father damien authentiek religieus portret sylvain de ... · Er is de geschiedenis van de jonge blanke man die Maulani de schuilplaats wijst, en er ... Hij was de vader van koningin

�

F a t h e r D a m i e n * S y l v a i n D e B l e e c k e r e * w w w . m e n s t i s . b e * 2 0 0 9

father damienauthentiek religieus portret

sylvain de bleeckere

men(s)tis 2009

�


Inhoud

1 Een tweeledig biografisch fragment 5

De schuld van de ‘haole’ 5

Molokai 6

‘Ka pa pupuile’ 7

Jozef De Veuster wordt pater Damiaan 8

Van Ninde in België tot Honolulu in Hawaï 8

Herinneringen 10

Filmenbiografie 11

2 Een Belgische ERA-productie 12

Het vinden van een goed concept 12

Defilosofievanauthenticiteitenonafhankelijkheid 12

Debijzonderelocatie 13

Decasting 13

De opnames 14

Depostproductie 15

3 Regisseur Paul Cox 16

Fotografiealsjob,filmalshobby 16

Oorlogskind 17

Illuminatie 17

Het humane portret 18

Vincent en Damiaan 19

�


4 De cinematografie 20

Een lineaire en eenvoudige vertelling 20

Een sterk opende parallelmontage 20

Het panoramische blikveld 20

De travelling 21

Veelzijdigebelichtingvanhethoofdkarakter 21

De klankband 22

5 Religieuze betekenisruimte 24

‘As music in the tree’ 24

De heerser 24

Buigen 25

Oceaan en pali 26

Locatie 27

Gesel 28

Eenzaamheid 29

Kruis 30

Tegenwind 31

Indekamervandemacht 32

Altaar 33

HeiligeGeest 34

�


De openingsscène – de volledige Engelse titel is Molokai : The Story of Father Damien ; in Vlaanderen werd de film uitgebracht met de titel Damiaan – plaatst de toeschouwer midden in de actie. De film neemt geen aanloop, heeft geen tijd voor een inleiding. Dat hoeft ook niet. De twee personages krijgen ook geen inleiding op de dramatische feiten die in hun leven ingrijpen.

De toeschouwer ziet een opgroeiend inheems meisje angstig weglopen. Enkele blanke ruiters zitten haar achterna. Ze heet, zo blijkt nadien, Maulani. Ze tracht zich te verbergen voor haar achtervolgers. Een andere blanke man ziet wat er zich afspeelt. Uit zijn reactie kunnen we aflezen dat hij al eerder een gelijkaardig tafereel heeft gezien. Hij handelt onopvallend, maar direct: hij verbergt het angstige meisje. Speurhonden verraden haar schuilplaats. Neen, ze heeft niemand bestolen, laat staan vermoord. De volgende sequentie toont dat de mensenjagers ambtenaren zijn van de Hawaïaanse Gezondheidsraad. Ze verdenken de vrouw ervan, melaats te zijn. Niet voor rechters, maar voor dokters wordt Maulani gevoerd. Zij onderzoeken haar en beslissen dat ze dient afgevoerd te worden naar Molokai. De regering van Honolulu wil immers door middel van haar segregatiepolitiek de ontembare en verwoestende ziekte indijken.

Met het openingstafereel valt de toeschouwer binnen in een tweevoudige geschiedenis in wording. Er is de geschiedenis van de jonge blanke man die Maulani de schuilplaats wijst, en er is de geschiedenis van Maulani. In het eerste geval gaat het om een concreet individu, in het tweede geval om een heel volk. De jonge, blanke man heeft immers een concrete naam en geschiedenis. Hij heet Jozef De Veuster, een westerling van Europa. Van de inheemse Maulani weten we weinig of niets persoonlijks. Dat hoeft ook niet. Zij vertegenwoordigt immers de Hawaïaanse bevolking die het slachtoffer is van de ongeneeslijke ziekte die melaatsheid heet. De twee biografische lijnen, de individuele en de collectieve, zullen elkaar kruisen op het Hawaïaanse eiland Molokai.

�


1 Een tweeledig biografisch fragment

De schuld van de ‘haole’

ViahetpersonagevanMaulanizetdefilmdetoeschouwerdirectophetspoorvandemelaatsheid.Dezeziektetreedtopalseenbelangrijkhoofdpersonage,aanwezigindebeeldenvandetalrijkeziekelichamen.Bijhetbeginvandefilm,anno1872,bereiktdegeschiedenisvandemelaatsheideendramatischhoogtepunt.DanheeftdeziektealeenheletijdopdeeilandenvanHawaïalseenspookrondgedwaald.Voorheteersttoondezehaarafschuwelijkgezichtrond1840.Haareerstebekendeslachtofferzagtoendeeerstezichtbaretekensopzijnlichaamverschijnen.HetiswasniemandminderdanNaea,eenHawaïaanseedelman,eenchefuitdesuikerstadopheteilandMaui.HijwasdevadervankoninginEmma,deweduwevankoningKamehamehaIV.OmdatmenmeendedatdemanleprahadgekregenviazijnChinesekok,kreegdevreemdeenongeneeslijkeziekteopHawaïdenamen‘maialii’,deziektevandeedelen,en‘maipake’,deChineseziekte.OpadviesvaneenDuitsedokterlegdedeaangetasteNaeazichzelfhuisarrestop.Nazijndoodechterverspreiddenzijndienarenzichoverdeeilanden,enmethendeziektekiemen.

�


De melaatse Hawaïanen gaven de blanken – de ‘haole’ – de schuld van hun ziekte. De inheemse indiaanse mensen hadden geleerd dat de blanke kolonisten allerlei nieuweendodelijkeziektesvanoverzeehaddenmeegebracht.Alduswasinhunogende lepra het moordwapen van de blanke indringers tegen de autochonen. Zo predikte indietijdeenzekereKaonaeengewelddadigeopstandtegenblankeeigendommen.Hijherhaaldedatde‘haole’alleellendevoortbrachten:lepra,geslachtsziekten,drankzucht,…Demanwerdaangehouden,gekverklaardenopgesloten.

Demedischewetenschapzochtnatuurlijkverwoednaareenverklaringvandevreemde,ongeneeslijkeendodendeziekte.Deovergrotemeerderheidvandedoktersbrachtendelepradirectinverbandmeteenimmoreel,wantlosbandigseksueelgedrag.Volgenshenveroorzaakteenverspreiddeongebreideldeseksafstotelijkeziektenalssyfilis,gonorroeenlepra.Syfilisbereiktemetleprahaarvierdeenlaatstestadium.Met die voorstelling van de lepra-aandoening zou ook de melaatse pater Damiaan op eenpijnlijkewijzewordengeconfronteerd.Eenbelangrijkescèneindefilmisdaaraangewijd.

Molokai

In1865,vijfentwintigjaarnadatNaeadezichtbaretekenenvandeleprabijzichzelfvaststelde,wasdeepidemiealuitgegroeidtotstaatsvijandnummeréén.Op3januarivandatjaar,ditisopdedagwaaropDamiaanzijnvijfentwintigsteverjaardagvierde,stemdehetparlementeen‘Akteterbestrijdingvandeverspreidingvanlepra’.DiebepaaldedatdeGezondheidsraadondervoorzitterschapvandeblankeministervanbinnenlandsezakensneleenisolatie-oordvoormelaatsenmoestoprichten.EndeRaaddiende ook op een drietal kilometer van de hoofdstad Honolulu een hospitaal voor verdachtegevallentebouwen.Dietweebepalingenzoudenweldradramatischingrijpenop het leven van zowel de Hawaïanen als de Vlaamse missionaris Damiaan.

VrijsnelduiddedeGezondheidsraadhetschiereilandKalaupapaopheteilandMolokai aan als de meeste geschikte plek voor de afzondering van de melaatsen. De lokalebevolkingprotesteerdehevig,wantdebewonerskwamenonderdruktestaanomhunhuisengrondteverkopen.Erwasechtergeenterugwegmogelijk.Deleprasteldedewet.DebevolkingverhuisdenaarhetplaatsjeHalawaoftroknaarhetdorpKalaupapa. Dat behoorde nog niet tot de leprozerie en dus was het voor de melaatse bannelingen verboden terrein.

Het schiereiland beantwoordde perfect aan de gestelde eisen. Het vormde een driehoek.Aantweevandedriezijdenbewakenwoeligezeegolvendeplek.Dezeeheefter een sterke stroming. Schepen kunnen er zelfs niet aanleggen. M.a.w. de zee sluit Kalaupapahermetischaf.Aandederdekanthoudteenstenenreusdewacht,de‘pali’,zijndede600meterhogeensteileklippenwand.Ofschoonvaneenbuitengewone,natuurlijkeenwildeschoonheid,oogtdezeplaatsalseenideale,natuurlijkegevangenis.Hetenigekleine,onherbergzamepadisvoorgezondemensenzeermoeilijkenbijslechtweerzelfslevensgevaarlijktebegaan.InDamiaanstijdkondendemelaatsenhetpadnietgebruikenenwieertochaandachtviadatpadopdevluchtslaan,zoubovendirectzijnherkendenstantepedezijnneergeschoten.

�


‘Ka pa pupuile’

Inmei1873,demaandwaarindekatholiekemissievanHonoluludebeslissingnamomeenpriesternaardemelaatstentezenden,woondenerophetschiereilandvijfhonderdpatiëntenentweehonderdgezondemensen.WegenshetalsmaarstrengerwordendeopsporingsbeleidvandeGezondheidsraad,groeidedemelaatsebevolkingerzienderogen.IndeperiodedatDamiaanopMolokaiverbleef,kwamenerwekelijksveertigbannelingenbij.Hetsterftecijferlagongeveerevenhoog.Cijferslerendaterop19maart1888749melaatsenindeleprozerieverbleven.ToenwasDamiaanalvijftienjaarwerkzaamopMolokai.Erwasgeenenkeleverplegerofdokteromhembijdeverzorging van de doodzieke mensen te helpen.

Vóór de komst van Damiaan waren er weinig of geen voorzieningen voor zoveel hulpbehoevenden.Doordesnelleenonnatuurlijkeaangroeiliepdesituatieercompleetuitdehand.Detoestandnamhallucinanteproportiesaan.DatbleekbijvoorbeelduithetooggetuigenverslagvantweemissionarissendieMolokaihaddenbezocht.Tijdenseenbijeenkomstop4mei1873teWailukumetdebisschopenenkelevanhuncollega’s,onderwieDamiaan,beschrevendetweepaterswatzehaddengezien.VooralpaterAuberBouillonwondergeendoekjesom.Hetkaraktervandemelaatsenverandert,zoverteldehij.Deuitzichtlozesituatievervulthenmetwanhoop.Morelenormenschrappenze,levenlosbandigenzoekeneenvluchtigfysiekofsadistischgenot.Hetbanningsoordkreegdanookdebijnaam‘Kapapupuile’,hetgekkenhuis.PaterAuberbevestigdewaaromMolokaitoenoverdetongreedt.Erdedentweegezegdenderonde.Heteersteluidde:“Aolehanawaimakeawahi”,d.i.“eenplaatszonderwet”,enhettweedegezegdewasalevenduidelijk:“Nakanakakuuwaleakunoikauhane”,zijnde“deplaatswaarmensenhunzielopgavenenstierven”.EnpaterAubertvoegdeeraantoe:“Zestervenzonderbijstand”.Erwarenookslachtoffersdie,zolangzeenigszinskonden,nogtrachttenietsvanhunleventemaken.Vooralzijhaddenmoreleengeestelijkehulpnodig.Opdiemensonterendesituatiediendedekerkintegaan.Iemanddiende af te dalen ‘in de hel’.

