5432 Any Street WestTownsville, State 54321555.543.5432 ph 555.543.5433 faxwww.yourwebsitehere.com

Tzeltal

Josías Lopez K’ana

JTEK’CHA’TEK’XAMBAL

Nicolás Huet Bautista

ELEK' K'OP

Josías López K’ana

Xmaruch, Xmaruch, wokoluk, ich'bontel ch'intebuk pox kuch', takinax te sbe kik'. ¡Sujaba, Xmaruch!, ¡sujaba!, ya jk'an kuch' ch'in tebuk trago, xi'on. Matoba xch'ayon ta k'inal, melel ja' xpechechon te lekil k'opetik.

Wokol awal Xmaruch, wokol awal. Mayix k'aal, ja'xanix chikan ilel xojobal k'aal ta sjol wits ta bay mukul te muk' winik yu'un jlumatik. Mayuk' sk'oplal ku'un, mayuk stuul ku'un te bit'il ya xmal ta ora te k'aale. Melel ja'tonix jun ayotik k'alal la xchap te jme'tatik, jich junax xkuxinotikbeel ja'to teme bi xi' ku'untik te kajkan-antik.

Ma' x-ok'atix Xmaruch, ma' x-ok'atix bayal, yananix xlajonbeela, k'otix yorail te xlajonbeel, jun kot'an kich' lewa teme lajemonix. Kot'an kil bi xi' yot'an yu'un tul ch'iel kerem k'alal ya sna' stojol te ma' stak' ta chonel sok ma' stak' k'ebanel jilel sbijil te me'tatiletik, melel bayal sk'oplal. Ja' jkuxlejaltik ku'untik te jo'otike, ja' ma' xlaj jk'oplaltik yu'un, ja' ya yak' jna'tik stojol bit'il ay jkuxineltik.

Ma' sna'beyik sk'oplal ta lek bit'il ay te jkuxineltik ta orato te ch'iel keremetik, manchukme ma' sk'an yaiybotik stojol jk'optik, yu'unix smelelila, ma' sna'ik k'op, kiklajan yeik k'alal ya xk'opojik, k'alal ya xk'opojik ta sk'op te neel jme'tatik.

¿Yabal ana' Xmaruch k'alal tal le' ta jnatik te ch'iel winik Lásaro, ja' te xnich'an mamtik Mikel Wakax? Ja' te mamtik Mikel te ayix sjo’ebal jawil yich’bel milel. Sjunetel te ch'iel yinam, xchukotel ta k'atik pak te swael yakan, yaknax nijk'el sok yaknax ajk'an julel. La yal te k'alal bajt' yil sk'al, jaxbuj, la sbo sba ta xmachit. Melelnixa, yaubenxanixtel xcho yelaw yu'un xk'uxul te ejch'ene. La sk'abon wokol te yakuk jpoxtay; maba la toyba, la jchu'un poxtaybey te yejch'en, melel ja' kat'el skoltayel te jlumal. Jich la yak'bon nop jilel te jchichmamtak.

Sok yutsil kot'an la kalbey te ak'a stil te yakane, ma'la xch'uun stilel, la yal te lom bayal xk'uxul, yaknax sti'uley ye yu'un, mayukbi la kalbey yu'un, jauk meto ay bi la tajbey ilel ta sti' ye. La kal ta kot'an te k'unk'un ya xna'ot stojol bi swentailuk.

La tu'untes may. Melel la stu'untesuk te jchichmamtik, maba jilem ku'un ta stu'untesel ta orato, melel ja' ya skoltayotik sok ja' ma' stu'unotik pukuj yu'un k'alal ya xpaxaj ta sleel ch'ulelal ta jujun ajk'tik, ya slajmantes chamel sok ya xch'ab xk'uxul ejch'en yu'un. Ja'nix jich la jtu'untes pom. Ya yom ta yik' sok ta xch'ael pom te chamele. Ya t'uunbey yakan chamel ta xch'ail pom. K'alal ya tajba sok te mach'a ya x-uts'inwan, ya jtsak, ya kabey xkux yot'an ta oranax. Maba jichnax ay ta pasel, melel ya skoltay sbauk te mach'a ya x-uts'inwan sok yato stseen ta labanwanej. Jauk meto, melel lek ay te snopjibal ku'un, ya skejan sba ta jtojol te uts'inwanej.

ya smulan spas sk'al. Ilawil, Xmaruch, witstikilxanix te jk'inaltik, takinxanix ilel yu'un te k'aale, jauk meto, juem ku'untik sk'ajel bayal kiximtik le'a. Kuxulotik,

Ta xwaxukebal k’aal sujtel ta yan welta te Lásaro. Ma’ toniwan xch’ay awot’an Xmaruch. Mayukbi yal stukel te Lasaroe, ya smulan spas sk’al. Ilawil, Xmaruch, witstikilxanix te jk’inaltik, takinxanix ilel yu’un te k’aale, jauk meto, juem ku’untik sk’ajel bayal kiximtik le’a. Kux-ulotik, wokol yal te ch’ul ixim, melel ja’ yip xch’ulel jkuxlejaltik. Melelnixa te lom ich’bilon ta muk’ sok lejbilon ta spisil ora, skaj te bit’il bayalix jawil ya xbeen xpaxajon. Yan ayel stojol te jk’op, ya xk’axbeel ta sti’ balumilal ya ochbeel ta banti yanxanix slumal te yosetik. Ya xboon ta ch’ulna, ya jtsum kantela-etik sok ya xk’ajinon swenta yu’un ma’ ch’abetuknax k’inal sok swenta ya smuk’tesbey k’inal yaiy te jchichmamtik, k’ejelto ayik ta skanantaybelotik, melel le’ ta jlumaltik ma’ xk’anot stukel te mel-ot’anil. Ya xpaxajon ta sjamalul yutil ch’ulchan sok sjamalul yutil balumilal ta k’alal wayalon, ya jpaxtay ta lek te bati nakatik te mach’atik la spasotik. Ya sna’ stukel te ik’, melel ay junax ya xpaxajotik ta k’ejel. Jauk meto, ya xwoklajonuk te sleel te jwe’el, melel jichnix ya x-at’ejonuk te bit’il ya x-at’ej ta sleel swe’el te jlumatik te mach’atik maba ch’ayem ta yot’anik te at’elil te la yijtay jilel te neel jme’tatik. Ya xat’ejon ta lum k’inal, ya jna’ stsakel lek u’uk te echej, tulanax iyel te xpach’umil jk’ab, le’ ya xna’baj stojol te ya x-at’ejonuk.

Manchukme ya sna’bey bayal sk’oplal jlumaltik sok jkuxlejaltik te Lásaro, mayuk bi sna’ lek. La sk’anbon wokol te yakuk cha’poxtayxan.

La jch’uunbey, melel ma’ jk’an tukel te ya xk’ax swokol te winike. La jbis sit sok ya jk’anbey kip sok stulanil kot’an te yos, mame jauk ku’un jtukel, skaj te bit’il ya koltay te mach’a ay swokol. Ja’ tojteswanej ku’un te yose, ja’ ya yalbon spisil te beluk ya kalbey sk’oplal, sok te beluk ya jk’ajintay k’alal yakon ta poxtayel te chamel; jich ya xk’otik lek ta sna. Mayuk xexumal ot’anil ta jtojol, mayuk bik’tal ot’anil ta jtojol. Maba nojel ta lot te jk’op. Maba tat sok maba nojel ta k’abal. Lekil winikon jtukel. Manchukme ma’ yaiybon kaiy bi swentailuk te chamel, ya na’ jtukel, ya kal jamal bi swentailuk. Ya xju’ ku’un sujtesbey xch’ulel mach’a ch’ay xch’ulel yu’un xiwel, yalel sok te mach’a ya spas lot.

Obol sba te Lasaro, chikan ilel ta sit yelaw. La jtsakbey te yakan. Tulan awun yu’un, ma’la sk’an te la jpikbey. Jauk meto, maba chamel winik yael te yaw, aybi smukoj ta yot’an. Yoloj xnijk’ te sk’ab, repenta yu’un ay bayal bi ya snop ta yot’an. Maba la juxbey tebuk poxil, ma’la sk’an. Ja’nax la jumtaybey tebuk ta trago, melel poxil u’uk.

