एका दयरो याची आ मकथा

लखक - डॉ ी अभय बग

ldquoहा रोग होऊ नय याची काळजी िशशवयापासनच घतली पािहजrdquo

डॉ अभय बग व डॉ सौ राणी बग (२३-०४-२००७)

2

एका दयरोयाची आकथा

डॉ ी अभय बग

(साािहक सकाळ िदवाळी अक १९९७ म कािशत दयरोगावरील हा दीघ लख फारच

लोकिय झालला होता आरोय मन व अााचा सबध दाखिवणारा हा िम ळ लख अत फायदशीर ठरामळ अन कानी ाा ती काढन आकीयाम बरीच वष सािरत का होा ातनच पढ लखकाच ldquoमाझा सााारी दयरोगrdquo ह िवत व मािहतीपण पक राजहस

काशनातफ २००० म िस झाल) =O=O=O=

दीड वषापव मला अचानक दयिवकाराचा झटका आला हा दयिवकार खरोखरीच अचानक झाला का क वषानवष तो रोजच होतच होता मला तो फ एक िदवशी lsquoअचानकrsquo जाणवला पशट हणन मला काय वाटल म य या जवळन दशनाचा मा या मनावर काय प रणाम झाला मी दयरोगावर उपचार कर याऐवजी दयरोगानच माझा कसा उपचार कला व मला द त कल वाढवन िमळाल या आय याच पिहल वष मी कस घालवल ही कहाणी िम ाना न सागण हणज याना विचत करण होईल अस वाट यान काही मिह यापव ती कहाणी मी एका प ा ार िनवडक िम ाना ोटक व पात कळवली काही वतमानप ानी ती कािशत क न टाकली पण भारतातन मला यावर जो ितसाद िमळाला तो हलावन टाकणारा होता मा या दयरोगा या यि गत कहाणीत पण समाजा या दयाशी सब धत काहीतरी आह अस वाट यान ती इथ िव ततपण सग यासमोर माडतो आह

3

१८ ए ील १९९५ला नहमी माण सकाळी उठन मी व राणी िफरायला िनघालो गडिचरोली ज ात या जगलात जथ आ ही राहातो या आम या व तीला आ ही ldquoशोध ामrdquo ह नाव िदलल आह ितथच आमच णालय सशोधन क व यसनम क आह शोध ाम या आजबाजला िहरवगार जगल आह रामायणात वणन

कलल ह दडकार य या जगलामधन कडकवाही नावा या ख ाकड जाणारी म माची लाल नागमोडी पायवाट हा आमचा दररोज िफरायला जा याचा माग शभर पावल चालन गल नाही तर अचानक छातीम य दखायला लागल कोणीतरी ग च आवळन धरत आह अशा कारच दखण होत डा या हातातही दखायला लागल राणीला साग क साग नको अजन काही पावल रटन नली आिण अश य झाल ldquoराणी मा यान चालण होत नाही चालल क छातीत दखत rdquo ज हा राणीला सािगतल त हाच मनाम य काहीतरी तटल मनाला व छ कळल होत क आप याला दयरोग झाला आह

मनाला कळल होत परत ब ी अजन पराव मागत होती हळहळ चालत परत आलो आिण ताबडतोब आम या दवाखा यात जाऊन दयाचा कािडओ ाम (ईसीजी) काढला नसन ईसीजी काढन मा या हातात िदला ईसीजी मिशन या तारा अजनही मा या हातापायाना व छातीला बाधल याच हो या वतःच आपला ईसीजी बघायला लागलो अजन कणाला दाखव याची सोय न हती नागपर इथन २०० िक मी दर होत मा या ईसीजी या रषा आज नॉमल न ह या हणज मा या छातीम य ज दखल होत त िन प वी न हत ह राणीला सागीतल आिण दोन िमिनटात ितचा िन य झाला ldquoआपण ताबडतोब नागपरला जाणारrdquo दयाचा र परवठा वाढवणारी सॉिबटटची एक गोळी जभखाली ठवली र यात अचानक ास वाढला िकवा माझ दय बद पडल तर ताबडतोब काय करायच याब ल राणीला सागीतल काही इमज सी औषध सोबत घतली व आ ही दोघ नागपरला िनघालो गाडी वगान नागपरकड जात होती मा या मनात खोल पातळीवर खदखद स होती वारवार न उमटत होत ldquoह मला काय होऊन बसल काही भयकर तर िनघणार नाहीrdquo

दपारी नागपरला पोहोचलो ितथल दयरोगत डॉ िबडवईकड गलो वीस वषापव एमडी करीत असताना मी डॉ िबडवई या हाताखाली दयरोगा या िवभागात िशकलो होतो त हापासनच यानी मा यावर प वत म कल होत यानी िव ततपण मला मािहती िवचारली तपासल व प हा ईसीजी काढला डॉ िबडवईचा चहरा गभीर झाला मा या दख यावरती ldquoअ टबल अजायना - नॉन य व ह इ फाकशनrdquo ह िनदानाच लबल लागल बरोबर दपारी चार वाजता हॉ पटलमध या एका खोलीम य मी बडवरती पडलो मी दयरोगाचा पशट झालो होतो

राणी व मी आ ही दोघही स झालो होतो मा या मनात िवचार घ घावत होत पढ या ४८ तासात पढ या आठव ाभराम य हा ास वाढन हाटऍटकन आपण अचानक म ही शकतो मलो तर काय राणीच काय होणार आनद आिण अमतच काय होणार इत या लवकर याची जबाबदारी सोडन आपण जाणार अस जा याचा आप याला अ धकार तरी आह का ldquoसच ही स था ितच काम आिण दा म या कामाचा याप िनमाण झाला आह याच काय होणारrdquo

जसा जसा मी िवचार क लागलो काय घडल आह याचा अथ आत कळ लागला व अचानक धो याची जाणीव झाली ldquoअर अजन तर मी काहीच जगलो नाही आिण आय याचा शवट आला नकतीच तर जीवनाची स वात झाली काल परवाच तर मी बालम दरात जाणारा छोटासा मलगा होतो तो पहा मी द र घऊन बालमिदरात जातो आह आिण तो मलगा इत या लवकर मरणार अर नको हो िकतीतरी गो ी अजन मला कराय या बाक आहत जीवनाचा अथ तर कळलाच नाही माझ तर सगळ काही राहन गल आिण अत यऊन पोहोचलाrdquo अचानक मा या पायाखालची वाळ सरकली होती व आय याचा पण मनोरा सव गहीत व गिणत कोलमडायला लागली होती

म यसाठी मी तयार न हतो आय य कायम हाताशीच आह अस मी गहीत धरल होत व खर जगण आजवर टाळत पढ ढकलत रािहलो होतो ldquoआज ह एवढ क न घऊ द उ ापासन नीट जगायला स वात करीनrdquo आय य जगण ह ख या अथान स झालच न हत जण जग याची रगीत तालीमच स होती अस वरवरच जगत होतो आिण आता तर जा याची वळही आली

4

म य या भीतीसोबत अजन अनक न ास दत होत ldquoह मला अस कस झाल मीच काय पाप कल वतः

डॉ टर असनही मी या पव च जागा का झालो नाहीrdquo पण मला खरच ह अचानक झाल होत का एक एक घटना आठवायला लाग या

गल काही िदवस विचत सायकल चालवताना िकवा सहज खळताना म य म य मा या छातीत दखायच दखण छाती या म यभागी असायच िशवाय त डा या भागातही पसरायच व क य भाषत याला अजायना हणतात यासारख दखण होत दयाला र परवठा करणा या र वािह या बारीक होऊन र परवठा कमी झाला क ह अजायनाच दखण स होत अनकदा ईसीजी कल पण जवळपास त नॉमलच होत तरी ह दखण मला शका पद वाटत होत हणन मा या एका कािडऑलॉ ज ट िम ान दोनदा टडिमल ट ट क या टडिमल ट ट हणज एका य ावर झपा ान चालवन चालत असताना दयाचा ईसीजी काढायचा प र मा या दर यान दयाला र परवठा कमी पडत असल तर त टडिमल ट टम य िदसन पडाव माझी टडिमल ट ट दो ही वळा नॉमल होती हणन माझ ह दखण ऍ सिडटीच असाव अस ठरल ldquoही िनदानाची चक नसती तर िनदान वषभरापव च माझ िनदान झाल असतrdquo माझ मन खत करत होत

अजन मला आठवल क एका वषापव मा या र ातील कॉल टॉलच माण २४४ िम ल म िनघाल व क य ात १५० त २४० िम म ही र ातील कॉल टॉलची नॉमल रज मानली जात पण र ातील कॉल टॉलम य

वगवगळ भाग असतात यातला एक धोकदायक असतो याला ldquoएल डी एल कॉल टॉलrdquo हणतात आिण दसरा दयाच सर ण करणारा असतो याला ldquoएच डी एल कॉल टॉलrdquo हणतात माझ एल डी एल कॉल टॉल वाढलल आिण एच डी एल कॉल टॉल कमी होत हणज मामला दहरी गडबड होता पण त हाही मी त फार गाभीयान घतल नाही २४० ही नॉमलची वरवरची सीमा आह माझ २४४ होत िवशष िचता कर यासारख वाटल नाही फ दधावरची साय खाण मा त हापासन कमी कल ldquoआपण त हाच अजन काळजी घतली असती तर आजची ही थती आली नसती rdquo याही पव हणज दोन वषापव मला पिह यादा मधमहाच िनदान झाल त हा मला चड ध का लागला पण

मधमहाच औषध मी त हाच स कल आिण माझी र ातील साखर कटोलम य होती पण यासोबतच दयरोग होव नय हणन इतर या काळ या यायला पािहज या त हाच घत या अस या तर पण यावळी दा म आदोलनात आकठ बडालला होतो यामळ काम अ धक काम समाज प रवतन इ याद चा झपाट यासारखा पाठलाग करत होतो आरो याच िनयम इतराना सागत होतो लाग करत होतो वतःला याची गरज कधी जाणवलीच नाही

आिण या याही पव च आठवल पाच वषापव ची घटना १९९० म य अ यासासाठी मी अम रकला गलो होतो परतताना सोबत प तका या व कागदा या खप मो ा ट स हो या ययॉक िवमानतळावर पोहचलो मबईला जाणार माझ िवमान वाट पाहत होत िवदशामध कोणी हमाल नसतात हणन ह सगळ सामान एका हातगाडीवर भ न वतःच ढकलन नत होतो एका जागी चढावावर ह ओझ ढकलताना चड जोर लावावा लागला आिण यावळी अचानक छातीत दखायला लागल कसबस त ओझ पार नल थो ा वळान छातीच दखण कमी झाल मी थोडा िचित त झालो ह आय यात पिह यादाच छातीच दखल होत ldquoह छातीच दखण कसल असाव न क च ह दया या रोगाच नसाव एकोणचािळसा या वष थोडाच मला दयरोग होणार आहrdquo माझ िवमान उभ होत िवमानात जाऊन बसलो सख प भारतात जाऊन पोहोचलो नतर काही िदवसानी मा या कािडऑलो ज ट िम ाला ही घटना सािगतली यान ताबडतोब माझ टडिमल ट टग कल घामाघम होईपयत चालवल पण टडिमल ट ट नॉमल होती या छातीत दख या या घटनकड दल करायच आ ही ठरवल आता माग वळन पाहता प होत क त दया या रोगाच पिहल ल ण असाव यावळी जर मी ह िनदान चकवल नसत आिण उपाय स कल असत तर आज ही थती झाली नसती

आिण आजपासन दहा वषापव वया या चौितसा या- प तसा या वष जाणीव हायला लागली क आपली शरीराची श थोडी कमी होत आह शरीर िढल पडत आह यावळी नकतच अम रकमधन उ च िश ण घऊन

5

भारतात परत आलो होतो आिण गडिचरोलीम य काम स करायची तयारी करत होतो अस वाटल क आपण यायाम स करावा िनयिमत खळाव पण ldquoक स अजन काय प कळ आय य पडलल आह आता तर आपण िन वळ चौतीस वषाच आहोत आप याला काय होत आह स या भरपर काम कर याच वय आह पण क हातरी लवकरच आपण यायाम स क rdquo अस हणन त हाही काही कल नाही

याहीपव आजपासन जवळपास पचवीस वषापव मिडकल कॉलजम य पथॉलॉजी हा िवषय िशकताना वाचल क दया या न या आकिचत हो या या ा रोगाची (अथरो लरो सस) िच ह सहसा वया या प ाशीनतर िदसन पडतात पण पा चमा य दशाम य अव या एक दोन वषा या मला या र वािह याम य या रोगाची स वात झालली आढळलली होती हणज हा रोग होऊ नय याची काळजी दखील िशशवयापासनच घतली पािहज ह पचवीस वषापव वाचल त हाही मनाची समजत घातली ldquoह सगळ अम रकच फड आह आप या दशात थोडच ह घडत आपली तर नसिगक जीवनशली आह आप याला ह रोग कसल होतात क क हातरी पढ याची काळजी यायला स वात क पण स या तर आपण वीस वषाच आहोतrdquo

आज ज हा ह सव आठवल त हा मोठी खत वाटली िनसगान वळोवळी वारवार अशा सचना दऊन पािह या हो या पण यक वळला या सचनकड मी दल कल आिण ldquoपढ क हातरीrdquo अस हणन टाळत रािहलो त जर टाळल नसत तर खरच त जर टाळल नसत तर आज अस म य या दाराशी यऊन ठपलो नसतो का नाही मी पव च जागा झालो

पव च जागा झालो नाही आिण आज मी हॉ पटलम य होतो

व क य काम स क यानतर आजवर या वीस वषा या काळात हजारो रो या या गभीर रोगाच िनदान मी कल शकडो लोकाच म य दखील पािहल आज पिह यादा मी पशट झालो होतो आिण म यची भीती काय असत ह वतः अनभवत होतो हाट ऍटक यणार यणार हणन मी वाट पाहात असतानाच त पिहल बहा र तास कस गल याच मा या डो याम य ध यासारख अ प िच आह सगळ जग अन रअल वाटत होत खर काय आिण भास काय या या सीमारशा पसट झा या हो या आपण मरणार का दवाखा यात या पिह या रा ी झोपी जाताना मनात आल कदािचत आपली ही शवटचीच झोप ठ शकत रा ीत हाट ऍटक आ यास कदािचत आपण उ ाची सकाळ बघणार दखील नाही ह शवटचच दशन

नहमी टीन वाटणार जीवन अचानक िकती रमणीय व हवहवस झाल होत सकाळी डोळ उघडन घतलला पिहला वास आठवतो अपण अजन जवत आहोत ह या वासान जाणवन िदल मान वळवली पाय सरळ कल आपल नाय अजन आपण हलव शकतो अजन त आपलच आहत मान वळवन खाली बिघतल मानत या नाय या आकचनाची एक लहर मानतन गली जीवनात काय मजा आह आप याला मान पण वळवता यत आजवर आपण हा आनद आपण का नाही भोगला आता जीवनाची सधी प हा िमळा यास यक वळी मान वळवताना याचा भरपर आनद यायचा

दवाखा यात भरती झा या या दस या िदवशी मी राणीला हटल ldquoराणी मलाना गडिचरोलीहन बोलावन घrdquo छोटा अमत धावत आला व यान मला सरख हाक मारली ldquoनायना rdquo मल मला नायना हणतात माझी बायको राणी तलग आह तलगम य विडलाना नायना हणतात अमत हणाला ldquoनायना तला काय झाल र तला हाटऍटक आला काrdquo मोठा मलगा आनद समजतदारपणा दाखवत अमत या िनरागस बोल याच िनय ण कर याचा य न करीत होता दो ही मलाना एकदा ग च दयाशी पकडल माणसाला आप या मलाबाळाच त ड पािह यािशवाय सखान डोळ िमटता यत नाहीत अस ज हणतात िकवा आप या मलाबाळाना बघन डोळ िनवल हणतात त काय असत तो अनभव वतःच यावा लागतो अस असनही बहतक णालयाम य नातवाईकाना भट यासाठी वळ फ दपारी ४ त ६ असत या िनयमाम य व क य सोय तर आह पण पशट या उम व ा असतात आ हा डॉ टराना याची कठ जाणीव असत

6

दस या िदवशी आई भाऊ विहनी आल नतर वडीलही आल आईला काय वाटल असाव ितच वय बहा र वषाच आिण मी च वचाळीस या वष अशा थतीत मला आई या डो याना डोळा िभडवता यत न हता जण काही मी ग हगार आह अस वाटत होत

ा काळात माझी प नी राणी सतत सोबत होती माझ काही अचानक झाल तर माझ कस होणार याप ा ितच कस होणार हाच न जा त मोठा होता आपल दःख आिण काळजी दाखवत बसायला िबचारीला फरसतच न हती आत या ताणाचा कठही प ा लाग न दता सगळ ओझ आ मिव वासपवक खा ावर घऊन चहरा स ठवन ती सव काही िनभवत होती आम या ल ाला १८ वष झालीत या आजारा या काळात प हा ित या मात पडलो ितन एक णही आप यापासन दर जाऊ नय अस वाटायच धोका समोर िदसत अस यामळ कसला तरी आधार धरत होतो का कणास ठाऊक जर अचानक मर याची वळ आली तर या णाला ती जवळ पािहज ही इ छा ती पण मनात होती

छातीतल दखण प हा आल नाही बडर ट घत होतो औषध स च होती यानतर तीन िदवस छातीत दखल नाही हळहळ मला जग याची सभावना वाटायला लागली इतकच न ह तर ldquoआप याला खरच दखल होत का क िन वळ भास होताrdquo अशीही शका यायला लागली चौ या िदवशी मी एक योग कला सागायला खर हणज लाज वाटत पण तो सािगतलाच पािहज छातीत ज दखल होत त खरच अजायना होत क साध नायच दखण होत आिण उगीच आपण दयिवकाराच लबल लावन बसलो आहोत याचा सो मो लावावा हणन हॉ पटलमध या चौ या िदवशी मी मा या खोलीम य फ या मा न पािह या नाडीवर हात ठवन मा या दयाची गती मी मोजत होतो आिण चाल याची गती वाढवत होतो आशा वाटत होती क मला काही ास होणार नाही आिण दयरोगाच िनदान मला झगा न दता यईल दयाची गती ज हा ११० या दर यान गली त हा छातीत तसच दखायला स वात झाली ताबडतोब िबछा यावर जाऊन झोपलो िनदानाची खा ी झाली माग वळन पाहता यात िकती चड धोका आिण मखपणा होता ह आठवन लाजही वाटत पण हसही यत ldquoमला रोग नसावा मला रोग िनघ नयrdquo ह िवशफल थिकग िकती बळ असत

अजन एक न मला सारखा ास दत होता ldquoहा ास मा याच निशबी का यावा ह मला झालच कसrdquo माझ

आईवडील स र या प लकड िनरोगी आहत मा या माव या मामा काका सगळ स र प याह र ऐशी या प लकड आिण धडधाकट आहत माझी आजी १०७ वष जगन आता दोन वषापव दगावली आिण माझ वय तर िन वळ च वचाळीस वष आह मी ल नाही िबडी सगरट पीत नाही माझ जीवन शहरी नाही आिदवासी भागात राहातो सामा जक काम करतो यामळ पा चमा य िकवा सखव त लोकाना होणार ह सम ीच रोग - ल पणा दयरोग - ह आपणास होणार नाहीत याची मला खा ी होती जण काही मला या यापासन सर णच आह अस मी मानत आलो होतो ह रोग इतराना होतात याना होतात त दसर कोणी वगळच आपण तर ७५-८५ वष वयापयत छान रोगम राहणार असा प का िव वास मला होता यामळ हा न मला सारखा छळत होता ldquoह मला का झालrdquo या नाच उ र मला पढील अनक िदवसात बरच वाचन शोधन िवचार क न हळहळ सापडल उ खनन करताना जसजस खोल जाव तस अजन जन अवशष पराव िमळतात तस मा या रोगा या कारणाच एक एक पल बाहर यत गल

आप याला याचा काही धोका नाही असा म मनाम य पाळत असताना धो या या घटकाकड मा मी डोळझाक करत होतो दोन वषापासन मला मधमह होता मधमह असल या रो याना र वािह या बारीक हो याचा अथरो लरो ससचा धोका अनकपट नी अ धक असतो अथरो लरो सस या रागाच सवात मह वाच कारण हणज र ातील कॉल टॉल हा पदाथ वाढण तो वाढलला कॉल टॉलच र वािह याम य आतन साठतो पाप ा िनमाण करतो व यामळ र वािहनी आतन अ द होत माझ कॉल टॉल २४४ िम म होत तमच कॉल टॉल जर तपासल तर तमच पथॉलॉ ज ट जो रपोट त हाला दतात यावरती नॉमल पातळी छापलली असत १५० त २४० िम म हणज मी जवळपास नॉमलम यच होतो मग रोग कसा

7

या नॉमलची एक मोठी गडबड ल ात आली हा जो नॉमल श द आह हा ldquoचागला िनरोगी तो नॉमलrdquo या अथान नाही अम रकन समाजाम य त ही शभर माणस तपासली तर यात या ९५ ट क माणसाची कॉल टॉलची पातळी १५० त २४० िम असत या अथान त नॉमल ह तर व त थतीच वणन झाल पण याचा अथ ही कॉल टॉलची सरि त िनरोगी पातळी आह असा मा होत नाही ही पातळी असल या अम रकन समाजामध या लोकाना मो ा माणात हाटऍटक यतात तरी या १५० त २४० िम कॉल टॉल या पातळीला आ ही मिडकल साय सम य नॉमल हणत आलो पशटला आ ही सागणार क तमच कॉल टॉल या रजम य असायला पािहज ( हणज त हाला अम रकन लोकाइतकच हाटऍटक यतील

अम रकमध या ldquoबिमगहम टडीrdquo या नावान जग स असल या अ ययनात अस आढळल क याची कॉल टॉलची पातळी १५० या खाली होती अशा कोणालाही ग या प ास वषाम य हाटऍटक आलला नाही १५० या वर जसजस कॉल टॉल वाढत जात तशी हाटऍटकची सभावना वाढत जात हणन १५० त २४० िम ही कॉल टॉलची मयादा सरि त नाही हणज माझ कॉल टॉल ह इतक वष धो या या पातळी यावरच होत मी मा सरि तत या नॉमल या मात होतो

माझ कॉल टॉल का वाढल असाव मासाहारी ल ब ा लोकाम य ध पान करणा याम य मान सक ताण असणा याम य पधा मक जीवन जगणा याम य कॉल टॉलच माण वाढत मी यापक कठही बसत न हतो मी सपण शाकाहारी होतो पण आम या घरात माझी आई आजी मावशी सग य़ाना दधाच खप कौतक आिण मलाही लहानपणापासन दधाची व तपाची आवड खप होती माझी आई मला नहमी उदाहरण ायची ितच वडील हणज माझ पणजोबा अ यत दणकट खानदशातील एका ख ाम य त जमीनदार होत एकदा या या घरावर डाकनी ह ा चढवला तलवारी घऊन डाक घराम य िशरल पणजोबा घरात एकट व िनश होत डाक याना पकड यासाठी ज यान वरवर चढत होत पणजोबा उच हवली या ितस या मज यापयत वर चढल ितथन खाली उ या असल या घो ावर दणकन उडी मारली आिण घो ाव न डाकचा वढा फोडन गल अस मजबत होत माझी आई सागायची क माझ पणजोबा दररोज सकाळ स याकाळ या जवणाम य एक एक वाटी तप खायच यामळच याची कती इतक मजबत होती ती मर या या दोन तीन वषापव मी ितला सहज िवचारल ldquoका ग आजी तझ वडील कोण या वयात वारलrdquo ती हणाली ldquo३२ वषाच असताना वारल जवता जवता अचानक मान टाकन िदली व फटकन वारल rdquo न क च हाटऍटकन गल असणार वाटी वाटी तप खा यान काय होत ह त हा मा या चागल ल ात आल

त हापासन मी तप कमी कल पण माझी दधाची आवड मा मी काही िनयि त कली न हती िशवाय िमठाई व आई म पण मला िवल ण आवडायच जतक काही पाणीज य पदाथ - दध लोणी तप तसच मास अडी या सग या अ ाम य आिण चॉकलट नारळाच तल या याम य गडगज कॉल टॉल असत मा या वाढल या कॉल टॉलच एक कारण कदािचत या दधा -तपात असाव

