f;~y ofjs wo:kdk

vkH ;opfizdo f;zx

gq'c?;o ns/ w[yh

;qh r[o{ rqzE ;kfjp nfXn?B ftGkr

ss_badeshan@yahoo.co.in mobile : + 91 81463 80294

05 wJh, 2013

1

f;~y ofjs wo:kdk

vkH ;opfizdo f;zx

∗

fe;/ th Xow iK Xkofwe e"whns dh ;d^skIrh ns/ ;d?t gq;zresk “fJe

rqzE, fJe gzE ns/ fJe ofjs wo:kdk@ d/ f;XKse gq;zr ftu jh nkgDh fBt/ebh

gfjukD pDk ;edh j?, BjhA s/ fe;/ t/b/ th ;pzXs Xow fezs{nK gqzs{nK dk fPeko

j' ;edk j? ns/ Bshi/ ti'A T[;d/ gftZso f;XKs ns/ nwb T[go th gqPB fuzBQ

yVQk j' ;edk j?. fJ; bJh fJ; ekB|oz; d/ gqpzXeK dh d{o^nzd/Ph c\o eoB

:'r j?, fiBQK B/ nfijk :'r ftPk u[fDnk. fJE/ fJj dZ;Dk gq;zr :[efs oj/rk fe

fJj wfji NkJhNb BjhA j?. fJj f;Zyh dk T[j fBt/ebk f;XKs j?, fi; d/

nzsors f;Zyh d/ p{N/ B/ iBw fbnk ns/ cfbnk c[Zfbnk.

fe;/ th Xow dh ofjs wo:kdk, ;pzXs d/ gftZso Xow rqzE ns/ gftZso

Xow rqzE nXkos f;oi/ fJfsjk; ftu fBfjs th j[zdh j? ns/ gqekPs th. fJ;

soQK ofjs wo:kdk B{z ;pzXs Xow dk toswkB fejk ik ;edk j?. f;Zy Xow dh

ofjs wo:kdk dk w{b ;q's sK ;qh r[o{ rqzE ;kfjp jh j?. go nZr/ ft;Ekog{ote

fIeo ehsk ik fojk j? fe ofjs wo:kdk dk i' ;o{g fJ; t/b/ gqkgs j?, T[; B{z

gzEe ofjs wo:kdk gotkB ehsk ik u[Zek j?. fJ; dk nkXko th ;qh r[o{ rqzE

;kfjp jh j?. gzE tb'A pDkJh ikD eoe/ iK gzEe feos j'D eoe/ fJ; ftu

ofjsBkfwnK ns/ j'o f;Zy ;kfjs dk th gqGkt ns/ nkXko Pkwb j?. f;Zy dh

ihtB iKu ns/ T[; dh tZyoh gfjukD bJh f;Zy ofjs wo:kdk nfjw N?e;N j'

rJh j?. fJj N?e;N ed'A j'Ad ftu nkJh, fJ; d/ j'Ad ftu nkT[D d/ ekoB eh

;B ns/ fJ; B{z fsnko eoB tkfbnK B{z fe; soQK dhnK d[PtkohnK dk ;kjwDk

eoBk fgnk, T[;dk gq;zre fpnkB fJ; g/go dh GktBk j?. fe;/ th Xow ftu

Xow rqzE s'A pknd ofjs wo:kdk dk toswkB, fBo;zd/j ;G Bkb'A wjZstg{oB

j[zdk j?. go fJ; wjZst B{z phs rJ/ dh fBozsosk ftu jh gofynk ik ;edk j?.

fJ;/ ftu'A ofjs wo:kdk dhnK GftZykoEh (Futuristic) ;zGktBktK dh fBPkBd/jh j'

∗ gq'c?;o ns/ w[yh, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp nfXn?B ftGkr, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk

2

;eDh j?. fJ;/ bJh fJ; dk Xow^nkXkos nekdfwe gq;zr fJ; g/go okjhA

T[;koB dk :sB ehsk ik fojk j?.

w?A g/go P[o{ eoB s'A gfjbK fJj dZ;Dk Io{oh ;wMdk jK fe ekB|oz; bJh

w?A fJe g/go “;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh gqwkfDesk dk gqPB skofee iK nskofee@

ftP/ T[go fbfynk ;h, go w/o/ T[go d' g/go fbyD dh fIzw/tkoh nkfJd j' rJh,

cb;o{g ‘f;Zy ofjs wo:kdk* s/ jEbk g/go fbfynk frnk. tes dh xkN eoe/

w?A nkgD/ fJ; g/go ftu fInkdk ;jkfJe ;'fwnk sZe BjhA ik ;fenk. fJ; g/go

dk w{b nkXko w/ok nkgDk vkeNq/N dk y'i gqpzX j?, fijVk ‘f;Zy sysK dk Xow

ftfrnkBe gfog/y* ftP/ s/ pj[s ;wK gfjbK fbfynk frnk ;h. fJ; d/ Bkb jh

fgSb/ ;w/A nkgD/ nfXnkge vkH pbeko f;zx d/ ;fj:'rh ti'A fJe bzwk b/y

fbfynk ;h. T[; d/ th e[M nzP fJ; ftu Pkwb ehs/ rJ/ jB. nkozG ftu ofjs

wo:kdk dh j'Ad j;sh ;pzXh e[M B[es/ jB ns/ pknd ftu ofjs wo:kdk d/

ftek; s/ ftrk; dh ;zy/g G{fwek j?, Bk fe ft;Ekog{ote toBDL

1) nzro/I ;oeko dh ;ogq;sh ftu r[o{ xo *s/ ekpI pdfJybke wjzsK d/

N'fbnK fto[ZX r[od[nkok ;[Xko bfjo d/ Bkw j/m bV/ rJ/ tZv/ x'b ftu'A

Pq'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh j'Ad ftu nkJh ;h. 14^15 Btzpo 1920 B{z

fJ; dh ekoi ftXk s/ gqpzXeh Bhsh s?n eo fdZsh rJh ;h ns/ 1925 ftu

n?eN gk; j'D T[gozs fJ; B{z ;zftXkBe wkBsk gqkgs j' rJh ;h.

2) ;zftXkfBe nkXko gqkgs j' ikD s/ f;Zy u/sBk e/AdoK (r[od[nko/) dh ;KG

;zGkb ;zg{oB s"o s/ Pq'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/ jZE nk rJh ;h. f;Zy

e"w B{z brGr d' ;dhnK bzwh iZd'̂ ifjd ftu'A bzxDk fgnk ;h ns/ ni/ th

pj[s ;ko/ nzdo{Bh ns/ pkjoh ekoBK eoe/ f;Zy ;wki dk ;fji ;o{g

;Ekgs BjhA ;h j' ;fenk. cb;o{g nB/eK gqPB ns/ dog/P u[D"shnK Pq'wDh

r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/ th ;kjwD/ ;B. ;G s'A tZvk gqPB f;Zy Xow ns/

e"whns dh tZyoh gfjukD dk ;h. fpBK PZe ;w{j ykb;k gzE dk d; r[o{

;kfjpkB ns/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftu ns[ZN ftPtk; ;h ns/ fJBQK dh wkD

wo:kdk s/ ;/tk ;zGkb bJh T[j fIzdrh ns/ w"s B{z fJe' fijk ;wMd/ ;B.

fJ; bJh e'Jh th e[opkBh eoB bJh T[j jo tes fsnko^po^fsnko ;B.