Lato yalbon wokol k’alal sujt’beel ta sna; yich’otel cha’oxbi tumut, la yak’bon, mame jauk stojol te kat’el, ja’nax senya te bit’il ya sna’ k’inal u’uk. Melel ma’ lekuk jpas kanal sok te jbijil. Te mach’a ya sk’anbey stojol te sbijil, pas lot , elek winik sok ma’ yu’unuk sna’ spasel lek yat’el. Te mach’a bijil winik jich bit’ilon, ma’ yaiy elek stukel, melel spisil xtuun ku’untik te bijilal. Bejk’tajibtiktotel ya kich’tiktel te jbijiltik, jich sk’oplal xtalix stukel te mach’atik bijik. Ma’ chikanuknax mach’a bij xbejk’aj, jich yu’un ma’ jichuk ch’in xut’il ya kilba ta stojol yantik. Jich talon ta lum k’inal te bit’il ya jna’ poxtaywanej, ja’tonix k’alal yik’ojonto ta xch’ujt’ te jme’.

La yalbon te ya xcha’sujtel te Lasaro. La kalbey te ma’ yejt’alukix. Maba ja’tonax sbabial welta ya kaiy poxtaywanej, che’oxe’nax welta, tik ya xch’ab te chamele, La kalbey te ak’a skanatay sba che’oxe’ k’aal, k’unk’un ya xlekub.

Majna’ beluk la snop. Sujt’tel ta yoxebal k’aal. Lom xiwen julel, ma’ sna’ beluk la yal. Yot’anax ma’ x-ok’, jauk meto, stukel ya xjajch’ ok’el te sit. ¿Binme ma’ xiw yu’un sk’ael yakan, nojel k’aal ja’ yu’un sk’ael yakan?

La kalbey sok la k’anbey te ak’a k’opojuk ta smelelil, mame xk’exaw, mame xiw, melel ay ta sna tul winik te ya sna’ xcham yaiy stojol. Manchukme yot’an ma’ sk’an xk’opoj, jajch’ yal te bit’il ya smulan xbeen xpaxaj te bit’ilon, kojt’ chay te xbeen xnuxina ta xwaech, jauk meto maba jich tal sk’oplal. La snop yelk’an k’op ayejetik, La skuy teme ju’ yu’un snopbon te jk’op, teme ju yu’un yelk’anbon te jk’ayoj, bijil winikiax abi. Maba jich, maba jichnax ay sk’oplal, ma’ xyich’ manel sok ma’ xyich’ tael jichnax te jbijiltik. Ja’nix jich ya xk’ajinon ta sk’anjel yot’an te muk’ul mamaletik. Spisil ora ya xbeen xpaxajon, melel jich jtayel, jich bejk’ajon, jich ya xlajon. K’alal ya xyakubon sok te lekil k’op ayejetik, ya jna’ stojol bi swentailuk te chamel. Teme ya xyakubat sok te lekil k’op ayej, ja’ bijilal abi.

Mayuk ak’ chamel ta jtojol, jauk meto ya skuyonik te ak’ chamelon. Ay jex ot’aniletik, chikan beluk xjajch’ yalik melel yot’an sboltesbonik te jkuxinel. Ma’ stak’ stubonik jkuxinel melel ja’ ya jch’uunbey sk’op yayej te yosetik.

Ya yalik te bayal bi snaik stukel te ch’iel keremetik, chikan beluk xjajch’ yalik, jauk meto meba winiketik, ma’ snaik lek k’op. Ma’ xyakubik sok te lekil k’op ayejetik, ja’nax ya xyakubik sok sk’aal pox. Ya smaj sbaik, ya smil sbaik yu’un te ayukba ya

x-ich’otik ta muk’ stukelik. Ma’ snaik stojol te k’ejel yakik ta beel, le’ yakik bael ta ba ay te mel-ot’anil. Ya sk’an sna’ik stojol te saknax ilel, tulan ayel stojol sok spisil ora lek sk’op te bijil winik.

Maba xiw ta k’op te Lasaro, ya yal te bit’il la snop spas lot swenta yu’un ya yelk’anbon te jk’op, te jbijil, te sbijil tul mamal. Maba tu’un yu’un te lot, sujt ta swenta te sbolil. Ulultikxanix ilel sk’ael yakan.

Jajch’ yal te maba laj yu’un chamel te sbaj xnich’an, laj yu’un xk’uxul winal, jichnix te bit’il ya xlaj spisil te alal mayaetik. Lijk’emnax sjol, skajniwan yu’un nojel ta yot’an mel-ot’an, la stoy tebuk sk’ab, jich yilel te bit’il k’an sk’an perdon. La kak’bey sna’ stojol te jpisiltik ya xlajotikbeel, ma’ba ju’ yu’unik sleel wamal poxil yu’un lajel te neel jme’tatik, repenta ay bin ora ya xojoba ta lek k’aal ta jtojoltik. La yal yan welta te ma’ xi’ te lajel, melel k’alal ya xlajotik ya xbajt’ juinbatik sok ta k’atinbak te mach’a lajemix ku’untik, ja’ ya xi’ te winal te baknax ya xbootik yu’un, ja’ ya xi’ te winal te bayal yip lajel yu’un.

Jich yu’un tulan la yak’ sba, la spas lot, la skuy sba ejch’en winik, ma’ sk’an xk’axix bayal swokol, la snop yijtay te meba kuxinel yu’un ja’ la slumal te sk’ulejal, ya skuy te lom k’ulej te bijil winik, jich yu’un la snop yelk’anbon te jk’op. Ay swokol te Lasaro, ma’ sna’ beluk ya yal yu’un xk’exlal. La jak’bey teme ya xch’uun ta yot’an te smul, la stij sjol yu’un. La xch’uun te smul jichnix bit’il ya jch’uuntik ta jpisiltik k’alal ya xk’ot ta kot’antik te lekil kuxinel. Teme k’ot ta joltik te amen beluk jpasotik, k’ot ta kot’antik te lekil mantal abi.

Jich te bit’il ya ana’ Xmaruch, spisil te mach’a ya staj smul ya xlaj yu’un, ja’nax xkol yu’un teme la yich’ lajcheb ta lijk’ nujk’ul. La xch’uun te La-saro. Oxtajtel ta jtojol, la skejan sba, jajch’ kak’bey tulan nujk’ul , ja’to k’alal la sbalan sbajilel ta stanil kajk’. Ayniwan mach’a ya snop ta yot’an te ixta’ winikon, ak’chamelon, joy lajel, ch’uun mantal yu’un pukuj. Jauk meto, maba jich jtayel, jo’on winikon te bejk’ajon sok te k’ayoj sok te lekil k’op. Te manchuk la kak’bey nujk’ul te Lasaro, jich esmaj xchamel te bit’il ya slajinbeel k’inal k’alal ya x-och tojk’al.

Wojchej la jk’oponix te Lasaro, binax yot’an, yaknax ta tsej te joytike, xkuchoj si’ sok sjuinej tom xnich’nab. La kilbey yan welta ta sti’ ye te maba yak spasel lot, sok la tajbey ilel ta sit te la snopix lek kuxinel yu’un te beluk k’ot ta pasel. La stinan sba, oxtajbeel ta bay tek’elon, la sk’anbon lekil mantal swenta yu’un lek ya xkuxinbeel sok yal xnich’nab.

Xmaruch, ay bayal yip te jk’op, jich yael te mayukbi k’ot pasel. Ja’ bayal wokol yu’un te mamalonix, mayukba kayoj stojol bit’il wokol ya xk’ax te k’aal, jich yael te ay bi kuchoj te ma’ xyak’ xbeenon. Ya xkot yorail te lajel. Ja’ yakon ta snopel.

K’alal xjul te lajele, ya kich’ lewa ta sbajt’el k’inal. Xmaruch, Xmaruch, ak’bonxan ch’in lojp’ok trago, bayel k’op ayej ya xjul ta kot’an k’alal ya jlop’ ta uch’el, ja’ ya slekubtesbon jch’ulel te lekil k’op, ya yak’bon kip sok ya yak’bon stulanil kot’an.