+ + + बठ काम व यायामाचा अभाव ह दयरोगाचा धोका िनमाण करत ह व कशा ाला मािहत आह मी

गडिचरोली या आिदवासी भागात काम करत असलो तरी घाम गाळायला लावणारा िनयिमत यायाम फारसा न हताच यायाम करायला फरसतच न हती दररोजच २४ तास कामाला परत न हत वाचन मह वाच होत रोगी लोकाना बघण आव यक होत समाजसवा व सशोधन ही ाथिमकता होती स था चालवण रोज शभर दोनश लोकाना भटण ढीगभर कागद उपसण भाषण दण मीिटगम य भाग घण सतत धावपळ करण मह वाच होत शरीराच काय याला अ ाची भक लागत होती शरीर म व यायामाची काही याची मागणी न हती असली तरी मला ऐक यत न हती वया या सतरा या वषापयत मी िनयिमत यायाम करायचो फटबॉल खळायचो मिडकल कॉलजम य वश िमळला त हापासन मी आरो याची काळजी घण सोडल खळ बद झाला गल तीस वष कोणताच िनयिमत यायाम न हता

शरीराला यायाम हवाच का खर सागायच तर लहानपणापासनच शरीर मा ती मा या शरीरा या आतन नावड आळस आह आिण य यगात शरीर माची गरजच काय ldquoबौि क मrdquo नावाचा नवा म कार िनघा यान

8

शरीर म या क दायक काराची म यमवग य माणसा या जीवनातन पार हकालप ी झालली आह आरामखच त बसन टी ही बघताना िकवा प तक वाचताना मनाला आिण ब ीला होणा या गदग याची सर घाम गाळणा या शरीर माला कठ नकोच तो कार पण कमी शरीर मामळ काय मोठस घडणार

शारी रक म कमी झाल क शरीरपश चा आप याच शरीरातील इ य लन ा हाम नला ितसाद कमी होत जातो यामळ र ातील साखरच माण वाढायला लागत हणजच मधमह होतो भरपाई कर यासाठी शरीर अ धक इ य लन िनमाण करत शरीरात सतत इ य लन जा त अस यास र वािह या आकिचत होतात लड शर वाढत कॉल टॉल वाढत र वािह याम य अथरो लरो सस िनमाण होत व शवटी दयरोग िनमाण होतो या रोगा या सम चयाला शा ानी ldquo सडोम ए सrdquo ह नाव िदल आह यात वाढलला र दाब मधमह वाढलल कॉल टॉल दयरोग ह सव एक होतात - िशवाय पोटावर चरबी गोळा होऊन पोट वाढत भारतीय वशातील सखव त लोकाना िवशषतः प षाना मो ा माणात ldquo सडोम ए सrdquo होत आह मी या ldquo सडोम ए सच उदाहरण होतो

माझा अजन एक म या काळात दर झाला गली सतरा अठरा वष मी ामीण आिदवासी लोकाम यच आरो याच काम करत आह भारतीय समाजाच म य रोग कोणत तर कपोषण र ाची कमी यरोग क रो ग मल रया हगवण टायफॉइड यमोिनया इ यािद दयरोग हा पाि मा याचा िकवा उ चवगातील लोकाचा रोग आप या दशातील लोका या ीन मह वाचा नाही अस मी मानत आलो होतो पण ज हा अचानक मला दयरोग झाला त हा आठवायला लागल

माझ एक महण मनजमटच ोफसर काही िदवसापव ५३ या वष हाटऍटक यऊन दगावल माझा एक मावसभाऊ ५५ वष वयाचा एका िमलम य स स मनजर याला हाटऍटक आला २ वषापव गला ldquoसचमधला आमचा कायकता तषर खोरगड सागत आला क या या साडभाऊना हाटऍटक आला वय िकती याच ३७ वष माझा एक भाचा याला लहानपणी मी अगाखा ावर खळवल मा याप ा ६-७ वषानी लहान उ साहान रसरसलला गोरा दखणा उचापरा म य दश या जगलात राहन शती पाहणारा याला ३७ या वष हाटऍटक आला िववक गला आता हा लख लहीत असताना बातमी आली मा या मावसबिहणीच पित हाटऍटकन गल वय वष ४६ हॉ पटलम य मला भटायला यणा या सिशि त म यमवग याकड जण काही मला सा वना द यासाठी यका याच घराम य हाटऍटक आला अनकाची वतःची िकवा कटबात कोणाची तरी बायपास- सजरी झालली

होती एक नवच य मी पाहात होतो िदवसिदवस त ण वयाम य कमी वयाम य हा रोग होतो आह हाटऍटक वगर रोग वया या साठी या नतरच अस आ ही हणत होतो नतर प ाशीत नाही चाळीशीत आता ितशीत ह रोग हायला लागल माझा एक डॉ टर िम हणाला क या याकड स वीस वषाचा त ण हाटऍटकसाठी ऍडिमट झाला ह काय घडत आह अगदी त ण वयातील समाजाची म असलली माणस दयरोगान जात आहत भारतात साथ आली का दयरोगाची

िद ी व म ास शहरातील चाळीशी या पढ या म यमवग य प षा या सव णात अस आढळल क या यापक जळपास यक पाचापक एकाला मधमह व दहापक एकाला दयरोग होता जगातील कठ याही लोकस यत या रोगाच एवढ जा त माण नाही १९७० नतर झाल या भारतातील शहरी भागातील अनक सव णात ह माण यक दशकात वाढतच आह व िदवसिदवस कमी वयात दयरोग स होत आह अस आढळल आता तर भारतीय प ष ितशीत व चाळीशीतच मरणा या दारावर यऊन ठपला आह मी यातलाच एक होतो

जवळपास प ास वषापव अम रकम य दखील दयरोगाची अशीच लाट आली महाय ानतरची सम ी जीवनमानाम य अचानक सधारणा खा यािप याची रलचल य ामळ शरीर माची गरज सपलली काही लोकानी या अम रकन जग याच वणन ldquoकार - टी ही - सपरमाकट या ि मत भोवती िफरणारी जीवनशलीrdquo अस कलल आह कारमळ चाल याच काम नाही टी हीसमोर बसन मनोरजन व जािहराती पहाय या कारन सपरमाकटम य जाऊन टी हीवरील जािहरात म य पािहल या सग या व त िवकत आणाय या आिण या प हा घरी यऊन खाय या अशा कार या जीवनशलीमळ १९५० त १९६० या दशकाम य अम रकम य दयरोगाच आिण

9

यामळ होणा या म यच माण चड वाढल पढील १०-१५ वषात यानी याची कारण शोधन काढली आप या जीवनशलीत बदल कर यासाठी तथील समाजात य न स झाल

अम रकत ४०-५० वषापव ज घडल तच नमक आज भारतात होत आह एक मोठा सखव त वग भारतात िनमाण झाला आह उ चवग आिण म यमवग िमळन भारताम य जवळपास आज २० कोटी लोकस या आह हणज दसरा अम रकाच भारताम य आह हा भारतामधला अम रका झपा ान अम रकची जीवनशली खा यािप याची रलचल शरीर मापासन सटका दा व ध पान अशी जीवनशली जगतो आह आधिनक जीवनात मोटार टी ही ज व हॉटल याच मह वाच थान आह यामळ बठी खादाड जीवनस कती िनमाण झाली आह सोबतच वाढती मह वाका ा आिण क रअरमधील चड पधा व धावपळ यामळ मान सक ताणदखील पा चमा यासारखाच िनमाण झालला आह हणन भारताम य दयिवकाराच माण अचानक वाढलल आपण बघत आहोत

पण अजन काहीतरी कारण दडलल आह ही चगळवादी जीवनशली अिगकार यानतर गो या माणसाला या माणात दयरोग होतो याप ाही भारतीय माणसाला जा त होतो भारतामधन जाऊन लडन िकवा सगापर कनडा िकवा दि ण आि कत थाियक झालली हजारो कटब आहत ह बहतक म यम िकवा उ चवग य आहत तथील सम ीचा या या जीवनशलीवर खप प रणाम झालला आह काही व क य अ यासकानी समान जीवनशली असलल इ लडमधील गोर काळ आिण भारतीय लोक याच तलना मक अ ययन कल त हा अस आढळल क तथील भारतीय मळा या लोकाम य मधमह व दयरोग याच माण सवात अ धक आह भारताम य ख ात असपयत या भारतीयाना ह रोग न हत पण सखव त पा चमा य जीवनशली वीकार याबरोबर गो या आिण का या माणसाप ाही जा त माणात भारतीय वशा या माणसाना ह रोग िनमाण होतात असच िच सगापर दि ण आि का कनडाम यही आढळल आिण हच िच भारतीय शहराम यही आढळत आह हणन स या व क य ातला िन कष असा आह क काही आनविशक िकवा जीवशा ीय कारणामळ भारतीय वशाची लोकस या ही मधमह व दयरोगा ती जगात सवात जा त खलनशील आह भारतामध या दयरोगा या लाटच प ीकरण भारतात या माणसाची दयरोगा या ती असलली नसिगक कमजोरी आिण म यम वगाची नवीन जीवनशली या याम य आह

ही सव कारण असनही मला मा या रोगाच पण कारण समजल अस वाटत न हत पशातील िकवा ध ातील

चढाओढी या माग न लागल या आिदवासी ख ाम य आरो यसवा व सशोधन करणा या िनरी छ व ताणम जीवन जगणा या मा यासार या माणसाला दयरोग का हावा

या नाच उ र शोधण फार नाजक काम होत मी खरच िनरी छ व ताणम होतो का मग गली काही वष माझ मन स का न हत खरच गली ४-५ वष माझ मन स न हत तापा या दर यान त ड बचव हाव तशी जीवनाची चवच गली होती मला कबल कल पािहज क गली काही वष मला एक िविच ख ता होती जीवनातला रसच हरवला होता कशामळ क हापासन माझ मन शोध लागल

वया या िवशीम य कॉलजम य असताना िवनोबा व जय काश नारायण या या आदोलनात मी सि य होतो जीवन जण सव िदशानी बह न यत होत एम डी क यानतर राणीसोबत ल झाल व पण वळ सामा जक कायात पडलो एक उ माद होता यश िमळो वा न िमळो वतःला िवस जत कर याचा व समाजासाठी काम कर याचाच िवल ण आनद होता मग ही ख ता क हा आली

तहितसा या वष उ च िश णासाठी अम रकला गलो जॉ स होपिक स िव ापीठातील िशक याचा काळ हणज बौि क आनदाचा वग होता ७७ दशातील िव ाथ जग स सशोधक असलल ोफसस व अ धक ान िमळव याची अखड धावपळ याचा िवल ण कफ होता मी िव ापीठात थम यत होतो सावजिनक आरो याच काहीतरी िवशष काम मा या व राणी या हातन घडणार अशी आम या ोफससना खा ी वाटायची त हा तर मन चड उ सक व आनदी होत मग ही ख ता क हा आली

10

भारतात परत यावर आ ही दोघानी गडिचरोली ज ात ldquoसचची थापना कली आिदवास ना आरो यसवा दण ामीण व आिदवास या अनक नावर सशोधन करण दा म साठी आदोलन करण ldquoसचसाठी िनतात सदर ldquoशोध ामची िनिमती करण यात दहा वष गली आटोपता आटोपना इतक काम वाढल खप काम झाल आिदवास यासाठी णालय बाधल ामीण आरो यावर कल या सशोधनाला आतररा ीय याती िमळाली गडिचरोली ज ात दा बदी झाली सावजिनक आरो या या ात ldquoसचrdquo ही स था एक मानदड बनली पण या काळात माझ मन कस होत

मी आठव लागलो शोधता शोधता प हा तो काळ जग लागलो ह काम करताना सरवाती या काही काळानतर माझ मन स राहात न हत ह मला आठवल इथनच हा बदल स झाला काय कारण होत काहीतरी अनसिगक ज मी वतः नाही अस काहीतरी वतःवर लादल होत या या सोबत जग यान मला ताप िनमाण होत होता ह अस काय होत

गडिचरोलीला lsquoसचrdquo या स थची थापना कली त हा स वाती या काळात महारा शासना या आ हामळ ितथली शासक य आरो य यव था - ज हा णालय व सरकारी ाथिमक आरो य क सधरव याचा एक अशासक य योग कला या काळात शासक य नोकरशाही ितची काही न कर याची व क न द याची मनोव ी असीम िदरगाई क पनातीत कामचकारपणा ाचार आिण व न आ हालाच ग हगार ठरव याच िनल ज कार थान याचा जवळन अनभव घतला दोन वष एखा ा िक ाला वळवळ ाव तसा िकळसवाणा तो अनभव होता शवटी दोन वषानी यातन वतःहन बाहर पडलो पण अनक ण घऊन या काळात वतःवर अप रिमत अ याय आ ही कला यामळ तर ही ख ता िनमाण झाली नाही पण नतर काय झाल

जसजस िवचार करत खोलवर जात होतो मन घाबर हायला लागल होत गडिचरोलीला जसजस काम िनमाण होत गल तसतसा आतला ldquoमीrdquo बदलत गला मा या वाभािवक

ldquoमीप ाही हा यश वी मी वगळा अस यान दोघामधील अतर व ताण वाढत गला ामीण आिदवासी भागात आ ही कल या सशोधनाचा यापक प रणाम हावा रा ीय-आतररा ीय आरो य काय माची आखणी याव न हावी गडिचरोलीसारखी दा बदी पण महारा ात हावी अशी अधीरता िनमाण झाली होती ह अस हाव हणन एकाच वळी गडिचरोलीच आिदवासी आिण मबई िद ी लडन आिण ययॉकम य पॉ लसीमकस बि जीवी शा अशा दोन पात यावर मी वावरत होतो कठ पोचायच त िठकाण मा माहीत न हत यामळ कठही पोचलो तर ldquoपोच याचrdquo समाधान िमळत न हत मी जथ पोचलो होतो याप ा अजन कठतरी वग याच जागी मला पोचायच होत अजन काही तरी वगळच मा या जीवनात घडायच होत ldquoतrdquo क हा घडल सतत असमाधान सतत तगमग माझ काम करण ह भावना मक आनदाचा ोत न राहता बा यशाच साधन व हणन काळजीच कारण बनल होत पव सामा जक काम करताना प रणामाची गणती करत न हतो पवा करत न हतो पण स ता अनभवत होतो आता जण फळासाठीच कम करत होतो आिण पव ची स ता हरवन बसलो होतो

मनातील भावनची जागा आता िवचारान घतली होती भाविनक अनभवापासन मी फारकत घऊन यक अनभवाला बौि क बनवल होत यामळ हळहळ मा या वतः या भावनादखील न जाणवता वतः या भावनाब लही िवचार करत होतो ण अनभवत न हतो याब ल िवचार करत होतो सगीताच सर व सािह याच भाविनक आवग अनक वषापासन मी जण िवसरलो होतो भाविव वाला पारखा झा यामळ मनात पोकळी व ख ता आली होती ही मनाची ख ता ldquoरोगrdquo न हती हा धो याचा इशारा होता पण आतन िमळणा या या स लकड मी ल च िदल न हत यामळ ताण अस होईपयत ताणला गला या ताण व िड शनमळ तर माझा दयरोग िनमाण झाला नाही

नतर काही िदवसानी डॉ अिनता अवचटन मा या आजारात वाचायला एक प तक भट हणन पाठवल- बन सीगल या अमरक सजनन लिहलल स ldquoल ह मिडसीन अड िमरकलrdquo िन वळ इ छाश व मान सक योगानी क सरवर उपचाराच िवल ण अनभव यात यान वणन कल आहत यात सीगल अस हणतो क आप या मनाचा शरीरावर चड भाव पडतो अनक क सर या णाना रोग हो यापव िड शन आलल असत

11

िड शन काळजी भीती ह शरीराला नकारा मक इशार दतात यामळ शरीरपश ची जग याची इ छा व श कमी होत जात अशा वळी क सर िकवा इतर मोठ रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगाना वाढ दत या याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलली नसत बन सीगलच ह ितपादन मला सभवनीय वाटल

िवक सत दशापासन आ ही उचललली पधा मक (म ) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील यक य या वाथाला लोभाला व मह वाका ला भडकवाव लागत यात तल ओताव लागत वाथ व

लोभमलक रणतन lsquo गतीrsquoसाठी जवापाड धावताना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो मबई पण नागपर सार या शहरामध पधच जीवन जगणा याना तर ह लाग पडतच पण गडिचरोली या जगलात जाऊन आरो याच काम करणारा ldquoसमाजसवकrdquo दखील यातन वाच शकला न हता

अनक वषापव क हातरी न कळत मी माझ नसिगक जीवन व स मन या आधिनक स क ती या हवाली कल यातन थम शरीराचा उपयोग थाबला व या याकड दल स झाल मग अ धक काम व यश ा ी या माग लागन मनाची सहज अव था सटली ब ी व िवचारा या वाळवटात भाविनक अनभव पारखा झाला स ता गली पढ मनामध ldquoमी व माझrdquo वाढत गल याचच कपण वतःभोवती िनमाण झाल व िव ाशी असलली एक पता तटली आिण आ य हणज िव व पाशी नाळ तट यावर वतःशी असलला सपकही सटला माझ वतःशीच नात तटल होत माझ घर हरवल होत मा या एकसध िनरोगी जीवनाच तकड तकड पडल होत मा या आतील एक इि य एक होकाय मला या दर यान वारवार इशारा द याचा य न करत होत क काही तरी गफलत होत आह पण मी या याकड दल क न रटत गलो या वतःपासन तट या या ताण व ख तमळ माझा दयरोग िनमाण झाला असावा माझ कवळ दय आजारी न हत मी अ खाच आजारी होतो

एक िदवशी राणी खप सतापन तणतणत बाह न परत आली हॉ पटल या ल टमनन ितला ह जटर पास

मािगतला होता तो ितन सोबत नला नस यान यान उमटपण ितला ल टमधन बाहर पड यास सािगतल माझी खोली ितस या मज यावर होती वर य यास ल ट सोडन काहीच माग न हता एक कड मा यािवषयी काळजी दसरीकड ल टमन या उमटपणामळ वाटणारा अपमान पण या या उमटपणाला िनयमाचा आधार होता आजपयत राणी िकवा मी नहमी डॉ टरा या भिमकतनच णालयात वावरत होतो आज अचानक उलथापालथ झाली होती पशट िकवा पशटच नातवाईक बन यानतर णालयात कस वाटत याची चव चाखत होतो

हॉ पटल हा श द लिटनमधील ldquoपाहणाrdquo या अथा या श दापासनच बनला आह हॉ पट लटी हणज पाहणचार पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानभतीचा मळ हत कठ िश क रािहलला नाही साध उदाहरण हणन वॉडची रचना बघा एका नजरत ३० त ४० ण बघता यावत या डॉ टर िकवा नस या सोयीसाठी एका हॉलम य ३० त ४० आजारी क हणा या रडणा या उघ ा पशटना ठवण हणज या या वदना झोप व ल जा - सवाना उघड पाडण आह गरा याला सव गर िकवा जलमधील पहारक याला सव कदी एका नजरत बघायला अशीच सोय हवी असत यक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ाच हॉ पटल ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो याना इतक का पसत पडावी ह कळायला वतः रोगीच हायला हव

राणीच वडील डॉ चारी याना आ ही सव ldquoबावाrdquo हणतो वय ७९ वष च परच एक काळच लोकि य फिमली िफ जिशयन होत आता टीसमधन िनव झालल आहत बावाना क सरच िनदान झालल आह इ लडम य सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घ यात आला मयािदतच आय य याना िश क आह बावा मला भटायला आल मी याचा सवात लहान जावई

बावा या चह यावर या या आजाराच िकवा या या काळजी या मागमसही न हता या या मोड या तोड या िहदीम य ग पाचा सदव ओघ स ldquoअभयबाब अपनको मालम िक मरको ज दीही जाना तो हच तो रोनम कायको टाईम बरबाद करना और क सरका या डर मरनको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच मरको क सरका लबल िमल गया अ छा हआ नही तो िबना कारणक मर जाताrdquo

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

2

एका दयरोयाची आकथा

डॉ ी अभय बग

(साािहक सकाळ िदवाळी अक १९९७ म कािशत दयरोगावरील हा दीघ लख फारच

लोकिय झालला होता आरोय मन व अााचा सबध दाखिवणारा हा िम ळ लख अत फायदशीर ठरामळ अन कानी ाा ती काढन आकीयाम बरीच वष सािरत का होा ातनच पढ लखकाच ldquoमाझा सााारी दयरोगrdquo ह िवत व मािहतीपण पक राजहस

काशनातफ २००० म िस झाल) =O=O=O=

दीड वषापव मला अचानक दयिवकाराचा झटका आला हा दयिवकार खरोखरीच अचानक झाला का क वषानवष तो रोजच होतच होता मला तो फ एक िदवशी lsquoअचानकrsquo जाणवला पशट हणन मला काय वाटल म य या जवळन दशनाचा मा या मनावर काय प रणाम झाला मी दयरोगावर उपचार कर याऐवजी दयरोगानच माझा कसा उपचार कला व मला द त कल वाढवन िमळाल या आय याच पिहल वष मी कस घालवल ही कहाणी िम ाना न सागण हणज याना विचत करण होईल अस वाट यान काही मिह यापव ती कहाणी मी एका प ा ार िनवडक िम ाना ोटक व पात कळवली काही वतमानप ानी ती कािशत क न टाकली पण भारतातन मला यावर जो ितसाद िमळाला तो हलावन टाकणारा होता मा या दयरोगा या यि गत कहाणीत पण समाजा या दयाशी सब धत काहीतरी आह अस वाट यान ती इथ िव ततपण सग यासमोर माडतो आह

3

१८ ए ील १९९५ला नहमी माण सकाळी उठन मी व राणी िफरायला िनघालो गडिचरोली ज ात या जगलात जथ आ ही राहातो या आम या व तीला आ ही ldquoशोध ामrdquo ह नाव िदलल आह ितथच आमच णालय सशोधन क व यसनम क आह शोध ाम या आजबाजला िहरवगार जगल आह रामायणात वणन

कलल ह दडकार य या जगलामधन कडकवाही नावा या ख ाकड जाणारी म माची लाल नागमोडी पायवाट हा आमचा दररोज िफरायला जा याचा माग शभर पावल चालन गल नाही तर अचानक छातीम य दखायला लागल कोणीतरी ग च आवळन धरत आह अशा कारच दखण होत डा या हातातही दखायला लागल राणीला साग क साग नको अजन काही पावल रटन नली आिण अश य झाल ldquoराणी मा यान चालण होत नाही चालल क छातीत दखत rdquo ज हा राणीला सािगतल त हाच मनाम य काहीतरी तटल मनाला व छ कळल होत क आप याला दयरोग झाला आह

मनाला कळल होत परत ब ी अजन पराव मागत होती हळहळ चालत परत आलो आिण ताबडतोब आम या दवाखा यात जाऊन दयाचा कािडओ ाम (ईसीजी) काढला नसन ईसीजी काढन मा या हातात िदला ईसीजी मिशन या तारा अजनही मा या हातापायाना व छातीला बाधल याच हो या वतःच आपला ईसीजी बघायला लागलो अजन कणाला दाखव याची सोय न हती नागपर इथन २०० िक मी दर होत मा या ईसीजी या रषा आज नॉमल न ह या हणज मा या छातीम य ज दखल होत त िन प वी न हत ह राणीला सागीतल आिण दोन िमिनटात ितचा िन य झाला ldquoआपण ताबडतोब नागपरला जाणारrdquo दयाचा र परवठा वाढवणारी सॉिबटटची एक गोळी जभखाली ठवली र यात अचानक ास वाढला िकवा माझ दय बद पडल तर ताबडतोब काय करायच याब ल राणीला सागीतल काही इमज सी औषध सोबत घतली व आ ही दोघ नागपरला िनघालो गाडी वगान नागपरकड जात होती मा या मनात खोल पातळीवर खदखद स होती वारवार न उमटत होत ldquoह मला काय होऊन बसल काही भयकर तर िनघणार नाहीrdquo

दपारी नागपरला पोहोचलो ितथल दयरोगत डॉ िबडवईकड गलो वीस वषापव एमडी करीत असताना मी डॉ िबडवई या हाताखाली दयरोगा या िवभागात िशकलो होतो त हापासनच यानी मा यावर प वत म कल होत यानी िव ततपण मला मािहती िवचारली तपासल व प हा ईसीजी काढला डॉ िबडवईचा चहरा गभीर झाला मा या दख यावरती ldquoअ टबल अजायना - नॉन य व ह इ फाकशनrdquo ह िनदानाच लबल लागल बरोबर दपारी चार वाजता हॉ पटलमध या एका खोलीम य मी बडवरती पडलो मी दयरोगाचा पशट झालो होतो

