Expo ter gelegenheid van 750 jaar BorsbeekExpo ter gelegenheid van 750 jaar BorsbeekExpo ter gelegenheid van 750 jaar BorsbeekExpo ter gelegenheid van 750 jaar Borsbeek

Borsbeek 1264Borsbeek 1264Borsbeek 1264Borsbeek 1264----2014201420142014

Archeologie en archeologische sites in Archeologie en archeologische sites in Archeologie en archeologische sites in Archeologie en archeologische sites in

BorsbeekBorsbeekBorsbeekBorsbeek

&&&&

Borsbeek op kaart gezetBorsbeek op kaart gezetBorsbeek op kaart gezetBorsbeek op kaart gezet

Vrijdag 29 augustus 20.00u tot 11 september 12.00u.Vrijdag 29 augustus 20.00u tot 11 september 12.00u.Vrijdag 29 augustus 20.00u tot 11 september 12.00u.Vrijdag 29 augustus 20.00u tot 11 september 12.00u.

2

Woord voorafWoord voorafWoord voorafWoord vooraf

Ter gelegenheid van het 750-jarig bestaan van de Sint-Jacobusparochie en

eigenlijk ook van de gemeente Borsbeek zijn er talrijke festiviteiten ingericht

door het Borsbeeks gemeentebestuur, het feestcomité, de socio-culturele

verenigingen en ook door individuele initiatiefnemers van onze dorpsge-

meenschap.

Naast deze festiviteiten past het natuurlijk ook om tijdens deze belangrijke

historische gebeurtenis terug te blikken op ons verleden en dit in het juiste

perspectief te zetten, zonder hiermee te academisch of belerend te doen.

Het gemeentebestuur, de cultuurraad, het DocC Borsbeek, Peter Verstappen

en Christophe Meul van Academia hebben daarom de handen in elkaar gesla-

gen om een expo rond 750 jaar Borsbeek op te bouwen. Ze hebben dit idee

naar best vermogen uitgewerkt met de beperkte middelen die hun ter

beschikking stonden.

Deze veertiendaagse tentoonstelling rond 750 jaar Borsbeek is tweeledig.

Een eerste thema is : “Archeologie en archeologische sites in BorsbeekArcheologie en archeologische sites in BorsbeekArcheologie en archeologische sites in BorsbeekArcheologie en archeologische sites in Borsbeek”.

Hierin legt Peter Verstappen, die leraar geschiedenis-godsdienst is aan het

Sint-Jozefinstituut te Borsbeek, uit hoe en waar onze eerste voorouders

leefden en hoe deze gemeenschap zich ontwikkelde.

Geschreven bronnen zijn er niet en we moeten ons baseren op de

archeologie, een wetenschap die voor velen van ons nogal eens als ver

gezocht overkomt. Peter probeert met enkele topstukken, die in Borsbeek

opgegraven werden, het tegendeel te bewijzen. Hij ging hiervoor op zoek-

tocht bij de heemkring van Heist-op-den-Berg “De Swaene”, de heer A.

Goossens, de familie Vanbijlen, en putte uit de collectie van het volks-

museum Turninum, waarvan hij trouwens de voorzitter en de bezieler is. Het

gemeentebestuur en de inrichters van de expo zijn hem hiervoor oneindig

dankbaar. De inwoners van Borsbeek kunnen op deze manier hun archeo-

logisch patrimonium toch nog eens aanschouwen binnen de eigen

gemeentegrenzen.

3

Een tweede thema dat aan bod komt is: “Borsbeek op kaart gezetBorsbeek op kaart gezetBorsbeek op kaart gezetBorsbeek op kaart gezet”.

Hier proberen de medewerkers van het DocC Borsbeek een gedeeltelijk beeld

te schetsen hoe onze gemeente groeide tot haar huidige vorm en ge-

meentegrenzen.

Van de eerste geschreven akte uit 1264, via de vroegste kaarten en plans, tot

de nieuwste luchtfoto’s op Google, zien we het “gehucht” Borsbeek evolueren

tot het dorp aan de rand van de stad. De kaarten hebben we uiteraard niet

allemaal kunnen samenbrengen. Maar we proberen er toch een mooie geheel

uit samen te stellen.

Kaarten waren vroeger een kostbaar goed in het bezit van belangrijke

mensen in de samenleving. Dat is blijkbaar nog altijd zo als je de originele

versies wil bekijken. Facsimile’s en digitale reproducties zijn duur als je die

wil bemachtigen van onze archieven of wetenschappelijke instellingen.

Internet en Google bieden dan weer een goedkoper alternatief.

Hierbij ook een dankwoord voor Jo Mortelmans, die als landmeter de

belangrijkste bronnen aanduidde en het DocC Borsbeek wegwijs maakte in

deze gespecialiseerde materie. Hij leverde ook enkele landmetertoestellen

waarmee men vroeger werkte om Borsbeek op kaart te zetten.

Het gemeentebestuur van Borsbeek heeft de scheidingsakte uit 1264 met de

Nederlandse en Latijnse transcriptie ingekaderd en deze documenten zullen

blijvend tentoongesteld worden in het gemeentehuis. Ook een recente

luchtfoto zal getuigen hoe ons dorp er uitzag in het gedenkwaardige jaar

2014.

Als er mensen zijn die over andere historische materialen beschikken, dan

mogen die altijd contact opnemen met het DocC Borsbeek, dat zich inzet om

de lokale geschiedenis te bestuderen en bekend te maken bij de jongere

generaties. Tot slot willen we alle bezoekers aan deze expo rond 750 jaar

Borsbeek veel kijkplezier toewensen.