JTEK’ CHA’TEK’ XAMBAL

Nicolás Huet Bautista

Jlumaltik muk’ta osil, te oy ta yut yaxal a’maletik, vitzetik, te oy yo bu xtajin no’ox ik’etik xchi’uk sk’ejimol unen mutetike; a’ te oy ch’ikil lapal ti kunen natutike, vok’balte’il na, tenelte’ sjit’, bech’bil ta muil te’tikal nichim. Lek ojtikinbil, sna jtotik mol pasaro, xchiik, toj me’on mol, lek no’ox yo’nton, tze’tze’ mol ti jyalel; epuntutik jutuk ti naklej, a me jnit ti venta ti kunen itz’in Jmikele, ti ololtoe, k’ajomal chib xemana to no’ox laj yak’bel yich’ o’ te ta muk’ta ch’ulna ta yut jteklum, mu to xul lek yunen ch’ulel.

Nabil ono’ox jujun martex xchi’uk jujun jvevex, a’ ch’ultasbil ti k’ak’ale, jamal ti ti’ vinajele. Ech’un ta jun jvevex, o’lol k’ak’al sut talel ti yabtel ti jtote, xp’ech p’un tal ti stojol akan, slapoj sbatz’i ku’, ach’elxa tal ti sbatz’i vexe, xipilxa tal yu sjol, ech’un molxa x-elan ti k’elel. Te yakal ti jalovajel ul sta ti jme’e, ech ul yalbe:

–¡Antz, ayo’ ava’i! ¿k’usi van k’ak’al chijbat ti Jobele, yu’un chbajmantik tal ti ich atz’ame xchi’uk ti k’usitik mu’yuk xa ku’untike?

Ti jme’e, ch’ayem no’ox yo’nton sjalbe yunen chij ti kitz’in Jmikele, toj xi’el ik’ot k’alal iya’ibe ye ti svinikale, paj ta jalovajel, lik k’elvanuk, ech lik stak’be:

–¿Ay, mu jna’ unbi...kalojbotxa ti mok’osi oy xae!

–¡K’u chal mu chijbat no’ox ti ok’ome, cha’eje ti jkuxtik unbi!

Li jme’e t’om stze’ej ju’un, lik sjitun ti sjolobe, lik sbal, ech itak’av:

–¡Ay vinik...mu’yuk bu apasoj ti avikatz yu’un chavich’ batele! ¿k’usi ora chachapan ju’un?

–¡Ta jpas ti anil me chak’an chijbat no’oxe!

–Lek che’e, batik no’ox, paso kiltik ti avikatze, echun uk ti jk’el k’usi yan xkich’tik batel, li’ ti j-ok’e, chakoltaun ti stzakel ti kaxlane.

A’ ech la snopik ti anil ti jtot jme’e yo’ xbatik ti muk’ta jteklum Jobele.

Ti jtote xvinaj xjakxa yo’nton, lik ti xuxubel, lik slok’ta k’uchal stijik batz’i kitara ti sna alperesetik ti jteklume, te ba snit talel k’a’ nuti’etik, k’a’ koxtaletik xchi’uk nailo, te lik sk’i ta amak’, ba spet talel chib koxtal triko, a’ kunen tz’unub jk’ejojtutik tal ti sjunul abil, lik sbusk’in ti bu lich’il ti nailoe. Pe ti mu kaxlanetike sbu-setikxa tal yu’un yilik ti trikoe.

–Ux, ux, ux, ¡lok’anik ch’ul kaxlan, ma’uk ave’elik, a’ yu’un jchonel! Jpetul, ¿k’usi chapas? tijolok’el kaxlane, –xi yutun.

Lik sp’is striko ti jtote, jun kuartiya, chib kuartiya, a’ to k’alal itz’aki yu’un jte’ele. Te lik xcha’ p’is yan, a’ xa no’ox o’lol jte’elxa. Malxa ti k’ak’ale, xkajetxa batel ta ni te’etik, ti jvixobtak Xmal xchi’uk Sluse ulemikxa ti paxtol. K’alal chapaj yu’un yikatz ti jtote ch’aybatel j-ok’, bat atinuk talel ti sat o’. A’ uk ti jme’e, yak’ojbe no’ox yipal pas vaj, x-ilinxa skoj noj sat ti ch’ayil yu’un mu xtil ti sk’ok’e, te lik stzak ti utel ti jvixobtake:

–Xmal, ¡k’usi chapas! k’echo tal taki si’, li’e yoxik to; o’ot Slus, tzako acho’ noyo matz’– xcha’va’alik lik skoltaik ti abtel ti jme’e.

Ti kaxlanetike te xa nopejik tal nixtok tal sa’ svayebik. ti jme’e a’ to laj yo’nton ti pas ve’lil ju’un. A’uk ti jtote t’uxul no’ox tal ti atimol.

–¿Me chatzak no’ox ti avalak’e? –xchi.

–Te no’ox tzakik xchi’uk ti atzebetike, oy to k’usi ti jpas, xtal kak’boxuk avilik k’usi kaxlanil; xtan tun xa tal ti anil ti bu sluchleb ti kaxlane.

–¿Me ech? sta’ yutzil oxkot no’ox xkik’tik batele.

–¡Ech, a’ ti mu xu’ slikel batel ku’untike, a’ ti toj ol ti kikatztike –xchi ti jtote. Ti jme’e a’ lik yak’ ileluk ti mol timinuk’ kelem luchulxa ti ste’el turasnoe.

–A’ nixtok cha’kot me’ kaxlan li’e, tzan yu’un toyol slo’ chobtik– te yak’ ta ilel uk ti cha’kot jup’enal me’ kaxalanetik ti te xjoylajetixa sk’an xmuyik ti te’e. Lik kich’mul, jech uk ti jvixobtake, a’ ti bat o j-ech’el ti jkelemtutike, ovil jvokoltutik ta smaklinel ep k’ak’al yo’ k’uchal lek muk’ ich’ie, ko’nton mu jk’an jtzaktutik, yu’un xkich’tutik mul ta stojol.

–Ak’bik yipal kavron, x-ik’ub osil, mu xa me xkiltik bu xbat snak’ sba tana –xchi ti jtote.

A’uk ti jme’e te xa kujul ta o’lol amak’ xchi’uk jun smuk’ta p’in, yak’oj sba stus stonyalak’ xchi’uk xchuk ta jojoch, ti vo’nexa stzobilanoj talele.

Ti cha’kot jup’enal me’ kaxlane ti anil no’ox itzak ku’untutik; a’uk ti mol keleme ivil yalel ti te’, xk’olet no’ox batel, junto sna’ xa yilel: xba sjup’es ti mu xinula jkaxlane. Ech’un ti jvix Sluse balum ch’ich’xa yakan ti nutz kelem. Ti jtote x-aj unxa ti lubel, sokemxa sjol, lik yik’ ti Jlopese, ti jmu tz’i’tutik ono’oxe. A’ ech, xchi’uk jtot, jvixobtak, jtz’itutik jlikel tzak ku’untutik ti mu keleme.

Jsolel ik’xa ti osile, ti jtot jme’e a’to laj yo’ntonik xchapan ti yikatzike. Ti patil te ba jtzob jbatutik ti ve’el ti ti’ k’ok’, nichim no’ox ko’ntontutik jti’tutik chenek’, k’ixin vaj xchi’uk pajal ul. Te lik sokuk jol, ko’ontonxa xkok’ta jba ti jyalel, yu’un ti jk’an xba jchi’in tal ti Jobel ti jtot jme’e, pe mu jna’ k’usi chkalbe, ti jtote jech niyalbun:

–Ak’bo yipal ve’an, ta xa me chbavayukutik, mu xa nop yu’un chakik’otutik batel, mu xak’ot, ¿me yu’un nopol akuy ti Jobele? Mu xu’ ku’untutik ak’elel, ep kikatz-tutik –Te nilik ta ok’el o. Ti jtote te lik yich’mul ku’un, te lik snijan sba j-ok’, patil lik yal:

–Ve’an che’e, kavron, chakik’otutik batel. Aa, pe me mu xu’ avu’un xambale te xa jtentutik komel, te xa kom ti smoso

jkaxlanetik– K’alal ika’i ech nialbate nichimaj ti ko’ntone, nichim no’ox ko’nton laj ve’ukun.

