt. Unde Apostohis sacerdotii munusdeclarat his verbis: Omnis pontifex ex hominibus assumptus pro

hominibus constituiLur iniis^ quae sunt ad Deum '. Tum sacros

ministros,

qui Ecclesiae miUtiam efformant, admonet ne rebus

temporariis se immisceanl: Nemo militans Deo implicat se nego-

tiis saccularibus, ut ci placcat cui se probavit 2. Quoties vero de

bonis luiius vitae disserit , nihii frequentius fidelibus inculcat

,

quamut inde animum abstrahant, atque aUioris boni sint memo-res: Qui uluntur hoc mundo iamquam non utantur ^\ Non ha-

bemus hic manentcm civitatem, sed futuram inquirimus •'*; Ab-

negantes impietatem et saccularia desidcria sobrie ct iuste et jmvivamus in hoc saeculo , expectantes beatam spem et adventumgloriae magni Dei "j. En scopus, cui fideles adlaborant; en spiri-

tus Ecclesiae; en doctrina quam nobis tradiderunt Apostoh. Qui

vero contrarium insinuant, rehgionem ex divina in humanam con-

vertunt, immo etiam humana inferiorem efficiunt; siquidem ,ut

dixi, intra ipsos naturae terminos rehgio non ahud spectat quamDei cultum et aeternam liominis beatitatem. Cetera vero

,quae

praesentem fehcitatem attinent et mutuas hominum relationes

,

non ad societatem Ecclesiasticam sed civilem pertinent. Maximaautem est perturbatio utriusque societatis finem, hmites, ministe-

steria invicem confundere aut commutare.

Id vero non vetat quominus rehgio tamquam effectum secun-

darium , ab ipsa manantem , fehcitatem etiam huius vitae et ci-

vilem populorum culturam respiciat f». Immo si res sedulo per-

pendatur, sola orlhodoxa rehgio utrumque gignit. Nam si vita

praesens futurae est veluti praeparatio et medium, si media ex

line diiudicantur , si dispositio praevia subiecli ex perfectione

-1 Ad Hebr. c. H.

2 2. Ad Tim. 2. 4.

5 I . Ad Cor. 7. A.

4 Ad Hehr. 13. 14.

5 Ad Tttum c. 2.

G Quaeritc primum 'TegnUM JDei et iusUUanl eius, et haec omma adimen^

iur vobis. Matth. VI,

ronis NATtiRAii 295

ultima quam tandem iuduere debet metienda est ; nounisi ad fe-

licitatem aeternam recta ordinatio felicitatem huius aevi suppe-

ditare potest. Culturae autem evolutio , cum ex congruenti usu

rerum et ordinato activitatis humanae exercitio proficiscatur ; a

vera religione maxime pendet. Haec enim non modo nobilissi-

mum proponit obiectum , cfuod mentem et voluntatem hominis

maxime ampUficat ac supra proprias vires evehit ; sed etiam ab-

straendo animos a bonis deciduis et terrenis , hominem in debita

distantia et proportione collocat ut illa iuxta verum aspectum mo-

raliter contueri ac diiudicare possit. Ex quo fit ut bona illa non

ut finem sed ut media concipiat , et ad talem eorumdem usum

faciendum impehatur, qui naturae conveniat atque ideo non ob-

sit sed prosit.

Quare mirum esse non debet, si Christiana rehgio, dum unice

ad feiicitatem aUerius vitae oculos nervosque intendere videtur,

hoc ipso terrenam etiam gignat, Haec enim maxime pendet ex

usu rerumiuxta debitum naturae ordinem; usus autem eiusmodi

tunc tantum possibihs homini est , cum eius mens et voluntas

stabiliter adhaerent ultimo hui. Clirislianismus igitur obiectorum

sensihum apparatum non temere contemnit, sed iuxla rei veri-

tatem diiudicat ; ac tah habet pretio,quah pro merito habendus

est. xsec ullum affectum in natura fundatum abnuit, aut vin-

culum hominis cum ceteris rebus abscindit. Sed atfectus omnes

rite ordinat et ad supremam animi perfectionem dirigit ; tum bo-

na omnia,quae ad hominem aliqua ratione referuntur , debita

harmonia et consensu donat, ne praepostera electione quae media

sunt in hnem convertantur.

201. Cum scopus societatis religiosae non pendeat a varietate

uUa locorum vel personarum , sed immutabili et universaU rela-

tioni respondeat omnium hominum adDeum; liquido pateteam

natura sua unam esse oportere et nuUis conUniis circumscriptam.

Kihilominus id a viribus naturae sperandum non erat ; tum pro-

pter mutuas simultates aut suspiciones populorum , tum propter

diversitatem opinionum in quas facUe mentes scinduntur, si pro-

prio marte veritatem deUnire debent, tum denique propter aemu-

laUonem gerendi supremam auctoritatem, cuius exercitium quae-

que gens sibi adsciscere voluisset. At quod natura sibi relicta

non poterat , factum est diviuo inlerventu et praesidio caelesUs

graUae, quae eiusmodi impedimenta de medio sustulit. Nam corda

hominum , utcumque dissitorum , Deus in hcclesia supernaturali

charitate coniunxit ; tum veritates credendas propria auctoritate

obfirmavit , et infallibili PonUUcis et ConciUorum oraculo ,prO'

29G ELEMENTA

pter lutelam quani iisdeni assidue impertitur, delmicndas etex-

plicandas commisit ; denique formam regiminis per se determi-

navit , Apostolorum successoribus potcstate tributa. Hinc emersit

iit Ecclcsia univcrsalis et uua, quemadmodum ab ideali typo so-

cietatatis religiosac exigebatur , rcapse constiterit, eamque im-

deviginti saeculorum spatio adversus omnigenos hostium impe-

tus permanentemetvictricem admiremur.

20?. VA organica Ecclcsiae structura rite intelligatur , nonnulla

distinctis numeris innuomus.

I. Fundamentalis constitutio Ecclesiae a Cliristo ipso immediate

manavit ; ac proinde nulli Immanae voluntati subiicitur nec ter-

rcno quopiam iurc commutari aut ia aliam converti potest. Tota

cnim supcrnaturalis cst, ncc iilla ratione ab umana voluntate

processit. Et sanc, quaevis socialis ordinatio non alio iure demi

potest aut alitcr conformari , nisi eo a ({uo origincm duxit, vel

cuius dictamini plene subiacet. Cum igitur Ecclesiae forma a so-

laChristi auctoritatc dependeat; immutabiliconditioneconstantac

talis scrvanda iugiter est, qualem eam Christus perpeluo duratu-

ram voluit.

II. Ecclesiae, prout corpus socialc cst, duae sunt partcs: mn\-

titudo lidelium, nempe sociorum qui fidc adducti illi dant nomen,et legitinia potcstas seu sacer magistratus qui multiludinem gu-

bernat ac regit. Atque id ex ipsa notionc socictatis cmcrgit, quae,

ut alias diximus, duobus hisce elemcntis natura sua constat.

III. Ecclesiastica potestas duplex cst, ordinis et iiirisdictionls\

quarum prima ad oblalioncm sacrihcii', ct confectionem admini-

stralionemquc sacramcntorum refertur; alteraad rcgendos gubcr-

nandosquc fidelcs ordinatur quoad forum tum inlcrnum tum ex-

ternum.Triplici autem muncreconstat, potestate nimirum lcgisla'

tim, cxccutiva, iudiciaria^ quae in ipsa notione auctoritatis com-prehcnduntur.

iV. lurisdictio in Episcopis residct, quibus suh ductu romaniPontihcis munus regendi Ecclesiam a Christo commissum est. At,

tamquam insupremo capite et summo moderatore, in ipso Roma-no Pontilicc colligitur, qui principi Apostolorum, nempe Petro, suc-

ccdit; ac proinde Episcopus estuniversalis Ecclcsiae, ctvelutiEpi-

scopiis Episcoporum. Ex co, tamquam cxfontc, derivatur potestas

in ceteros Episcopos; si quis autem ab eius comraunione separalur,

lioc ipso omni auctoritatc in fidelium gubernationc destituitur.

Y. Quare forma regiminis in Ecclesia Dei monarchica est; si-

quidcm summum imperium unam dumtaxat personam informat.

Kihilominus quoad potestatis exercitium aristocratia ([uodammodo

lURIS NATUr.AE 297

temperatur; propterea qiiod Episcopi in Conciliis una cum Ponti-

ficc siimmam iurisdictionem exiercent, et vere principes spiritua-

]es sunt in propria peculiari Dioecesi; respectu cuius leges con-

dunt et ceteris auctoritatis muneribus perfunguntur. Immo de de-

mocratia aliquid etiam participare dici potest, quatenus a geren-

da ecclesiaslica republica nemo excludatur, sed omnibus indiscri-

minatim ad quemlibet magistratum adipiscendum, ne supremoquidem imperio excepto, libera patet via.

VI. Potestas Ecclesiae non modo actus externos respicit (siqui-

dem fideles, quibus imperat, homines sunt qui externis actibus

operantur) : sed etiam et praecipue respicit actus internos; siqui-

dem conscientiam quoque diiudicat et ea definit quae ad dogmataet mores pertinent. Quare eius auctoritas spiritualis estnon modoratione finis; sed etiam ratione subiecti, in quod proxime et dire-

cte operatur. Sic revera totum hominem, quatenus ad Dei cultum-

et aeternam salutem dirigendus est, moderatur et gubernat.

203. Ex his, quae ad naturam Ecclesiae non tam exphcandam(quod propositum nostrum egreditur) sed leviter adumbrandamexposuiraus, sat elucet Ecclesiam verum esse imperium spiriluale

inter homines a Deo constilutum, diversum omnino ab imperio

civiU , eoque longe excellentius. Omnia enim elementa, quibus

constituitur, ab elementis discrepant, quae civilem societatem ef-

formant, eisque admodum anteceliunt. Membra enim civilis socie-

tatis sunt homines determinatae regioniset quoad muiuas relatio-

nes inspecti in ordine mere naturali, membra autcm EccJesiae

sunt quidem ipsi homines, at non modo per totum orbem diffusi,

sed etiam considerati in ordine supernaturali et quoad relationes

erga Deum tamquam eorumdem supremum dominum et ultimumfinem. Finis societatis civilis est felicitas temporaria, quae emer-

git ex tutela ordinis moralis el stabilitate iurium inter homines;

finis Ecclesiae est felicitas aeterna et supernaturalis fidelium, quae

emergit ex procuratioue divinae gloriae et sanctificatione anima-

rum. Auctoritas civilis ex Deo quidem procedit sed vi naturae, et

a factis humanis et hominum libertate pendet quoad concretam

regiminis formam; auctoritas ecclesiaslica a Deo immediate pro-

cedit non solum in se quoad rem ipsam, sed etiam quoad subie-

ctum specifice consideratum , nempe quoad regiminis formam,quae a Christo determinata est, nec ab homine mutari unquam po-

lest. Potestascivilis externum apparatum mediorum ordinimorali

conferentium proprie respicit, nec uUum inlluxum directe in ipsum

ordinem moralem exercet; potestas Ecclesiae non solum exter-

num sedinternum eliam per se respicit, ac dirccte ipsum ordipem

208 ELEMENTA

moralem attingit; tum ea, quae sancit in terris', conflrmantur in

caelis -•. In summa, ne prolixius vager, ea omnia quae ad utram-

que societatem pertinent, anarGga qnidem sunt mutuo, sed longe

diversa, et tantuni inter se diirerunt, quantum caelum a terra di-

screpat, et ordo supernaturalis naturali anteponitur.

Articulus II.

De iuribus Ecclesiae.

240. Ut individuum et quaequc societas propria possidet iura

ex ipsa eins natura dimanantia, quibus proinde spoliari nequit;

sic etiam Ikclesia suis iuribus ornatur essentialibus, qnae ab ipsa

detrahi nulla vi possunt. Immo, si res accuratius consideretur, cumKcclesia sit proprietas Christi, qni eiusdem caput est, vicaria tan-

tum potestatea supremo Pontilice repraesentatum; iura Ecclesiae

eadcm snnt atqne iura Clnisti. Quare non solum inviolabilia sunt

et sacra; verum etiam tanta dignitate eminent, ut merito pro di-

vinis habeantur. Hinc consequitur ut quaevis alia iurain collisio-

nesuperent, ac lacdi aut praepediri sine atrocissimo sacrilegio

non possint.

Ut autem eorum aUqua, quae potiora sunt, recenseam; in pri-

mis ins habet Ecclesia se propagandi per totum orbem. Ad id enimmandatum accopit ab ipso Christo illis verbis: Data est mihiomnis potcstas in coeto et in tcrra; euntcs ergo clocetc omnes rjcn-

tes.... clocentes eos servare omnia quaccumque mandavi vobis 2.

Nondixit Ghristns: petite facnltatem ab imperatore romano, etsic

EvangeUum praedicabitis; sed absolute iussit ut u])iqne Evange-

linm einsque leges annnnUarent, atque id tamquam consequen-

Uam deduxit potestatis omnimodae quam a Patre receperat. IUis

autem verbis praescripsit etiam modum quo einsmodi propagatio

perlicienda est, nimirnm non vi aut armis; sed praedicaUone Fi-

dei et disciplina, qua ad Ecclesiam libere amplectendam homines

persnadeantur.

Postquam vero in Ecclesiam per haptisma, quod eius veluU ia-

nua est, Odeles ingressi fuerint, auctoritaU Ecclesiae subuciuntur;

quae proinde eos iuxta hierarchiam a Ghristo insUtutam regere et

-I Amen dico '\)ohis, quaccamqu^ aUigaterilis mper ierrant erunt ligata ci

in caclo, et quaecumquc solvcritis super terram erant soluta et in cado.

^latth. c. 18.

? MattK 28, 18,

ItJRIS NATURAE 299

gubernare potest, immo eliam debetpropler offichmi, quo adstrin-

gitur, pascendi gregem. Hinc Ecclesiae ius competit se in locis,

ubi sunt fideles, constituendi et explicandi diversa organa, quibus

spisitualis potestas exercenda est. Id ex iure et munere, quod in-

nuimus, manifeste consequitur; et insitum cst cuique rei, quae

hoc ipso quod exstat ahcubi, innata vi fruitur se iuxla propriam

naturam evolvendi. Quae vis in entibus ratione carentibus physi-

ca tantumest; at inentibus ratione praeditis in moralem conver-

titur atque ideo ius constituit. Nec vero lioc ius Ecclesiae ab aUio-

re ahquo iure coUidi unquam potest; nam, ut diximus, divinum

est, et quatenus fideles afhcit, relationi respondet altissimae, quamvidehcet ihi habent respectu Dei. Quaproptcr ofOcio respondet,

quo fideles maxime adstringuntur, quodquehumano nuUo contra-

ctu aut potestahs praeceplione dissolvi potest.

Hinc etiam ius Ecclesiae innascitur exercendi propriam aucto-

ritatem quoad ordinem spiritualem iuxta triplex munus quod com-pleciitur, nimirum legislativum , executivum, iudiciarium. Quod

quidemex notione ipsa societatis exsurgit, neque sub uha ratione

ex hunrano assensu aut coUatione pendet. Si enim auctoritas haec

non ab hoininibus prohciscitur, sed a fieo immendiate confertur;

si non constitulione humana sub hac yel aUera forraa exercetur,

scd tota quanta est constitutione divina in eo subiecto residet,

quod Gliristus dehnivit; si cuiusque auctoritatis extensio ex finG

mensuram mutuatur, et hnis in Ecclesia non humanae voluntati

subiicitur , sed ab ipsa natura eius societatis et voluntate Christi

determinatus est: luce clarius apparet, non posse ab hominibus,

cuiuscumque conditionis sint, illam auctoritatem coarctari, autin

diversa subiecta dispesci , aut ulhs conditionibus temperari. Altio-

rem enim habet causam, nempe Ghristi institutionem, quam fru-

strari aut commutare aut praepedire nuha humana voluntas potest.

205. Gum non ius canonicum, sed naturale tractemus, et de Ec-

clesia non ex professo prout materia requireret, sed summatim,

quantum geueralis ahqua notio importat, disseramus; a fusiori

explanatione abstinemus. Dumtaxat duo praetermittere nuho mo-

do possum, quae cuni eius existentia maxime connectuntur et in

praesenti improboborum opera et sophismatibus impetuntur.

Primum est ius proprietaiis,quod Ecclesiae , ut cuilibet socie-

tati, profecto competit. Si enimpersonae individuae, ut alias dixi-

mus, naturale ius habent adipiscendi slabilem proprietatem; id

multo magis de coetu plurium,qui societatem elTormant , dicen-

dum est. Xon modo quia in collectione plurium summa conilalur

iurium singulorum, quae sic in unuin cougmentata longe Yalidius

:)00 elemi:>;ta

ius cxliibcnt, quam clcincnta singula seorsuinaccepta-, sed etiam

([uia ipsa societas iuxta lescs propriac naturae et originis ius lia-

Jjct sc conscrvandi , ct adliibcndi mcdia, sine quibus conservari

non possct. Quod si id pro quavis societatc militat, fortiori iure

militat proEcclesia; cuius existcntia et conscrvatio immediala Dci

ordiuatioue nititur, et cuius scopus magis interest, quam tinis al-

terius cuiuslibct societatis. At vcro Ecclcsia sine proprictate nec

propriae existentiae et incolumitati , nec lini,quem intendit,

satis prospicerc possct. Plurimae cnim expensac necessariae illi

suut, tum ad divini cultus, qui externus est et visibilis, ornatum

et magnificcntiam procurandam, tum ad ministros, quibus utitur,

convcnientcr alendos iuxta singulorum munerum exigentiam et di-

guitatcm, ut sic sc mimunes servent ab omni tcrreno negotio ct

divino cultui ac saluli animarum unicc vacent. Haec autem pro-

prietas stabilis esse debet et ab omni impedimento libera; secus

mcdia,dc quibus loquimur, incerta essent, precaria, atque ab alio-

rumvoluntatc pendcutia, quod sccuritati et liberlati Ecclesiae ma-gnopere adversatur 2.

Atque liinc scquitur eiusmodi ius tam sacrum esse atque invio-

labilc, quam sacrum et inviolabile est ius propriam existentiam

servandi ac tutam enicicndi; quod ius in Ecclesia , utdiximus,

diviuum est, siquidem cum ipso iure Ghristi, cuius Ecclesia cor-

pus cst et rcgnum, rcvcj-a confunditur. Quod observatum volu-

I Ail rcni (loctissimus Riccvnni in cgregio suo opuscolo : / cjemili della Chtesa

di Sparjna pa[}. 52. « Qucsto diriUo adunquc apparticnc a tutti gli uomini pcrcbo,

« csscndo crcati pcr vivcrc, (UMiono avcrc di clic siissistcre;

pcro apparticne per

« (jucsto mcdcsimo litolo, plii tlic a tulli jjli altri uomini, a qucHi del ccto ccck—

B siastico, {jiacclic oltrc al diritto comunc di vivcrc, Lanno qucllo di conscrvarsi li-

« licri da ogni ucgozio tcrrcno pcr dcdicarsi al scrvizio di Dio o dcgli altri uomini

II in ordinc a Dio.La relirjiono c necessaria| ma la rcligione non puo escrcitarsi senza

II i divcrsi ceti de' suoi ministri5 ma i ralnistri non possono scrvire alla rclfgionc

« dci popoli senza la susslstcnza;questa sussistcnza adunque dee appofjjjiarsi agli

« stcssi diritti di propricta clic ha quclla di tutti gli altri uomini, e piii saldi an-

« cora, se fossc possibilc, percbc non vcnga i^AHi meno il coslante esercizio dcl

« primo dovcre cbe bauno gli uoniini, cioo (jucllo della religione. II clero adunque

« o tutta la gcrarcbia dci sacri ministri collc divcrse istituzioni rcligiose ba un Icgit-

« timo ius ad rcm, e lo ba piu sacro cbe tutt' i ccti lc condizioni sccolari della

« socicta civile, ossendo piii sacro ancbc il titolo dclla sua esisfcnza. In conseguen-

« za del suo legittimo ius ad renl si trova piu ancora in posscsso ovvero ba il ius

« in re sopra tutte lc suc proprieta donate, acijuistatc o formatc coi mifjliori titoli

" c colla protczion dclle leggi: dunquc ba diritto di possederle c le possiede scnza

« cbe un preteso poter naziojiale lo possa spogliare; giaccbe non ba il diritto di pos-

« sedere dalla nazionc, nia dal suo essere istesso 5 e riceve la sua esscnziale capa^

«iicita dalla j>ropria csistcnza e ilaU^ sua istituzione da Dfo n.

lURlS .\ATL1UE 301

mus conlra non minus impios quam ineptos illos poliiicos ("melius

latrones dixeris), qui Ecclesiae bona diripiunt , et civiii societati

adiudicant. Quo in scelere ut iustiliae simulamen ostentent , ab-

surda quaedam proferuut argumenta,quibus specie tenus utun-

tur. Nam ad rem quod attinet , sola vi fidunt ac spe ditescendi

alienis rebus , aut etiam desiderio Ecclesiam,quoad fieri possit

,

opprimendi.