राणी व मी आ ही दोघही स झालो होतो मा या मनात िवचार घ घावत होत पढ या ४८ तासात पढ या आठव ाभराम य हा ास वाढन हाटऍटकन आपण अचानक म ही शकतो मलो तर काय राणीच काय होणार आनद आिण अमतच काय होणार इत या लवकर याची जबाबदारी सोडन आपण जाणार अस जा याचा आप याला अ धकार तरी आह का ldquoसच ही स था ितच काम आिण दा म या कामाचा याप िनमाण झाला आह याच काय होणारrdquo

जसा जसा मी िवचार क लागलो काय घडल आह याचा अथ आत कळ लागला व अचानक धो याची जाणीव झाली ldquoअर अजन तर मी काहीच जगलो नाही आिण आय याचा शवट आला नकतीच तर जीवनाची स वात झाली काल परवाच तर मी बालम दरात जाणारा छोटासा मलगा होतो तो पहा मी द र घऊन बालमिदरात जातो आह आिण तो मलगा इत या लवकर मरणार अर नको हो िकतीतरी गो ी अजन मला कराय या बाक आहत जीवनाचा अथ तर कळलाच नाही माझ तर सगळ काही राहन गल आिण अत यऊन पोहोचलाrdquo अचानक मा या पायाखालची वाळ सरकली होती व आय याचा पण मनोरा सव गहीत व गिणत कोलमडायला लागली होती

म यसाठी मी तयार न हतो आय य कायम हाताशीच आह अस मी गहीत धरल होत व खर जगण आजवर टाळत पढ ढकलत रािहलो होतो ldquoआज ह एवढ क न घऊ द उ ापासन नीट जगायला स वात करीनrdquo आय य जगण ह ख या अथान स झालच न हत जण जग याची रगीत तालीमच स होती अस वरवरच जगत होतो आिण आता तर जा याची वळही आली

4

म य या भीतीसोबत अजन अनक न ास दत होत ldquoह मला अस कस झाल मीच काय पाप कल वतः

डॉ टर असनही मी या पव च जागा का झालो नाहीrdquo पण मला खरच ह अचानक झाल होत का एक एक घटना आठवायला लाग या

गल काही िदवस विचत सायकल चालवताना िकवा सहज खळताना म य म य मा या छातीत दखायच दखण छाती या म यभागी असायच िशवाय त डा या भागातही पसरायच व क य भाषत याला अजायना हणतात यासारख दखण होत दयाला र परवठा करणा या र वािह या बारीक होऊन र परवठा कमी झाला क ह अजायनाच दखण स होत अनकदा ईसीजी कल पण जवळपास त नॉमलच होत तरी ह दखण मला शका पद वाटत होत हणन मा या एका कािडऑलॉ ज ट िम ान दोनदा टडिमल ट ट क या टडिमल ट ट हणज एका य ावर झपा ान चालवन चालत असताना दयाचा ईसीजी काढायचा प र मा या दर यान दयाला र परवठा कमी पडत असल तर त टडिमल ट टम य िदसन पडाव माझी टडिमल ट ट दो ही वळा नॉमल होती हणन माझ ह दखण ऍ सिडटीच असाव अस ठरल ldquoही िनदानाची चक नसती तर िनदान वषभरापव च माझ िनदान झाल असतrdquo माझ मन खत करत होत

अजन मला आठवल क एका वषापव मा या र ातील कॉल टॉलच माण २४४ िम ल म िनघाल व क य ात १५० त २४० िम म ही र ातील कॉल टॉलची नॉमल रज मानली जात पण र ातील कॉल टॉलम य

वगवगळ भाग असतात यातला एक धोकदायक असतो याला ldquoएल डी एल कॉल टॉलrdquo हणतात आिण दसरा दयाच सर ण करणारा असतो याला ldquoएच डी एल कॉल टॉलrdquo हणतात माझ एल डी एल कॉल टॉल वाढलल आिण एच डी एल कॉल टॉल कमी होत हणज मामला दहरी गडबड होता पण त हाही मी त फार गाभीयान घतल नाही २४० ही नॉमलची वरवरची सीमा आह माझ २४४ होत िवशष िचता कर यासारख वाटल नाही फ दधावरची साय खाण मा त हापासन कमी कल ldquoआपण त हाच अजन काळजी घतली असती तर आजची ही थती आली नसती rdquo याही पव हणज दोन वषापव मला पिह यादा मधमहाच िनदान झाल त हा मला चड ध का लागला पण

मधमहाच औषध मी त हाच स कल आिण माझी र ातील साखर कटोलम य होती पण यासोबतच दयरोग होव नय हणन इतर या काळ या यायला पािहज या त हाच घत या अस या तर पण यावळी दा म आदोलनात आकठ बडालला होतो यामळ काम अ धक काम समाज प रवतन इ याद चा झपाट यासारखा पाठलाग करत होतो आरो याच िनयम इतराना सागत होतो लाग करत होतो वतःला याची गरज कधी जाणवलीच नाही

आिण या याही पव च आठवल पाच वषापव ची घटना १९९० म य अ यासासाठी मी अम रकला गलो होतो परतताना सोबत प तका या व कागदा या खप मो ा ट स हो या ययॉक िवमानतळावर पोहचलो मबईला जाणार माझ िवमान वाट पाहत होत िवदशामध कोणी हमाल नसतात हणन ह सगळ सामान एका हातगाडीवर भ न वतःच ढकलन नत होतो एका जागी चढावावर ह ओझ ढकलताना चड जोर लावावा लागला आिण यावळी अचानक छातीत दखायला लागल कसबस त ओझ पार नल थो ा वळान छातीच दखण कमी झाल मी थोडा िचित त झालो ह आय यात पिह यादाच छातीच दखल होत ldquoह छातीच दखण कसल असाव न क च ह दया या रोगाच नसाव एकोणचािळसा या वष थोडाच मला दयरोग होणार आहrdquo माझ िवमान उभ होत िवमानात जाऊन बसलो सख प भारतात जाऊन पोहोचलो नतर काही िदवसानी मा या कािडऑलो ज ट िम ाला ही घटना सािगतली यान ताबडतोब माझ टडिमल ट टग कल घामाघम होईपयत चालवल पण टडिमल ट ट नॉमल होती या छातीत दख या या घटनकड दल करायच आ ही ठरवल आता माग वळन पाहता प होत क त दया या रोगाच पिहल ल ण असाव यावळी जर मी ह िनदान चकवल नसत आिण उपाय स कल असत तर आज ही थती झाली नसती

आिण आजपासन दहा वषापव वया या चौितसा या- प तसा या वष जाणीव हायला लागली क आपली शरीराची श थोडी कमी होत आह शरीर िढल पडत आह यावळी नकतच अम रकमधन उ च िश ण घऊन

5

भारतात परत आलो होतो आिण गडिचरोलीम य काम स करायची तयारी करत होतो अस वाटल क आपण यायाम स करावा िनयिमत खळाव पण ldquoक स अजन काय प कळ आय य पडलल आह आता तर आपण िन वळ चौतीस वषाच आहोत आप याला काय होत आह स या भरपर काम कर याच वय आह पण क हातरी लवकरच आपण यायाम स क rdquo अस हणन त हाही काही कल नाही

याहीपव आजपासन जवळपास पचवीस वषापव मिडकल कॉलजम य पथॉलॉजी हा िवषय िशकताना वाचल क दया या न या आकिचत हो या या ा रोगाची (अथरो लरो सस) िच ह सहसा वया या प ाशीनतर िदसन पडतात पण पा चमा य दशाम य अव या एक दोन वषा या मला या र वािह याम य या रोगाची स वात झालली आढळलली होती हणज हा रोग होऊ नय याची काळजी दखील िशशवयापासनच घतली पािहज ह पचवीस वषापव वाचल त हाही मनाची समजत घातली ldquoह सगळ अम रकच फड आह आप या दशात थोडच ह घडत आपली तर नसिगक जीवनशली आह आप याला ह रोग कसल होतात क क हातरी पढ याची काळजी यायला स वात क पण स या तर आपण वीस वषाच आहोतrdquo

आज ज हा ह सव आठवल त हा मोठी खत वाटली िनसगान वळोवळी वारवार अशा सचना दऊन पािह या हो या पण यक वळला या सचनकड मी दल कल आिण ldquoपढ क हातरीrdquo अस हणन टाळत रािहलो त जर टाळल नसत तर खरच त जर टाळल नसत तर आज अस म य या दाराशी यऊन ठपलो नसतो का नाही मी पव च जागा झालो

पव च जागा झालो नाही आिण आज मी हॉ पटलम य होतो

व क य काम स क यानतर आजवर या वीस वषा या काळात हजारो रो या या गभीर रोगाच िनदान मी कल शकडो लोकाच म य दखील पािहल आज पिह यादा मी पशट झालो होतो आिण म यची भीती काय असत ह वतः अनभवत होतो हाट ऍटक यणार यणार हणन मी वाट पाहात असतानाच त पिहल बहा र तास कस गल याच मा या डो याम य ध यासारख अ प िच आह सगळ जग अन रअल वाटत होत खर काय आिण भास काय या या सीमारशा पसट झा या हो या आपण मरणार का दवाखा यात या पिह या रा ी झोपी जाताना मनात आल कदािचत आपली ही शवटचीच झोप ठ शकत रा ीत हाट ऍटक आ यास कदािचत आपण उ ाची सकाळ बघणार दखील नाही ह शवटचच दशन

नहमी टीन वाटणार जीवन अचानक िकती रमणीय व हवहवस झाल होत सकाळी डोळ उघडन घतलला पिहला वास आठवतो अपण अजन जवत आहोत ह या वासान जाणवन िदल मान वळवली पाय सरळ कल आपल नाय अजन आपण हलव शकतो अजन त आपलच आहत मान वळवन खाली बिघतल मानत या नाय या आकचनाची एक लहर मानतन गली जीवनात काय मजा आह आप याला मान पण वळवता यत आजवर आपण हा आनद आपण का नाही भोगला आता जीवनाची सधी प हा िमळा यास यक वळी मान वळवताना याचा भरपर आनद यायचा

दवाखा यात भरती झा या या दस या िदवशी मी राणीला हटल ldquoराणी मलाना गडिचरोलीहन बोलावन घrdquo छोटा अमत धावत आला व यान मला सरख हाक मारली ldquoनायना rdquo मल मला नायना हणतात माझी बायको राणी तलग आह तलगम य विडलाना नायना हणतात अमत हणाला ldquoनायना तला काय झाल र तला हाटऍटक आला काrdquo मोठा मलगा आनद समजतदारपणा दाखवत अमत या िनरागस बोल याच िनय ण कर याचा य न करीत होता दो ही मलाना एकदा ग च दयाशी पकडल माणसाला आप या मलाबाळाच त ड पािह यािशवाय सखान डोळ िमटता यत नाहीत अस ज हणतात िकवा आप या मलाबाळाना बघन डोळ िनवल हणतात त काय असत तो अनभव वतःच यावा लागतो अस असनही बहतक णालयाम य नातवाईकाना भट यासाठी वळ फ दपारी ४ त ६ असत या िनयमाम य व क य सोय तर आह पण पशट या उम व ा असतात आ हा डॉ टराना याची कठ जाणीव असत

6

दस या िदवशी आई भाऊ विहनी आल नतर वडीलही आल आईला काय वाटल असाव ितच वय बहा र वषाच आिण मी च वचाळीस या वष अशा थतीत मला आई या डो याना डोळा िभडवता यत न हता जण काही मी ग हगार आह अस वाटत होत

ा काळात माझी प नी राणी सतत सोबत होती माझ काही अचानक झाल तर माझ कस होणार याप ा ितच कस होणार हाच न जा त मोठा होता आपल दःख आिण काळजी दाखवत बसायला िबचारीला फरसतच न हती आत या ताणाचा कठही प ा लाग न दता सगळ ओझ आ मिव वासपवक खा ावर घऊन चहरा स ठवन ती सव काही िनभवत होती आम या ल ाला १८ वष झालीत या आजारा या काळात प हा ित या मात पडलो ितन एक णही आप यापासन दर जाऊ नय अस वाटायच धोका समोर िदसत अस यामळ कसला तरी आधार धरत होतो का कणास ठाऊक जर अचानक मर याची वळ आली तर या णाला ती जवळ पािहज ही इ छा ती पण मनात होती

छातीतल दखण प हा आल नाही बडर ट घत होतो औषध स च होती यानतर तीन िदवस छातीत दखल नाही हळहळ मला जग याची सभावना वाटायला लागली इतकच न ह तर ldquoआप याला खरच दखल होत का क िन वळ भास होताrdquo अशीही शका यायला लागली चौ या िदवशी मी एक योग कला सागायला खर हणज लाज वाटत पण तो सािगतलाच पािहज छातीत ज दखल होत त खरच अजायना होत क साध नायच दखण होत आिण उगीच आपण दयिवकाराच लबल लावन बसलो आहोत याचा सो मो लावावा हणन हॉ पटलमध या चौ या िदवशी मी मा या खोलीम य फ या मा न पािह या नाडीवर हात ठवन मा या दयाची गती मी मोजत होतो आिण चाल याची गती वाढवत होतो आशा वाटत होती क मला काही ास होणार नाही आिण दयरोगाच िनदान मला झगा न दता यईल दयाची गती ज हा ११० या दर यान गली त हा छातीत तसच दखायला स वात झाली ताबडतोब िबछा यावर जाऊन झोपलो िनदानाची खा ी झाली माग वळन पाहता यात िकती चड धोका आिण मखपणा होता ह आठवन लाजही वाटत पण हसही यत ldquoमला रोग नसावा मला रोग िनघ नयrdquo ह िवशफल थिकग िकती बळ असत

अजन एक न मला सारखा ास दत होता ldquoहा ास मा याच निशबी का यावा ह मला झालच कसrdquo माझ

आईवडील स र या प लकड िनरोगी आहत मा या माव या मामा काका सगळ स र प याह र ऐशी या प लकड आिण धडधाकट आहत माझी आजी १०७ वष जगन आता दोन वषापव दगावली आिण माझ वय तर िन वळ च वचाळीस वष आह मी ल नाही िबडी सगरट पीत नाही माझ जीवन शहरी नाही आिदवासी भागात राहातो सामा जक काम करतो यामळ पा चमा य िकवा सखव त लोकाना होणार ह सम ीच रोग - ल पणा दयरोग - ह आपणास होणार नाहीत याची मला खा ी होती जण काही मला या यापासन सर णच आह अस मी मानत आलो होतो ह रोग इतराना होतात याना होतात त दसर कोणी वगळच आपण तर ७५-८५ वष वयापयत छान रोगम राहणार असा प का िव वास मला होता यामळ हा न मला सारखा छळत होता ldquoह मला का झालrdquo या नाच उ र मला पढील अनक िदवसात बरच वाचन शोधन िवचार क न हळहळ सापडल उ खनन करताना जसजस खोल जाव तस अजन जन अवशष पराव िमळतात तस मा या रोगा या कारणाच एक एक पल बाहर यत गल

आप याला याचा काही धोका नाही असा म मनाम य पाळत असताना धो या या घटकाकड मा मी डोळझाक करत होतो दोन वषापासन मला मधमह होता मधमह असल या रो याना र वािह या बारीक हो याचा अथरो लरो ससचा धोका अनकपट नी अ धक असतो अथरो लरो सस या रागाच सवात मह वाच कारण हणज र ातील कॉल टॉल हा पदाथ वाढण तो वाढलला कॉल टॉलच र वािह याम य आतन साठतो पाप ा िनमाण करतो व यामळ र वािहनी आतन अ द होत माझ कॉल टॉल २४४ िम म होत तमच कॉल टॉल जर तपासल तर तमच पथॉलॉ ज ट जो रपोट त हाला दतात यावरती नॉमल पातळी छापलली असत १५० त २४० िम म हणज मी जवळपास नॉमलम यच होतो मग रोग कसा

7

या नॉमलची एक मोठी गडबड ल ात आली हा जो नॉमल श द आह हा ldquoचागला िनरोगी तो नॉमलrdquo या अथान नाही अम रकन समाजाम य त ही शभर माणस तपासली तर यात या ९५ ट क माणसाची कॉल टॉलची पातळी १५० त २४० िम असत या अथान त नॉमल ह तर व त थतीच वणन झाल पण याचा अथ ही कॉल टॉलची सरि त िनरोगी पातळी आह असा मा होत नाही ही पातळी असल या अम रकन समाजामध या लोकाना मो ा माणात हाटऍटक यतात तरी या १५० त २४० िम कॉल टॉल या पातळीला आ ही मिडकल साय सम य नॉमल हणत आलो पशटला आ ही सागणार क तमच कॉल टॉल या रजम य असायला पािहज ( हणज त हाला अम रकन लोकाइतकच हाटऍटक यतील

अम रकमध या ldquoबिमगहम टडीrdquo या नावान जग स असल या अ ययनात अस आढळल क याची कॉल टॉलची पातळी १५० या खाली होती अशा कोणालाही ग या प ास वषाम य हाटऍटक आलला नाही १५० या वर जसजस कॉल टॉल वाढत जात तशी हाटऍटकची सभावना वाढत जात हणन १५० त २४० िम ही कॉल टॉलची मयादा सरि त नाही हणज माझ कॉल टॉल ह इतक वष धो या या पातळी यावरच होत मी मा सरि तत या नॉमल या मात होतो

माझ कॉल टॉल का वाढल असाव मासाहारी ल ब ा लोकाम य ध पान करणा याम य मान सक ताण असणा याम य पधा मक जीवन जगणा याम य कॉल टॉलच माण वाढत मी यापक कठही बसत न हतो मी सपण शाकाहारी होतो पण आम या घरात माझी आई आजी मावशी सग य़ाना दधाच खप कौतक आिण मलाही लहानपणापासन दधाची व तपाची आवड खप होती माझी आई मला नहमी उदाहरण ायची ितच वडील हणज माझ पणजोबा अ यत दणकट खानदशातील एका ख ाम य त जमीनदार होत एकदा या या घरावर डाकनी ह ा चढवला तलवारी घऊन डाक घराम य िशरल पणजोबा घरात एकट व िनश होत डाक याना पकड यासाठी ज यान वरवर चढत होत पणजोबा उच हवली या ितस या मज यापयत वर चढल ितथन खाली उ या असल या घो ावर दणकन उडी मारली आिण घो ाव न डाकचा वढा फोडन गल अस मजबत होत माझी आई सागायची क माझ पणजोबा दररोज सकाळ स याकाळ या जवणाम य एक एक वाटी तप खायच यामळच याची कती इतक मजबत होती ती मर या या दोन तीन वषापव मी ितला सहज िवचारल ldquoका ग आजी तझ वडील कोण या वयात वारलrdquo ती हणाली ldquo३२ वषाच असताना वारल जवता जवता अचानक मान टाकन िदली व फटकन वारल rdquo न क च हाटऍटकन गल असणार वाटी वाटी तप खा यान काय होत ह त हा मा या चागल ल ात आल

त हापासन मी तप कमी कल पण माझी दधाची आवड मा मी काही िनयि त कली न हती िशवाय िमठाई व आई म पण मला िवल ण आवडायच जतक काही पाणीज य पदाथ - दध लोणी तप तसच मास अडी या सग या अ ाम य आिण चॉकलट नारळाच तल या याम य गडगज कॉल टॉल असत मा या वाढल या कॉल टॉलच एक कारण कदािचत या दधा -तपात असाव

+ + + बठ काम व यायामाचा अभाव ह दयरोगाचा धोका िनमाण करत ह व कशा ाला मािहत आह मी

गडिचरोली या आिदवासी भागात काम करत असलो तरी घाम गाळायला लावणारा िनयिमत यायाम फारसा न हताच यायाम करायला फरसतच न हती दररोजच २४ तास कामाला परत न हत वाचन मह वाच होत रोगी लोकाना बघण आव यक होत समाजसवा व सशोधन ही ाथिमकता होती स था चालवण रोज शभर दोनश लोकाना भटण ढीगभर कागद उपसण भाषण दण मीिटगम य भाग घण सतत धावपळ करण मह वाच होत शरीराच काय याला अ ाची भक लागत होती शरीर म व यायामाची काही याची मागणी न हती असली तरी मला ऐक यत न हती वया या सतरा या वषापयत मी िनयिमत यायाम करायचो फटबॉल खळायचो मिडकल कॉलजम य वश िमळला त हापासन मी आरो याची काळजी घण सोडल खळ बद झाला गल तीस वष कोणताच िनयिमत यायाम न हता

शरीराला यायाम हवाच का खर सागायच तर लहानपणापासनच शरीर मा ती मा या शरीरा या आतन नावड आळस आह आिण य यगात शरीर माची गरजच काय ldquoबौि क मrdquo नावाचा नवा म कार िनघा यान

8

शरीर म या क दायक काराची म यमवग य माणसा या जीवनातन पार हकालप ी झालली आह आरामखच त बसन टी ही बघताना िकवा प तक वाचताना मनाला आिण ब ीला होणा या गदग याची सर घाम गाळणा या शरीर माला कठ नकोच तो कार पण कमी शरीर मामळ काय मोठस घडणार

शारी रक म कमी झाल क शरीरपश चा आप याच शरीरातील इ य लन ा हाम नला ितसाद कमी होत जातो यामळ र ातील साखरच माण वाढायला लागत हणजच मधमह होतो भरपाई कर यासाठी शरीर अ धक इ य लन िनमाण करत शरीरात सतत इ य लन जा त अस यास र वािह या आकिचत होतात लड शर वाढत कॉल टॉल वाढत र वािह याम य अथरो लरो सस िनमाण होत व शवटी दयरोग िनमाण होतो या रोगा या सम चयाला शा ानी ldquo सडोम ए सrdquo ह नाव िदल आह यात वाढलला र दाब मधमह वाढलल कॉल टॉल दयरोग ह सव एक होतात - िशवाय पोटावर चरबी गोळा होऊन पोट वाढत भारतीय वशातील सखव त लोकाना िवशषतः प षाना मो ा माणात ldquo सडोम ए सrdquo होत आह मी या ldquo सडोम ए सच उदाहरण होतो

माझा अजन एक म या काळात दर झाला गली सतरा अठरा वष मी ामीण आिदवासी लोकाम यच आरो याच काम करत आह भारतीय समाजाच म य रोग कोणत तर कपोषण र ाची कमी यरोग क रो ग मल रया हगवण टायफॉइड यमोिनया इ यािद दयरोग हा पाि मा याचा िकवा उ चवगातील लोकाचा रोग आप या दशातील लोका या ीन मह वाचा नाही अस मी मानत आलो होतो पण ज हा अचानक मला दयरोग झाला त हा आठवायला लागल

माझ एक महण मनजमटच ोफसर काही िदवसापव ५३ या वष हाटऍटक यऊन दगावल माझा एक मावसभाऊ ५५ वष वयाचा एका िमलम य स स मनजर याला हाटऍटक आला २ वषापव गला ldquoसचमधला आमचा कायकता तषर खोरगड सागत आला क या या साडभाऊना हाटऍटक आला वय िकती याच ३७ वष माझा एक भाचा याला लहानपणी मी अगाखा ावर खळवल मा याप ा ६-७ वषानी लहान उ साहान रसरसलला गोरा दखणा उचापरा म य दश या जगलात राहन शती पाहणारा याला ३७ या वष हाटऍटक आला िववक गला आता हा लख लहीत असताना बातमी आली मा या मावसबिहणीच पित हाटऍटकन गल वय वष ४६ हॉ पटलम य मला भटायला यणा या सिशि त म यमवग याकड जण काही मला सा वना द यासाठी यका याच घराम य हाटऍटक आला अनकाची वतःची िकवा कटबात कोणाची तरी बायपास- सजरी झालली

होती एक नवच य मी पाहात होतो िदवसिदवस त ण वयाम य कमी वयाम य हा रोग होतो आह हाटऍटक वगर रोग वया या साठी या नतरच अस आ ही हणत होतो नतर प ाशीत नाही चाळीशीत आता ितशीत ह रोग हायला लागल माझा एक डॉ टर िम हणाला क या याकड स वीस वषाचा त ण हाटऍटकसाठी ऍडिमट झाला ह काय घडत आह अगदी त ण वयातील समाजाची म असलली माणस दयरोगान जात आहत भारतात साथ आली का दयरोगाची