Li jvix Xmal, muk’xa jutuke, jech lik sjak’:

–Tote, ¿k’alal chasutik tale? ¿k’usi chavich’buntutik tal, me jk’u’ jpok’tutik, me kixtoltutik, me jloboltutik o k’usi van?– Muk’van xa’i ti jtote.

Sob jutuk ba vayukuntutik. Ti ikatziletike uchajtikxa komel skotol ti k’al na.

Nilikutik ti sba ok’el kelem. O’une muk’ xi vay yu’un ko’ntonxa jk’el chka’i ti muk’ta jteklume. Ti jme’e a’ jba’el ilik spas kape xchi’uk snoy matz’. K’alal la jko’ntontutik jutuk ti ve’ele, ti jtote lik stzob jyom stoj, te lik stzan, ech lik yal:

–Batik Che’e, Kajvaltik chisk’elukutik batel– Te nilok’tutik ti yut na, teuntutikxa ti amak’, ti jtote jech lik stak’i komel ti jvixobtake:

–Xmal, te me xak’elik ti chon bolometike, mu me xavut abaik, te me xabak’beik sve’el ti kaxlane, te chisututik tal ta xmal k’ak’al– A’ no’ox ech iyal komel nixtok ti jme’e.

Ta yut a’maletik, ti ch’en vitzetik no’oxe xchi’uk ti skeval toj syomoj batel ti jtote jninijutuk xvinaj batel ti bee; ti o’une nichim no’ox batel ko’nton, xka’i xlo’ilajik no’ox batel ti jtot jme’e, k’alal chijsut taleltutike oy xa jun chib jsentavotik xchi’uk ti k’usitik nopbil sk’an manele.

Jbaelun no’ox batel ti be, patil xbat ti jtote, jtz’ikoj no’ox batel sik, xi p’echp’un batel ti jtojol akan, xchi’uk jnatil k’u’, kunen tz’irik chij, kunen poko ch’ukch’ut. A’ uk ti jtote skuchoj batel jte’el striko, sjelp’unoj jun nuti’ matz’, jipil batel ta xuk’ob cha’kot me’ kaxalan. Ti jme’e slapoj sakil k’u’, sakil muchk’u’, yaxal tzekil xchi’uk sme’ chuk, xp’echp’un ti yakan, o’lol te’el striko skuchoj, sjelp’unoj batel ti kunen itz’in Jmikele, skajobtaoj batel jun tzu stonyalak’ xchi’uk jipil batel ti xuk’ob ti mu mol timinuk’ keleme. A’ ech nat nixanavtutik batel.

K’alal nijelavtutik ti stzelej Xk’ibe, vok’ xchakxa ti vi’najele, te xa k’unk’un isakub batel osil; ech nixtok te xa jelav ti muk’ta xi’ele, yu’un xalik ti vo’ne jtatamol jme’beltike, a’ la te staik ti j-ik’ale, a’ te ep sakch’ayik ti jxanviletike, ech’un ta natil xi’el xjelavik te ti jobelajele.

–¿Me xk’ot xa asatik yu’un ta jtup’ li toje? –xchi isjak’ ti jtote.

–Xk’ot xa, tup’o, xchi ti jme’e.

Mu’yuk xa jtojtutik nixanavtutik batel, te xa k’ak’ub batel jbek’taltutik ta xambal, kak’ojbetutik no’ox batel yipal yo’ sob chik’otutik, yo’ xch’am lek ti jp’olmaltutike. Ti jtot jm’e t’ab batel ti yo’ntonik ti bu chixanavtutik batele, te la lik xchamel ti jmol tatamol ti vo’nee, a’ uk ti jme’e te la iyich’ asial skoj la svok’ tonkaxlan ti be.

Skoj yalal yikatzike te ich’aniik batel yo’ mu xlubik ti ora. Ech te ch’anal no’ox nixanavtutik batel jun chib ora, k’alal po’otxa jtatutik Ik’al nabile ti jme’e lub xuk’om yu’un ti skeleme.

–Jpetul, jninikerem…koltun batel j-ok’uk ti slikel li mu keleme, tzako me lek, avokoluk mu me xakolta– xi yutun.

Lik jpet batel ti mu mol keleme, nichim no’ox ko’nton xchi’uk, pe lik spochi sba, te ni xi’ yu’un , kol ta jk’ob j-ech’el; k’alal xkotkunxa ti te’tik yil ti jme’e, lik sy-ales ti anil ti yikatze, ech nixtok uk ti jtote, ti mu keleme xk’ek’eret no’ox ti yut te’tik. Lik jnutzilantutik, te tzaku’untutik ti vokol.

Te nixanavtutik batel nixtok, k’alal jtatutik Ik’al nabile, balum ach’elun no’oxtutik, ko’olunxatutik ti k’elel chak te’e a’maletik; ti jtote ijelav batel, nikom tutik ti patil xchi’uk ti jme’e, te ika’i ti xlubinajxa batele. Echun uk lubenunxa j-ech’el, a’ ti sba to chixanab ti snamale. Ti jtote jelav ti jun beo’, iyil yaxtik’an no’ox ti o’e te ibik’taj yo’nton yuch’, nopej batel ti beo’ lik syales ti yikatze, lik sloch’ilan ti sk’ob yuch’ ti o’e.

–Yaleso j-ok’uk ti avikatze, uch’an jutuk o’ xchi’uk ak’bo j-ok’uk xchu’ ti Jmikele– xchi ti jtote.

Ti jme’e lik syales ti anil ti yikatze, lik skusilan xchik’ ti smuch’k’u’, inopej batel ti ti’ beo’, lik spok sk’ob, lik yuch’ ti o’e, lik spok sat nixtok, patil inopej batel ti stojol ti jtote:

–Nomto sk’an li Jobele, ¿me mu echuk? Bal me xch’am lek ti jp’olmaltike.

–Te xkiltik tana; nato sk’an, antz.

Ti o’une sokemxa jol j-ech’el, kumojxa kok’el skoj ti lubele. Te la snopik yu’un xuch’ik no’ox batel smatz’ik ti jtot jme’e. A’ to no’ox xlok’ k’ak’al, ti xojobal k’ak’ale te no’ox to

xch’ay yilel ti syaxal yanal a’maletik.

K’alal la jko’ntontutik ta uch’ matz’e, te la jyabukun jkuch batel ti tonkaxlane, muk’ta al nixanavtutik batel nixtok. Te ta Ch’ailal tojtik te t’om kok’el ju’un. Te e, te xa xul smakel batel ti manel ti sp’olmal Jobelajel batz’i vinik antzetike yu’un ti jmanolajel jkuxkital xinula jkaxlanetike, xtal spojik batel ech k’uchal tonkaxlan, kaxlane; patil xba xcha’chonik ti yut plasa ti Jobel. Nijelavtutik batel yo’ bu slajeb xulik ti jkuxtital xinula jkaxlane, pe mu’yuk buch’u oy te, Ti o’une jk’anojbexa batel vokol Jch’ultotik ti oyuk buch’u sman ti jun jay tonkaxlan jkuchoj batele, pe xch’abet no’ox batel ti bee. Te nat nixanavtutik batel nixtok. A’ to kil ti jtote lik va’luk, yu’un ista ti ilel te xtal jun cha’vo’ jmanlajeletik, te inopejik tal, te lik sjak’bel ti jtote:

–¿Me oy ton kaxlan, marchante? ¿K’uchal stojol ti avalak’e? –Ti jtot jme’e te lik syalesik ti yikatzike lik yak’ik iluk ti sp’olmalik. Ti o’une ba naklukun ti anil j-ok’uk, yu’un jkux jnini ok’uk, pe te xi uy un no’ox ti ok’el. O’ob tak’in juju p’ej tonkaxlan xtojbat, pe skoj ti mu lubele jech te istenik komel ti moton ti jp’olmatutike, te ijchontutik komel ti tonkaxlane xchi’uk ti cha’kot jup’enal me’ kaxlane.

