GUNUMUZDE •• •• •• AILEisamveri.org/pdfdrg/D169931/2007/2007_SULEYMANOVE.pdf · 2015-09-08 · Evlilik karan ve Eş seçimi Azerbaycan'da evlilik kararında ve eş seçiminde

tb3 3J \

•• •• •• • GUNUMUZDE AILE

(FAMILY IN THE WORLD AND IN TURKEY)

Uluslararası Aile Sempozyumu International Smposium on Family

02-04 Aralık/ December 2005 Eresin Topkapı Hotel/İstanbul

'1'tiflHy6 Pllyıtnet v aKTı lııliim Ai'a~tırımıları Merkezi

İstanbul 2007

KUtUphanesi

Dem. No: ~At;g9.>31

Tas. No: 3ö\·4'2-GlSN.A

{ED ~

ENSAR NEŞRİYAT Ticaret Anonim Şirketi

ISBN: 978-9944-152-84-6

İSLAMi İLİMLER ARAŞTIRMA V AKFI Tarhşmalı İimi Toplantılar Dizisi: 49

Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantılar Dizisi: 11

KitabınAdı

Günümüzde Aile

Editör Prof. Dr. Ömer ÇAHA

Yayın Öncesi Hazırlık Dr. İsmail KURT

Seyit Ali TÜZ

SonOkuma Sadık ÇELENK

Kapak Düzeni Erhan AKÇAOGLU

Baskı

Step Ajans 0212 446 88 46

1. Basım Nisan2007

isteme Adresi Ensar Neşriyat Tic. A.Ş.

Süleymaniye Cad. No: 13 Süleymaniye 1 İstanbul Tel : (0212) 513 43 41 Faks : (0212) 522 46 02

www.ensamesriyat.com.tr

SOSYO-KÜLTÜREL DEGİŞİM SÜRECiNDE

AZERBAYCAN AİLESİNİN ÖZELLİKLERİ

Dr. Ebiilfez SÜLEYMANOV"

Bilindiği gibi aile, içinde yer aldığı toplumun şartlarından yani dış çev

reden etkilenen ve kendisi de dış çevreyi etkileyen bir sosyal kurumdur. Bu

etkileşim, toplumun yaşadığı sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasal değişim

Ierin kısa sürede aileye de yansımasını kaçınılmaz kılmaktadır. Özellikle gü

nümüzde " global kültürün" etkisi, tüm dünyada aile fertlerini doğrudan et

kileyen ve aile içi kültür değişmelerini hızlandıran önemli bir faktör olarak

ortaya çıkmaktadır.

Azerbaycan toplumu, özellikle sosyo-kültürel açıdan önemli bir değişim

süreci yaşamaktadır. Bu süreç içinde Azerbaycan ailesine has bir takım özel

liklerin de değişime uğraması kaçınılmazdır. Bir yandan siyasi ve ekonomik

sistemdeki değişmeler, diğer yandan kitle iletişim araçlarının etkileri aile ya

şantısını da etkilemekte ve bu etkileşim artık çok hızlı olmakta

dır.Azerbaycan"ın sosyal yapısında ortaya çıkan bu değişmeler karşısında

aile yapısı güçleniyor mu, zayıflıyor mu?

• Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Felsefe, Siyaset ve Hukuk Araştırmalan Enstitüsü Sosyoloji Bölümü

530 GÜNÜMÜZDE AİLE

Bu tebliğimizde Azerbaycan' da aile kurumu ana hatlanyla çözümlen

ıneye -çalışılmıştır. İlk başta Azerbaycan" daki aile biçimlerinin sınıflamlan yapılarak, bu aile biçimlerinin özellikleri, yaygınlık dereceleri, ailede evlilik

karan ve eş seçimi, akraba evliliği, ailede otorite örüntüsü, ailede kan-koca

ilişkisi, erkek çocuğun değeri gibi konular üzerinde durulmuştur.

İkinci aşamada sosyo-ekonomik değişme sürecinde Azerbaycan aile ya

pısında meydana gelen yeni değişmeler ve bu değişmeleri meydana getiren

faktörler (nüfus yapısında meydana gelen değişmelere, iç ve dış göçler, yok

sulluk, kitle iletişim gibi faktörlerin aile yapısında meydana getirdiği

değışmeler vs) üzerinde durulmuştur.

Tebliğimizin ana kaynağını Başbakanlık TİKA uzmanı ve Azerbaycan

Kafkas Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi eski dekanı Dr.Eyüp

Zengin"le ortaklaşa gerçekleştirdiğimiz "Azerbaycan Aile Yapısı Araştırma

sı"nın verileri teşkil etmektedir.Bu araştırma hızlı değişim süreci yaşayan

toplumumuzda, toplumun en küçük ve temel birimi olan aile kurumunun

yapı ve özelliklerini tesbiti amacıyla 2003 yılında yapılmıştır. Şüphesiz aile

yapısındaki özelliklerin tesbiti, genel toplumsal yapıyı değerlendirmeyi de kolaylaştıracaktır.

Azerbaycan genelinde, yedi bölge esası ve kır-kent ayrımı örnekiemi ile

1500 hanede uygulanan ve ülke geneline ağırlıklandırılan araştırma ülke ge

nelinde aile ve toplum hayatına ilişkin geniş kapsamlı bir saha çalışması ol

ması bakımından bir ilktir. Araştırmada ele alınmış temel sorun alanlan şun

lardır: Demografik özellikler, aile içi ilişkiler, kuşaklararası ilişkiler, kimlik

ve imaj sorunlan, uyum ve entegrasyon, eğitim-öğretim sorunlan, çalışma

hayatı, tüketim ve tasarruf alışkanlıklan vb. Bu ölçekte bir araştırma ile aile

yapımızın temel özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Azerbaycan"ı temsil

etmek üzere seçilen bir örnekleme modeli tekelinde toplam 1500 görüşmenin

verilerine dayanmaktadır. Örnekleme modelinde yer alan değişkenler, coğ

rafi bölgeler, kent-kır ayrımı ve hanelecin sosyo-ekonomik statü gruplan olarak ele alınmaktadır.

SOSYO-KÜLTÜREL DEGİŞİM SÜRECiNDE AZERBAYCAN AİLESİNİN ÖZELLİKLERİ 531

Ailenin dünkü durumunu bilmek, değişimleri izlemek için şart olmak

tadır. Ancak bu sayede; ailedeki değişimi analiz etmek, ailedeki değişime

neden olan veya neden olacak faktörleri incelemek ve aile refahını arttırıo

yönde alınacak önlemlerin gerçekçi olmasını sağlamak mümkün olacaktır.

Azerbaycan ailesinin dünden bugüne nereden nereye geldiğini olumlu ve

olumsuz değişik boyutlarıyla tahlil edebilmek için elimizde önceki yılların

verilePinin olması gerekir. Maalesef Azerbaycan ailesi üzerine uzun dönem

böyle bir çalışma yapilınamıştır. Daha çok etnografik araştırmalar var. Bu

yüzden de araştırmadan elde olunan verileri değerlendiriken daha önce ya

pılan araştırmalarla karşılaştırma yapamadığımızı üzülerek belirtmek gere

kir.

Azerbaycan' da Aile Biçimleri Oranı

Azerbaycan' da aile biçimlerinin oranıyla ilgili yapılan çeşitli araştırma

lar ve bu araştırmalardan elde olunan veriler, Azerbaycan' da çekirdek aile

biçimin yaygın olduğunu göstermektedir. Ana-baba ve çocuklardan teşekkül

eden çekirdek aile tipi bölgeler arasında küçük farklılılar göstermesine rağ

men ülkemizde yaygın durumdadır.

Azerbaycan Aile Yapısı araştırmasına katılanların verdiği cevaplara gö

re ailelerin %60,2" si anne-baba ve çocuklardan oluşan çekirdek aile yapısına

sahiptir. %32,2"ünde büyükanne ve büyükbabanın da yer aldığı görülmek

tedir. Ailelerin %7,9"unda başka akrabalar da yaşamaktadır.{1, s.)

Azerbaycan' da aile yapısını anlamada çok öneınli bir gösterge de ülke

deki toplam hane sayısı ve hane başına düşen kişi sayısıdır. 1999 yılı Genel

Nüfus Sayımı sonuçlarına göre, Azerbaycan' da toplam hane sayısı 1 milyon

279 bin adet olarak saptanmıştır. Toplam nüfusun hane sayısına bölünmesi

ile elde edilen ortalama hane halkı büyüklüğü ise 4.7" dir. Bir başka deyişle

Azerbaycan' da ortalama olarak her ailedeki fert sayısı 4,7 kişidir .(2, s.34)

Bugünkü gün Azerbaycan' da 1000 erkeğe düşen kadın sayısı 1048" dir.

Son 5 yılda ülkede ortalama 116.000 çocuk başka bir değişle her gün yaklaşık


olarak 318 çocuk doğmaktadır.2002 yılında ülkede doğum oranı 1000 kişiye

14 çocuk olarak denk gelmektedir. (2, s.15)

Piyasa ekonomisi şartlan albnda çocuğun doğması yeni ekonomik yük getireceyi endişesiyle karşılanmaktadır.Ülke nüfusunun önemli bir bölümü

nün gelir düzeyinin düşük olması, elverişsiz yaşam şartlan bu sebepler ara

sında zikredilebilir. Bu yüzdende daha önceki yıllarla karşılaştırdığımızda

kadınlarda doğurganlık oranı bir haylı düşük olduğu görülmektedir. Daha

önceki yıllarda 6-7 çocuklu ailelere sık-sık raslandığı halde bugün ailelerde

veliler 1-3 çocukla yetinmek zorunda kalıyorlar.Bunun sebepleri arasında

çocuğu yetiştirme ve büyütme masrafları, gösterilmektedir.