Anno1998,hetjaarvandeopnamesvandefilm, was Kalaupapa nog bewoond doordelaatstegeneratieslepralijders.AlskindwerdenzenognaarMolokaiverbannen.Maarsindsleprametantibioticakanwordengenezen,isdewetopdesegregatie,ingevoerdtijdensDamiaansverblijfopHawai,in1969afgeschaft.DehuidigebewonersvanKalaupapazijnnuallemaal65-plussers.Zezijnvrijemensen,zekunnenwonenwaarzewillenenreizennaardebestemmingdiezeprefereren.Zeblijvenerechtervrijwillig.Zolangzekunnen,wonenzezelfstandiginhuncharmantebungalows.Wiehulpbehoevendwordt,verhuistnaarhetkleineziekenhuis.Alsenigebewonersvandeplekhoudenzedezebijzondereplaatsinere.Erliggenimmersoveralgraven,ookDamiaanvonderzijnlaatsterustplaats.Omalsfigurantentekunnenmeespelenindefilm,zagendeechte,maarnugenezenlepralijdersernietmelaatsgenoeguit.IndetijdvanDamiaanbestondenerimmersgeengeneesmiddelen,deziekenhaddeneenerg vervormd gelaat en verminkte ledematen. Nadat ze aan de make-uptafel waren gepasseerd,zagendehuidigegenezenmelaatsen,samenmetdeanderefiguranten,opdeseteruitalsdemelaatsenuitDamiaanstijd.OpdiemanierverbindthunverschijningophetschermdehelefilmmetdemensenvoorwieDamiaanzijnlevenheeftgegeven,metDamiaanzelfenmetdegeestvandiewonderlijkeplaats.

�


Jozef De Veuster wordt pater Damiaan

Introduceert het openingstafereel van Damiaan de melaatsheid als het anonieme hoofdpersonage,hetstelteveneenshetmenselijkhoofdpersonagevoor.Datgebeurtbijnaterloops.Dejonge,gezondeblankevolwassenmanisbezigeenhuistebouwen.Zonderaarzelenbiedthijeenschuilplaatsaanhetvluchtendemeisje.Meertonendebeeldenniet.Tochbevattenzeeengrotewaarheidoverdefilmdievolgt.Father DamienevoceertniethethelelevenvanJozefDeVeuster,zelfsnietvanJozefDeVeusteralspaterDamiaan.Defilmschildertenkeleenbiografischfragment,hetverblijfvanDamiaanopMolokai.Wateraanvoorafgaat,komtbijnanietexplicietaandeorde,enzekernietinbeeld.Hetbiografischuitgangspuntvandefilmbestaaterindatalleswatvoorafgaat,zijnzinenbetekeniskrijgtindegebeurtenissendiezichopMolokaiafspelen.

WanneerDamiaaninbeeldkomt,ishijnogmaardrieëntwintigjaar.Achterhemligtaleenbewogengeschiedenis,envandezediegaatkomen,heefthijnoggeenenkelvermoeden.

Van Ninde in België tot Honolulu in Hawaï

JozefDeVeusterziethetlevenslichtinNinde,eengehuchtvanTremelo,op3januari1840.Hijiszoweleenwinterkindalseennieuwjaarskind.ZijnvaderheetFrans.Van‘smorgenstot‘savondsisdemanindeweermetdeuitbouwvanzijnkleinegraanhandelsbedrijf.CatoWouters,demoedervandepasgeborenJef,werktzichuitdenaadomhetgrotegezindatnualzevenkinderentelt,staandetehoudenineentijdwaarhetoverlevennogeengrotedagelijksestrijdvormde.Enwanneerhaarkleinstevierjaarisgeworden,baartzenogeenachtstekind,eenmeisjemetroepnaamMarieke.DekleineJefheefttweeouderezussen:Eugéniewerdgeborenin1825enConstancekwamterwereldin1828.Indezetweeouderezussen,allebeitienermeisjes,vindtdekleinedreumesJefzijntweedemoeders.In1842treedtdezestienjarigeEugéniebinnenindekloosterordevandeurselinen.WeldragaatzealszusterAlexisvanhetHeiligHartinNederlandlesgeven.Wanneerin1846klooszusterEugénieeenbezoekbrengtaanhaaroudersteTremelo,ishaarzestienjarigebroerJefdanigonderdeindrukvanhaarverschijning.

DekomstvanzijngeliefdezustoontJefdewegnaarhetklooster,maardiewegisnogbezaaidmetheelwathindernissen.EerstgaanzijnzusPaulineenzijnbroerAugustehemnogvoor.DezelaatstekiestvoordevrijjongeenbloeiendeFransecongregatievandeHeiligeHartenvanJezusenMaria,kortwegdepicpussengenoemd.AldiekloosterroepingendrijvendeoudersvanJefbijnatotwanhoop.Hetkostimmersheelwatgeldenerismankrachtnodiginhetbedrijf.DeoudersvanJefinvesteerdengraagindestudiesvanhunkinderen,maardoorkloosterlingteworden,brachtenhunkinderenhenweliswaarmeersociaalaanzien,economischgezienleverdedithenhelemaalnietsop.Gedrevendooreconomischenood,besluitendeoudersdehandigeendynamischeJefniettelatenstuderen.Hijzouthuismeehelpenzodatoptermijndetoekomstvanhetbedrijfverzekerdzoublijven.Maarzoeenvoudigloopthetlotniet.Jefdiealleenmaarlagereschoolheeftgelopen,eistinapril1858zijnrechtopstuderen

�


op.ZijnoudersgeventoeenzesturenhemnaardeWaalseEcoleCommercialeinBraine-le-Comte.InhethemvolkomenvreemdeFransmoethijallerleivakkenonderdekniekrijgen.Hijisechterleergierigenwilzijnachterstandzosnelmogelijkinhalen.

Indezomervan1858ishetdanzover:naeenlanggesprekmetzijnjongezusPaulinediealnoviceisennaeenvakantieverblijfbijzijnbroerAuguste,broederPamphile,inhetkloostervanLeuven,ishijzekervanzijnreligieuzeroeping.Op3januari1859,opzijnnegentiendeverjaardag,treedhijalinbijdepicpussen.HijkiestalskloosternaamDamiaan,naardeHeiligeDamiaanuitde4de eeuw. Jef had over hem gehoordviazijnmoederCato.Zijhaddegewootehaarkinderenverhalenvoortelezenuiteengrootboekmetheiligenlevens.EénvandieverhalenhandeldeoverdetweelingCosmasenDamiaan,allebeiartsendieveelgoedsdedenensamendemarteldoodstierven.

Damiaandienieteensbeschikteovereendiplomamiddelbaaronderwijs,geeftzijnoverstentekennendathijnietalleenkloosterling,maarookpriesterwilworden.MaardatbetekentLatijnstuderen.MetdehulpvanonderanderezijnbroerPamphileklaarthijdeklusopeenjaartijd.In1861legthijalzijneeuwigekloostergeloften–armoede,gehoorzaamheid,kuisheid–af.

Indeherfstvan1863neemthetlevenvandenoviceDamiaaneenheelonverwachtewending.ZijnbroerPamphileispaspriestergewijdenstaatophetpuntalsmissionaristevertrekkennaarHawaïindeStilleOceaan.Enkeledagenvoordiensafreiswordthijechterernstigziek.OnmiddellijksteltdeenergiekeDamiaanvoordeplaatsvanzijnbroerintenemen.Ookaliszijnopleidingtothetpriesterschapnognietvoltooid,tochkrijgtDamiaandetoestemmingomnaarHawaïtevertrekken.Datgebeurtop8november1863.DanvaartvanuitdeDuitsehanzestadBremendedriemasterR.W.WoodafmetaanboorddejongepaterDamiaanomnaeenbehoudenvaart,op19maart1864in Honolulu aan te meren. Op die dag kan de tevreden en enthousiaste Damiaan niet vermoeden,dathijnooitmeernaarzijnverremoederlandenzijnfamiliezouterugkerenendathijopheteilandMolokaialsmelaatsemissionariszoustervenop15april1889.

�0


Herinneringen

IndefilmkomtéénscènevoorwaarinDamiaanoverzijnthuisinTremelospreekt.DeblankeenziekeWilliamsonvraagterDamiaanhoehetkomtdathijmissionarisisgeworden.Depriesterdenktevennaenantwoordt:“Mijnzuster.Ikwasdejongste,erggrootenonhandig.Zijbeschermdemijtotikmezelfkonbeschermen.Ikhieldveelvanhaar.Zijwerdeennonenzeisgestorvendoorziekenteverzorgentijdenseentyfusepidemie.”Endieherinneringbrengteenanderevoort.Inzijnjeugd,aldusDamiaan,brakopzekerogenblikeencholera-epidemieuit.Erzwiervendaklozeoudersenkinderenrondophetplatteland.Zijnmoedernamerenkeleinhuisengafhenteeten.Eenmaanddaarna,stierfzijnkleinezuster,nogeenbaby,aancholera.

Zijnzuster-nonoverwieDamiaanspreektindefilm,isEugénie.Zijstierfinapril1854aantyfus,debesmettelijkeziektediezehadopgelopentoenze,tegenalleadviesin,eenziekmeisjeophetvormselvoorbereidde.ZijnbabyzusjeoverwieDamiaanheteveneensheeft,isMarieke.Indewintervan1847-1948heersteerinWest-Europa wegens de aardappelziekte een moordende hongersnood. Arme bedelaars zwiervenoveralrondopzoeknaaretensresten.Zoverspreiddezichgemakkelijkdedodelijkecholeraziekte.Damiaansmoeder,Cato,legdeiederedagdeetensrestenopde vensterbank. Op een winterse decemberdag klopte een uitgehongerd gezin op de deur.Dekinderenstondenblootvoetsindeijzigemodder.Catoliethetstraatarmegezinevenbinnenombijhetvuurhetesoeptekomendrinkenendanweersnelteverdwijnenindekillenacht.TweedagenlaterkreegMariekekoorts.Opkerstavondstierfhetkleinekind.HetwaséénvandeeersteslachtoffersvancholeradieookNindenietonbezochthadgelaten.Damiaandietoenbijnaachttienwas,herinnerdezichhetvoorval zeer levendig.

IndezelfdedialoogscènemetDamiaanenWilliamsonbekentDamiaannogdattijdenszijnpriesterstudiesvooralhetLatijnendetheologiehemveelzweethebbengekost.Diegroteinspanningenstondeninhettekenvanéénenkeldoel:indewereldietsgoedsdoeninhetkadervanhetmissionairewerkvandekatholiekeKerk.Tijdenszijnstudieshadhijgeleerddatmissiewerktotdoelheeftmensendienogals‘wilden’leven te beschaven en tot voorbeeldige kerkgangers om te vormen. Ook was hem geleerddatbijdatwerkdeprotestantsezendelingenzijnnatuurlijkeconcurrentenenvijandenzijn.MaarreedstijdenszijneerstedageninHonolulubegreepDamiaandatdeinheemsebevolkinghelemaalgeen‘wilden’waren.Hijzagdatzegeenjuwelendroegen,schamelgekleedwarenengraageenbloemophunhoedstaken.Hijbegreepdatzenietuitwarenopgeldenbezit,datzegoedemensenwaren.Enzeersnelbegreephijdatniethetheidendomenhetprotestantismezijngrotevijandenzoudenworden,maarweldemelaatsheid,ietswaaroverhijtijdenszijnstudiesgeentittelofjotahadgehoord.WiedefilmDamiaanziet,dientdanooktebeseffendatvoorDamiaandereisnaardemelaatsenkolonieopMolokai,eenreiswasnaarhetonbekende.Enhetwasvoorhemterzelfdertijdeenreisnaardehel.

��


Film en biografie

DehistoricaHildeEynikelbehaaldeaandeKULeuveneendoctoraatstitelindemodernegeschiedenis met een zeer grondige studie van de nooit eerder uitgeplozen archieven overJozefDeVeusterbijdepaterspicpussenteLeuven.Zeontdektedatde“bravepater”Damiaaninwerkelijkheideenzeersterkepersoonlijkheidwasgeweest.HaaracademischestudieredigeerdezetothetzeerleesbareenlijvigeboekDamiaan. De definitieve biografie (1997). Het onderzoek en het boek van Eynikel liggen aan de basis vandeDamiaanfilm.DeberoemdescenaristJohnBriley–OscarwinnaarvoorzijnscenariovandefilmGandhi(1982)vanRichardAttenborough–baseerdeinderdaadzijnscriptopdehistorische,objectievegegevensdieEynikelaanhetlichtheeftgebracht.Vande400bladzijdentellendebiografiebehandelenmeerdantweehonderdvijftigbladzijdenhetlevenvanDamiaanopMolokai.DefilmvanscenaristBrileyenregisseurCoxbrengenjuistdatbelangrijkbiografischedeeltotlevenophetfilmdoek.