Ti o’une yu’un j-ech’el mu xa jk’an xixanav, ko’nton xa te nakal chikom, ovilxa te xi’ uy un ta ok’el, ti jtote jech lik yalbun:

–Nakalbot ti mu xu’ avu’une, yu’un mu xu’ avu’un nat ti xambale, o’ot atuk ak’an natal, ta na li’e ta ora xaxanav; me mo’oje li’ chajkomestutik xchi’uk ti jkaxlan-etike- Xi vavavet no’ox likel ti ok’el o, ti jme’e unej yo’nton, lik sk’unil sk’optaun:

–Yak’oyal, chijk’otxa…xavananxa jutuk jninikerem, ta xa chavojtikin k’u x-elan ti Jobele xchi’uk chajmanbot alurse me nijk’ote.

Te nipaj ti ok’el jutuk, te xa nixanav batel nixtok. Ti jtot jme’e yoch jutuk yalal ti yikatzike, te xa tik’il batel ti yunen nuti’ chib oxib tak’in, lek chukul batel ti unen nailo. Te xa ech’ jnuptutik yantik kuxkitaletik ti be. Li mu timinuk’ keleme muk’ xchonik komel ti be, jkuytutikxa a’ stabik stojol ti yut plasae.

K’alal ijta ti ilel ti banantik yu’un Jobele, te xa lik jti’batel yu ke k’uchal chipaj ti ok’ele, me ja’ukxa xka’i me oy kakan yu’un sk’uxul lubel, balob ch’ich’xa batel ti yu sni’ kakan, melel ti vakib reva xambale lom nom xka’i ti vaxakib to no’ox jabilale. Ti jtot jme’e yatinojik no’ox batel xchik’ik ti sjunlejal sbek’tal, pe te xa nik’otutik ti vokoltik.

Nik’otutik ti yut Jobel, lik syalesik yikatzik ti jtot jme’e xchi’uk ti smol kelemike. Ep te tal sjak’el ti trikoe, mu stabik stojol, muk’to xchonik batel. A’ te ijam jsat, te ikil xtal xbatik no’ox, nakajtik no’ox xchonlajik epal batz’i viniketik te likemik tal ti Tenel Japal, Jchamu’, Ch’enal o’; Muk’ta al te nakalun chichonlajtutik, te ilok’ tal jun jup’enal mol jkaxlan, mol jman triko, a’ ono’ox smol marchante ti jtote. k’alal t’ab ta sate nichimaj yo’nton ti jtote, yu’un sna’oj ti a’ xmanbat ti strikoe, ti

mol jman trikoe te inopej tal, ech usjak’.

–¿Me avich’oj tal triko, marchante?

–Yech, li’ ti trikoe- xchi ti jtote.

–Ich’o batel ti jna che’e, xa na’ ti lek chajtojbe ti o’une.

K’alal iya’i eche ti jtote, lik skuch ti anil ti strikoe, me a’uk isjak’ k’uyepal xtojbat, te niyik’un batel uk, pe ti o’une mu xa jk’an chiva’i yu’un ti lubele, pe yo’ k’uchal xkojtikin ti Jobele te ba jchi’in tal ti jtote, ijtz’aklitutik batel ti mol jman trikoe, te nibat tutik ta pat Seriyoetik. Te ti jun muk’ta texailna, pasbil ta xamit, te isp’isik ti trikoe, o’ob tak’in i’abat jujun litro, ti mol jman trikoe te niyich’buntutik tal kunen motontutik, unen puxbilal chenek’ xchi’uk tonkaxlan, ti o’une muno’ox ika’i, ko’ntonxa jk’an ep ika’i, a’uk ti jtote muk’ sve’, la sk’ejbe talel ti jme’e. K’alal niulkutike te ixet’be sbaik, te la sve’ik xchi’uk li jme’e. Patil te ech’ ko’nton ta naklej, xkil ti mok’osi chismanbukun k’uchal la jyalbukun batel ti be’e; A’ no’ox te xjoyet jol ti jk’elilan k’uchal xve’ik ti unen jkaxlanetike, un to a’ yu’unik skotol ti k’usitik oye, me lurse, me lobol, k’usitikuk sk’anike xmanbatik, a’ uk ti o’une ovil te xvik’et ko’nton.

Ti jtote jech lik yalbe ti jme’e:

–Ba jk’eltik avil ti k’usitik ti jmatike, kik’tik batel ti amol keleme, me mu a’uk te xch’am ku’untik xana’.

–Lek che’e, batik, –xchi ti jme’e.

Lik jtzobtutik batel skotol ti k’usik oy ku’untutike, ni liktutik ti xambal, jk’elilantutik batel ti ich atz’ame xhi’uk ti k’usitik yaloj smanik ti jtot jme’e, ja’ no’ox te xiva’ettutik batel jak’ilantutik k’uchal stojol. Ti o’une jnitojbe no’ox batel stzek ti jme’e, chixi’ no’ox me nich’ay te ti muk’ta jteklume. Jech te ijak’ilantutik batel stojol ti k’usitik ti jk’an jnantutike, pe ano’ox ti jak’ilantutik mu’yuk ti jmantutik, a’ ti lom toyajtik stojole, te jun me’el xinula jchon pach’ te lik sjak’ ti mu keleme, stabe jun pexu, ti jtote sk’an jun pexu xchi’uk o’lol, te i’abat jun pexu xchi’uk chibtak’in, jech te iyak’ik komel ti mu timinuk’ keleme, ti k’ux no’ox ika’itutike. Ti buch’u isman kaxlane te lik yak’buntutik juju pech mu pach’, ti o’une inichimaj ko’nton, te xa me ich’ay ti ko’nton ti lubele, ti sk’uxul kakane, a’ no’ox chi’xa xka’i ti yu jmotone; ti kunen itz’in Jmikele a’ no’ox te jelp’umbil ta k’echel, juju ech’ x-ok’e te x-abat xchu’, mok’osi sna’ stuke.

Te nixanavtutik nixtok, te ijmantutik atz’am xchi’uk jutuk lobol, a’ lik slajesbik stojol ti mu keleme, pe a’ sk’anto manel ti iche. Te jk’elilantutik batel nixtok k’u jlok’obintutik jbus ti iche, yalel jutuk stojol, te ijk’ankutik oxp’is, chanp’ix, o’p’is, a’ xa lik stoj stuk ti jtote xchi’uk stojol ti tonkaxlan, me’kaxlanetik xchi’uk stojol ti strikoe; te lik sa’ ta yunen nuti’ ti stak’ine; te lik sa’ilan sjotz’ilan, pe mu sta’o, pe lek sna ti a’te stik’oj batele, chukul yu’un ti unen nailo, pe mu’yuk o.

–¡Yox kajval, mu me a’uk ti laj xa ach’aye! ¡Kajval bu me la javak’! t’abeso me lek ti vo’nton– xchi ti jme’e.

Ti jtote te lik sakchik’inajuk, lik yak’be yipal sa’ilan, pe mok’osi sta’o, a’ to te laj yil o ti lajem ta elk’anbele. Ti yu jme’e x-ok’xa yu’un sk’ak’al yo’nton, ti jtote x-ilin no’ox, xchi’uk xp’ich’ no’ox yo’nton ta jyalel, xi’eltik no’ox sba x-elan, melel yu’un ep jvokoltutik ta sk’elel ti kaxlane, stzobel ti tonkaxlane, ep jvokoltu-tik ta xambal ikatzil yo’ nik’otutik ti Jobele…. Ovil muk’ xtojku’untutik ti k’usitik sk’an manele; ti jtot jme’e snopojikxa chismanbun kunen sempat yu’un ikak’ jvokol ti natil xambal k’alal ti Jobele, pe ovil, mok’osi tojku’untutik o.