िद ी व म ास शहरातील चाळीशी या पढ या म यमवग य प षा या सव णात अस आढळल क या यापक जळपास यक पाचापक एकाला मधमह व दहापक एकाला दयरोग होता जगातील कठ याही लोकस यत या रोगाच एवढ जा त माण नाही १९७० नतर झाल या भारतातील शहरी भागातील अनक सव णात ह माण यक दशकात वाढतच आह व िदवसिदवस कमी वयात दयरोग स होत आह अस आढळल आता तर भारतीय प ष ितशीत व चाळीशीतच मरणा या दारावर यऊन ठपला आह मी यातलाच एक होतो

जवळपास प ास वषापव अम रकम य दखील दयरोगाची अशीच लाट आली महाय ानतरची सम ी जीवनमानाम य अचानक सधारणा खा यािप याची रलचल य ामळ शरीर माची गरज सपलली काही लोकानी या अम रकन जग याच वणन ldquoकार - टी ही - सपरमाकट या ि मत भोवती िफरणारी जीवनशलीrdquo अस कलल आह कारमळ चाल याच काम नाही टी हीसमोर बसन मनोरजन व जािहराती पहाय या कारन सपरमाकटम य जाऊन टी हीवरील जािहरात म य पािहल या सग या व त िवकत आणाय या आिण या प हा घरी यऊन खाय या अशा कार या जीवनशलीमळ १९५० त १९६० या दशकाम य अम रकम य दयरोगाच आिण

9

यामळ होणा या म यच माण चड वाढल पढील १०-१५ वषात यानी याची कारण शोधन काढली आप या जीवनशलीत बदल कर यासाठी तथील समाजात य न स झाल

अम रकत ४०-५० वषापव ज घडल तच नमक आज भारतात होत आह एक मोठा सखव त वग भारतात िनमाण झाला आह उ चवग आिण म यमवग िमळन भारताम य जवळपास आज २० कोटी लोकस या आह हणज दसरा अम रकाच भारताम य आह हा भारतामधला अम रका झपा ान अम रकची जीवनशली खा यािप याची रलचल शरीर मापासन सटका दा व ध पान अशी जीवनशली जगतो आह आधिनक जीवनात मोटार टी ही ज व हॉटल याच मह वाच थान आह यामळ बठी खादाड जीवनस कती िनमाण झाली आह सोबतच वाढती मह वाका ा आिण क रअरमधील चड पधा व धावपळ यामळ मान सक ताणदखील पा चमा यासारखाच िनमाण झालला आह हणन भारताम य दयिवकाराच माण अचानक वाढलल आपण बघत आहोत

पण अजन काहीतरी कारण दडलल आह ही चगळवादी जीवनशली अिगकार यानतर गो या माणसाला या माणात दयरोग होतो याप ाही भारतीय माणसाला जा त होतो भारतामधन जाऊन लडन िकवा सगापर कनडा िकवा दि ण आि कत थाियक झालली हजारो कटब आहत ह बहतक म यम िकवा उ चवग य आहत तथील सम ीचा या या जीवनशलीवर खप प रणाम झालला आह काही व क य अ यासकानी समान जीवनशली असलल इ लडमधील गोर काळ आिण भारतीय लोक याच तलना मक अ ययन कल त हा अस आढळल क तथील भारतीय मळा या लोकाम य मधमह व दयरोग याच माण सवात अ धक आह भारताम य ख ात असपयत या भारतीयाना ह रोग न हत पण सखव त पा चमा य जीवनशली वीकार याबरोबर गो या आिण का या माणसाप ाही जा त माणात भारतीय वशा या माणसाना ह रोग िनमाण होतात असच िच सगापर दि ण आि का कनडाम यही आढळल आिण हच िच भारतीय शहराम यही आढळत आह हणन स या व क य ातला िन कष असा आह क काही आनविशक िकवा जीवशा ीय कारणामळ भारतीय वशाची लोकस या ही मधमह व दयरोगा ती जगात सवात जा त खलनशील आह भारतामध या दयरोगा या लाटच प ीकरण भारतात या माणसाची दयरोगा या ती असलली नसिगक कमजोरी आिण म यम वगाची नवीन जीवनशली या याम य आह

ही सव कारण असनही मला मा या रोगाच पण कारण समजल अस वाटत न हत पशातील िकवा ध ातील

चढाओढी या माग न लागल या आिदवासी ख ाम य आरो यसवा व सशोधन करणा या िनरी छ व ताणम जीवन जगणा या मा यासार या माणसाला दयरोग का हावा

या नाच उ र शोधण फार नाजक काम होत मी खरच िनरी छ व ताणम होतो का मग गली काही वष माझ मन स का न हत खरच गली ४-५ वष माझ मन स न हत तापा या दर यान त ड बचव हाव तशी जीवनाची चवच गली होती मला कबल कल पािहज क गली काही वष मला एक िविच ख ता होती जीवनातला रसच हरवला होता कशामळ क हापासन माझ मन शोध लागल

वया या िवशीम य कॉलजम य असताना िवनोबा व जय काश नारायण या या आदोलनात मी सि य होतो जीवन जण सव िदशानी बह न यत होत एम डी क यानतर राणीसोबत ल झाल व पण वळ सामा जक कायात पडलो एक उ माद होता यश िमळो वा न िमळो वतःला िवस जत कर याचा व समाजासाठी काम कर याचाच िवल ण आनद होता मग ही ख ता क हा आली

तहितसा या वष उ च िश णासाठी अम रकला गलो जॉ स होपिक स िव ापीठातील िशक याचा काळ हणज बौि क आनदाचा वग होता ७७ दशातील िव ाथ जग स सशोधक असलल ोफसस व अ धक ान िमळव याची अखड धावपळ याचा िवल ण कफ होता मी िव ापीठात थम यत होतो सावजिनक आरो याच काहीतरी िवशष काम मा या व राणी या हातन घडणार अशी आम या ोफससना खा ी वाटायची त हा तर मन चड उ सक व आनदी होत मग ही ख ता क हा आली

10

भारतात परत यावर आ ही दोघानी गडिचरोली ज ात ldquoसचची थापना कली आिदवास ना आरो यसवा दण ामीण व आिदवास या अनक नावर सशोधन करण दा म साठी आदोलन करण ldquoसचसाठी िनतात सदर ldquoशोध ामची िनिमती करण यात दहा वष गली आटोपता आटोपना इतक काम वाढल खप काम झाल आिदवास यासाठी णालय बाधल ामीण आरो यावर कल या सशोधनाला आतररा ीय याती िमळाली गडिचरोली ज ात दा बदी झाली सावजिनक आरो या या ात ldquoसचrdquo ही स था एक मानदड बनली पण या काळात माझ मन कस होत

मी आठव लागलो शोधता शोधता प हा तो काळ जग लागलो ह काम करताना सरवाती या काही काळानतर माझ मन स राहात न हत ह मला आठवल इथनच हा बदल स झाला काय कारण होत काहीतरी अनसिगक ज मी वतः नाही अस काहीतरी वतःवर लादल होत या या सोबत जग यान मला ताप िनमाण होत होता ह अस काय होत

गडिचरोलीला lsquoसचrdquo या स थची थापना कली त हा स वाती या काळात महारा शासना या आ हामळ ितथली शासक य आरो य यव था - ज हा णालय व सरकारी ाथिमक आरो य क सधरव याचा एक अशासक य योग कला या काळात शासक य नोकरशाही ितची काही न कर याची व क न द याची मनोव ी असीम िदरगाई क पनातीत कामचकारपणा ाचार आिण व न आ हालाच ग हगार ठरव याच िनल ज कार थान याचा जवळन अनभव घतला दोन वष एखा ा िक ाला वळवळ ाव तसा िकळसवाणा तो अनभव होता शवटी दोन वषानी यातन वतःहन बाहर पडलो पण अनक ण घऊन या काळात वतःवर अप रिमत अ याय आ ही कला यामळ तर ही ख ता िनमाण झाली नाही पण नतर काय झाल

जसजस िवचार करत खोलवर जात होतो मन घाबर हायला लागल होत गडिचरोलीला जसजस काम िनमाण होत गल तसतसा आतला ldquoमीrdquo बदलत गला मा या वाभािवक

ldquoमीप ाही हा यश वी मी वगळा अस यान दोघामधील अतर व ताण वाढत गला ामीण आिदवासी भागात आ ही कल या सशोधनाचा यापक प रणाम हावा रा ीय-आतररा ीय आरो य काय माची आखणी याव न हावी गडिचरोलीसारखी दा बदी पण महारा ात हावी अशी अधीरता िनमाण झाली होती ह अस हाव हणन एकाच वळी गडिचरोलीच आिदवासी आिण मबई िद ी लडन आिण ययॉकम य पॉ लसीमकस बि जीवी शा अशा दोन पात यावर मी वावरत होतो कठ पोचायच त िठकाण मा माहीत न हत यामळ कठही पोचलो तर ldquoपोच याचrdquo समाधान िमळत न हत मी जथ पोचलो होतो याप ा अजन कठतरी वग याच जागी मला पोचायच होत अजन काही तरी वगळच मा या जीवनात घडायच होत ldquoतrdquo क हा घडल सतत असमाधान सतत तगमग माझ काम करण ह भावना मक आनदाचा ोत न राहता बा यशाच साधन व हणन काळजीच कारण बनल होत पव सामा जक काम करताना प रणामाची गणती करत न हतो पवा करत न हतो पण स ता अनभवत होतो आता जण फळासाठीच कम करत होतो आिण पव ची स ता हरवन बसलो होतो

मनातील भावनची जागा आता िवचारान घतली होती भाविनक अनभवापासन मी फारकत घऊन यक अनभवाला बौि क बनवल होत यामळ हळहळ मा या वतः या भावनादखील न जाणवता वतः या भावनाब लही िवचार करत होतो ण अनभवत न हतो याब ल िवचार करत होतो सगीताच सर व सािह याच भाविनक आवग अनक वषापासन मी जण िवसरलो होतो भाविव वाला पारखा झा यामळ मनात पोकळी व ख ता आली होती ही मनाची ख ता ldquoरोगrdquo न हती हा धो याचा इशारा होता पण आतन िमळणा या या स लकड मी ल च िदल न हत यामळ ताण अस होईपयत ताणला गला या ताण व िड शनमळ तर माझा दयरोग िनमाण झाला नाही

नतर काही िदवसानी डॉ अिनता अवचटन मा या आजारात वाचायला एक प तक भट हणन पाठवल- बन सीगल या अमरक सजनन लिहलल स ldquoल ह मिडसीन अड िमरकलrdquo िन वळ इ छाश व मान सक योगानी क सरवर उपचाराच िवल ण अनभव यात यान वणन कल आहत यात सीगल अस हणतो क आप या मनाचा शरीरावर चड भाव पडतो अनक क सर या णाना रोग हो यापव िड शन आलल असत

11

िड शन काळजी भीती ह शरीराला नकारा मक इशार दतात यामळ शरीरपश ची जग याची इ छा व श कमी होत जात अशा वळी क सर िकवा इतर मोठ रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगाना वाढ दत या याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलली नसत बन सीगलच ह ितपादन मला सभवनीय वाटल

िवक सत दशापासन आ ही उचललली पधा मक (म ) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील यक य या वाथाला लोभाला व मह वाका ला भडकवाव लागत यात तल ओताव लागत वाथ व

लोभमलक रणतन lsquo गतीrsquoसाठी जवापाड धावताना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो मबई पण नागपर सार या शहरामध पधच जीवन जगणा याना तर ह लाग पडतच पण गडिचरोली या जगलात जाऊन आरो याच काम करणारा ldquoसमाजसवकrdquo दखील यातन वाच शकला न हता

अनक वषापव क हातरी न कळत मी माझ नसिगक जीवन व स मन या आधिनक स क ती या हवाली कल यातन थम शरीराचा उपयोग थाबला व या याकड दल स झाल मग अ धक काम व यश ा ी या माग लागन मनाची सहज अव था सटली ब ी व िवचारा या वाळवटात भाविनक अनभव पारखा झाला स ता गली पढ मनामध ldquoमी व माझrdquo वाढत गल याचच कपण वतःभोवती िनमाण झाल व िव ाशी असलली एक पता तटली आिण आ य हणज िव व पाशी नाळ तट यावर वतःशी असलला सपकही सटला माझ वतःशीच नात तटल होत माझ घर हरवल होत मा या एकसध िनरोगी जीवनाच तकड तकड पडल होत मा या आतील एक इि य एक होकाय मला या दर यान वारवार इशारा द याचा य न करत होत क काही तरी गफलत होत आह पण मी या याकड दल क न रटत गलो या वतःपासन तट या या ताण व ख तमळ माझा दयरोग िनमाण झाला असावा माझ कवळ दय आजारी न हत मी अ खाच आजारी होतो

एक िदवशी राणी खप सतापन तणतणत बाह न परत आली हॉ पटल या ल टमनन ितला ह जटर पास

मािगतला होता तो ितन सोबत नला नस यान यान उमटपण ितला ल टमधन बाहर पड यास सािगतल माझी खोली ितस या मज यावर होती वर य यास ल ट सोडन काहीच माग न हता एक कड मा यािवषयी काळजी दसरीकड ल टमन या उमटपणामळ वाटणारा अपमान पण या या उमटपणाला िनयमाचा आधार होता आजपयत राणी िकवा मी नहमी डॉ टरा या भिमकतनच णालयात वावरत होतो आज अचानक उलथापालथ झाली होती पशट िकवा पशटच नातवाईक बन यानतर णालयात कस वाटत याची चव चाखत होतो

हॉ पटल हा श द लिटनमधील ldquoपाहणाrdquo या अथा या श दापासनच बनला आह हॉ पट लटी हणज पाहणचार पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानभतीचा मळ हत कठ िश क रािहलला नाही साध उदाहरण हणन वॉडची रचना बघा एका नजरत ३० त ४० ण बघता यावत या डॉ टर िकवा नस या सोयीसाठी एका हॉलम य ३० त ४० आजारी क हणा या रडणा या उघ ा पशटना ठवण हणज या या वदना झोप व ल जा - सवाना उघड पाडण आह गरा याला सव गर िकवा जलमधील पहारक याला सव कदी एका नजरत बघायला अशीच सोय हवी असत यक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ाच हॉ पटल ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो याना इतक का पसत पडावी ह कळायला वतः रोगीच हायला हव

राणीच वडील डॉ चारी याना आ ही सव ldquoबावाrdquo हणतो वय ७९ वष च परच एक काळच लोकि य फिमली िफ जिशयन होत आता टीसमधन िनव झालल आहत बावाना क सरच िनदान झालल आह इ लडम य सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घ यात आला मयािदतच आय य याना िश क आह बावा मला भटायला आल मी याचा सवात लहान जावई

बावा या चह यावर या या आजाराच िकवा या या काळजी या मागमसही न हता या या मोड या तोड या िहदीम य ग पाचा सदव ओघ स ldquoअभयबाब अपनको मालम िक मरको ज दीही जाना तो हच तो रोनम कायको टाईम बरबाद करना और क सरका या डर मरनको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच मरको क सरका लबल िमल गया अ छा हआ नही तो िबना कारणक मर जाताrdquo

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

3

१८ ए ील १९९५ला नहमी माण सकाळी उठन मी व राणी िफरायला िनघालो गडिचरोली ज ात या जगलात जथ आ ही राहातो या आम या व तीला आ ही ldquoशोध ामrdquo ह नाव िदलल आह ितथच आमच णालय सशोधन क व यसनम क आह शोध ाम या आजबाजला िहरवगार जगल आह रामायणात वणन

कलल ह दडकार य या जगलामधन कडकवाही नावा या ख ाकड जाणारी म माची लाल नागमोडी पायवाट हा आमचा दररोज िफरायला जा याचा माग शभर पावल चालन गल नाही तर अचानक छातीम य दखायला लागल कोणीतरी ग च आवळन धरत आह अशा कारच दखण होत डा या हातातही दखायला लागल राणीला साग क साग नको अजन काही पावल रटन नली आिण अश य झाल ldquoराणी मा यान चालण होत नाही चालल क छातीत दखत rdquo ज हा राणीला सािगतल त हाच मनाम य काहीतरी तटल मनाला व छ कळल होत क आप याला दयरोग झाला आह

मनाला कळल होत परत ब ी अजन पराव मागत होती हळहळ चालत परत आलो आिण ताबडतोब आम या दवाखा यात जाऊन दयाचा कािडओ ाम (ईसीजी) काढला नसन ईसीजी काढन मा या हातात िदला ईसीजी मिशन या तारा अजनही मा या हातापायाना व छातीला बाधल याच हो या वतःच आपला ईसीजी बघायला लागलो अजन कणाला दाखव याची सोय न हती नागपर इथन २०० िक मी दर होत मा या ईसीजी या रषा आज नॉमल न ह या हणज मा या छातीम य ज दखल होत त िन प वी न हत ह राणीला सागीतल आिण दोन िमिनटात ितचा िन य झाला ldquoआपण ताबडतोब नागपरला जाणारrdquo दयाचा र परवठा वाढवणारी सॉिबटटची एक गोळी जभखाली ठवली र यात अचानक ास वाढला िकवा माझ दय बद पडल तर ताबडतोब काय करायच याब ल राणीला सागीतल काही इमज सी औषध सोबत घतली व आ ही दोघ नागपरला िनघालो गाडी वगान नागपरकड जात होती मा या मनात खोल पातळीवर खदखद स होती वारवार न उमटत होत ldquoह मला काय होऊन बसल काही भयकर तर िनघणार नाहीrdquo

दपारी नागपरला पोहोचलो ितथल दयरोगत डॉ िबडवईकड गलो वीस वषापव एमडी करीत असताना मी डॉ िबडवई या हाताखाली दयरोगा या िवभागात िशकलो होतो त हापासनच यानी मा यावर प वत म कल होत यानी िव ततपण मला मािहती िवचारली तपासल व प हा ईसीजी काढला डॉ िबडवईचा चहरा गभीर झाला मा या दख यावरती ldquoअ टबल अजायना - नॉन य व ह इ फाकशनrdquo ह िनदानाच लबल लागल बरोबर दपारी चार वाजता हॉ पटलमध या एका खोलीम य मी बडवरती पडलो मी दयरोगाचा पशट झालो होतो

राणी व मी आ ही दोघही स झालो होतो मा या मनात िवचार घ घावत होत पढ या ४८ तासात पढ या आठव ाभराम य हा ास वाढन हाटऍटकन आपण अचानक म ही शकतो मलो तर काय राणीच काय होणार आनद आिण अमतच काय होणार इत या लवकर याची जबाबदारी सोडन आपण जाणार अस जा याचा आप याला अ धकार तरी आह का ldquoसच ही स था ितच काम आिण दा म या कामाचा याप िनमाण झाला आह याच काय होणारrdquo

जसा जसा मी िवचार क लागलो काय घडल आह याचा अथ आत कळ लागला व अचानक धो याची जाणीव झाली ldquoअर अजन तर मी काहीच जगलो नाही आिण आय याचा शवट आला नकतीच तर जीवनाची स वात झाली काल परवाच तर मी बालम दरात जाणारा छोटासा मलगा होतो तो पहा मी द र घऊन बालमिदरात जातो आह आिण तो मलगा इत या लवकर मरणार अर नको हो िकतीतरी गो ी अजन मला कराय या बाक आहत जीवनाचा अथ तर कळलाच नाही माझ तर सगळ काही राहन गल आिण अत यऊन पोहोचलाrdquo अचानक मा या पायाखालची वाळ सरकली होती व आय याचा पण मनोरा सव गहीत व गिणत कोलमडायला लागली होती

म यसाठी मी तयार न हतो आय य कायम हाताशीच आह अस मी गहीत धरल होत व खर जगण आजवर टाळत पढ ढकलत रािहलो होतो ldquoआज ह एवढ क न घऊ द उ ापासन नीट जगायला स वात करीनrdquo आय य जगण ह ख या अथान स झालच न हत जण जग याची रगीत तालीमच स होती अस वरवरच जगत होतो आिण आता तर जा याची वळही आली

4

म य या भीतीसोबत अजन अनक न ास दत होत ldquoह मला अस कस झाल मीच काय पाप कल वतः

डॉ टर असनही मी या पव च जागा का झालो नाहीrdquo पण मला खरच ह अचानक झाल होत का एक एक घटना आठवायला लाग या

गल काही िदवस विचत सायकल चालवताना िकवा सहज खळताना म य म य मा या छातीत दखायच दखण छाती या म यभागी असायच िशवाय त डा या भागातही पसरायच व क य भाषत याला अजायना हणतात यासारख दखण होत दयाला र परवठा करणा या र वािह या बारीक होऊन र परवठा कमी झाला क ह अजायनाच दखण स होत अनकदा ईसीजी कल पण जवळपास त नॉमलच होत तरी ह दखण मला शका पद वाटत होत हणन मा या एका कािडऑलॉ ज ट िम ान दोनदा टडिमल ट ट क या टडिमल ट ट हणज एका य ावर झपा ान चालवन चालत असताना दयाचा ईसीजी काढायचा प र मा या दर यान दयाला र परवठा कमी पडत असल तर त टडिमल ट टम य िदसन पडाव माझी टडिमल ट ट दो ही वळा नॉमल होती हणन माझ ह दखण ऍ सिडटीच असाव अस ठरल ldquoही िनदानाची चक नसती तर िनदान वषभरापव च माझ िनदान झाल असतrdquo माझ मन खत करत होत

अजन मला आठवल क एका वषापव मा या र ातील कॉल टॉलच माण २४४ िम ल म िनघाल व क य ात १५० त २४० िम म ही र ातील कॉल टॉलची नॉमल रज मानली जात पण र ातील कॉल टॉलम य

वगवगळ भाग असतात यातला एक धोकदायक असतो याला ldquoएल डी एल कॉल टॉलrdquo हणतात आिण दसरा दयाच सर ण करणारा असतो याला ldquoएच डी एल कॉल टॉलrdquo हणतात माझ एल डी एल कॉल टॉल वाढलल आिण एच डी एल कॉल टॉल कमी होत हणज मामला दहरी गडबड होता पण त हाही मी त फार गाभीयान घतल नाही २४० ही नॉमलची वरवरची सीमा आह माझ २४४ होत िवशष िचता कर यासारख वाटल नाही फ दधावरची साय खाण मा त हापासन कमी कल ldquoआपण त हाच अजन काळजी घतली असती तर आजची ही थती आली नसती rdquo याही पव हणज दोन वषापव मला पिह यादा मधमहाच िनदान झाल त हा मला चड ध का लागला पण

मधमहाच औषध मी त हाच स कल आिण माझी र ातील साखर कटोलम य होती पण यासोबतच दयरोग होव नय हणन इतर या काळ या यायला पािहज या त हाच घत या अस या तर पण यावळी दा म आदोलनात आकठ बडालला होतो यामळ काम अ धक काम समाज प रवतन इ याद चा झपाट यासारखा पाठलाग करत होतो आरो याच िनयम इतराना सागत होतो लाग करत होतो वतःला याची गरज कधी जाणवलीच नाही

आिण या याही पव च आठवल पाच वषापव ची घटना १९९० म य अ यासासाठी मी अम रकला गलो होतो परतताना सोबत प तका या व कागदा या खप मो ा ट स हो या ययॉक िवमानतळावर पोहचलो मबईला जाणार माझ िवमान वाट पाहत होत िवदशामध कोणी हमाल नसतात हणन ह सगळ सामान एका हातगाडीवर भ न वतःच ढकलन नत होतो एका जागी चढावावर ह ओझ ढकलताना चड जोर लावावा लागला आिण यावळी अचानक छातीत दखायला लागल कसबस त ओझ पार नल थो ा वळान छातीच दखण कमी झाल मी थोडा िचित त झालो ह आय यात पिह यादाच छातीच दखल होत ldquoह छातीच दखण कसल असाव न क च ह दया या रोगाच नसाव एकोणचािळसा या वष थोडाच मला दयरोग होणार आहrdquo माझ िवमान उभ होत िवमानात जाऊन बसलो सख प भारतात जाऊन पोहोचलो नतर काही िदवसानी मा या कािडऑलो ज ट िम ाला ही घटना सािगतली यान ताबडतोब माझ टडिमल ट टग कल घामाघम होईपयत चालवल पण टडिमल ट ट नॉमल होती या छातीत दख या या घटनकड दल करायच आ ही ठरवल आता माग वळन पाहता प होत क त दया या रोगाच पिहल ल ण असाव यावळी जर मी ह िनदान चकवल नसत आिण उपाय स कल असत तर आज ही थती झाली नसती