4

5

Transcriptie akte per regel zoals in de akte, de tekst bevat veel afkortingenTranscriptie akte per regel zoals in de akte, de tekst bevat veel afkortingenTranscriptie akte per regel zoals in de akte, de tekst bevat veel afkortingenTranscriptie akte per regel zoals in de akte, de tekst bevat veel afkortingen:

1. « Nicolaus, Dei gratia Camaracensis episcopus, presentes litteras inspecturis salutem in Domino.Noverit universitas

2. vestra quod cum de consensu dilecti in Christo filii abbatis Eyhamensis patroni de Dorne et BerseBerseBerseBerse----

3. bekabekabekabeka, ad divisionem dictarum ecclesieru ex causa necessaria ; utpote solus presbiter in dictis locis commode

4. nequeat deservire, procedi fecimus, et de valore et onere dictarum ecclesiarum per decanum

5. Antwerpiensem auctoritate nostra inquisitionem fieri diligencius, nobisque constet per eandem inquisitionem quod par-

6. rochia de Bersebeka, que ab illa de Dorne tanquam a matrice ecclesia separatus, habeat in redditibus

7. et proventibus, tam ad presens assignatis quam etiam assignandis, annuatim ad valorem decem

8. librarum Lovaniensium ad sustentationem persone sive vicarii ibidem instituti, alisque nicholominus par-

9. rochia de Dorne predicta in sus sufficientia remanente. Attendentes predicta, cum hoc eciam piet-

10. as suadeat, necessitas imperet et requirat animarum periculis prout nostro incumbit officio pro

11. viribus obviare cupientes, divisionem hujusmodi parrochiarum ratam habemus et accep-

12. tem, eassssque auctoritata nostra tenore presentium confirmantes. In cujus rei testimonium presenti-

13. bus litteris sigillum nostrum duximus apponendum. Actum et datum apud Fontanas anno

14. Domini M° CC° LM° CC° LM° CC° LM° CC° LX° quartoX° quartoX° quartoX° quarto, sabbato post octabas apostolorum Petri et Pauli. »

Charles Piot, Cartulaire de l’abbaye d’Eename, p.280 [origineel eerst met gebroken zegel, nu blijkbaar zonder zegel bewaard in RAG].

6

Akte van Bisschop NICOLAUS van KAMERIJK dd 12Akte van Bisschop NICOLAUS van KAMERIJK dd 12Akte van Bisschop NICOLAUS van KAMERIJK dd 12Akte van Bisschop NICOLAUS van KAMERIJK dd 12---- 07 07 07 07----1264126412641264

Nicolaus, bisschop van Kamerijk bij Gods genade, aan allen die deze akte lezen: Onze zegen in de Heer! Het zij de

gemeenschap bekend dat wij, met instemming van onze beminde Zoon in Christo, de Abt van Eename, patroon van

Deurne en Borsbeek, tot de scheiding van voornoemde kerken hebben besloten, aangezien één enkele priester moeilijk

de twee plaatsen samen kan bedienen.

Door onze Antwerpse deken hebben wij de waarde en de lasten der bedoelde kerken

laten nagaan. Uit dit onderzoek is ge- bleken dat de parochie van Borsbeek - die van

de parochie van Deurne, haar moeder- parochie, wordt gescheiden - aan inkomsten

en reeds genoten en nog te genieten voordelen, jaarlijks de waarde van 10 pond

Leuvens zal ontvangen tot ondersteuning van de aldaar benoemde pastoor of diens

plaatsvervanger, waarbij de parochie van Deurne niettemin haar onderhoud zal kunnen

blijven verzekeren.

Omwille van deze omstandigheden, uit godsvrucht en noodzaak en ten einde de zielenzorg waarvoor wij ambtshalve

instaan, naar best vermogen te kunnen behartigen, keuren wij de splitsing in 2 parochies goed en bekrachtigen haar,

met ons gezag, door deze akte, voorzien van ons zegel. Op zaterdag na het octaaf van de Apostelen Petrus en Paulus,

1264 te Fontaine-l’Évȇque.

7

8

9

Borsbeek, een gBorsbeek, een gBorsbeek, een gBorsbeek, een gemeente rijk aan archeologie emeente rijk aan archeologie emeente rijk aan archeologie emeente rijk aan archeologie

Archeologie… voor de enen saai, voor anderen een fantasierijke jeugddroom.

Bij wie spraken/spreken figuren als Indiana Jones of Lara Croft niet tot de

verbeelding? Wie vond/vindt vondsten als het graf van Toetanchamon of het

Chinese terracottaleger van Xi-an niet tot de verbeelding spreken?

Niet iedereen waarschijnlijk … maar als we eerlijk zijn, maakt het bij velen

van ons toch iets los. In realiteit is archeologie echter zelden zo spectaculair.

Archeologen vinden bijna nooit schatten. Tenzij we het woord “schat” op een

andere manier zouden definiëren. Het doorsnee archeologisch onderzoek

stoot zelden op goud of lucratieve vondsten. De schat waar archeologie naar

op zoek is, is de nieuwe informatie, de nieuwe kennis van wat ooit geweest

is.

Wat is archeologie?Wat is archeologie?Wat is archeologie?Wat is archeologie?

Letterlijk betekent archeologie: “de wetenschap die materiële resten van het

menselijke verleden onderzoekt”. Daarmee worden letterlijk alle stoffelijke

resten bedoeld die met het verleden van de mens te maken hebben.

Huisresten, potten, sieraden, beerputten, wapens, huisdieren, menselijke

resten, pollen en zaadjes zijn maar enkele van de vele duizenden elementen

die door de archeologie worden onderzocht. Archeologie is duidelijk geen

geschiedenis, want dat is de wetenschap die de “geschreven bronnen van het

menselijke verleden bestudeert”. Zij concentreert zich letterlijk op alles wat

de mens op gelijk welke manier heeft bij elkaar geschreven. Beide we-

tenschappen vullen elkaar aan.

Hoe werkt archeologie?Hoe werkt archeologie?Hoe werkt archeologie?Hoe werkt archeologie?

Archeologen gaan niet zomaar overal graven. Dat is wettelijk trouwens niet

toegelaten. Voor er een archeologisch onderzoek start, moet eerst on-

derzocht worden of er iets in de ondergrond verborgen zit. Redenen om dit

te veronderstellen zijn oude vondsten, vermeldingen van vroegere gebouwen

of structuren in geschreven bronnen (fig.1fig.1fig.1fig.1), toponiemen (namen die een

bepaalde plek draagt, b.v. de Steenakker in Mortsel), …

Als er nog getwijfeld wordt, zal men eerst een proefsleuvenonderzoek (fig. 2fig. 2fig. 2fig. 2)

doen om na te gaan of er effectief iets in de bodem terug te vinden is.