At ne fucum imperitis faciant , eorum argutias discutiamus.

Aiunt itaque coetus ecclesiasticos corpora esse moralia, quae pro-

prietatissuntincapacia; deinde manus esse mortuas; deniqueme-

lius provideri bono Ecclesiae, si stipendia potius eius adminislris

a civili socielate suppeditentur, quam si bona immobilia possidere

permittantur. Sic enim cura rerum temporalium liberati, facilius

et expeditius sacro ministerio vacabunt.

Resp. Ad primum quod attinet , solutione opus non est , cuni

ex dictis satis superque appareat corpora moralia non minus quamindividua , iure proprietatis ornari. Quod si diversitas statui ve-

lil; in eo statuenda est, quod ius coetus, utpote plurium perso-

narum in unum coalescentium, sit validius • . Et sane si corpora

-I Apposlte citatus auctor : « II dirltto solidario di molti riuniti non puo essere

« minorc di quello di un solo, come il diritto di un religioso non puo essere mino-

« re di qucUo di ua laico. Quel clie vi piace di nominare un corso morale, e com-

II posto di uomini fisici, di cittadini sociali come gli altri. II collegio, il capitolo,

i( il convento, il cosi detto corpo morale non c che una lecita ed onesta adunanza di

« altrettanti privati cittadini che portano al corpo i loro diritti naturali. La loro

« unione in faccia alla legge nuUa aggiunge c nulla toglie al diritto che avevano

fl soparatamcnte, solo che il diritto degl'individui si risolvc e si costituisce nel cor-

c po. II diritto riunito dei singoli rcligiosi forma quello di tutt' i corpi quello di

B tulfi corpi costituiscc quello della Chiesa, come se fosse una sola pcrsona; e la

« e infatti per la sua unione in Cristo e nel sommo Pooteficc chc rapprescnta Cristo.

n llprincipio c cosi ragionevole, che non ha potuto esscre impugnato anzi e con-

« ferniato dai piii dotti giureconsulti dclla stcssa ercsia, capitale nemica di tutti

t diritti della Chiesa Cattolica romana. Gisbcrto Voet affcrmava lo stcsso principio,

« ove dice (Polit. Eccl. de pecul. eccl c. I.) Fideles sunt membra Christi et

« unt uniim cum illo corpus mysticum... fhristus erao et Ecclesia constiluunt

« UTMm personam mysticam, ut loquilur Thomas... et hinc est quod bona Ec-

« clesiae aut m.embris Christi collata, Christo collata dicuntur. Se questi beni

•I adunque son dati a Cristo , chc forma una sola e stcssa persona colla Chiesa;

li la proprieta c tutta di questa sacra persona, cioc dclla Chiesa, cui sta vincolato

« e rifuso il diritto dei singoli membri. Quindi la Chicsa sola ne puo disporre Ic-

« gittimamente col mezzo dei capi proposti allc divcrse corporazioni e col mczzo dei

Vescovi, giusta i canoni della medesima Chiesa ,soprattutto col mezzo e nella

« dipendenza dal suo primo capo universalc il Komano Poutefice. » Gemiti della

Ji{icsa di Spagna pag. 5o.

302 ELEMENTA

moralia possiclere non possunt; ciir id de ipsa societale civili nondicitur, quae proCecto corpus non physicum sed morale est? Fa-

tcor equidem consociationes minores maiori esse subiectas , ea-

rumque iura ab liac temperari. Sed in primis lemperamentumhuiusmodi nunquam est tale, ut ipsum ius adimat aut iniusta ali-

qija ratione praepediat. Deinde, id locum habet, cum agitur desocietatibus eiusdem ordinis, et quarum fines iini illius, quae ma-ior esse dicitur, revera subsunt. Sed nullam vim retinet respectu

illarum societatis, quae sunt diversi ordinis et fmem excellentio-

remrespiciunt. Quare principium iliud a politicis applicari oplimepotest consortium mere civilibus et humanis; quales sunt socie-

tates ad industriara, commercium, aut-consimilem aliam utilita-^

tem terrenam spectantes. At pessime applicatur coetibus religio-

sis, qui alliorem originem repetunt et non civili ordiui, sed Ec-

clesiae tantum potestati subiiciuntur. Multo autem minus appli-

cari potest universali Ecclesiae, quae iudependens omnino est abomni alia societate , tum propter excellentiam iinis , tum propler

amplitudinem exteusionis, tujn denique propter praestantiam o-

riginis.

Ad alterum repono denominationem illam ex ignorantia vel

pravitate nonnuUorum pseudopoliticorum esse profectam, qui adinvidiam proprietati Ecclesiae creandam nomen illud excogita-

runt; quod tamen legitimo et veraci sensu prorsus caret. Et sa-

nequae sententia illi subiacet?Profecto nemo dicet, Ecclesiae ?na-

nus esse mortuas hoc sensu, quatenus bona,quae tenent, in

alios non diifundant ; id siquidem calumnia esset apertissima.

}\ulla enim magis communia suut pluribus et a pluribus partici-

pantur, quam bona quae Ecclesia possidet. In primis enim omni-bus, quotquot ad Ecclesiastica ministeria vocanlur, liberum a-

ditum praebent. Deinde , nunquam in unum dumtaxat indivi-

duum cumulantur, sed accommoda distributione in plures dispe-

scuntur, praesertim in pauperes, quibus iuxta Ecclesiae canones,

erogandum est quidquid eorum bonorum ab alendis ministris et

divini cultus nitore superat. Unde nulla sunt in societate bona,quorum transitus de manu in manum et ditTusio, inter popula-

res praesertim egentioresque , sit frequentior. Quod si iilam no-

lam , Ecclesiae inurunt propterea quod eius proprietates alienari

non possint a possessoribus, ac proinde earum commercia haberi

nequeant; societatem civilem in mercatoriam convertunt, cuius

prosperitas nonnisi ex facili et lucrosa mercium commulationenascitur. At in societate multa aUa bona procurari debent, prae-

sertim perfectio moralis et Dei cultus , ad quae maxime confe-

tURIS NATIJRAE 303

runt redditas constantes Ecclesiae ; ac proinde hoc emolumentosatis siiperque sarcitur materialis illa commercii iactura. Sed neid quideni incommodi, quod obiiciunt, verum est. Nam non de-

sunt florentissima regna , quae sat ingentem proprietatum par-

tem , ad optimatum conservationem tutandam , alienari prohi-

bent, et tamen commercio prae ceteris florent. Gerte nulla est

natio magis addicta commerciis quam britannica, et tamen apudipsam immensae proprietates ita familiis adhaerent , ut in alte-

rius dominium transferri nequeant. Denique materialis prosperi-

tas nationis non ex solo commercio metienda est, sed potissimum

ex faciUtate subveniendi classibus egentioribus,quae maiorem

partem populi complectuntur. Ad id autem magis confert stabili-

tas proprietatis Ecclesiae,quam si aUenandi libertate in paucos

magis industrios mercatores illae etiam divitiae congerantur.

Ad tertiam difficultatem miramur adversariorum pietatem et

studium divinae gloriae, quod tunc tantum ostendunt, cum de Ec-

clesia spolianda agitur. At quoniam tanta religione moventur, angi

desinant. Nam qiiid magis divino cultui et sacerdotii muneribus

libere exercendis expediat, nemo melius diiudicare potest quamipsa Ecclesia. Haec autem contrariam opinionem semper sequuta

est. Et merito; nam in primis cura carpendi fructus ex propriis

praediis fere nulla est; cum contra tenor opposilus magnam solli-

citudinem ingerat sive propter exiguitatem stipendii, sive propter

repulsam et dilationem quam pati potest et saepe patitur. Praete-

rea; agendi ratio, quam adversarii proponunt , nocentissima est

libertati Ecclesiae et eius naturae repugnans. 2socet quidem liber-

tati Ecclesiae, quia sic civiUs potestas perfacili medio potiretur

adducendi clerum quo vellet , cum ipsi resistenli stipendium ne-

gare posset. Repuguat autem naturae Ecclesiae; quia hoc modoclericalis ordo civilium administrorum conditionem aequipararet,

atqueita facto saltem negaretur existentiaEcclesiasticae societatis

tamquam a civili distinctae. Quivisenim minister ab ea societate

mercedem recipere debet, cuius ministerio fungitur ; ac proinde

qui a civih eam recipit, ut eius instrumentum consideratur.

206. Alterum ius, quod silentio praetermitiendum non essedixi,

facultate continetur, quam natura sua liabet Ecclesia, quoad hbe-

ram sui evolutionem intra hmites propriae activitatis. Ex quo

praeter aha ius efflorescit producendi in se sacras quasdam socie-

tates minores, vi quarum nonnulla individua determinatis legibus

sub regiminc peculiaris auctoritatis ab Ecciesia dependentis per-

fectius quoddam vitae genus instiiuant, et ideani ahquam,quae

scopo Ecciesiae coutineatur, concrete repraesentent etvalidioribu^

30

1

!• LEMENTA

nisibiis explicandam curent. Hae societales, qiiac religiosae faiiii-

liae nominanlnr, sunt velnti instrnmenta qnaedam, quibus Eccle-

sia ad divinum cultum et salutem animarum securius promo-vendam utitur; sicut peculiares consociationes civiles, puta quae

ad industriam, vel artes, vel commercium pertinent, instrumenta

sunt Status politici, quibus civilem suum llnem assequi nititur.

Tum etiam militiam ({uandam sacram constituunt, quae Fidei ar-

mis Rcclesiam defendat et amplificet, ac veluti exercitibus perma-nentibus assimiletur. Ut igitiir Status politicus praepediri nequit

quominus suas societates elformet, et ad se tulaudum copias mi-

litum instruat; sic etiam deEcclesia dicendum est. Et quemadmo-dnm si contrarium lleret, iura civilis socielatis violarentur; sic

etiam iura violantur Ecclesiae si eiusmodi sacra consorlia a civili

potestate prohibeantur.

Nec vero quis dicat idcirco hos coetus a nonnullis politicis odio

haberi, quia otiosi sunt et bono societatis inutiles. Nam in primis

baec obieclio falso laborat supposito. Subaudit enimeiusmodi coe-

tus religiosos consociationes quasdam esse civiles, puta mercato-

rum aut artificum, quarum pretinm ex civili emolumenlo dime-

tiendum sit. Ouod non est ita; cum illae praestitutam habeant nouterrenam utilitatem, sed finem ipsum Ecclesiae; cui utrum confe-

rant necne non a falsis politicis, qui de hac re nihil inlelligunt,

sed Ecclesiae iudicio detiniendum est. Deinde hoc ipsum,quod

obiiciunt, mendacium est puiidissimum. Nam, ut omittam maio-

rcm partem horum coetunm vel assidue in bono aliorum procu-

rando occupari, vel sallem aliquod opns charitatiserga proximumexercere, quod sine dubio iu publicam utilitatem redundat; certe

illi ipsi qui sibi unice et Divino cultui vacare videntur, inutiles so-

cietati dici non possunt, sed illipotius multiplicem ulilitatem im-

portant, quam fortasse politici non satis perpendunt. In primis

enim assiduitate divini cultus defectum supplent horum politico-

rum, qui huic negotiovel nullam vel admodum infrequentem ope-

ram navant. Deinde , si societas athea esse nolit eiquc divinus

cullus cordi sit; gratum habere debet et tamquam publicae utili-

tati valde conducens quod personae aliqnae exstent, quacDeope-nilus se mancipent, et excelsioris virtutis exercitio et assiduitate

precum divinam opemin universam socielatem implorent. Tertio,

nc plura persequar, si potissimum societalis bonum non in mate-

riali sed in morali prosperitate ct virtutis splendore situm est;

profecto utilissima censenda sunt consortia illa, quae et indivi-

dua, quibus constant , ad perfectionem promovent, et rehquos

omnes cives exemplo saltem informant, et veluti propugnacula

lURIS NATURAE 305

quaedam Yirtutis iii societate constituunt adversus vitiorum co-

natus et illecebras.

Et sane, nisi adversarii imperiti omnino historiarum sint, fateri

debent, his coetibus perpetuo gratias referendas esse,quod bar-

barorumcolluviesnon penitus mores oppresserit, sed ad praesen-

tem culturam gradatim perveniendi copiam fecerit. Glaustra enim

religiosorum hominum,qui modo ab impiis tantopere contem-

nuntur, nobis conservarunt non modo codices scriptorum anti-

quorum (quod ipsi etiam adversarii concedunt); sed,quod magis

interest, virtutem etiam et morum innocentiam; nec nisi exinde

profectisunt viri praestautissimi et immortales, quiirruentis bar-

bariae conatus retuderunt ac regenerationem civilem,qua frui-

mur, inchoarunt.

Articulus III.

De muiuis relationibus Eccksiam inter et Statuni 'politicum.

207. Duo errorum genera in hac materia repelli debent: unumprotestantismi, qui Ecclesiam politicae auctoritati submittit; alte-

rum indifferentistarum, qui utramque non modo distinguunt sed

omnino separant ac mutuo divellunt. Illud enim principium per-

suadere nituntur : Statum politicum per se atheum esse oportere;

nimirum tanta inditlerentia praeditum respectu religionis, ut pe-

rinde se gerat quasi nulla exstet religio, et, quod consequens est,

nullam actionem respectu eius exerceat.

Horum errorum superior tara evidenter rationi repugnat, utpe-

ne refutatione non egeat. Si enim fmis Ecclesiae non modo diver-

sus, verum etiam longeest altior, quam tinis poUticus; quomodo

auctoritas quae illi fmi respondet, subiecta esse potertt auctoritati

quae Imic inferiori advigilat? Itemque si Ecclesia divina est insti-

tutio et immutabihs , Status contra poUticus insUtuUone constat

humana et mutabiU;quomodo huius diUoni illa sulDiicietur , nisi

res immutabiUs in mutabilem converti veUt et divina iurahuma-

nis posthabeantur? Tertio, si Ecclesia aeternae populorum saluU

prospicit, civilispotestas negoUis temporariis;quomodo protestan-

tica opinio admitti poterit, quin aeternum a temporario guberna-

ri, et Unis a mediis legem accipere statuatur? Enimvero haec ab-

surditas huc tendit, ut reUgionum in negotium quoddam poliUcum

transformet, et ministros Ecclesiae in civiles quosdam magistratus.

Quod cum ChrisUanae reUgionis naturam destruat; civiU populo-

rum culturae, quae omnibus fatenUbus ex illi dimanat, summo-pere adversatur.

30& ELEMEXTA

Qiiarc tanUim abest iit a protentanlismorepeti possit incremen-

lum ulium civilis progressus, ut potius exinde reactio et impedi'

menta manaverinl. Et quemadmodum olim ex septemtrionalibus

plagis propter barbarorum incursum pernicies veteris culturae in

romano imperio cmersit, etorbis pene ad vitae fcritatem adductus

est(a qua lamen liber evasit ope Christianae religionis); sic recen-

tius ab eodem semptemtrione vi protestantismi nova labes deri-

vata contra novam lliixit culturam, eamque, nisi aeternitas Catho-

licismi obstitisset,penitus eliminasset. Videant igitur quam bene

de civili etiam utilitate mereantur politici illi, qui aut protestanti-

smo, autem saltem nonnullis eius principiis favent.

208. Non adeo absurdus prima fronte apparet secundus error;

utpote qui Ecclesiae iura saUem non invadenda esse concedat. Sed

ad eum quod attinet, distinctione opus est. Namvel ita intelligitur

ut logicae severitatem servet, vel ut a logica severitale deflciat. Si

logicns esse vult, a prolestantismi errore, quem supra refellimus,

nihil diifert. Nam ex separatione illa Status politici a Reiigione

necessario scquitiir ut in ferendis legibiis nulla ratio Ecclesiae ha-

beatur, sed tantum politica spectetur utilitas. Ergo si quando con-

tingat ut utilitas politica aliquid persuadeat, quod Ecclesiae legi-

busadversetur; id sine controversia sanciri poterit, et civiliter im-

perari. En iura Ecclesiae in discrimen adducta et fidebum subdi-

torum conscientia violenter oppressa. Sin vero error ille a logica

desciscit, atque ab Ecclesia sic Statum politicum separat, ut ei

nec opem ferat, nec iniuriam irroget; fatemur tenorem huncmi-

nus esse pcrniciosum, et iacturam facilius tolerandam includere.

Immo eiusmodi est, ut in nonnullis societalibus,quae ex homi-

nibus multiplices et contrarios cultus prolitentibus coalescunt,

vitari nequeat. Verum id non ex ordine , sed ex ordinis carentia

resultat. Imperfecta enim et caligans conditio, qua respectu veri-

tatis religiosae societales illae afficiuntur, valde prohibet quominus

in debita relatione quoad Ecclesiam se constituant; idque ad ea-

rumdem imperfectionem et ruditatem pertinet. Defectu enimcon-

venientiae laborant, atque ideo naturam ordinatae socielatis non

rite attingunt; quemadmodum non rite attingit naturam hominis

is, qui sensibilitatem sine respectuad intelligentiam, etcorpus sine

relatione ad animum perficiendura sibi proponit. Vera igitur do-

ctrina illa est, quae utramque soeietatem sic distinguit, nt tamen

non separet nec distrahat, sed harmonice ordinet inter se;quem-

admodum harmouice ordinari postulat in nobis] corpus com ani-

mo , vita praesens cum futura, mutuae relationes hominum cumrelationibus ad Deum.

rtJRis NATtJRAt: 307

209. Ut itaque de hac re aliquid delibemus, in primis ceu fim-

daraentum stabiliendum esc , sartam tectamque servari oportere

mutuam Ecclesiae et Status politici independentiam in proprio

utriusque ordine. Utrinque enim societas efformatur cum distin-

cto fine, distincta origine , distincta potestate ,distinctis iuribus.

Status enim politicus a Deo procedit yi naturae ,sub forma quae

ab hominibus determinatur; praesidia respicit materiaha, qiiibus

egemus pro hoc vita ; actionum externarum cancellis conlinetur;

facultatem habet efficiendi quidquid ad terrenam feHcilatem so-

ciorum confert. Ex opposito Ecclesia a Deo dimanat in ordine su-

pernaturaH, sub forma ab ipso Christo determinata; immediate a

Deo repetit potestatem,quae Petro tantum et Apostohs eorum-

que successoribus collata est; pro fine habet Dei gloriam et saki-

tem animarum ; ad actiones non modo externas sed etiam inter-

nas directe se porrigit, ac facultatem habet efficiendi quidquid ad

cultum Dei et sanctificationem hominum necessarium aut etiam

opportunum sit. Quare Ecclesia, independenter a Statu poUtico, in

suo ordine imperium constituit per se subsistens, nulU alteri po-

testati subiectum, immo ceteris omnibus nobilitate praestans; si-

quidem nihil aliud revera est, nisi ipsum Dei regnum in terris vi-

sibile, regnum caelorum inter homines constitutum.