आिण आजपासन दहा वषापव वया या चौितसा या- प तसा या वष जाणीव हायला लागली क आपली शरीराची श थोडी कमी होत आह शरीर िढल पडत आह यावळी नकतच अम रकमधन उ च िश ण घऊन

5

भारतात परत आलो होतो आिण गडिचरोलीम य काम स करायची तयारी करत होतो अस वाटल क आपण यायाम स करावा िनयिमत खळाव पण ldquoक स अजन काय प कळ आय य पडलल आह आता तर आपण िन वळ चौतीस वषाच आहोत आप याला काय होत आह स या भरपर काम कर याच वय आह पण क हातरी लवकरच आपण यायाम स क rdquo अस हणन त हाही काही कल नाही

याहीपव आजपासन जवळपास पचवीस वषापव मिडकल कॉलजम य पथॉलॉजी हा िवषय िशकताना वाचल क दया या न या आकिचत हो या या ा रोगाची (अथरो लरो सस) िच ह सहसा वया या प ाशीनतर िदसन पडतात पण पा चमा य दशाम य अव या एक दोन वषा या मला या र वािह याम य या रोगाची स वात झालली आढळलली होती हणज हा रोग होऊ नय याची काळजी दखील िशशवयापासनच घतली पािहज ह पचवीस वषापव वाचल त हाही मनाची समजत घातली ldquoह सगळ अम रकच फड आह आप या दशात थोडच ह घडत आपली तर नसिगक जीवनशली आह आप याला ह रोग कसल होतात क क हातरी पढ याची काळजी यायला स वात क पण स या तर आपण वीस वषाच आहोतrdquo

आज ज हा ह सव आठवल त हा मोठी खत वाटली िनसगान वळोवळी वारवार अशा सचना दऊन पािह या हो या पण यक वळला या सचनकड मी दल कल आिण ldquoपढ क हातरीrdquo अस हणन टाळत रािहलो त जर टाळल नसत तर खरच त जर टाळल नसत तर आज अस म य या दाराशी यऊन ठपलो नसतो का नाही मी पव च जागा झालो

पव च जागा झालो नाही आिण आज मी हॉ पटलम य होतो

व क य काम स क यानतर आजवर या वीस वषा या काळात हजारो रो या या गभीर रोगाच िनदान मी कल शकडो लोकाच म य दखील पािहल आज पिह यादा मी पशट झालो होतो आिण म यची भीती काय असत ह वतः अनभवत होतो हाट ऍटक यणार यणार हणन मी वाट पाहात असतानाच त पिहल बहा र तास कस गल याच मा या डो याम य ध यासारख अ प िच आह सगळ जग अन रअल वाटत होत खर काय आिण भास काय या या सीमारशा पसट झा या हो या आपण मरणार का दवाखा यात या पिह या रा ी झोपी जाताना मनात आल कदािचत आपली ही शवटचीच झोप ठ शकत रा ीत हाट ऍटक आ यास कदािचत आपण उ ाची सकाळ बघणार दखील नाही ह शवटचच दशन

नहमी टीन वाटणार जीवन अचानक िकती रमणीय व हवहवस झाल होत सकाळी डोळ उघडन घतलला पिहला वास आठवतो अपण अजन जवत आहोत ह या वासान जाणवन िदल मान वळवली पाय सरळ कल आपल नाय अजन आपण हलव शकतो अजन त आपलच आहत मान वळवन खाली बिघतल मानत या नाय या आकचनाची एक लहर मानतन गली जीवनात काय मजा आह आप याला मान पण वळवता यत आजवर आपण हा आनद आपण का नाही भोगला आता जीवनाची सधी प हा िमळा यास यक वळी मान वळवताना याचा भरपर आनद यायचा

दवाखा यात भरती झा या या दस या िदवशी मी राणीला हटल ldquoराणी मलाना गडिचरोलीहन बोलावन घrdquo छोटा अमत धावत आला व यान मला सरख हाक मारली ldquoनायना rdquo मल मला नायना हणतात माझी बायको राणी तलग आह तलगम य विडलाना नायना हणतात अमत हणाला ldquoनायना तला काय झाल र तला हाटऍटक आला काrdquo मोठा मलगा आनद समजतदारपणा दाखवत अमत या िनरागस बोल याच िनय ण कर याचा य न करीत होता दो ही मलाना एकदा ग च दयाशी पकडल माणसाला आप या मलाबाळाच त ड पािह यािशवाय सखान डोळ िमटता यत नाहीत अस ज हणतात िकवा आप या मलाबाळाना बघन डोळ िनवल हणतात त काय असत तो अनभव वतःच यावा लागतो अस असनही बहतक णालयाम य नातवाईकाना भट यासाठी वळ फ दपारी ४ त ६ असत या िनयमाम य व क य सोय तर आह पण पशट या उम व ा असतात आ हा डॉ टराना याची कठ जाणीव असत

6

दस या िदवशी आई भाऊ विहनी आल नतर वडीलही आल आईला काय वाटल असाव ितच वय बहा र वषाच आिण मी च वचाळीस या वष अशा थतीत मला आई या डो याना डोळा िभडवता यत न हता जण काही मी ग हगार आह अस वाटत होत

ा काळात माझी प नी राणी सतत सोबत होती माझ काही अचानक झाल तर माझ कस होणार याप ा ितच कस होणार हाच न जा त मोठा होता आपल दःख आिण काळजी दाखवत बसायला िबचारीला फरसतच न हती आत या ताणाचा कठही प ा लाग न दता सगळ ओझ आ मिव वासपवक खा ावर घऊन चहरा स ठवन ती सव काही िनभवत होती आम या ल ाला १८ वष झालीत या आजारा या काळात प हा ित या मात पडलो ितन एक णही आप यापासन दर जाऊ नय अस वाटायच धोका समोर िदसत अस यामळ कसला तरी आधार धरत होतो का कणास ठाऊक जर अचानक मर याची वळ आली तर या णाला ती जवळ पािहज ही इ छा ती पण मनात होती

छातीतल दखण प हा आल नाही बडर ट घत होतो औषध स च होती यानतर तीन िदवस छातीत दखल नाही हळहळ मला जग याची सभावना वाटायला लागली इतकच न ह तर ldquoआप याला खरच दखल होत का क िन वळ भास होताrdquo अशीही शका यायला लागली चौ या िदवशी मी एक योग कला सागायला खर हणज लाज वाटत पण तो सािगतलाच पािहज छातीत ज दखल होत त खरच अजायना होत क साध नायच दखण होत आिण उगीच आपण दयिवकाराच लबल लावन बसलो आहोत याचा सो मो लावावा हणन हॉ पटलमध या चौ या िदवशी मी मा या खोलीम य फ या मा न पािह या नाडीवर हात ठवन मा या दयाची गती मी मोजत होतो आिण चाल याची गती वाढवत होतो आशा वाटत होती क मला काही ास होणार नाही आिण दयरोगाच िनदान मला झगा न दता यईल दयाची गती ज हा ११० या दर यान गली त हा छातीत तसच दखायला स वात झाली ताबडतोब िबछा यावर जाऊन झोपलो िनदानाची खा ी झाली माग वळन पाहता यात िकती चड धोका आिण मखपणा होता ह आठवन लाजही वाटत पण हसही यत ldquoमला रोग नसावा मला रोग िनघ नयrdquo ह िवशफल थिकग िकती बळ असत

अजन एक न मला सारखा ास दत होता ldquoहा ास मा याच निशबी का यावा ह मला झालच कसrdquo माझ

आईवडील स र या प लकड िनरोगी आहत मा या माव या मामा काका सगळ स र प याह र ऐशी या प लकड आिण धडधाकट आहत माझी आजी १०७ वष जगन आता दोन वषापव दगावली आिण माझ वय तर िन वळ च वचाळीस वष आह मी ल नाही िबडी सगरट पीत नाही माझ जीवन शहरी नाही आिदवासी भागात राहातो सामा जक काम करतो यामळ पा चमा य िकवा सखव त लोकाना होणार ह सम ीच रोग - ल पणा दयरोग - ह आपणास होणार नाहीत याची मला खा ी होती जण काही मला या यापासन सर णच आह अस मी मानत आलो होतो ह रोग इतराना होतात याना होतात त दसर कोणी वगळच आपण तर ७५-८५ वष वयापयत छान रोगम राहणार असा प का िव वास मला होता यामळ हा न मला सारखा छळत होता ldquoह मला का झालrdquo या नाच उ र मला पढील अनक िदवसात बरच वाचन शोधन िवचार क न हळहळ सापडल उ खनन करताना जसजस खोल जाव तस अजन जन अवशष पराव िमळतात तस मा या रोगा या कारणाच एक एक पल बाहर यत गल

आप याला याचा काही धोका नाही असा म मनाम य पाळत असताना धो या या घटकाकड मा मी डोळझाक करत होतो दोन वषापासन मला मधमह होता मधमह असल या रो याना र वािह या बारीक हो याचा अथरो लरो ससचा धोका अनकपट नी अ धक असतो अथरो लरो सस या रागाच सवात मह वाच कारण हणज र ातील कॉल टॉल हा पदाथ वाढण तो वाढलला कॉल टॉलच र वािह याम य आतन साठतो पाप ा िनमाण करतो व यामळ र वािहनी आतन अ द होत माझ कॉल टॉल २४४ िम म होत तमच कॉल टॉल जर तपासल तर तमच पथॉलॉ ज ट जो रपोट त हाला दतात यावरती नॉमल पातळी छापलली असत १५० त २४० िम म हणज मी जवळपास नॉमलम यच होतो मग रोग कसा

7

या नॉमलची एक मोठी गडबड ल ात आली हा जो नॉमल श द आह हा ldquoचागला िनरोगी तो नॉमलrdquo या अथान नाही अम रकन समाजाम य त ही शभर माणस तपासली तर यात या ९५ ट क माणसाची कॉल टॉलची पातळी १५० त २४० िम असत या अथान त नॉमल ह तर व त थतीच वणन झाल पण याचा अथ ही कॉल टॉलची सरि त िनरोगी पातळी आह असा मा होत नाही ही पातळी असल या अम रकन समाजामध या लोकाना मो ा माणात हाटऍटक यतात तरी या १५० त २४० िम कॉल टॉल या पातळीला आ ही मिडकल साय सम य नॉमल हणत आलो पशटला आ ही सागणार क तमच कॉल टॉल या रजम य असायला पािहज ( हणज त हाला अम रकन लोकाइतकच हाटऍटक यतील

अम रकमध या ldquoबिमगहम टडीrdquo या नावान जग स असल या अ ययनात अस आढळल क याची कॉल टॉलची पातळी १५० या खाली होती अशा कोणालाही ग या प ास वषाम य हाटऍटक आलला नाही १५० या वर जसजस कॉल टॉल वाढत जात तशी हाटऍटकची सभावना वाढत जात हणन १५० त २४० िम ही कॉल टॉलची मयादा सरि त नाही हणज माझ कॉल टॉल ह इतक वष धो या या पातळी यावरच होत मी मा सरि तत या नॉमल या मात होतो

माझ कॉल टॉल का वाढल असाव मासाहारी ल ब ा लोकाम य ध पान करणा याम य मान सक ताण असणा याम य पधा मक जीवन जगणा याम य कॉल टॉलच माण वाढत मी यापक कठही बसत न हतो मी सपण शाकाहारी होतो पण आम या घरात माझी आई आजी मावशी सग य़ाना दधाच खप कौतक आिण मलाही लहानपणापासन दधाची व तपाची आवड खप होती माझी आई मला नहमी उदाहरण ायची ितच वडील हणज माझ पणजोबा अ यत दणकट खानदशातील एका ख ाम य त जमीनदार होत एकदा या या घरावर डाकनी ह ा चढवला तलवारी घऊन डाक घराम य िशरल पणजोबा घरात एकट व िनश होत डाक याना पकड यासाठी ज यान वरवर चढत होत पणजोबा उच हवली या ितस या मज यापयत वर चढल ितथन खाली उ या असल या घो ावर दणकन उडी मारली आिण घो ाव न डाकचा वढा फोडन गल अस मजबत होत माझी आई सागायची क माझ पणजोबा दररोज सकाळ स याकाळ या जवणाम य एक एक वाटी तप खायच यामळच याची कती इतक मजबत होती ती मर या या दोन तीन वषापव मी ितला सहज िवचारल ldquoका ग आजी तझ वडील कोण या वयात वारलrdquo ती हणाली ldquo३२ वषाच असताना वारल जवता जवता अचानक मान टाकन िदली व फटकन वारल rdquo न क च हाटऍटकन गल असणार वाटी वाटी तप खा यान काय होत ह त हा मा या चागल ल ात आल

त हापासन मी तप कमी कल पण माझी दधाची आवड मा मी काही िनयि त कली न हती िशवाय िमठाई व आई म पण मला िवल ण आवडायच जतक काही पाणीज य पदाथ - दध लोणी तप तसच मास अडी या सग या अ ाम य आिण चॉकलट नारळाच तल या याम य गडगज कॉल टॉल असत मा या वाढल या कॉल टॉलच एक कारण कदािचत या दधा -तपात असाव

+ + + बठ काम व यायामाचा अभाव ह दयरोगाचा धोका िनमाण करत ह व कशा ाला मािहत आह मी

गडिचरोली या आिदवासी भागात काम करत असलो तरी घाम गाळायला लावणारा िनयिमत यायाम फारसा न हताच यायाम करायला फरसतच न हती दररोजच २४ तास कामाला परत न हत वाचन मह वाच होत रोगी लोकाना बघण आव यक होत समाजसवा व सशोधन ही ाथिमकता होती स था चालवण रोज शभर दोनश लोकाना भटण ढीगभर कागद उपसण भाषण दण मीिटगम य भाग घण सतत धावपळ करण मह वाच होत शरीराच काय याला अ ाची भक लागत होती शरीर म व यायामाची काही याची मागणी न हती असली तरी मला ऐक यत न हती वया या सतरा या वषापयत मी िनयिमत यायाम करायचो फटबॉल खळायचो मिडकल कॉलजम य वश िमळला त हापासन मी आरो याची काळजी घण सोडल खळ बद झाला गल तीस वष कोणताच िनयिमत यायाम न हता

शरीराला यायाम हवाच का खर सागायच तर लहानपणापासनच शरीर मा ती मा या शरीरा या आतन नावड आळस आह आिण य यगात शरीर माची गरजच काय ldquoबौि क मrdquo नावाचा नवा म कार िनघा यान

8

शरीर म या क दायक काराची म यमवग य माणसा या जीवनातन पार हकालप ी झालली आह आरामखच त बसन टी ही बघताना िकवा प तक वाचताना मनाला आिण ब ीला होणा या गदग याची सर घाम गाळणा या शरीर माला कठ नकोच तो कार पण कमी शरीर मामळ काय मोठस घडणार

शारी रक म कमी झाल क शरीरपश चा आप याच शरीरातील इ य लन ा हाम नला ितसाद कमी होत जातो यामळ र ातील साखरच माण वाढायला लागत हणजच मधमह होतो भरपाई कर यासाठी शरीर अ धक इ य लन िनमाण करत शरीरात सतत इ य लन जा त अस यास र वािह या आकिचत होतात लड शर वाढत कॉल टॉल वाढत र वािह याम य अथरो लरो सस िनमाण होत व शवटी दयरोग िनमाण होतो या रोगा या सम चयाला शा ानी ldquo सडोम ए सrdquo ह नाव िदल आह यात वाढलला र दाब मधमह वाढलल कॉल टॉल दयरोग ह सव एक होतात - िशवाय पोटावर चरबी गोळा होऊन पोट वाढत भारतीय वशातील सखव त लोकाना िवशषतः प षाना मो ा माणात ldquo सडोम ए सrdquo होत आह मी या ldquo सडोम ए सच उदाहरण होतो

माझा अजन एक म या काळात दर झाला गली सतरा अठरा वष मी ामीण आिदवासी लोकाम यच आरो याच काम करत आह भारतीय समाजाच म य रोग कोणत तर कपोषण र ाची कमी यरोग क रो ग मल रया हगवण टायफॉइड यमोिनया इ यािद दयरोग हा पाि मा याचा िकवा उ चवगातील लोकाचा रोग आप या दशातील लोका या ीन मह वाचा नाही अस मी मानत आलो होतो पण ज हा अचानक मला दयरोग झाला त हा आठवायला लागल

माझ एक महण मनजमटच ोफसर काही िदवसापव ५३ या वष हाटऍटक यऊन दगावल माझा एक मावसभाऊ ५५ वष वयाचा एका िमलम य स स मनजर याला हाटऍटक आला २ वषापव गला ldquoसचमधला आमचा कायकता तषर खोरगड सागत आला क या या साडभाऊना हाटऍटक आला वय िकती याच ३७ वष माझा एक भाचा याला लहानपणी मी अगाखा ावर खळवल मा याप ा ६-७ वषानी लहान उ साहान रसरसलला गोरा दखणा उचापरा म य दश या जगलात राहन शती पाहणारा याला ३७ या वष हाटऍटक आला िववक गला आता हा लख लहीत असताना बातमी आली मा या मावसबिहणीच पित हाटऍटकन गल वय वष ४६ हॉ पटलम य मला भटायला यणा या सिशि त म यमवग याकड जण काही मला सा वना द यासाठी यका याच घराम य हाटऍटक आला अनकाची वतःची िकवा कटबात कोणाची तरी बायपास- सजरी झालली

होती एक नवच य मी पाहात होतो िदवसिदवस त ण वयाम य कमी वयाम य हा रोग होतो आह हाटऍटक वगर रोग वया या साठी या नतरच अस आ ही हणत होतो नतर प ाशीत नाही चाळीशीत आता ितशीत ह रोग हायला लागल माझा एक डॉ टर िम हणाला क या याकड स वीस वषाचा त ण हाटऍटकसाठी ऍडिमट झाला ह काय घडत आह अगदी त ण वयातील समाजाची म असलली माणस दयरोगान जात आहत भारतात साथ आली का दयरोगाची

िद ी व म ास शहरातील चाळीशी या पढ या म यमवग य प षा या सव णात अस आढळल क या यापक जळपास यक पाचापक एकाला मधमह व दहापक एकाला दयरोग होता जगातील कठ याही लोकस यत या रोगाच एवढ जा त माण नाही १९७० नतर झाल या भारतातील शहरी भागातील अनक सव णात ह माण यक दशकात वाढतच आह व िदवसिदवस कमी वयात दयरोग स होत आह अस आढळल आता तर भारतीय प ष ितशीत व चाळीशीतच मरणा या दारावर यऊन ठपला आह मी यातलाच एक होतो

जवळपास प ास वषापव अम रकम य दखील दयरोगाची अशीच लाट आली महाय ानतरची सम ी जीवनमानाम य अचानक सधारणा खा यािप याची रलचल य ामळ शरीर माची गरज सपलली काही लोकानी या अम रकन जग याच वणन ldquoकार - टी ही - सपरमाकट या ि मत भोवती िफरणारी जीवनशलीrdquo अस कलल आह कारमळ चाल याच काम नाही टी हीसमोर बसन मनोरजन व जािहराती पहाय या कारन सपरमाकटम य जाऊन टी हीवरील जािहरात म य पािहल या सग या व त िवकत आणाय या आिण या प हा घरी यऊन खाय या अशा कार या जीवनशलीमळ १९५० त १९६० या दशकाम य अम रकम य दयरोगाच आिण

9

यामळ होणा या म यच माण चड वाढल पढील १०-१५ वषात यानी याची कारण शोधन काढली आप या जीवनशलीत बदल कर यासाठी तथील समाजात य न स झाल

अम रकत ४०-५० वषापव ज घडल तच नमक आज भारतात होत आह एक मोठा सखव त वग भारतात िनमाण झाला आह उ चवग आिण म यमवग िमळन भारताम य जवळपास आज २० कोटी लोकस या आह हणज दसरा अम रकाच भारताम य आह हा भारतामधला अम रका झपा ान अम रकची जीवनशली खा यािप याची रलचल शरीर मापासन सटका दा व ध पान अशी जीवनशली जगतो आह आधिनक जीवनात मोटार टी ही ज व हॉटल याच मह वाच थान आह यामळ बठी खादाड जीवनस कती िनमाण झाली आह सोबतच वाढती मह वाका ा आिण क रअरमधील चड पधा व धावपळ यामळ मान सक ताणदखील पा चमा यासारखाच िनमाण झालला आह हणन भारताम य दयिवकाराच माण अचानक वाढलल आपण बघत आहोत

पण अजन काहीतरी कारण दडलल आह ही चगळवादी जीवनशली अिगकार यानतर गो या माणसाला या माणात दयरोग होतो याप ाही भारतीय माणसाला जा त होतो भारतामधन जाऊन लडन िकवा सगापर कनडा िकवा दि ण आि कत थाियक झालली हजारो कटब आहत ह बहतक म यम िकवा उ चवग य आहत तथील सम ीचा या या जीवनशलीवर खप प रणाम झालला आह काही व क य अ यासकानी समान जीवनशली असलल इ लडमधील गोर काळ आिण भारतीय लोक याच तलना मक अ ययन कल त हा अस आढळल क तथील भारतीय मळा या लोकाम य मधमह व दयरोग याच माण सवात अ धक आह भारताम य ख ात असपयत या भारतीयाना ह रोग न हत पण सखव त पा चमा य जीवनशली वीकार याबरोबर गो या आिण का या माणसाप ाही जा त माणात भारतीय वशा या माणसाना ह रोग िनमाण होतात असच िच सगापर दि ण आि का कनडाम यही आढळल आिण हच िच भारतीय शहराम यही आढळत आह हणन स या व क य ातला िन कष असा आह क काही आनविशक िकवा जीवशा ीय कारणामळ भारतीय वशाची लोकस या ही मधमह व दयरोगा ती जगात सवात जा त खलनशील आह भारतामध या दयरोगा या लाटच प ीकरण भारतात या माणसाची दयरोगा या ती असलली नसिगक कमजोरी आिण म यम वगाची नवीन जीवनशली या याम य आह

ही सव कारण असनही मला मा या रोगाच पण कारण समजल अस वाटत न हत पशातील िकवा ध ातील

चढाओढी या माग न लागल या आिदवासी ख ाम य आरो यसवा व सशोधन करणा या िनरी छ व ताणम जीवन जगणा या मा यासार या माणसाला दयरोग का हावा

या नाच उ र शोधण फार नाजक काम होत मी खरच िनरी छ व ताणम होतो का मग गली काही वष माझ मन स का न हत खरच गली ४-५ वष माझ मन स न हत तापा या दर यान त ड बचव हाव तशी जीवनाची चवच गली होती मला कबल कल पािहज क गली काही वष मला एक िविच ख ता होती जीवनातला रसच हरवला होता कशामळ क हापासन माझ मन शोध लागल

वया या िवशीम य कॉलजम य असताना िवनोबा व जय काश नारायण या या आदोलनात मी सि य होतो जीवन जण सव िदशानी बह न यत होत एम डी क यानतर राणीसोबत ल झाल व पण वळ सामा जक कायात पडलो एक उ माद होता यश िमळो वा न िमळो वतःला िवस जत कर याचा व समाजासाठी काम कर याचाच िवल ण आनद होता मग ही ख ता क हा आली

तहितसा या वष उ च िश णासाठी अम रकला गलो जॉ स होपिक स िव ापीठातील िशक याचा काळ हणज बौि क आनदाचा वग होता ७७ दशातील िव ाथ जग स सशोधक असलल ोफसस व अ धक ान िमळव याची अखड धावपळ याचा िवल ण कफ होता मी िव ापीठात थम यत होतो सावजिनक आरो याच काहीतरी िवशष काम मा या व राणी या हातन घडणार अशी आम या ोफससना खा ी वाटायची त हा तर मन चड उ सक व आनदी होत मग ही ख ता क हा आली

10

भारतात परत यावर आ ही दोघानी गडिचरोली ज ात ldquoसचची थापना कली आिदवास ना आरो यसवा दण ामीण व आिदवास या अनक नावर सशोधन करण दा म साठी आदोलन करण ldquoसचसाठी िनतात सदर ldquoशोध ामची िनिमती करण यात दहा वष गली आटोपता आटोपना इतक काम वाढल खप काम झाल आिदवास यासाठी णालय बाधल ामीण आरो यावर कल या सशोधनाला आतररा ीय याती िमळाली गडिचरोली ज ात दा बदी झाली सावजिनक आरो या या ात ldquoसचrdquo ही स था एक मानदड बनली पण या काळात माझ मन कस होत