��


2 Een Belgische ERA-productie

DefilmFather DamienschrijftBelgischeenzekerVlaamsefilmgeschiedenis.Datisindeeersteplaatstedankenaanhetkleine,maardeskundigeenvooralcreatieveVlaamseproductiehuisERAFilmsvanTharsiVanhuysseenGrietjeLammertyn.

Het vinden van een goed concept

Devoorgeschiedenisvandefilmbegintbijhetidee,hetconcept,vandefilm.ConcreetzagERAinhetstudiewerkvanHildeEynikelstofvooreenboeiendefilm.Degebeurtenissenin1995gavenaandieeersteaanzeteenpositieveimpuls.DezaligverklaringvanpaterDamiaanteBrusselgenooteenenormeinternationalebelangstelling.VoorhetverslaanvandieplechtigheidinaanwezigheidvanpausJohannes-PaulusIIwarenerzoeen460geaccrediteerdejournalistenkomenopdagen.DatsterktehetvermoedenvanERAdatoverdefiguurvanDamiaaneenspeelfilmmeteeninternationaleuitstralingkonwordengemaakt.ERAbeslistedehandaandeploegteslaan.BinnenhetbedrijfrichttenTharsiVanhuysseenGrietjeLammertyndedochtergenootschapCVBA-Damienopomvoordatspecifiekeprojectprivé-investeerderste kunnen aantrekken.

De filosofie van authenticiteit en onafhankelijkheid

Eenshetconceptoptafel,koosERAvooreenduidelijkeprojectfilosofie.Deproducentenwildenvooraleenfilmmeteenzogrootmogelijkeauthenticiteit.Defilmdienderechttedoenaandehistorischewaarheid.DefiguurvanDamiaanmochtnietgeschondenworden.Omdieambitietekunnenrealiseren,wisthetproductiehuisERAdathetnergensdecontrolemochtverliezenoverhetproject.Daaromschreefhetdeeigenonafhankelijkheidhooginhetvaandel.Inconcretetermen:inallesvrijblijventegenoverdegroteHollywoodstudio’sdiezekerbroodzoudenzieninhetproject,maarookvrijheidtegenoverkerkelijkeinstanties.ERAaanvaardewelbewustgeenfinancieringvanenigekerkelijkeinstantie.

GewapendmetzijnsterkevisiewisthetoprelatiefkortetijdeengezondefinancieringtevindenvoordegrootsteBelgischefilmproductieooit.Hetsteldeimmerseendegelijkinvesteringsmemorandumop.Datbestaatuiteenbeschrijvingvanhetprojecteneenhelderetoelichtingvandefinanciering.Hetbetrefthiereenrisico-investeringmet,inhetbestegeval,eenestimatievannul.Datbetekentdatdeinvesteerderhetrisicoaanvaardtdathijzijnkapitaalkanverliezenofoptermijnzonderinterestkanterugkrijgen.Ofdefilmeensucceszalzijnenenigewinstzalopleveren,datkannamelijkniemandvoorafgaranderen.MededankzijAlexVerbaerevandeGeneraleBank,vondERAhetovergrotedeelvandatbedragbijprive-investeerders,hoofdzakelijkbijVlaamseindustriëlen,KinepolisFilmDistributionvandeKinepolisGroupinbegrepen.

Hetbudgetwerdberekendop10,1miljoendollar.Ditishetbedragvaneen

��


middelgroteHollywoodproductie.DooreengoedebudgetcontrolekonERAdeproductieuiteindelijkonderhetgeraamdebedraghouden.

De bijzondere locatie

DeambitieuzekeuzeomnergensanderstefilmendanophetschiereilandKalaupapa,gelegenopheteilandMolokai,volgtuitdeprojectfilosofievandeauthenticiteit.Naheelwatonderhandelingenverwierfdeproductiedeunieketoestemmingomopdebeschermdesiteeenfilmsettebouwen.Omdeopnamesinjuni1998volgensplantekunnenaanvatten,vormdeERAeenArtDepartmentdatvanafmaartaandeslagging.OnderleidingvandeproductiondesignerJanPetitjeanenartdirectorJorisMertenswerdereengemengdwerkteamgevormd:voordehelftmensenvanhier,deanderehelftmensenuitHawaï.Hunwerkwasbijzondermoeilijkendelicaat.Bijhetplantenvaneenboombijvoorbeeldmochtdenieuwegrondnietvermengdwordenmetdeaanwezigegrond.Vooriedereplaatsingvaneenobjectwaseentoestemmingvereist.Deproductiediendeerzichtoeteverbinden,achterafallespreciesindeoorspronkelijketoestandteherstellen.Concreet:geenlavasteenmochtwordenverplaatstwanthetkoneengraf-ofoffersteenzijn,verankerenvangebouwenindegrondwasuitgesloten,dusmaarallesvastsjorden.

Eenbelangrijkelementvandefilmsetiseenkerk,gemaaktnaarhetmodelvandedoorDamiaanzelfgebouwdePhilomena-kerk.Datgebouwisdoorhetvoortdurendonderhoudtemooivoordefilm.Defilmkerkkanvernauwdofverbreedwordenvolgensdenodenvandeopnames.Behalvedezekerk,bestaatdesetuitnog5houtenhuisjes.Allebouwmaterialenwerdenperbootaangevoerd.Behalvedebouwvandesetzelf,moestERAookzorgendatmenopMolakaiaaneenfilmploegvanongeveer40personenonderdakkongeven.Hetproductiehuisheeftmetditdoeleentientalschamelehuisjesgehuurd.Hetheeftzegerestaureerdenzevoorzienvandoucheseneenfrigo.Deheleondernemingwasoptijdklaar.Terwijlaandesetwerdgetimmerd,zetteERAeenalweeranderewezenlijkestapnaardeconcreterealisatievandefilm.

De casting

Eenperfectelocatie,eengeschiktesetvoorzienvanalledecorsenrekwisieten,datalleslevertnoggeenfilmop.Aldezeplastische,maardodeelementenkomenpastothunrechtwanneereracteursinverschijnendiedepersonagestotlevenbrengen.MetdehulpvandecastingdirectorPatsyPollockuitLondenzochtERAnaardemeestgeschikteacteurs.OokhierbleefERAtrouwaanzijnauthenticiteitsfilosfie.Geensupersterindehoofdrolbijvoorbeeld,wantdanspeeltdiezichviahethistorischpersonageindekijkerenverdwijntDamiaannaarhettweedeplan.DusgingmenopzoeknaareenonbekendgezichtophetschermenkwammetuitbijdejongeAustralischeacteurDavidWenham.DecastingdirectorhadhemovertuigendzienspelenindebijonsonbekendeAustralischefilmThe Boys.Wenhamnamdeuitnodigingvooreenscreentestgretigaan.Maarhijhadeentegenspeler:LinusRoache,eenBritseacteurdiebijhetcinefielepubliekmeerbekendheidgenietwegenszijnlovendevertolkingenindefilmsPriest en

��


Wings of the Dove.Totenkelewekenvoordeopnameswasertwijfeloverwievandetweemenzounemen.Inlaatsteinstantiemoetdeproducent,innauwoverlegmetdeervarenregisseur,demoeilijkeknoopdoorhakken.Opbasisvanproefopnames,screentestseneengrotedosisintuïtie,gevoeddoordebetrokkenheidmetdehistorischeDamiaan,koosERAvoorDavidWenham.Dezeacteurheeftzichzeerernstigvoorbereidopdeopnames.HijlasalleswathijkonvindenoverDamiaan,maarwathemhetmeestgeholpenheeft,daarovergetuigthijzelfhetvolgende:

“De beste voorbereiding was evenwel het drie weken lange verblijf op Kalaupapa voor het draaien begon. De confrontatie met de natuur tekent hier iemand. Ruwheid en zachtheid gaan hand in hand. Dit dode land leeft en er hangt hier een merkwaardig soort vergevingsgezindheid. Dat leerde ik ook uit het contact met de patiënten. In een vroeger ziektestadium dingen die dagelijks fysiek en emotioneel door de hel. Zij overleefden en nu is hun leven een getuignis van de kracht van de menselijke geest. Dankzij hun getuignis besef ik goed hoe groot de inzet van pater Damiaan was voor zijn medemensen. Hij offerde alles op voor de anderen. Dank zij die drie weken kon ik me goed in mijn personage inleven en kreeg ik vertrouwen in het filmproject. Mijn favoriete scènes zijn die met de patiënten. Dan heb ik niet het gevoel te acteren. Ik hoop dat de film vooral hun goedkeuring zal wegdragen.” (DegroteParade,DS,22juli1998,p.5)

Eenhoofdpersonagezonderomringendenevenpersonageslijktopeenvaaszonderbloemen.IndezehistorischefilmoverDamiaanzijnerverschillendebelangrijkenevenpersonages.ERAheeftdecastingdaarvaninternationaalsamengesteldendaarbijvooraluitgekekennaaracteursdiegoedzijninkaraktervertolking.AldusreisdeereeninternationalescharevanacteursopdesetvanMolokai.DaartoebehorenzowelHollywoodsterrenalsKrisKristoffersonenPeterO’ToolealsookdeNieuw-ZeelanderSamNeil,wereldbekendwegenszijnkarakterrolinThe Piano. Ook de Britse ShakespearespelersLeoMcKern,SirDerekJacobienTomWilkinsonzijnvandepartij.DejongeAustraliërsAdenYoung,KateCeberanoendeZuid-AfrikaanseAliceKrigegevenhenversterking,terwijlbekendeVlaamsesterrenalsDirkRoofthooft,MichaëlPasenJanDecleirhunsterlatenschijneninkleine,maarbetekenisvollerollen.

De opnames

Alsdeproducenterinisgeslaagddelangewegvandefinancieringendeconcretevoorbereidingzonderenigschrammetjeafteleggen,begintvoorhempasdegrotebeproevingvandeopnames.Alleseniedereenmoetophetjuisteuuropdejuisteplaatsaanwezigzijn.Iederedagvliegendemeesteacteursenfigurantenvanhetplateau naar het lagere gelegen schiereiland Kalaupapa. Een korte vlucht van zeven minuten,maarwelnoodzakelijk.Datvraagteenserieuzeorganisatiewaarvannietstezienisindefilm,behalvenatuurlijkdatzonderdatvelewerkachterdeschermenergeenenkelfilmbeeldophetdoekzoukunnenverschijnen.

��


Overhetdraaienvandefilmisereendocumentaire–een‘makingof’–gemaakt:Damiaan, the Making of Molokai.Regisseur:WalterOoms,productie:Paradigma,Ninovenseteenweg87A,9320Erembodegem.Duur:45min.

De postproductie

Zijndeopnamesvolgensplangoedverlopen,danbreektdetijdaanvandepostproductie.ERAheeftdezehelemaalinBrusselgehouden.Omdathethiereenopdrachtfilmbetreft,krijgtderegisseureerstenkelewekentijdomdedirector’scuttemaken.Deregisseurlaatzichhierbijbijstaandooreenmonteur.Dieeerstemontageiszekernognietdeafgewerktefilm:deklankbandontbreektnogendemontagevandebeeldenzelfisevenminaltotindepuntjesafgewerkt.

Dedirector’scutdientvoordeeerstescreeningsvandefilminwording.Daarbijspeeltdeproducentweereenhoofdrol.Hijkijktofwathijziet,beantwoordtaanzijnverwachtingen.Hijtoetstdanzijneigenmeningaandereactiesvanenkelemensenuithetfilmmilieudiehijookvooreenscreeningheeftgeïnviteerd.InhetgevalvanDamiaan heeftERAookdemeningvanenkelejongekijkersgevraagd.