3

go f;Zy gzE e'b e[M nfijk ofus ;kfjs th w"i{d ;h fi; B/ f;Zy e"whns

B{z tZvhnK GqKshnK ftu gk fdZsk ;h. fJ; ekoi ftu nfjw G{fwek fBGkT[D

tkbk ;kfjs ofjsBkfwnK d/ s"o s/ ikfDnk iKdk ;h s/ j?. fJBQK

ofjsBkfwnK dh nzdobh rtkjh B/ f;Zy ofjs wo:kdk d/ ;pzXh fiZE/ Gow

G[b/y/ yVQ/ eo fdZs/ ;B, T[E/ f;Zy ofjs wo:kdk i' ;hBk p;hBk ubdh nk

ojh, T[; pko/ th f;Zy wkBf;esk ftu gqPB yVQ/ eo fdZs/ ;B. vo fJj ;h

fe g?dk j' fojk gqPB f;Zy gzE B{z tzv do tzv ns/ N[eV tzv ftu spdhb Bk

eo d/t/.

3) P'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh bJh f;Zy Xow dh ;d?t^gq;zresk bJh dog/P

gqPBK ns/ g?dk j' oj/ fJBQK Gow G[b/fynK B{z d{o eoBk pj[s Io{oh ;h.

feT[Afe ofjsBkfwnK d/ ouBjkfonK (GkJh Bzd bkb, GkJh u"gk f;zx, GkJh

gqfjbkd f;zx, GkJh d/;k f;zx ns/ GkJh d:k f;zx) dk ;pzX ;qh r[o{ r'fpzd

f;zx ih d/ dopko Bkb j'D eoe/ f;ZyK ftu fJBQK dk p/jZd ;fseko ;h. go

fJBQK ofjsBkfwnK ftu pj[s ;kok T[j e[M th Pkwb ;h, i' f;Zy f;XKs Bkb

g{oB s"o s/ w/b jh BjhA ;h oydk ns/ fJ; d/ Bkb Bkb ofjsBkfwnK ftu

f;Zy g?rzpoh nIws pko/ nfijhnK xNBktK dk th t/otk doi j? fiBQK dk r[o{

;kfjpkB dh ihtBXkok Bkb w/b ;'funk th BjhA ;h ik ;edk. go pkti{d

fJ; d/ fJBQK ofjsBkfwnK B{z fe;/ th jkbs ftu Bk s/ s[os c[os oZd eoB

pko/ ;'funk ik ;edk ;h ns/ Bk jh fJ; B{z fJ;/ o{g ftu gqtkB ehsk ik

;edk ;h.

4) fJ; Pzek w{be gq;zr d[nkok ykb;k gzE ftu d[c/V g?D dk ;zPk ;gZPN BIo

nkT[Adk ;h. fJ; bJh BthA BthA j'Ad ftu nkJh Pq'wDh ew/Nh d/ ;kjwD/ tZvk

gqPB fJj ;h fe Ppd r[o{ dh GktBk B{z ;Bw[y oyd/ j'J/ d;w gksPkj

d[nkok ;ki/ ykb;k^gzE dh fBt/ebh gfjukD fjs, r[opkDh d/ r[ji ftu'A

fJe nfijh ofjs wo:kdk fsnko ehsh ikt/ i' f;Zy f;XKsK s/ ;o{g dh

soIwkBh eoB tkbh j't/.

5) cb;o{g tZvh ;'u ftuko T[gozs gq'c?;o s/ik f;zx dh nrtkJh ftu fJe

ew/Nh dk rmB ehsk fi; ftu f;Zy Xow Bkb ;pzXs ;[gqf;ZX nekdwhPhnB

4

ns/ ;[iZr ;zgqdkJh f;ZyK dh fJe 25 w?Apoh ew/Nh dh ;EkgBk eo fdZsh

rJh. fJ; ew/Nh dk Bkw ‘oj[^ohs ;p^ew/Nh* oZfynk frnk.

6) ew/Nh d/ ;kjwD/ pj[s jh fpyVk g?Avk ;h, tZvhnK fto'XsktK ;B. fJ; n"yh

xkNh B{z ;o eoBk ;[y?B ekoi BjhA ;h. n;cbsktK edw edw s/ ;B go

;cbsk dh nk; pj[s xZN BIohA nkT[Adh ;h. i' ;kofEe gfjb{ ;h T[j fJj

;h fe ;ko/ d/ ;ko/ w?Apo T[~u^gkJ/ d/ ftdtkB, nfBzB PoXkb{ ns/ f;oVh

f;Zy ;B, fiBQK tZb ;koh e"w tZvh nk; dh fBrkj Bkb t/y ojh ;h.

7) ew/Nh dh gfjbh whfNzr nekb sys ;kfjp T[s/ 4^5 nes{po, 1931 B{z j'Jh

fi; ftu fJ; d/ nkozGe yoV/ dh fsnkoh bJh e[M fBZro c?;b/ bJ/ rJ/

ns/ d' wjhfBnK bJh brksko ofjsBkfwnK B{z r[opkDh dh e;tZNh s/ fBoyD

goyD dk c?;bk b? fbnk frnk. d' wjhfBnK dh eoVh xkb T[gozs ftdtkBK

d[nkok ehs/ ekoi dh fBoy goy bJh 3 iBtoh 1932 B{z ew/Nh fco nekb

sys ;kfjp s/ fJeZso j'Jh. w?Apo ;kfjpkB tZb'A tZy^tZy fsnko ehs/

yofVnK *s/ bzwh ftuko uouk j'Jh ns/ nyho ;op^;zwsh fJe yoVk

fsnko eo fbnk frnk.

8) 31 iBtoh 1932 B{z oj[̂ ohs ew/Nh d[pkok nekb sys ;kfjp *s/ fJeZso

j'Jh ns/ fsnko ehs/ yoV/ dhnK ;'XhnK j'JhnK ekghnK B{z gqw[Zy 21

;z;EktK ns/ 50 Bkwto f;ZyK B{z okJ/ bJh G/i fdZsk.

9) 26 ;szpo, 1932 B{z fJ; yoV/ T[go ;'X bJh nkJhnK oktK B{z ew/Nh B/

d[pkok ftukfonk ns/ fJ; B{z nzsw o{g fdzfdnK Bt/A yoV/ B{z 1 nes{po

1932 B{z ;w[Zu/ ykb;k gzE dh okJ/ ikBD bJh ikoh eo fdZsk.

10) ykb;k gzE dh okJ/ T[gozs nkJ/ ;[MktK dh g[Bo ;whfynk ehsh rJh ns/

f;Zy ofjs wo:kdk dk gfjbk nfijk yoVk fsnko eo fbnk i' r[opkDh dh

e;tZNh *s/ yok T[sodk gqtkB eo fbnk frnk ;h.