Ailelerin Kuruluşu, Boşanma ve Evliliğe Bakış

Ülkemizin toplumsal yapısının esasını teşkil eden, ülke ekono~sinin

gelişmesinde başlıca rol oynayan ailelerin sayı giderek artmaktadır.Bu husus

istatistiklerde de kendini göstermektedir. Sosyoloji araştırmaların sonuçla

rından da görüldüğü gibi gençler karşılıklı sevgi, çıkar ve fikir biriiyi esasın-

. da evlilik yapıyorlar.Bununla birlikte istatistik bilgiler boşanmaların sayısın

da arhş olduğu gözleniyor.

Tablo-1: 1990-2002 Yılları Arasında Evlenme ve Boşanmaların Sayısı

Nikahlann Sayı Boşanmalann Saıy

Yıllar Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy 1990 73119 37748 35371 14040 13210 830 1991 74378 35852 38526 10679 9160 1519 1992 68740 32962 35778 9465 7946 1519 1993 60028 29689 30339 6564 5552 1012 1994 47147 23796 23351 6256 5465 791 1995 43130 21478 21652 5669 4819 850 1996 38572 20037 18535 5598 4718 880 1997 46999 23293 23706 5806 5088 718 1998 40851 20322 20529 5657 4659 998 1999 37382 18799 18583 5013 4028 985 2000 39611 19994 19617 5478 4332 1146 2001 41861 22927 18934 5382 4341 1041 2002 41661 22438 19223 5738 4726 1012

Kaynak: Azerbaycan Devlet İstatistik Kurumu

SOSYO-KÜLTÜREL DEGİŞİM SÜRECİNDE AZERBAYCAN AİLE!:! İNİN ÖZELLİKLERİ 533

Evlilik karan ve Eş seçimi

Azerbaycan'da evlilik kararında ve eş seçiminde son kararı kirnin verdi

ğine göre, evlenme karan ve eş seçimi şekilleri arasında iki şekil yaygındır

1. Evlenecek olan erkek veya kızın istekleri göz önünde bUlundurularak, . ailelerin karşılıklı olarak evliliği kararlaşhrması,

2. Eş seçimini gençlerin kendisi seçmesi ve evlilik karan konusunda aile

lerin onayının alınması,

Ana-baba rızası olmadan gençlerin bir-birini seçmesi ve evlilik karan

vermesi durumuna çok az rastlanmaktadır. Aile içerisindeki diğer akrabalar

ve ailenin kadın üyeleri de bu kararın alınmasında etkili olmaktadırlar. Özel

likle geniş ailelerde bu durum yaygındır.

Evlenecek kişilerin yaş seviyesi arttıkca ailelerin eş seçiminde daha etkili

olduğu görülmektedir. Çalışmak amacıyla uzun süre yurt dışında bulunan

erkeklerin (Son dönemlerde bunların sayısında önemli bir artış gözlenmektedir) evliliklerinde ailelerin, özellikle kadın üylerinin (ana, kız kardeş, hala,

teyze) etkili olduğu gözlenmektedir. Fakat bu durum ileride aile içi etkile

şirnde önemli sorunların meydana gelmesine sebep olmakta ve hatta boşan

malara yol açtığı da görülmektedir.

Ülkemizde özellikle kırsal alanlarda önce yakın veya uzak akrabalarla,

bu mümkün olmadığı taktirde aynı topluluk içerisinde kız alıp verme yaygın

bir gelenektir. Bunun nedenleri olarak akraba grupları arasında yeni ve ya

kın ilişkilerin kurulması, akrabalar arasında mevcut ilişkilerin daha da güç

lendirilmesi, evlilik yoluyla mirasın parçalanmasını önlemek gibi sebepler

gösterilebilir. Diğer taraftan yakından tanman ailelerin çocuklannın namus

ve karakteri hakkında doğrudan doğruya bilgi edinmenin mümkün olması

akraba evliliğini teşvik eden bir başka sebeptir.

Akraba evliliğinin yaygınlık derecesi bölgelere göre farklılık göstermek

tedir. Akraba evliliğinin daha çok Azerbaycan"in kuzey kesimlerinde


(%31,0) yaygın olduğu görülür. Nalıçıvan (%26,9), Bakü (%28,4) ve Güney .

bölgesinde (%23,0) de akraba evliliğinin oranı diğer bölgelere göre yüksektir.

Fakat son zamanlar akraba evliliğine toplumun değer yargılarında ö

nemli bir değişikliğin meydana geldiği gözlenmektedir.

Bu konudaki ·değişme eğilimlerinin sebeplerini birkaç noktada toplaya

biliriz.

a. Genç kuşağın yakın akraba ile evlenmek istememe eğilimleri görül

mektedir. Bu tür evliliğin sakıncaları da esasen araştırmada gençler tarafın

dan belirtilmiştir.

b. Baldız ve kayınbiraderle evlenme biçimlerinde de evlenecek gençler

eskiden anababalarının isteği ile evleniyorlardı. Fakat şimdi gençler bu ko

nuda diienmeye başlamıştır. Onlar istemezse ya evlilik gerçekleşmiyar ya da

evlenınişlerse evlilik yürümüyor.

c. Büyükler de artık yakın akraba ile evlenmeleri gençlerin isteğine bı

rakmaya başlamışlardır. Oğlumun ya da kızıının gönlü varsa evlendiririm

diyorlar. Nitekim Azerbaycan Aile Yapısı araştırmasında ebeveynlere, ço

cuklarının dayı, teyze, amca, hala çocuklarıyla evlenmesi konusunda düşün

celeri soruldukcia "Kesinlikle karşıyım" (%21,9)ve "Hoş Görmüyorum"

(%22,2) (1, s. 49) cevabını verenlerin oranının bir hayli yüksek olması, son

dönemlerde akraba evliliğine karşı bu tutumun kanıtıdır.

Bunun en önemli nedeni gibi akraba evliliği yapan çiftler arasında an

laşmazlığın ve bunun neticesinde boşanmaların sayının çoğalmasını göstere

biliriz. Bu durum hem evli çiftler açısından ve aynı zamanda akraba grupları

arasında önemli sorunların meydana gelmesine sebep olmaktadır. Özellikle

kendileri akraba evliliği yapan ebeveynlerin bu tür evliliğe karşı olması bu

açıdan düşündürücüdür. Ebeveynlerin bu tür evliliğe karşı olmasının bir di

ğer sebebi gibi akraba evlilikleri yapan çiftierin çocuklarında gözlenen irsi

hastalıklardır. (%8,1) (1, s. 18)


Akraba evliliğine karşı olmanın bir diğer nedeni ileride ortaya çıkabile

cek akarahalararası sorunlar gösterilemktedir. Nitekim evde bir anlaşmazlık olduğunda (dövülme, kötü söz) kız hemen annesine uğrayıp durumu bil

dirmekte, o zaman da onlarla kırgınlık doğmaktadır.

d. Artık, tercih nedenleri olarak, karşı tarafın durumunun iyi olması ve

gençlerjn birbirlerini sevmesi gibi hususlara önem verilmektedir.

İlk Evlenme Yaşı

Azerbaycan yasalarına göre evlenme yaşı erkekler ve kadınlar için 18

olarak belirlenmişti.

Azerbaycan' da özellikle kırsal kesimlerde özellikle kızlar arasında son

dönemler yasal evlenme yaşının altında erken evlenmelere rastlanmaktadır.

Devlet İstatistik Kurumunun verilerine göre Azerbaycan' da erkelerin

evlenme yaşı ortalaması 23, kadınlar için 21 olarak belirlenmişfu. Kırsal yö

relerde evlenme yaşının kentlere göre düşük olduğu görülmektedir.

Tablo-2: 1990-2002 Yılları Arasında Evlenme Yaşları

Evlilik Yapaniann Orta Yaşı İlk Evlilik Yapaniann Orta Yaşı

Yıllar Kadın Erkek Kadın Erkek 1990 27,4 24,3 26,2 23,2

1991 26,8 23,3 26,2 22,9

1992 26,7 23,2 25,9 22,7

1993 27,0 22,8 25,9 22,3

1994 27,3 22,9 24,2 22,3

1995 27,5 23,0 26,5 22,9

1996 28,0 23,3 26,6 22,6

1997 28,0 23,2 26,8 22,6

1998 28,1 23,3 26,6 22,6

1999 28,4 23,5 27,1 22,9

2000 28,4 23,6 27,3 23,1

2001 28,4 23,6 27,3 23,1

2002 28,6 23,8 27,6 23,4

Kaynak: Azerbaycan Devlet İstatistik Kurumu


Azerbaycan Aile Yapısı Araşhrmasıda Sizce en uygun evlenme yaşı kaç

olmalıdır? sorusuna %37 kızlar için en ideal evlenme yaşının 20, %54 erkek

ler için en ideal evlenme yaşının 25 olduğunu belirtmişler.

Azerbaycanda ilk evlenme yaşı aile biçimlerine göre değişmektedir. A

taerkil geniş ailede ilk evlenme yaşı, çekidek aileye göre daha küçüktür.