Alsevaluatievandedirector’scutbeslisteERA-producentomeennieuwemonteuraantestellenmetdeopdrachtaanhetritmevandefilmnogwattesleutelen.Nadeafwerkingvandezetweedemontage,belegdeERAeensamenkomstmetderegisseuromtoteenvergelijktekomen.Hetgevolgdaarvanwasdatenkeleopgenomenscènesnietindedefinitieveversiewordenbewaard.DatgeldtbijvoorbeeldvoordescènewaarinJanDecleiralsbisschopKöckemannoptreedt.

OndertussenhadERAookeengoedzichtgekregenopdeprobleempjesdienaareenoplossingvroegen.Bijeenhistorischefilmmeteenepischeallurekandetoeschouwerweleenseenprobleemvanherkenningervaren:wieiswieenwatgebeurtwanneer?Omdeherkenbaarheidvandebeeldentevergroten,beslisteERAomterugberoeptedoenopscenaristBriley.Erkunnenimmersnogbijkomendedialogenwordenvoorzienviadeklankbandendevoice-offtechniek.AldusisBrileyinBrusselindemontagekamer komen werken.

Eensdedefinitievemontagevastligt,begeleidtdeproducentnogdepostsynchronisatiedieinhoudtdatbepaaldedialogenopnieuwingesprokenwordenineengeluidsstudio.Sommigeacteurskrijgeneenoproepomhuneigentekstenovertedoen.Isdeklankbandookklaar,danvolgthetprocesvandemixageindemixingstudioCinéberti,eenzeerkostelijk,wanthoogtechnologischproces.Indezestudiozietdenulkopieofmoederkopieeindelijkhetlevenslicht.Opdatogenblikbestaatdefilmecht.

Ondertussenheeftdeproducentalweerwatandersaanzijnhoofd.Deaanmaakvanhetpromotiemateriaal:deaffiche,depersnota,maarookdetrailerdiedefilmindebioscoopaankondigt.Hetvastleggenvanderelease-datumiseencrucialebeslissing:dedagendeplaatsvandewereldpremièremetenkelewekenvoordieneenpersvisie.DaardefilminhetEngelsisopgenomen,voorzietERAdatervoldoendetijdoverblijftomdefilmtelatenondertitelenenvoordeFranseversieinParijseendubbingtelatenmaken.DewereldpremièrevanDamiaangebeurdeinMetropolis,Antwerpen,opwoendsdag10maart 1999.

��


3 Regisseur Paul Cox

Uit de voorstelling van het werk dat producent ERAheeftgepresteerd,blijktdatdefilmFather Damieneenopdrachtfilmis.DatbetekentechtergeenszinsdatdebijdragevanregisseurPaulCoxsecundairzouzijn.Hettegendeelishetgeval.ERAheeftjuistvoordeAustralischecineastgekozenwegenszijnartistiekefaam.

Fotografie als job, film als hobby

Coxisgeborenin1940inVenlo,Nederland.Alsongelukkigehuisduifzettehijin1963eenzeergrotestapindewijdewereld.HijnamdebootnaarAustralië.In1995kooshijAustraliëalszijnnieuwvaderland.Hijverdiendeergoedzijnkostmetfotografie.Maarzijnhobbywasfilmen.Hijexperimenteerdeenontwikkeldealsautodidactgeleidelijkzijneigenfilmtaal.Navelekortfilmsendocumentaireswaagdehijzichaaneeneerstefilm:Illuminations(1974).In1975richthijdaneeneigenproductiehuisopmetdezelfdetitel:Illuminations.

In1981krijgthijinternationaleerkenningmetdefilmLonely Hearts,eenromantischekomedieovereenongewoonkoppel,eentheatralepianostemmereneenverlegenkantoormeisje.TypischeenzeergewaardeerdeCoxfilmszijn: Man of Flowers (1983),Cactus (1986) en A Woman’s Tale(1991).VoordezefilmkreegCoxtijdenshetInternationalFlandersFilmFestivalanno1992degroteprijs.

Hijdraaidein1970eendocumentaireoverCalcuttaenin1987beleefdeVincent: The Life and Death of Vincent van Gogh,zijnwereldpremière.DefilmiseenpoëtischeevocatievandewereldvandegroteNederlandseschildermetwienswerkenlevenPaulCoxzichverwantvoelt.

In1997toontCoxeennieuwezijdevanzijncinematografischetalent.DanrealiseerthijzijnfilmFour Million House Guestsuit.Geengewonebioscoopfilm,wanteenIMAX-3Dfilm.Deze45’durendefamilieprentoogstwerelwijdgrotelofvoorzijnpicturalerijkdom.Deregisseurbrengtereenvisueleodeaandevelezichtbareenvooralonzichtbarebewonersvaneenzomerhuisgedurendetweeweken.Defilmintroduceertdetoeschouwerindewonderenvandewerelddiehijdenkthetbesttekennen:zijnhuis.

In1996wordtCoxuitgeroepentotdebesteAustralischeregisseur.

��


Oorlogskind

PaulCoxiseenoorlogskind.Inzijnrecentboek Reflections. An autobiographical journey (1998)openthijheteerstehoofdstukmetdevolgendezin:

“My first memory goes back to a rainy day in Holland. The city in ruins” (p. 11)

VoorzijndocumentaireA Journey with Paul Cox baseert Gerrit Messiaen zich op deautobiografievanCoxzelf.Defilmopentmetzwart-witbeeldenvaneenplatgebombeerdeHollandsestadswijktijdensdeTweedeWereldoorlog.Coxheeftzijnkindertijdenjeugdinderdaaddoorgebrachtmiddenhetoorlogspuin.Eensterkeoorlogsherinneringgaatterugopeengebeurtenistoenhijvierjaaroudwas.Duitsesoldatenmetgrote,lederenlaarsenmarcheerdenhethuisvanhetgezinCoxbinnen.HetbeeldvandedreigendelaarsenissindsdiennietmeeruitCox’herinneringgeweken.

InhetblikveldvandekleinePaullietdeoorlognogopeenanderemanieronuitwisbaresporenna.Toennadeoorlogereentijdaanbrakomhetoorlogspuinopteruimen,ervoerdeopgroeiendejongendatoorloginhetgezinnietvoorbijwas.Emotioneelbleefhetpuininbeeld.Paulsvader,Wim,waseenbekwaamfotograaf,maardeoorloghadzijnnatuurlijkelevensvreugdevooraltijdgebroken.Deoorloghadheminzijndiepstewezengeraakt,zijngemoedenzijnblikkregeneendonkeretint.Hijwerdagressiefenprikkelbaar.Paulsmoeder,ElseCox-Kuminack,wistechterhaargezinmetzeskinderenbijeentehouden.

VanzijnvaderleerdePaulhetberoepvanfotograaf,vanzijnmoederleerdehijdemenselijkegoedheidenwaardigheid.Inzijnfilmsvloeiendievisueleendieemotionelelevensstromen samen.

Illuminatie

CineastPaulCoxbegrijptnietdatmenoorlogsfilmskandraaien.Oorlogsfimsziethijalsprentendiegraagvechtendemannenophemelenentotheldenverheffen.Daarvandistantieerthijzichinalleduidelijkheid:“Ikstreefnaarrealiteit,geenglamourisering.”Maar wat is realiteit?

In Reflectionsvertelthijeenbelangrijkbiografischmomentwaarvoorhemeenheelanderewereldopengingdandievandedestructieveoorlog.

Opeendagnamzijnvaderhemmeevooreenlangewandeling.Viaeenlandwegkwamenzeineengrootwoud.Debomenstondenerdichtbijelkaar.Eengrote,eerderdonkereenmysterieuzeruimteomhuldehen.Zijnvaderleerdehemdenaamvaniedereboomofplantenvanelkdier.Vooraldienamenhadhijweiniggehoord.Zijnogenwarenhelemaalindebanvanhetmysteriedatzichvanuitzijneigenkrachtendynamiektoonde.Wathetkindvooralboeide,warendezachtewinddieindebladerenspeelde,dezingendevogels,dewolkenenvooralhetlicht.Inzijneigenwoordenherinnertzichde

��


volwassenPaulCoxdatmomentalsvolgt:

“Then suddenly, a strong shaft of light when the sun burned through the clouds. It illuminated the forest, penetrated the soil and took my breath away. Deep down I felt that I was witnessing something very special that would never leave me.” (p. 20)

DezekinderlijkebelevingenontdekkingvandatlichtboetserdePaulCox’geest.Toenwerddelaterefotograafenfilmregisseurinhemgeboren.Diebelevingverwerkthijookletterlijkinzijnfilm.A Woman’s Taleoverdelaatstelevensmaandenvaneenoude,ziekedameeindigtmetdewoordenvanhetstervendehoofdpersonagedieletterlijkaandelicht-ervaringvanCoxzelfzijnontleend.OokinCactus herinnert de blind wordende Colodat‘suddenlightintheforest’.Het‘lichtinhetwoud’iseveneenseenbelangrijkbeeldmotiefindeVincentvanGogh-film.

Deoorlogaandeenekant,hetwoudmethetinvallendelichtaandeanderekant.Tweeverschillendewerelden.PaulCoxwijdtzijnlevenenzijnwerkalskunstenaaraandetweedewereld.Dezekenthetzachtenonthullendelichtdathetrijkelevenindenatuur-woud–openbaart.Coxwilmethetbeeldendlichtvandiewereldhetpuinvandestructieveoorlogswereldwegvegen.Hijzoekt‘illuminatie’inplaatsvanverduistering.DeilluminatievekunstvanCoxiseenlevenskunst.

Het humane portret

HetisgeenwonderdatCoxmetzijnfilmsdeillumniatietegelijkertijdopzoektinbeeldenvan de natuur en in het portret van mensen die een diepe band hebben met het helende licht.Inzijnfilmsschilderthijgeen“helden”uitdegrotegeschiedenis:regeerders,generaals,koningen,baronnen.Zijnkindertijdheefthemgeleerdwelkedestructievewerelddergelijkeheldengraagvoortbrengen.Doorhetvoorbeeldvanzijnmoederheefthijlerendewaardezienvandekleineheldenvanhetmenszijn.Dieheldenbijwiehetlichtvandemenselijkheidschittert,zijninhetblikveldvanCoxgewonemensendieinhundagelijksedoeneendieplevenslichtuitzenden.

BijCoxkunnenookkunstenaarsdatlichtreflecteren.DaarbijdenkthijvooralaanhetvoorbeeldvanVincentVanGogh.Doorniemandgezienofgewaardeerdtijdenszijnleven,verwegvandegrotegeschiedenis,wistdeschilderinzijneenzaamheideengrootmoedigmenstezijn.Hijhadoogvoorwevers,koolmijnwerkers,boeren.DiensintensegevoeligheidmethetzonnelichtleiddeVincentnaarzijnschilderijenwaarmeehijde wereld ‘lichter’ wou maken.

ZoookCox.Hijwilmetzijnfilmsoverdewareheldenvanmenselijkheideenbeetjelichtbrengen.Methetlicht-beeldeendeeltjetoevoegenaanderealiteit,terwijldestructie,oorlog,geweld,voorhemdeir-realiteitzijn:deir-realiteitvandedonkere laarzen die het spelende kind op de vloer van het huis als een mier dreigen te vertrappen.

��


AlsbeeldendkunstenaarwilhetoorlogskindPaulCoxdetoeschouwershetsterkelichtvanderealiteitlatenervaren.MetdefilmDamiaangebeurtdatvoorheteerstinzijnwerkviahetportretvaneenhistorischefiguurwienslevenenwerkopeenuniekemanierinhettekenvandeilluminatieheeftgestaan.NalectuurvanhetscriptbegreepPaulCoxdatdezeopdrachtfilmzichopeennatuurlijkewijzezoukunneninvoegeninzijnoeuvre.

Vincent en Damiaan

VanuitzijneigenvisieenwerkheeftPaulCoxdirectdebandendegelijkenisgezientussenVincentVanGoghenJozefDeVeuster,aliaspaterDamiaan.Vooreerstwarenzetijdgenotenvanelkaar,ookalhebbenzeelkaarnooitontmoetenwistenzevanelkaarsbestaan niet af.