11) gq;skts yoV/ B{z eqwtko ;op fjzd f;Zy fwPB p'ov B/ wsk Bzpo 1, fwsh

1H8H1936 okjhA ns/ P'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh B/ wsk Bzpo 149, fwsh

12H10H1936 okjhA e[M okJ/ ns/ f;ckoPK ;fjs oj[̂ ohs ew/Nh B{z yoVk

;[XkJh fjs tkg; G/i fdZsk.

5

12) ew/Nh B/ T[go'es oktK ns/ ;[MkJhnK f;ckoPK pko/ g[Bo w[bKeD ehsk.

ftdtkBK ns/ ;zgqdkJh f;ZyK dh fJ; ew/Nh ftu fes/ fes/ ftukoe wsG/d th

g?dk j'J/, go fJBQK wsG/dK s/ f;XKse ;fjwsh dk okj eZY fbnk frnk ns/

yoV/ T[go nkJhnK oktK B{z r[opkDh dh e;tZNh *s/ g[Bo fBoyD goyD s'A

pknd :'r spdhbhnK eo e/ Pq'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh e'b ;pfwN eo

fdZsk.

13) Pq'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/ Xkofwe ;bkjeko p'ov B/ fwsh 3H2H1945

B{z wsk Bzpo 87 okjhA oj[^ohs ew/Nh d/ ;'X/ yoV/ B{z gqtkBrh d/ e/ bkr{ eo

fdZsk.

14) ;gZPN j? fe brGr 14 ;kb dh sgZf;nk torh fwjBs T[gozs ew/Nh B/

e"whns d/ fJ; fBt/eb/ gq;zr B{z ;Ekgs eo fdZsk. fJBQK ;[bM/ j'J/ gqp[X

ftdtkBK ns/ r[owfs f;XKsK B{z g{oB s"o *s/ ;wofgs o{jK B{z ykb;k gzE

;d?t Bsw;se j[zdk oj/rk, fiBQK B/ f;Zy ofjs wo:kdk dh ;EkgBk eo e/

f;ZyK dh fBt/ebh ns/ tZyoh j'Ad B{z ;Ekgs eodk wkgdzv nwb ftu b?

nKdk.

15) ;Ekgs f;Zy ofjs wo:kdk jo/e T[; f;Zy tk;s/ fBoXkfos j? i' sB wB

eoe/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ns/ ykb;k gzE B{z ;wofgs j?. fJ; wo:kdk dk

;pzX fe;/ fJeZb/ ftP/P ftnesh, ;zgqdk, Ne;kb, db, iE/pzdh, ;Gk,

;[;kfJNh iK ;z;Ek nkfd Bkb BjhA ;r'A ;w[Zu/ f;Zy ;z;ko Bkb j?. fJ;/ bJh

fJ; f;Zy ofjs wo:kdk d/ w{b ftXkB ftu fe;/ th fJeZb/ ftnesh iK

ftP/P ;z;Ek B{z wBwoIh Bkb spdhbh eoB dk e'Jh fBPfus ftXkB BjhA

j?.

16) fBoXkfos f;Zy ofjs wo:kdk dk nkozG jh ‘f;Zy* dh soh| Bkb j[zdk j? fi;

s'A f;Zy dh ftbZyD j;sh dk gsk ubdk j? fe n;hA n"os iK g[oy o{g ftu

fJe nekb g[oy, d; r[o{ ;kfjpkB, T[BQK dh f;Zfynk ns/ pkDh, ;qh r[o{ rqzE

;kfjp ns/ d;w gksPkj jI{o d/ yzv/̂ pkN/ d/ nzfwqs s/ ns[ZN fBPuk

oZyfdnK fe;/ th j'o Xow ftu ftPtk; BjhA oZyd/. nfijh ihtB P?bh jh

6

;kB{z f;Zy nytkT[D dk jZe fdzdh j?. e'Jh th f;Zy ‘f;Zy ofjs wo:kdk* dh

fJ; ‘okweo* dk T[bzxD BjhA eo ;edk.

17) fBo;zd/j ‘f;Zy ofjs wo:kdk* ;zy/g fijk fJe ftXkB j?, go j? p/jZd

wjZstg{oB, feT[Afe fJ; B{z r[o{ gzE dh gqtkBrh jk;b j?. gzEe ihtB ftu

fJ;dh wjZssk dk nzdkIk jo f;Zy tZb'A ehsh iKdh nodk; d/ fJBQK PpdK s'A

j' iKdk j?L

“f;ZyK B{z f;Zyh dkB, e/; dkB, ofjs dkB, fpp/e dkB, ft;kj dkB, Go';k

dkB, dkBK f;o dkB Bkw dkB, ;qh nzfwqs;o ih d/ fJPBkB doPBHHH@

nodk; d/ fJ; pzd ftu ‘ofjs dkB* dh :kuBk, f;Zyh dkB, e/; dkB, Bkw

dkB ns/ ;qh nzfwqs;o ih d/ fJPBkB Bkb ehsh rJh j?.

18) ofjs wo:kdk d/ gq;zr ftu fJj wjZstg{oB rZb ;wMD dh b'V j? fe f;Zy

dk ;w[Zuk ihtB gzEe ihtB j?. f;Zy ofjs wo:kdk ftu ftnesh ftP/P B{z

e'Jh wjZst jh BjhA fdZsk iKdk. f;Zy pZu/ d/ iBw s'A b? e/ nzsw o;wK sZe

T[j gzE dk nfBZyV nzr j?. f;Zy ofjs wo:kdk nB[;ko f;Zy dh ;koh

fIzdrh goT[geko tkbh j?. fJ;/ eoe/ f;Zy bJh ;yPh Xow g{ok eofdnK

gzEe coI th g{o/ eoB/ Io{oh jB.