Üzerinde durulması gereken bir diğer konu son dönemlerde gelir du

rumlarına göre evliliklerin giderek çoğalması Ebeveynlerin çocukarını ev

lendirirken toplumsal statüsü kendisine denk olan ailelerin evlatlarını tercih

ettikleri görülmektedir.Toplumun üst tabakasında görülen bu evlilik türü

giderek yaygınlık kazanmaktadır.Bu durum sosyolojik açıdan bir diğer ö

nemli tarafı tabakalaşmanın bu şekilde dah_a da artma eğilimi göstermesidir.

Bir diğer önemli konu yabancılarla evliliğin son dönemleryaygınlık ka

zanması.Bu açıdan özellikle kızlar arasında yabancılarla yapılan evliikierde

görülen artışdır.Bu da küreslleşmenin aile yapısı üzerindeki etkisi gibi de

ğerlendirilebilir. Oysa özellikle Sovyet döneminde Türk ve müslüman kızla

rın gayr-i milletlerle evlenmesi erkelere göre çok az görülen bir durumdu.

Sovyet döneminde Azerbaycan" has milli kültür özelliklerinin korunmasın

da bunun önemli yeri ve rolü vardır.

Burada parantez aÇarak bu yönde Sovyet döneminde yapılan uygulama

lara değinmek gerekir. Sovyet döneminde karışık evlilikler Sovyet yönetimi

tarafından teşvik ediliyorqu. Nitekim Sovyetler Birliğinin kuruluş dönemle

rinde her kırk evliliğin sadece biri karışık evlilik olduğu halde, 1970'li yıllar

da her 7 evlilikten biri karışık evlilik olarak kayıtlara geçmiştir.(7, s. 183) A

zerbaycan' da da Sovyet yönetimi yıllarında karışık evliliklerin oranı bir hayli

artmıştır. Dönemin çağdaş Azerbaycan ailesi üzerine bir araşhrma yapan

Geybullayev, evliliklerde dini ve milli faktörü gün geçtikçe önemini kaybet

tiğini özel olarak vurguluyordu. (8, s. 35)

Bakü'nün merkezi ilçelerinden birinin evlendirme dairesinin kayıtları

esasında yapılan araşhrmayla 1929, 1930, 1940, 1951, 1961, yıllarına ait karı

şık evlilikterin oranlarını tespit etmek mümkün olmuştur. 1929 yılında bu

ilçede yapılan evliliklerin %88 aynı milletin temsilcileri arasında yapıldığı


halde, karışık evliliklerin oranı %12'dir. Bu %12'nin içerisinde Azerbaycanlı,

Ermeni ve Ruslar arasında yapılan evliliklerdi. Nitekim 18 ayn çeşit evlilik

arasında 10'la kadınlar Ruslardı. 1940' da karışık evliliklerin oranı adı geçen ilçede %23,18; 1951' de %23,05 ve 1961' de %27,6 olarak kayda alınmıştır.

Bu evliliklerin büyük çoğunluğu Azerbaycanlı erkekler ile Rus kadınlar

arasırıda yapılan evliliklerdi. 1960'lardan sonra Rus kadınlarla beraber Er

meni kadınlarla yapılan evliliklerin sayısında da artış olduğu gözlenmektey-~;

di. Bu tür evliliklerin büyük çoğunluğu zorunlu evlilikler olarak kabul edile-

bilir. Zira eşinin Rus veya diğer I-hristiyan nüfusdan olması Azerbaycanlı er

kekler için görevde yükselmesi için önemli bir avantaj olarak görülüyordu.

Nitekim resmi olmayan istatistiklere göre, Azerbaycan' da özellikle 1970 ve

80'li yıllarda yönetici konumunda bulunan birçok kişinin eşlerinin Rus ve

diğer I-hristiyan nüfusun da üyelerinden olduğu biliniyor. Özellikle yeni ku

rulan Sovyet şehirlerinde (bu şehirlerin nüfusunun karışık milletlerden ol

masına dikkat ediliyordu ve bu şehirler ''beynelmilel" şehir sıfatıyla nitelen

diriliyordu) karışık evliliklerin oranı diğerlerine göre daha yüksektir. Bu ye

ni Soyet şehirlerinden olan Azerbaycan'ın Sumgait kentinde karışık evlilikle

rm oranı 1975-1979 yılı verilerine göre %21,,5 olarak kayıtlara geçmiştir.

Burada bir başka sorun ortaya çıkıyordu:Sayıları az da olsa karma evli

likler, karma özellikler taşıyan yeni tip bir toplumun oluşmasına mı yol aça

caktı? Bu ~oruya cevap verebilmek için böyle evliliklerden doğmuş çocukla

rm milliyettercihlerinin incelendiği" sanayileşmiş ve göçlerden etkilenen bir

. çe'vr~de,:jaşayan'' K~an Tatarları'yla yapılan araştırmanın sonuçlarının gözdert geçirilmesi faydalı olacaktır. Sovyetler' de,on altı yaşında kimlik cüz-

. dam verilirken, milliyetini seçmesi söz konusu olan her Sovyet vatandaşının

(anne -Je babaları farklı milletlerden olan çocukların durumu böyleydi) biz

zat kendisinin karar vermesi isteniyordu. Burada, gençlerin seçimlerinin be

lirli durumlarda kesin kurallara bağlı olduğu görülmekteydi. Babanın

müslüman,annenin gayrimüslim olması durumunda, genellikle çocuk baba

sının milliyetini almaktaydı. Müslümanlarda,genel olarak, sosyal grup ve

eğitim düzeyi ne olursa olsun babanın milliyeti baskın çıkınaktaydı.(9, s. 45)


Ancak bu, karma evliliklecin böyle evlilikler sonucu doğan çocuklar ü

zerinde tamamen etkisiz olacağı anlamına da gelmiyordu. Bu etki, önce dil

lerinde kendini gösteriyordu. Rus ya da başka gayrimüslim ile müslümandan oluşan karma bir ailede konuşulan dil genellikle Rusça'ydı.

Dini açıdan da bu çocuklann hangi dine kendilerini ait edeceği belirsizliğini

koruyordu. Zira Müslüman bir erkekle nikaha giren Hıristiyan kadınlar

kendi dinlerini terk etmiyorlardı. Oysa 1917 ihtilalinden önce Müslüman er

keklerle evlilik yapan Hıristiyan kadınlann birçoğu İslam dinini kabul etmiş

lerdi.

Erkekler arasında Rus ve diğer Hıristiyan kadınlarla· evliliklecin görül

düğü halde Müslüman genç kıziann Rus ve diğer milletierin üyeleri ile ev

lenmesi çok nadir hallerde olabiliyordu. Bu durumun önemli sebebi gibi din

faktörünü gösterebiliriz. Zira İslam, dinine göre Müslüman kadınının bir Hı

ristiyan yahut başka dinden biriyle evlenmesi, yasak ve imkansızdı. Bunun

bir diğer sebebi gibi de bu dönemde kadınlann erkeklere göre milli şuur yö

nünden daha duyarlı olmasını gösterebiliriz. Nitekim Azerbaycan milli kül

tür değerlerinin Sovyet baskı yönetimine rağmen korunup muhafaza edil

mesinde kadınlann büyük rolü olduğu daha sonraki yıllarda yapılacak araş

hrmalarda özellikle vurgulanmışhr.

Sovyet dönemine nazaran özellikle kızlann daha çok yabancılan tercih

etmenin sebebine bir kaç faktöre bağlı olarak açıklanmaktadır

1. Küreselleşmenin etkisiyle yapılan evliklerde milliyet ve din farkının

giderek ikinci plana itilmesi

2. -Evlilik yaşında olan erkek nüfusun büyük kısmının yurt dışında ol

ması sebebiyle kızların, daha fazla Azerbaycan' da yaygın olan bir deyimle

"elçilik süpürgesinin üzerinde oturub" (damat taşının üstünde oturarak)

damat yolu beklemek istememeleri gösterilmektedir.

Bu evlilikler arasında özellikle kızlann Türkiye, İran ve Pakistan gibi

müslüman ülkelerin vatandaşlanyla olan evlilikler çoğunluk teşkil etmekte

dir. Fakat son dönemde gözlenen bir diğer önemli ve olumsuz olarak değer

lendirilebilecek eğilim özellikle kızlann müslüman olmayan ülkelerin vatan-


daşlarıyla yapılan evliliklerdi.(10, s. 5) Eskiden böyle vakaların hiç ya~anma

dığı bir toplumda bu tür evliliklerin giderek yaygınlaşması düşündürücüdür.

Aile Değerleri

AZerbaycan toplumu sahip olduğu kültürel ve dini değerlerin etkisiyle

tarih boyunca aile kurumuna hak ettiği değeri vermiş ve yüceltmiştir. Bu ne

denle Azerbaycan ailesi yapısal olarak zaman içinde değişse de varlığını hala

güçlü bir şekilde sürdürmektedir. 1920" de Azerbaycan" ın Sovyet Rusyası

tarafından istilası soması Azerbaycan ailesi Sovyet rejimi tarafından yapılan

uygulamlarla Sovyet aile modeliyle, özellikle manevi yönden yıpratılmaya

çalışılmıştır. Sovyetler'' de aileye alternatif olabilecek kolhoz ve komün gibi

yapay kurumlar kurulmaya çalışılmıştır. Evlenme ve boşanmalar kolaylaşh

rılarak, çocukların bakımından devlet tarafından üstlenmesi öngörülerek ge

leneksel aile yapılarının dağılıp yok olması beklentisi içine gidilmiştir. Ana

hatlarıyla belirttiğimiz bu uygulamalar hep yapay kalmış ve başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Azerbaycan ailesi bu yeni aile modelinde kendi kültürel de

ğerlerini mümkün olduğu kadar korumaya çalışarak ve sahip olduğu payla

şımcı ve dayanışmacı kimliğini muhafaza ederek bu değişim sürecini en az

zararla atıatmayı başardı.