Inhetjaar1886ontdekteDamiaandathijmelaatswasgeworden.IndatzelfdejaarschreefVincentVanGoghzichinindeAntwerpseKunstacademie.Hijwerdechtervrijsneldoorgestuurdalsiemanddieonbekwaamwasomtelerenschilderen.ToenhadhijreedszijnnuberoemdwerkDe Aardappeletersgeschilderd.WanneerDamiaanopMolokaisterftin1889,moetdevaneenzaamheidziekeVincentzichlatenopnemenindepsychiatrischeinrichtingvanSaintRémy.Eenjaarlateroverlijdthijnaeenzelfmoordpoging.

DamiaanenVincentwarenallebeimensenmeteenpersoonlijkendiepgeloofdat hen inspireerde om in hun werk het hart en de geest van de mens te verlichten. Daarvoorvoerdenzeallebeienelkophunterreineenbijnaonmenselijkestrijdtegenonbegripeneenzaamheid.HetisdanookeeninteressantgegevenomteziendatPaulCoxhoofdacteurWenhamalsdejongeDamiaandefysieketrekkenvanVincentVanGogh,bekendvanzijnzelfportrettenmetrossebaard,heeftgegeven.Hetportretopdeaffiche,afgedruktopdekaftvanditboekje,bevestigtdat.ToenacteurMichaëlPasopdesetvoorheteerstacteurWenhamalsDamiaanontmoette,dachthij:“HijlijktwelopVanGogh”.(DeStandaardMagazine,26februari1999,p.20)

�0


4 De cinematografie

Een linenaire en eenvoudige vertelling

Alleenergie,alleinspiratievanERAFilmsenvanPaulCoxzijnzichtbaargewordenindeconcretefilmbeelden.Opheteerstezichtlijktdefilmergeenvoudig.Father Damien is inderdaadgeencomplexefilm.Hijverteltopeenlineairemaniereeninruimteentijdafgelijndverhaal.Geenonderbrekingenvandevertellingviadeinlasvanflashbacks.Defilmbestaatuiteenmooieschilderingvantaferelendieelkaaropvolgen.Wieechtergoedkijkt,ontdektdateenvoudgeenhinderisvoorvisuelerijkdom.PaulCoxiseringeslaagdzijnvisuelemuzetebeheersenentendienstetestellenvandeschilderingvaneenfilmportretdatrechtdoetaandemanendienswerk.Defilmesthetischekwaliteitenvandefilmentenzichopdieconsequentehoudingvanderegisseur.

Een sterk opende parallelmontage

Over de openende parallelmontage is al eerder gesproken. Ze komt sterk over. De twee componentenvandemontagezijnhetvluchtigemeisjesMaulanienderuitersvandeGezondheidsraad.Viadieachtervolginglaatderegisseurhethoofdpersonagezijnintrededoen.DankzijdezedramatischeopeningintroduceertCoxdetoeschouwerdirectinhetdramadatzichaanhetvoltrekkenisenstelthijdetweehoofdpersonagesvoor:viaMaulanihethoofdpersonagevandeverwoestendeziektevandelepraenviadejongeblankemanhethoofdpersonagevanpaterDamiaan.

Het panoromische blikveld

Eenzeergroteesthetischekwaliteitishetpanoromischeblikveld.Doorgebruiktemakenvaneensuper35mmcamerageeftCoxaandebeeldeneengrotewijdteenaandefilmeenepischeallure.CoxschildertdefiguurvanDamiaanmiddenhetimponerendezee-enberglandschapvanMolokai,datzefdelandschapdatvoorDamiaaneenvriendéneenvijandwas.Delandschapsbeeldenhelpendetoeschouwereenzichttekrijgenopdegeografischedimensievandesituatievandeverlatenmelaatsen,Damiaan inbegrepen.

Alwiebijdefilmproductieendeopnamesisbetrokkenengeweest,bevestigenhetzelfde:menkangeengetrouwbeeldvanDamiaanteKalaupapaschilderen,zonderdaarbijdiebijzondereplekmeeinhetbeeldoptenemen.DeeigenenuniekegeniuslocivanMolokairegisseertmeedefilm,zoalsdezeookhetlevenvanhetmenselijkgeniepaterDamiaanmeeheeftgeregisseerd.

ViazijnpanoramischblikveldslaagtCoxerinhetlandschapmetzijncontrasttussendealtijdbewegendezeegolvenendeonwrikbarebergenalseeneigenpersonage mee te laten spelen in de schildering van het portret van Damiaan.

��


De travelling

IntalvanbelangrijkesequentiesopdramatischvlakhanteertCoxdetechniekvandetravelling.Datisbijvoorbeeldgedeeltelijkalhetgevaltijdensdeparallelmontagewaarmeedefilmbegint.

DetravellingkanbijvoorbeeldeenvoorwaartsebewegingbeschrijvenzoalsindecompositievandesequentiereekswaarinDamiaanopdevraagvandebisschopMaigretomnaarMololaitevertrekken,eenpositiefantwoordgeeftdoorrechttegaanstaanindekerk.Viaeenvoorwaartsetravellingneemtderegisseurdetoeschouwerbijdehand,leidthembinneninhetkerkgebouwenmaakthemtotgetuigevanhettafereel,hetkeerpunt in het leven van Damiaan en vele melaatsen.

Heteindevandefilm,debegrafenisvanDamiaan,isdoorCoxuitgebouwdalseenfilmischorgelpuntviaeenwondermooietravellingvanmeerdan360graden.DebeeldendebewegingbegintbijhethuisjevanDamiaan,deplaatswaarhijteMolokaiheeftgeleefdenookisgestorven,toontdaarnadezeeendebergenomterugtekerennaarhetsterfhuisomteeindigenbijhetkerkje.ViadieononderbrokencamerabewegingverbindtCoxvoordelaatstekeerhetpersonagevanDamiaan,hetpersonagevandemelaatsen en dat van het landschap met elkaar.

Veelzijdige belichting van het hoofdkarakter

Eendegelijkekaraktertekeningkannietzondereenvakbekwameacteursregie.HetijzersterkescenarioondersteuntCox’uitgekiendewerkingmetdeacteurs.DiestaatindienstvandeportretteringvanhethoofdkarakterDamiaan.

Concreetgezien,gebeurtdatdoorindeloopvanhetverhaalDamiaantebelichtenvanuittalrijkenevenpersonages.Dieonderscheidenzichintweegrotegroepen.ZijdielevenenwerkeninHonolulu,vervanhetgevaarlijkeinfernovanMolokaienerzijdsen diegene die wel op Molokai zelf in contact komen met Damiaan.

Deeerstegroepzijndekerkelijkeenwereldlijkemachthebbers.BisschopLouisMaigret(1804-1882),lateropgevolgddoorbisschopHermannKöckeman(?-1892),deoverstevandepaterspicpussen,paterLeonorFouesnel(?-1902)eneersteministerWalterMurayGibson(1822-1888)vormendedriegezichtenvandemacht.ZijhebbenMolokainooitgezien,opbisschopMaigretna,maardanalleenvanopeenveiligeafstandopeenboot.TochnamenzijdebeslissingenoverKalaupapa.NoginhetbeginvandefilmkomtereentreffendeHonolulu-sequentievoormetDamiaan,Maigret,FouesnelenGibson.Zebevindenzichinhetbureauvandebisschop.VanuitzijnvisieopderegiesteltCoxdeacteursopeensprekendewijzeop:aandeenekantvandekamerbevindtzichDamiaanentegenoverhem,aandeanderekant,staandedrievertegenwoordigersvandemachtalséénblok.DoordiedramatischeopstellinglaatCoxbeeldendzienhoeDamiaanalleenstaatmetzijnpleidooieenbeleidtevoerenvoordehulpaandemelaatsen.M.a.w.vanuitdenevenpersonageskrijgthethoofdpersonagereliëfeninhoud.

��


De tweede groep van nevenpersonages telt meer leden. In volgorde van verschijningisernatuurlijkhetmeisjeMaulanidatalseengepersonaliseerdbeeldvande melaatsen de schildering van het portret van Damiaan begeleidt. Van zodra Damiaan aankomtopMolokai,introduceerthetbelangrijkepersonagevanRudolphMeyer(1826-1897)dejongepriesterinzijnnieuwewoon-enwerkomgeving.MeyerisdeDuitseingenieurdiemetzijngezinaandebovenkantvandepaliwoont,enhetalgemeentoezichthoudtopdeleprozerie.HijwordteenbondgenootvanDamiaan.

Inheteerstedeelvanzijnverblijfophetschiereiland,sluitDamiaanvriendschapmetWilliamWilliamson,verpleger,patiënt,Britenprotestant.DemanisbesmetgeraakttijdenszijnwerkalsverplegerinHonoluluen,ookverbannennaarMolokai,wachthijnu op de spoedige komst van de dood. In hem vindt Damiaan een eerste medische raadsmaneneenvriend.ViahethistorischpersonagevanWilliamsonbelichtCoxhetgevechtvanDamiaanmetdeeenzaamheidopMolokai.DieeenzaamheidhadhijaleerderervarentijdenszijnwerkalsmissionarisophetgroteEilandHawaï.Daaromheefthijaltijdgevraagdommettweetekunnenwerken.Maardatbleeknooitmogelijk.NuopMolokaiervaarthijhetgevoelvandeeenzaamheidsterkerwegenshetisolementendegrote miserie die er overal heerst.

WanneernadeWilliamsondejongedokterNathanielEmerson(1839-1915)Damiaankomthelpen,isdezelaatsteechtindewolken.Detweekunnengoedmetelkaaropschieten,maardejongegeneesheerhoudtdealomtegenwoordigeellendeniet uit en vertrekt terug om af en toe Damiaan en de leprozerie te komen bezoeken. HierdoorgaatDamiaanzijneenzaamheidnogscherperervaren.

Anderetijdelijkebezoekersgevendejongepriestermoed,vooralomdatzezijnwerk bewonderen en het ook materieel en/of medisch ondersteunen. Een echte riem onderhethartishetbezoekvanprincesLiliuokalani(1839-1917).

Wanneerhijalmelaatsisgeworden,krijgthijassistentievanbroederJosephIraDuttonenblijvendehulpvandeBelgischepriesterLouis-LambertConrady(1841-1914).In1888krijgtdemelaatseDamiaanookbezoekvanEdwardClifford,Britseschilderenschrijverdieeenportretschildertvanhem.LaterschreefDamiaannaarClifford:‘Iwassickandyouvisitedme’.EnaanzijnsterfbedkomenenkelezustersonderleidingvanAnnCope(1836-1918),zusterMarianne,destervendeziekepriesterhelpenenbijstaan.

Dezebelangrijkstenevenpersonagesdiekomenengaan,ofdie,zoalsdezusters,bijnatelaatkomen,latenziendatDamiaanhetvastemiddelpuntvormt.Hierdoorkrijgtde toeschouwer een vermoeden van de standvastheid van Damiaan en van de kracht die hijnodigheeftgehadomindehelvanMolokaizelfalsmensniettebezwijken.

Klankband

DefilmDamiaanbestaatnietalleenuitbeelden,maarookuitvelegeluiden.Ookzijgeven kleur en betekenis aan wat de toeschouwer ziet. De schildering van het unieke landschapkrijgtookzijneigenrealiteitmededoordeaanwezigheidvanzijneigenklank.Dieishoorbaarindealtijdvoelbareenhoorbarewind.

��


DeepischemuziekvandenatuuropMolokaidiezingtvandreigingendood,krijgteentegenwichtindemuziekvanDamiaansmelaatsenkooren-orkest,maarookindeingetogenfilmmuziekvanWimMertens.DiensmuziekversterktalshetwaredemenselijkestemvanDamiaandieeenantwoordheeftwillengevenaandevulkanischewind van de lepra die woei over de vlakte van Kalaupapa. Hier dus geen Hollywoodiaanse scorediedekaraktervollebeeldenverdringenendegeestvandeplektotzwijgendwingt.