मी आठव लागलो शोधता शोधता प हा तो काळ जग लागलो ह काम करताना सरवाती या काही काळानतर माझ मन स राहात न हत ह मला आठवल इथनच हा बदल स झाला काय कारण होत काहीतरी अनसिगक ज मी वतः नाही अस काहीतरी वतःवर लादल होत या या सोबत जग यान मला ताप िनमाण होत होता ह अस काय होत

गडिचरोलीला lsquoसचrdquo या स थची थापना कली त हा स वाती या काळात महारा शासना या आ हामळ ितथली शासक य आरो य यव था - ज हा णालय व सरकारी ाथिमक आरो य क सधरव याचा एक अशासक य योग कला या काळात शासक य नोकरशाही ितची काही न कर याची व क न द याची मनोव ी असीम िदरगाई क पनातीत कामचकारपणा ाचार आिण व न आ हालाच ग हगार ठरव याच िनल ज कार थान याचा जवळन अनभव घतला दोन वष एखा ा िक ाला वळवळ ाव तसा िकळसवाणा तो अनभव होता शवटी दोन वषानी यातन वतःहन बाहर पडलो पण अनक ण घऊन या काळात वतःवर अप रिमत अ याय आ ही कला यामळ तर ही ख ता िनमाण झाली नाही पण नतर काय झाल

जसजस िवचार करत खोलवर जात होतो मन घाबर हायला लागल होत गडिचरोलीला जसजस काम िनमाण होत गल तसतसा आतला ldquoमीrdquo बदलत गला मा या वाभािवक

ldquoमीप ाही हा यश वी मी वगळा अस यान दोघामधील अतर व ताण वाढत गला ामीण आिदवासी भागात आ ही कल या सशोधनाचा यापक प रणाम हावा रा ीय-आतररा ीय आरो य काय माची आखणी याव न हावी गडिचरोलीसारखी दा बदी पण महारा ात हावी अशी अधीरता िनमाण झाली होती ह अस हाव हणन एकाच वळी गडिचरोलीच आिदवासी आिण मबई िद ी लडन आिण ययॉकम य पॉ लसीमकस बि जीवी शा अशा दोन पात यावर मी वावरत होतो कठ पोचायच त िठकाण मा माहीत न हत यामळ कठही पोचलो तर ldquoपोच याचrdquo समाधान िमळत न हत मी जथ पोचलो होतो याप ा अजन कठतरी वग याच जागी मला पोचायच होत अजन काही तरी वगळच मा या जीवनात घडायच होत ldquoतrdquo क हा घडल सतत असमाधान सतत तगमग माझ काम करण ह भावना मक आनदाचा ोत न राहता बा यशाच साधन व हणन काळजीच कारण बनल होत पव सामा जक काम करताना प रणामाची गणती करत न हतो पवा करत न हतो पण स ता अनभवत होतो आता जण फळासाठीच कम करत होतो आिण पव ची स ता हरवन बसलो होतो

मनातील भावनची जागा आता िवचारान घतली होती भाविनक अनभवापासन मी फारकत घऊन यक अनभवाला बौि क बनवल होत यामळ हळहळ मा या वतः या भावनादखील न जाणवता वतः या भावनाब लही िवचार करत होतो ण अनभवत न हतो याब ल िवचार करत होतो सगीताच सर व सािह याच भाविनक आवग अनक वषापासन मी जण िवसरलो होतो भाविव वाला पारखा झा यामळ मनात पोकळी व ख ता आली होती ही मनाची ख ता ldquoरोगrdquo न हती हा धो याचा इशारा होता पण आतन िमळणा या या स लकड मी ल च िदल न हत यामळ ताण अस होईपयत ताणला गला या ताण व िड शनमळ तर माझा दयरोग िनमाण झाला नाही

नतर काही िदवसानी डॉ अिनता अवचटन मा या आजारात वाचायला एक प तक भट हणन पाठवल- बन सीगल या अमरक सजनन लिहलल स ldquoल ह मिडसीन अड िमरकलrdquo िन वळ इ छाश व मान सक योगानी क सरवर उपचाराच िवल ण अनभव यात यान वणन कल आहत यात सीगल अस हणतो क आप या मनाचा शरीरावर चड भाव पडतो अनक क सर या णाना रोग हो यापव िड शन आलल असत

11

िड शन काळजी भीती ह शरीराला नकारा मक इशार दतात यामळ शरीरपश ची जग याची इ छा व श कमी होत जात अशा वळी क सर िकवा इतर मोठ रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगाना वाढ दत या याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलली नसत बन सीगलच ह ितपादन मला सभवनीय वाटल

िवक सत दशापासन आ ही उचललली पधा मक (म ) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील यक य या वाथाला लोभाला व मह वाका ला भडकवाव लागत यात तल ओताव लागत वाथ व

लोभमलक रणतन lsquo गतीrsquoसाठी जवापाड धावताना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो मबई पण नागपर सार या शहरामध पधच जीवन जगणा याना तर ह लाग पडतच पण गडिचरोली या जगलात जाऊन आरो याच काम करणारा ldquoसमाजसवकrdquo दखील यातन वाच शकला न हता

अनक वषापव क हातरी न कळत मी माझ नसिगक जीवन व स मन या आधिनक स क ती या हवाली कल यातन थम शरीराचा उपयोग थाबला व या याकड दल स झाल मग अ धक काम व यश ा ी या माग लागन मनाची सहज अव था सटली ब ी व िवचारा या वाळवटात भाविनक अनभव पारखा झाला स ता गली पढ मनामध ldquoमी व माझrdquo वाढत गल याचच कपण वतःभोवती िनमाण झाल व िव ाशी असलली एक पता तटली आिण आ य हणज िव व पाशी नाळ तट यावर वतःशी असलला सपकही सटला माझ वतःशीच नात तटल होत माझ घर हरवल होत मा या एकसध िनरोगी जीवनाच तकड तकड पडल होत मा या आतील एक इि य एक होकाय मला या दर यान वारवार इशारा द याचा य न करत होत क काही तरी गफलत होत आह पण मी या याकड दल क न रटत गलो या वतःपासन तट या या ताण व ख तमळ माझा दयरोग िनमाण झाला असावा माझ कवळ दय आजारी न हत मी अ खाच आजारी होतो

एक िदवशी राणी खप सतापन तणतणत बाह न परत आली हॉ पटल या ल टमनन ितला ह जटर पास

मािगतला होता तो ितन सोबत नला नस यान यान उमटपण ितला ल टमधन बाहर पड यास सािगतल माझी खोली ितस या मज यावर होती वर य यास ल ट सोडन काहीच माग न हता एक कड मा यािवषयी काळजी दसरीकड ल टमन या उमटपणामळ वाटणारा अपमान पण या या उमटपणाला िनयमाचा आधार होता आजपयत राणी िकवा मी नहमी डॉ टरा या भिमकतनच णालयात वावरत होतो आज अचानक उलथापालथ झाली होती पशट िकवा पशटच नातवाईक बन यानतर णालयात कस वाटत याची चव चाखत होतो

हॉ पटल हा श द लिटनमधील ldquoपाहणाrdquo या अथा या श दापासनच बनला आह हॉ पट लटी हणज पाहणचार पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानभतीचा मळ हत कठ िश क रािहलला नाही साध उदाहरण हणन वॉडची रचना बघा एका नजरत ३० त ४० ण बघता यावत या डॉ टर िकवा नस या सोयीसाठी एका हॉलम य ३० त ४० आजारी क हणा या रडणा या उघ ा पशटना ठवण हणज या या वदना झोप व ल जा - सवाना उघड पाडण आह गरा याला सव गर िकवा जलमधील पहारक याला सव कदी एका नजरत बघायला अशीच सोय हवी असत यक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ाच हॉ पटल ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो याना इतक का पसत पडावी ह कळायला वतः रोगीच हायला हव

राणीच वडील डॉ चारी याना आ ही सव ldquoबावाrdquo हणतो वय ७९ वष च परच एक काळच लोकि य फिमली िफ जिशयन होत आता टीसमधन िनव झालल आहत बावाना क सरच िनदान झालल आह इ लडम य सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घ यात आला मयािदतच आय य याना िश क आह बावा मला भटायला आल मी याचा सवात लहान जावई

बावा या चह यावर या या आजाराच िकवा या या काळजी या मागमसही न हता या या मोड या तोड या िहदीम य ग पाचा सदव ओघ स ldquoअभयबाब अपनको मालम िक मरको ज दीही जाना तो हच तो रोनम कायको टाईम बरबाद करना और क सरका या डर मरनको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच मरको क सरका लबल िमल गया अ छा हआ नही तो िबना कारणक मर जाताrdquo

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

4

म य या भीतीसोबत अजन अनक न ास दत होत ldquoह मला अस कस झाल मीच काय पाप कल वतः

डॉ टर असनही मी या पव च जागा का झालो नाहीrdquo पण मला खरच ह अचानक झाल होत का एक एक घटना आठवायला लाग या

गल काही िदवस विचत सायकल चालवताना िकवा सहज खळताना म य म य मा या छातीत दखायच दखण छाती या म यभागी असायच िशवाय त डा या भागातही पसरायच व क य भाषत याला अजायना हणतात यासारख दखण होत दयाला र परवठा करणा या र वािह या बारीक होऊन र परवठा कमी झाला क ह अजायनाच दखण स होत अनकदा ईसीजी कल पण जवळपास त नॉमलच होत तरी ह दखण मला शका पद वाटत होत हणन मा या एका कािडऑलॉ ज ट िम ान दोनदा टडिमल ट ट क या टडिमल ट ट हणज एका य ावर झपा ान चालवन चालत असताना दयाचा ईसीजी काढायचा प र मा या दर यान दयाला र परवठा कमी पडत असल तर त टडिमल ट टम य िदसन पडाव माझी टडिमल ट ट दो ही वळा नॉमल होती हणन माझ ह दखण ऍ सिडटीच असाव अस ठरल ldquoही िनदानाची चक नसती तर िनदान वषभरापव च माझ िनदान झाल असतrdquo माझ मन खत करत होत

अजन मला आठवल क एका वषापव मा या र ातील कॉल टॉलच माण २४४ िम ल म िनघाल व क य ात १५० त २४० िम म ही र ातील कॉल टॉलची नॉमल रज मानली जात पण र ातील कॉल टॉलम य

वगवगळ भाग असतात यातला एक धोकदायक असतो याला ldquoएल डी एल कॉल टॉलrdquo हणतात आिण दसरा दयाच सर ण करणारा असतो याला ldquoएच डी एल कॉल टॉलrdquo हणतात माझ एल डी एल कॉल टॉल वाढलल आिण एच डी एल कॉल टॉल कमी होत हणज मामला दहरी गडबड होता पण त हाही मी त फार गाभीयान घतल नाही २४० ही नॉमलची वरवरची सीमा आह माझ २४४ होत िवशष िचता कर यासारख वाटल नाही फ दधावरची साय खाण मा त हापासन कमी कल ldquoआपण त हाच अजन काळजी घतली असती तर आजची ही थती आली नसती rdquo याही पव हणज दोन वषापव मला पिह यादा मधमहाच िनदान झाल त हा मला चड ध का लागला पण

मधमहाच औषध मी त हाच स कल आिण माझी र ातील साखर कटोलम य होती पण यासोबतच दयरोग होव नय हणन इतर या काळ या यायला पािहज या त हाच घत या अस या तर पण यावळी दा म आदोलनात आकठ बडालला होतो यामळ काम अ धक काम समाज प रवतन इ याद चा झपाट यासारखा पाठलाग करत होतो आरो याच िनयम इतराना सागत होतो लाग करत होतो वतःला याची गरज कधी जाणवलीच नाही

आिण या याही पव च आठवल पाच वषापव ची घटना १९९० म य अ यासासाठी मी अम रकला गलो होतो परतताना सोबत प तका या व कागदा या खप मो ा ट स हो या ययॉक िवमानतळावर पोहचलो मबईला जाणार माझ िवमान वाट पाहत होत िवदशामध कोणी हमाल नसतात हणन ह सगळ सामान एका हातगाडीवर भ न वतःच ढकलन नत होतो एका जागी चढावावर ह ओझ ढकलताना चड जोर लावावा लागला आिण यावळी अचानक छातीत दखायला लागल कसबस त ओझ पार नल थो ा वळान छातीच दखण कमी झाल मी थोडा िचित त झालो ह आय यात पिह यादाच छातीच दखल होत ldquoह छातीच दखण कसल असाव न क च ह दया या रोगाच नसाव एकोणचािळसा या वष थोडाच मला दयरोग होणार आहrdquo माझ िवमान उभ होत िवमानात जाऊन बसलो सख प भारतात जाऊन पोहोचलो नतर काही िदवसानी मा या कािडऑलो ज ट िम ाला ही घटना सािगतली यान ताबडतोब माझ टडिमल ट टग कल घामाघम होईपयत चालवल पण टडिमल ट ट नॉमल होती या छातीत दख या या घटनकड दल करायच आ ही ठरवल आता माग वळन पाहता प होत क त दया या रोगाच पिहल ल ण असाव यावळी जर मी ह िनदान चकवल नसत आिण उपाय स कल असत तर आज ही थती झाली नसती

आिण आजपासन दहा वषापव वया या चौितसा या- प तसा या वष जाणीव हायला लागली क आपली शरीराची श थोडी कमी होत आह शरीर िढल पडत आह यावळी नकतच अम रकमधन उ च िश ण घऊन

5

भारतात परत आलो होतो आिण गडिचरोलीम य काम स करायची तयारी करत होतो अस वाटल क आपण यायाम स करावा िनयिमत खळाव पण ldquoक स अजन काय प कळ आय य पडलल आह आता तर आपण िन वळ चौतीस वषाच आहोत आप याला काय होत आह स या भरपर काम कर याच वय आह पण क हातरी लवकरच आपण यायाम स क rdquo अस हणन त हाही काही कल नाही

याहीपव आजपासन जवळपास पचवीस वषापव मिडकल कॉलजम य पथॉलॉजी हा िवषय िशकताना वाचल क दया या न या आकिचत हो या या ा रोगाची (अथरो लरो सस) िच ह सहसा वया या प ाशीनतर िदसन पडतात पण पा चमा य दशाम य अव या एक दोन वषा या मला या र वािह याम य या रोगाची स वात झालली आढळलली होती हणज हा रोग होऊ नय याची काळजी दखील िशशवयापासनच घतली पािहज ह पचवीस वषापव वाचल त हाही मनाची समजत घातली ldquoह सगळ अम रकच फड आह आप या दशात थोडच ह घडत आपली तर नसिगक जीवनशली आह आप याला ह रोग कसल होतात क क हातरी पढ याची काळजी यायला स वात क पण स या तर आपण वीस वषाच आहोतrdquo

आज ज हा ह सव आठवल त हा मोठी खत वाटली िनसगान वळोवळी वारवार अशा सचना दऊन पािह या हो या पण यक वळला या सचनकड मी दल कल आिण ldquoपढ क हातरीrdquo अस हणन टाळत रािहलो त जर टाळल नसत तर खरच त जर टाळल नसत तर आज अस म य या दाराशी यऊन ठपलो नसतो का नाही मी पव च जागा झालो

पव च जागा झालो नाही आिण आज मी हॉ पटलम य होतो

व क य काम स क यानतर आजवर या वीस वषा या काळात हजारो रो या या गभीर रोगाच िनदान मी कल शकडो लोकाच म य दखील पािहल आज पिह यादा मी पशट झालो होतो आिण म यची भीती काय असत ह वतः अनभवत होतो हाट ऍटक यणार यणार हणन मी वाट पाहात असतानाच त पिहल बहा र तास कस गल याच मा या डो याम य ध यासारख अ प िच आह सगळ जग अन रअल वाटत होत खर काय आिण भास काय या या सीमारशा पसट झा या हो या आपण मरणार का दवाखा यात या पिह या रा ी झोपी जाताना मनात आल कदािचत आपली ही शवटचीच झोप ठ शकत रा ीत हाट ऍटक आ यास कदािचत आपण उ ाची सकाळ बघणार दखील नाही ह शवटचच दशन

नहमी टीन वाटणार जीवन अचानक िकती रमणीय व हवहवस झाल होत सकाळी डोळ उघडन घतलला पिहला वास आठवतो अपण अजन जवत आहोत ह या वासान जाणवन िदल मान वळवली पाय सरळ कल आपल नाय अजन आपण हलव शकतो अजन त आपलच आहत मान वळवन खाली बिघतल मानत या नाय या आकचनाची एक लहर मानतन गली जीवनात काय मजा आह आप याला मान पण वळवता यत आजवर आपण हा आनद आपण का नाही भोगला आता जीवनाची सधी प हा िमळा यास यक वळी मान वळवताना याचा भरपर आनद यायचा

दवाखा यात भरती झा या या दस या िदवशी मी राणीला हटल ldquoराणी मलाना गडिचरोलीहन बोलावन घrdquo छोटा अमत धावत आला व यान मला सरख हाक मारली ldquoनायना rdquo मल मला नायना हणतात माझी बायको राणी तलग आह तलगम य विडलाना नायना हणतात अमत हणाला ldquoनायना तला काय झाल र तला हाटऍटक आला काrdquo मोठा मलगा आनद समजतदारपणा दाखवत अमत या िनरागस बोल याच िनय ण कर याचा य न करीत होता दो ही मलाना एकदा ग च दयाशी पकडल माणसाला आप या मलाबाळाच त ड पािह यािशवाय सखान डोळ िमटता यत नाहीत अस ज हणतात िकवा आप या मलाबाळाना बघन डोळ िनवल हणतात त काय असत तो अनभव वतःच यावा लागतो अस असनही बहतक णालयाम य नातवाईकाना भट यासाठी वळ फ दपारी ४ त ६ असत या िनयमाम य व क य सोय तर आह पण पशट या उम व ा असतात आ हा डॉ टराना याची कठ जाणीव असत

6

दस या िदवशी आई भाऊ विहनी आल नतर वडीलही आल आईला काय वाटल असाव ितच वय बहा र वषाच आिण मी च वचाळीस या वष अशा थतीत मला आई या डो याना डोळा िभडवता यत न हता जण काही मी ग हगार आह अस वाटत होत

ा काळात माझी प नी राणी सतत सोबत होती माझ काही अचानक झाल तर माझ कस होणार याप ा ितच कस होणार हाच न जा त मोठा होता आपल दःख आिण काळजी दाखवत बसायला िबचारीला फरसतच न हती आत या ताणाचा कठही प ा लाग न दता सगळ ओझ आ मिव वासपवक खा ावर घऊन चहरा स ठवन ती सव काही िनभवत होती आम या ल ाला १८ वष झालीत या आजारा या काळात प हा ित या मात पडलो ितन एक णही आप यापासन दर जाऊ नय अस वाटायच धोका समोर िदसत अस यामळ कसला तरी आधार धरत होतो का कणास ठाऊक जर अचानक मर याची वळ आली तर या णाला ती जवळ पािहज ही इ छा ती पण मनात होती

छातीतल दखण प हा आल नाही बडर ट घत होतो औषध स च होती यानतर तीन िदवस छातीत दखल नाही हळहळ मला जग याची सभावना वाटायला लागली इतकच न ह तर ldquoआप याला खरच दखल होत का क िन वळ भास होताrdquo अशीही शका यायला लागली चौ या िदवशी मी एक योग कला सागायला खर हणज लाज वाटत पण तो सािगतलाच पािहज छातीत ज दखल होत त खरच अजायना होत क साध नायच दखण होत आिण उगीच आपण दयिवकाराच लबल लावन बसलो आहोत याचा सो मो लावावा हणन हॉ पटलमध या चौ या िदवशी मी मा या खोलीम य फ या मा न पािह या नाडीवर हात ठवन मा या दयाची गती मी मोजत होतो आिण चाल याची गती वाढवत होतो आशा वाटत होती क मला काही ास होणार नाही आिण दयरोगाच िनदान मला झगा न दता यईल दयाची गती ज हा ११० या दर यान गली त हा छातीत तसच दखायला स वात झाली ताबडतोब िबछा यावर जाऊन झोपलो िनदानाची खा ी झाली माग वळन पाहता यात िकती चड धोका आिण मखपणा होता ह आठवन लाजही वाटत पण हसही यत ldquoमला रोग नसावा मला रोग िनघ नयrdquo ह िवशफल थिकग िकती बळ असत

अजन एक न मला सारखा ास दत होता ldquoहा ास मा याच निशबी का यावा ह मला झालच कसrdquo माझ

आईवडील स र या प लकड िनरोगी आहत मा या माव या मामा काका सगळ स र प याह र ऐशी या प लकड आिण धडधाकट आहत माझी आजी १०७ वष जगन आता दोन वषापव दगावली आिण माझ वय तर िन वळ च वचाळीस वष आह मी ल नाही िबडी सगरट पीत नाही माझ जीवन शहरी नाही आिदवासी भागात राहातो सामा जक काम करतो यामळ पा चमा य िकवा सखव त लोकाना होणार ह सम ीच रोग - ल पणा दयरोग - ह आपणास होणार नाहीत याची मला खा ी होती जण काही मला या यापासन सर णच आह अस मी मानत आलो होतो ह रोग इतराना होतात याना होतात त दसर कोणी वगळच आपण तर ७५-८५ वष वयापयत छान रोगम राहणार असा प का िव वास मला होता यामळ हा न मला सारखा छळत होता ldquoह मला का झालrdquo या नाच उ र मला पढील अनक िदवसात बरच वाचन शोधन िवचार क न हळहळ सापडल उ खनन करताना जसजस खोल जाव तस अजन जन अवशष पराव िमळतात तस मा या रोगा या कारणाच एक एक पल बाहर यत गल

आप याला याचा काही धोका नाही असा म मनाम य पाळत असताना धो या या घटकाकड मा मी डोळझाक करत होतो दोन वषापासन मला मधमह होता मधमह असल या रो याना र वािह या बारीक हो याचा अथरो लरो ससचा धोका अनकपट नी अ धक असतो अथरो लरो सस या रागाच सवात मह वाच कारण हणज र ातील कॉल टॉल हा पदाथ वाढण तो वाढलला कॉल टॉलच र वािह याम य आतन साठतो पाप ा िनमाण करतो व यामळ र वािहनी आतन अ द होत माझ कॉल टॉल २४४ िम म होत तमच कॉल टॉल जर तपासल तर तमच पथॉलॉ ज ट जो रपोट त हाला दतात यावरती नॉमल पातळी छापलली असत १५० त २४० िम म हणज मी जवळपास नॉमलम यच होतो मग रोग कसा

7

या नॉमलची एक मोठी गडबड ल ात आली हा जो नॉमल श द आह हा ldquoचागला िनरोगी तो नॉमलrdquo या अथान नाही अम रकन समाजाम य त ही शभर माणस तपासली तर यात या ९५ ट क माणसाची कॉल टॉलची पातळी १५० त २४० िम असत या अथान त नॉमल ह तर व त थतीच वणन झाल पण याचा अथ ही कॉल टॉलची सरि त िनरोगी पातळी आह असा मा होत नाही ही पातळी असल या अम रकन समाजामध या लोकाना मो ा माणात हाटऍटक यतात तरी या १५० त २४० िम कॉल टॉल या पातळीला आ ही मिडकल साय सम य नॉमल हणत आलो पशटला आ ही सागणार क तमच कॉल टॉल या रजम य असायला पािहज ( हणज त हाला अम रकन लोकाइतकच हाटऍटक यतील

अम रकमध या ldquoबिमगहम टडीrdquo या नावान जग स असल या अ ययनात अस आढळल क याची कॉल टॉलची पातळी १५० या खाली होती अशा कोणालाही ग या प ास वषाम य हाटऍटक आलला नाही १५० या वर जसजस कॉल टॉल वाढत जात तशी हाटऍटकची सभावना वाढत जात हणन १५० त २४० िम ही कॉल टॉलची मयादा सरि त नाही हणज माझ कॉल टॉल ह इतक वष धो या या पातळी यावरच होत मी मा सरि तत या नॉमल या मात होतो