10

Heel wat oude sporen zijn immers vernield door latere bouwwerken. Als de

onderzoekers zeker zijn, starten ze met de eigenlijke archeologische opgra-

ving. Tijdens de opgraving tekenen de archeologen alle sporen op en

verzamelen ze de materiële vondsten. De optekening leidt tot het opgra-

vingsplan (fig. 3fig. 3fig. 3fig. 3). De vondsten worden door verschillende specialisten verder

onderzocht. Zij leveren informatie op over de rijkdom, handel, gewoonten

van de mensen. Skeletresten kunnen veel vertellen over de gevolgen van

klimaat en leef- en eetgewoonten op de mens. Het onderzoek van pollen en

zaadresten zegt ons in welk landschap en klimaat de mensen leefden. Door

deze laatste informatie te vergelijken met de gegevens van de laatste jaren

krijgen we b.v. een beter beeld van de gevolgen en de risico’s van de

opwarming van de aarde.

Archeologie en ook geschiedenis doen meer dan enkel iets vertellen over het

verleden, zij geven ons een beter beeld over alle aspecten van ons leven

vandaag en dat in onze toekomst.

Maar wat is er zo al gevonden in Borsbeek?Maar wat is er zo al gevonden in Borsbeek?Maar wat is er zo al gevonden in Borsbeek?Maar wat is er zo al gevonden in Borsbeek?

Het lijkt ons het handigst om de vondsten chronologisch te ordenen. De

oudste eerst en de jongste laatst.

De oudste voorwerpen die in Borsbeek werden teruggevonden zijn niet ar-

cheologisch maar paleontologisch. Het betreft resten van zeedieren die min-

stens 400.000 jaar oud zijn. In die periode maakte onze streek deel uit van

een strandzee, een ondiepe zee waar heel wat skeletresten in het slijk

bewaard zijn gebleven.

De eerste menselijke resten die gedocumenteerd zijn (mogelijk zijn nog

andere vondsten gedaan maar aangezien we die niet kennen, kunnen we

daar ook niets over vertellen) dateren uit het mesolithicum (midden steentijd

van 9200 v.C.-4300 v.C.). Ze werden aangetroffen op de velden ten zuiden

van het centrum van de gemeente1. Ook uit het hierop volgende neolithicum

(nieuwe steentijd 4300 v.C.- 2500 v.C.) werden op dezelfde locatie ver-

scheidene voorwerpen in silex aangetroffen. De duidelijkste zijn enkele

1 WERKGROEP PROSPECTIE (JANSSENS R., VERSTAPPEN P.) 2000. Borsbeek - Pastoorshoeve, A.V.R.A. jaarboek

1999, 67 en 72,65-68

11

“krabbers” (ffffig. 4ig. 4ig. 4ig. 4), werktuigen die werden gebruikt om b.v. huiden schoon te

krabben en een pijlpunt (fig. 4fig. 4fig. 4fig. 4).

Eén van de belangrijkste vondstperiodes in de gemeente is de eindfase van

de bronstijd (2500 v.C.-800 v.C, hier vooral de periode na 1000 v.C.). Zowel

in de hoek E. Verelstlei /J. Reusenslei2 als aan de Floris Primslei3 werden

graven aangetroffen uit de zogenaamde “urnenveldenperiode”. In het eerste

grafveld werden een 30-tal graven opgegraven, in het tweede voorlopig

slechts 1 graf. In beide gevallen bestonden de grafgiften bijna uitsluitend uit

aardewerken potten (fig. 5fig. 5fig. 5fig. 5).

De daaropvolgende ijzertijd (800 v.C.-50 v.C) is voorlopig minder duidelijk

gedocumenteerd maar des te meer aanwezig. Recente opgravingen aan de

Frans Theyslei4 en ook het vooronderzoek voor de ondertunneling van de

luchthaven5 wijzen op een duidelijke bewoning. De veelheid aan paalsporen

en de handgevormde scherven aardewerk uit de proefsleuven aan de Frans

Theyslei konden door het niet verdergezette onderzoek echter niet meer

duidelijkheid geven. Hopelijk vertelt het vervolgonderzoek aan de luchthaven

waar eveneens paalsporen, schervenmateriaal en een glazen armband-

fragment werden aangetroffen ons in de toekomst iets meer. Een pot aan-

getroffen in een oude loop van de Koude Beek aan de Frans Beirenslaan6 lijkt

door zijn vorm thuis te horen in de midden ijzertijd (+/- 500-250 v.C.).

Ook de velden ten zuiden van het centrum7 leverden aardewerkfragmenten

en een glazen armbandfragment (fig. 6fig. 6fig. 6fig. 6) op. Zij horen eerder thuis in de

laatste fase van deze periode (+/- 250 v.C.-50).

2 DESITTERE M, GOOSSENS A. 1966. Twee uitzonderlijke graven van de urnenveldencultuur uit Borsbeek (prov.

Antwerpen), Helinium VI/3, 218 – 223. VAN IMPE L. 1972. Een urnenveld te Borsbeek, Archaeologia Belgica 140,

Brussel. SMEETS M., STEENHOUDT M., FOCKEDEY L. 2011: Het archeologische vooronderzoek aan de Eugeen

Verelstlei te Borsbeek. Studiebureau archeologie, Archeo-rapport 79, Kessel-Lo, 11-15. SMEETS M., VANDER

GINST V., STEENHOUDT M. 2013. Het archeologisch onderzoek aan de Eugeen Verelstlei te Borsbeek. Stu-

diebureau archeologie, Archeo-rapport 148, Kessel-Lo, 17-29. 3 WERKGROEP PROSPECTIE (VAN PELT T., VERSTAPPEN P.) 1998. Borsbeek – Floris Primsstraat, A.V.R.A.

jaarboek 1997, 64. 4 VAN LIEFFERINGE N., SMEETS M. 2012. Het archeologisch vooronderzoek aan de Frans Theyslei te Borsbeek.