Hinc , ut Status poUticus in propriae efficientiae g^TO nberum

exercitium suae potestatis,quae praepediri non debeat, iure sibi

adsciscit; sic etiam Ecclesia iure sibi vindicat similem facultatem,

quae in circulo propriae acUvitatis se libere explicet et operetur.

In hoc ambae societates aequales omnino sunt inter se , nec in

exerciUo propriorum iurium una ab aUa pendere dici potest, quin

conUnuo utriusque disUncUo toUatur et aUera ceu pars alterius

consideretur; quod quam falsum sit, saUs ostendimus nec ulterius

cget coiiustrari « . Homines vero singuli diverso respectu utrique

\ Ad hanc Ecclesiae mdepen^entlam tutandam et puLllce ostendendam optlme

confert, iramo etiam nccessarium cst, ut supremus eius Princeps, a quo tandera

universa regitur Ecclesia, sedem ibi liabcat, ubi nuUa alia tcraporalis potestas nec

intcrna nec externa dominetur. Quod, ut patcns per se est, non aliter obtineri po-

tcst, nisi quatenus Pontifex, qul suramo imperio spirituali potitur, dominium ali-

quod teraporale slbi adiungat; non quidcra adeo vastum ut eius potentia cctcris

Statibus politicis suspicionem et tiraorem ingerat, nec etiara adeo parvum ut potcn-

tis cuiusdem vicini iofluxui sit obnoxium. Et sane id divina providcntia sapientissi-

me effectura esse conspicinius, vix unitas romani imperii in plura dominia indepen-

dentia divisura est. Quare pessinie de religione merentur, qui, oh deliria nescio quae,

huic temporali dominio supremi Pontificis contradicunt, ac vel errore vel malitia

hostibus Ecclesiae se adiunguut, qui eam dilacerare et, si fieri possetj fiinditus di-*

ruere cupiunt.

308 ELEMEXTA

subiiciuntur, et quoad negotia tcmporalia legi civili subsunt, quoad

spiritualia lcgibiis et regimini Ecclcsiae.

210. Ex liac absoluta Ecclesiae et Status poliiici independentia,

relativa quaedam utriusque depenrlentia diversi generis rcsultat.

Kam cum fideles el peculiares Episcopi cives sint singularum so-

cictatum in (luil)us degrmt, legibus civilibus eius reipublicae quoadnegotia mere tenij)oralia subiiciuntur, eosque sic regi Ecclesia iu-

l)et. Contra magistratus omnes et fideles Principes legibus Eccle-

siae eiusque ministris subiecti sunt quoad negotia spiritualia. Sic

quaeque polestas in suo genere suprema est, et miro concenlu cumalia sociatur.

Sapieuter hanc remexplicatNicolausPapa in litteris adMichae-

lem imperatorem his verbis : « Cum ad verum ventum est , ultra

« sibi nec imperalor iura Ponlificatus arripuit, ncc Pontifex no-

« men imperatoris usurpavit. Ononiam idcm mediator Dei et iio-

« minum, homo Christus h^siis, sic actibus propriis et dignitatibus

« distinclis oflicia poteslatis utriusquc discrevit,propria voleus

« medicinali humililate sursum etrerri. nou humana superbia rur-

« sus in infcrnum dcmergi ; ut et chrisiiani Imperatores pro ae-

« terna vila Pontificibus indigerent , ct Pontilices pro cursu tem-

« poralium tanlummodo rerum imperialibus legibus uterentur;

« quatenus spirituahs actio a carnalibus dislaret incursibus , et

« ideo militans Dco minime se negotiis soecularibus implicarei;

« ac vicissim non ille rebus divinis praesidere viderelur, qui esset

« negoths saecularibus iraplicaius •. »

211. Praeterea cimi uLraque auctoritas bonura hominis intondat

et ad divinam gloriam in suo ordine referatur; ambae mutua pracsi-

dia sibi iuvicem suppeditare debent, ut sic totasocietas utrinque

adiuta in fmem a Deo praeslitutum promoveatur. Hinc Ecclesia Sta-

tum politicum iuvat informando civium mores , reverentiam et

observanliara iurium inculcando, iubendoobedientiam ergalegiti-

mam auctoritatem,adomnem virtutem et ordinismoralis incremen-

tum et tutelam cohortando. Status vero {)oliticus ex parte sua Eccle-

siae opitulabitur, eiusiuribus tutelam impcrtiendo; vi adversarios et

impios, qiii Ecclesiae ministeriura impediunt, reprimendo ; sternen-

do viam et media suppeditando quibus facile et expedite salutiferam

suam actionemEcclesia exercere possit; in summa, Karoli magniexequendo sententiam qua gloriosissimus iile imperator se Capi-

tularihm inscribebat : Karolus Dei graiia rex, Ecdesiae defensor

et in omnibus Apostolicae seclis ftdelissimus adiutor.

'\ De qulbus fit mentio iii Capite: CUM AD veRUM etc. G. Distlnct. 9G,

lURIS NATUBAE 309

Qua in reduplex vitium declinandum esL Primum ne personae

Ecclesiasticae, obtentu iuvandi civilem societatem , negotiis meresaecularibus, contra praeceptum Apostoli, se immisceant ; itemque

ne partibus studeant, aut scopo dumtaxat politico adlaborantes me-dia spiritualia et Evangelii praedicationem ad finem aliquem so-

cialem obtinendum adiiibeant. Id procul dubio (quidquid illusi qui-

dam homines inepte obmurmurent), maxime pestiferum religio-

ni foret. Nam caelestia [in [terrena converteret , 'magnam perturba-

tionem conscientiis subditorum et suspicionem civili potestati in-

generaret; ac proinde sacrum Ecclesiae ministerium efficacitate

privaret et concordiam abrumperet paci utriusque societatis tanto-

pere necessariam. Profecto Ecclesia, ut in sublimi suo ordine ex-

plicetur, et divino suo munere perfungatur, in longe altiorem re-

gionem se elevat praeter omnia partium studiaet polilicas differen-

tias, quae terrenae tantum sunt, omnesque homines complectitur

sub hac unica relatione , quatenus ad Dei gloriam et regnum cae-

lorum adipiscendum diriguntur.

Yicissim Statui pohtico apprime cavendum est, ne turpi quadamsimulatione , fsub specie tuendi Ecclesiam eiusque iuribus advigi-

landi, in res spirituales sacrilegam manum imiciat, sacri ministe-

rii exercitium illaqueet , Ecclesiasticam potestatem impediat , exparte saltem sibi submittat, aut iuribus eius aiiquid detrahat. Hactutela et favore longe melius esset apertum odium et oppugnatio

mauifesta; sic enim damno non adderetur illusio, et facilior esset

ratio se defendendi. Meminerint politici hac inre verba Ambrosii sic

aientis: « AUegatur, imperatori licere omnia, ipsius esse universa.

« Piespondeo, noli te gravare, imperator, ut putes te in ea, quae di-

« vinasunt, imperiale aliquod ius, habere; noh te extollere, sed,

<• si vis divinitus imperare , esto Deo subditus, sicut scriptum est,

« quae Dei Dco^ quae Cacsaris Cacsari. Ad imperatorem palalia per-

« tinent, ad sacerdotem Ecclesia; pubiicorum tibi moenium ius

« coramissum est, non sacrorum '. •>

Dcnique, ne plura congeram, cum hominum mores inpraesenti

non iuxta nudae rationis principia, sed iuxta ratiouis Fide collu-

stratae normam et Evangelicas praeceptiones temperari debeant;

Ecclesiae influxum maximum directe habitura est quoad ipsos rite

informandos , et quoad doctrinas, quae cum iisdem connecluntur.

Neque id a potestatis politicae largitione recipit , sed proprio sibi

vindicat iure. Moribus enim reaspe homines ad finem, cui Ecclesia

advigilat et ad quem auctoritate sua fideles dirigit, perduci debent.

-I Epist. I 5j alias 55. ail Marccllin.

310 ELEMEMTA

Unde qui liuic iure Ecclesiae verbis aut facto saltem contradicunt,

hi curani finis illiconcedunt sine facultate adhibendi media.

212. Yenio nunc ad nonnullis solvendas dif(icultates, quae de

independenlia,quam respectu politici Slatus Ecclesia postulat

,

fieri solent. Quarum praecipuas tantum seligam etmagisobvias.

Dicunt igitur nonnulli pseudopolitici: Si Ecclesia civili auctori-

tati subiecla non esset, habereturASfaU(5 in Statu, et iurium aeque

vigentium conflictus; quodquidem ordini repugnat. Deinde Eccle-

sia est in Statu politico. Ergo ei subiicitur ; pars enim a toto de-

pendet. Tandem, si secus foret, potestas quaedam extera, nimirum

Pontificia, in nalioncm dominaretur. Id aulem rationi adversatur,

et civilem independentiam pessumdat.

Resp. Si prima difficultas pondus aliquod haberet, non depen-

dentiam Ecclesiae a Stalu politico, sed vicevcrsa dependentiam

Status politici ab Eccle&ia denionstraret, In hac enim allior linis,

maior extensio, et sublimior potestas conspicitur. Quare eadem

ratiocinandi forma sic aliquis argumentari posset: si civilis aucto-

ritas Ecclesiae subiecta non csset, liaberetur67ttU(5in Statu^ etc.

At eam obiectionem fulilem esse nemo, qui sanus sit, per se non

iudicat. Nam tunc Status in StatV' habetur et iurium pugna, cumduae potestates eiusdem ordinis supremum imperium sibi tribu-

unt et eadem uegolia sub eodem respectu administrare conten-

dunt. Quod ita non est, cum alterarerumtemporalium, altera am-

bitum rernm spiritualium sibi vindicat ; in mixtis vero 'amice

concordant inter se, pro diversorum respectuum etrelationura

convenienlia.

Ad alteram difflcultatem repones; In primis etiamsi absolute con-

cedatur Ecclesiam esse in Statu; non tamen sequitur id, quod

cupiunt adversarii. Nam Ecclesia esset in Statu ut anima est in

corporc, quemadmodum loquitur S. Thomas ; nemo autem exinde

infert auimam corpori subiiciendam esse. Ratio enim subiectionis

non ex existentia unius in alio, sed ex aliis capitibus desumi de-

bet, ex praestantianimirum fmis et excellentia naturae.

Verum anlecedens illud consideratione relatlva ambiguum est,

absoluta autem omnino falsum. Nam relative sic Ecclesia est in

Statu, ut etiam Status sit in Ecclesia. Ecclesia enim est in Statu

quoad negotia temporalia, quae, ut dixi, legibus civilibus tempe-

rantur ; contra Status est in Ecclesia quoad negotia spirituaha,

quae legibus Ecclesiae subiiciuntur. At si absolute illa propositio

adhiberi velit, potius Status esse in Ecclesia, quam Ecclesia esse

in Statu dicenda est. Ecclesia enim altiorem amplioremque fmemrespicit, et magis extenditur, quam Status; siquidem totum or-

lURIS NATURAE 311

J3ein complectitur ac scopo ultimo et universali hominis advigilat.

At profecto fmis inferior altiori substat, et societas minor a maio-

re comprehenditur. Nec vero dici potest Ecclesia dividi in diversas

Ecclesias, prout societas civilis in diversos Status dispescitur. NamEcclesia maximae universalitati maximam eliamunitatem adiun-

git, et eadem omnino est in singulis regionibus ubi riget ; Fiet

unum ovile etunusPastor ^. Tum etiam minime cogitandum est

Ecclesiam veluti in Statum ingredi, cum potius Status omnes in

Ecclesiam ingrediantur. Exstat enim iustilutione divina haec ma-gna societas spiritualis, quae omnes gentes invitat atque ad se vo-

cat; gentes vero, cum iili invitamento respondent, in ipsam in-

trant, ut flumina intrant in mare.

Denique ad postremam obiectionem respondeo potestatem Pon-

tificis nemini fldeUum externam esse, sed maximeinternam.Pon-tifex enim est Pastor universalis gregis Christi et vere Princeps

spiritualis; cui omnes, qui Ghristianam rehgionem prolitentur,

obedire adslringuntur. Eius proinde auctoritas singulis hdeUbusmagis interna est, quam potestas civihs ; siquidem ad hominemmagis animus pertinet quam corpus, ac magis interest aeterna

salus quam felicitas temporaria. Unde si Status ahquis pohhcuspotestatem Ponlificis sibi externam appehat, hoc ipso se ab Ec-

clesia seiunctum esse subaudit atque inter oves Ghristi minime se

adnumerari fatetur.

i IOHA.>, X. 16.

-<K>>«<::r

ELEI\IENTA lURIS NATURAE

LIBER m.

lUS LMERNATIONALE SEU GE.MIUM

INTRODUGTIO

Principium socialitatis, quo homiues imbuuntur, non sola civi-

tateaut natione sd cohibet; sed contendens ulterius ad universa-

lem quamdam consociationem gentes incilat, qua noQ iam indivi-

dua cum individuis, sed regna ipsa et popuh invicem colligentur,

ac mutuis implendis ofticiis, ad iinem proprium naturae ralionalis

copiosius assequendum operam naveut. Hac universali genlium

societate forma ultima exhibetur morahs ordinis; qui ut naturali

plene consenhat, liomines non modo aliquos inter se, sed uuiver-

sos, quotquot terram incolunt, quoad operaiionem deviricit, quem-adniodum simihtudo naturae eos iam ante copulavit. Xec , nisi

postquam ad societatem eiusmodi ventum erit, incitamentum na-

turae cessabit; quae ut individuum ad societatem domeshcam,

atque hanc ad civilem impellit, sic gcntes iam civili cultu gauden-

tes ad novam eamque lahssimam etmaxime praeslantem iunctio-

nem ineudam promovet.

HiQC ius exsurgit internationale, quod relationibus respondet in-

ter geutem ununi et uiteram , et cuius principia tertio lioc libeUg

15

314 ELEMENTA

breviter explicaturi sumus; sed ante perspicuitalis gratia eius no-

tionem dislinclius declarabimus.

Age iam de iure gentium sic nonnulli disseruerunt, ut opinari

viderenlur illud a voluntate populorum, rebus exigentibus, deri-

vari. In hoc numero non immerito coUocatur Grotius, qui in pro-

legomenis suioperis de eosic loquitur: c Sed sicutcuiusque civi-

« tatis iura utilitatem suae civitalis respiciunt, ita inter civitates

« aut omnes aut plerasque ex consensu iura quaedam nasci potue-

« runi et nala apparet, quae utilitatem respicercnt non coetuum

« singulorum, sed magnae iliius universitatis ; et hoc ius est quod

a gentium dicitur,

quoties id nomen a iure naturali distingui-

« mus «. » litinferius de partitione iurisdisserens, ius gentium ad

illud, quod ex voluntate originem ducit, revocat atque ita detiuit:

quocl (jentlum omnium aut muUarum voluntate vim obligamli

accepit 2,

At licct inter varias gentes iura nonnulla nasci possint vi pactio-

num aut foederum, quae forte iungantur; liaec tamen non ius gen-

tium absolulc dicluni, sed vokmlarium ct positivum constituuut.

Quarc cum pacta nonuibi paciscentcs ol)ligent; ius eiusmodi in-

ternaliouale positivum eas tantum nationes devincit, quae ad pa-

ciscendum inter se convenerunt. At vero, cum pactionibus eiusmo-

di relaliones naturales intcr gentes non violari sed confirmari de-

beant; satis liquet pactionibus ipsis supereminere ius quoddam

gentium absolule dictum, quod omnes omnino gentes adstringat

nec a consensu populorum aut voluntate imperantium , sed ab

ipsa natura proficiscatur. Unde existil, ut universahbus et immu-tabilibus principiis constet, prout tamen non individuis sed natio-

nibus se mutuo respicientibus applicantur 5.

Hinc discrimen elucet quod inter ipsum et ius tum individuale

tum sociale intercedit. iSon enim ab iis differt ratione causac a qua

procedit, sed tantum ratione subiecti quod informat. Eadem enim

lex naturae et ordo rerum obiectivus iribus hisce iuribus originem

praebet. Subiecta tamen diversasunt; siquideminiure individuali

respicitur individuum bumanum iuxta diversas relationes, quas

habet prout persona quaedam est, facto tantum naturae conside-

rato. bi iure sociali consideratur coetus quidam perfectus hominumBtabiliter sociatus, sed quoad relationes dumtaxat internas, quae

•i De iure hdli et 'pacis. Prolcrj,

2 Ibid. I. §. XIV.

5 Ad rem Yattel : « Le clroit dos jjens n' cst orglnalrement autre chose que le

« (Iroit dc la uaturc ap|ili(juc aus natious. » Le droit des gens, t. I,prelim. §. V.

lURIS NATURAE Sl5

nimirum vel socios se mutuo respieientes afficiunt, vel iuter socios

et publicam auctoritatem vigenl. At ius internationale populos eo-

rumque rectores contemplatur quoad relationes externas, seuquae

non inter partes eiusdem corporis politici, sed inter diversa poli-

tica corpora intercedunt. Quapropter societatem illam supremam

respicit, quae plus minusve stabiliter ex omnibus civilibus socie-

tatibus efiformatur.

Ex his via sternitur ad huius Ubri partitionem innuendam. Namindividuum dupliciter ad aUum individuum referri potest : Pri-

mum, quatenus manu solius naturae cum ipso alligatur, atque ideo

in statu eliam soUvago officns erga aUos adslringitur ; deinde

quatenus, societate civiU constituta, eiusdem corporis poUtici una

cum alUs membrnm efficitur. ConsimiU fere pacto diversae respu-

bUcae aut nationes duplicem considerationem obiiciunt. Primum

enim spectari possunt in statu mere nativo, quatenus seorsum

cum mutua independenUa enascuntur; deinde, quatenus ad socie-

tatem unam internationalem stabUiter efformandam impulsu na-

turae incitantur. Et quoniam eiusmodi propensio ab ipsis posilive

complenda est, ut effectum, quem involvit, sorUalur ; oritur hinc

ut positivae societaUs internationaUs efformaUo, quamquam iialu-

raUs dicatur, propterea quod ordini et propensioninaturaerespon-

det; tamen quoad execuUonem a voluntate atque a convenUone

humana dependeat ; siquidem ex aequaUbus et inter se minime

subiecUs parUbus exsurgit. Id suo loco expUcabimus ; at in prae-

senti innuere voluimus, ad materiae parUUonem proponendam.

Postquam enim in statu mutuaeindependentiae relationes populo-

rum tempore tum pacis tumbeUi perpenderimus ; de posiUva iUa

consociatione genUum in corpus unum internationale dicemus.

Quae quidem omnia tribus disUnctis capitimus persequemur.

CAPUT PRIMUM

DE PACIFICIS RELATIONIBUS NATIOISOf.

Tria hic tribus articuUs inquiremus: mutua nationum ofUcia ge-

neratim; naluram commercii, quo sibi invicem opitulantur; obli-

gaUonem foederum, quibus nova onera sibi mutuo imponunt.

310 liLEMENTA

ARTIGULUb PllLMUS

Dc mutuis nationum of/iciis.