Buluchibtik ora sobal, te xkich’tutik mul, jtz’ikojtutik lubel, vi’nal, sokem no’ox joltutik, ovil te xi va’lajettutik, a’ ti mu’yukxa jtak’intutike. A’ no’ox xkil ti yu jme’e, k’alal xanabe xp’aj no’ox yu yalel sat, skoj ti ich’mule. Ti Jtote iyil chich’ ep mul ti jme’e, te lik yich’ ep mul uk. Te lik snopik yu’un a’ lek x-ech sp’is satik ti yolon yok jtotik Santo Rominko, yu’un ti sk’uxul svokolike. A’ te ikojtikin ti t’ujumal muk’ta ch’ulna ti Jobele.

K’alal niochtutik ti yut ch’une te t’om ep yok’elik ti jtot jme’e, te ep ikich’ mul uk, te nikejitutik ta nopol ti bu o’yik ti Santoetike, te ch’ay no’ox ko’nton ti sk’elel ti ron no’ox pasbi sjunlejal yut ch’ulnae, ti nichimtik no’ox ti bu oy ti jtotik Santo Rominkoe, xchi’uk ti stzananet no’ox yutzil stak’sba sjunul yut ch’ulna ti ye sti’ik ti jtot jme’e, ti te sk’ambik vokol kajvaltik yu’un sk’uxul ti svokol slubelike, ak’o sutes sjol yo’nton ti buch’u i’elk’aje, ak’o mu xa spas ech, yu’un oy ep svokol yu’un ti krixchantike, k’ejbiluk batel ti chamel lajel ti jtojol tutik, ti jchon bolomtutik, tabiluk ti na’el k’oponel yu’unik ti jtot jme’e ti ch’ul k’ak’al, ch’ul osil balamile, k’alal ech xk’opojik ti jtok jme’e te k’unk’untik x-ulet batel ti kunen jnichim ijtzantutike.

A’ ech, te ti yichon ti jtotik Santo Rominkoe, te ni ok’tutik, te ikak’tutik ti venta ti yu jvokol jme’naltutike. K’alal ni lok’tutike, te lik jcha’voltutik ti jnuti’tutike, jkoxtaltutike, te nisututik talel ta yu jme’nal natutik ta Muk’ta osil, ech tojol xixijlejantutik tal… me jutuk jtak’intutik, mok’osi kich’ojtutik sutel tal, te ech’ kuch’tutik tal jmatz’tutik ti K’uk’ tojtike nixtok.

K’alal laj ko’ntontutike te ijtambetutik tal xabal, ep ora nixanabtutik talel, me jp’eluk lo’il k’op, a’ no’ox xlo’ilaj ko’ntontutik ti k’alal niech’tutik ti sobe ko’oluntutik chak k’ucha’al k’a ta ikatzil. J-ok’ jt’abele la skuchun tal ti jtote, yu’un mu xa xu’ ku’un ti xambale, ato ech te niultutik ti ukubtik ora yik’ubel ti yu jnatutike. Ti jvix Xmal xchi’uk Ti Sluse, k’alal niyiltutike nichim no’ox yo’ntonik, melel yu’un tzaloj sbaik yu’un ti k’usitik ti jmantutik talel ta a’lele, te lik yilik ti chkich’ no’oxtutik mule. Ti jme’e lik ok’uk, te lik yalbe ti k’usi la jpastutike, ti jvixobtake te lik yich’ik mul uk. Jsolel chipajxatutik ti lubel k’otel xchi’uk xp’ich’et no’ox ti ko’ntontutike, ti o’une xchi’uk ti jme’e nive’totutik jutuk, patil ba vayukuntutik o; a’ uk ti jtote jech no’ox ba smetzan sba mok’osi la sbik’, a’ no’ox te xvulvun yu yo’nton, k’uyun a’ oy lek svokol ti me’onetike, ¿me a’ van ech sk’an ti Kajvaltike?.

Josías K’ana Expin, bejk’aj ta xmuxuk’ balumilal, slum sk’inal ixim winiketik, sts’unel k’op, sbabial sk’op xchichmam.

Nicolás Huet Bautista

Nació con alma pura, corazón alegre; como la blancura del cerro caliza (Huixtán), después envuelto en la miseria, pero paso a paso exploró la vida, el amor y la escritura de la palabra.

Tzotzil

Ruperta Bautista Vázquez

SK’EOJAL K’IN

Enrique Pérez López

LUNEX TI CH’ENAL O’

Ruperta Bautista Vázquez

Chaval

Chaval chatze’ta ti ya’lel jsatutike

chak’elbe sme’nal ti ma’satetike

unenot to akuy aba, mu xa na’ me mu xalik yu’un ame’lubel

skoj li me’nale nichin no’ox avo’nton cha’ak’otaj

¡Ay chulti’ me’el!

Chaval chapoxtavan, a’ no’ox chayajesvan xchi’uk ayolom k’ok’

chak’anvan, a’ no’ox chak’elan jyom sk’ak’al avo’nton

chalekubtasvan, a’ no’ox stz’itet avu’un tup’vanej

¡ Ay chulti’ me’el!

Chaval chana’ lek, a’ no’ox akiloj abolil

chava’i lek, mu xa na’ me pak’chikinot

lekil antzot, batz’i yan apukujil

chavavta lekilal, a’ no’ox chailbajinvan skoj apukujil

chavavta lekilal, a’ no’ox chailbajinvan skoj apukujil

¡Ay chulti’ me’el!

Chaval chasa’ lekilal, a’ no’ox chavilbajin ti jchi’iltaktike

chak’an ko’oluk li kuxlejale, a’ no’ox chapech’ ti tek’el me’on

chavil batel, a’ no’ox cha pojbe xik’ ti yantike

chak’an oyuk lekilal, a’ no’ox chalikes majbail milbail

chulti’ me’el ¿K’uchal mu xa ch’ani jutuk?

Batz’i ve’lil

Stziltzun no’ox yu’unik yi’bel sbakelik

ta xchanibal yikom balamil jipajtik k’uchal nach’il chikinil

p’ijil jnaklejetik spajoj yich’akik ta snukulel ti balamile

mu xa xpaj sjol yo’ntonik yu’un a’ ech snopel yu’unik.

Ti anil xaxik batel ti unen yax-otz’an bek’ete

ta spitzbeik lok’el ti k’usitik oy skuxlejal ti balamile

lek no’ox cha’iik slajesbik slekilal ti ch’ul osile

xuch’ilanik no’ox stukik ya’lel sbek’tal stakopalik.

Li’ ti chib oxib abile xjaylichantaj ye’ ti sk’obike

juju tuch’ ta stuch’ik batel slekilal ti osil balamile

skap svotz’ik, ta spitz’ik, slok’esbeik yik’al a’lel

ta spas ta sve’elik ti jtak’in joletike.

Xaktonal ka’ chjaxp’ujik ti sk’ixnal yok sk’obik

ta snak’ no’ox sbaik yu’un sk’ixnal ti k’ak’ale

xk’oletik xchik’inajik no’ox slajesik ti k’usi sbolil spasojike.

X-unej ti st’ujumal sbon ti balamile

ta sba lup’etal ch’akomal ve’lil

spitz’ik no’ox sjob ti balmile

te ta sk’ak’al xepual sp’ijilike.

Lunex ti ch’enalo’

Ta yunenal ikliman ch-atin ti k’ak’ale

spomtabe xch’uvil me’onetike

jpanmuk’tavanej smakbeik slekil sbek’tal ti osile

stz’ujet no’ox cha’iik ti milvaneje.

Ti ch’uvil xchi’uk syaxal a’maletike

j-ok’ no’ox k’ataj ta uk’umal ch’ich’

ti yich’el ti muk’ ti kajvaltike yakuxulxa

te xa no’ox xkajet ta sba stz’ubilal ti lajelale

Junxa yo’nton nopejik talel ti jmilvanejetike

ta sba xch’ulelik ti jsa’ lekilaletike

a’ xchi’ilik pukuj spas yabtelik

lek xvinaj ti a’iel ti milel lajelale.

Ti buch’u lek yo’ntonike, a’ stijik jbael ti ti’ mukenale

k’okbatik snuk’ik yu’un smantal ti jk’ulejetike

chanavik ta pixbil ch’ixal lumetik

xchi’uk sujbilal milel la staike.