19) fJE/ w?A ofjs d/ T[go'es ;zebgh gq;zr ftu s[jkv/ Bkb fJe j'o rZb ;KMh

eoBh ukjKrk fe f;Zy ofjs wo:kdk dk pkeh XowK dhnK wo:kdktK d/

gq;zr ftu ftbZyD gZy fJj j? fe fJj wo:kdk ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh

nrtkJh ftu XkoB ehsh tuBpZXsk j?. nfijh wo:kdk i' nkgD/ n;b

Bkb'A N[ZNh j't/, nwbh gq;zr ;Ekgs BjhA eo ;edh ns/ T[j ofjs wfji

Xkofwe o;w pDe/ ofj iKdh j?, fi;dh ;kofEesk ;pzXs Xow d/ b'eK dh

fIzdrh ftu wB|h j' iKdh j? ns/ T[; Xow d/ XkoBh fdykt/ d/ wi'o pD e/

ofj iKd/ jB. Gkosh Xkofwe y/so ftu f;Zy Xow d/ gqekP t/b/ jkbks

nfij/ jh ;B. T[BQK dh wo:kdk ftu ftneshrs T[swsk dh gqshfBXsk s/

pDdh BIo nkT[Adh ;h, go fJB;kBhns dh gqshfBXsk dk ;tkb T[; ftu'A

r[zw ;h. fJ;bkw ns/ fjzd{ Xow d/ gqshfBX ;Zu s'A goQ/ j' e/ nip

;wZf;nktK d/ izrb ftu T[bM/ j'J/ ;B. fJBQK XowK d[nkok fBoXkfos ofjs

7

G/y sZe ;hfws j' rJh ns/ pkjoh G/y sZe ;hfws j'D eoe/ ;fs Bkb'A g{oh

soQK N[ZN u[Zeh ;h. cb;o{g wB[Zy G{s ns/ GftZy d/ uZeo ftu T[bMe/ nkgDk

toswkB rtk u[Zek ;h. ;wki ftu tZvk ybkn g?dk j' frnk ;h. iBsk

nfrnkBsk dk fPeko j' u[Zeh ;h. fJj ybkn f;Zy Xow B/ g{ok ehsk ns/

gfjbh tko G{s ns/ GftZy B{z SZv e/ toswkB dh ;Ekgsh B{z b'e wkBf;esk

dk fjZ;k pDkfJnk s/ T[; bJh wo:kdkpZX f;XKse gq;zr s/ nwb dh

;EkgBk eo fdZsh rJh.

ii XowK d/ gq;zr ftu f;Zy Xow ;z;ko d/ wjZstg{oB XowK ftu fJe BtK

Xow ns/ f;Zy fBt/ebh e"w j?. fJj nkgD/ ftbZyD, nkb"fee, b'e fjsekoh ns/

;opZs d/ Gb/ d/ ftbZyD f;XKsK eoe/ ftPt XowK ns/ e"whnsK ftu nkgDh

tZyoh gfjukD ;Ekgs eo u[Zfenk j?. fJ; Xow dk fJfsjk;e gqrNkn ;qh r[o{

BkBe gksPkj d/ ;z;koh nkrwB Bkb j'fJnk. fJBQK s/ ntsoD j'J/ ‘d?th Bkd* d/

gqekP ftu f;Zy Xow dk iBw j[zdk j? ns/ fJ; d?th Bkd dh fdPk fBod/P (ofjs

wo:kdk) ftu uZbD tkb/ gKXhnK dh gfjukD f;Zy d/ s"o *s/ ehsh iKdh j?. fJBQK

dh nbp/bh pkjoh fdZy, fBt/ebk eko^ftjko, nip ;[Gkn ns/ ufoZso f;Zyh

f;XKsK d/ nwb ftu T[soB d/ dhdko/ eotkT[Ad/ jB. f;XKs dk nwbh gqekPB

iK ykb;kJh ofjs dh nkyzv Xkok Bkb i[V/ fJ; wB[Zy d/ dhdko/ gq'H g{oB f;zx d/

wjK^ekft ftu fJ; soQK j[zd/ jBL

fgnko Bkb fJj eoB r[bkwh

ikB e'j nkgDh tko fdzd/

go N?A Bkb wzBD fe;h dh

yb' ikD vKrk w'Y/ s/ T[bkoe/

wzBD pZ; fJe nkgDh itkBh d/ I'o dh

nyVyKd nbp/b/

X[o EhA ;fsr[oK d/ nkIkd ehs/

fJj pzd/.

8

nfijh ftbZyD wkBf;esk tkbh e"whns dh f;oiDk ns/ T[;B{z fJe

fBt/ebh ofjs^pfjs (code of conduct) gqfefonk ftu pzBQD bJh g?rzpo (Xow

pkBh) ns/ T[BQK T[go T[so/ oZph p'b e/Adoh G{fwek fBGkT[Ad/ jB. oZph pkDh d/

fbys ;zrqfj B{z jh Xow rqzE dh ;zfrnk Bkb fBtkfink iKdk j?. gftZso Xow

rqzE ftu nzfes f;XKsK *s/ ubfdnK wB[Zy wfji gowksw ojZ; s'A jh ikD{ BjhA

;h j[zdk, ;r'A T[j fJe nfij/ ;zftXkBe fB:wktbh (ofjs wo:kdk) ftu th pZM

iKdk j?. fJ: fB:wktbh d/ nzsors T[; e'b'A fJj nk; ehsh iKdh j? fe T[j

nkgDh e"whns d/ tZyo/ gq;zr B{z ;Ekgs eo/ ns/ nkgDh Xkofwe gfjukD B{z th

;kjwD/ fbnkT[D bJh ;orow G{fwek fBGkt/.

fJj rZb pj[s jh fXnkB ftu oZyD tkbh j? fe fe;/ th fJbjkw (pkDh)

d[nkok ;Ekgs ofjs wo:kdk dh ftbZyDsk fJ; rZb ftu j[zdh j? fe T[j nkgDh

fB:wktbh d[nkok ;/Xs fej' fij/ ftnefsst dh xkVs xVdh j?. pkDh d[nkok

f;ois ykb;kJh ofjs wo:kdk B/ nkgD/ Xow d/ g?o'ekoK B{z fBoGU, fBot?oh

ehwsK dk wkbe pDk e/ ;dhnK s'A dZph e[ubh b'ekJh B{z wB[Zy j'D dk nfj;k; jh

BjhA ;h eokfJnk ;r'A ‘gs ;/sh* fIzdrh fiT[D bJh ‘g[oik g[oik efN wo? epj{

Bk Skv/ y/fs* dh BthA wo:kdk dk f;XKse wkor th gqdkB eotk fdZsk ;h. fJj

wkor BthA ns/ ;BwkBiBe fIzdrh dk ;h, f;o T[~uk u[Ze e/ wVQe Bkb s[oB dk

;h, wB[Zyh y/V/ dk ;h, ;opso dh nkIkdh dk ;h, e[b ;z;koh o'eK s/ wBkjhnK B{z

Ykj e/ r[owfs rDoki (gowkswk dh fJesk s'A wB[Zy dh J/esk s/ nkIkdh dk

;zebg, fi; dk ;zftXkfBe nXko ;qh r[o{ rqzE ;kfjp jB), dh ;EkgBk dk ;h,

iB ;XkoB d/ w;se ftu fJe BthA ;t/o dh fuDr th g?dk eo fdZsh ;h ns/

;fjw d/ ;kJ/ j/m ihn ojh b'ekJh B{z f;o T[~uk u[Ze e/ uZbD dk tZ+ th. Bkb dh

Bkb fJ; u/sBk B{z th b'e wBK dk fjZ;k pDk fdZsk ;h fe p[okJh d/ yksw/ bJh

sbtko d/ w[Zm/ B{z jZE gkT[Dk tkip j? ns/ jo p[okJh B{z ysw eoe/ fBoG?n j' e/

ftuoBk f;ZyK dh Xkofwe g[ysrh tk;s/ Io{oh j?. fJ; ofjs wo:kdk d/ f;XKse

gq;zr dk nkrkI ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih fJ; soQK eod/ jBL

u{z eko nI jw jhbs/ do r[i;s]

jbkb n;s p[odB p PwPho d;s]