2I0. UL observat Vallel, vix speraailiun est fore iit facilc aures

accoiiunoileiit iiatiirae vocilius atqiie ab iiiCereiKla iniuriaabstine-

antii, qni p jleiilia et viribus excellunt, durn ad imbecilliores op-

priuiemlos certa spe ulilitalis pelliciuiitnr i. Id potissimuin de na-

tioiiibus veruin est. Ul eniui runesta ijuaedam experientia semper

docuit, genles, quac viribus abundant, vix aut ne vix quidein a

proprii iinperii liinitibiis vicinorum clainuo dilatandis temperaut

propter solam boneslatis lauLlem et vim ; sed facile, si possunt,

aliena diripiiint, modo sc aui^^eaot et locupletent. Quare oleum ope-

ramquc perdcre videri possent ii, qui de universali iustitia ac do

nuituis liumanitalis ofiiciis iulor f,fentes conservandis praecepta

Iradunt et lon^a conscribunt volumina. Veruin niinis iniuriosum

essetbominum gcncri, ob Irislia nonnnllorum exempla, sive fre-

quentia sint sive infrequentia, desperationem indiicere moralitatis

humanac, nec quidquam valiluras existimare naturae praeceptio-

nes, adversus cupidilatumslimnlos et pliilautiae invitamenta. Ce-

tcrum, quidquid dc bac re sit, sempcr consultum eritatque utilc

ea, quae a uatiira ct ordinc praescribimtur, patefacerc et incul-

care, utbarumlegum violalores saltein communi vituperatione et

contemplu plcctantur, et si Ileripotest, a gravioribus iniuriis infc-

rendisdetoi-reaulur.

214. Id itaque prac oculis babentes , legeni nalurae quoad mu-

tuas nationum relationes , indicare aggrediamur. Ac primum nc-

mo non videt fundameutum omnium oflicioiiuu, quae geutes omnes

vicissim deviuciunt, in mutuo amore collocandum esse. Si enim

natura iudividuos Iiomines bac lege adstrinxit, ut sc vicissim dili-

gant, ct altcr alteri idembonnm, quod sibi cupit, appetat; id maxi-

me verum cst de integris nalionibus. Ilis enim idem bomo conline-

tur, scd magis aucLiis; uou modo ob mullitudiuom qua coullatur,

verum etiam prupter uobiliorem statum, et quoad uaturae princi-

pia magis evolutum. Quarc, cum obiectum louge dignius per intc-

gras nationes offeratur , vividior naturae propcnsio ct maiur or-

dinis exigcntia explicetur necesse est ; ac proinde jmperiosiorc

voce lex rationis suis praeceptiouibus instat,

\ Le droit des QcnSj t. I^ liv. IIj di !.

JUPIS NATURAE yAY

In lioc tantiim elucet tliirereDtia, quod subiecta utrinqiie diver-

sa sint; quippe amor, qi.io individna liumana seorsum dilieimus,

cum amore quem nohis ipsi del^emus componi exigit; at amor,

quo singulae geutes alias proscqui adstringuntur, conciliari debet

cum amore quem unaquaequc ipsarum sibi et sociisundc conslat

exhibere obligatur. Ex quo lic ut norma aliquatenus varietur , et

diversi limites exoriantur. Saepe enim quud persona individua

ciim laude praeslare potest , si suam utilitatem propter aiterius

uiihta[em poslhabeat, ac privatnm detrimentum incurrat ut al-

teri benefaciat; id populis factu difiicile, rectorihus vero vitiosum

erit. Qm , cum arcto teneantur officio bonum reipublicae , cui

praesident, procurandi ; nequeunt ulilitatcm gentis alienae utili-

tati gentis propriae anteponere. In hoc igitur ne excessu aut de-

fectu pcccetur, iura et oflicia comparari debent inter se iuxta re-

gulas quas alibi indicavimus, ut appareat quodnam vi ordinis ius

aut ofticium in coUisione magis urgeat. Ouod profecto iudicium

difiicile non erit ei, qui rectitudine animi et amore virtulis orne-

tur ; eamque potius consulere,quam regulas muliipHcare oppor-

tunum existimamus.

215. Ut quaeque individua personali dignitato fruuntur , et

aequalia omnino sunt inter se in iuribus innatis,quae ex homi-

nis naturae scaturiunt; sic corpora pobticamutuo independenlia

propria etiam personahtate gaudent , ac vicissim aequiparantur

respectu iurium ex hac personalilate emergentium. Xeque in hoculla discriminis ratio desumi potest ex maiori numero sociorum

aut amplitudiue potentiae aut divitiarum copia. Ut enim pusillus

homo et fere omnium egenus, aut imbellis viribus, non minushomo est, quam dives et grandiore aut validiore corpore utens;

sic respublica utcumque angustis conclusa limitibus aut rerumpenuria laborans, aut cultura rudiore praedita, aequalia iura sihi

vindicat acregnum utcumque potenset vastum et maximo gradu

cullus civilis ornatum. Eiusmodi autem aequalitas, ut quisque per

se facile videt, ex eadem natura dimanat, ac proinde in iuribus

cernitur, quae ab essentiaipsa societatis proliciscuntiu'; quaecer-

tacumdem habent titulum idemque fundamentum , nempe natu-

ram hominis et factum consociationis politicae.

Ouod si de aliis sermo est,quae in facto aliquo Immano fun-

dantur, respectu cuius singula e societafes differunt inler se ; bacc

non aequalitatem praescferunt, sed discrepantiam; et aequalia dici

possunt in hoc tantum sensu, quatenus aeque reverentiam et ob-

servanliam ab aliis postulant,

SIS I-LK.MENTA

216. Si quaevis societas iura alterius colere debet, hoc profecto

primum praestare tenetur, ul nemini detrimentum inferat; idque

respeclu eorum omnium, quae ad alias socielates utcumque per-

tincnt. Qua do rc eodem ferme modo disserendum est, ac de sin-

gulis individuis. Ut enim individua seorsum inspecta neminemlacdere debent quoad bona tum interna tum externa; idem di-

fcndum est dc civilibus societatibus : quae profecto, cum liomini-

bus constent, eidem legi subiiciuntur, quae hominum generi a

Dco lala est.

Prolubctur igitur in primis iure naturae ne ulla natio alteri

nalioni libcrae indepcndentiam adimat, nisi ius belli id ferat, de

qiio doinceps cloqucmnr. Xalio enim vi independentiae vivit, et

proinde ca spoliari idem est ac socialcm mortcm oppeterc. Quare

qni dilatandi impcrii ciipiditale innocuas nationes debellant et

propriae ditioni submitlunt, iure latronibus assimilandi sunt, ut-

cumque militari gloria clarcscant. Hoc enim dumtaxatab iis dif-

ferunt, quod in infercnda vi non paucis sociis scd plurium colle-

ctionc stipcntur, el arlis bcllicae rcgulas adbibcant. Quo loco sa-

pienter Pirata Manicas respondisse fertur Allexandro : egoquina-

vicula piratam ago, pracdo nominor ; tu^ qui idem magnaclasse facis^ haberis Dcus.

Dcinde vetitum est quidquam efficere quod aliarum gcntium per-

feclioni el tranquillitali opponatur; tum apcrle aut simulatc alie*

nos socios ad crrorcs ac vitia pcllicere, aut intestinas in aliis re-

gnis fovere discordias ct rebellienes.

Tertio, singularum nationum dominium et proprietas reverenda

sunt, idque co magis quo ius communitatis sanclius est, quam ius

individui. Quo loco considerandum estnominc proprietatis natio-

nalis id omne intelligi, quod natio possidet iusto titulo, sive origi-

naria quadam possessionc, sive nova iuris adcptione/itemquedo-

minium gcnerale nationis plenum esse et absolutum, itaut anul-

lo alterius nationis intluxu pendeat. Qua in re dominio individuo-

rum minime assimilatur, quod limitibus per leges civiles circum-

scribitur, et iuri eminenti subest societatis adquamilla individua

pertinent. Et ratio discriminis manifesta est. Nam individua, quae

in unum corpus politicum copulantur, totius reipublicae auctori-

tati subsunt; at contra nationes, ut supra dixi, aequales sunt in-

tcr se, et eodem fcre modo se respiciunt,quo individua invicem

dissociata. Ut igitur individuum alteri individuo, a quo non pen-

det, in usu et dominio propriae rei non subiicitur; sic etiam de

singulis nationibus respectu aliarum nationum indicandum est.

lURIS NATURAE 319

Hoc vero non vetat qiiominus una gens apud alleram bona pos-

sideat ; at more individuorum , iure nimirum sic restricto et su-

bordinato, quemadmodum bona possidenl privati cives eiusregio-

nis, iu qua bona illa reperiuntur. ^ec plane concipi potest ut com-

muni et consueto iure proprietatis gens una apud aliam gentem

rem possideat dominio prorsus independenli. jN'am dominium

omiiino independens cum imperio connectitur et iure supremae po-

testatis. Quare exerceri usquam nequit, quin lioc ipso supremum

imperium ibidem exerceatur;quod quidem nationi nulli in ter-

ritorio alterius nationis liberae et independenlis competere potest.

Atque haec alterius dominii reverentia usque eo extendenda est,

ut nulla ralione liceat exterae genti actum quemlibet iurisdictio-

nis exercerein territorio alterius; auteius violare confinia ingres-

su multitudinis armatae, vel etiam inermis sed turmatim et sine

auctoritatis venia. Tum etiain genti nulli licet alteram gentem de-

decoris nota inurere aut eius famae maculas aspergere. Et quo-

niam summi imperantes totam rempublicam repraesentant; iniu-

ria, quae forteipsisinferantur, tamquam toli societati illata consi-

deranda est.

Denique, ne plura consecter, ad reverentiani iijribus alteriua

nationis debitam pertinet , ut haec in usu propriae Ubertatis mi-

nime impediatur quoad ea omnia, quae relationibus tum iuternis

lum etiam externis pro naturali aequitale respoudent , et nuUumius perfectum aliarum gentium laedunt. Quod ius independetiae

et libertatis profecto violaretur, si extranea gens gentis alterius

interno regimini illegitime se immisceret, aut relationes eiusdem

cum aliis liberis nationibus impedire aut etiam moderari vellet,

aut contro^ersiae ulbus dirimendae iudicium sibi adscisceret.

Atque haecquoad ofticia internationalis iustitiae innuisse sufficiat.

217. Ouoad officia vero benevolentiae, cum non minus natio-

nes, quam individua, lege naturae teneantur ; ea quae singuU ho-

mines ahis praestare adstringuntur, nationes etiam invicemexhi-

bere obhgantur. Qnare qui rebuspublicis administrandis assident

non sic propriis civibus consulere debent, ut dilectionis erga re-

hquas societates auiuuiversum iiominumgenus obliviscantur. Ad

remTulUus: « Qui civium rationem dicunt habendam, externo-

« rum negant; hi dirimunt communem humani generis societa-

« tem, qua sublata; beneiicentia, liberaUtas, bonitas, iustiUa fun-

« ditus tolUtur; quae qui toUuut, etiam adversus Deos immorta-

« les impii iudicandi sunt, ab iis enim constilutam inter homines

« societatem evertunt ' . » Immo vero si civilis socielas ad homi-

i De 0/ficiis 1. III, e. Y.

320 ELEMENTA

nem nohilitancliim atqnc pcrriciendiim spectat; cx eius institulio-

ne non modo non dissolvunlnr miituae omnium liominum relaiio-

nes a natura emergenles, sed polius augescunt et melius expli-

canlur. Kt qiioniam ollicia, quibus liomo liomini devincitur, noa

solum ncfiantia sunt,quaienus ne alter alteri noceat proliibent;

verum etiam sunt ariirmanlia, (luatenus utaliis benefaciamiisim-

porant: haec fortiori iure inter divcrsas et dislinctas ualiones vi-

geant necesse est. Non modo enim in iis vividius potentiusque hii-

mana ualura relucet; verum etiam iunclione, qua constant, plu-

rihus abnndant pracsidiis, quam iudividua scparala; atque ideo

ofticiis cinsmodi iongc mclius salisfacerc possunt.

Eorum autem offlciorum exhibitio hac praecepiione regitur: ut

quacquc gens aliarum gcnlium salutem et fclicitatem amct pro-

curctque ; hac tamcn conditionc, nc officiis, quibus erga scipsam

adstringitur , contradicat. Cum enim quaeque societas arctissima

quadam obligatione tencatur prospicicndi bono sociorum, quibus

coalcscit; ncquit profccto tiis dctrimentiun infcrrc, ut aliis bcne-

faciat; modo dclrimcntum hoc non adco sit lcvc, tc bonum quod

aliis alTertur non adeo sit pracslans , ut recta ratio iioc illi ante-

poncndum suadcat. At eiusmodi exceptione subaudita, rcgula ge-

ralis illa cst, qiinm inniiimus. Onamquam enim individuum, qui

suimctipsius est dominus, possit cum magna laude bonorum et

vitae eliam iacturam facere ut aliis opitulclur ' ; id tamen in per-

sonam moralcm socictatis transfcrri ncquit, nisi explicitus omniumsociorum conscnsus accedat. Oiiod si cousensus hic desit; nefas

est populorum rcctoribiis, civcs, quorum incolumitali consulere

dcbent, ad grave dctrimcntum subcuudum cogere ut aliis opem

ferant; cum boni socialis non sint domini scd curatores, nec he-

roicae virlutis exercitium a subditis exigendi ius habeant.

Hinc gcneratim limitcs bcneficcntiae erga exteras nationes exer-

cendae, ab ofliciis prospicicndi bono propriae gcntis sumendi sunt.

Quoties igitur huius iactura non incurritiu', debet profecto natio

quaevis alteri opitulari, quae forte gravi aliqua indigentia vel ca-

lamitate prematur, etiamsi leve aliquod incommodum aut pericu-

-I Pi-aoclaro Tulliiis : « jNFagis ost, inqnit, soounclum naturam pro omnibus gon-

« tibus, si fieri possit, conscrvandis ot iuvandis maximos labores molestiasque su-

« scipere, imitantem llerculcm illum, quem liominum fama benoliciorum memor,

i( in concilio caelcstium collocavit; quam vivere in solitudine, non modo sine ullis

<i molestiis, scd etiam in maximis voluptatibus, abundantem omnibus copiis,

ut

ti excelsas etiam pulchritudino et viribus. Quocirca optimo quisque et splendidissi-

« mo ingonio longe illam vitam huic antoponit. » De Offic. I. o, c. I».

lURiS NAttkAE 321

lura subitura sit. Hinc si quando intercidat ut gens contermiQa

intestinoet civili bello laceretur, itaut adcertuminteritumruant,

aut eam iniuste praepotcns quidam liostis invadat; internationalis

profecto cbaritas iubet ut vicinae gentes, si possint, opem ferant,

ac propinquam nationem a periculo eripiant. Quod dum faciunt,

sibi etiam consulunt; malum enim vicinorum nequit ila se cohi-

bere, ut in alios deinde non propagetur, Itemque si fame aut pe-

stilentia aut aliis aerumnis"(initima natio laborat; tenentur abae,

eo modo quo valeant, auxiliari, adhibitis cautionibus nepdem aut

consimile malum otfendant. Praecisis autem hisce pcriculis', ofti-

cio semper quaeque societas adstringitur conferendi aliquam ope-

ram ad ceterarum gentium salutem et prosperitatem.

Maxime vero necesse estut perfectionem, quae animum et mo-

res attingit , in ahis augeant, sive opera sive exemplo sive etiam

prudenti consiiio. Tum ut amicitias exerceant mutuas, nec com-

mittant ut sua culpa pax defervescat aut aliquid patretur a sociis

quod mutuae cum aliis genlibus concordiac ofticiat. Immo vero

si quando litigium intervenit; iltud dirimere satagaut legibus po-

tius aequitatis et benevolentiae,quam cupiditatis aut ferociae.

Haec summatim innuisse satis est, cuni per sc pateant in prom-

ptumque sint omnibus.

Tantum observatum volumus eiusmodi officia beneticentiae eo-

rum numero contineri, quae imperfecta vocantur; quae licet 'po-

slulari possint, vi exigi minime possunt. Nam quod proprium cst

oriiciorum iraperfectorum, in iis iocinn habef; nimirum denegari

posse, qniu iusiilia proprie dicta lacdatur. Curaenim ita exerceri

debeant, ut socielos ofticiis sibi debilis minime desit; iudicium de

eorura obhgatione et opportunitatc ab eadera persona profcrtur,

quae illa exercere tenetur. Et mcrito; haec enim dumtaxat con-

scia est indigenliae, qua aflicitur, et facultatis qua poUet, et ofti-

ciorum qnibus erga seipsara aclslringitur. Quod si Jiis pensatis,

quid in bonura aliorura facere obligetur, male detinit; id quidem

culpae ipsi tribuitur, at raere internae; quae proinde a Deo ple-

ctetur, sed tribunali humanonon subiicitur. Xemo igiturrespectu

horura ofiiciorura ius suura violaturaesse evidenter ostendere po-

tcst. Quare ad illud repetendura vim adhibere nulli fas est. Gontra-

riura accidit in officiis perfectis, quorura neglectu cuni violetur

iustilia et evidens ius alterius ; iudicium de iis iam prolatum est

Yoce naturae, quao proinde facnlialem tribuit adliibendi vira.

15*

S22 ELEMENTA

Articulus II.

Dc commercio.

218. Fa amore,qno naliones se inyicein prosequi dehent , ac

mutuas utililatcs piocurare , luciilentcr scquilur ut ad commer-cium et pcrmutationem rerum necessarium aut utilium inter se

exercendum o])ligenter. Gum enim natura non omnia ubique gi-

gni, sed alibi fruges, alibi pecora, alibi melalla, atque ita de aliis,

abundare voluerit ; ostendisse yidelur se mutuam quamdam iun-

ctionem gentium optasse. Immo vero iiac bonorum discrepantia

gentes omnes vicissim inter se subiectas esse voluit; siquidemindigentiae

,quae inde enascuntur , mutuae sunt atque omnes

generatim afllciunt;qui autem eget , ei

,qni abundat , fit ob-

noxius. Sic gentem unam ad commuuicandum cum alia natura

ordinavit, atque ad bencvolentiae exercitium vietiam propriae uti-

litatis adegit.

Nec vero materialibus dumlaxat indigentiis commercium sub-

venit ; sed moralibus etiam indirecte saltem favet. Etenim nonmodo diversas gentcs ita miscct , ut quod genitum est usquamid apud omnes natum esse videatur ; sed etiam ampliori cultu-

rae quoad scicntiam alTerendae , ac moribus temperatioribus ef-

liciendis debitaque lenitate donandis tamquam validissimum me-dium praesto est. Maximopere enim evolvit intelligentiam propter

varietatem et copiam obiectorum quae respicit,propter distan-

tium locorum inspcctioncm ad quae terra marique bomines mer-cium permutandarum gralia adducit

,propter iuges stimulos

,

quos menti addit ut nova media excogitentur,quibus mercatura

latius exerceatur atque exinde copiosius et facilius lucrum refera-

tur ; denique propter mutuam veluti fusionem ingeniorum diver-

sarum nationum,quam inducit , et contactum morum opposito-

rum, ex quo mutuum temperamentum et maior explicatio viriumefflorescit.

Hinc iure observant philosopbi maximum culturae nationalis

gradum cum commercio connecti ; sicut rudissimum vitae genusillud est, quod solo venatu aut pastione continetur. Inter haecmedium locum occupat agricultura et artium mechanicarum usus;

ita tamen ut agricultura domesticis et civilibus virtutibus exco-

lendis, artium usus externis culturae ornamentis magis deserviat.

Illa enim familias certo loco affigens , nomadum vivendi raoremexcludit ac gtabilem permansionem suppeditat; tum eliam curam

ItJRI» NATllRAE 3^3

prospiciendi in postemm solertiamque mediorum comparandorumiavolvit , atque ideo priidentem et providum colonum efficit. At

vero artes longe maiorem numerum obiectorum respiciunt,quo-

rum magna pars ab agricultura exhibetur ; neque statis tantum

temporibus , sed assidue et continenter exercendae industriae et

utilitatis capiendae occasionem et materiam praebent ; acuunt-

que veUomenter ingenium respectu inveniendorum instrumento-

rum, ac relationum perspiciendarum,quae causas iuler et effe-

ctus intercedunt.