EenbijzonderaandachtverdienthierdestemvanDavid‘Damiaan’Wenham.HoedehistorischestemvanpaterDamiaanheeftgeklonken,wetenweniet.Erzijngeenopnamesvan.Watwewelweten,isdatWenhamsstembijdraagttotdelevensechteuitstralingvanhetDamiaan-personageindefilm.Wenhamheeftgeenstentorstem,zeoverdondertniet,maarklinkttochstandvastig.Erisheimwee,maarookhoophoorbaar,wanneerDamiaanspreekt.Zijnstemheefteeneigenmuzikaliteitwaarinookdespiritvanhet melaatsenland meeklinkt.

De oproep van de bisschop en de overste voor vrijwillegers onder de missionarissen voor Molokai

��


5 Religieuze betekenisruimte

Aldegenoemdedata—vandeproductietotdecinematografie—staanindienstvandescheppingvaneeneigenbetekenisruimte.Coxscheptmetdekrachtvandecinematografischemiddeleneenbetekenisruimtemeteenintenseentevensaansprekende religiositeit met een warmte en diepgang die nog maar zelden in een kerkdienst is te ervaren. De sleutel tot het binnentreden van die betekenisruimte is de beeldspraak van de wind.

‘As Music in the Trees’ AldusdetitelvaneennummeruitdefilmmuziekdiedeBelgischecomponistWimMertensschreefvoordefilmDamiaanvanPaulCox.Eenlyrischmeditatiefduetvaneenzachtkabbelendepianoeneeningetogentrompetkrijgtondersteuningvan symfonisch klinkende violen. Deze rustgevende klanken begeleiden de korte en ontroerendescènevanpaterDamiaanmetLittleBishop.DamiaanbezoektinhetkleinziekenhuiszijneerstemisdienaardiehijaanspreektmetLittleBishop.Dekleinejongenvaneertijdsisondertusseneenjongemangeworden.Maardelepraheeftvanhemeenblinde,bedlegerigeenverminktemensgemaakt.HijherkentDamiaanaanzijnvoetstappen.WanneerDamiaandejongenvraagtwaaromhijnietslaapt,bekentLittleBishopbangtezijnvandewind.Damiaanstelthemgerust:“Denkaandewindalsmuziekindebomen”.

De heerser

Dekortescèneisteziennaarheteindetoevandefilm.Damiaaniszelfalmelaats,maarhijhoudtzichnogopdebeen.ZijngeruststellendewoordenendebijhorendemuziekvanWimMertenscontrasterenmetderealiteitindeleprakolonie.DeangstomdewindbijLittleBishopisgeeninbeelding.InfeitedeeltDamiaandiensangst.Alleleprabewonerskennendatgevoel.Hethoortbijdeplek.DewindregeertimmersalsheerenmeesteroverKalaupapa,hetschiereilandvanMolokai.Debijzondereliggingervanmaaktereennatuurlijkegevangenisvan.Kalaupapaheeftdevormvaneendriehoekmetaantweezijdendewoeligegolvenvandeoceaanenaandederdezijdedepali,de600meterhogeensteileklippenwand.Vanoverdeoceaanzwieptdewinddegolvenopzodatschependikwijlsnietkunnenaanleggen.Eenhavenisertrouwens niet. Met grote kracht waait de wind over het land van Kalaupapa tegen de pali.TeruggekaatstmaakthijdanvanKalaupapaeengeliefdspeelterrein.Overallaatdewinderzijnaanwezigheidhorenenvoelen.DatervoerbijvoorbeeldDeStandaardjournalistRafButstraennazijnbezoekaandesetopKalaupapa.Hijgetuigt:

« Die nimmer aflatende, gek makende wind op Molokai die palm-, kokosnoot- en andere bomen vervormt en watervallen naar omhoog stuwt, vergeet je nooit meer. » (de grote Parade, DS, 22 juli 1998, p. 5)

��


Buigen

Diealomtegenwoordigheidvandeharde,grilligeenonvoorspelbarewindopKalaupapaontgingookdejongeDamiaanniet.EeninteressantescèneinhetbeginvandefilmbrengteenvandeeerstewerkzaamhedenvandejongemissionarisopMolokaiinbeeld.ZebestaatuiteendialoogtussendejongepicpusendeopzichterRudolphMeyer.IndebewustefilmscènekomtMeyerDamiaanhetgoedenieuwsmeldenvandeaankomstvaneengroteladinghout.MetdeverschijningvanMeyerinbeeld,ontstaatereenzeerbetekenisvolleenscenering.PaulCoxgaatdaarbijzeerfilmischtewerk.Filmischindeletterlijkezinvanhetwoord:auditiefénvisueel.

Het klankspoor bevat de dialoog tussen Damiaan en Meyer. De scenarist John Brileygeeftdezedialoogopgebouwdviaeeninclusie.Hetincluderendethemaisdatvandewindendebomen.MeyerzietDamiaangatengravenindeharde,vulkanischebodem.Hijvraagthemwathijeigenlijkaanhetdoenis.«Ikmaakeenwindscherm.»Hijisbomenaanhetplantenomoptermijndeaanstormendewindwattekunnenbreken.EenwerkzaamplandathijvanuitVlaanderenheeftmeegebracht.Dansprekenbeidemannenoverdeplekdiehetlevenvoorongeneeslijkeziekemensenuitersthardmaakt.Indienderegeringeenplaatshadgezochtomgevaarlijkemoordenaarstedumpen,hadzegeenbeterelocatiekunnenvinden.MeyeroverhandigtDamiaannogeenbriefuitHonolulu.TerwijlDamiaandebriefleest,gaathetgesprektussenbeidemannengewoondoor.MeyerheeftgehoorddatDamiaannogalhardhandigisopgetredentegende lokale heersers. Sterke melaatse mannen die nog niet al te zeer in de greep van de ziektezijn,stellenerdewetten.Hunwettenhoudenalleenrekeningmethetrechtvandesterksteénmetdeonbarmhartigestrijdtegendewanhoop.Zelatendeziekenwegzinkenineenmoreelmoerasvansterkedrankenprostitutie.Zedrijveneenhandelin wanhoop met als lokmiddelen alcohol en seks. Sinds kort moeten ze rekening houden meteenserieuzeoppositie:Damiaan!DiensoptredentegendewanhoopdealersisMeyerteroregekomen.Meyerpraathetstelenendeprostitutiehandelnietgoed,maarhijvraagtbijdejongepriesterwatbegripvoorhetalcoholgebruik:“Hetzijnterdoodveroordeeldezieken.”Damiaanhoeftnietnaarzijnantwoordtezoeken.Hijisresoluut:“Dronkenschaphelptniemand.”DitonderdeelvanhetgesprekeindigtmetDamiaansbesluit:“Wel,weverschillenvanmening.“Ondertussenheefthijzijnbriefgelezen.Het ontgaat Meyer niet dat Damiaan ontgoocheld is over de inhoud ervan. Meyer vistnaarderedenenkrijgtdietehoren:«Ikhebgevraagdzusterstezenden,zustersomdeziekenteverplegen.Deprovinciaal,paterLeonor,vindtdatikgekenarrogantbent.»MeyerheeftbegripvoordeafwijzingvanDamiaansverzoek:“Ikzouernietverantwoordelijkvoorwillenzijneengezondevrouwnaarditeilandtesturen.“Damiaangeeftzichnietzomaargewonnen:“Dezemensenzijngeencriminelen,zezijngeenduivels.En,daarbij,vrouwelijkereligieuzenhebbeneendoel:deziekenverzorgen.“Alvorenshungesprekaftesluiten,geeftMeyeraanDamiaannogeengoederaad.Dienswoordenmakendeinclusieafwanthijherneemtopnieuwhetthemavandebomenendewind:“Jebenteengoedeman,Damiaan.Maarjekuntbeterlerenbuigen.Datdoendebomenook.Diegenedienietbuigen,breken.“

��


Oceaan en pali

Cox’talentalsregisseurlaathemindeensceneringvandezedialoogscènenietindesteek.Nietdathijdespectaculairetoeropgaat.Hijeerbiedigthetscenariozodatdedialooghelemaaltotzijnrechtkomt.Erspreektgeenagressieuitdepositievandecamera.Coxwerktschijnbaarmetdetraditioneledialoogtechniekvanshotentegenshot.Doordegroteintensiteitvanhetgesprekzelfkrijgtdetoeschouwerweinigtijdomsimultaanoogtehebbenvoordebeeldcompositie.NochtansdoetCoxindebeeldsettingwezenlijkedingen.Gezienvanuitdeopbouwvandeeigenbetekeniswereldvandefilm,componeertCoxdezescènetoteensleutelscène.Datgebeurtdoordathijintwee opzichten visueel werkt met de betekenisas hoger-lager.

Tijdenshetgesprekbewegendetweebetrokkenpersonageszichnietopdezelfdehoogte.Damiaanstaatmetzijntweevoetenopdegrondendoorhetwerkdathijverricht,ishijhelemaalnaardeaardezelfgekeerd.Meyerdaarentegenbevindtzichbovendegrond.Hijzitimmersopzijnpaardentijdenshetgesprek,blijfthijookopzijnpaardzitten.HiermeetekentCoxdeverschillendehiërarchischepositievanbeidefigurentreffenduit.Meyerbelichaamthetwettelijkgezag.Hijmoetindechaoseenzekere,materiëleordebrengen.Alsambtenaarorganiseerthijdehandeltussendebuitenwereldendeleprawereld.Damiaaniseennieuweling,evengezondalsMeyer.Officieelheeftdepriesterdetaakomvoorhetzielenheilvandepatiëntentezorgen.MaarDamiaanverheftzichnietbovendebannelingenvanKalaupapa.Hunzielenheilstaatnietlosvanhundagelijkslevenophetschiereiland.Hijwerktaaneenwindschermenbesteltzoveelmogelijkhout,nietalleenomeenkerk,maarookomhuizenenanderevoorzieningentekunnenrealiseren.Kortom,Damiaanbeweegtzichophetzelfdeniveaualsdelepralijdersvoorwiehijafgereisdisnaar‘Kapapupuile’,hetGekkenhuis,debijnaamvanKalaupapa.

��


MaarCoxzetinzijnensceneringvandezescènenogeengrotestapverder.Integenstellingtoteendoorsneedialoogscène,beperkthijzichniettothetnemenvanmediumshots.Hijwerkthiernamelijkmetkraanshotswaarmeehijdetweepersonagesopneemtineenpanoramischkader.Dekeuzevandelocatievoordezescènedientdatpanoramischeeffect.Hetgesprekspeeltzichafopeenhogergelegenrotsvlak,daarwaarDamiaanzijnwindschermvanbomenwilplanten.DooraldusgebruiktemakenvandezenatuurlijkepositieneemtCoxhetpersonagevanDamiaanopinhetpanoramischebeeldvandeoceaan,terwijlhijMeyersitueertinhetpanoramischebeeldvandepali.MetdezevisueleoptiewerktCoxopeenbijnaonopvallendewijzeeenveelzeggendebetekeniswerelduit.Omaandefilmrechttedoen,kanmenvoordezeschijnbaredetails,nietblindblijven.Detweegeografischezones–deoceaanenhetgebergte–helpenhetportretvandetweepersonagesbeeldendtevervolledigen.Woordenenbeeldenversterkenhierelkaar.DamiaanisvanoverdeoceaannaarMolokaigekomenenhijblijftookverbondenmetdeoceaan,doorsamenmetdemelaatsenteverblijvenophetschiereilanddatdoordeoceaanwordtbegrensd.Meyerdaarentegenhoortbijdewereldvandepali.Hijwoontnietbenedenophetschiereilandsamenmetdeveroordeeldezieken.Neen,alshijnaardeleprawereldkomt,dandaalthijafviahetsteilepad.Zelfwoonthijmetzijnvrouwenkinderenbovenophetplateau,veiligverwijderdvanhetonbekende en ontembare gevaar van de lepra. Het panobeeld van Meyer met de pali versterktookzijnfunctiealsgezagsdrager.Hijvertegenwoordigtdeonwrikbarehardehandvanderegering.Hijmoettoezienopdeuitvoeringvanhetstrengesegregatiebeleid,waarvandeopeningvandefilmeenzeerduidelijkbeeldschetst:alwieonderverdenkingstaat,tekenenvandeziektedraagt,wordtopgespoord,desnoodsopgejaagdenmeegenomen,onderzochtenafgevoerd.DatiswathetpersonageMaulani,hetopgroeiendmeisje,inhetopeningstafereeloverkomt.Maulaniwordteenvandevelemensen die op Molokai onder het toezicht van Meyer komen te staan.