9

f;Zy Xow d/ pkBh fJ; rZb s'A u/szB ;B fe fe;/ th d/P iK e"w dh nkswk

nkIkd ns/ T[;ko{ nfXnkswe tk:{^wzvb ftu jh gqc[bs j' ;edk j?. go

fjzd';skB d/ b'eK dh nkswk f;Zy Xow d/ nkrwB t/b/ r[bkwh dhnK izIhoK B{z

s'VB s'A g{oh soQK n;woZE j' rJh ;h. fjzd';skBhnK d/ wBK ftu ewI'oh,

fBok;sk s/ c[ZN d/ ekb/ pZdbK B/ wkBt B{z n?Bk jhDsk tZb XZe fdZsk ;h fe T[BQK B/

r[bkwh dh x[ND B{z jh ihtB s;Zto eo fbnk ;h. ;wkfie T[Eb^g[Eb tkbh

nfijh BkIe ;fEsh ftu fjzd';skB dh Xosh T[s/ T[;/ ;w/A r[o{ BkBe gksPkj dk

nkrwB j'fJnk. fi; B{z GkJh r[odk; B/ ‘fwNh X[zd ir ukBD j'fJnk* d/ f;XKse

gq;zr Bkb o{gwkB ehsk j'fJnk j?. T[BQK dk nkrwB jh f;Zy Xow dk T[d? ;h.

f;Zy Xow d/ T[d? Bkb ;kjwD/ nkJ/ f;XKse gq;zr ftu'A jh ykb;kJh ofjs dk

fBowkD j[zdk j? ns/ fJ;/ ofjs B{z nzrheko eoe/ ykb;/ B/ fJ; Xofs s/ P'Ps s'A

;[szsosk dk gq;zr ;Ekfgs ehsk ns/ b'eK B/ f;o T[~uk u[Ze e/ s[oB dk i/o eo

fbnk.

iii fe;/ th Xkofwe fJekJh dh tZyoh gSkD ns/ e"whns dh nkIkd j'Ad

j;sh bJh gzi wkgdzv gqtkB eo bJ/ rJ/ jB. fJBQK gziK dk fe;/ Bk fe;/ o{g

ftu t/otk :{B?;e' ukoNo ftu e"wK Bkb ;pzXs gq;zr ftu fwb iKdk j?.

fBoXkfos gzi wkgdzv fJ; gqeko jBL

1) g?}zpo

2) fbgh

3) Xow rqzE

4) ofjs

5) ;o{g

Xow dh ;dhtsk, wB[Zy dh T[swsk ns/ Xow d/ ;z;Ekge o{g ftu fJBQK

dk pj[s jh wjZstg{oB o'b gqtkB ehsk frnk j?. fJj gzi wkgdzv f;Zy Xow d/

fJfsjk;e gqrNk ftu fBfjs jB. r[o{ BkBe gksPkj f;Zy Xow dh g?}zpoh

nIws j? ns/ B"A j'o r[o{ gksPkj T[BQK d/ T[sokfXekoh. f;ZyK dh nkgDh fbgh j?

i' ‘r[ow[yh* d/ BK Bkb ikDh iKdh j?. f;Zy Xow dk nkgDk gftZso Xow rqzE j?,

10

i' ;z;koh Xow rqzEK dh bVh ftu ‘;qh r[o{ rqzE ;kfjp* d/ BK Bkb ikfDnk iKdk

j?. f;ZyK dh nkgDh ofjs (code of conduct) j?, fi; B{z ‘ofjs wo:kdk* f;ob/y

j/m ykb;k gzE dh gqtkBrh jk;b j?. f;Zy Xow d/ g?o'ekoK dk nkgDk fBt/ebk s/

nkeoPe ;o{g j?, i' 1699 dh ft;kyh B{z d;w gksPkj jI{o B/ r[o{ BkBe

gksPkj jI{o d/ f;XKsK B{z nwb ftu Ykbd/ j'J/ fJe yk; gzi eekoh wo:kdk

ftu pzBQ fdZsk ;h.

f;Zy Xow e'Jh ;[Xkoe bfjo iK fe;/ j'o Xow dk ;wBt? BjhA ;h fe fJ;

Xow d/ pkBh r[o{ BkBe gksPkj ;wekbhB XowK ftu nkJhnK so[ZNhnK d{o eod/

ns/ fJ; d[BhnK s'A ub/ iKd/. r[o{ BkBe gksPkj B/ gozgokrs XowK d/ f;XKsK

B{z wzBD s'A fJBeko eofdnK nfij/ f;XKsK dh BhAj oZyh ;h, fijV/ wB[Zysk dh

b[ZN dk o;sk y'bQD tkb/ f;XKsK B{z w[ZY s'A Bekod/ ns/ ueBku{o eod/ j'J/ Bt/A

wB[Zy, Bt/A ;wki ns/ Bt/A okPNo dh f;oiBk eoB tkb/ f;XKsK d/ g{oB/ gkT[Ad/

;B. fJ; rZb dk ;gZPN gqrNktk ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftu fBfjs pkDh s'A j' iKdk

j?. r[o{ c[owkB j?L

tos B ojkT[ B wj owdkBk]

fs;[ ;/th i' oy? fBdkBk]ñ]

J/e[ r[;kJh nbj[ w/ok]

fjzd{ s[oe d[jK B/p/ok]ñ]ojkT[]

ji ekp/ ikT[ B shoE g{ik]

J/e' ;/th nto[ B d{ik]ò]

g{ik eoT[ B fBtki r[ikoT[]

J/e fBozeko b/ fod? Bw;ekoT[]ó]

B jw fjzd{ B w[;bwkB]

nbj okw e/ fgzv[ gokB]ô] (nze 1136)

;gZPN j? fe f;Zy Xow fJe ;[szso Xow ;EkgBk j? ns/ r[o{ BkBe d/t ih

fJ; d/ ‘ofjpo*. f;Zy Xow dk w{b nkXko pkDh j?. fJ; dk gqrNkn ‘t/JhA

gqt/P* s'A wzfBnk ik ;edk j?. gfjbK th fIeo nk u[Zek j? fe f;Zy Xow dk pkDh

gqekPB ;qh r[o{ rqzE ;kfjp d/ o{g ftu ;kv/ ;kjwD/ j?. fJ; dh fBozsosk r[o{

11

BkBe d/t ih s'A r[o{ r'fpzd f;zx sZe j?. fJ; B{z pkDh ftu ‘i'fs ns/ i[rfs* dh

;zfrnk okjhA gqrN ehsk j'fJnk j?. i'fs B{z Ppd th gotkB ehsk ik ;edk j?.

fJ;/ bJh r[o{ BkBe gksPkj s'A pknd r[o{ ;kfjpkB B/ nkgDk gqrNk ‘BkBe* w'jo

j/m jh ehsk j?. ekfJnk gbND dh i[rfs dk ;wK 1469 s'A 1708 sZe dk j?.