219. Yi naturae , ut diximus , nationes ad commercia exercen*

da inducuutur et quandoque obligantur ; idque propter mutuamdileclionem

,qua gens quaevis ad aliarum felicitalem operara

suam conferre debet. At eiusmodi obligatio , si extrema tantum

necessitas excipialur , imperfecta est ; cuius proinde observatio

vi repeti minime potest. Gum enim nationes ita ad aliarum felici-

tatem concurrere teneantur, ut sibi non noceant; earum profecto

proprium est iudicium,quo detiuiatur utrum tot et talium mer-

cium importatio vel asportatio iis conveniat necne. ludicium enim

circa ofticia , unde quis erga seipsum adstringitur , ad eamdempersonam pertinet

,quae illis urgetur , nec ab alio usurpari po-

test,qui nuila in ipsam auctoritate poileat. Cum igitur uationes

aequales inter se sint et mutuo independentes, nulii ius competit

iudicandi hac in re obligationem aiterius. Quare , licet inhumana

habenda sit , et a morum honestate discedens ea natio,quae si-

ne legitima causa res quae apud ipsam abundant, aliis iusto pre-

tio vendere detrectet; lamen eam ad id vi cogere iniustum est.

Kihilominus haec obligatio ex imperfecta in perfectam migrare

poterit vi contraclus vei pactionum,quae , ut siugula individua

^

sic etiam natioues adstringunt severa ratione iustitiae.

220. Ex iis, quae modo dicta sunt, manifeste consequitur ius

esse nationibus iibere exercendi commercium prout iubet, et apud

quascumque ahas gentes, quae suas merces cum ipsa commutare

consentiant. Qnare rationi coulradiceret et ius laederet ca nalio

quae coinmercii exercendi facultatem apud ahquam gentem sibi

dumtaxat vindicaret, exclusis ahis; nisi id ex peculiari contractu

ipsi libere concessum fuerit.

Integrum etiam est cuique genti mercium extranearum impor-

talionem, aut propriarum exportationem prohibere, vel ad utrara-

que coercendam onera ahqua mercatoribus et vectigaUa impone-

re,prout propriae ulihtati magis conducere iudicabit. Ad lioc tamen

volendum iusUs rationibus adducenda est, ne ad arbitriura et te-

mere commercio pedicas et impedimenta iniiciut, Mutuae enim be-;

o24 KLEMENTA

nevolentiae iex, tiim geiiles omnes adstringuntiir, profecto inbet

ut qiiaeqiie nalio, quantum cum propriae felicitaliscuraconciliari

potest, ad commercium fovendum et sospilandum nitalur, atque

idcirco et eius libertatem promovendam pro virili sua parte con-

ferat. Commercium enim procul dubio magis prosperatur liberta-

tis aura, quam si multiplicatis oneribus coarctetur. Gum autemnationumcommercia, propter eamdem physicam legem, qua omnesres humanae moventur, primaevae corruptionis iacturam facile

patiantur; omnimoda eorum libertas in liceutiam facile degene-

ral; ita ut praepotens quisrpie sive industria sive divitiis imbecil-

Jiores opprimat. Ilinc diligenter curandum est, ut libertas, de quadixi, debitis connniis coerceatur. Potissimum caveaturoportet, ne

natio nationi nocivas vel periculosas vel mores nimium emollien-

tes et futiles merces importet, aut necessarias vel utiles plus aequo

extrahat. Quamobrem consulendum est, ne ex eius praepostero

tis*u societas non bonum sed polius delrimentum capiat. Alque id

opportunis legibns impedire, et commercium intra proprios hone-

statis et communis utilitatis limites conlinere bonum erit, immoctiam necessarium.

Donique ne plura consccter, quac potius ad politicam oecono-

miam quam ad ius natrirae speclant; quoad impedimenta quae

mercibus alienis importandis apponimtur, norma etiam desumen-da est a tenore quem aliae gentes respectu mercium eius nationis

sorvant; siquidem rationi non repuguat ut severius cum iis agatur,

qiii eamdem severitatem erga alios pro sua adhibent utilitate.

Articulus III.

De foederibus et iure legationis.

221. Pactiones inter diversas gentes amiciliae aut mutui auxilii

aut commerciorum gratia a publica auctoritate sancitae, foedera

Yel etiam contractus internationaks nominantur. Haec, ut quisque

per se facile videt, duplicem utilitalem important, quatenus nova

vi roborant, nempe fidelitatis vinculo obligationes a natura profi-

ciscenles, et officia imperfecta in perfecta convertunt ^. lamvero

-I Hinc contra Puffendorfiuiu apparet, eiusmoili foeJera quae ipsum ius naturae

confirmcnt, inulilia non esse. Nam oLligationi ex honestate proficiscenti officium

servamlae fiilei adiunjrunt. Quod si gcntes illae Larbarae considerentur, quae iusti-

tiae legos erga cives, non item erga alicnigonas, custodicndas opinionis errore ar-

Litrantur; profecto patet respectu ipsaruin non niodo proficuum scd necessarium

omnino esse ut obligationcs, a natura exortae, pactione rol>oi;entur.

lURIS NATURAE 325

ea pangere ad supremam potestatem pertinet; conventio enim pu-

blica, quae videlicet nomine societatis fiat, nonnisi eius propria

est, qui socialem operationem moderatur, et ad reipublicae utili-

tatem procurandam incumbit. Haec autem ut patens est nonnisi

in eos quadrant, qui summa potestate potiuntur, et totius socie-

talis gubernaculo assident. Oui contra lanta praerogativa desti-

tuuntur; lii non aliler, nisi ex n"iandato supremae potestatis, foe-

dus cum aliis gentibus inire possunt. Quod si iniussu supremi im-

perantis conventum aliquod faciant, id foederis vim non habet,

nisi ratihabitio summae potestatis accedat, sed tantum sponsionem

quamdam constituit '. Denique distinguenda sunt foedera, quae,

ut dixi, contractus sunl publici , nomine totius societatis et pro-

pler eius utiliiateminiti, a pactionibus privatis, quae forte fianta

rectoribus populorum privati emolumenti gratia et nomine dum-taxat proprio. Immo ilia ipsa, quae nomine societatis in pactuni

deducuntur, si transeuntia sint, atque actum quemdam peculia-

rem respicianl sine diuturna satis temporis successione; non foe-

dera appellantur, quae durationem semper aliquam inchidunt, sed

generali conventionis aut pactionis nomine designantur.

2i1. Gum foedera contractus quidam revera sint, quosnonper-

sonae individuae sed corpora politica inter se paciscuntur; regu-

lis iisdem temperantur, quae pro contractibus generatim anatura

dictantur. De liis in iure individuaU quantum satis erat disserui-

mus ; atlamen clarilatis ergo aliquid hic speciatim rei, de qua

agimus, applicare opportunum erit.

Principio igitur diligenler cavendum estne obiectum, circa quod

foedus versatur, turpe sit aut iniuslum ; sed omnino requiriturut

re honesta et iicita conlincatur. Neque id in materiam tantum con-

tractus cadit; sed in finem eliam, ad quem per se spectat, atque

in circumstantias, quae finem autrem praestandam comitantur. Si

enim quae ex hoc capite moribus consentanea non sint, irrita fa-

ciunt individuorum pacta; fortiori iure vim detrahunt conventis

societatum, quarum actiones moratiores esse debent propter ma-

iorem dignitalem personae morahs et coliectivae,quae iunctione

plurium humanam naturam nobihus repraesentat. Hinc nuha sunt

-I Sponsionis diffcrentiain a foederc lils verbis tlcelarat Grotlus : « De foctlerum

« Ct sponsionuin discrimine adiri potest Livius lib. IX, ubi rccte nos tlocct focdera

<i csse (juae fiant iussu sunimac potcstatis, ct in quibus ipse populus irae divinae

« obstringitur, si minus stetur dictis. . . Sponsio auiem est, ubi hi, qui a potcstatc

« summa mandatum eius rei non habentj aliquid promiKant quod illam proprie

V tangit, » De iure belli et iiacis 1. 2, c. W

,

?}2{\ ELEiMENTA

foedera, quae, exempli causa, ad iniquumbellum gerendum fiant,

aut quae in certam societatis iniuriam, vel in religionis detrimen-

tum, vel rainani populorum redundant. Gnm enim liaec legi na-

turae advcrsenlur, nullarn ex ea yimobligandi in se derivare pos-

sunl; obbgatio autem nulla concipitur, nisi a natura ratione ali-

qua cnascatur. At rebus inlionestis exclusis, cetera, de quibus

geutcs inter se paciscuntur, lideiiler sancleque servari dobent,

cliamsi iacturam aliquam, quae moribus non contradicat, secumairerant. Ktenim niliil detestabiliiis est perfidia sociali, quae nonsoluni alterius partis contrahcntis ius laedit, sed communis pacis

et concordiae fnndamenta diruit.

22'j. Ad foederum partitionem quod attinet, ea dividi possunt sic,

ut alia sinl (juae rem respiciant ad ius naturae iam pertinentem,

alia vero quae iuri naturali aliquid adiiciant. Prima etsi obliga-

tionem naturae subaudiant, eam tamen validius confirmant. Qua-

re inutilia dici nequeant; potissimum si cum g:enle barbara et

efferata agitur, apud (piam ius nalurae valde caligat ^. Posteriora

obligationem, quae ante non exstabat, gignuut vi lideiitatis; ct

dispesci solent iaaequalia et inaequalia. Illis partes contralientes

sibi vicissim spondent res easdem aut saltem aeqnivalenles; bis

contra quoad condiliones diirerunt, siquidem una pars plus com-

modi aut operae se praestituram esse paciscitur, quam receptura

sit ab altera.

Estetiam alind gcnus foederum inaequaUum, cumvidebcot res-

publicae, quae foederantur, non se vicissim aeqniparant quoad

vires vel dignitatem, sed una alteri anteponitur, ac proinde plus

bonoris aut iurium sibi arisciscit , servaia tamen alterius inde-

pendentia.

Deinde foedus dispartiri potest in reale ei personale^prout di-

recte et principalitcr rempublicam ipsam, aul personam potius

principis afficiat. Si enim hoc posterius intercidat: obligatio, quamfoedus fert, cum societateni liget vi personae cui baec subiicitur,

ea intereunte dissolvitur. Contrarium accidit, si foedus reale sit.

Etenim cum societatem ipsam per se adstringat; morte principis

non desinit , sed successores etiam ad fidem servandam obligat.

An vero foedus aliquod pulandum sit reale vel personale, id ex

verbis, quibus expressum estetcircumslantiis etfine potissimum

diiudicari debet. Sed oplimum erit omnem dubitationis occasio-

nem eripere aperta rei declaratione, quae in feriendo foedere fiat,

ad liligium deinceps declinandum. Animadvertendum tamen esl,

il Yide Grotium loco supra citalo*

lURIS NATURAE 327

ipsa foedera realia ia perpetua dispesci vel temporalia el saepe

pro peculiari tantum negotio iniri posse.

Atque liaec de diversis foederum specialibus delibasse sufficiat.

De ritibus vero, quibus celebrari solent, nihil diciraus; cum bacinre nihil determinatum natura sit, sed omnia a voluntate et usibus

populorum pendeant.

224. Deniqiie de foederum solutione ut aUqua attingam,pri-

mum dissolvitur foedus per mutuum consensum partium. Xihil

enim tam naturale videtur,quam ut obUgatio iisdem causis de-

struatur,quibus unice genita est. Quod si una pars tantum a pa-

ctione impienda resiliat; liberum manet aUeri parti autinudelem

socium ad standum conventis adigere, aut foederi nunUum mittere

ac se omni obligatione solutam exisUmare. Deinde, cessat foedus

morte foederati. Unde, si foedus erat personale, defuncto principe,

qui illud iniit, exUnguitur; sin fuerit reale, dissolvitur morte ci-

yili reipubUcae, cum videlicet gens foedere adstricta propriam a-

mitUt politicam existentiam ex eo quod Iransfertur in aliam gen-

tem eiusque ditioni subiicitur. Tertio, dissolvitur foeduslapsu tem-

poris ab eo determinaU sive expUcite sive eUam impliciie. Postre-

nio cessat propter absolutam et perpetuam impotentiam; cum vide-

delicet aUerutra pars rem pactam sine sua culpa implere nonpossit.

225. Venio nunc ad aliquid breviter innuendum de iure legatio-

nis, quo certe nationes ornantur. Hae enim, ut saepe dictum est,

pro re nata ofUcio tenentur sibi invicemopitulandi, acfovendi mu-tuam dilecUonem, ad quam naturae cognatio omnes homines ad-

stringit.Hinc consequitur ius communicandi inter se, et ofUcium nondecUnandi media, sine quibus eiusmodi communicationes et mu-tuae amiciUae exerceri non possent.

Immo etiani ne tempore quidem beUi haec naturae cessat obU-

gaUo; siquidemnon ad dissidendum inter se sedadpacem et con-

cordiam alendam gentes naturaUter incitantur. Unde quodcumquesitlitigium, quofortediscrepent; patens vita semper manere debet

ad iitem paciUce dirimendam atque ad veterem renovandam ami-

ciUam. Utraque autem ratio luculenter evincitiusmittendi legatos

aut internuncios, tum ofUcium eos adraittendi ac postulationibus

auscuUandi quas iUi deferunt. Xam qui ius habet eut officiura obti-

nendi finera, ius etiara habet adhibendi raedia quae ad finera con-

sequendum sunt necessaria. lam vero nationes earuraque rectores,

cumeiusmodicoraraunicationesiraraediate per se exercere neque-

ant, aUquos seligantnecesseest catos sciontesque viros, quibus tan-

tura delegent munus;qui proindc adminisVri aut lcijati aut inUr-

328 ELEMENTA

nuncii^ aiU alio, quo lubet, nomine nuncupantur. Nomeh saepe di-

versumest; sed res nomine latens semperesteadem,qnae in hoc

unice vertitur ut eiusmodi homines pnbUca tractandi negotia apud

exteras genies munus suscipiant, ac propterea propriam nationem

aut principem apud illas repraesentent.

JNiliiloniinns consuetudo et mos gentium varios hornm hominumdistinxit ordines, quibus diversa munia, diversas praerogativas, di-

versum represcntationis modum attribuit; quae omnia, cum non a

natnra sed a posilivo iure gentium determinentur, exlraambitumnostrae tractaiionis evagantur. Ea proindc hic praetermittimus;

quemadmodum etiam niliil dicimus de rel)us aliis, quae quoad prae-

sentem materiam a conventis gentium introdiictae sunt, nimirumut eiusmodi legati stabiliter resideant apud gentes, ad quas mit-

tuntiH'; ut tempore belli non mittaiilur , nisi ante per lubicinem

aut tympanotribam, tamquam per inlernuncios absohite inviolabi-

les , uegutialionis inclioalio proponatur, ac venia mitteudi legatos

obtineatur; atque ila de aliis generis eiusdcm.

'22G. Ad ea igiuir tantum, quae ex iure naturae proficiscuntur,

animum revocautes, duo dumtaxat innuemus, qiiibus oflicia omniact iuralegatorum, tamquam inradice, continentur.

Primiuu est debitum sinceritulis et fidelitatis, quo hi tenentur

respectu proprii muneris exercendi. Nonenim aliter se considerare

(J(.'l)ont, uisi tain([iiam organa quaedam inlernalionah"a pro mutuagentium cummunicatione,et tanKiiiam repraesenlantes propriae na-

tionis, a qua mandatum accipiunt. Ilinc adstringuntur nihil efllcere

([uod reciprocae paci et amicitiae ad versetur, aut iustae qnaerimo-

uiac occasionem praebeat; sed polius omni nisii ciiraturi sunl', ut

mutuiis amor iugiter augescat, et ulriuque non iinpedimenla polili-

cae felicitalis sed adiumentaet praesidia suppedilentur. Nainra e-

nim non propter privatam unius gentis uiilitatem, sed propter com-mune bonum nationum et mutuum earumdem praesidium , eius-

modi societatem et communicationem intendit. Quem mutuae be-

uevolentiae iinem prae oculis semper habiturus estis, qni gentem

aliquam apud alias repraesentat ; secus muneri sao deesset, nec

taiitum aliis iniuriam inferret, verum eliam propriam nationem

veliiti proderet, eiusque dignitali et gloriaemaculam non delendam

aspergeret. Ouod sedulo cogitare debent ii, quiopinionis crrore au-

tumanthuius implendi muneris fidelitatem ad lioc restringi, utiu-

ra et honoris signa propriae gcnli convenienlia diligenter lueantur,

eiusque utilitali nnice promovendae impcnsissinie inleadant. Id

quidem studiose curandum est; verum ita ut aliis eliam prospicia-

tur et cura l)oin privati unius geuiis cum utilitalc alterius, imrao

lUBIS NATURAE 329

cijm communi omnium hominum emolumento oplime concilietur;

secus gentium benevolentia in teteiTimum et ignominiosum egois-

mum converteretur,

AUera observatio sitiuslibertalis et inviolabilitatis, quod vi pro-

prii muncris persona legatorum sibi vindicat. Si enim instrumen-

tum est muluae communicationis; procul tbibio fncultatemliabere

debet libere manitestandi sensa, quae nationi , ad quam mitlilnr,

patefacienda suscepit; tum rescriliendi responsa quae dentur, ac

novas instructiones postulandi. Oua in re impediri minimepotest,

quin in propria operatione laedatur. Sic eliam inviolabilis omnino

esse debet, tum propter characterem repraesantativum quo orna-

tur, tum propterlibertatem proprio exercendo munerirequisitam.

Si enim vis ipsi inferri posset ; facile a suis functionibus fidetiter

implendis deterreretur.

Hinc exsurgit ut iurisdictioni gentis, ad quam mittitur, minimesubiiciatur ; tum quia id requirit perfecta inviolabilitatis ratio, quae

secus facile evanesceret; tum etiam, quiaid postulat dignitas gen-

tis quam repraesentat;quae cum independens sit et suiiiiris, re-

gimini alterius minime subditur.

Id vero non vetat quominus, si aperte hostilem animum exhi-

beat ac nefario conatu perniciem gentis, apud quam moratur, me-ditetur, re comperta reprimi possit atque etiam civitate eiici. Im-

mo, iure tantum naturae spectato, nihil prohibere videtur quomi-

nus ob evidens crimen poena Ciiam merita afhciatur. Sed ad oc-

casionem violentiae vitandam et legatorum libertatem melius as-

serendam, consentaneum magis erit si eiusmodi poena a proprio

principe, cuilegatus subditur, postuietur ct infligatur. Generatim

vero hac iu re moribus cultarum gentium standum est; quae ius

hoc naturae suis positivis legibus aut consuetudinis cmollire ac

temperare possunt, [iropter communebonum lutandum, quodma-xime ex inviolabiUtate legalorum pendet; cuius proinde laesio

maximum crimen est internationale quod omnibus omnino genti-

businiuriam irrogat, et cuius tutela sancte observari etpromove-

ri ab omnibus debet.

CAPUT SECUNDUM

DE BELLO

Consensus el concordia nationum ex tranquillitate ordinis et mii-

tuorum ofQciorum observantia enascens vitio humanae voluntatis

interrumpi quandoque potest etgraviterperturbari. Tunc utredin-

:-30. ELEMENTA

tegretur atque ab uUeriori damno (lefendafur omni nisu curan-

dum est. Sed contingit aliquantlo ut liaec ordinis rediutegratio obli-

neri aliter uequeat , nisi vis adiiibealur; qua, protervia iuiquae

gcnlisretusa, id, quod ordo poscit, vindicetur. llincius bclli efflo-

rescit, dequo aliquid hic duplici arliculo allingemus.

Articulus L

/)e naiura et iustitia beUi.