Studiebureau archeologie, Archeo-rapport 109, Kessel-Lo, 15 en 17. 5 DE KREYGER F., COENAERTS J., BILLEMONT J., GENBRUGGE S. & DE SMAELE B. 2013. ADEDE Archeo-Rapport

44 Deurne/Borsbeek – Krijgsbaan R11, 37-46. 6 LAUWERS R., VAN IMPE L. 1982. IJzertijdaardewerk uit de Antwerpse Kempen, Archeologie 1982-2, 82.

7 WERKGROEP PROSPECTIE 2000, 67 en 72,59.

12

Tot slot konden we ook aan de Grensstraat8 in een bouwput enkele ijzer-

tijdscherven recupereren. Op dezelfde zuidelijke velden9 kwam ook beperkt

wat Romeins materiaal tevoorschijn. Het is voorlopig het enige tastbare uit

deze periode (50 v.C.-400) dat in de gemeente is aangetroffen.

De middeleeuwen werden lang een duistere periode genoemd. Ondertussen

weten we dat dit allesbehalve het geval is. De middeleeuwen zijn rijk aan

geschiedenis en de lange periode delen we op in 3 stukken: de vroege

middeleeuwen (+/- 450-900), de volle middeleeuwen (+/- 900-1200) en de

late middeleeuwen (1200-1450). Tot voor de vondst van het grafveld van

Broechem kende de archeologische wereld Borsbeek als de vindplaats van

één van de rijkste Merovingische (+/- 450-750) begraafplaatsen10 van de

provincie Antwerpen. Een 40-tal graven bevatte naast het traditionele

aardewerk en wapentuig voor de mannen ook de nodige halskettingen met

glazen kralen voor de vrouwen. Eén uitzonderlijk dubbelgraf bevatte o.a.

twee gouden munten en een gouden ring. Verder vallen de gedamas-

quineerde11 riembeslagen (fig. 7fig. 7fig. 7fig. 7) op. Deze versieringstechniek met ingelegd

zilver maakt de metalen onderdelen van de riemen van deze mensen

uitzonderlijk mooi. Qua stijl doen ze ons het meest denken aan art nouveau

of Keltische kunst.

Dat Borsbeek in de volle middeleeuwen bestond, lijdt geen twijfel12. Tot nog

toe hebben we echter weinig uit deze periode aangetroffen. Aan de Frans

Theyslei13 werden een middeleeuwse gracht, paal, kuilsporen en scherven uit

de volle en late middeleeuwen aangesneden. Het niet verder gezette on-

derzoek maakt echter dat deze plek ons weinig meer informatie biedt. Ook

op de velden ten zuiden van het centrum14 treffen we scherven uit volle en

late middeleeuwen aan. Het hieraan grenzende proefsleuvenonderzoek in het

8 WERKGROEP PROSPECTIE (JANSSENS R., VERSTAPPEN P.) 2000. Borsbeek - Grensstraat, in A.V.R.A. jaarboek

1999, 68. 9 WERKGROEP PROSPECTIE 2000, 68.

10 DE BOE G. 1970. Een Merovingisch grafveld te Borsbeek (Antwerpen), Archaeologia Belgica 120, Brussel.

11 ROOSENS H. 1981: Damasquineringen en dierstijlen van Borsbeek. Archaeologica Belgica 233, Brussel.

12 PRIMS F. 1954. Borsbeek in de vaderlandse geschiedenis, Borsbeek. BEEGHS T. 1982. Zevenhonderdvijftig

jaar geschiedenis van Borsbeek in een notedop (1232 – 1982), Borsbeek. 13

VAN LIEFFERINGE N., SMEETS M. 2012. Het archeologisch vooronderzoek aan de Frans Theyslei te Borsbeek.

Studiebureau archeologie, Archeo-rapport 109, Kessel-Lo, 13, 16 en 17. 14

WERKGROEP PROSPECTIE 2000, 67 en 72,60.

13

Sint-Jozefsinstituut15 biedt echter meer perspectieven. De middeleeuwse

resten die tevoorschijn kwamen uit dit vooronderzoek zijn perfect bewaard

omdat ze 500 jaar lang in de tuinen van het kasteel van de heren van

Borsbeek hebben gelegen. Het verdere onderzoek dat hier volgend jaar zal

plaats vinden, vertelt ons hopelijk heel wat meer over het prille Borsbeek.

Een laatste vondst dateert uit de vroegmoderne tijd (1450-1750). Het betreft

de begraafplaats van een waarschijnlijk onder verdachte omstandigheden

omgekomen man. Hij lag begraven nabij de voordeur van de Pastoors-

hoeve16. Op basis van de sterk verweerde Brabantse en Luikse munten in zijn

beurs kan enkel een ruime datering in de 17de eeuw worden meegegeven.

De bezoekers van de expo 750 jaar Borsbeek kunnen een selectie van deze

archeologische vondsten bekijken in de vitrinekast in de gemeenteraadzaal.

15

REYNS N., VAN DER KELEN A. 2013. Archeologisch vooronderzoek Borsbeek, de Robianostraat 11, All-

Archeorapport 200, Bornem. 16

WERKGROEP PROSPECTIE (VERSTAPPEN P.) 1998. Borsbeek - Pastoorshoeve, A.V.R.A. jaarboek 1997, 65.

14

Lijst met de figuren over de archeologieLijst met de figuren over de archeologieLijst met de figuren over de archeologieLijst met de figuren over de archeologie

Fig. nr. 1: ingekleurde gravure van het kasteel van Borsbeek naar Le Roy, 18de

eeuw.

Fig. nr. 2: proefsleuf de Robianostraat 11

(onderzoek Sint-Jozefsinstituut).

15

Fig. nr. 3: opgravingsplan (onderzoek Sint-Jozefsinstituut) © All-Archeo.

Fig. nr. 4: pijlpunt en enkele krabbers afkomstig van de velden ten zuiden van het

centrum.