fJ; s'A pknd i'fs, Ppd j' rJh ns/ ‘r[o{ wkfBU rqzE* d/ o{g ftu i[rfs, ;zrsh

j' rJh. j[D fJ;/ gftZso Xow rqzE ftu fBjs f;Zy ofjs wo:kdk ns/ fJ; d/

fJfjsk;e gqrNk B{z t/yD dk :sB eoKr/.

iv ofjs wo:kdk jo/e Xow dk ns[ZN nzr j? ns/ ofjs pr?o Xkofwe

e"whns dh ebgBk th BjhA ehsh ik ;edh. Xow dk gqrN o{g ;zGt jh ofjs

okjhA j[zdk j? (g[PNh fjs rqzE s'A gzE dk gq;zr t/fynk ik ;edk j?). Xow id'A

pzd/ d/ eowK okjhA gqrN j[zdk j? sK fJ;d/ Bkb i[V/ P[G iK fBoXkfos eowK B{z jh

ofjs nkfynk iKdk j?. j'o th ;"y/ PpdK ftu dZ;Dk j't/ sK fejk ik ;edk j? fe

jo Xow nkgD/ Xkofwe nB[Gt d/ ;zuko bJh fJe yk; fe;w dh b'V wfj;{;

eodk j?, fi; B/ T[; Xow d/ g?o'eko dh Py;hns dh T[;koh eoBh j[zdh j?.

nfij/ tor d/ ftnesh fJeZm/ j' e/, ftP/P ns/ fBoXkfos ftXh okjhA nkgD/ gE

gqdoPe dh nrtkJh ftu Xkofwe ihtB fiT{D dk gqD b?Ad/ jB. fJ; soQK joe/

Xow ftu Xkofwe gozgoktK, ofjs wo:kdk ns/ Xkofwe fuzBQ ;Ekgs j' iKd/

jB. fJ; ;ko/ e[M dk ;w[Zu jh ;pzXs Xow dh ofjs wo:kdk nytkT[Adk j?.

fJj ofjDh pfjDh Xow dk ns[ZN nzr ojh j? ns/ ofjDh j?. fJ; bJh ofjs

ftj{D/ Xow dh ebgBk eoBh th n;zGt j?. fJ; bJh jo fJe Xow ftu e[M

nfij/ fBoXkfos fB:w gqkgs j' iKd/ jB, fiBQK d/ nB[;ko T[; Xow d/

nB[:kJhnK B/ nkgD/ ihtB B{z ubkT[Dk j[zdk j?. fJ; bJh jo Xow d/ g?o'ekoK

bJh Xow dh ofjs wo:kdk B{z wzzBDk Io{oh eoko fdZsk iKdk j?.

GkJh oDXho f;zx ofjs wo:kdk d/ ;pzX ftu fbyd/ jB fe “jo e"w dh

ofjDh pfjDh (Pok^fwqIkdk) jh T[;dk ihtB nkXko j[zdk j?. Pok nkfd Pohns

dhnK y{phnK ftu Pkwb j? ns/ jo e"w, wIjp s/ Xow dh GbkJh iK tkX/ s/

gquko dk jhbk t;hbk fJj' j'fJnk eodhnK jB. pb^Sb Bkb fe;/ wIjp ftu

12

fXoK dh frDsh tXkJh s/ ik ;edh j?, go y{phnK dh nDj'Ad T[; dh j'Ad ftu

d/o sKJhA pjkb BjhA ofj ;edh.@ GkJh oDXho f;zx d/ T[go'es PpdK d/ gq;zr

ftu fJj ;wM b?Dk Io{oh j? fe f;Zyh ozr/ j'J/ wBK tkfbnK dk ;w{j j?, nDozr/

wBK B{z e/tb frDsh tXkT[D bJh ozr/ j'J/ wBK tkfbnK dh esko ftu yVQ/ eoBk

f;Zyh dk gq;zr BjhA j?. fJ;/ eoe/ r[o{ BkBe gksPkj d/ fJ; Xow ftu eBtoPB

dk ;zebg fe;/ th jkbs ftu gqtkB BjhA j?. fJ; B{z fJ; Xow dh fJe wo:kdk

d/ s"o s/ jh s;Zto ehsk ik ;edk j?.

v ofjs wo:kdk d/ T[go'es ;zy/g nfXn?B s'A pknd g/go dh GktBk B{z

;wMd/ j'J/ f;Zy ofjs wo:kdk dh BIo;kBh eo b?Dk gq;zre j't/rk.

f;Zy ofjs wo:kdk B{z gzEe wkBsk Pq'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh B/ 1945

Jh;th ftu fdZsh (nkozG ftu fJ; dk fIeo nk u[Zek j?). fJ; ftu ofjstkB

f;Zy dh ftnkfynk fJ; soQK ehsh j'Jh j? L i' fJ;soh iK g[oP fJe nekb

g[oy, d; r[o{ ;kfjpkB, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp, ns/ dPw/P ih d/ nzfwqs T[s/ fBPuk

oydk j? ns/ fe;/ j'o Xow B{z BjhA wzBdk, T[j f;Zy j?. f;Zy dh ofjDh d' soQK dh

wzBh rJh j? ^ ;yPh ns/ gzEe. ;yPh o{g ftu f;Zy B/ Bkw pkDh dk nfGnk;

eoBk j?, r[owfs nB[;ko ihtB fiT{Dk j? ns/ wkBtsk dh ;/tk bJh ssgo

ofjDk j?. fJj ;kohnK rZbK p[fBnkdh s"o s/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftu dZ;hnK

j'JhnK jB. gzEe ofjDh ftu fsnko^po^fsnko j' e/ f;zx ;iDk j?. ;' ofjs

wo:kdk fJe nfijh gzEe feos j? i' p[fBnkdh f;Zy f;XKsK nEtk r[opkDh d/

nXhB j?. fe;/ th Xow ftu ofjs wo:kdk id'A p[fBnkdh f;XKsK Bkb'A N[ZN iKdh

j? sK T[j Xkofwe eZNVsk dk fPeko j' ikD d/ okj g? iKdh j?. f;XKs dh skIrh

Bkb'A N[ZNh j'Jh Xkofwe ofjs B{z r[opkDh ftu wkBsk BjhA fdZsh rJh. fit/A fe

gfjbK th fIeo ehsk ik u[Zek j? fe f;Zy Xow dh nkwd t/b/ ;wekbhB XowK dh

ofjs wo:kdk ;pzXs XowK d/ f;XKsK Bkb'A fpbe[b N[ZN u[Zeh ;h. nfXnkswesk

rtk p?m/ ;B s/ ofjs dh gkbDk wfji o;w d/ s"o s/ eoh ik oj/ ;B. fJj' fijh

ofjs B{z ;qah r[o{ BkBe d/t ih B/ p/b'Vh ofjs dk Bkw fdZsk j?. feT[Afe fJ; Bkb

13

Bk s/ uzrk cb gqkgs j[zdk j? ns/ uzr/ BshfinK dh s/ nk; jh BjhA ehsh ik

;edh. r[o{ j[ew j?L

fi; ib fBfX ekofD s[w ifr nkJ/

;' nzfwqs[ r[o gkjh ihT[]