227. Bellnm defmitur a Grotio : status pervim certantium, quatales smit i. Ouae definitio a belli iuslilia vel iniustitia cogitatio-

nem abstraliit, cum generalis sitet rem inferius defiuienflam noncomplectaliu-. Quodipse auctor declarat Iiis verbis: « lustitiam in

« definitionem non includo, quiahocipsum hic quaerimus sit ne« aliquod bollum iustum et (luodnambellum iustumsit. Distingui

« autem dobet id quod quaeritur ab eo, de quo quaeritur. «

At quamquam abusu vocis iuiqua etiam oppugnatio bellum ap-

pelletur; tamen hoc nomeu severius acceptum ac prout rem a iure

uaturali emergentem, denotat, uonnisi iustae concertationi, quamgentes per vim exerccant, altribui potest. Belluui enimin suo na-

turali conceptu, quemadmodum praeclare iuquit Taparellius, hocpraesefert, ut sit ordinis violenla dcfcnsio 2. Kis enim, cum coa-

clivum sit natura sua, hoc sibi vindicat ut vi defeudi et repeti pos-

sit. Nationcs igitur, cum necessitas imperat, ad tuenda iura quibusornantur, facultatem liabent adhibendi vim et arma adversus ne-

farios conalus aharum gentium, a quibus gravi iniuria laeduntur

aut iniusta vi lacessuutur. En ius gereudi bellum; quod revera

ahud non est quidquam, nisi ius se suaque tueudi et arma armis

propulsandi.

Hoc ius nationibus denegari nequit,quemadmodum individuis

etiam seorsum acceptis uon denegatur facultas defendendi tum se

tum sua ab aliorum violentia, et vim vi repellendi. Immo ius eius-

modi pro nationibus longe validius ceusendum est; non modo pro-

pter paestantiam corporis politici, sed etiam quia ad eius exerci-

tium saepe natioues ex officio tenentur. Quamquam enim indivi-

dua illatam sibi iniuriam cum laude tolerare possint', quia priva-

tam personam respicit, quae virtutis amore iuri suo cedat; idemtamen saepe neias est socielalibus earumque rectoribus. Hi enim

-I De iure belli et pacis 1. ^, c. 1, n." 2.

2 Saggio teoretico di mt. drilto^ Diss. VI, c. I, art. f»

lURIS NATUf.AE 331

officio adstringuntar consulendi bono et honori sociorum; cui obli-

galioni deessent, si eorum iura impune laedi paterentur. Ad ea igi-

tur defendenda ac, si violata fuerint , yindicanda obligatione na-

turae adiguntur; cumque id quandoque non alia viaobtinere pos-

sint, nisi armis et vi, ad eiusmodi adhibenda media officio ur-

gentur.

Sic itaque acceptum bellum, prout nimirum a natura rationali

dimanat, describi posset: staius nationum tuendiiuris gratia

pervim concertantium. Quae defmitioutintelligatur, singulaver-

ba breviter enucleanda sunt. In primis itaque dicitur status, pro-

pterea quod durationem quamdam includit, nec ad actualem tan-

tum conflictum bellantium refertur, sed ad tempus etiam quod

pugnam praecedit aut sequitur, donec hostilis animus deponatur,

pace contracta. Xam in hoc belhun differt a ijraelio^ quod, ut ad-

vertit Servius, bellum sit tempus omne,quo praeparatur ahquid

pugnae necessarium vel quo pugua geritur; praehum autem di-

catur conflictus ipse behorum ^. Additur nationum^ ut innuatur

subiectum ad quod pertinet et terminus quem respicit; contentio

enira inter privatos, etiamsi per vim fiat, bellumnondicitur; pri-

vati autem, qui cum natione dimicant, etiamsi multitudine coale-

scant, non behantibus sed aut rebellibus aut latronibus assimilan-

tur. Verba illa iuris tuencli gratia finem innuunt, ad quem bel-

lum per se spectare debet ut legitimum sit et naturae consentane-

um. Denique diciturjje?' vim concertantium ^ ut distinguatur a

contentione non violenta quae disceptando fiat. Cum enim duplex

sit certandi genus, alterum per disceptationem, alterum per vim,

non superiore sed posteriore bellum constituitur.

228, Omissa distinctione belh in iustum et iniustum, quae ne-

cessaria hic non est, cum iustitiam belli in ipsa definitione inclu-

serimus; dispesci potest behum in offensivum et defensivum. ^'am^ hcet , ad rem quod pertinet , bellum iustum semper defensivum

sit (siquidem semper in hoc cernitur ut ius, quod habetur vel re-

pehtur, defendatur arma armis propulsando) ; nihilominus cum vis

opponi possit vel ad invasionem hostium repellendam, vel ad iniu-

riam iam receptam ulciscendam; si primum fiat, behum dicitur

defensivum, si alterum offensivum, prout hinc autinde arma pri-

mum moventur. Qui enim arma suscipit ad se tuendum ab hoste,

qui ipsum vi aggrediatur, behum gerit defensivum. Qui contra ad

iniuriam ulciscendam aut ius repetendum aliam nationem prior

aggreditur, quacum ante pacem alebat, behum gerit offensivum.

-1 Ad VIII Aeneidos,

332 KLEMENTA

Secundo dividitnr bellnm m solemnc ac mim}^ solemne. Priniimi

ost qiiod rilibiis soleninitatis ornutur, niminim ut troraliir ntriii-

qiic nomine supremae poteslatis; utante ritegdenuntiatuni sit, et

tempus opportunum intercesserit, qno altera pars ad beltum vi-

tanduni satisfactionem iniuriae exhibere potiierit; in summa illud

erit qiiod ritiis omnes o!)servat,quos non modo nalnra requirit,

sed eliam cultarum freutium consucludo introdiixit. Contra minussolemne diciiur, quod aliquo liornm rituiim deslituitur; puta si

coiitra populum non independentem geratur; aut sine praevia

denunciatiouc, ut qiiandociue accidit in bello defensivo; aut non

accepta facultatc a supremo imperanteob urgentem necessitatem,

quae moram non patitur.

2'20. At maxima diligeutia curandnni est ut bellum iis condilio-

nibus ornetur, qiiae ad eius plenam inslitiam requiruntur; quas

quideni paucis commemorabo.Prinia igitiir conditio est, iit causa hisla sit. Qiiod non modo

intelligendum est, quatenus ius pro ea parte militet, quae bellum

movet (id enim per se patet), sed etiam quatenus iustitiam babeat

rolativam respectu rei ])ropler quam tautiim medium assnmitur.

Tot enim mala et calamilates secum fort Ixilliiin, iit inerito fliigel-

Inm nationum nominetur. Hinc non qiiaevis caiisatuendiiurissuf-

llcit ad belligerandum, sed ratio debet esse gravissima rcspectu

boni commiiiiis, qiiae excusare possit tot caedes ct aerumnas,

(juol beilum sive per sc sive militum licentia gignit. Tnm etiam

non dubia aut probabili tantum institia, sed certa nili debet; se-

cus non gigneret ius certum, nec faciiltatem faceret inferendi at-

que sustinendi ma!a certa, qiiae bellum importat; quorum omniumreus eflicitur is, qui bellum movet, nisi gravitate et certiiudine

causae, immo etiam necessitale, qiiam declinarc omnino noqneat,

excusetur. Iliuc ])er se quisque intelligit bella, (juae dilatandi im-

perii gratia suscipiuntur ad gentes innocuas subigendas, merajes-

se latrociuia, et, ut inquit Seneca, gloriosuni scelus ; x]ec nmma-gnos praedoues existimandos esse eos, qui sic partis \ictoriis in-

clarescunt. Idem dic de utiiitate quavis procuranda, quae belli

iustitiam non constituit.

Altera conditio est ut bellum sit vere necessarlum , itaut omniaprius tentata sint ad litigium pacifice finiendum, nec ulla alia su-

persit via iuris tuendi aut repetendi. Nam,ius bellandi tandemaliqiiando ad ius vim vi propulsandireducitur. Ut enimindividua,

sic eliam nationes ius babent repellendi iniustam aggressionem

nsque* ad aggressoris necemi, si id necesse fnerit. In boc tamen

servandas esse diximus leges, quae iustam defeasionem modeyan-

JURis naturae 333

tur. Haec regula ad nationes etiam transferri debet; neque pro

bello defensivo tantum valet, sed etiam pro offensivo. Qui enimbellum infert, is ad ius suum repetendum procedit armatus; nec

arma adhibet nisi in eos, qui armisobsistant quominus ius suumconsequatur. Quare etiam tum ius valet legitimae defensionis.

Terlia conditio est, ut aucloritate publlca geratur; nimirumiussu supremae potestatis. Etenim est actus socialis, acproindeab

eo procedere debet, qui societalis est motor, eiusque saluti et tu-

telae advigilat. lussum tamen hoc aliquando praesumi potest, cumvidelicel inopina aggressione hostium tempus minime suppetit ia-

terrogandi supremam auctoritatem.

Quarto requiritur intentlo pacis. Kectus enim ordo postulat ut

homo se conformet intentioui uaturae; natura autem non ad bel-

lum sed ad pacem mutuo servandam homines genuit, et in tantum

facuUatem elargitur confugiendi ad belium, quaienus medium hoc

adeo violentum omnino necessariumsit ad debitam gentium con-

cordiam restituendam. Qua in re sapienter xVugustinus: « Pacem,« inquit, habere debet voluntas, bellum necessitas, utliberetDeus

« a necessitate et conservet in pace. Non enim pax quaeritur ut

« bellum geratur; sed bellum geritur, ut pax acquiratur. Estoer-

« go etiam bellando pacificus, ut eos, quos expugnans, ad pacis

« unilatem vincendo perducas '. » Et Tullius, quamquam ethni-

cus, aiebat : « Sic bellum suspiciatur, ut niliii ahud quam pax« (juaesita videatur. »

Quinta conditio est publica clenunciatio ; qui enim ex inopinato

gentem aliquam aggrediuntur, nonnisi pro latronibus ac praedo-

nibus habendi erunt. .Quod, ut patet, de bello otfensivo intelligi

debct; in defensivo enim etsi laudabilis sit indictio et valde op-

portuna propter dignitatem principis et subditorum normam; ta-

men necessaria omnino non est, cum natura sua subaudiatur.

Quoad modum autem denunciationis, standum est moribus gen-

tium, siquidem nihil hac iu re nalura determinavil.

Denique postrema conditio est, ut modus gerendi bellura sitle-

gitimus tum quoad arma, tum quoad cetera belli praesidia; quo-

rum nihil morumhonestati et usibus cultarum geniiumrepugnans

esse debet.

230. Quaeri etiam hic potest anlicitumsitbellum pro religione

susceptum. Cui quaestioni breve responsum suppetit. Etenim si

belluni suscipitur pro religione dilatanda et aliis per vim impo-

nenda, iniustum est. Religio enim non armis, sed veritalis luce

\ Lpislola o.d Bonifacium.

334 ELEMENTA

diffunditur alque propagatur, nec raentes violentia domat, sed

pcrsuasione et cliaritale pertrahit. Sin vero intelligitur de religio-

ne tuenda ab iniquis aggressoribus, qui ipsam vi opprimere et a

cordibus populorum eripere, aut eius incolumitati detrahere impio

conatu nituntur; niliil evidenlius apparet, quam iustitia belli pro

hac causa suscepti. Si enim religio maximumestbonumjiominis,

utpote quae supremam elacternam felicitatem respiciat; profecto

maximum ius liomini et societati airert pugnandi adversus sacri-

legos qui illam aggrediinitur. Immo ad id non modo ius sed etiam

officium homini et societati inest ex obligatione proficiscens, qua

prae omnibus bonis Dei gloriam et honorem defendere et conser-

varc tenemur.

Articulus II.

De officiis in bello et post bellum servandis.

231. Me hinc brevissime expediam, cum ius gentium non latis-

sime quantum palet, et in omni applicatione principiorum tracle-

mus, sed eius initia tantum innuamus inlua limites iuvenilis insti-

lutionis proprios. Fusior autem explanatio apud illos quaeri pole-

rit, qui hanc matcriam ex institulo evolverunt.

lam age de ofiiciis eius qui bellum iniustum suscipit , nihil di-

cendum occurrit. Satis enim per se patet, iniquum bellatorem ad

integrani rcstilulionem rerum omnium, quas cepil, teneri, et ad

damna resarcienda,quac innocuae genti armis intuUt. Quorum

cum innumera sint quae resarciri nequeant , videant quaeso bel-

loruni amalores quanto oneri se subiiciant,proptor stultam ina-

nis gloriae aut imperii amplihcandi cupidilatem. Quod si quis bo-

na fide bellum suscepit, et eius decursu iniustitiam animadvertit;

illico ab omni hostili aggressione cessare adstringitur ac de com-

ponenda pace negotiationes ordiri , restitutis iis,quae adhuc in-

tegra sunt, et quorum additamento ditior factus est.

Sed his omissis, ac beiU aequitate supposita; de ofticiis dicamus

iusU bcllatoris. Haec officia huc tandem reduci posse videntur, ut

gerendo belio non plus damni inferatur,quam mere necesse sit

ad vim hostis propulsandam ac nocivo effectu frustrandam. In

ceteris omnibus leges iusUUae et humanitatis, sive cum gentibus

non inimicis , sive cum ipsa gente inimica servari debent. Hinc

in primis nuUa iniuria aut vis inferenda est gentibus quae neu-

tirilitatem custodiunt , nempe iis quae neutri parU bellantium

favent, sed aeque utriusque umicitiam coluQt. Quae quidem adigi

lURIS NATURAE 335

iiire non possnnt ad neLitralitatem relinquendam , nisi ex contra-

ctu aliquo ad auxilium praestandum se ol)ligarint. Deinde mili-

tum licentia compescenda est; ut non modo nulli pacato et inermi

civi, qui exlra pugnam versatar, iniuriam irrogent; verum etiam

ab incendiis , yaslatione , raptu , segetum et camporum depopu-

latione abstineant. In summa , curandum est ut bellantes ita se

gerant , ut patefaciant se non ad perniciem gentis,quacum pu-

gnant , sed mere ad se defendendum ac proprium ius repeten-

dum vim adhibere. Qua de re memoratu dignae sunt laudes, qui-

bus Tullius militarem Pompeii disciplinam extollit , dum inquit

,

« eius legiones sic in Asiam pervenisse, ut non modo manus tanti

« exercitus sed ne vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse

« dicatur ^ ».

Hinc etiam vetitum est mediis uti,quae non ad praesentem

vim liostium removendam ordinantur, nec contra eos tantum, qui

vim opponunt, diriguntur: quemadmodum esset aquarum lluenta,

aut arma,quibus praeliantur , veneno inficere ,

pestilentias pro-

movere , aut alia inala procurare,quae pluribus aut plus nocent

quam necesse sit. Potissimum vero requiritur , ut intentio pacis

iugiter adsit, nec ad eam petendam aditus unquam iiostibus iu-

tercludatur; sed potius ad eam aequis legibus concedendam se fa-

cilem bellator ostendat,quoliescunique petitur sufticienti salisfa-

ctione proposita nec occultae fraudes in hoc deteguntur. Tum etiam

opus est ut fides quoad inducias, cessationem armorum, aut aUa

pacta,quae forte intercidant , sancte accurateque servetur ; nec

mendacia aut dolosae artes aut quidpiam aliud veracitati ac lide-

Htati repugnans admittatur.

Id vero non prohibet quominus insidiae, ut appellantur, hosti-

bus parari possint, aut ceterae simulaliones strategicae adhiberi,

quas cultarum gentium consuetudo perinittit.

232. Parta autem victoria , omnis violentiae aut stragis facultas

cessat, nec ius aliud victori remanet nisi ut tamquam iudex inter

utramque nationem veluti pro tribunali considat et controversiae

partes ad iustitiae normam diiudicet. Quare uil aliud a debellata

gente exigere potest, nisi utiniuriae, quam intulit, satisfaciat, damnact impensas belli restauret, cautionesque det in posterum duratu-

rae pacis et amicitiae. Brevi : in omnibus, quae victor facere potest

semper prae ocuhs habeatleges iustitiae et aequitatis, nec oblivione

capi se sinat dilectionis qua gens genti vi naturae adstringitur. Qua-

re non plus poenae victis inferre fas est quam omnino postulet

propriae nationis iusta defensio et incolumitas.

•I Pro lege ManUia.

'oo(i ]:lkmenta

Atqiio Jiinc regula desumi potest iadicandi utrumiuste an secus

gens victa propria independentia privari debeat ac victoris vel al-

lerius ditioni subiici. Id enim tunc dumtaxat iuste meritoque llt,

cum gens ilia adeo pervicacem se ostenderit ac refractariam; ut

tanta poena necessaria omnino videatur ad tranquillitatem victricis

genlis aut aliarum nationum tutandam , vel ad idoneam compen-

salionem damnorum repetendam. Generatim tamen curandum est,

ut bono et iuri victricis partis ita prospiciatur; ut minimo, quoad

lieri potCK^t, devicta gens detrimenlo et calamilale prematur

.

CAPUT TERTIUM

DE SOCIALI IMTATE GEiNTILM

Mutuas gentium relationes tempore tumpacis tum belli breviter

descripsimus; restat ut de uuitate illa,quae universas coniungit

gcntes et ellinarchica dici potest, aliquid innuamus. Ea enim su-

premus gradus socialisperreclionis continetur; sii[uidem stabilem

et ordinalam efHcit iuuctionem illam, qua nationes iam anie vi na-

turae invicem copulabantur. Duobus vero articulisremhanc expe-

diemus, quorum primusde natura cl indole huius societatis, alter

de rekilione, quam cum societate religiosa retinet, eloquelur.

AllTICULUS I.

De nalura et indole socialis unitaiis gentium.

233. Quemadmodum individua seorsum considerata extra civi-

lem societatem relationibus erga alios homines naturaliter adstrin-

guntur, quas civitate constitutaconiirmant, evolvunt, etapplicant;

sicnationes, etsi per se spectalae mutuis obligentur olTiciis, tamenductu naturae incitari videntur ad positivam et constantem conso-

cialionem inter se ineundam, in qua naturales respectus, quos in-

vicem habent, stabilitate et ordine donentur acvera unitate inter-

nutionali fruanlur.

Id iisdem fere argumentis persuaderi videlur, quibus humana in-

dividua ad civilem societatem naturaUter ordinari alias monstratumest. Nam indigentiis tum physicis tum rationalibus nalionum plene

cumulateque provideri non potest, nisi hac universali societate po-

pulorum constituta. Quaevis enim gens uonuisi aliarum gentium

opera completur; uec seorsum per se quid humana natura valeat

lURIS NATURAE 337

abunde refert, nisi perpetuo aliarum iuvamine augeatur. Et quam-vis nationes commerciorum usu ac foederum sanctitate mutua sibi

praestent praesidia; tamen iiaec nutantia sunt, litigiis obnoxia et

periculorum plena, donec firma et secura reddantur stabilitate le-

gum et certae cuiusdam auctoritatisductu : quae relationes inter-

nationales moderetur, ac bonum politicum cuiusque gentis cum bo-

no universae humanitatis conciliet. Sic mirus quidam concentus

exurget e mutuis viribus singularum gentium, ex quo fiat ut iamnon separatim nationes sed totum collectim genus humanum ope-

retur. Secus nimius propriae ulilitatis amor cum aliarum gentiumdetrimento

, ac frequens studiorum conflictus aut saltem partium

separatio vitari non poterit; ex quo vicissim impedimenta, colli-

siones et luctas prolicisci necesse est, saepius vero operationum di-

screpantiam.

Hinc ultima humani generis perfectio hoc postulare videtur, ut

quemadmodum individua et familiae societatis civilis vincuio colli-

gantur, vi cuius se quodammodo amplificant et propriorum iurium

tutelam adepta ordini latius expUcando dant operam; sic denuo

societates ipsae politicae altiore quadam iunctione invicem copu-

lentur, ac diversi generis societatem efforment, quae singularum

iura tutetur, et mutuo consensu virium complete humanitatem re-

praesentet.