16

Fig. nr. 5: Het aardewerk uit één van de late bronstijd/vroege

ijzertijdgraven aan de E.Verelstlei/J. Reusenslei.

Fig. nr. 6: glazen armbandfragment uit de zone ten zuiden van het centrum - met

voorbeeld van een volledig exemplaar uit Noord-Brabant (Nl).

Fig. nr. 7: voorbeelden van damasquinering op het Merovingische gordelbeslag (Roossens

1981).

17

18

Hoe zagen onze voorouders de wereld? Hoe zagen onze voorouders de wereld? Hoe zagen onze voorouders de wereld? Hoe zagen onze voorouders de wereld? De oudst bekende topografische kaart stamt uit ongeveer 2.500 voor Chris-

tus en werd gemaakt door de Egyptenaren.

Deze zogeheten “Papyrus van Turijn” toont de

route naar een steengroeve en werd vermoe-

delijk gebruikt om zandsteen te verzamelen

voor de standbeelden van farao Ramses IV.

Rond de 5de eeuw voor Christus creëerden de

Babyloniërs vervolgens de eerste “wereldkaart”.

Het ging hier echter om een grotendeels sym-

bolische weergave.

Homerus en HerodotusHomerus en HerodotusHomerus en HerodotusHomerus en Herodotus

De oude Grieken baseerden hun wereldbeeld

aanvankelijk op de geschriften van de dichter

Homerus. Hij zag de aarde als een platte ronde

schijf, omringd door een grote en voortdurend stromende rivier, de ‘Ocea-

nus’. In het centrum van de wereld lag Griekenland, terwijl de randen van de

schijf bevolkt werden door vreemde en barbaarse volkeren. Deze ideeën

werden onder meer overgenomen door Hekataeus (500 v. Christus) en Hero-

dotus (440 v. Christus), die soms de meest vreemde dingen beschreven.

19

Erastosthenes en PtolemaeusErastosthenes en PtolemaeusErastosthenes en PtolemaeusErastosthenes en Ptolemaeus

Onder invloed van de filosoof Aristoteles (384 – 322 v. Christus) raakten de

Grieken geleidelijk aan steeds meer overtuigd dat de wereld rond was. Zo

slaagde de briljante geograaf Erasthosthenes er rond de 3de eeuw voor

Christus in om de omtrek van de aarde tot op een half procent nauwkeurig te

berekenen. Hij deed dit door op verschillende plekken de lengte van de

schaduwen op te meten en deze vervolgens met elkaar te vergelijken.

Ptolemaeus (90-168) maakte later handig gebruik van dit rekenwerk bij de

opstelling van zijn Geographia, een achtdelige atlas, waarbij voor het eerst

gebruik werd gemaakt van lengte- en breedtegraden. Toch was het werk van

Ptolemaeus nog lang niet nauwkeurig.

Zo dacht de geograaf dat Eurazië maar liefst 50 procent van het aardopper-

vlak omvatte, met als gevolg dat Christoffel Columbus ruim veertien eeuwen

later nog steeds dacht dat hij eenvoudig via het westen naar Indië kon varen.

20

Mappa MundiMappa MundiMappa MundiMappa Mundi

In de loop der eeuwen konden de

cartografen met behulp van de

kennis van handelaren en ont-

dekkingsreizigers een steeds

beter beeld van de aarde vor-

men. Zo werden er in de middel-

eeuwen in totaal ruim 1.100 mappa

mundi gemaakt en slaagde de

Arabische geograaf Muhammad

AlIdrisi er in 1154 met zijn

Tabula Rogeriana in een uiterst

gedetailleerde wereldkaart te

creëren.

Perfect waren deze wereldkaarten echter nog niet. Zo was het onder carto-

grafen gebruikelijk om delen van elkaars werk te kopiëren, met als gevolg

dat veel “spookeilanden” bleven bestaan. Daarnaast vulde men de onbekende

plekken op de kaart nog steeds in met allerlei monsters en mythische

wezens. Zo stond op de rand van de Lenox-globe uit 1510 te lezen “HC SVNT

DRACONES”, ofwel ‘Hier zijn draken’.

21

Pas met de toename van het aantal grote ontdekkingsreizen in de 15de en

16de eeuw werd deze “Terrae Incognitae” (onbekende streken) steeds verder

ingevuld. Zo presenteerde de Duitse cartograaf Martin Waldseemüller in 1507

de “Universalis Cosmographia”, de eerste wereldkaart die melding maakte

van het continent “America”.

22

WeersatWeersatWeersatWeersatellieten, GPS en Google Mapsellieten, GPS en Google Mapsellieten, GPS en Google Mapsellieten, GPS en Google Maps Sindsdien hebben de introductie van onder meer de computer en satel-

liettechnologie ervoor gezorgd dat men inmiddels het gehele aardoppervlak

in kaart heeft gebracht. We zijn dus ver van de platte schijf waar je kon van

afvallen tot een geodetische ellipsoïde of afgeplatte aardbol.

23

Borsbeek op kaart gezet.Borsbeek op kaart gezet.Borsbeek op kaart gezet.Borsbeek op kaart gezet.

Reeds zeer lang heeft de mens de wereld rondom hem willen begrijpen. De

kennis van zijn omgeving, en hetgeen daarbuiten mogelijk aanwezig was trok

zijn aandacht. Hij wilde reeds vroeg de gekende wereld “in kaart brengen” op

kleitablet of perkament. De bedoeling was meestal de grenzen van zijn

jachtgebied en later zijn landsgrenzen of eigendommen vast te leggen en af

te bakenen. Later werden kaarten gebruikt om grenzen van kerkelijke of

wereldlijke territoria vast te leggen en om de onderdanen te belasten. Elk

bestuurlijk niveau maakte hiervoor zijn meetboeken en later (pre) kadastrale

kaarten en kon zo de globale opgelegde cijnzen eventueel verdelen over de

“schouwen” of “zielen” in zijn gebied.