Azerbaycan ailesinin diğer Türk ve İslam topluluklarında olduğu gibi,

en önemli özelliği dayanışmacı, paylaşınacı bir yapıya sahip olmasıdır. Ha

len yaşamakta olan ağır ekonomik bulıranın bu güçlü aile değerleri ile

hafıfletildiği konusunda toplumda ortak bir kanaat mevcuttur.

Azerbaycan Aile Yapısı Araştırmasında aile kurumuna ilk addımı oluşturan evlilikle ilgili tutum ve davranışları belli-başlı değişkenler olan kır

kent, cinsiyet ayrımı ve öğrenim düzeyi ile karşılaştırmalar yapılmıştır.

Birden fazla seçeneğin işaretlenebildiği "Evlilik niçin önemlidir?" soru

suna cevap veren kişilerin %68.4"ü neslin-soyun devamı için, yüzde 40 daha

rahat yaşamak için, yüzde 25.6 güvenli yaşayabilmek için, yüzde 24 daha

düzenli bir hayat için, yüzde 22.5 dinimiz emrettiği için, yüzde 16.4 gelenek


olduğu için, yüzde 15,7 hayalımı sevdiğimle paylaşmak için ve yüzde 7.9"ü

aile servetimi arbrmak için seçeneklerini işaretlemişlerdir.(1, s. 19) Verilerden de görüldüğü cibi cevab veren kişilerin evliliğin önemi konusundaki en

önemli beklentinin nesiin-soyun devamı, daha rahat yaşamak olduğu anla

şılmaktadır

Birden fazla seçeneğin işaretlenebildiği "Sizce mutlu bir ailenin en ö

nemli şartlan nelerdir?" sorusuna cevap veren kişilerin %77,7 karşılıklı say

gı, sevgi ve bağlılık, yüzde 39,4 çocuk sahibi olmak, yüzde 11,2 ekonomik re

fah ve rahatlık seçeneklerini işaretlemişlerdir.

Azerbaycan' da aileler çocuklan evlendirmed e önemli derecede rol oy

nadığı için, evlilik karan ve eş seçimi üzerinde de büyük etkisi vardır. Azer

baycan toplumunda gerek büyük ailede gerekse küçük ailede eşierin evlilik

karan vermesinde ana-baba nzasının alınmasına çok büyük önem verilmek

tedir. Köy-kent ekseninde bazı farklılıklara rağmen özellikle kızların evlen

me kararında ailenin etkisi erkeklere göre daha fazla olmaktadır.

Azerbaycan aile yapısı sonuçlara göre bugünde ailelerin büyük çoğun

luğu bazı temel d:inl vecibeleri yerine getirdikleri görülür. Dinl gürılerde

(bayram ve kandillerde) ailenizde aşağıdakilerden hangileri yapılmaktadır?

Sorusuna; Bayram ziyareti yapmak (%100), Kabir ziyareti (%30,7) Kuran o

kumak(%23,7), Yardıma muhtaçlara yardım etmek (%19,7) cevabını vermiş

lerdir (1, s. 58)

Çocuklara d:inl bilgilerin verilmesini ister misiniz? Sorusuna ebeveynle

rin %85,2 evet yanıtını vermiştir. Kız Çocukların eş seçiminde din, milliyet

ve yöre farkı gözetir misiniz? Sorusuna babaların yüzde 52,4, annelerin yüz

de 50,9 "Aynı dinden birisi ile evlenebilir" şıkkım cevaplamışlardır. Buna

karşılık annelerin yüzde 5,6"sı ve babaların yüzde 4,7 kız çocuklan iÇin "Farklı dinden birisi ile evlenebilir" cevabını işaretlemişlerdir. Babalarm

yüzde 64"ü ve annelerin yüzde 66"sı kızlannın aynı milliyetden biriyle ev

lenmelerini tercih eldiklerini belirtmişlerdir. Erkek çocuklar içinde buna ya

kın rakamlar söz konusudur.

J.. !

SOSYO-KÜLTÜREL DEGİŞİM SÜREdNDE AZERBAYCAN AİLESİNİN ÖZELLİKLERİ 541

Bu sorunun neticelerinden yola çıkarak şunu söyleyebiliriz: Anababalar

çocuklanna eş seçerken dini ve milli özellikleri göz önünde bulundurur ve bu konuda duyarlıdırlar. Fakat çocuklarm son dönemlerde anababalardan

farklı düşündüklerini yukarıda evlilikle ilgili hususlara irdelerken değinmiş

tik.

~rbaycan'da evlenme adet ve görenekieri arasında resmi (medeni) ni

kah ve imam nik~ önemli bir yeri vardır. Hem resmi nikahın hem de

imam nikahının birlikte kıyılmasına sık sık rastlanmaktadır. 1989 yılında

Sovyetler Birliğinde yapılan bir araştırma sonucunda hem resmi hem de dini

nikah kıyıını oranı Azerbaycancia %61.5 olarak çıkmıştır. (2, s. 144)

Özellikle Sovyet döneminde evlilik yapan kişiler arasında bu durumun

çokca görülmesi, Sovyet rejiminin dini dışlayan temel ideolojisine karşın in

sanlann çok önemli dini veeibeleri yerine getirmelerinin önemli bir gösterge

sidir.(erkek çocuklarm sünnet olunması, yas merasimlerinde kuran okumak

gibi dini vecibelerin yerine yetirilmesi vs. gibi hallar bu konuyu destekle

mektedir)

Aile İçi Rol Bölüşümü ve Etkileşim

Çekirdek aile daha genel geçer bir yapılanma olmasına karşılık, aileler

kültürel tutumları itibariyle farklılık göstermektedir. Ancak, gerek kırsal ge

rekse de kentsel olsun, çekirdek aile yapısının kültürel düzlemde tanımlayan

öğe ataerkil değerlerin hakim olmasıdır.

Azerbaycan' da gerek kent, gerekse köy ailelerinde olsun otorite, aile bi

çimlerine göre değişmesine rağmen genellikle erkeğe aittir. Kır-kent ayrımı,

kültürel ve sosyo-ekonomik düzey farklılıkları belirleyici olmakla beraber,

ailelerin çoğunda hane halkı reisi erkekdir. Ailede bir otorite hiyerarşisi var

dır.

Toplumsal tabakalaşmada üst düzeylere çıktıkca değişme olmasına karşın, ev işleri ve evin yakın çevresi esas olarak kadının alanı olarak görülmek

tedir. Kadının eğitimi, ev dışında çalışması, eve, ev işlerine ilişkin sorumlu-


luğunu azaltmakta yeterli olmamaktadır. Çoğu kez kadın, iki soruroluğu (iş ve ev) birden yürütme durumunda kalmaktadır.

Ailede kaç çocuğun olmasuu karı-koca birlikte karar veriyorlar. Diğer

kişilerin görüşleri o kadar da büyük etkiye sahlp değildir. Fakat çocuğun

sayıyıla ilgili kararlara bazı özel şartların tesiri altında kabul edilebilir

Ailede karar katılma ve karar verme konusunda erkeğin karar verme

durumunun hakim olduğu görülmektedir. Eşiniz kararlaruuza katılmadığı

zaman ne yaparsınız? sorusuna erkeklerin %40,4, kadınların yüzde 17,6 "E

şim kararlarıma katılır" şıkkuu cevaplamışlardır. Ayrıca böyle durumlarda

kadınların yüzde 54.1 ve erekelerin yüzde 42.6" sı "İkna etmeye çalışırım"

cevabuu vermişlerdi.

Araştırmanın sonucuna göre aile için kararlarda ve önemli konularda

karar verme sürecine kadının da katılması yüksek oraniara ulaşmıştır. Bu

gün evillerin 3/2" si önemli konularda hanımlarına danıştıklaruu ifade etmiş

lerdir.

Ailedekarı-koca ilişkileri aile biçimlerine göre değişmektedir. Şehir aile

lerinde köy ailelerine göre karı-koca ilişkileri daha eşitlikçidir. Bu tip aileler

de-kadınlar karar alma sürecine köy ailelerine göre daha fazla katılmaktadır

lar.

Kararlara katılma süreci yaş durumu ile korelasyon içinde değerlendi

rilmiştir ve yaş düzeyinin bu tutumu daha fazla etkilediği görülmüştür. 36-

55+ yaş arasmda "Eşim kararlarıma katılır" diyenierin yüzdesi 18-35 yaş

arasındakılara göre daha yüksek olduğu görülmektedir. Özellikle son dö

nemde gözlenen boşanmalar içerisinde 18-35 yaş arası boşanmalarda gözle

nen anlaşmazlık faktörünün kabarık olarak vurğulanması son dönemde ö

zellikle eşler arsında uyumsuzluk konusunda ciddi sorunlar olduğunun bir

belirtisidir.

1

~-


Ailede Anababa-çocuk ilişkisi ve çocukann d~ğeri

Tarih boyunca olduğu gibi günümüzde de Azerbaycan ailesinde çocuk,

aile kurumunun olmazsa olmaz şarh olarak görülmektedir. Azerbaycan Aile

Yapısı Araştırmasında çocuk sahibi olmanın mutlu bir ailenin en önemlı şart

lan arasında yüzde 39,4 gibi çok yüksek bir oranla belirtilmesi, çocuğun A

zerbayean ailesinde bugün de çok önemli olduğunun en önemli göstergesi

dir.