234. Haec internationaUs societas quamquam a natura persua-

deatur, ac sponte sua ex homine pullulet; tamen quoad populos

non eamdem necessitatem praesefert,quam respectu individuo-

rum civilis societas obiicit. Nam individua sic civitate egent , ut

extra illam vix aut ne vix quidem commode et tranquille vitam

degere, nulla autem ratione intra naturalis ordinis cancellos ple-

nam perfectionem nancisci valeant. Quod profecto de politicis Sta-

tibus, qui vere hoc nomen merentur , dici non potest. Cum enim

civihs societas coetu perfecto individuorum constet , seu multitu-

dine hominum sat magna, quae propriae incolumitati servandae

suisque viribus in omni fere circulo activitalis exercendis suffi-

ciat, ac satis amplam telluris partem feracitate soli vel httorum

varietate distinctam incolat; sufficienter per se individuorum in-

digentiis et evolutioni facultatum humanarum prospicere potis

est. ^laxime vero id locum ;habet, si commercia addantur et mu-

lua cum aliis gentibus communicatio.

Hihilominus, ut dixi, principium socialitatis in homine non pe-

nitus expleretur, si nationes in hac naturah tantum coniunctione

iugiter perseverarent. Quare ad eam positiva quadam forma do-

nandam; atque insUtutis et consensu emergentibus firmiorem sta-

16

;^38 ELEMENTA

bilioreinque efficiendam perpetuis stimulis natura compellit. Ne-

que id istinctu dumtaxat , sed ipso quoque dictamine nititur ra-

tionis; qnae ad paciGcam et ordinatam societatem non [solum exindividuis sed ex nationibus etiam habendam veliementer incli-

aat. Non enim aliter perfecta voluntatum corcordia et omniumconspiratio ad eamdem et communem felicitatem procurandamobtineri potest.

Haec quae leviter consideranti otiosa speculatio', chimaeris ad-

numeranda putari potest; non ita videbitur iis, qui profundiore

studio cursum civililatis humanae conlemplantur. Si vera loqui

volumus , etsi rudioribus aetatibus nullum vel fere nuUum huius

magnae consociationis vestigium extiterit; ea tamen cum populo-

rum cuUura inchoari, progredi et adolescere visa est. Etquamvisvitio temporum nunquam veram formam et slabilem existentiam

atligerit ; ahqua tamen ratione viguit temporibus tum romani tumsacri imperii, ac nuuc etiam imperfecte saitem adumbratur con-

sensu et dehberatiouibus praecipuorum regnorum et systemate

illo pohtico, quo aequilibrium, ut vocant europaeum potissimum

procuralur '.

lam vero si id hactenus obtinuit, cum nationum relationes ob

regionum distantiam et communicationum paucitatem non adeo

arctis vinculis alhgabantur;quid expectandum erit deinceps, cum

iam commerciorum amplitudo omnes fere gentes inter se miscue-

rit et pyroscaphorum ferrearumque viarum celeritas disiunctio-

nem locorum fere prorsus ademerit? His adde recentissimum in-

ventum telegraphi electrici,quo fit ut velocitate lucis notitiae et

^ Iluius acquilibrii notionem sic exhibet Vattel : « L'Europe fait an systeme

« politique, un corps ou tout est lie par les relations et divers interets des Nations

K qui habitent cette partie du monde. Cen'est plus, comme autres fois, un amas

ti confus de pieces insolees ,dont chacune se croyait peu interessee au sort des

(1 autres et se mcttait rarement en peine de ce qui ne la touchait pas immediate-

« ment. L' attention continuelle des souverains a tout ce qui se passe, les mini-

• stres toujours residens, les negotiations perpetuelles, font de l'Europe raoderne

« une espece de republique, dont les membres independans, mais lies par 1'inte-

« ret commun, se reunissent pour y maintenir 1' ordre et la libertd. Cest ce qui a

<i donne naissance a cette fameuse idee de la balance politique, ou de 1' equilibre

« du pouvoir. On entend par la une disposition des choses au moyen de laquelle

• aucune puissance ne se trouve en etat de-predominer absolument, et de faire la

tt loi aux autres. Le droit des gens. t. 2, liv. 3, ch. 3, §. 47. Ut facile perspi •

citur, eiusmodi aequilibrium, quotiescumque sine praesidio conscientiae constabili-

tur, aliud non est quidquam,quam imitatio quaedam systematis constitutionalis

quoad mutuam resistentiam virium oppositarum, nec effectum, quem inteaditj sor-

tietur; nisi reverentiam ixxri debitam constanter adiungat.

ItJRrS NATURAE 339

iussa ex una orbis parte in aliam pervehentur, et mundi termini,

utcumque dissiti, se veluti manu contingere et apprehendere vi«

deantur.

235. Ut civilis, sic etiam internationalis societas duobus constat

elementis: multitudine et auctoritate. At discrimen in hoc cerni'

tur, quod in societate civih multitudo exhibetur a famihis,quae

proprie eius sunt partes; contra in internationah consociatione

multitudo suppeditatur ex integris gentibus, quae tamquam eius

membra considerantur. Hinc em ergunt omnes differentiae,quae

sive respectu auctoritatis, sive respectu ceterarum rerum ad eius-

modi societatem pertinenlium vigent; quae omnes ex diversitate

subecti tandem oriuntur. Nam subiecti diversitas diversitatem in-

ducit in fmem; diversitas vero finis diversitatem affert ceteris

omnibus, quae nonnisi ex fine normam et mensuram desumunt.

Quod autem ex diversitate subiecti finis hic varietur, explora-

tum compertumque est. lunctio enim et societas cum id praestet,

ut subiectum amphficet quoad vires et media quibus instruitur;

hunc finem habet, ut praesidia amphora et tutiora suppeditet adcommune bonum sociorum, unde constat, mehus consequendum.

Hinc quemadmodum finis civihs societatis est ut individua ex-

temis subsidiis augeat quoad indivualem finem plenius obtinen-

dum , sub eaque consideratione mutuas eorumdem relationes or-

dinat ; sic finis societatis internationahs in hoc cernitur, ut diver-

sae nationes iuventur quoad scopum socialem tulius et cumulatius

adipiscendum easque sub tah aspectu inter se devincit et temperat.

Hinc iterum apparet cur ^individua et famihae maturrime in

societatem civilem coiverint, non item nationes in societatem in-

ternationaiem. Nam causa subiective impehens etveluti stimulus

quoad societatem ineundam et indigentia externi auxihi; quo cer-

te respectu tinis proprii plus famihae et individua pulsantur quamnationes. Istae enim eliam seorsum acceptae , maiori copia me-

diorum instruuntur respectu finis pohtici, quam individua finis

individuahs. Ex quo factum est ut individua, utpote egentiora,

impulsui naturae magis festine obtemperarint; contra nationes,

utppte minus egentes, eidem incitamento longe serius et pedeten-

tim obediant.

Deinde fit eham manifestum consociatione hac internationali

pohticam independentiam non auferri, sed potius coufirmari et ad

proprios reduci hmites. Si enim in societate civih famihae, quae

congregantur, domesUcam independentiam retinent, tametsi pu-

bhcae auctoritati quoad relationes civiles et externas subiician-

tur ; id multo magis de nationibus quoad consociationem gentium

3 iO . ELEMENTA

dicendum est. Yinculum enim,quo iiae uniuntur, minus est ar-

ctum; tinis vero, a quo norma regiminis desumitur, internam

cuiusque reipublicae adminislrationem minime ingreditur sed ex-

teriores dumtaxat respcctus moderatur, quibus nationes invicem

referuntur. Iudi(;ium autem certum et criterium independentiae

exinde habetur, quod gens aliqua propriis legibus se gubernet,

nec eius statuta civilia a superiore aliqua politica auctoritate re-

scindi possint. Id autem pro quaque gente sartum tectumque ma-net in consocialione internationali

,quae proinde singularum na-

tionum independentiae nihil detraherc dicenda est.

Immoetiam ciusmodi independcntiaroboratur potius et validis-

sima quadam tutela sancitur. Nam cum fructus consociationis nonultimus sit cautio propriorum iurium quoad existentiam potissi-

mum et proprietatcm, existentia autem et vita rerumpublicarum

in independentia collocetur; luculenter apparet ad fmem societatis

internationahs maxime pertinere ut independentia cuiusque gentis

et usus iurium, quae inde dimanant, incolumisconservetur '.

236. Quoniam , ut dixi , consociatione hac gentium propria na-

tionun independentia non demitur;profecto notescit ex ea non

Statum quemdam poUticum eirormari, scd potius confoederalionem

aliquam Statuum diversorum, non mera tractatuum fide sedverae

cuiusdam auctoritatis regimine nitentem. Et sane, quod auctoritas

quaedam necessaria sit , nemini dubium esse potest; siquidem

stabiUtas ordinis et harmonica parUum conspiratio haberi nequit,

sine unitate aUqua et principio ordinis, quod facultatem habeat

detcrminaudi mcdia quae ad finem conducant et socialem opera-

tionem praescribendi.

At, quaeret aUquis, in quo subiecto haec potestas naturaUter

residebit? Repono, idpendere aconsensu nationum quae invicem

sociantur. Cum enim perfecta aequaUtas sit inter iUas; nonnisi a

libera earumdem voluntate procedere potest ut una aut plures ce-

teris praeficiantur atque ad regendas alias destinentur, aut aeque

omnes eiusdem auctoritatis sint participes in comitUs quibusdamgeneralibus. Quapropter, prout nationibus piacuerit, regiminis in-

ternationalis forma esse poterit monarchica aut eUam polyarchica.

I Apposite TaparelHus : « II diritto civi co e il civico operare debbono mirare

" in primo luogo ad assicurare a ciascun associato la sua esistenza: gli associati

" della otnarchia essendo nazioni, la civica operazione di lei dovrii dunque niirare

»1 a salvare a ciascuna nazione la sua esistenza. Or la esistenza di una nazioue

'I altro non essendo che 1'attualita del suo essere, pel quale ella e societa indipen-

<i dente, lo scopo dell" operare etnarchico sara di conservare a ciascuna delle gcnti

(1 associate la sua nnita interna e la sua esterna indiponlcnza. -» Saggio teoretico

ccc. Dissert. VI, c. 3, art. I.

IHRIS NATURAE 341

Atque hic sedulo advertendum est, in forma regiminis diiudican-

da quae magis societati internationali conveniat non idem ratioci-

nium fieri posse ac pro civili individuorum societate. Rationes enim,

quae ostendunt dominalum omnium sociorum imperfectissimum

esseetpene naturae Immanae repugnantem; respeclu illius mini-

me valent. ^'on enim coalescit individuis sed nationibus, quae lon-

ge pauciores sunt numero et a suis rectoribus repraesentantur, qui

generatim scientia et virtute ornantur. Quare impedimenta ex defe-

ctu debitae cognitionis enascentia aut ex tumultu cupiditatum et

turba iudiciorum discrepantium, in ea societate minime timenda

sunt. Ex alia vero parte consentaneum valde videtur , ut cumomnes nationes idem ius secum ferant in societate liac universali ef-

formanda ; idem ius retineant in communibus deliberationibus.

237. Ut cujusque auctoritatis notio fert, sic etiam auctoritas in-

ternationalis triplici illapotestate, legislativa, executiva etiudicia-

ria^ instructa esse debet, cum ceteris functionibus quae inde di-

manant. Quare eius partium est leges condere quoad mutuos natio-

num respectus ordinandos, earumque executionem procurare, at-

que controversias gentium noscere ac dirimere. Exinde vero, inter

aliamulta, tria emolumenta maxime consequuntur.Primum ut co-

dex aliquis internationalis haberi possit, atque ideo non modo ius

gentium naturale magis confirmetur et clarescat, sed etiam ut ius

gentium positivum non incertum sit et vagum sed determinatum

et constans. Deinde , ut bella inter privatas nationes penitus eli-

minenlur ; cum gentium discordiae, quae forte incidant, ab inter-

nationali auctoritate diiudicentur et componantur nec fere bellandi

causa supersit nisi crimen fortasse cuiusdam nationis peculiaris

puniendum quae iudicio potestatis internationalis armis obsistat.

Ouo eventu bellum non aliam notionem includeret , nisi poenae

quae nocenti a publica auctoritate infligatur. Tandem, rebellioni-

bus ansa nulla reliuquitur; quippe supremum hoc tribunal htigia

etiam diiudicaret quae forte insurgant inter supremos gubernato-

res et peculiares popolos.

238. Denique, ne plura consecter, iura etlmarchiae et officia na-

tionum sociarum eidem respondentia ex fine dimetienda sunt so-

cietatis iuternationalis, eaque singillalim definire praesentium ele-

meotorum limites excedit. Ut aliquid tamen breviter innuam , fi-

nem imponam verbis Taparelli, qui de ea re sic scribit ' : « La ob-

« bedienza etnarchica e dunque molto meno urgente che la obbe-

« dienza civile : si perche la competenza del magistrato etnarchico

-J Opere sacpc citato Dissert. VIj c. 3, art. j.

3 i2 ELEMENTA

« si estende a pochi oggetti, essendo assai pochi i punti di con-

« tatto fra le nazioni associate ; si per la natura degli stati associati

« che e principalmente la originaria indipendenza; si per la ])erso-

« na incaricata di taU relazioni che e propriamente il sovrano. E« forse potrehbe tutta quanta hmitarsi ai seguenti articoh. I. Unou stato dee obbedire nel comporre le sue discordie intestine a nor-

« ma dei giudici etnarchici. II. i^elledissensioni che sorgessero con

.< altre genti associate. III. Nel concorrere ad assicurare a queste

« ogni lor dritto si contro i nemici esterni, si contro grinterni.

« lY . Xel cooperare aUe imprese di universale benevolenza.

ARTICULUS II.

De relalione Ecclesiae cum societate internationali

239. Positiva gentium consociatione, de qua paulo ante disserui-

mus, nalurale principium sociahtaUs ad sui maximum incremen-

tum et explicationem adducitur. Per Ulam enim actuahsetconstans

hominum communicatio,quatenus intra ordinem naturae conti-

netur et relationibus mere humanis respondet, universalis evadit,

et ideo naturalis propensio in eo genere plane cumulatur. Hinc ci-

vilis societas hac ultima perfectione et veluti complemento donata,

c regione quodammodo constituitur societatis religiosae , nimirumEcclesiae, quae universalis est et sinu veluti suo gentes omnes am-

plecUtur. Ergo oppertunum erit, tamquam pro coronide huius li-

bri, aUquid summis quasi labiis attingere de relatione et nexu, quo

ambae hae societates se invicem spectant, ut quid emolumenti unaex altera captura sit eluceat.

210. Principio quidem opus non esse arbitror de utriusque di-

stinctione quoad scopum, auctoritatem, originem, organismum at-

que alia eiusmodi sermocinari; cum quisque per se facile iudicet

ea omnia huc eUam quadrare quae in sexto capite superioris libri

de Ecclesia disseruimus respectu civilis societatis. Nam ethnar-

chia, de qua loquuU sumus, confmia naturae et praesentis vitae

felicitatem non egreditur; nec aliud revera exhibet nisiextremum

illud et veluU culmen perfecUonis, quo socialitas humana naUvamevoIuUonem in famiUa inchoatam et in civili consortio sat exple-

tam, per genUum iunctionem complet et ad plenum veluU actuni

adducit. Verum cum terrenae beaUtatis et mere humanarum rela-

tionum cancelUs conUneatur; non alUus pandit alas quam civilis

societas, cuius desUnationem veluU tutatur et perticit. Quapropter

praerogativae omnes, quas ob praestanUam finis et alUorem ori-

lURIS NATURAE 343ginem polestatis Ecclesiae competere diximus respectu Status po-litici, sartae tectaeque illi maneQt etiam respectu societatis inter-nationalis. Ne igitur iactura temporis eadem repetamus, eas liic

iterum commemorare praetermittimus. Potius nonnulla innuemus,quae in consociationem hanc gentium, praecise quatenus talis esl^ex Ecclesia proficiscuntur.

Oua in re illud primum sponte sua se ad considerandum offert,ab Ecclesia acutissimum incitamentum ad eam societatem efTor-raandam atque ad eamdem retinendam validissimum mediumexhiberi. Nam homo non solo corpore constat; sed multo magisspiritu, qui praecipuam eius naturae partem efformat. Nec ad so-cietatem ullam vere ineundam adduci potest, nisi quoad spiritumattrahatur; nec in eadem perseverabit, nisi spiritu ahis adhaere-scat. At vero quis ignorat totam actionem Ecclesiae huc intendereut animi omnium hominum, cuiuscumque regionis aut conditionissint, unitate cognitionis et amoris, et obedientiae, quasi tripUcieoque indissolubiU vinculo, invicem copulentur?

Illa profecto genus humanum non modo ab uno Deo conditum,verum etiam ab uno parentegeneratumdocet; acproinde velipsamateriaU origine considerata omnes homines cognatione devincit.Tum eos ad eumdem finem destinatos ostendit, atque ad unameamdemque societatem non modo in futuro aevo, sed etiam in prae-senti coeundam divinitus esse ordinatos tradit sub regimine et tu-tela unius supremi pastoris, qui Dei vice fungatur. Porro ad finemcommunem et simul proprium singulorumcapessendumomnibuseadem media largitur, easdem leges imponit, eorumdem bonoruradesiderium indit. Immo, quavis differentia sublata, omnes planehomines, cuiuscumque dignitatis aut conditionis sint, unius eius-demque mensae convivas consUtuit ac fraterna dilectione conne-cUt. Quare non modo principium ipsum iuncUonis atUngit, nerapeaniraum; sed innumera necUt vincula, quibus tura individua luranationes inter se arcUssirae coniungantur. Neque hoc utcumquepraestat, sed stabilitate raaxiraa, et divina utens sancUone. Ex quofit ut gentes oranes quae eius luce collustrantur et sacro igne fo-ventur, ad societatera eUara respectu temporalis fehcitaUs inter seineundara non raodo maxime alliciantur, sed quasi necessitalequadara adducantur.

241. Nec vero, sine hoc caelesU vinculo, sperari poterit interna-tionalera societatem stabilitate unquara donatura iri. Nara, cumnaliones vi Status poIiUci non saUs vividis indigentns solliciten-tur, quibus repehendis consorUura constans aliarura genUura omni-no sit necessarium; nisi alliore quodam principio se iam imrauta-

344 ELEMENTA

hililcf devinctas sentiant, stimulo carebunt etcausa, qua adeius-

modi societatem conservandam et augendam incitentur. Ex quo

facile apparet sapienlia summi Conditoris, qui ordinem superna-

turalem naturali sic innexuit, ut alter alteri opitularetur. Immoprovidentia plane mirabili sic res disposuisse videtur; utordosu-

pernaturalis, qui magis interest, veluti conditio esset, sine qua

naturalis ordo undecumque perfectus evadere non posset. Sic enim

factum est ut homines ad illum quaerendum temporariis etiam

utilitatibus impellantur.

Atque hinc etiam claret quam valde necessarius sit influxus Ec-

clesiae, ut societas internationaUs iinem attingat, propter quem a

natura instituitur, atque instrumentum efficiatur tutelae et perfe-

ctionis, non vero in medium violentiae et corruptelae degeneret.

INam cum eiusmodi societas supremum veiuti tribunal constituat,

a quo nationum controversiae diiudicentur earumque veluti sortes

pendeant; tanla autem vi instruatur, ut eidem resisti vix aut ne

vix quidem possit: summopere et maxime opportunum estut vi-

gilantia ct praesidio eius auctoritalis regatur, quae vim suamnon-

iiisi ex iustitia mutuatur, et tota quanla est ordini moraii custo-

diendo atque ampHlicando advigilat. Praeterea frequens et stabilis

nationum communicaiio, quamquam per se iuxta scopum natu-

rac ad mutuum auxilium praestandum atque moraUtatem augen-

damspectet; nihilominus vitio praesentis liominum corruptionis

facile admodum ad mores potius singularum gentium commacu-landos converti potest. Unde IHato, antiquorum sapientissimus,vel

il)sum commercium inter gentes, ne earum mores corrumperet,

aversabatur. Ut igitur tantum malum declinetur, omni cura ca-

vendum est ne falsitas vero et vitium virtuti dominetur. Id autem

aliter obUneri nequit, nisi praesidio christianae reUgionis, quae

ordinis moralis defensioniassidens turjMficatos mores iugiteremen-

dare studet, et torrentem veiuti lucis in nationes effundens, erro-

ris tenebras assidue discutit.