Een eerste grenswijzieerste grenswijzieerste grenswijzieerste grenswijzigingginggingging vinden we in een akte van 18 maart 168618 maart 168618 maart 168618 maart 1686 met een

grondvoordeel voor Borsbeek. We lezen: “Staat van den dorpe van Bors-

beecque conform de limitscheydinge oft jurisdictie ende conform de rook-

gaten(53) gereclameert mette Reg. Geacteert 18 meert 1686.” Hierna volgen

de ruilrubrieken, elk met vermelding van hoeven, woningen en gronden, die

van dorp wisselen. Het betreft dus een ruil van gronden en hoeven met

betrekking tot het innen van belastingen ‘volgens rookgaten’. Deze ruil

betekende ook dat de vernoemde bewoners van parochie wijzigden. De

parochiegrens is dan ook gemeentegrens1.

De tweede grenswijzigingtweede grenswijzigingtweede grenswijzigingtweede grenswijziging in 1758175817581758 betekende dan weer grondverlies. Door

tussenkomst van de Heer Louis de Villegas en schepen Ch. Van Herck werden

vroegere grenswijzigingen teniet gedaan en gronden weergegeven of

omgewisseld, een ruilverkaveling zouden we nu zeggen. Zo werd de “oude

Springhaan” Borsbeeks, maar de “Oude” en “Nieuwe Donck” voortaan

“wereldlijk Deurne” en “kerkelijk Borsbeek”. Het vereenvoudigde het belas-

tingswezen, maar voor de inwoners bleef de parochiegrens hetzelfde. Deze

geschillen werden uiteindelijk officieel en goedgekeurd door de Raad van

Brabant, het hoogste gerechtscollege in Brabant. De gemeente zal op 7

september 1758 besluiten een kaart- en meetboek van het dorp en

heerlijkheid te laten opmaken.

1 T. Beeghs, “Zevenhonderdvijftig jaar geschiedenis van Borsbeek in een notedop: 1232-1982.”, 1982,

Gemeentebestuur Borsbeek, p.44-45

24

Het is landmeter Petrus StynenPetrus StynenPetrus StynenPetrus Stynen die zich zal kwijten van deze taak2.

In het jaar 1686 was de totale oppervlakte van Borsbeek 309 bunder en 300

roeden. In 1759 verloren we 21 bunder en 323/4 roeden.

We tonen 4 van de 5 kaarten van Petrus Stynen, die dikwijls een lange titel

dragen: “Caerte figuratieff van de limietscheijdinge van de dorpen,

heerlijckheden ende jurisdictien van Deurne ende Wommelgem mitsgaders

van eenige van de landen, bosschen ende gronden van erven onder voors.

Twee dorpen gelegen ontrent de respectieve limietscheijdinge, 1758, Stijnen P.”.

Kaart en tiendenboeken van het hertogdom Brabant en de abdijenKaart en tiendenboeken van het hertogdom Brabant en de abdijenKaart en tiendenboeken van het hertogdom Brabant en de abdijenKaart en tiendenboeken van het hertogdom Brabant en de abdijen

We vinden Borsbeek ook terug op de kaart van het hertogdom Brabant. Op

deze oude kaart kunnen we Borsbeek zien. De kader hangt oorspronkelijk in de hal van de burgemeester. Via onze collega’s van de Wommelgemse heem-

kring “De Kaeck” konden we enkele boeken inkijken waarin we Borsbeek of

gronden uit de gemeente Borsbeek terugvinden.

• “Het Hertogdom Brabant in kaart en prent: zijn vier Kwartieren Leuven-

Brussel-Antwerpen-’s Hertogenbosch”.

• “Op geestelijke gronden: kaarten van het bisdom Antwerpen en Onze-

Lieve-Vrouwekapittel en de Kloosters van Terzieken en Falcon te Antwerpen

1550-1791”.

• “Een kaartboek van de Sint-Michielsabdij Antwerpen 1640-1793”.

De Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden en het prinsbisdom Luik De Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden en het prinsbisdom Luik De Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden en het prinsbisdom Luik De Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden en het prinsbisdom Luik

(1771(1771(1771(1771----1778) door Joseph Jean François graaf de Ferraris1778) door Joseph Jean François graaf de Ferraris1778) door Joseph Jean François graaf de Ferraris1778) door Joseph Jean François graaf de Ferraris Op het einde van de 18de eeuw werd het hele grondgebied van het huidige

België voor de eerste maal op een homogene wijze in kaart gebracht. Dit

gebeurde onder leiding van graaf J. de Ferraris.de Ferraris.de Ferraris.de Ferraris. Tussen 1771 en 1778 werd

de zogenaamde "Kabinetskaart" op schaal 1/11.520 met de hand getekend

(275 bladen). De Koninklijke Bibliotheek heeft de originele documenten

gescand. De Universiteit Gent heeft, in samenwerking met het Nationaal

Geografisch Instituut een geavanceerde beeldverwerking uitgevoerd om de

kaartdelen vloeiend aan elkaar te laten aansluiten. De kaarten werden ook

gepubliceerd in een atlas.

2 T. Beeghs, “Zevenhonderdvijftig jaar geschiedenis van Borsbeek in een notedop: 1232-1982.”, 1982,

Gemeentebestuur Borsbeek, p.61-62

25

Topografische kaart van België (1850Topografische kaart van België (1850Topografische kaart van België (1850Topografische kaart van België (1850----1854) van Philippe Vandermaelen op 1854) van Philippe Vandermaelen op 1854) van Philippe Vandermaelen op 1854) van Philippe Vandermaelen op

schaal 1:20 000.schaal 1:20 000.schaal 1:20 000.schaal 1:20 000.

Philippe Vandermaelen (1795-1869) is de stichter van het “Établissement

géographique de Bruxelles”. Hij publiceerde de eerste uitgave van een

topografische kaart van België op metrische schaal. Voordien waren schalen

grafisch, of werden ze uitgedrukt in plaatselijke maten (el, vadem, mijl, …).