माझ कॉल टॉल का वाढल असाव मासाहारी ल ब ा लोकाम य ध पान करणा याम य मान सक ताण असणा याम य पधा मक जीवन जगणा याम य कॉल टॉलच माण वाढत मी यापक कठही बसत न हतो मी सपण शाकाहारी होतो पण आम या घरात माझी आई आजी मावशी सग य़ाना दधाच खप कौतक आिण मलाही लहानपणापासन दधाची व तपाची आवड खप होती माझी आई मला नहमी उदाहरण ायची ितच वडील हणज माझ पणजोबा अ यत दणकट खानदशातील एका ख ाम य त जमीनदार होत एकदा या या घरावर डाकनी ह ा चढवला तलवारी घऊन डाक घराम य िशरल पणजोबा घरात एकट व िनश होत डाक याना पकड यासाठी ज यान वरवर चढत होत पणजोबा उच हवली या ितस या मज यापयत वर चढल ितथन खाली उ या असल या घो ावर दणकन उडी मारली आिण घो ाव न डाकचा वढा फोडन गल अस मजबत होत माझी आई सागायची क माझ पणजोबा दररोज सकाळ स याकाळ या जवणाम य एक एक वाटी तप खायच यामळच याची कती इतक मजबत होती ती मर या या दोन तीन वषापव मी ितला सहज िवचारल ldquoका ग आजी तझ वडील कोण या वयात वारलrdquo ती हणाली ldquo३२ वषाच असताना वारल जवता जवता अचानक मान टाकन िदली व फटकन वारल rdquo न क च हाटऍटकन गल असणार वाटी वाटी तप खा यान काय होत ह त हा मा या चागल ल ात आल

त हापासन मी तप कमी कल पण माझी दधाची आवड मा मी काही िनयि त कली न हती िशवाय िमठाई व आई म पण मला िवल ण आवडायच जतक काही पाणीज य पदाथ - दध लोणी तप तसच मास अडी या सग या अ ाम य आिण चॉकलट नारळाच तल या याम य गडगज कॉल टॉल असत मा या वाढल या कॉल टॉलच एक कारण कदािचत या दधा -तपात असाव

+ + + बठ काम व यायामाचा अभाव ह दयरोगाचा धोका िनमाण करत ह व कशा ाला मािहत आह मी

गडिचरोली या आिदवासी भागात काम करत असलो तरी घाम गाळायला लावणारा िनयिमत यायाम फारसा न हताच यायाम करायला फरसतच न हती दररोजच २४ तास कामाला परत न हत वाचन मह वाच होत रोगी लोकाना बघण आव यक होत समाजसवा व सशोधन ही ाथिमकता होती स था चालवण रोज शभर दोनश लोकाना भटण ढीगभर कागद उपसण भाषण दण मीिटगम य भाग घण सतत धावपळ करण मह वाच होत शरीराच काय याला अ ाची भक लागत होती शरीर म व यायामाची काही याची मागणी न हती असली तरी मला ऐक यत न हती वया या सतरा या वषापयत मी िनयिमत यायाम करायचो फटबॉल खळायचो मिडकल कॉलजम य वश िमळला त हापासन मी आरो याची काळजी घण सोडल खळ बद झाला गल तीस वष कोणताच िनयिमत यायाम न हता

शरीराला यायाम हवाच का खर सागायच तर लहानपणापासनच शरीर मा ती मा या शरीरा या आतन नावड आळस आह आिण य यगात शरीर माची गरजच काय ldquoबौि क मrdquo नावाचा नवा म कार िनघा यान

8

शरीर म या क दायक काराची म यमवग य माणसा या जीवनातन पार हकालप ी झालली आह आरामखच त बसन टी ही बघताना िकवा प तक वाचताना मनाला आिण ब ीला होणा या गदग याची सर घाम गाळणा या शरीर माला कठ नकोच तो कार पण कमी शरीर मामळ काय मोठस घडणार

शारी रक म कमी झाल क शरीरपश चा आप याच शरीरातील इ य लन ा हाम नला ितसाद कमी होत जातो यामळ र ातील साखरच माण वाढायला लागत हणजच मधमह होतो भरपाई कर यासाठी शरीर अ धक इ य लन िनमाण करत शरीरात सतत इ य लन जा त अस यास र वािह या आकिचत होतात लड शर वाढत कॉल टॉल वाढत र वािह याम य अथरो लरो सस िनमाण होत व शवटी दयरोग िनमाण होतो या रोगा या सम चयाला शा ानी ldquo सडोम ए सrdquo ह नाव िदल आह यात वाढलला र दाब मधमह वाढलल कॉल टॉल दयरोग ह सव एक होतात - िशवाय पोटावर चरबी गोळा होऊन पोट वाढत भारतीय वशातील सखव त लोकाना िवशषतः प षाना मो ा माणात ldquo सडोम ए सrdquo होत आह मी या ldquo सडोम ए सच उदाहरण होतो

माझा अजन एक म या काळात दर झाला गली सतरा अठरा वष मी ामीण आिदवासी लोकाम यच आरो याच काम करत आह भारतीय समाजाच म य रोग कोणत तर कपोषण र ाची कमी यरोग क रो ग मल रया हगवण टायफॉइड यमोिनया इ यािद दयरोग हा पाि मा याचा िकवा उ चवगातील लोकाचा रोग आप या दशातील लोका या ीन मह वाचा नाही अस मी मानत आलो होतो पण ज हा अचानक मला दयरोग झाला त हा आठवायला लागल

माझ एक महण मनजमटच ोफसर काही िदवसापव ५३ या वष हाटऍटक यऊन दगावल माझा एक मावसभाऊ ५५ वष वयाचा एका िमलम य स स मनजर याला हाटऍटक आला २ वषापव गला ldquoसचमधला आमचा कायकता तषर खोरगड सागत आला क या या साडभाऊना हाटऍटक आला वय िकती याच ३७ वष माझा एक भाचा याला लहानपणी मी अगाखा ावर खळवल मा याप ा ६-७ वषानी लहान उ साहान रसरसलला गोरा दखणा उचापरा म य दश या जगलात राहन शती पाहणारा याला ३७ या वष हाटऍटक आला िववक गला आता हा लख लहीत असताना बातमी आली मा या मावसबिहणीच पित हाटऍटकन गल वय वष ४६ हॉ पटलम य मला भटायला यणा या सिशि त म यमवग याकड जण काही मला सा वना द यासाठी यका याच घराम य हाटऍटक आला अनकाची वतःची िकवा कटबात कोणाची तरी बायपास- सजरी झालली

होती एक नवच य मी पाहात होतो िदवसिदवस त ण वयाम य कमी वयाम य हा रोग होतो आह हाटऍटक वगर रोग वया या साठी या नतरच अस आ ही हणत होतो नतर प ाशीत नाही चाळीशीत आता ितशीत ह रोग हायला लागल माझा एक डॉ टर िम हणाला क या याकड स वीस वषाचा त ण हाटऍटकसाठी ऍडिमट झाला ह काय घडत आह अगदी त ण वयातील समाजाची म असलली माणस दयरोगान जात आहत भारतात साथ आली का दयरोगाची

िद ी व म ास शहरातील चाळीशी या पढ या म यमवग य प षा या सव णात अस आढळल क या यापक जळपास यक पाचापक एकाला मधमह व दहापक एकाला दयरोग होता जगातील कठ याही लोकस यत या रोगाच एवढ जा त माण नाही १९७० नतर झाल या भारतातील शहरी भागातील अनक सव णात ह माण यक दशकात वाढतच आह व िदवसिदवस कमी वयात दयरोग स होत आह अस आढळल आता तर भारतीय प ष ितशीत व चाळीशीतच मरणा या दारावर यऊन ठपला आह मी यातलाच एक होतो

जवळपास प ास वषापव अम रकम य दखील दयरोगाची अशीच लाट आली महाय ानतरची सम ी जीवनमानाम य अचानक सधारणा खा यािप याची रलचल य ामळ शरीर माची गरज सपलली काही लोकानी या अम रकन जग याच वणन ldquoकार - टी ही - सपरमाकट या ि मत भोवती िफरणारी जीवनशलीrdquo अस कलल आह कारमळ चाल याच काम नाही टी हीसमोर बसन मनोरजन व जािहराती पहाय या कारन सपरमाकटम य जाऊन टी हीवरील जािहरात म य पािहल या सग या व त िवकत आणाय या आिण या प हा घरी यऊन खाय या अशा कार या जीवनशलीमळ १९५० त १९६० या दशकाम य अम रकम य दयरोगाच आिण

9

यामळ होणा या म यच माण चड वाढल पढील १०-१५ वषात यानी याची कारण शोधन काढली आप या जीवनशलीत बदल कर यासाठी तथील समाजात य न स झाल

अम रकत ४०-५० वषापव ज घडल तच नमक आज भारतात होत आह एक मोठा सखव त वग भारतात िनमाण झाला आह उ चवग आिण म यमवग िमळन भारताम य जवळपास आज २० कोटी लोकस या आह हणज दसरा अम रकाच भारताम य आह हा भारतामधला अम रका झपा ान अम रकची जीवनशली खा यािप याची रलचल शरीर मापासन सटका दा व ध पान अशी जीवनशली जगतो आह आधिनक जीवनात मोटार टी ही ज व हॉटल याच मह वाच थान आह यामळ बठी खादाड जीवनस कती िनमाण झाली आह सोबतच वाढती मह वाका ा आिण क रअरमधील चड पधा व धावपळ यामळ मान सक ताणदखील पा चमा यासारखाच िनमाण झालला आह हणन भारताम य दयिवकाराच माण अचानक वाढलल आपण बघत आहोत

पण अजन काहीतरी कारण दडलल आह ही चगळवादी जीवनशली अिगकार यानतर गो या माणसाला या माणात दयरोग होतो याप ाही भारतीय माणसाला जा त होतो भारतामधन जाऊन लडन िकवा सगापर कनडा िकवा दि ण आि कत थाियक झालली हजारो कटब आहत ह बहतक म यम िकवा उ चवग य आहत तथील सम ीचा या या जीवनशलीवर खप प रणाम झालला आह काही व क य अ यासकानी समान जीवनशली असलल इ लडमधील गोर काळ आिण भारतीय लोक याच तलना मक अ ययन कल त हा अस आढळल क तथील भारतीय मळा या लोकाम य मधमह व दयरोग याच माण सवात अ धक आह भारताम य ख ात असपयत या भारतीयाना ह रोग न हत पण सखव त पा चमा य जीवनशली वीकार याबरोबर गो या आिण का या माणसाप ाही जा त माणात भारतीय वशा या माणसाना ह रोग िनमाण होतात असच िच सगापर दि ण आि का कनडाम यही आढळल आिण हच िच भारतीय शहराम यही आढळत आह हणन स या व क य ातला िन कष असा आह क काही आनविशक िकवा जीवशा ीय कारणामळ भारतीय वशाची लोकस या ही मधमह व दयरोगा ती जगात सवात जा त खलनशील आह भारतामध या दयरोगा या लाटच प ीकरण भारतात या माणसाची दयरोगा या ती असलली नसिगक कमजोरी आिण म यम वगाची नवीन जीवनशली या याम य आह

ही सव कारण असनही मला मा या रोगाच पण कारण समजल अस वाटत न हत पशातील िकवा ध ातील

चढाओढी या माग न लागल या आिदवासी ख ाम य आरो यसवा व सशोधन करणा या िनरी छ व ताणम जीवन जगणा या मा यासार या माणसाला दयरोग का हावा

या नाच उ र शोधण फार नाजक काम होत मी खरच िनरी छ व ताणम होतो का मग गली काही वष माझ मन स का न हत खरच गली ४-५ वष माझ मन स न हत तापा या दर यान त ड बचव हाव तशी जीवनाची चवच गली होती मला कबल कल पािहज क गली काही वष मला एक िविच ख ता होती जीवनातला रसच हरवला होता कशामळ क हापासन माझ मन शोध लागल

वया या िवशीम य कॉलजम य असताना िवनोबा व जय काश नारायण या या आदोलनात मी सि य होतो जीवन जण सव िदशानी बह न यत होत एम डी क यानतर राणीसोबत ल झाल व पण वळ सामा जक कायात पडलो एक उ माद होता यश िमळो वा न िमळो वतःला िवस जत कर याचा व समाजासाठी काम कर याचाच िवल ण आनद होता मग ही ख ता क हा आली

तहितसा या वष उ च िश णासाठी अम रकला गलो जॉ स होपिक स िव ापीठातील िशक याचा काळ हणज बौि क आनदाचा वग होता ७७ दशातील िव ाथ जग स सशोधक असलल ोफसस व अ धक ान िमळव याची अखड धावपळ याचा िवल ण कफ होता मी िव ापीठात थम यत होतो सावजिनक आरो याच काहीतरी िवशष काम मा या व राणी या हातन घडणार अशी आम या ोफससना खा ी वाटायची त हा तर मन चड उ सक व आनदी होत मग ही ख ता क हा आली

10

भारतात परत यावर आ ही दोघानी गडिचरोली ज ात ldquoसचची थापना कली आिदवास ना आरो यसवा दण ामीण व आिदवास या अनक नावर सशोधन करण दा म साठी आदोलन करण ldquoसचसाठी िनतात सदर ldquoशोध ामची िनिमती करण यात दहा वष गली आटोपता आटोपना इतक काम वाढल खप काम झाल आिदवास यासाठी णालय बाधल ामीण आरो यावर कल या सशोधनाला आतररा ीय याती िमळाली गडिचरोली ज ात दा बदी झाली सावजिनक आरो या या ात ldquoसचrdquo ही स था एक मानदड बनली पण या काळात माझ मन कस होत

मी आठव लागलो शोधता शोधता प हा तो काळ जग लागलो ह काम करताना सरवाती या काही काळानतर माझ मन स राहात न हत ह मला आठवल इथनच हा बदल स झाला काय कारण होत काहीतरी अनसिगक ज मी वतः नाही अस काहीतरी वतःवर लादल होत या या सोबत जग यान मला ताप िनमाण होत होता ह अस काय होत

गडिचरोलीला lsquoसचrdquo या स थची थापना कली त हा स वाती या काळात महारा शासना या आ हामळ ितथली शासक य आरो य यव था - ज हा णालय व सरकारी ाथिमक आरो य क सधरव याचा एक अशासक य योग कला या काळात शासक य नोकरशाही ितची काही न कर याची व क न द याची मनोव ी असीम िदरगाई क पनातीत कामचकारपणा ाचार आिण व न आ हालाच ग हगार ठरव याच िनल ज कार थान याचा जवळन अनभव घतला दोन वष एखा ा िक ाला वळवळ ाव तसा िकळसवाणा तो अनभव होता शवटी दोन वषानी यातन वतःहन बाहर पडलो पण अनक ण घऊन या काळात वतःवर अप रिमत अ याय आ ही कला यामळ तर ही ख ता िनमाण झाली नाही पण नतर काय झाल

जसजस िवचार करत खोलवर जात होतो मन घाबर हायला लागल होत गडिचरोलीला जसजस काम िनमाण होत गल तसतसा आतला ldquoमीrdquo बदलत गला मा या वाभािवक

ldquoमीप ाही हा यश वी मी वगळा अस यान दोघामधील अतर व ताण वाढत गला ामीण आिदवासी भागात आ ही कल या सशोधनाचा यापक प रणाम हावा रा ीय-आतररा ीय आरो य काय माची आखणी याव न हावी गडिचरोलीसारखी दा बदी पण महारा ात हावी अशी अधीरता िनमाण झाली होती ह अस हाव हणन एकाच वळी गडिचरोलीच आिदवासी आिण मबई िद ी लडन आिण ययॉकम य पॉ लसीमकस बि जीवी शा अशा दोन पात यावर मी वावरत होतो कठ पोचायच त िठकाण मा माहीत न हत यामळ कठही पोचलो तर ldquoपोच याचrdquo समाधान िमळत न हत मी जथ पोचलो होतो याप ा अजन कठतरी वग याच जागी मला पोचायच होत अजन काही तरी वगळच मा या जीवनात घडायच होत ldquoतrdquo क हा घडल सतत असमाधान सतत तगमग माझ काम करण ह भावना मक आनदाचा ोत न राहता बा यशाच साधन व हणन काळजीच कारण बनल होत पव सामा जक काम करताना प रणामाची गणती करत न हतो पवा करत न हतो पण स ता अनभवत होतो आता जण फळासाठीच कम करत होतो आिण पव ची स ता हरवन बसलो होतो

मनातील भावनची जागा आता िवचारान घतली होती भाविनक अनभवापासन मी फारकत घऊन यक अनभवाला बौि क बनवल होत यामळ हळहळ मा या वतः या भावनादखील न जाणवता वतः या भावनाब लही िवचार करत होतो ण अनभवत न हतो याब ल िवचार करत होतो सगीताच सर व सािह याच भाविनक आवग अनक वषापासन मी जण िवसरलो होतो भाविव वाला पारखा झा यामळ मनात पोकळी व ख ता आली होती ही मनाची ख ता ldquoरोगrdquo न हती हा धो याचा इशारा होता पण आतन िमळणा या या स लकड मी ल च िदल न हत यामळ ताण अस होईपयत ताणला गला या ताण व िड शनमळ तर माझा दयरोग िनमाण झाला नाही

नतर काही िदवसानी डॉ अिनता अवचटन मा या आजारात वाचायला एक प तक भट हणन पाठवल- बन सीगल या अमरक सजनन लिहलल स ldquoल ह मिडसीन अड िमरकलrdquo िन वळ इ छाश व मान सक योगानी क सरवर उपचाराच िवल ण अनभव यात यान वणन कल आहत यात सीगल अस हणतो क आप या मनाचा शरीरावर चड भाव पडतो अनक क सर या णाना रोग हो यापव िड शन आलल असत

11

िड शन काळजी भीती ह शरीराला नकारा मक इशार दतात यामळ शरीरपश ची जग याची इ छा व श कमी होत जात अशा वळी क सर िकवा इतर मोठ रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगाना वाढ दत या याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलली नसत बन सीगलच ह ितपादन मला सभवनीय वाटल

िवक सत दशापासन आ ही उचललली पधा मक (म ) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील यक य या वाथाला लोभाला व मह वाका ला भडकवाव लागत यात तल ओताव लागत वाथ व

लोभमलक रणतन lsquo गतीrsquoसाठी जवापाड धावताना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो मबई पण नागपर सार या शहरामध पधच जीवन जगणा याना तर ह लाग पडतच पण गडिचरोली या जगलात जाऊन आरो याच काम करणारा ldquoसमाजसवकrdquo दखील यातन वाच शकला न हता

अनक वषापव क हातरी न कळत मी माझ नसिगक जीवन व स मन या आधिनक स क ती या हवाली कल यातन थम शरीराचा उपयोग थाबला व या याकड दल स झाल मग अ धक काम व यश ा ी या माग लागन मनाची सहज अव था सटली ब ी व िवचारा या वाळवटात भाविनक अनभव पारखा झाला स ता गली पढ मनामध ldquoमी व माझrdquo वाढत गल याचच कपण वतःभोवती िनमाण झाल व िव ाशी असलली एक पता तटली आिण आ य हणज िव व पाशी नाळ तट यावर वतःशी असलला सपकही सटला माझ वतःशीच नात तटल होत माझ घर हरवल होत मा या एकसध िनरोगी जीवनाच तकड तकड पडल होत मा या आतील एक इि य एक होकाय मला या दर यान वारवार इशारा द याचा य न करत होत क काही तरी गफलत होत आह पण मी या याकड दल क न रटत गलो या वतःपासन तट या या ताण व ख तमळ माझा दयरोग िनमाण झाला असावा माझ कवळ दय आजारी न हत मी अ खाच आजारी होतो

एक िदवशी राणी खप सतापन तणतणत बाह न परत आली हॉ पटल या ल टमनन ितला ह जटर पास

मािगतला होता तो ितन सोबत नला नस यान यान उमटपण ितला ल टमधन बाहर पड यास सािगतल माझी खोली ितस या मज यावर होती वर य यास ल ट सोडन काहीच माग न हता एक कड मा यािवषयी काळजी दसरीकड ल टमन या उमटपणामळ वाटणारा अपमान पण या या उमटपणाला िनयमाचा आधार होता आजपयत राणी िकवा मी नहमी डॉ टरा या भिमकतनच णालयात वावरत होतो आज अचानक उलथापालथ झाली होती पशट िकवा पशटच नातवाईक बन यानतर णालयात कस वाटत याची चव चाखत होतो

हॉ पटल हा श द लिटनमधील ldquoपाहणाrdquo या अथा या श दापासनच बनला आह हॉ पट लटी हणज पाहणचार पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानभतीचा मळ हत कठ िश क रािहलला नाही साध उदाहरण हणन वॉडची रचना बघा एका नजरत ३० त ४० ण बघता यावत या डॉ टर िकवा नस या सोयीसाठी एका हॉलम य ३० त ४० आजारी क हणा या रडणा या उघ ा पशटना ठवण हणज या या वदना झोप व ल जा - सवाना उघड पाडण आह गरा याला सव गर िकवा जलमधील पहारक याला सव कदी एका नजरत बघायला अशीच सोय हवी असत यक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ाच हॉ पटल ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो याना इतक का पसत पडावी ह कळायला वतः रोगीच हायला हव

राणीच वडील डॉ चारी याना आ ही सव ldquoबावाrdquo हणतो वय ७९ वष च परच एक काळच लोकि य फिमली िफ जिशयन होत आता टीसमधन िनव झालल आहत बावाना क सरच िनदान झालल आह इ लडम य सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घ यात आला मयािदतच आय य याना िश क आह बावा मला भटायला आल मी याचा सवात लहान जावई

बावा या चह यावर या या आजाराच िकवा या या काळजी या मागमसही न हता या या मोड या तोड या िहदीम य ग पाचा सदव ओघ स ldquoअभयबाब अपनको मालम िक मरको ज दीही जाना तो हच तो रोनम कायको टाईम बरबाद करना और क सरका या डर मरनको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच मरको क सरका लबल िमल गया अ छा हआ नही तो िबना कारणक मर जाताrdquo

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

5

भारतात परत आलो होतो आिण गडिचरोलीम य काम स करायची तयारी करत होतो अस वाटल क आपण यायाम स करावा िनयिमत खळाव पण ldquoक स अजन काय प कळ आय य पडलल आह आता तर आपण िन वळ चौतीस वषाच आहोत आप याला काय होत आह स या भरपर काम कर याच वय आह पण क हातरी लवकरच आपण यायाम स क rdquo अस हणन त हाही काही कल नाही

याहीपव आजपासन जवळपास पचवीस वषापव मिडकल कॉलजम य पथॉलॉजी हा िवषय िशकताना वाचल क दया या न या आकिचत हो या या ा रोगाची (अथरो लरो सस) िच ह सहसा वया या प ाशीनतर िदसन पडतात पण पा चमा य दशाम य अव या एक दोन वषा या मला या र वािह याम य या रोगाची स वात झालली आढळलली होती हणज हा रोग होऊ नय याची काळजी दखील िशशवयापासनच घतली पािहज ह पचवीस वषापव वाचल त हाही मनाची समजत घातली ldquoह सगळ अम रकच फड आह आप या दशात थोडच ह घडत आपली तर नसिगक जीवनशली आह आप याला ह रोग कसल होतात क क हातरी पढ याची काळजी यायला स वात क पण स या तर आपण वीस वषाच आहोतrdquo

आज ज हा ह सव आठवल त हा मोठी खत वाटली िनसगान वळोवळी वारवार अशा सचना दऊन पािह या हो या पण यक वळला या सचनकड मी दल कल आिण ldquoपढ क हातरीrdquo अस हणन टाळत रािहलो त जर टाळल नसत तर खरच त जर टाळल नसत तर आज अस म य या दाराशी यऊन ठपलो नसतो का नाही मी पव च जागा झालो

पव च जागा झालो नाही आिण आज मी हॉ पटलम य होतो

व क य काम स क यानतर आजवर या वीस वषा या काळात हजारो रो या या गभीर रोगाच िनदान मी कल शकडो लोकाच म य दखील पािहल आज पिह यादा मी पशट झालो होतो आिण म यची भीती काय असत ह वतः अनभवत होतो हाट ऍटक यणार यणार हणन मी वाट पाहात असतानाच त पिहल बहा र तास कस गल याच मा या डो याम य ध यासारख अ प िच आह सगळ जग अन रअल वाटत होत खर काय आिण भास काय या या सीमारशा पसट झा या हो या आपण मरणार का दवाखा यात या पिह या रा ी झोपी जाताना मनात आल कदािचत आपली ही शवटचीच झोप ठ शकत रा ीत हाट ऍटक आ यास कदािचत आपण उ ाची सकाळ बघणार दखील नाही ह शवटचच दशन