Ailede çocuğa verilen değer, onun toplumdaki yerini daha iyi

açıklaycağından, bu konuya eğilrnek gereği duyulmaktadır. Böylece h~m ai

lenin hem de toplumun stroktürü ortaya çıkar.

Azerbaycan ailesinde çocukların değeri ailenin ekonomik değeri ile öz

deşleştirilmiştir. Geleneksel değerle çeşitli olabilmektedir.

Bu konudakı araştırmalar da dikkate alındığında çocuğun ailedeki öne

mi tarihten günümüze ulaşılan önemi şöyle sıralanabilir: Aileyi tamamlayıcı;

kan-kocayı yaklaştıncı işlevi; sağladığı neşe ve canlılık; _aile adını devam et

tirmesi; yaşlılıkta güven sağlayıcı işlevi vs.

Kadının aile içindeki statüsü çocuk doğurmasıyla yakından ilişkilidir.

Hatta bugün bile çocuğu olmayan aileler arasında boşanma oranının yüksek

olması bu tutumun devam etdiğini göstermektedir.

Yapılan araştırmada "bir ailenin kaç çocuğu olmalıdır" sorusu sorul

rriuştur. Araştırmaya katılanların %1,4"ü bir çocuğu, %29.2"si iki çocu

ğu, %35,3"ü üç çocuğu, %26,4"ü ise dört çocuğu yeterli görmüştür. An

cak %5 dörtden çok c ocuğu uyğun görmüştür.

Çocuğun bu kadar önemli olduğu toplumuzda ebeveynlerin çocukların geleceğini temin etmek için birçok zorluğa katlandıkları görülmektedir. Ö

zellikle çocukarı akutmak ve ona iyi bir eğitim imkarn sağlamak ailelerin en

önemli görevleri arasında yer almaktadır. Ailede hane halkı reisierinin ço

cuklar için eğitim arzusu kuvvetli olarak saptanmışhr. Ebeveynler arasında


hem erkek hem de kız çocuğunun okuyabildikleri kadar okumaları gerektiği

görüşü yaygındır (%49,5)

Bu arada kız ve erkek çocuğu için istenen meslekler farklıdır. Kız

çocukarı için öğretmenlik, doktorluk ve hemşirelik gibi meslekler istenirken,

erkeler için en çok istenen meslekler sırasıyla hukuçu, memurluk ve polis o

larak saptanmıştır.

Geleneksel Azerbaycan ailesinde erkek çocuk ailenin devamını sağla

yan, gelecekte ailenin yaşlı üyelerine bakan ve ailenin ekonomik sorumlulu

ğunu yüklenecek olan bir kişi olarak görüldüğü için kız çocuğundan ayrı bir

statüye sahiptir. Sadece bir tek çocuk sahibi olsaydınız kız mı erkek mi olsun

isterdiniz? Yüzde 33,3 erkek, yüzde 8,9, yüzde 57,8 fark etmez şıkkım cevap

lamışlardır.

Azerbaycan' da ailelerin erkek çocuk isteme nedenleri araştırma sonuçla

rına göre şu şekilde sıralanmaktadır:

1- Erkek çocuğun sevilmesi (%85,5)

2- Erkek çocuğunun geleneksel olarak, " aile adının devam etmesini"

sağlayan bir kişi olarak görülmesi (%21,6)

3- Erkek çocukların daha kolay yetiştirlimesi inana (%12A)

4- Ailenin erkek çocuğunu yaşlılık güvencesi olarak görmesi (%8,3)

Erkek çocuk, kadın için de çok önemlidir. Çünkü kadınlar aile içerisin-

deki statülerini erkek çocuk vasıtasıyla kazanırlar. Geleneksel Azerbaycan

ailesinde kadının erkek çocuk doğurması, aile içinde kadının statüsünü artı

rabileceği gibi, kocası ile olan ilişkilerini de olumlu bir şekilde etkiler

Erkek çocuğun doğumuyla kiz çocuğunun doğumu karşısındakı tututm

ve davranışlan da farklıdır. Mesela ilk doğan erkek çocuğu olduğu taktirde

babanın ve iıilenin sevinci çok daha farklı olmaktadır. Aynca arka arkaya

doğan kız çocukalnndan sonra bir erkek çocuğunun doğması bütün aile fertleri tarfından kutlanan sosyal bir olaydır.

Günümüzde erkek çocuğuna verilen değer bir takım sosyal değişmeler

sonucunda giderek değişmektedir. Bugün toplumun farklı kesimlerinde de-


ğerler değişimine bağlı olarak kız çocuklannın statüsü erkek çocuklarına

yaklaşmakta hatta zaman zaman üzerine çıkhğı gözlenmektedir. Bunun ne

denleri arasında oğulun ebeveynler açısından sosyal güvenlik fonksiyonu

nun azalması, kız çocuklarının insan ilişkileri açısından statüsünün değişme

si, ana-babaya sosyal güvenlik statüsü temin etmesini gösterebiliriz. Bir za

manlar sözü edilineyen kız çocuğun sadakah yerine-"kız evlat daha hayırlı

dır" ka'Vramı ortaya çıkmaktadır. Nitekim araşhrma sonuçlarına göre kız ço

cuk iteme sebepleri arasında kız çocukalrının Ana-babaya daha yakın olma

larının yüzde 24 olarak gösterilinesi bunun önemli kanıhdır.

Azeri-Ermeni Savaşının Aile Yapısına Etkisi

Ermenistan'ın Azerbaycan topraklarını işgali, Güney Kafkasya'da siyasi

istikrarın, ekonomik gelişmenin ve bölgesel işbirliğinin önündeki en önemli

engel olmuştur. Ermenistan'ın Azerbaycan topraklarını işgalineticesinde bir

milyondan fazla Azerbaycan Türkü evlerinden sürgün edilmiş ( deporta tion)

ve göçmen statüsü ile çok zor şartlar altmda yaşam mücadelesi vermeye zor

lanmışhr.

1988 yılında eski DKÖB'de (Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi) Ermeniler

tarafından başlatılan gerginlik, 1992-1994 yılları arasında tam anlamıyla bir

etnik temizlik (genocide) ve sürgüne (deportation) dönüşmüştür.

Ermeni işgalleri sırasında 18 bin Azerbaycan Türkü hayahnı kaybeder

ken yaklaşık 20 bin kişi yaralanmış, 50 bin kişi sakat kalmış ve 66'sı çocuk

5101 Azerbaycan Türkü ise kayıp veya esir edilmiştir. Söz konusu 66 çocu

ğun anne - babası öldürülmüş ve Ermenilerin eline geçen çocukların akıbeti

belirsiz kalmışhr. Son on yılda Ermenistan'ın en fazla organ satışı yapan ülke

olması, özellikle esir/kayıp Azerbaycan Türkleri düşünüldüğünde kafalarda

soru işaretleri bırakmaktadır.

Topraklarının yüzde 20'si işgal altmda olan Azerbaycan'da, "kaçgın" o

larak adlandırılan bir ınilyon kişiden 135 bini sağlıksız koşullar altmda va

gonlarda, çadır kentlerde ve mülteci kamplarında yaşam mücadelesi verir

ken, yüz binlerce Azerbaycan Türkü ya akrabalarının yanında sığınh olarak


yaşamakta ya da devlete ait binalarda yaşam mücadelesi vermektedir.(6, s.

287)

Bir milyon mülteci içerisindeki 200 bin çocuktan 86 bini okul çağının al

hnda bulunmakta, geri kalanlan okul çağındaki çocuklardan oluşmaktadır.

Çadır kentlerde,. terkedilmiş tren vagonlannda ve devlet tarafından oluştu

rulan mülteci kamplannda bu çocuklara oldukça zor şartlar allında eğitim

verilmeye çalışılmaktadır. Mültecilerin yaşam koşullannın elverişsizliği yüzünden sağlık problemleri gittikçe artmaktadır. Azerbaycan Hükümeti 2003

yılı resmi rakamianna göre, mülteci çocuklar arasında, toplumun geri kala

nındaki çocuklara oranla üç-dört kat daha fazla ölüm vakası görülmektedir.

İkarnet edilen yerlerin asgari yaşam standartlarının altmda olması, yeterli

suyun bulunamaması yani alt yapıdaki yetersizlikler, sağlık şartlarını zorlar

ken, çeşitli salgın hastalıklann ortaya çıkışına da zemin hazırlamaktadır.

Göçmenlerin yüzde 26'sı yetersiz beslenmeden kaynaklanan hastalıklara ya

kalanmaktadır.

Bağımsızlığını yeni kazanmış olan Azerbaycan devleti, vatandaşianna

elinden gelen yardımı sağlamaya çalışmaktadır. Her bir göçmen (kaçgın) için

ayda ortalama 5 dolar maaş vermekte ve erzak yardımı yapmaktadır. 214 bin

kişiye dağıtımı yapılan yardım paketleri içerisinde standart olarak 5 kg un, 1

kg şeker, 1 kg sıvı yağ bulunmaktadır. Birleşmiş Milletler (BM) Mülteciler

Yüksek Komiserliği gibi milletlerarası kuruluşlar tarafından da 2005'te sona

erecek olan bir yardım programı uygulanmaktadır. Yaklaşık 143 bin kişiye

ulaşan söz konusu yardırnlara hayırseverler de katkıda bulunmaktadır. Her

ne kadar mültecilere yönelik bu yardımlar yapılsa da topraklanndan sürgün

edilen ( deporta tion) bu insanlar için söz konusu yardımlar asgari yaşam

standartlarını sağlamaktan çok uzaktadır.