S'vj[ t/;[ G/y us[okJh

d[fpXk fJj[ cb[ Bkjh ihT[] (nze 598)

;gZPN j? fe ofjs e/tb fdykT[D tk;s/ BjhA j[zdh ns/ i/ ofjs w[skpe

ihtB BjhA j? sK ofjs fdyktk pD e/ jh ofj iKdh j?. ofjs dh ewI'oh Xow B{z

th ewI'o pDk fdzdh j?. fJ;/ gqEkfJ r[o{ gksPkj ;wekbh XowK d/ nkr{nK B{z

;zp'Xs j[zd/ g[ZSd/ jB fe s[jkvh ofjs Bkb s[jkv/ Xow dk s/ gsk uZb iKdk j?,

go fJ; ftu'A gqrN j'D tkbh nfXnkswesk d/ dhdko/ feT[A r[zw jB. n;b ftu

nfXnkswesk Bkb i[Vh B?fsesk jh ofjs dk n;b ;o'eko j[zdk j?. gfjokt/ se

;hfws fdykt/ tkbh ofjs ofj iKdh j? ns/ nfijh d'rbh wkBf;esk tkbk jkbksK

dk r[bkw fet/A pD iKdk j?. fJ; dk gqrNk r[o{ BkBe gksPkj fJ; soQK eod/

jBL

X'sh fNek s? igwkbh XkB[ wb/SK ykJh]

nzsfo g{ik gVfj es/pK ;ziw[ s[oek GkJh] (nze 471)

T[go'es ft;Ekog{ote uouk eoB dk noE fJj j? fe ;kfjp/ ewkb r[o{

BkBe gqkgs Xkofwesk d/ gq;zr ftu ;[szso Xow dh BhAj oZy oj/ jB. fJ; bJh

T[BQK dh nfXnksw wzvb tZb gj[zu fiE/ BthA fBt/ebh ;h T[E/ T[; ftu ;d skIrh

tkbh ftbZyD wfje th ;h. fJ;/ eoe/ T[BQK B/ T[j gqkgs Xkofwe gq;zr ns/

Xkofwe ofjs B{z gotkB BjhA ;h ehsk. fJ; fBy/V/ ftu'A jh f;Zy Xow dh nIkd

j'Ad j;sh d/ dhdko/ ehs/ ik ;ed/ jB fe r[o{ gksPkj fe;/ sh;o/ gZE dh f;oiBk

tZb ;/Xs ;B. fJ;/ B{z r[o{ Ppd dk nzr j'J/ Grs epho d/ PpdK okjhA j'o th

;"fynk ;wMkfJnk ik ;edk j?L

gzfvs w[bK i' fbfy dhnk]

Skfv ub? jw eS{ B bhnk] (nze 1159)

14

pkDh dk fJj gq;zr gqufbs Bkb ;gZPN fBy/Vk j?. f;Zy ofjs ftu eoBh

ns/ eEBh dh gqXkBsk j?. fJ; ftu ofjstkB j'D bJh r[o{, e/Adoh ;o'eko ti'A

;kjwD/ nkT[Adk j?. f;Zyh ftu r[o{, Ppd^r[o{ j?. Ppd r[o{ dh gqshfBX pkDh j?,

fJ; soQK n;b ofjs T[jh j? i' pkDh d/ nB[e{b j?. fJ; bJh r[opkDh dh

nzdobh rtkjh Bkb f;Zy ofjs B{z ;wfMnk s/ ;wMkfJnk ik ;edk j?.

T[go'es dh g[PNh bJh f;Zy r"D ;q's (Secondary Sources) ftu'A fJE/ GkJh

r[odk; ih dk fIeo eo b?Dk th gq;zre j't/rk. T[BQK dh ouBk B{z f;Zy otkfJs

ftu ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh e[zih j'D dk wkD gqkgs j?. r[owfs d/ r[ji B{z T[BQK B/

nkgDh ftnkfynk okjhA pj[s ;[y?B o{g ftu iB^wkBf;esk d/ w;se dk Gkr

pDkfJnk. T[BQK dhnK ouBktK ftu th f;Zy ofjs pko/ nB/eK jtkb/ fwb iKd/

jB, i' ‘ofjs nto feS[ nto ewkts* d/ gq;zr B{z Bekod/ th jB ns/ n;b

eEBh s/ eoBh d/ gq;zre o{g B{z th ;kjwD/ fbnkT[Ad/ jB. T[BQK dk eEB j? fe i'

ofjs pkjo'A BIo nkT[Adh j?, fBo;zd/j T[j Io{oh j?. go fJ; Bkb'A th Io{oh

nzdobh ofjs j?. nfijh ofjs eoBh s/ eEBh dk fJe;[osk ftu'A jh ;zGt j'

iKdh j?.

GkJh r[odk; nkgD/ efpZs ;tZ:/ ftu c[owkB eod/ jBL

yKv yKv ej? fijpk B ;tkd[ whm' nkt?,

nrfB nrfB ej? ;hs B fpBk; j?.

p?d p?d ej/ o'r fwNs B ekj{ e',

dop dop ej? e'T{ dopfj B fpbk; j?.

uzdB uzdB ejs gqrN? B ;[pk;[ pk;[,

uzdq uzdq ej? T[ihnko' B gqrk; j?.

s?;/ frnkB r'';fN ejs B ojs gkt?,

eoBh gqXkB GkB T[dfs nek; j?. (efps 437)

GkJh r[odk; T[es ;tZ:/ ftu fbyd/ jB fe yzv yzv nkfynk fit/A w{zj

fwZmk BjhA j[zdk, nZr nZr p'bh ikD Bkb fBZx dh gqkgsh BjhA jz[dh, t?d t?d dk

s'sk oNB Bkb fpwkoh dk fJbki ;zGt BjhA j' ;edk. uzdowk d/ f;woB Bkb

gqekP ;zGt BjhA j?. fJ;/ soQK jh i/eo ofjs dk frnkB jk;b eoe/ jh

15

ofjstkB pfDnk fco/ sK ‘b'e ;[yhJ/ gob'e ;[j/b/* dk gq;zr ;Ekgs j' jh BjhA

;edk.