242. Atque ipse rerum ordo nos adducit ad rem maximi mo-

menti in hac materia considerandam, nimirum eiusmodi Catholi-

cae Ecclesiae influxum et tutelam conditionem complecti omnino

necessariam ad progressum generis humani gignendum; qui ce-

teroquin, eo influxu semoto, per societatem mternationalem nonmodo non certo haberetur, sed facile in regressum et reditum ad

barbariem converteretur. Nam mutuus nationum contactus, quo

firmior est ac latior, eo maiorem motum ipsis imprimit; tum quia

singularum gentium cognitionem et proinde desideria dilatat, tum

quia earumdem veluti concursum creat, et sociarum additamento

lURIS NATURAE 315

vires cuiusque maximopere amplifical. At motus, ut in bonum,sic etiam in malum ferri potest; concursus vero plurium facile ad

debiliores conculcandos et proterendos adducit. Ulrumque brevi-

ter enucleabo;postquam progressus ideam a faliacia quorumdam

liberaverim.

Sunt non pauci pantheisticis deliramentis imbuti, qui motum ge-

neratim acceptum cum progressu confundunt ; ac, modo societas

utcumque incitetur, eam progredi arbitrantur. Quem errorem ut

tueantur, aliud absurdum addunt: progressum esse fatalem natu-

turae tiumanae, ac non posse humanitatem, nisi progrediendo,

moveri. At id mirum est quantopere a veritale deliret.

Ut enim experientiam 'omittam, quae saepe contrarium testata

est { siquidem cultissimas olim gentes saepe in profundam bar-

bariem corruisse cospicimus)

; certe nulla sunt rationis princi-

pia, quae illorum opinioni faveant, sed ei potius valde adversantur.

Psam etsi iuxta Leibnitii effatum, praesens genitum ex transacto

gravidum sit futuri; tamen id non aliud importat nisi causas et

effectus inter se sic connecti, ut lii semper in illarum proxima di-

spositione rationem sui sufficientem inveniant. At nequaqnam in-

cludit nec includere potest necessitatem assidue deveniendi ad

meliorem statum ita, ut futurum transacto iugiter praestet.

Atque id verum est etiamsi a libertate humana cogitationem ab-

strahamus, cum optime contingere possit ut causae etiam neces-

sariae propter effoetas vires, quaeassiduitate actionisdebilitentur,

aut propter alia impedimenta quae forte intercidant, effectus gi-

gnant deteriores. Quod confirmatur analogia naturae corporeae: in

qua res non paucae statim post nativitatem arescunt aut grada-

tim corrumpuntur , ceterae vero omnes postquam ad maturita-

tem pervenerint, continuo tabescere, atque ad dissolutionem et

mortem pedetentim decUnare occipiunt.

Ouid vero dicendum erit, si libertatem addamus, qua ut indivi-

dua sic etiam nationes quodammodo et lotum humanum genus in-

struitur ? Profecto mutabile ingenium huius causae, quae proprie

actiones hominis elicit et ipsum influxum causarum naturaUum

aliquatenus moderatur, tliesim adversariorum omnino diruit. Li-

bertas enim humana ut in bonum, sic etiam in malum flecti po-

test; ac licet homo vi naturae perfectibilis sit, tamen hanc naturae

ordinationem saepe frustratur.

Nec meUus quidquam is proficeret, qui ad necessitatem progres-

sus tuendam divinam providentiam in medium afferret. Haec

enim licet omnia sapientissime disponatac fortiterhnem atlingat;

16*

3iG

'

elemen-Ta

noa tamen in eireclibus suis conceptum suppeditat catenae cuius-

dani, in qua posteriores anniili superioribus semperantecellant ^.

Ad rem itaque venienles observamus in primismotum alium es-

senaturae consentaneum et bonum, alium veromalum etnaturae

di(Torniem. Id patet lum respectu intellectus, tum respectu volun-

tatis. Respectu quidem inlellectus; propterea quod non ita verita-

li mens liumana coniungitur, ut ab ea delirare nequaquam possit;

sed saepe dum a naturae principiis novas deducliones derivare

satagit, falsum offendit sive propter legitimae ratiocinationis ca-

rentiam sive propter admixtiouem erroris quo in ratiocinando tur-

])etur. Quibus praeposteris illalionibus sic quandoque tenaciter

iidbaeret; ut ipsam amittat vel saltem obscuret evidentiam princi-

l)iorum. Respcctu vero volunlatis; quia haec etsi innato pondere

inbonum feratur, tamen bonum hoc esse potest vel reale vel ap-

parens, et eiusmodi ut sensibus non rationi respondeat. Si igitur

aut opinionis errore aut hbertatis abusu voluntas ad eiusmodi fal-

lax bonum amplectendum se inclinet; motus quidem habebitur,

sed qui non progressum sed regressum constituat.

Ut igitur pernicies haec vitetur, necessariumeritpraesidiumlu-

ois cuisdam non defecturae, quae inteUigentiae opituletur;quae-

que dummentem ad novas verilates detegendas incitat, principia

Ftabiliter tuealur, et errores, qui ratiocinationis decursu offendun-

-1 \<\ rcni Kosniinius: " Non pno no ancn provarsi, sic ille ait, a priori il pro-'

grcsso necossario nel bone ricorrondo al suporiore {roverno di una tlivina prov-

<i videnza. Porcioccho innanzi Iratto, (onvorrebhc avcr dimostrato chc il detlo pro-

gresso sia cio che vi possa avcro di piu eonforme alla somma sapienza ed alla

< soninia bouta , con cui la provvidenza guida tutti gli avvenimonti. Ma benche

* pionamentc da r.oi s'accordi cho il tulli) insieme degli cvouti debba essore la

<' roalizzazionc di un disegno sommaaiento sapieute e sommamente buono, tuttavia

(' non avvi nulla di cosi gratuito c[uando raffermare che il supposlo pro^resso

< continuo nel bene sia appunto il modo raigliore di realizzare quel sublime di -

< sogno. Piultosto scorgesi iu un talo assorire la cortezza del vedere doll^ uomo,

i< clie non abbraccia tutto cio che avviene se non per parti succodeutisi le nne le

< aUro e non nol tutto ultimato e compito. Onde non sa immaginarsi miglior cosa

f- cho quolla di dovor vedere gli anelli dclia catona dolle cose che gli passano di-

<i nanzi agli occhi resi piii belli e piii perfotli per quel brcve tempo che egli li ve-

< de. Tutt'altro 1' Esserc suprcmo, il qualc avendo per iscopo non gia gli stati

«I passeggieri delle cose, ma uno stato finale ottimo. opera c governa le cose in

<i niodo che quelli stati passeggieri dobbano finalniente addurrc per risultamento

«I uno stato ullinio delle coso non piii perituro di porfolta bellozza e porfoziono ; e

< pero la sapienza sua non 6 legata a! puorilc sistema dol progresso, che riduce

«1 ogai bene al crescero in porfezione di quegli stati trausitorii dellc cose che pur

<i noH hanno un vero prczzo in se, ma solo relativamentc allullinio , a! qualc

<i sorvono come mczzi. » Della socield c del suo fme 1. \, c. 20.

ITJRiS NATURAE Zil

tiir, stalim agnoscat et reiiciat. Ex parte vero volimtatis reqiiiritur

causa quaedam potentissima,quae dum illi desiderium altioris

honi sempef ingenerat, vires addat, quil)us facile malum caveri et

ad maiorem perfectionem tutum iter percurri possit. Haec autem

nonnisi a divina religione praestantur. Ea enim dumtaxat ex una

parte liomini proponit verum et bonum inOnitum non modo vesti-

gandum *, sed etiam possidendum 2 atque imitandnm 3. Quare ca-

pacitatem tum intellectus tum voluntatis maxime amplificat atque

calcaribus urget, ut semperad altiora nitatur. Ex altera vero parte

propter infallibilitatem,qua in Catlioiica Ecclesia a Ctiristo donata

est, errores omnes iis veritatibus adversos, quibus vita intellectus

humani continetur, sua auctoritate repelbt; tum vi graliae, quamanimis infundit, activitatem voluntatis longe potentiorem efficit

ad sensuum et rerum externarum illecebrasretundendas.

Hinc mirum esse nondebet, si apud gentes divina hac religionc

donatas progressus adeo constans et securus appareat, ut fere ef-

fectus quidam necessarius videatur ^. Nec vero ulla gens penitus ad

barbariem redire poterit; nisi ante rehgionem hanc penitus exue-

rit, ab eiusque luce se omnino subtraxeril. Quamdiu enim id non

fiet , semper germen aliquod veri et boni in gente illa subsistet,

quod vitam aliquam impartitur, quodque iterum reflorescere ac

vires suas exerere sensim sine sensu contendit.

AUerum vero, quod dixi, non minori evidentia clarescit. Nam si

homines philautiae invitamentis abduci se sinant, studiorum con-

cursu non ad unum et generale bonum conspirabunt, cuius omnes

sint participes; sed assidue divertent inter se, atque ad propriam

utiUtatem omnia revocare adlaborabunt. Quapropter, quo magis

inter eos mutua augescit communicaUo; eo dissidiorum et confli-

ctuum crescit occasio, inquibus nonnisi potentiores callidioresque

superabunt. Ut igitur turpitudo haec et veluU pernicies societaUs

humanae decUnetur, summopere necessaria est tutela et auctoritas

divinae iUius religionis, quae tota quanta est in dilectione fundatur,

ac perpetuum bellum individualismo et pUilautiae indicens animos

caelesUs caritatis igne assidue fovet et dilatat.

i « Haec est autom vita aet^rna, ut cognoscant te solum Denm vet-um et quem

« misisti lesum Christuni. » Ioann. 17.

2 « Ego ero nierces tua magna niniis. » Gen. 15.

5 (I Estotc ergo vos perfecti sicut et Pater vestcr caelestis perfettus est. »

IMatth. v>.

4 (' Amhulabunt gcntes in hiniine tuo et regcs in spleudore ortus tui.

h. GO.

FINIS lURIS NATURAE

CONSPECTUS

CAP. I.

Art I.

Art. II.

Prop. I.

Prop. II.

Prop. III.

Prop. IV.

Art. III.

Prop.

CAP. II.

Art. I.

Prop. I.

K/J=g<Oo-

Praefatio pag. vIntroductio )> 1

Art. I. De Moralis scientiae utilitate et praestantia . » ibi

Art. II. De distinctione inter Ethicam et Ins Natiirae . » 3

Art. III. De fonte , ex quo huius scientiae principia hauri-

untur » 9Art. IV. Rerum tractandarum partitio »14

ELEMEXTA ETHIGAE

De actione humana generatim prout moralis est » 17

De fine operationis humanae n ibi

Unde homo ad operandum moveatur . . . » ibi

De obiecto felicitatis humanae ....... 24Voluptas nequit esse supremum hominis bonum » 26Sapientia et virtus nequeunt esse ultima et suprema

hominis felicitas »27Nec complexus voluptatis cum sapientia et virtute

esse potest supremum hominis bonum ...» 28Supremae felicitatis obiectum aliud esse non potest

nisi Deus ........... w 29

Solvuntur difficultates » 30

De Destinatione hominis in hac vita . ...» 35

Hominis destinatio pro hac vita in ordine morali

procurando sita est »36De facultatibus quae ad actum humanum eliciendum

concurrunt »41De interna bonitate vel malitia actionum humana-rum » ibi

Actionum humanarum moralitas non pendet ab opi-

nione populorum . » 42

71

350 CONSPECTUS

Prop. II. Moralitas non procedit a legibus humanis . . » 43

Prop. III. Naturalis actionum moralitas a libera Dei voluntate

non pendet » ibi

Prop. IV . Actionum humanarum moralitas immediate pendet

ab ordine obiectivo rerum per ratwnem apprehen-

so^ mediate vero ab ordine divinae sapientiae et

bonitalis »44Conditiones sine quibus actus moralis non datur » 40

Solvuntur difjicultates . .

'» ibi

Art. II. De facultate qua actionum moralitatem internosci-

mus »49Art. III. De facultate actum morale eliciente et de partitione

actus moralrs »53Art. IV. De imputabilitate actionum et de ratione meriti vel

demeriti j< 5S

Art V. De passionibus »63Art. YI. De Habitibus »69GAP. III. De norma et principio obligationis actionurii huma-

narum »

Art. T. De conceptu et existentia legis naturalis . . » 72

Prop. I. Exstat in homine lex naturalis »74Prop. II. Autonomia rationis , quam adstruunt rationaUstaey

insania est »76Prop. III. Admitti debet lex quaedam aeterna . ...» 78

Solvuntur obiectiones »80Art. II. De sanctione legis naturalis »81Prop. 1- Lex naturalis sanctionem aliquam necessario sibi

vindicat »82Prop. II. Sanctio legis naturalis futuram vitam respicere de-

bet »83Prop. III. Praemium bonis et poena impiis retribuenda consi-

stit potissimum in consequutione vel amissione

ultimi finis »84Solvuntur difficultates » 85

Art. III. De proprietatibus legis naturalis eiusque funda-

mento ...» 87

Prop. Lex naturalis est immutabilis, universalis , aeterna

et legis positivae fundamentum » ibi

Solvunlur difficultates . »88Art. IV. De primo et universalissimo legis praecepto . » 91

Art. Y. De appUcalione legis ad casus peculiares , seu d«

conscientia , »97

CONSPECTUS 351

ELEMENTA lURIS NATURAE

Prologus »103

LlBER L his individuale »107

De iure et officio generatim » 108

De notione, divisione et proprietatibus iuris . » ibi

De natura et partitione officiorum . . . . »113

De necessitate eximente ab officio »119

De officiis hominis erga Deum »122

De religione generatim, et potissimum prout cultum

respicit internum » IDX

De necessitate cultus externi ...-..» 126

De debito amplectendae revelationis . . . . »131

De officiis hominis erga seipsum »136

De officio perficiendi seipsum quoad animum . »137

De officio tuendi corpus et polissimum de pravitate

suicidii » J4Z

De iure iniustam aggressionem repellendi » . » 146

De officiis hominis erga alios »151

De officiis absolutis ........»» 152

De iure proprietatis » 15o

lus stabilis proprietatis non oritur ex pacto . »159

Jus stabilis proprietatis non oritur ex legibus civi-

libus "16^

lus acquirendi stabilem proprietatem immediate ori-

tur a natura " ^^'^

Factum priynigenium, quod ius proprietatis deter^

minat^ est humanae activitatis exercitium . »163

Res propriae possunt a parente filiis haereditate

transmitti ' " ^"^

Solvuntur difficultates »165

Art. III. De contractibus " 169

LlBER IL lus sociale * 1 '7

Introductio » ibi

CAP. I. De societate domnstica »181

Art. I. De natura matnmonii " 18-

Art. II. De mutuis coniugum officiis » 186

ART. IIL Deindissolubilitale matrimonii » 189

Art.1V. De relatione matrimonii cum potestate civili . » 12

Prop. Matrimonium, exceptis effectibus mere civilibus, in

ceteris potestati civili non subditur ...» 193

cap. I.

Art. I.

Art. IL

Art. III.

cap. II.

Art. L

Art. U.

Art. IIL

CAP. IIL

Art. I.

Art. II.

Art. III.

CAP. IV.

Art. 1.

Art. II.

Prop . L

Prop.11.

Prop . IIL

Prop .IV.

Prop . V.

352 CONSPECTUS

Solvuntur difficultates »105Art. V. l^B officiis parentes inter et liheros . . . . »197Art. VI. De societate herili »201

CAP. II. De natura civilis societatis » t04

Art. I. De naturali hominis societate » 205

Opinio nobbesii » 206

Opinio Rausseavii » 208

Prop. Homo socialis est natura sua ....... 209

Solvuntur difficultates »212

Art. II- Quid naturalem socialitatem hominis ad actum re-

ducat »214x\rt. III. De scopo societatis civilis , »217

Prop. I. Scopus civilis societatis reponi nequit in mutua co-

arctndone et harmonia libertatis . . . . »219

Prop. II. Scopus politicus est ordo exterior^pro communi pro-

speritate sociorum, interno moralitatis ordine in-

formatus » 222

ArT, IV. De structura societatis civilis » 223

I. Elementa essentialia societatis sunt multitudo et

auctoritas, seu subditi et superior . ^ . . » ibi

II. Multitudo socialis proxime non constat indivi-

duis separatis sed familiis » 225

III. Constitutio naturalis societatis debet esse orga-

nica non mechanica » 226

CAP. III. De suprema potestate civili » 227

Art. I. De origine supremae potestatis .,...» 22J

Prop. I. Theoria Rousseavii civilemauctoritatemexconlraciu

derivans absurdissima est » 230

Prop. II. Civilis potestas per se spectata a Deo immediate pro-

cedit ^ » 232

Prop. III. Subiectum primitivum et naturale potestatis non est

ipsa multitudo seu populus » 234

Prop. IV. Causd^, quae subiectum politicae auctoritatis deter-

minat, per se est ius praevalens,per accidens est

eonsensus » 235

Art. II. NonnuUa enodantur quae contra propositam doctri-

nam obiici possent , . « 238

Art. III. De diversis regiminis formis .,.»..» 243

Art. IV. De recenti regiminis forma, quam repraesentativam

vocant » 248

Pfop. Recens forma regiminis repraesentativi continuatum

est mendacium et perpetua eontradlctio . , »259

CONSPECTUS 353

Art. V. Quibiis modis siimma potestas transmittatur . » 252GAP. IV. De supremaepotestatis exercitio •....» 256Art. I. De potestate legislativa » 257Art. II, De potestate executiva » 262Art. III. De potestate iudiciaria » 266Art. IV. De separatione functionum politicae potestatis » 273Prop. L Si tria illa munia auctoritatis quoad exercitium

considerentur , separata subiecta exigunt,quibus

insideant ».,..» 274Prop, II. Si functiones illae auctoritatis non quoad exercitium^

sed in radice et fonte spectentur , unitatem subie-

cti postulant » ibi

Solvuntur difficultates » 275GAP. V. De imperantium ac subditorum officiis ...» 278Art. I. De subditorum officiis » 279Art. II. De supremi imperantis officiis » 284GAP. VI. De societate religiosa » 290Art. I. De natura societatis religiosae * » ibi

Art. II. Da iuribus Ecclesiae » 298Art. III. De mutuis relationibus Ecclesiam inter et Statum

politicum : . » 305

LiBER III. lus internationale seu gentium . . »313Introductio . . . • » ibi

GAP. I. De pacificis relationibus nationum . . . . »315Art. L De mutuis nationum officiis »316Art. II. De commercio » 322Art. III. De foederibus et iure legationis . ., , . . » 324GAP. II. De bello »329Art. I. De natura et iustitia belli » 330Art. II. De officiis in bello et post bellum servandis . . » 334GAP. III. De sociali unitate gentium » 336Art. I. De nalura et indole socialis unitatis gentium . » ibi

Art. IL De relatione Ecclesiae cumsocietate internationali » 3'r2

riNis conspectus.

IMPRIMATUR

Fr. D. BuTTAONi Ord. Praed. Sac. Pal. Apost. Mag-

IMPRIMATUR

Fr. A. LiGi Bussi Archiep. Iconieii. Vicesgerens.

Date Due

Demco 293-5

B5655I4|l857x

r:5

/^W/.*,6ae<:^J^

^r-w

STACKS B3633.I4 1857x vol. 3

Liberatore, Matteo,Institutiones philosophicae

3 5282 00158 4773

•flv'^'^^*-».'''^-"•

*^n

^Mi'

>/'^.

v^ • ?

i;^