A’ la jyil ta sat ti j-anil o’nton ik’e

xchi’uk xch’ich’el ya’lel sat ti osile

smakbeik sat ti me’on untike

ch’och’obtasbil ikomik yu’un sk’ak’al yo’nton tuk’etike.

Jyakubeletik

Jtz’uj cha’tz’uj sjik’ batel lekilal ti k’ak’ale

x-ik’ub, smaj sba, te xvalk’uj sutp’ij ta sba toketik.

Xpujlajetxa ti vo’betike xchi’uk smaj no’ox sbaik stze’ej ti o’e

ti vinajele x-ak’otaj no’ox skuyoj sba.

Tzatzal pukujil chonetik syajesbeik

spat xokon ti koltaele

jaylichan no’ox sbakel ye svesk’unbeik

sbik’tal kevalil ti koltaele.

Ti sakil sjol osile xchi’uk ti voch voch o’ntonale

chalik bu oy nak’al ti chopolale

j-ech’el no’ox chak’bik yip ti lekilale.

Bol bek’ satiletik slajesik ti lekil abtelale

ta epal ch’ich’etik xcha’vok’talel ti vokolile

lek no’ox cha’i xchanik chopol lajelal ti ololetike

koltabilik yu’un ti pak’taj k’ope.

Ti jkuch lajelale, te spek’an pek’an komel ch’ich’etik

stz’ites komel utel ilbajinel

tz’ikem to yu’un ti yip lekil o’ntonale, koltabil ta ch’ul ik’.

K’alal ta lajele

K’alal slikeb balamile: ti jik’ o’ntonale

Xchi’inoj ti xambal sk’ejimol

ti j-al mantal mutetike

ti patil chk’ataj ti jakil o’ntonal.

yo’nton smala ti ch’ul balamile

ti slajebal batel kuxlejale,

xp’ajxa yu stzajal ya’lel sat

yu’un ti lajelale makalxa yu sat yelov.

Xpuk no’ox ti anil ti k’ak’al o’ntonale,

spajesbe xch’iel ti kuxlejale.

Xp’ol no’ox ti anil ti toyombaile,

stijbe no’ox sbolil sjol ti tzalombaile,

stup’be no’ox batel snopel sjol yo’ntonik ti viniketike,

a’ kuxul xkom ti chopolile.

Ma’uk ech sjam

Jtos no’ox spas yabtelik ti bol j-ilbajinvanejetike

totil pukuj jnutz tak’inetik xpamuk’tavanik

ta yunenal jun ak’ubal

xch’am ik’tabe no’ox smuil ti lekilale.

Snak’ sba ti tzatzal jk’uleje

ti lekil chapanele chich’ batel ti anil,

a’ stunes k’alal xtun yu’un xai’e

j-ak’vanej ta me’nal.

K’alal ta stoylejal slo’lavanej na

stubta yalel tal epal mil bail

Te ta yalbale,

Xvochet no’ox ti me’nal lajelale.

Totil j-ilbajinvanejetik slajesik ti kuxlejale

xulesik ti k’usitik lek jutebe,

ta jcha’ ilbetik svokol ti ch’ul osil balamile.

Yak’el ileluk lajelal

Skoj smul ti me’nale

yo’nton mu xch’unik ti a’ smulike

xk’atajik ti sve’el tuk’etik

bak’intike a’ xa slikesbeik sjol ti slumalike.

Sjak’ik ti ach’ jch’ieletike,

ti p’ijil viniketik stak’ik xchi’uk jpak’el bek’ tuk’

ta sjol ti me’onetike.

Stzeet no’ox yo’ntonik ti jmilvanejetike

nojem no’ox ti obokil o’ ti satike

stz’itet no’ox sbek’ ti stzatzal yabtajebalike

szeet xvavetik yu’un xnichimal yo’ntonik ti jmilvanejetike.

Tzotzik xchi’uk smakik xchi’uk smuk’tik abtajebalik

ta slajesbeik skuxlejal ti sibtasbil ololetike,

mu’yuk sk’uxul yo’ntonik slajesik ti kuxlejale.

Nichim no’ox yo’ntonik spabik sk’inal ti yabtelike,

a’ tajimol k’in yu’unik ti jmilvanejetike.

A’ ech nopen slikesik batel ti me’nale,

totil jk’ulejetik nichim no’ox yo’ntonik, stze’inik no’ox.

SK’EJIMOLAL K’IN

Enrique Pérez López

Jeche’ la jpat ko’on

Li’ me xvulvun ko’on chotolun, jch’ul moltot

li’ me ta jmalaot ta sti’il be chotolun:

xniket jch’ulel yu’un lek tzatzal ololun

jpatoj xa ko’on, lok’an me tal ta jpetot.

Muk’ avo’on, xavilet chak’uchal mutot

ja’ jech ta jmala jchi’il ta be, vechelun,

chkat yav avakan, mu’yuk bu vokolun

mu xi lub ta sa’el anak’obal, moltot.

Ta ik’al osil ka’ay to ti ava'yej une,

Sakpak'an asat te chotolot ta amak’

chachapan aba ech’el, chavik’un une.

Yo luben xa ach'ulel ta k'abal chavak’,

chkux abek’tal ta ik’al osiltik une,

mukul ak’op, yut banamil xa la stak’.

Xch’ul na bolon

K’alal la ach’ie anutzoj muyel vinajel

yij no’ox avibel xkuchojot lek talel,

ta sikil osil tzatzuben ach’ulel

snaot yajvalel ch'ul banamil vinajel.

Tzonte’ vitz bolom achi’il ta lo’ilajel,

batz’i vinik antz sjoyojot ta xch’ulel

namal jxanviletik sk’elojot vulel,

ti jnopol osile tzk’an vokolajel.

Chlok’ xa xch’ich’al yokik tal ta ok’oletel,

tzvules ta sjolik sk’oplal vokolajel,

ol nich’on yak’oj to svokol patetel.

Ti ch'ulelale chak' sbek'tal ta lajel,

ta sk’ak’alil sike tzk’an te meyetel

ta sa' xojobal sbe ta yorail slajel.

Jpas k’in

Ta jol ko’onton vo’nej te jchi'inoj une,

bik’it to la jchan mu bu tzakal tal ta vun,

ta yaxaltike chk'opoj jch'ulel, xvikvun

ti jk’ope tzk'upin spatbel yo'on ik' une.

Li' xa kejel patalun tana yu'une,

sventa xchoti komel jbi ta lekil vun,

Jchapanoj xa jkuxlejal ta tunel un,

nichimal abtel ti tztuk'ibtasune.

Nichim ta jyalel ko’on, yu’un bankilalun,

xite’et xik’et jtoyoj jsat bu xiva’vun

ta stoyel jch'ul totik nijil patalun.

Ja' tzk'elik kak'ot k'alal te xivilvun

Chlaj yatel ko'onton, mu'yuk me vokolun,

Ta jnijan jbek'tal, mu xa bu xivilvun.

Yajavaltak vo’

Lek atoyoj ajol chak’el batel k’ixin osil,

Abol sba ach’ute, oy svokol chlaj chk’ak’ ta takiti’il

oy sk’ak’al avo'nton, mu sna’ xk’unib ta stojol jchi’il

chabakubtas jbek'tal ta mal k’ak’al k'ixin osil.

Ech’ xa sk’ak’alil ti k’uxulal k’epelaltike,

Tz’e’el xa jchikin ta jmala xak’opoj, xatij aba

Patbo yo’on osil alo bak’in chtal vo’ suj aba,

Jilil xa yu’un taki ti’il tztza’ vo’ ti ko’onkutike.

Tzobo ya’lel asatik xchi’uk avitz’in Itzan tun,

Ich’un ta k’ux, k’elavil takin xa yok sk’ob jch’ulel,

K’un xvulvun ko’nton sta xa yorail sk’ak’alil kulel,

Lilino to avibel kuxul muk’ta vitz Balun tun.

Yaxal mut, stalel kolemal

Ja’o uni jlikel xkuxetel yo’on nichimal vinajel,

Jsil xyaxal mochib la sk’elanbe tal viniketik,

Jok’ol luchul vulel ta k'ejimol ta sk'ob te'etik,

Jech lik skap sba ta yolil sikil tok ta k’opojel.