GkJh r[odk; d/ T[go'es gq;zr Bkb fJj gq;zr ;kjwD/ nk iKdk j? fe

r[owfs ftu f;XKsK Bkb'A N[ZNh j'Jh ofjs B{z w[ZY'A jh oZd ehsk j'fJnk j?. f;Zyh B/

nfXnkswesk d/ wkor s/ s[o/ gKXh B{z nZyK whN e/ ;wkXh brkT[D dh EK nZyK

y'bQ e/ ;wkXh brkT[D dh i[rfs dk BtK wkor gqdkB eo fdZsk ;h. fJj th

GktBk pD u[Zeh ;h fe r[o f;ZyK s'A fpBK ;G GzpbG{;/ ftu gJ/ j'J/ ;B. fJ;/

GktBk B{z T[BQK B/ nkgD/ fJe j'o ;tZ:/ ftu fJ; soQK gqrN ehsk j?L

d; BkT[A ;zfBnk;hnk GzGb G{;/ ykfJ G[bkD/]

r[o f;y i'rh ikrd/ j'o ;G/ pBtk;[ b[ekD/] (tko 40, gT[Vh 13)

;gZPN j'fJnk fe ;wekbh XowK dhnK gqufbs ofjs wo:kdktK Bkb'A f;Zy

Xow dh tZyoh ofjs wo:kdk ;kjwD/ nk ojh ;h, fi;d/ okjhA f;Zy Xow dh

tZyoh gfjukD th ;Ekgs j'Dh ;h ns/ f;Zy e"whns dk gq;zr ;EkgB th j'Dk ;h.

;qh r[o{ BkBe d/t ih s'A b? e/ r[o{ r'fpzd f;zx sZe (1469^1708), r[of;ZyK

tZb'A r[o{ ;kfjpkB dh nrtkJh ftu ofjs wo:kdk dk gkbB ehsk iKdk fojk j?.

ofjsBkfwnK ftu fJ;/ nkXko s/ ofjs wo:kdk d/ t/ot/ gqkgs jB. r[opkDh dh

nrtkJh ftu b'VhAdh ofjs wo:kdk B{z ;wMD bJh ;qh r[o{ okwdk; ih d/ fJ;

Ppd dk jtkbk fdZsk ik ;edk j?L

r[o ;fsr[o ek i' f;y[ nykJ/ ;[ Gbe/ T[fm jfoBkw[ fXnkt?]

T[dw[ eo/ Gbe/ goGksh fJ;BkB[ eo/ nzfwqs;fo Bkt?]

T[gd/f; r[o{ jfo jfo ig[ ikg? ;fG febfty gkg d'y bfj ikt?]

fco uV? fdt;[ r[opkDh rkt? pfjfdnK T[mfdnK jfoBkw[ fXnkt?]

i' ;kf; frokf; fXnkJ/ w/ok jfo jfo ;' r[of;y[ r[o{ wfB Gkt?]

fi; B' fdnkb[ j't? w/ok ;[nkwh fs;[ r[of;y r[o{ T[gd/;[ ;[Dkt?]

iB[ BkBe[ X[fV wzr? fs;[ r[of;y eh i' nkfg ig? ntoj Bkw[ igkt?]

(nze 305)

fJ; Bkb fJj rZb ;kjwD/ nk rJh j? fe r[of;Zy tZb'A ehs/ ikD tkb/ fBs

eowK dh ;kfonK s/ bkr{ j'D tkbh wo:kdk jh ofjs wo:kdk j?. fJ; ftu

16

nzfwqs t/b/ dk ikrDk ns/ fJPBkB eoBk Pkwb j?. nzfwqs t/b/ dh fJ; ;zGkb B{z

fgnko ftu fBGkT[Dk f;Zy ofjs wo:kdk ftu Pkwb j?. fJj wo:kdk r[o{ s/r

pjkdo ih d/ ;w/A sZe fBGdh ojh ;h ns/ fJ; ftu Pkwb ;ke/P f;Zy^gSkD B{z

r[of;ZyK tZb'A r[o{ ;kfjpkB dh nrtkJh ftu fBGkfJnk iKdk fojk ;h.

d;w gksPkj jI{o tZb'A eekoXkoh ofjs dh wo:kdk 1699 ftu bkr{ ehsh

rJh ;h. fJ; Bkb gzEe gSkD tk;s/ gzi eeko XkoB eoB/ bkIwh j' rJ/ ;B ns/

nZi th fJ;/ soQK jB. fJE'A sZe fe d;w gksPkj jI{o B/ y[d th nkgD/ jh ;ki/

gzi fgnkfonK e'b'A nzfwqs Sfenk ;h ns/ ;ko/ r[of;ZyK tKr r'fpzd okJ/ s'A r'fpzd

f;zx j' rJ/ ;B. T[; s'A fgS'A f;Zy dh ;ke/P^gSkD d/ Bkb^Bkb Bkw d/ fgZS/ wodK

bJh ‘f;zx* ns/ n"osK bJh ‘e"o* bkT[Dk f;Zy^gSkD dk fjZ;k j' frnk ;h ns/ nZi

th j?. nzfwqsXkoh f;zxK ns/ f;zxDhnK dh tk;h nBzdg[o j' rJh ;h ns/ ;ko/ f;zxK

ns/ f;zxDhnK d/ fgsk r[o{ r'fpzd f;zx ih ns/ wksk ;kfjp e"o ih j' rJ/ ;B.

fJ; ftu ofjs wo:kdk dh nfjw G{fwek fJj ;h fe ykb;k gzE dh tk;h ns/

tbdhns fJe j' rJh ;h. fJj f;Zy ofjs wo:kdk dk ;[[szso :'rdkB j?.

f;Zy e"w B/ nkgDh ykb;k^gSkD B{z ;zxoP ekb ftu fet/A ;zGkfbnk, fJ;

B{z ;wMD tk;s/ fe;/ th f;Zy^;wekb dh gqufbs ofjs wo:kdk ;jkfJsk eodh

ojh j?. ;zxoP ekb ftu r[od[nkok^;z;Ek dh ;zGkb d/ okj ftu nkT[D tkbhnK

o[ektNK B/, fBGkJh ikD tkbh ofjs wo:kdk tk;s/ th w[PebK g?dk ehshnK ;B.

T[j w[PebK, f;Zy fw;bK d/ p'b^pkfbnK ns/ f;Zy oki dh PkB t/b/ th E'VQ/̂ pj[s/

coe Bkb ubdhnK ojhnK ;B. fJ; dk gqGkt f;Zy ;kfjs T[s/ th fgnk ;h ns/

T[; dk t/dKsheoB j'fJnk Bk th ejhJ/ sK th t/dKsh gqGkt s'A fJBeko BjhA ehsk

ik ;edk. r[od[nkok ;[Xko bfjo th f;Zy^gSkD ns/ ykb;k ih d/ p'b^pkfbnK

tk;s/ jh ;h. fJ;/ bfjo dh d/D toswkB f;Zy ofjs wo:kdk j?, fi; B{z Pq'wDh

r[od[nkok gqpzXe ew/Nh B/ Skfgnk j'fJnk j?. fJ; B{z ;qh nekb sys ;kfjp dh

nrtkJh ftu gzE gqtkfBs ofjs wo:kdk dk doik gqkgs j?. fJ; d/ okj ftu

nk ojhnK o[ektNK B{z rzqE ns/ gzE d/ jtkb/ Bkb jh ;wfMnk ns/ ;wMkfJnk ik

;edk j?.

*****