Ekonomik Sorunların Aileye Etkileri

Sosyal yapımızın olduğu kadar ulusal ekonominin temel ünitelerinden

biri olan aile; toplumdaki sosyo-ekonomik gelişim ve değişimlerden en çok

etkilenen ve bunu yansıtan bir kurumdur. Tüm diğer eski Sovyet toplulllkan

gibi toplumuz da hızlı bir sosyo-ekonomik değişim süreci içindedir. Sosya-

SOSYO-KÜLTÜREL DEGİŞİM SÜREciNDE AZERBAYCAN AİLESİNİN ÖZELLİKLERİ 547

list ekonomiden piyasa ekonomisine geciş sonrasında yaşanan ardıl ekono

mik krizler, sosyal devletten vazgeciş sürecini hızlandınken, işsizierin ve

yoksulların sayısıznda büyük artışlar olmuştur. İş ve istihdam ilişkilerinde enformelleşme, çocuk çalışbrma ve güvencesizlik eğilimleri güçlenirken

yoksulluk yapısal bir sorun haline gelmiştir.

Makroekonomik yapıdaki değişme ve gelişmeler doğrudan veya dalaylı

olarak ailenin ekonomik yapısında köklü nitelik değişmelerine yol açarak

yaşama düzeyini devamlı olarak etkilemekte ve değiştirmektedir. Bu etki ve

değişim son yıllarda yoksul ailelerin artması yönünde olmuştur. Ayrıca Aze

ri-Ermeni savaşı sonrası bir milyon kişinin mülteci durumda olması ve bu

kişilerin büyük çoğunluğunun çalışma ve barınma koşullarınının çok kötü

olması ülkedeki yoksulluğu körükleyen sebepler arasında yer almaktadır.

Ailenin kontrolü dışında oluşan değişmelerle üstesinden gelemeyeceği

bir fakirlik içine düşmesi, toplumun temeli olan bu kurumu koruyucu sosyal

politika önlemlerini zorunlu kılmışbr. Ücret artışlarından, aileye yönelik

sosyal yardırnlara kadar birçok uygulama bu amaçla geliştirilen önlemler a

rasındadır. Ancak bu uygulamalan daha çok devletin üstleurnesi ve devletin

imkfuı.lannın kısıtlı olması yüzünden sunulan hizmetler dağınık ve yetersiz

kalmaktadır.

Aile her nevi sosyal ve ekonomik politikalardan, doğrudan etkilenen bir

yapıya sahiptir. Ekonomide her olumlu gelişme kısa zamanda aileye yansı

dığı gibi, ekonomideki daralmalar ve her türlü enflasyonist baskılar da, aile

yapımızda olumsuz etkilerini kısa zamanda hissetirmektedir. Geçinme in

dekslerindeki yükselişler, ev ekonomilerini devamlı sarsmakta, evlerde aylık

geliriere göre bütçe oluşturulması fevkalade güçleşmektedir.

Yaşanan ekonomik krizler bağlı gelir durumundaki uçurumun büyüme

si, yoksulluğun derinleşmesi gibi konular aile kurumunu yakından etkile

mektedir. İMF ve Dünya Bankası gibi çeşitli yabancı kuruluşların araşbrma

sonuçlarına göre Azerbaycan genelinde yoksulluk oranı yüzde 40 seviyesin

dedir. resınl rakamlara göre de Azerbaycan'da yoksulluk seviyesi yüzde 37-

38 oranmdadır. (Azerbaycan Ekonomi va Kalkınma Bakanlığııun 2005 yılı


için verileri). Dünya Bankasının verilerine göre Azerbaycan' da vatandaşların

yüzde 40 yüzde 50 civarında olan gündelik kazancı bir d olların da altında

dır. 2005 yılı hanehalkı temelindeki son verilere göre hane halkları

nın %34.4" dü yoksuldur.

Yoksulluk seviyesi Karabağdan göçe zorlanmış aileler arasında çok daha

yüksektir. Nitekim kaçkın çadırlarında yaşayan 200 hane üzerinde yapılan

araştırma sonuçlarına göre ankete katılan kişilerin sadece 18"i yani yaklasık

yüzde 2" si yoksulluk sınırı gibi götürülmüş 175 bin manat (yaklaşık 35

Dallar) üzerinde bir gelire sahiptir. Geri kalanların aylık geliri bu rakamın

altında olduğu tespit olunmuştur. Bu özellikle mecburi kaçkınlar arasında

yoksulluk oranının yüzde 90larda seyr ettiğini gösteriyor

Ailenin yoksullaşması, ailenin toplumsal konumunu, rollerini, iş gücüne

katılım biçimlerini, ev içi sorumlukların dağılımını, ailenin varlık durumu

nu, ailenin toplumsal çevre ile ilişkilerini ve toplumsal yaşama katılım eği

limlerini etkilemektedir. Halkın ekonomik güçlükleri yoğun olarak sırtında

hissetmesi, artan işsizlik, toplumda yaşanan çeşitli olaylar, ekonomik ve si

yas! bir takım güçlükler ev likleri ciddi risk altına sokmaktadır. Nitekim aile

içi huzursuzlukların ve son dönemde giderek arhş gösteren boşanmaların en

önemli sebepleri arasında ekonomik sorunlar ili< sırada yer almaktadır.

Gelirin yetersizliği dolayısıyla yoksulluğun bir göstergesi de ailelerin ta

sarruf yapabilme durumudur. Tasarruf gelirin fonksyonu olduğunda ülke

mizde ailelerin tasarruf eğilimi ve hacmi düşüktür .. Azerbaycan Aile Yapısı

araştırması sonuçlarına göre ailelerin yarıdan fazlası tasarruf yapamamakta

dır(%23,4). Tasarruf yapabilen ailelerin tasarruflarını en fazla altın, döviz ve

gayr-i menkul (%31,9)olarak değerlendiridkleri yapılan araştırmalarla belir

lenmiştir. Tasarrufların değerlendirmesi dolayısıyla yatırımla ilgili bu sonuç

lar ailelerin, halk arasında yatırı kabul edilen geleneksel yollarla tasarrufları

nı değerlendirdiklerini göstermektedir.

Araştırmalara göre özellikle büyük çoğunluğu kırsal kesimden olan dü

şük gelirli ailelerin önemli bir kısmı her zaman veya bazen mevcut harcama

larını devam etmek amacıyla borclanmaktadırlar. Allerin öncelikle yakın ak-

SOSYO-KÜL TÜR EL DEGİŞİM SÜRECiNDE AZERBAYCAN AİLESİNİN ÖZELLİKLERİ 549

rabalara ve tanıdklara ve mağazalara (bakkalara ve esnafa) borçlarının ağır

lık taşıdığı göriilınektedir. Borçlanmaların büyük bölümü faizsiz olmaktadır.

Yoksulluğa rağmen Azerbaycan ailesinin temellerinin yıkılmadığını söy

lemek mümkündür.

Göç,;veAile

Azerbaycan ailesinin sorunları, devam etmekte olan hızlı iç ve dış göç

süreci, şehirleşme ve sanayileşme olgusuyla ortaya çıkan genel sorunlarla

paralellik arzetmektedir.

Azerbaycan' da şehirleşme, sanayileşmeye bağlı olmaksızın daha çok ül

kenin en büyük kenti konumunda bulunan Bakü"ye nüfus yığılması şeklin

de ortaya çıkmaktadır. Bu da, aileler için bir takım ekonomik ve sosyal prob

lemierin doğmasına yol açmaktadır.

Beslenme, sağlık, konut, eğitim, işsizlik, göç eden aile bireylerinin kente

alışma süreci içerisinde yaşadığı uyumsuzluk, kent içi iletişim problemleri,

genç-ebeveyn çalışmaları, çalışan annenin sorunları gibi.

Son dönemler hızlanan iç göç olgusunun değerler üzerinde etkisinden

de söz etmek mümkündür. Toplumdaki sıcak ve yüz yüze ilişkiler bu süreç

ile birlikte özellikle şehirlerde parçalnamakta birbj.rininden kopuk ilişkilere

dönüşmektedir. İnsanlar ilgilerini sınırlamakta her bir ilişkiyi bu sınırlar i

çinde düşünmektedir. Bu da kentleşmeye özgü bir yabancılaşma demektir.

Çünkü, insan ilişkilerinin parçalanması sonucu yabancılaşma doğmuştur

Öte yandan Azerbaycan' da iş imkamarının kısıtlı olması sebebiyle erkek

nüfusun önemli bir bölümünün (resmi rakamlara göre 500 bin, resrrli olma

yan rakamlara göre 1,5 milyona yakın) yurtdışına ve özellikle Rusya, Ukray

na, Türkiye gibi ülkelere çalışmak amacıyla gitmesi "parçalanmış aile" olgu

sunu da gündeme getirmektedir. Yurt dışına çıkan aynı zamanda hane halkı

reisi olan erkelerin özellikle Azerbaycan"ın bazı bölgelerinde (Şirvan, Aran,

Nahçıvan bölgeleri ağırlikta olmak üzere) giderek çoğalması ve bu tür aile

lerde yaşanan sorunlar bu konuyu bizim açımızdan önemli kılmış ve bu tür


aileler üzerine ayrı bir araşhrmaya sevk etmiştir. Değerlendirmenin halen

devam ettiği bu araşhrmada göze çarpan en önemli konuları ailede çocuk

terbiyes:in:in ve çocuğun sosyalleşmesi sorunları, eşierden bir:in:in (özellikle

kadınların) birçok sorunlar karşı karşıya bırakılması olarak nitelendirilebilir.