Locatie

DesleutelscènemetDamiaanenMeyerisrepresentatiefvoordewijzewaaropCoxinDamiaannietalleeneenepischverhaalvertelt,maarookhetbeeldzelflaatspreken.Hijneemtdenatuurmeeopinhetverhaal.Betergezegd:hijlaatdespiritvandeplek,degeniusloci,hetbeeldmeecomponeren.Hetgebruikvanhetpanoramischperspectiefvolgtdaaruit.Diegeniuslociishieraudiovisueel:zichtbaarverschijntdegeestvandeplekinhetlandschapvandeoceaan,hetschiereilandenhetgebergte,depali,enhoorbaarlaatdiegeestzijnstemweerklinkenmetdekrachtvandewind.Daarwaarhetkanenzinvolis,laatCoxopdeklank-enbeeldbandofwelviakorteinlassenofwelmiddenindescènezelf,dewindmeehetportretvanDamiaanregisseren.Hetgebruikvaneensuper35mmcamerabevordertdefilmpoëtischewerkingvandepanoramischebeelden.CoxweetaldusdeaudiovisuelemogelijkhedenvandeproductiekeuzeomdefilmtedraaienopdehistorischeplekvanMolokaizelf,maximaalteintegrereninhetpriesterepos.Zijdiebijdefilmproductieendeopnamesbetrokkenzijngeweest,bevestigentrouwenshetzelfde:eengetrouwbeeldvanDamiaanteKalaupapaschilderen,zonderdaarbijdiebijzondereplekmeeinhetbeeldoptenemen,isonmogelijk.

��


Viadeaudiovisueleintegratievandeuniekelocatie,laatCoxinDamiaaneenfilmeigenbeeldspraakontstaan.HijenthetverhaalopdegeografischerealiteitvandewindengeeftdaardooraanhetfilmportretvanDamiaaneenpoëtischedimensie.Dewindgroeitaldusuittoteenmetaforischelementdatgeleidelijkdewaardekrijgtvandehoeksteendiedebetekeniswereldvandefilmdraagt.Welnu,indesleutelscènemetDamiaanenMeyervoltrektzichdiemetaforischecompositie.Daaromisze,filmesthetischbeschouwd,inderdaaddesleutelscène.Vanuithaarvaltereenhelderlichtopdehelefilmenvooralopdediepgangervan.

Gesel

WanneerdemelaatseDamiaandedoodziekeLittleBishopgaattroostenendewind“musicinthetrees”noemt,doethijmeerdangebruikmakenvandebeeldspraakvandewind.Hijbetekentookdewind,hetgeenwilzeggen:hijgeeftaandewindeenbetekenisenhumaniseerthiermeedeconcretesituatievanhemzelfenLittleBishop.DefilmvanCoxbrengtdatmetaforischproceshelderentevensorigineelinbeeld.

Eeneersteelementvandatmetaforischprocesbetrefthetfysiekebeeldvande wind van Kalaupapa. Deze is meestal helemaal geen muziek in de bomen. Het is eenhardewind,hinderlijkenopdringerig.Overalishijinbeeld,intalvandetails:deaangekomenDamiaandiemetzijnhandzijnpriesterhoedmoetvasthoudenofdezegaatvliegen;destormendiededakenvanrietafbrekenenDamiaandiezetelkensopnieuweigenhandig wil herstellen; de bonkende wind die verhindert dat de kapitein van het schiproeibotenuitzetomdenieuwelichtingmelaatsenaanlandtevaren,waardoorhijbesluit ze gewoon over boord te gooien en over te leveren aan de kolkende golven; de golvenvandezeewaarindemeisjesbijvalavondnaaktgaanbaden,terwijlDamiaanhenzietenbekoringkent;dezeewaarinhijmetzijnpriestertogaenalonbegrijpendstaptnahetdramatischvoorvalmetdeweerlozedrenkelingen:hijwildewindendegolvenbedwingen,maarzehoudenhemtegenenherleidenhemtoteenklein,nietigindividutegenoverdieenormemassaontembaredestructie.DewindvanKalaupapaiseengeseldienooitmoewordtvanzijnspotmetdemens.

��


Ineentweedebewegingvanhetmetaforischproces,gebruiktCoxhetbeeldvandelokalewindomermeedeziektevandeleprateduiden.DatgebeurtbijvoorbeeldindesequentiesmetWilliamWilliamson,demelaatsgewordenBritseverplegerenprotestant.IndeontroerendesequentieskoppeltCoxdeharderealiteitvandewindendievandelepraaanelkaar.Williamwoontineenzelfgebouwdehutmetuizichtopdeoceaan.Eenversletendoekhangtindedeuropening.Coxlastenkelekereneenbeeldinvandiewapperende‘deur’.Hetleertdatzichverzettentegendewindzinloosis. Datzelfde geldt voor de lepra. Deze ziekte waait als een storm over Hawaï en bereikt indeleprozerievanKalaupapazijnsterkstekracht.DatbeseftWilliam,datweetookDamiaan.

Eenzaamheid

DiebeeldspraakvandewindbrengtCoxertoeineenvolgendmomentvanhetmetaforischproces,demenselijketragiekvanhetgebeureninbeeldtebrengen.Zowel de oceaanwind als die van de lepra vervullen de mensen met een wurgende onmacht.Hetgevoelvanverlatenheidverpletterthen.BijWilliamisdatgevoelzekersterkaanwezig,wanthijiseenblankedieopHawaïdeziekenheeftverpleegdenalduszelfbesmetisgeworden.HijisdeeersteenenigeblankelepralijderopMolokai.Destormvandelepraspaartniemand,ooknietdeblanken,ooknietzijdiegoedzijn.Williamheeftmetdatgevoellerenleveneneenzekercynismehelpthemzijnmenselijkewaardigheidtebewaren.DekomstvanDamiaanbetekentvoorhemeengrotesteun.ViahetpersonagevandelepralijderWilliam–deeerstediesterftindefilm,eenvoorafbeeldingvandelateredoodvandemelaatseDamiaan–introduceertCoxhetthemavandeeenzaamheid.DetekeningvanWilliammaaktvanhemeentypischCoxpersonage.Eendergelijkpersonagekenteendiepgevoelvaneenzaamheid,maarbewaartzijnwaardigheidalsmensentoontdaarinzijnhumaniteit.Coxzietdeeenzaamheidalseenmomentvanwaarheidvoordemenselijkheidvandemens.DiewaarheidweerklinktindestemvanWilliam,wanneerhijaanDamiaanverteltdathijinzijnhutmetzichtopdeoceaanwilsterven.Terwijlhijnaardehorizonoverdeoceaankijkt,zegthij:“Outthereatnight,IseetheworldI’vemissed…andallthefriendsandfamilywho’veforgottenIstillbreathe.”Hiermeeduidtdefilmwatdeoceaanvoordeveroordeeldelepraleidersbetekent:dehorizonwenktalseenwreedenonbereikbaargeworden teken van de verre thuis. Over de oceaan komt alleen de harde wind aangewaaid,debotenvoerenaltijdweernieuweziekenaan.

HetgevoelvaneenzaamheidmaaktvanDamiaaneengrootmens.WanneerMaulanihembijzijnstervendevriendWilliamroept,vraagtDamiaanaandemanomniettesterven,want:“Ineedsomeonetotalkto,youcan’tleaveme.”DiezelfdedramatiekspreektuitDamiaansblikwanneerdejongedokterEmersonhemnaenigetijdkomtbekennendathijMolokaiwilverlatenomdatheteronleefbaaris.IndeloopvandefilmspreektDamiaanherhaaldelijkoverzijnwilomtebiechten.Ookdiewilgetuigtvanhettormentvandeeenzaamheid.DatCoxditbeeldvanDamiaanopdevoorgrondplaatst,isnietalleenzijnkeuze.HijkanzichdaarbijbaserenopdehistorischgedocumenteerdebiografievanEynikel.UitDamiaansbrievenspreekteendiep,tragischgevoeldatvoortkwamuitzijngevechttegendeeenzaamheid.Dehardewind,evenalsdezichtbare,maaronbereikbarehorizonalleenopenvoorschepenmeteennieuweonheilslading,plusdeongenadigewindkrachtvandelepra,doorgeendoktertehelen,

�0


datallesdompeldeDamiaanonderindeeenzaamheid.Indefilmgetuigtdaarvaneenkorte,maarbijzonderaangrijpendescène.Zesitueertzichnaarheteindetoevandefilm.HetisopmerkelijkdatzenietvoorkomtinhetscenariovanBriley.EentypischeCox-scènedus.Zeduurtampereenminuut.Damiaanisalergziek.HijheeftnuhulpgekregenvandesterkebroederDutton.DescènetoonthoeDamiaanmetdiepgebogenhoofdgebogenachterinzijnkerkjezittebidden,helemaalalleen.DuttonkomtbijDamiaanstaanenvraagthemofhetgaat.Meteengebrokenstemantwoordtdemoedigepriester:“Neen.Eenweekalbeniknietmeerinstaatomtebidden.IksmeekGodomtespreken,maarHijblijftzwijgen.”

CoxsluitdescèneafmeteenpanoramischbeeldvandeheuvelrugwaarophetDamiaankerkjedoordeavondzoninsilhouetwordtgetekend.Hetmuzikalefilmthemabegeleidtdezekortescène.WimMertensgeefthetdetitel“ASandyShore”gegeven.Hetbestaatuitzachte,melodieuzeklagendeklankendiealsgolvenopenneerdeinen.Metdezestemmingsmuziekopentookdefilm.Zeweerklinktaltijdensdegeneriekvaneenzwartbeeldmetwitteletters.Hetmuzikaalleidmotiefintroduceertdetoeschouwerindegrondstemmingvandefilmdiehijophetpuntstaattegaanzien.Geentriomferendeheldenhymne,geenheroïscheouverture.Detoon van A Sandy Shore is eerder die van een beheerst verdriet. Het thema verklankt dediepeeenzaamheidvanDamiaanendeleprapatiëntenopMolokai.Demuziekvertolktwathetonderstedeelvandefilmaffichevisueeluitdrukt:Damiaanmetzijnrugnaardecamara,starendnaardehorizonvandeoceaanendepali,dehorizonvandenatuurlijkegevangenisKalaupapa.

Kruis

Indateigenmetaforischvelddatcirkeltrondhetmiddelpuntvandewind,staatookdeaandachtvoorhetkruis.Indehelefilmkomthetopverschillendewijzenvoor.Damiaanmaaktverschillendekerenhetkruisteken:omtebiddennadathijalseerstevrijwilligeraangeduidisomalspriestervandemelaatsennaarMolokaitegaan,omzijneerstemistebeginnenopMolokai,voortsookalsopeningvanzijnpreekoverhetgemisenhetgevoeleenoutcasttezijn,ofwanneerhijeenbiechtbeginttehoren,hetgebeurteveneensinzijnkerkwanneerhijergaatbiddennadatEmersonhemduidelijkheeftgemaaktdathijmelaatsgewordenis.

Naasthetkruisteken,iserhetkruisbeeld.DamiaanvindteengrootkruisbeeldinhetvervallenkerkjevanMolokai.HetbeeldvandeGekruisigdeJezuslijktvoorDamiaaneentrouwegezeltezijn.Hetbeeldlijkthemzelfsteverwachtenenteverwelkomen.Wanneerhijbewustisdathijmelaatsgewordenis,gaathijdeGekruisigdedankenvoordeverschillendejarendiehijgezondisgeblevenenheeftkunnenwerken.MaarhetbeeldvandeGekruisigdespreektookvanlijdenendood.DelepraishetgezichtvanhetlijdenendedoodopMolokai.HetgewichtvandiedestructievewerkelijkheidweegtzwaaropDamiaansschoudersenookdatmaaktdeeluitvanzijndiepeenzaamheidsgevoel.IndegevoeligeavondscènevanDamiaanenMaulani,inzekerezineenbekoringsscène,vechtDamiaanalsmensenpriestertegenheteenzaamheidsgevoel.Hetdrijfthemwegvanzijnroepingdiehijnietechtwilverloochenen;maarhijdieiedereenhelpt,iszelfverstokenvaniederegeestelijkebijstand.VandaarDamiaansvoortdurendenoodomtebiechten.