Hij werkte samen met Paul Gérard, die na het vertrek van de Hollanders in

1830, in het bezit gebleven was van de punten van tweede en derde orde van

de triangulatie van Erzey. Hij maakte verschillende kaarten van België op

basis van dit geodetische net en volgens de gewijzigde projectie van

Flamsteed. Ph. Vandermaelen publiceerde vier edities van de topografische

kaart van België op schaal 1 :20.000 en publiceerde eveneens een editie van

deze kaart op schaal 1 :80.000. Hoogtelijnen, een uitvinding uit het midden

van de 19de eeuw, komen alleen op enkele kaartbladen van de vierde en

laatste editie op schaal 1 :20.000 voor. Op alle andere edities (waaronder

deze die het Nationaal Geografisch Instituut bezit) wordt de hoogte symbo-

lisch voorgesteld door middel van streepjes die dichter naast elkaar gaan

liggen, naarmate de helling steiler wordt. De kaart op schaal 1:80.000 werd

vervaardigd door de samenvoeging, de schaalverkleining en generalisatie van

16 kaartbladen op schaal 1:20.000. De bladnummering op schaal 1:20.000

wordt dus voorgesteld als een breuk van het overeenkomstige bladnummer

op schaal 1:80.000.

In 1830, net vóór de Belgische onafhankelijkheid, richtte de cartograaf

Philippe VANDERMAELENPhilippe VANDERMAELENPhilippe VANDERMAELENPhilippe VANDERMAELEN (1795(1795(1795(1795----1869)1869)1869)1869) het Etablissement géographique de Etablissement géographique de Etablissement géographique de Etablissement géographique de

BruxellesBruxellesBruxellesBruxelles op. Hij kreeg geen subsidies van de overheid, maar

sprak zijn persoonlijk vermogen aan en werkte met mede-

werkers en technici die hij zelf opleidde. Hij gebruikte een

reproductietechniek, de lithografie, die hij als eerste intensief

toepaste op het gebied van de cartografie. Vandermaelen

werd de grootste en productiefste van alle Belgische carto-

grafen van zijn tijd. Hij was zowel de cartograaf van de Staat

en van openbare instellingen als een privé-cartograaf. Van de

enorme productie van Philippe Vandermaelen, waarvan de Koninklijke Biblio-

theek het grootste deel verwierf toen het Etablissement géographique de

Bruxelles in 1880 definitief zijn deuren sloot, bewaart de afdeling Kaarten en

26

Plannen: de Atlas universelAtlas universelAtlas universelAtlas universel op 400 folio’s (1825-1827), de eerste wereldatlas

op unieke schaal; de Atlas de l'EuropeAtlas de l'EuropeAtlas de l'EuropeAtlas de l'Europe op 165 folio’s (1829-1830); de Cartes Cartes Cartes Cartes

topographiques detopographiques detopographiques detopographiques de la Belgique la Belgique la Belgique la Belgique op schaal 1:80.000 op 25 folio’s (1841-1853)

en op schaal 1:20.000 op 250 folio’s (1846-1854), voorlopers van de kaarten

van het Krijgsdepot, vandaag het NGI; en honderden plattegronden van ste-

den, geologische, industriële, statistische, militaire en spoorwegkaarten, kaar-

ten voor het openbaar onderwijs, geografische jaar- en woordenboeken, his-

torische atlassen, kaarten van andere landen en continenten, globes...

Kaart van het noordelijk deel van de Franse Republiek van P.G. Chanlaire Kaart van het noordelijk deel van de Franse Republiek van P.G. Chanlaire Kaart van het noordelijk deel van de Franse Republiek van P.G. Chanlaire Kaart van het noordelijk deel van de Franse Republiek van P.G. Chanlaire

(1807)(1807)(1807)(1807).... L. Capitaine & P-G Chanlaire: “Carte des Treize Départements Réunis à la

partie Septentionale de l'Empire Français; comprenant la Belgique et les Pays

conquis à la Rive gauche du Rhin“ (1807) .

Pierre-Grégoire Chanlaire (1758-1817) was advocaat bij het Parlement van

Parijs in 1780. De Revolutie zette hem ertoe aan om zich aan de geografie te

wijden. In het begin van de negentiende eeuw werd hij benoemd bij het

centraal bestuur van Waters en Bossen. Tussen 1803 en 1808 was hij direc-

teur van de cursus geometrie en van het topografisch bureau bij het Kadas-

ter. In 1808 publiceerde hij de eerste nummers van de “Description topo-

graphique et statistique de la France”. De “Carte des treize départements.. “

van P.G. Chanlaire werd in Parijs uitgegeven in 1807 op basis van o.a. de in

1794 uitgegeven “Carte Chorographique de la Belgique” van L. Capitaine.

De “Carte des treize départements… “ is historisch belangrijk; ze werd tijdens

het Congres van Wenen (1815) gebruikt om de nieuwe grenzen van België en

Frankrijk te bepalen.

De kaarten van PhilipDe kaarten van PhilipDe kaarten van PhilipDe kaarten van Philip----Christiaan PoppChristiaan PoppChristiaan PoppChristiaan Popp.

Philip-Christiaan Popp, controleur van het kadaster, dagbladuitgever en car-

tograaf, werd geboren te Utrecht op 10 februari 1805 en stierf te Brugge op

3 maart 1879. Zijn moeder was van Hollandse oorsprong, Jeanne-Henriette

Vander Pant, en was van goeden huize. Zijn vader was van Duitse afkomst en

vestigde zich te Utrecht als notaris en procureur. De familie vestigde zich in

België in 1818. Na zijn middelbare studies werd Philip-Christiaan particulier

secretaris van de Gouverneur van Henegouwen en kwam in dienst van de

27

kadastrale administratie te Bergen. Deze diensten brachten hem te Brugge in

1827, waar hij benoemd werd tot controleur van het Kadaster. In 1827

huwde Philip-Christiaan Popp met Caroline Boussart(1808-1891): ze was

geboren te Binche op 12 december 1808, van moeders kant afkomstig uit

een notabele, oorspronkelijk Franse familie uit Binche, van vaderskant uit een

hogere officierenfamilie uit het Keizerrijk.