Bu araşhrmanm ilk sonuçlarına göre yurtdışına işçi göçünün aile üzerindeki etkilerini şöyle sıralayabiliriz:

Yurtdışına işçi göçü, aileyi parçalamaktadır. Gerçi bu durum, geçici bir

bölünmedir. Fakat süresi belli olmadığı için ailenin bütünleşmesi uzun za

man almaktadır. Böylece genellikle kadın terk ediliyor. Resmen boşanma

olmasa da erkek bir yıl ya da daha fazla süreyle ailesinden uzakta kalıyor.

Erkek bulunduğu yerde başka bir kadınla ilişki kuruyor. Bu konuda öne çı

kan sorunlar:

a) Çocuk eğitiminde ortaya çıkan sorun başta gelmektedir. Anne, çocu

ğun eğitiminden sorumlu olmakta, tek başına birçok güçlüklerle karşılaş

maktadır. Çocuğun okul yaşamı, gereksinimleri her şey kadının üstündedir.

Bu da kadın için ağır bir yük olmaktadır. Yani kadının rollerincieki arhş, onun yükünü arhrmaktadır.

b) Çocuk baba sevgisinden uzak kalmaktadır. Çocuğun an ne sevgisin

den başka baba sevgisine de gereksinimi varken çocuk bu gereksinimini ye

terince karşılayamamaktadır.

c) Ailede tüketim sorunları ortaya çıkmaktadır. Kocasından yeterli para

gelmeyen kadın güç durumda kalmclktadır,

d) Ailenin geçim sorunlan tamamen kadının üstünde olduğu için onun

ge çim yükü ağır gelmektedir.

e) Çevrede kadın hakkında dedikodular çıkmakta, kadın bunlarla yıp

ranmaktadır. Çevre, yalnız kadına olumsuz bakmaktadır.

f) Eğer üyeler arasındaki bağlar güçlü değilse kuşkusuz bu tür ailede

boşanma oranı daha yüksek olmaktadır. Çocuk olmayışı da boşanmayı yük-


seltmektedir. Bazı giderlerde olağanüstü artışlar olmaktadır. Yurtdışı uzun

telefon konuşmaları, uçak masraflan önemli aranlara varmak ta dır.

Kültür Değişimin Ve Kitle İletişim Araçlannın Aileye Etkisi

Sovyet dönemindeki sosyalist ekonomisinin şartlarından doğan hayat

tarzına.nispetle yeni ve değişik bir yaşam, insan ve toplum anlayışı ve dünya

görüşünü beraberinde getiren piyasa ekonomisi, Azerbaycan' da toplumsal

yapıyı, kültür ve dünya görüşünü derinden etkilemiş bulunmaktadır.

Ailenin her türlü etkilenmenin odağında bulunması gerçekte toplumsal

değişmenin aile özelinde ortaya çıkan bir aşaması olarak kabul edilmelidir.

Zira ekonomik alandaki yeniden yapılanma girişimleri beraberinde kül

türel ve sosyal etkilerini de getirmektedir.

Kültürel değişim sosyal yaşamda da birtakım değişimler meydana ge

tirmekte, daha doğrusu sosyal yapıda kültürel değişim il~ paralel olarak de

ğişmektedir. Toplumda geçerli olan değer yargılan ve bunların benimsenişi

zaman içerisinde değişikliğe uğramakta, söz konusu değerler çağın jlıtiyaç

larına göre değişmektedir.

Ancak değerler arasındaki söz konusu geçiş her zaman beklenildiği gibi

olmamakta toplumlarda kaybolan değerlerin yerine yeni değerlerin ikame~i

gecikmektedir. Özellikle "parasal gücün yüceleştirdiği ve hatta meta (nesne)

fetişizmi yoluyla kutsallaştırıldığı toplumda bu ekonomik değerlere uyumlu

yeni ahiili değerlerin yaratılması ve bu iki değer sisitemini uyumlu ve den

geli bir biçimde içselleştirmiş bir kişilik yapısının oluşması" uzun bir zaman

gerktirmektedir

Azerbaycan toplumu tüm bu yoğun etkilerle tarihin hiç bir döneminde

yaşamadığı ölçüde kültürel kimlik problemi ile karşı karşıya kalmıştır. Kül

türel kimlik problemi yaşıyan bir toplumda aile kurumunun bundan etki

lenmemesi mümkün değildir. Kitle iletişim araçlan yoluyla topluma sunulan

bu farklı yaşam kültürü ailede en çok gençleri ve çocuklan etkilemektedir.


Değişmelere rağmen geleneksel özellikleri ağır basan Azerbaycan ailesi,

sahip olduğu değerlerin muhafazası ile yeni değerlerin benimsenmesi açı

sından sosyo-kültürel değişimin doğasına uyğun çalışmalara konu olmakta

dır.

Ailede meydana gelen önemli değişmelerden birisi de babanın otoritesi

nin azalması ve ailedili yaşlı bireylerin karar verme yetkililerinin sınırlandı

rılmasıdır.

Araştırmalara ve gözlemlere bakıldığında modem hayat tarzı Azerbay

can ailesinin gücünü de zayıflatmakta ve sosyal değerlerin aşınınasma yol

açmaktadır. Akrabalık ilişkileri de bundan payını almakta ve karşılıklı olarak

bağlılık duyğuları zayıflamaktadır. Ancak yine araştırmalara yansıyan bir

olgu olarak Azerbaycan' da modem hayat tarzının Azerbaycan aile yapısını

aşınciırma ve aile ve akrabalık bağlarını zayıftatınada Balılı ülkelerdeki ka

dar başarılı olamadığı söylenebilir. Diğer bir deyişle Azerbaycan ailesi hızlı

bir toplumsal değişme yaşamasına rağmen sahip olduğu kültürel değerlerin

desteğiyle günümüzde kendisine ait köklü kültürel değerleri koruma konu

sunda direnmesini sürdürmekte ve araşhrma sonuçlarına göre toplumuzda

aile kurumu ve aile bağlarına büyük önem verildiği ortaya çıkmaktadır. An

cak bilinçli, çok yönlü ve rasyonel aile politikaları oluşturulup uygulamaya

konulmazsa aile yapımız övgüye değer direnmesini sürdürmeyebilir.

Bir diğer önemli husus ailelerde mirasın bölüşümüyle ilgili olarak orta

ya çıkan durum. Eğer daha önceki dönemlerde ailede miras daha ziyade er

kek çocuğa veya erkek çocuk yoksa ebeveynlerin vasiyet ettiği çocuklardan

birine bırakıldığı ve diğer çocukar bu karara karşı saygıyla yaklaşhklan hal

de, günümüzde çocukarın her biri baba mirasından pay almak isteyerek mi

rasın eşit bölüştürülmesini talep ettikleri görülınektedir.

Yok olan kültürel değerler öncelikle sosyolojik çalışmalar için önem

arzetmektedir. Bunun yanında ulusal kültür değerlerinin belgelendirilmesi

ve korunması milli kültür politikaları açısından büyük önem arzetmektedir.

Bu değişimle birlikte bir sosyolojik yapının hızla çözüldüğü ve tümüyle yok

SOSYO-KÜLTÜREL DEGİŞİM SÜRECİNDE AZERBAYCAN AİLESİNİN ÖZELLİKLERİ 553

olduğu gerçeği dikkate alındığında konunun aciliyeti daha derinden anlaşı

lacaktır.

Geçiş sürecindeki aileyi etkileyen en önemli öğelerden biri kitle iletişim

aradan ve özellikle televizyondur. Televizyon, toplumun ve ailenin kültürel

değişiminde temel belirleyici bir unsur olarak karşunıza çıkmaktadır. Yaph

ğımız araşhrmada "Boş zamanlarınızı daha çok ne şekilde değerlendirirsi

niz?" Sorusuna ailelerin %52,3 televizyon seyrederek diye cevap vermişler

dir.

Hafta içi yayınlanan büyük çoğunluğu Güney Amerika yapımı olan di

ziler yoluyla, kültürümüzün temel koruyucu ve taşıyıası olan aile yapunızı

çözülmeye götürecek oldukça farklı bir yaşam tarzının özendirildiği görül

mektedir. Televizyonların olumlu yönde kullanılması gereken etkileri de, bu

tarz filmler yoluyla olumsuz olmaktadır. Bu filmlerde, kahramanların hayat

tarzları kültürel yapunıza son derece zıthr.Üstelik bu filmlerdeki karakterler

ve yaşam tarzları sadece çocukları değil, ailenin diğer üyeleri ve onların

kendi aralarındaki ilişkileri de etkilemektedir. Bu karakterlerin genel özelliği

bolca eşya tüketmek, karşı cinsten arkadaş edinmek ve istedikleri her şeyi

yapabilmektir

Televizyonların çocuk ve gençler üzerindeki etl<isi, toplumun diğer ke

simlerine oranla çok daha fazladır. Bu etki televizyonların sadece bilgi ak

tarmaları yoluyla olmayıp, daha ziyade belli davranış modelleri sunmaları

suretiyle cereyan etmektedir. Bu tipler özellikle çocuklar için büyük bir taklit

kaynağı olan modellerdir.

Günümüz gençleri büyük aile fertleriyle iletişimden ziyade, televizyon

kanallarından aktarılanları pasıf izleme yoluyla, sosyal ve kültürel olarak

beslenmektedirler.