��


EenbijzonderaandachtverdientindezecontextdestemvanacteurDavid‘Damiaan’Wenham.HoedehistorischestemvanpaterDamiaanheeftgeklonken,wetenweniet.Erzijngeenopnamesvan.Watwewelweten,isdatWenhamsstempastbijhet lyrische en tevens humane beeld van Damiaans eenzaamheidsgevoel midden in de werkelijkheidvandeMolokai-wind.Wenhamheeftgeenstentorstem,zeoverdondertniet.Zesluitaanbijdestemmingvandefilmmuziek.Deechovanheimweeweerklinkterin,zelfsindiescèneswaarinDamiaanzichheelevenboosmaakt.‘Damiaan’Wenhamsstemheefteeneigenmuzikaliteitdiehetliedvandeeenzaamheidzingt,zoeigenaanhetgekruisigde melaatsenland.

Tegenwind

WanneerDamiaanLittleBishoptroostdoordebozewindvanKalaupapavoortestellenalsmuziek,dangebruikthijeenbeeldspraakwaarindewindeennieuweenhelendedimensiekrijgt.TegenoverdewindvanMolokaiplaatstDamiaaneenanderewind,ofbeter:hijbuigtdiewindzoveelalshijkanomineenandererichting.Hetwindschermdathijbouwt,isdaarvaneenvoorbeeld.OpdiebetekenisvolleplaatsdicteertdemelaatseDamiaanaanDuttoneenbozebriefaanpaterLeonor,zijnkloosteroverste.Hijherinnertdezemaneraandathijallangnietmeerdekansheeftgekregenomtebiechten.Daneisthijdatdebuitenlandse,geldelijkegiftendievoorzijnwerkzijngestort,ookdaadwerkelijkaan de voortdurende verbetering van de leprozerie worden besteed. Zoals al bleek uit zijnreactieopdeeerstebriefdieMeyerhembezorgdeindescènemethetplantenvandebomen,zoblijktookindezescènedatCoxDamiaanzelfvoorsteltalseenkrachtigewind.DitraaktdekernvanhetmetaforischprocesdatCoxinDamiaanuitwerkt.DewindalsbeeldspraakdieietsbelangrijksonthultoverdebetekenisvandefiguurvanDamiaan.Geenoceaanwind,geenleprawind,maardewindalshelendekracht.DekomstvanDamiaannaarMolokaidoetinderdaadinmenigopzichteenwindschermontstaan.HijschudthetstofdatdeoceaanwindindehutvanWilliamheeftgeblazen,letterlijkuitdehut.IndiescènegaatDamiaanmetzijnrugnaardewindzijn.Ookallijkthethopeloos,hijwileenwindschermzijnvoordeoceaan-enleprawind.

��


InCox’filmischetekeningvanDamiaankrijgtdewinddebetekenisvanopbouwendelevensadem.Damiaansaanwezigheidgeeftademaandeinwanhooplevendelepraleiders.Hijkandeziektenietgenezen,maarhijbrengtterughumaniteitindeaardsehelvanMolokai.Zijnaandachtvoordekinderen,zijnverzettegenalcoholismeengedwongenprostitutie,Maulanidiezichaanhemspiegeltendekrachtvindtomineenmooiescèneneentezeggentegen«hetgoedeleven»vanalcoholenseks.Damiaansaanwezigheid,zijnwerk,geeftaan«hetgoedeleven»eenanderewindrichting.Zijnwakenbijdestervendenindedodenhut,dezeenanderehandelingenlaten een weldoende wind van humaniteit waaien in de harten van de verweesde zieken.

In de kamer van de macht

DieanderewinddieDamiaanlaatwaaien,bereiktuiteindelijkookHonolulu,derestvandeVSenEuropa.OokindeKerkzelfzethijdeurenenramenopenvooreennieuwe,frissewind.ZijnoecumenischeopenheidtegenoverWilliam,zijngroeiendbegripvoordeeigenwaardevandeinheemserituelen,zijneerlijkverzettegendeadministratieveonbuigzaamheidvanzijnoversteLeonor,metdezeconcretegedragingengeefthijeenanderewendingaandebelevingvanhetchristelijkegeloof.

CoxweetdatopeensubtieleenbeeldendemanieruittedrukkenindeHonoluluscènemetDamiaan,depremierGibson,bisschopMaigretenoversteLeonor.

��


MetdriebeeldendeelementenbezieltCoxdezebelangrijkedialoogscène.Deeersteisdepositievandepersonages.WanneerDamiaandekamervandebisschopbinnenkomt,staatzijnoverstenogaanzijnkant.VanzodraechterDamiaandeeersteministerziet,beginthijommeermiddelentevragenvoorzijnziekemensen.LeonorwijstDamiaanonmiddellijkterechtengaatbijdetweeanderegezagdragersstaan.Damiaanalleenversusdedrieledigeofficiëlemacht.Damiaanalstegenwind.Eentweedevisueelgegevenisdeintrototdescène.CoxfilmtDamiaandiedekamerbinnenstapt.BijhetopengaanvandedeurverschijntnieteerstDamiaan,maareengrootbeeld.Hetbevindtzichinde gang en stelt Jezus met het Heilig Hart voort. Het beeld herinnert niet alleen aan despiritualiteitvandepicpussen.Deofficiëlenaamvandezekloosterordegeeftdiespiritualiteitgoedweer:deCongregatievandeHeiligeHartenvanJezusenMaria.Coxdoetmeermethetbeeld.HijkoppeltdeverschijningvanDamiaanaandeinhoudelijkebetekenis van het beeld. Met Damiaan komt het Helig Hart van Jezus binnen in de kamer van de macht.

Eenderdeopmerkelijkbeeldendgegevenindescèneishetkruisbeeld.Zoalsalisgezegd,integreertCoxintalvansequentiesdebetekenisvanhetkruisbeeld.DeopvallendeaanwezigheidervanintalrijkeMolokai-sequentiesgeefteenreligieuze,christelijkeduidingaanhetwerkvanDamiaan.Hetkruisbeeldspiegelternietalleenhetlijdenvandezieken,hetspreektooknogeenanderetaal.Damiaanisdaardetolkvan.InzijneerstepreekopMolokaithematiseerthijnietalleenhetKruisvanJezus,hijverwijsterookletterlijknaar.Nahetmakenvanhetkruisteken,introduceerthijdeletterlijkeverwijzingnaarhetkruisbeeldinzijnkerkalsvolgt:“IdonothavethediseasethathassentyoutotMolokai,butIwantyoutoremindthatallmenknowloneliness,allmenknowisolationanddespair.Andallmenareafflictedintheirheartsorintheirbodiesbysoresandwoundsthatmakethemoutcasts.OutcaststoallbutHim…“Bij‘Him‘draaitDamiaanzichevenomenwijstnaarhetbeeldvandeGekruisigde.Welnu,indescènediezichafspeeltindewerkkamervandebisschop,blijkterookeenkruisbeeldaandemuurtehangen.Coxfilmtdescènezodatdedrievertegenwoordigersvandemachtmethunrugnaarhetkruisbeeldstaangekeerd.Zijkerenzichnietomnaarhetkruisbeeld.Watmeeris,hetkruisbeeldisampertezien.Hethangtverlorentussendemeubelsendeveleanderebeelden.Enwatnoghetmeestinhetoogspringt,ishetbehang.Hetvaltop,hetisweelderigendrukvanmotief,zodrukdatvanhetkruisbeeldnietveeloverblijft,hetbeeld is behang geworden.

Altaar

Dewind,dehumanetegenwindvanDamiaanheefteenreligieus,christelijkkarakter.Coxverbergtdatniet.Hijvertelthetopdewijzevandebeeldspraak.Noganderescènesbevestigendat.DeKerstvieringbijvoorbeeld.AlsDamiaanalzwaarziekis,leidthijnogdeplechtigeKerstviering.Zevindtplaatsalsdeavonddonkeraloverdeleprozerieisgekomen.CoxwerkthierbeeldendmetdetegenstellingtussenhetdonkervanhetschiereilandenhetwarmelichtinhetkerkjevanDamiaantijdensdeKerstviering.Coxtoontnietdeliturgiezelf,maardebetekeniservan.HijlaatDamiaannietpreken,maarmetmetbeeldenspreken:vooreerstmetzijndoordelepragekruisigdelichaam,maarookmethetbeeldvandebrandendekaarswaarvanhijhetlichtdoorgeeft.

��


NogineenanderescènewijstCoxbeeldenddechristelijkediepgangaanvanDamiaansfiguur.ZijtoonthetmomentwaaropdelepraDamiaanopdeknieënkrijgtennaarzijnsterfbedvoert.Coxbrengtdatmomenttreffendinbeeld:Damiaanzegtdelaatstegebedenaandelinkerkantvanhetaltaarwaar,naarvastgebruikindietijd,depriesteropheteindevandemishetbeginvanhetvierdeevangelieinstilteleest.Indietekstgaatheteveneensoverdetegenstellingdonkerenlicht.Detekstzelfisindescèneniethoorbaar.CoxfilmtdelezendeDamiaanopderugenlaatziendathijneervaltindearmen van de koster.

DiescènebevestigtdathetbeeldmotiefvanhetChristusaltaarvanCoxeenbijzondereplaatskrijgt.BijzijnaankomstopMolokaigaatDamiaanbinneninhetvervallenkerkjemethetgrotekruisbeeldenbidt.DaarnalaatCoxzienhoeDamiaanalseenkrachtigewindhetstofvanhetaltaarveegtenerzijneerstemisleestinaanwezigheidvaneenenkeling,demandiezijnkosterzalworden,demanookinwiensarmendedoodziekeDamiaanaanhetaltaarbezwijkt.

Coxvervolgtdebeeldspraakvanhetkruistotindesterfscène.Ookhierwerkthijbeeldendmetlichtendonkerindevormvanlichtenschaduw.IndescènevraagtzusterMarianneaanDamiaanomvergevingomdatzij,dezusters,zolanghebbengewachtomnaarMolokaizelftekomen.Zevraagthemzijnzegen.EenlaatstekeermaaktDamiaanhetzegenendegebaarvanhetkruisteken.CoxfilmthetgebeurenzodatdeschaduwvandezegendehandvanDamiaanwordtgeprojecteerdopdemuurvandekamer.Dieschaduwvaltjuistaandevoetvanhetkruisbeelddataandemuurhangt.

Heilige Geest

IndesleutelscènewaarschuwtMeyerDamiaandathijmoetlerenbuigenvoordeonbedwingbarekrachtvandewind.Wanneerdemelaatsemissionarissterft,moethijinderdaadbuigenvoordeleprawind.MaartegelijkertijdgeefthijopMolokaieenhele,anderewindgebracht.Eenwinddiemuziekmaaktindebomen.Letterlijk:WilliamsterftterwijlhijhoorthoehetmelaatsenkoorvanDamiaanhetMiserereinstudeert.Muziekiswind,geluid,deademvanklanken.Muziek,datzijnvoorLittleBishopenaldeanderemelaatsendewoordenvanDamiaan.Aldievormenvanmuziekkrijgeneenfilmischeondersteuningdoordeeigenlijkefilmmuziek,ingetogen,droevig,maarookbezield.

“Demuziekindebomen”isdeHeiligeGeest,dehelendegeest,degoddelijkeen bezielende Levensadem die door de eenvoudige Damiaan over Molokai is komen waaien,nietongeziengeblevenenuitgegroeidtoteenbegenadigdmomentindehumaneenreligieuzegeschiedenisvandemodernemensheid,waarvanCox’filmnietalleenvertellendenepisch,maarookbeeldendenpoëtischdeherinneringdoorgeeft.

Documents

father damien authentiek religieus portret sylvain de ... · Er is de geschiedenis van de jonge blanke man die Maulani de schuilplaats wijst, en er ... Hij was de vader van koningin