In 1830 koos Philip-Christiaan Popp, gevolg van de revolutionaire ont-

wikkeling en de onafhankelijkheid van België, de Belgische nationaliteit en

bekwam in 1831 de Belgische politieke rechten. Philip-Christiaan Popp was

directeur van het " Journal de Bruges " tot aan het einde van zijn leven in

1879. Zijn echtgenote was hoofdredactrice. In het eerste nummer verscheen

haar leuze: "Volharding en werkzaamheid" - eerbied voor principes. In de

hoofding van het journaal verscheen de Latijnse spreuk: "Suum cuique" (geef

aan iedereen het zijne). De dochters Antoinette en Nelly Popp zouden het

werk voortzetten. Het was in feite een meesterwerk, het orgaan waarmee

Popp de voorspoed van Brugge behartigde. Vanaf 1838 zette hij zich

onmiddellijk aan het werk, niet alleen om een wetenschappelijk werk, maar in

eerste plaats om een sociaal werk te verwezenlijken: de kadastrale plans en

medegaande documenten, die nog maar pas door de administratie voltooid

waren, ter beschikking stellen van het publiek tegen aannemelijke prijs. Deze

kadastrale plannen waren inderdaad weinig bereikbaar, en de formaliteiten

om inlichtingen te bekomen waren tergend en vergden soms lange

termijnen. Deze vulgarisatie werd reeds aangevat door Vander Maelen, doch

werd nooit voltooid. Met uitzondering van de provincies Namen, Limburg en

Luxembourg verschenen alle kadastrale plans; het werk werd door zijn dood

afgebroken. Ongeveer 1800 gemeenten werden behandeld. Popp zelf stond

in voor het herleiden van de plannen van een tot twee bladen, met een

maximum van zes bladen voor de meest uitgestrekte gemeenten. Op deze

manier was het mogelijk om met één oogopslag een overzicht te krijgen op

de omvang van elk der gemeenten. Het perceelplan van het kadaster werd

per gemeente op de meest nauwkeurige en met de uiterste zorg getekend op

een schaal van 1/500 tot 1/5000 en gedrukt op groot adelaarsformaat of

groot wereldformaat volgens de uitgestrektheid van het gebied. De grenzen

van de secties en de omtrek van de gemeente zijn gekleurd. Ieder plan is

vergezeld van een Aanwijzende Tabel en de Kadastrale Legger die de num-

mers van de percelen bevat alsook de namen, voornamen en de adressen van

28

de eigenaars, evenals de natuur, de oppervlakte, de klassering en het netto

belastbaar inkomen per bebouwde of onbebouwd perceel, de totale opper-

vlakte van de gemeente, het tarief van de netto waarde per natuur en per

klasse van de grondeigendom.

De tabel vermeldt eveneens de personen die genieten van een vruchtgebruik,

een erfpacht en een recht van opstal. Ieder plan werd gedrukt volgens het

lithografisch systeem. Enkele stadsplans zijn versierd met zichtprenten van

monumenten, waarvan de mooiste voorkomen op de plans van Brugge,

bestaande uit acht bladen op een schaal van 1/1000.

In dezelfde periode waarin de kadastrale perceelatlas tot stand kwam, (voor

sommige gemeenten zelfs bijgewerkt) werkte Popp aan de topografische

kaart van West-Vlaanderen met hetzelfde doel voor ogen als de Atlas. Er ver-

schenen twee uitgaven: in 1856 en 1860. Het was een echt geodetisch en

cartografisch werk. Popp beoogde zelfs hetzelfde werk voor iedere provincie,

doch kreeg er geen tijd voor. De topografische kaart was echt het resultaat

van degelijk geodetisch werk en een samenbrengen van de kadastrale

documenten, aangevuld met persoonlijke vaststellingen op gebied van

buurtwegen, waterlopen, spoorwegen enz.

Dit reuzenwerk op cartografisch gebied door Popp uitgegeven, is nog heden

ten dage van uitzonderlijk belang voor de opzoekingen van de oorspron-

kelijke grenzen van de eigendommen. Dat is het ook voornamelijk in verband

met de historische geografie. De perceelsatlas zorgt voor een zeer belangrijk

documentatie in de studie van de ontwikkeling van het onroerend bezit, de

bevolking en de uitbating van de gronden. De plans Popp met de aanwij-

zende tabel en de kadastrale legger maken het mogelijk statistieken aan te

leggen. De topografische kaart van West-Vlaanderen maakt een vergelijking

met deze van Fricx, Ferraris, Mercator en J. De Deventer, alsook met de he-

dendaagse kaarten1.

1 Volgens een voordracht door R. Schonaerts, landmeter-expert in O.G., gegeven te Brussel op 30 oktober

1980.

29

De atlas van de buurtwegen(1845) en waterlopen(1881) De atlas van de buurtwegen(1845) en waterlopen(1881) De atlas van de buurtwegen(1845) en waterlopen(1881) De atlas van de buurtwegen(1845) en waterlopen(1881)

Een belangrijke bron is zeker de Atlas van de buurtwegen en waterlopen. Hij

bevindt zich in het archief van de technische diensten van de gemeente.

Hierin vinden we de gedetailleerde kaart van Borsbeek terug. Het jonge België

was zich administratief aan het organiseren en daarom was het belangrijk de

rijks- en gemeentegrenzen duidelijk in kaart te brengen. Grenspalen tussen

de gemeente Deurne en Borsbeek kunnen we nog terugvinden aan de hoek

van de vroegere herberg “Het Boerenkwartier”. Landmeter Jo Mortelmans

wees deze steen aan en vermeldt erbij dat de oriëntatie ervan niet juist is. Dit

is mogelijk te verklaren door de heraanleg van het voetpad door wegen-

bouwers in het verleden. De atlas wordt geprojecteerd tijdens de tentoon-

stelling in de gemeenteraadzaal.

Grenspaal van de grens met Deurne ter hoogte van de vroegere herberg “het Boeren

kwartier”- tegenwoordig “Poney Pub”.

30

De Atlas werd voor de gemeente Borsbeek ondertekend door burgemeester C. Van Tichelen

en secretaris P.M. De Ridder.

31