Sbatel osil ak’bil xtuch’ sikil ik’ xchi’uk xyaxal xik’,

Jvaychinom ta xchapan lok’el sk’eoj ta yo’on, ta yutil,

Mu sk’an xich’ chukbel xch’ulel, snak’oj sba yu’un bol satil,

Tzk’upin no’ox xvil, tznojes no’ox lek yo’on ta kolemal ik’.

Jujun sob malk’ak’al chi’inbil ta vo’oy skolemal

Ta yol tulantik vitztik ti xch’iel sk’opojel ek’e,

Tzk'upinbe slekil yutzil ti ch'iel k'opojel ek'e

Svok’ben vinajel, te’tikal mut sbon xa kolemal.

K’unil lajel

Xi'eltik asat chalok', k'ux avo'on yilel,

Avelo oy svokol ta ok'el yu'un xch'ailal k'ok',

Jujun k'ak'al ti ch'ich'e ta xtakij, chlok',

Ch'ulelal jech baklukan chcham ta milel.

Mut mut'ul ye ta xi'el xbolet ta vilel

Tal sbain utz'inel, k'uxul mulil, ta x-ok';

Uk'um jobinte' mukul ta sakil pok',

Ain lajem xa spukujil ch-ok' xa yilel.

Balun ok'es kupem yik' abol sba ek'e,

Mu sna' k'u yu'un chlaj xch'iel sk'opojel batel

Oy to boch'o jun yo'on ti chk'ejin ek'e;

Bol viniketik chutz'in sbaik ta jatel

Mu xilik jal xch'iel stakipalik ek'e,

Xkuxlejike tzk'anik anil cha'sutel.

Matanal

Och ta yut banamil ovol tz'unubil,

Xyaxal ak'ubaltik, muk'ta k'ixnalil,

Yut ch'util la yak' slekil yutzilalil

Ach' matanal ta yut xa lek tanibil.

K'an me yich' bol jotz'el lok'el bu volbil,

K'uchal mu xil sat sakil kuxlejalil,

Stzatzal jotz'el lok'el yo stakipalil

¡utz pisile yich' pajesel, te makbil!

Natik xa yi'bel yak'oj ti sbel sjole

Jun yutzil xch'iel tzotz nitil tzakal talel

Ti yo'one mu xa x-ak'bat ti svokole.

Ti yuni k'ope bik'it xvechvun yilel,

Ch-ak'otaj ta ik', tzotz yo'on ti sk'ejimole,

Stzatzal ko'ontik ta smalael lekilalel.

J-ik’al: jpas k’in tajimoltik

Akuxleje ta vob amay tztijik tal,

Xvulvun likel ta ajol nichim k’opetik,

Sk’op slo’il muk’tikil viniketik chlok’ tal,

Ta stoyel xi’el abek’tal xvokoletik.

Le’e tajimol k’in xa chak’ik ava’ay tal,

Ta me spasik k'in jlok'el paxonetik,

Boch'o oy xch'ulele va'anbil stakipal tal,

Tzkoltaik jch'ul totik, ja' jpojvanejetik.

Abak sbon asat svinajeb chopolil,

Xa'avet k'uchal pukuj yu'un chalo'lavan,

Chavik' xa kirixano ta mu bolil:

K'usi chapase slekil yutzil k'in van,

J-ik'al tze'ej sba, xi'bal sba avutzilalil,

Tajimol k'in, ak'ot ak' elov tztzakvan.

Ruperta Bautista Vázquez, ta yeloval sat ch’ul k’ak’al xchi’uk jch’ulmetik u, ta sikil iklimanl, ta sukubal xcha’vinik yual marzo, te ul ta balamil ta slumal Jobel.

Enrique Pérez López, 1964

Ch'enalo', yosilal Chiapas, Mejiko.

Li vok' la ta ik' luman sakubel osil, vaklajuneb yotolal yual o'lalti', malabilun ta sk'ejimol kotz kaxan, k'alal ta xa ox x-och svayel k'analetik. Xojobal jtotik la stzatzubtas jch'ulel; sbatz'i k'op ya'yej sotz'il vinik antzetik och ta jol ko'on k'alal li ch'i tal vo'nej. Sotz'il vinik antz la yil k'uxi lich'i, la smalaik k'uxi xnichimaj tal lek ko'on, ti jch'ulele ta stz'ibta k'op a'yejetik; tzbonanbe snopbenal sjol xkuxlej jlumal, ta jtoj ta vokol k'u yepal ik' chkich'e.

Chol

KABÄL XTYAÑOB

Juana Karen Peñate Montejo

Ñatyibal

Jiñi anbä iñatyibal wiñik

Mi satyel tyi: tyambä iwäyel

Che’ mi buch tyan lum jiñi xjemoñel

Mi mel mach bä uts’atyik

Jiñi pañumil wen tyijikña mi päsben

Yantyakbä iñatyibal jini wiñik

Mi ñatyan tyi wen bäbäk’en

Mi lok’san ip’ätyälel cha’an mi lok’el

K’untye, k’untye mi lok’el jiñi bäk’en

Mi loty tyi yambä lum jiñi lotyintyel

Ya’baki tsa imäkbe iñatyibal jini xjemoñel

Woli tyi xämbal, tyi tyan tyi k’otyel jini wiñik

Inatyibal woli kolel majlel

Che’ bajche tsätsbä k’uxbilbä tye’

Jiñi wits

Jini xtyelemuty mi k’ay ikolemlel

Ya tyi wits wen tyijikñabä

Iwen tyijikña mi yubin ibä

Ili pusik’al wen tyijikña mi chalen oñel

Ya tai wits añix juntyikil sämbal

Woli ch’ämalel tyi iñi ity’ojoljaxbä

Muk’bä isub cha’an xña’tybal

Jiñi wits woli ch’ämalel ityijikñäyel,

Jump’ej k’iñ ts’a buty’ï tyi k’uxel

Cha’an jiñi wiñik tsa yojtsa machbä uts’atyik.

Jini xtyelemuty woli ch’ämalel yambä ñatyäntyel

Jiñäch jiñi chab tyi yam k’elol

Mi kay tyi paty jiñi mach bä weñik

Säk’an

Wen kabäl ek’ tyi jump’ej säk’añ

Tyi chambä wits tsa xäñä majlel

Ya tyi chikin jiñi sak’

Woli tyi: k’aj majlel

Tsa’ ñumiyon ya tyi wits machbä añix iyopol

Tyi pusik’al tsa lok’i kuk’el

Che’ tsa’ k’ele joch tyojkol

Ya’ ba’an jini yeba wits

Yik’oty jiñi xmukuy tsa xäñä majlel,

K’äläl tsa’ k’otyiyon ya tyi wits

Cha’añ kom tyaj jiñi ja’

Wajalixbä mukul.

¿Chukoch?

Kabäl xtyañob ubibil kcha’an

Tyi k’ak’al kbañelil,

Jiñi ik’ay kpusik’al

Maañik mi ch’amben isum

Chukoch jiñi bak’tyaläl

Letyojibil tyi joy ñup’ul

Jump’ej; säk’an tsa kubi

Juntyikil ty’an ch’oyol bä tyi Kampeche

Wen tyijikña mi pekan ipiä lob

Kixiklelob mi ts’isob, mi jalob chij,

Yambä sak’an, yamba xty’an

Wäle juntyikil xtabaskeño,

Ya’ ba’ mi subel ty’an

Mi ch’äl iyixiklel

Tyi ty’ojoljaxbä ty’añ;

Tyi yambä säk’an

Ch’ijiyem tsa kubi

Xty’an ch’oyol bä tyi aktyal

Tsa’ isubu.

yutyibal kpañumi!

Juana Karen Peñate Montejo, tsa yila pañumil tyi 1979 ya tyi tyejklum ik’aba Tumbalá, Chyapas; che’ aläx ch’ok’tyo tsa iwen mujla yäsin jiñi ts’ibältyak, iche’jiñi tsa kaji imeltyak ik’ay pañumil.