Bunun sonucu olarak günümüz gençliğinin öneınli bir bölümü arabesk

pop sanatçılığı, mankenlik gibi şöhretli meslekleri kendilerine uygun mes

lekler olarak idealize etmeye başlamışlardır. Kısa dönemde şöhret olma ve

para kazanına arzusu, onların niteliklerini geliştirmeden, kendine ve

yetenekelrine emek vermeden, beslemeden yaşamalarma neden olmaktadır.


Gelecekte gençlerdeki bu yapılanmanın ve yaşayış tarzının bireyler, aileler

ve toplumun geleceği işin ciddi bir tehdit olduğu düşünülmektedir.

Sonuç

Azerbaycan toplumu, özellikle sosyo-kültürel açıdan önemli bir değişim

süreci yaşamaktadır. Toplum yapısında ortaya çıkan bu değişmeler, aile ya

pısında da belirli dönüşümleri beraberinde getirmektedir.

Toplum ve dolayısıyle aile canlı, hareketli bir organizmadır. Değişme

onun tabiatında olan birşey. Fakat çağımızda karşılaştığımız değişme, özel

likle kendi toplumuz için yepyeni kültürlerle, yaşama şekilleriyle, şehirleşme

ile; aile ve aile bireylerinin rol ve statülerinde, nüfus politikalarında, çocuğun

eğitimi ve sosyalleşmesinde; yetiştirdiği ve kendisine bakacakları beklentisi

içinde olduğu evlatlarından ayrı düşen, giderek de artan yaşlı nüfusun ba

kımında, ailelerin sosyal güvenlik politikaları açısından desteklenmesi ihti

yacında vs. kendisini derinden hissettiriyor.

Azerbaycan toplumu sahip olduğu kültürel değerlerin de etkisiyle tarih

boyunca aile kurumuna hak ettiği değeri vermiş ve onu hep yüceltmiştir. Bu

nedenle Azerbaycan ailesi değişmenin meydana getirdiği koşulların etkisiyle

bazı değişiklklere maruz kalsa da varlığını hala güclü şekilde devam ettir

mektedir. Azerbaycan ailesinde değişen şartlara rağmen, akrabalar arası iliş

kilerin ve yardımlaşma duygusunun halen devam ettiğini söyleyebiliriz. A

zerbaycan ailesinin en önemli özelliği olarak, aile içi ve akrabalar arasındaki

dayanışma ve kader birliğini gösterebiliriz. Bu özellikler, kırsal kesimde ol

duğu kadar böyük şehirlerde de halen yaygın şekilde devam etmektedir.

Aile kurumu toplumun diğer kuruluşları gibi, gelişme ve entegrasyon

süreci içinde bir takım değişikliklere uğrar. Bu süreç içinde Azerbaycan aile

sine has bir takım özelliklerin de değişime uğraması kaçınılmazdır. Günü

müzde yaşanan hızlı sosyo-kültürel değişmeler, özellikle genç kuşaklarda

yeni kimlik arayışlarına, tutum ve davranışlarında çelişkilere, çatışmalara ve

ikilernlere yol açmaktadır. Son dönemler özellikle yeni evlilik yapan aileler-


de gözlenen boşanma arhşı ve evi sık-sık terk etme durumları bu görüşü desteklemektedir.

Evlilik öncesi ve sonrasında aile ve çocuk sağlığını koruyucu ve destekleyici psiko-sosyal hizmetler yetersizdir.

Aile toplumsal değerlerin korunması ve sürdürülmesinde rolü bulunan ~ .

toplumsal kurumların başında gelir. Bu işlevi ile aile statükocu bir toplumsal

kurumdur. Ancak ailenin zor ama gerekli olan bir işlevi daha bulunur. Bu

işlev de ailenin değer yaratma işlevidir. Aile,degişimi bu işlevi ile göğüsler

ken, değişimle gelebilecek olası tehditleri ve tahribalı da yine bu işleviyle

hertaraf edebilir. Değer üretme di ği, üretemediği zamanlarda ise ailenin o

lanca varlığıyla içinde kıvrılması, dışarıya ve değişime sırt çevirmesi kaçı

nılmaz olur. Bu tür ailelerden meydana gelen toplumların ise benzer sonu

yaşamaları doğal bir şey olamaz (5, s. 163).

Teknolojik gelişmenin yol açhğı yeni davranış ve yaşama biçimleri top

lumsal hareketliliği hızlandırıken, b~ı geleneksel değerlerin de büyük ölçü

de sarsınh geçirmesine neden olmaktadır. Kitle iletişim araçları ile taşınan

yeni değerler toplumsal dinamiklerle birlikte değişimin yönünün ve hızını

belirlemektedir. Televizyonun özellikle çocukların ve gençliğin üzerinde ah

lak standarhnı düşürdüğü ortaya konulmuştur.

Anne ve babalar da bu hızlı değişim karşısında çocuklarına rehber ol

makta zorlukla karşılaşmaktadırlar.

Azerbaycan ailesinde geleneksel değerlerle yenilikçi değerleri uzlaşma

bilecek kültürel, ekonomik ve toplumsal donanıma kavuşturmak için gerekli

önlemler alınmalıdır.

Sosyalist ekonomiden piyasa ekonomisine geçişin sosyal politikalarla

desteklenmeden gerçekleştirilmesi yüzünden toplumda gelir dağılımı önemli ölçüde bozulrhuştur. Ülkemizde ailelerin istihdam, sosyal güvenlik, gelir

dağılımı, harcama, tasarruf, yatırım ve borcianma bakımından ciddi sorun

larla karşı karşıya oldukları görülmektedir. Ülkemizde muhtac vatandaşiara

sosyal refahlarını sağlamak amacıyla devletin bazı önlemler almasıyla bera-


ber bu önlemlerin yetersiz olması, ülkenin savaş durumunda olması, bağım

sızlığın ilk dönemlerinde yaşanan ekonomik krizler ve işsizlik nedeniyle ge

lir dağılımının daha da bozulması ve aile yapısındaki değişimler gibi neden

lerle sosyal hizmet ve yardırnlara ihtiyac artmaktadır. Diğer yandan sosyal

ve ekonomik yoksulluk içindeki ailelere ayni ve nakdi yardım hizmeti sunan

yerli ve yabancı kurum ve kuruluşların yanı sıra gönüllü kuruluşların da a

rasında ortak kriter ve hizmet standarh oluşturulamaınıştır.

Ekonomik gelişme sağlanırken, ailenin önemi gözardı edilmemeli aileyi

destekleyici ekonomik, sosyal ve kültürel tedbirler birlikte uygulanmalıdır.

Yoksullukla ve ekonomik sıkıntılarla mücadelede bir başka yöntem de

toplumsal dinamikleri harekete geçirmektir. Hayırsever vatandaşların saha

vet damarlarını harekete geçirecek projeler geliştirilrnelidir(Vakıf, dernek gi

bi). Mutlak yoksulluk içinde olan ailelere oluşturulacak ve tahsisi edilecek

fonlarla acil yardırnlar yapılmalıdır.

Değişim engellenrneyen biİ süreçtir. Yapılması gereken bu sürecin aile

üzerindeki etkilerin çok iyi incelenmesi gerekliliğidir.

Azerbaycan toplumu bu etkileşim sürecinden ancak kendi kültürel de

ğerlerine sahip çıkarak ve onları bizzat yaşatarak en az zararla çıkabilir.

Ülkenin geleceğı açısından ailenin güçlü temellere dayanması, sağlıklı bi

yapı içerisinde varlığını sürdürmesi gerekmektedir. Bunu gerçekleştirecek

politikaların geliştirilmesi ve etkin bir biçimde uygulanması şarttır.


KAYNAKLAR

1. Zengin, E., Süleymanov, E., Azerbaycan Aile Yapısı Araştırması, (Yayınlanmamış Araştırma

Sonuçlan)

2. Azerbaycanda Kadınlar ve Kişiler 2004, Azerbaycan Respublikası Dövlet Statistika Komitesi,

Bakı, 2004

3. Süleymanov, E., Azerbaycan'ın Yakın Tarihinde Milli Kimlik Ararayışlan üzerinde Sosyo-

lojik Bir İnceleme, Yayınlanmaınış Doktora Tezi,

4. http:Uwww.iqtisad.net/me1124.htm

5. İsmail Dogan, Sosyoloji Kavrarnlar ve Sorunlar, 5. Baskı, Pegem Yayıncılık, Ankara, 2002

6. Eyüp Zengin- Vefaeddin İbayev, "Kültür Varlıklarının Savaş Sırasında Korunması: Ermenis

tan İşgali Altındaki Azerbaycan Topraklannda Durum", KÖK Sosyal ve Stratejik Araştır

malar Dergisi, C. II, Sa:2, (Güz 2000},

7. Gorovskiy F., Sovetskiy Narod Kak İnternaçionalnaya Obşnost, Kiev, Vişa Şkola, 1982

8. Geybullayev G., "Sovremennaya Semyai Semeynıy Bit Azerbaydjançev", Avtoreferat

Kandidatskoy Disertaçii, Baku, 1966

9. Sovetskaya Etnografiya, Mart 1976

10. Kızlar ecnebilerle evliliğe niye üstünlük verir?

http://www.ucnoqta.com/2005/08/13/anons.php?m=15

Documents

GUNUMUZDE •• •• •• AILEisamveri.org/pdfdrg/D169931/2007/2007_SULEYMANOVE.pdf · 2015-09-08 · Evlilik karan ve Eş seçimi Azerbaycan'da evlilik kararında ve eş seçiminde