नहमी टीन वाटणार जीवन अचानक िकती रमणीय व हवहवस झाल होत सकाळी डोळ उघडन घतलला पिहला वास आठवतो अपण अजन जवत आहोत ह या वासान जाणवन िदल मान वळवली पाय सरळ कल आपल नाय अजन आपण हलव शकतो अजन त आपलच आहत मान वळवन खाली बिघतल मानत या नाय या आकचनाची एक लहर मानतन गली जीवनात काय मजा आह आप याला मान पण वळवता यत आजवर आपण हा आनद आपण का नाही भोगला आता जीवनाची सधी प हा िमळा यास यक वळी मान वळवताना याचा भरपर आनद यायचा

दवाखा यात भरती झा या या दस या िदवशी मी राणीला हटल ldquoराणी मलाना गडिचरोलीहन बोलावन घrdquo छोटा अमत धावत आला व यान मला सरख हाक मारली ldquoनायना rdquo मल मला नायना हणतात माझी बायको राणी तलग आह तलगम य विडलाना नायना हणतात अमत हणाला ldquoनायना तला काय झाल र तला हाटऍटक आला काrdquo मोठा मलगा आनद समजतदारपणा दाखवत अमत या िनरागस बोल याच िनय ण कर याचा य न करीत होता दो ही मलाना एकदा ग च दयाशी पकडल माणसाला आप या मलाबाळाच त ड पािह यािशवाय सखान डोळ िमटता यत नाहीत अस ज हणतात िकवा आप या मलाबाळाना बघन डोळ िनवल हणतात त काय असत तो अनभव वतःच यावा लागतो अस असनही बहतक णालयाम य नातवाईकाना भट यासाठी वळ फ दपारी ४ त ६ असत या िनयमाम य व क य सोय तर आह पण पशट या उम व ा असतात आ हा डॉ टराना याची कठ जाणीव असत

6

दस या िदवशी आई भाऊ विहनी आल नतर वडीलही आल आईला काय वाटल असाव ितच वय बहा र वषाच आिण मी च वचाळीस या वष अशा थतीत मला आई या डो याना डोळा िभडवता यत न हता जण काही मी ग हगार आह अस वाटत होत

ा काळात माझी प नी राणी सतत सोबत होती माझ काही अचानक झाल तर माझ कस होणार याप ा ितच कस होणार हाच न जा त मोठा होता आपल दःख आिण काळजी दाखवत बसायला िबचारीला फरसतच न हती आत या ताणाचा कठही प ा लाग न दता सगळ ओझ आ मिव वासपवक खा ावर घऊन चहरा स ठवन ती सव काही िनभवत होती आम या ल ाला १८ वष झालीत या आजारा या काळात प हा ित या मात पडलो ितन एक णही आप यापासन दर जाऊ नय अस वाटायच धोका समोर िदसत अस यामळ कसला तरी आधार धरत होतो का कणास ठाऊक जर अचानक मर याची वळ आली तर या णाला ती जवळ पािहज ही इ छा ती पण मनात होती

छातीतल दखण प हा आल नाही बडर ट घत होतो औषध स च होती यानतर तीन िदवस छातीत दखल नाही हळहळ मला जग याची सभावना वाटायला लागली इतकच न ह तर ldquoआप याला खरच दखल होत का क िन वळ भास होताrdquo अशीही शका यायला लागली चौ या िदवशी मी एक योग कला सागायला खर हणज लाज वाटत पण तो सािगतलाच पािहज छातीत ज दखल होत त खरच अजायना होत क साध नायच दखण होत आिण उगीच आपण दयिवकाराच लबल लावन बसलो आहोत याचा सो मो लावावा हणन हॉ पटलमध या चौ या िदवशी मी मा या खोलीम य फ या मा न पािह या नाडीवर हात ठवन मा या दयाची गती मी मोजत होतो आिण चाल याची गती वाढवत होतो आशा वाटत होती क मला काही ास होणार नाही आिण दयरोगाच िनदान मला झगा न दता यईल दयाची गती ज हा ११० या दर यान गली त हा छातीत तसच दखायला स वात झाली ताबडतोब िबछा यावर जाऊन झोपलो िनदानाची खा ी झाली माग वळन पाहता यात िकती चड धोका आिण मखपणा होता ह आठवन लाजही वाटत पण हसही यत ldquoमला रोग नसावा मला रोग िनघ नयrdquo ह िवशफल थिकग िकती बळ असत

अजन एक न मला सारखा ास दत होता ldquoहा ास मा याच निशबी का यावा ह मला झालच कसrdquo माझ

आईवडील स र या प लकड िनरोगी आहत मा या माव या मामा काका सगळ स र प याह र ऐशी या प लकड आिण धडधाकट आहत माझी आजी १०७ वष जगन आता दोन वषापव दगावली आिण माझ वय तर िन वळ च वचाळीस वष आह मी ल नाही िबडी सगरट पीत नाही माझ जीवन शहरी नाही आिदवासी भागात राहातो सामा जक काम करतो यामळ पा चमा य िकवा सखव त लोकाना होणार ह सम ीच रोग - ल पणा दयरोग - ह आपणास होणार नाहीत याची मला खा ी होती जण काही मला या यापासन सर णच आह अस मी मानत आलो होतो ह रोग इतराना होतात याना होतात त दसर कोणी वगळच आपण तर ७५-८५ वष वयापयत छान रोगम राहणार असा प का िव वास मला होता यामळ हा न मला सारखा छळत होता ldquoह मला का झालrdquo या नाच उ र मला पढील अनक िदवसात बरच वाचन शोधन िवचार क न हळहळ सापडल उ खनन करताना जसजस खोल जाव तस अजन जन अवशष पराव िमळतात तस मा या रोगा या कारणाच एक एक पल बाहर यत गल

आप याला याचा काही धोका नाही असा म मनाम य पाळत असताना धो या या घटकाकड मा मी डोळझाक करत होतो दोन वषापासन मला मधमह होता मधमह असल या रो याना र वािह या बारीक हो याचा अथरो लरो ससचा धोका अनकपट नी अ धक असतो अथरो लरो सस या रागाच सवात मह वाच कारण हणज र ातील कॉल टॉल हा पदाथ वाढण तो वाढलला कॉल टॉलच र वािह याम य आतन साठतो पाप ा िनमाण करतो व यामळ र वािहनी आतन अ द होत माझ कॉल टॉल २४४ िम म होत तमच कॉल टॉल जर तपासल तर तमच पथॉलॉ ज ट जो रपोट त हाला दतात यावरती नॉमल पातळी छापलली असत १५० त २४० िम म हणज मी जवळपास नॉमलम यच होतो मग रोग कसा

7

या नॉमलची एक मोठी गडबड ल ात आली हा जो नॉमल श द आह हा ldquoचागला िनरोगी तो नॉमलrdquo या अथान नाही अम रकन समाजाम य त ही शभर माणस तपासली तर यात या ९५ ट क माणसाची कॉल टॉलची पातळी १५० त २४० िम असत या अथान त नॉमल ह तर व त थतीच वणन झाल पण याचा अथ ही कॉल टॉलची सरि त िनरोगी पातळी आह असा मा होत नाही ही पातळी असल या अम रकन समाजामध या लोकाना मो ा माणात हाटऍटक यतात तरी या १५० त २४० िम कॉल टॉल या पातळीला आ ही मिडकल साय सम य नॉमल हणत आलो पशटला आ ही सागणार क तमच कॉल टॉल या रजम य असायला पािहज ( हणज त हाला अम रकन लोकाइतकच हाटऍटक यतील

अम रकमध या ldquoबिमगहम टडीrdquo या नावान जग स असल या अ ययनात अस आढळल क याची कॉल टॉलची पातळी १५० या खाली होती अशा कोणालाही ग या प ास वषाम य हाटऍटक आलला नाही १५० या वर जसजस कॉल टॉल वाढत जात तशी हाटऍटकची सभावना वाढत जात हणन १५० त २४० िम ही कॉल टॉलची मयादा सरि त नाही हणज माझ कॉल टॉल ह इतक वष धो या या पातळी यावरच होत मी मा सरि तत या नॉमल या मात होतो

माझ कॉल टॉल का वाढल असाव मासाहारी ल ब ा लोकाम य ध पान करणा याम य मान सक ताण असणा याम य पधा मक जीवन जगणा याम य कॉल टॉलच माण वाढत मी यापक कठही बसत न हतो मी सपण शाकाहारी होतो पण आम या घरात माझी आई आजी मावशी सग य़ाना दधाच खप कौतक आिण मलाही लहानपणापासन दधाची व तपाची आवड खप होती माझी आई मला नहमी उदाहरण ायची ितच वडील हणज माझ पणजोबा अ यत दणकट खानदशातील एका ख ाम य त जमीनदार होत एकदा या या घरावर डाकनी ह ा चढवला तलवारी घऊन डाक घराम य िशरल पणजोबा घरात एकट व िनश होत डाक याना पकड यासाठी ज यान वरवर चढत होत पणजोबा उच हवली या ितस या मज यापयत वर चढल ितथन खाली उ या असल या घो ावर दणकन उडी मारली आिण घो ाव न डाकचा वढा फोडन गल अस मजबत होत माझी आई सागायची क माझ पणजोबा दररोज सकाळ स याकाळ या जवणाम य एक एक वाटी तप खायच यामळच याची कती इतक मजबत होती ती मर या या दोन तीन वषापव मी ितला सहज िवचारल ldquoका ग आजी तझ वडील कोण या वयात वारलrdquo ती हणाली ldquo३२ वषाच असताना वारल जवता जवता अचानक मान टाकन िदली व फटकन वारल rdquo न क च हाटऍटकन गल असणार वाटी वाटी तप खा यान काय होत ह त हा मा या चागल ल ात आल

त हापासन मी तप कमी कल पण माझी दधाची आवड मा मी काही िनयि त कली न हती िशवाय िमठाई व आई म पण मला िवल ण आवडायच जतक काही पाणीज य पदाथ - दध लोणी तप तसच मास अडी या सग या अ ाम य आिण चॉकलट नारळाच तल या याम य गडगज कॉल टॉल असत मा या वाढल या कॉल टॉलच एक कारण कदािचत या दधा -तपात असाव

+ + + बठ काम व यायामाचा अभाव ह दयरोगाचा धोका िनमाण करत ह व कशा ाला मािहत आह मी

गडिचरोली या आिदवासी भागात काम करत असलो तरी घाम गाळायला लावणारा िनयिमत यायाम फारसा न हताच यायाम करायला फरसतच न हती दररोजच २४ तास कामाला परत न हत वाचन मह वाच होत रोगी लोकाना बघण आव यक होत समाजसवा व सशोधन ही ाथिमकता होती स था चालवण रोज शभर दोनश लोकाना भटण ढीगभर कागद उपसण भाषण दण मीिटगम य भाग घण सतत धावपळ करण मह वाच होत शरीराच काय याला अ ाची भक लागत होती शरीर म व यायामाची काही याची मागणी न हती असली तरी मला ऐक यत न हती वया या सतरा या वषापयत मी िनयिमत यायाम करायचो फटबॉल खळायचो मिडकल कॉलजम य वश िमळला त हापासन मी आरो याची काळजी घण सोडल खळ बद झाला गल तीस वष कोणताच िनयिमत यायाम न हता

शरीराला यायाम हवाच का खर सागायच तर लहानपणापासनच शरीर मा ती मा या शरीरा या आतन नावड आळस आह आिण य यगात शरीर माची गरजच काय ldquoबौि क मrdquo नावाचा नवा म कार िनघा यान

8

शरीर म या क दायक काराची म यमवग य माणसा या जीवनातन पार हकालप ी झालली आह आरामखच त बसन टी ही बघताना िकवा प तक वाचताना मनाला आिण ब ीला होणा या गदग याची सर घाम गाळणा या शरीर माला कठ नकोच तो कार पण कमी शरीर मामळ काय मोठस घडणार

शारी रक म कमी झाल क शरीरपश चा आप याच शरीरातील इ य लन ा हाम नला ितसाद कमी होत जातो यामळ र ातील साखरच माण वाढायला लागत हणजच मधमह होतो भरपाई कर यासाठी शरीर अ धक इ य लन िनमाण करत शरीरात सतत इ य लन जा त अस यास र वािह या आकिचत होतात लड शर वाढत कॉल टॉल वाढत र वािह याम य अथरो लरो सस िनमाण होत व शवटी दयरोग िनमाण होतो या रोगा या सम चयाला शा ानी ldquo सडोम ए सrdquo ह नाव िदल आह यात वाढलला र दाब मधमह वाढलल कॉल टॉल दयरोग ह सव एक होतात - िशवाय पोटावर चरबी गोळा होऊन पोट वाढत भारतीय वशातील सखव त लोकाना िवशषतः प षाना मो ा माणात ldquo सडोम ए सrdquo होत आह मी या ldquo सडोम ए सच उदाहरण होतो

माझा अजन एक म या काळात दर झाला गली सतरा अठरा वष मी ामीण आिदवासी लोकाम यच आरो याच काम करत आह भारतीय समाजाच म य रोग कोणत तर कपोषण र ाची कमी यरोग क रो ग मल रया हगवण टायफॉइड यमोिनया इ यािद दयरोग हा पाि मा याचा िकवा उ चवगातील लोकाचा रोग आप या दशातील लोका या ीन मह वाचा नाही अस मी मानत आलो होतो पण ज हा अचानक मला दयरोग झाला त हा आठवायला लागल

माझ एक महण मनजमटच ोफसर काही िदवसापव ५३ या वष हाटऍटक यऊन दगावल माझा एक मावसभाऊ ५५ वष वयाचा एका िमलम य स स मनजर याला हाटऍटक आला २ वषापव गला ldquoसचमधला आमचा कायकता तषर खोरगड सागत आला क या या साडभाऊना हाटऍटक आला वय िकती याच ३७ वष माझा एक भाचा याला लहानपणी मी अगाखा ावर खळवल मा याप ा ६-७ वषानी लहान उ साहान रसरसलला गोरा दखणा उचापरा म य दश या जगलात राहन शती पाहणारा याला ३७ या वष हाटऍटक आला िववक गला आता हा लख लहीत असताना बातमी आली मा या मावसबिहणीच पित हाटऍटकन गल वय वष ४६ हॉ पटलम य मला भटायला यणा या सिशि त म यमवग याकड जण काही मला सा वना द यासाठी यका याच घराम य हाटऍटक आला अनकाची वतःची िकवा कटबात कोणाची तरी बायपास- सजरी झालली

होती एक नवच य मी पाहात होतो िदवसिदवस त ण वयाम य कमी वयाम य हा रोग होतो आह हाटऍटक वगर रोग वया या साठी या नतरच अस आ ही हणत होतो नतर प ाशीत नाही चाळीशीत आता ितशीत ह रोग हायला लागल माझा एक डॉ टर िम हणाला क या याकड स वीस वषाचा त ण हाटऍटकसाठी ऍडिमट झाला ह काय घडत आह अगदी त ण वयातील समाजाची म असलली माणस दयरोगान जात आहत भारतात साथ आली का दयरोगाची

िद ी व म ास शहरातील चाळीशी या पढ या म यमवग य प षा या सव णात अस आढळल क या यापक जळपास यक पाचापक एकाला मधमह व दहापक एकाला दयरोग होता जगातील कठ याही लोकस यत या रोगाच एवढ जा त माण नाही १९७० नतर झाल या भारतातील शहरी भागातील अनक सव णात ह माण यक दशकात वाढतच आह व िदवसिदवस कमी वयात दयरोग स होत आह अस आढळल आता तर भारतीय प ष ितशीत व चाळीशीतच मरणा या दारावर यऊन ठपला आह मी यातलाच एक होतो

जवळपास प ास वषापव अम रकम य दखील दयरोगाची अशीच लाट आली महाय ानतरची सम ी जीवनमानाम य अचानक सधारणा खा यािप याची रलचल य ामळ शरीर माची गरज सपलली काही लोकानी या अम रकन जग याच वणन ldquoकार - टी ही - सपरमाकट या ि मत भोवती िफरणारी जीवनशलीrdquo अस कलल आह कारमळ चाल याच काम नाही टी हीसमोर बसन मनोरजन व जािहराती पहाय या कारन सपरमाकटम य जाऊन टी हीवरील जािहरात म य पािहल या सग या व त िवकत आणाय या आिण या प हा घरी यऊन खाय या अशा कार या जीवनशलीमळ १९५० त १९६० या दशकाम य अम रकम य दयरोगाच आिण

9

यामळ होणा या म यच माण चड वाढल पढील १०-१५ वषात यानी याची कारण शोधन काढली आप या जीवनशलीत बदल कर यासाठी तथील समाजात य न स झाल

अम रकत ४०-५० वषापव ज घडल तच नमक आज भारतात होत आह एक मोठा सखव त वग भारतात िनमाण झाला आह उ चवग आिण म यमवग िमळन भारताम य जवळपास आज २० कोटी लोकस या आह हणज दसरा अम रकाच भारताम य आह हा भारतामधला अम रका झपा ान अम रकची जीवनशली खा यािप याची रलचल शरीर मापासन सटका दा व ध पान अशी जीवनशली जगतो आह आधिनक जीवनात मोटार टी ही ज व हॉटल याच मह वाच थान आह यामळ बठी खादाड जीवनस कती िनमाण झाली आह सोबतच वाढती मह वाका ा आिण क रअरमधील चड पधा व धावपळ यामळ मान सक ताणदखील पा चमा यासारखाच िनमाण झालला आह हणन भारताम य दयिवकाराच माण अचानक वाढलल आपण बघत आहोत

पण अजन काहीतरी कारण दडलल आह ही चगळवादी जीवनशली अिगकार यानतर गो या माणसाला या माणात दयरोग होतो याप ाही भारतीय माणसाला जा त होतो भारतामधन जाऊन लडन िकवा सगापर कनडा िकवा दि ण आि कत थाियक झालली हजारो कटब आहत ह बहतक म यम िकवा उ चवग य आहत तथील सम ीचा या या जीवनशलीवर खप प रणाम झालला आह काही व क य अ यासकानी समान जीवनशली असलल इ लडमधील गोर काळ आिण भारतीय लोक याच तलना मक अ ययन कल त हा अस आढळल क तथील भारतीय मळा या लोकाम य मधमह व दयरोग याच माण सवात अ धक आह भारताम य ख ात असपयत या भारतीयाना ह रोग न हत पण सखव त पा चमा य जीवनशली वीकार याबरोबर गो या आिण का या माणसाप ाही जा त माणात भारतीय वशा या माणसाना ह रोग िनमाण होतात असच िच सगापर दि ण आि का कनडाम यही आढळल आिण हच िच भारतीय शहराम यही आढळत आह हणन स या व क य ातला िन कष असा आह क काही आनविशक िकवा जीवशा ीय कारणामळ भारतीय वशाची लोकस या ही मधमह व दयरोगा ती जगात सवात जा त खलनशील आह भारतामध या दयरोगा या लाटच प ीकरण भारतात या माणसाची दयरोगा या ती असलली नसिगक कमजोरी आिण म यम वगाची नवीन जीवनशली या याम य आह

ही सव कारण असनही मला मा या रोगाच पण कारण समजल अस वाटत न हत पशातील िकवा ध ातील

चढाओढी या माग न लागल या आिदवासी ख ाम य आरो यसवा व सशोधन करणा या िनरी छ व ताणम जीवन जगणा या मा यासार या माणसाला दयरोग का हावा

या नाच उ र शोधण फार नाजक काम होत मी खरच िनरी छ व ताणम होतो का मग गली काही वष माझ मन स का न हत खरच गली ४-५ वष माझ मन स न हत तापा या दर यान त ड बचव हाव तशी जीवनाची चवच गली होती मला कबल कल पािहज क गली काही वष मला एक िविच ख ता होती जीवनातला रसच हरवला होता कशामळ क हापासन माझ मन शोध लागल

वया या िवशीम य कॉलजम य असताना िवनोबा व जय काश नारायण या या आदोलनात मी सि य होतो जीवन जण सव िदशानी बह न यत होत एम डी क यानतर राणीसोबत ल झाल व पण वळ सामा जक कायात पडलो एक उ माद होता यश िमळो वा न िमळो वतःला िवस जत कर याचा व समाजासाठी काम कर याचाच िवल ण आनद होता मग ही ख ता क हा आली

तहितसा या वष उ च िश णासाठी अम रकला गलो जॉ स होपिक स िव ापीठातील िशक याचा काळ हणज बौि क आनदाचा वग होता ७७ दशातील िव ाथ जग स सशोधक असलल ोफसस व अ धक ान िमळव याची अखड धावपळ याचा िवल ण कफ होता मी िव ापीठात थम यत होतो सावजिनक आरो याच काहीतरी िवशष काम मा या व राणी या हातन घडणार अशी आम या ोफससना खा ी वाटायची त हा तर मन चड उ सक व आनदी होत मग ही ख ता क हा आली

10

भारतात परत यावर आ ही दोघानी गडिचरोली ज ात ldquoसचची थापना कली आिदवास ना आरो यसवा दण ामीण व आिदवास या अनक नावर सशोधन करण दा म साठी आदोलन करण ldquoसचसाठी िनतात सदर ldquoशोध ामची िनिमती करण यात दहा वष गली आटोपता आटोपना इतक काम वाढल खप काम झाल आिदवास यासाठी णालय बाधल ामीण आरो यावर कल या सशोधनाला आतररा ीय याती िमळाली गडिचरोली ज ात दा बदी झाली सावजिनक आरो या या ात ldquoसचrdquo ही स था एक मानदड बनली पण या काळात माझ मन कस होत

मी आठव लागलो शोधता शोधता प हा तो काळ जग लागलो ह काम करताना सरवाती या काही काळानतर माझ मन स राहात न हत ह मला आठवल इथनच हा बदल स झाला काय कारण होत काहीतरी अनसिगक ज मी वतः नाही अस काहीतरी वतःवर लादल होत या या सोबत जग यान मला ताप िनमाण होत होता ह अस काय होत

गडिचरोलीला lsquoसचrdquo या स थची थापना कली त हा स वाती या काळात महारा शासना या आ हामळ ितथली शासक य आरो य यव था - ज हा णालय व सरकारी ाथिमक आरो य क सधरव याचा एक अशासक य योग कला या काळात शासक य नोकरशाही ितची काही न कर याची व क न द याची मनोव ी असीम िदरगाई क पनातीत कामचकारपणा ाचार आिण व न आ हालाच ग हगार ठरव याच िनल ज कार थान याचा जवळन अनभव घतला दोन वष एखा ा िक ाला वळवळ ाव तसा िकळसवाणा तो अनभव होता शवटी दोन वषानी यातन वतःहन बाहर पडलो पण अनक ण घऊन या काळात वतःवर अप रिमत अ याय आ ही कला यामळ तर ही ख ता िनमाण झाली नाही पण नतर काय झाल

जसजस िवचार करत खोलवर जात होतो मन घाबर हायला लागल होत गडिचरोलीला जसजस काम िनमाण होत गल तसतसा आतला ldquoमीrdquo बदलत गला मा या वाभािवक

ldquoमीप ाही हा यश वी मी वगळा अस यान दोघामधील अतर व ताण वाढत गला ामीण आिदवासी भागात आ ही कल या सशोधनाचा यापक प रणाम हावा रा ीय-आतररा ीय आरो य काय माची आखणी याव न हावी गडिचरोलीसारखी दा बदी पण महारा ात हावी अशी अधीरता िनमाण झाली होती ह अस हाव हणन एकाच वळी गडिचरोलीच आिदवासी आिण मबई िद ी लडन आिण ययॉकम य पॉ लसीमकस बि जीवी शा अशा दोन पात यावर मी वावरत होतो कठ पोचायच त िठकाण मा माहीत न हत यामळ कठही पोचलो तर ldquoपोच याचrdquo समाधान िमळत न हत मी जथ पोचलो होतो याप ा अजन कठतरी वग याच जागी मला पोचायच होत अजन काही तरी वगळच मा या जीवनात घडायच होत ldquoतrdquo क हा घडल सतत असमाधान सतत तगमग माझ काम करण ह भावना मक आनदाचा ोत न राहता बा यशाच साधन व हणन काळजीच कारण बनल होत पव सामा जक काम करताना प रणामाची गणती करत न हतो पवा करत न हतो पण स ता अनभवत होतो आता जण फळासाठीच कम करत होतो आिण पव ची स ता हरवन बसलो होतो

मनातील भावनची जागा आता िवचारान घतली होती भाविनक अनभवापासन मी फारकत घऊन यक अनभवाला बौि क बनवल होत यामळ हळहळ मा या वतः या भावनादखील न जाणवता वतः या भावनाब लही िवचार करत होतो ण अनभवत न हतो याब ल िवचार करत होतो सगीताच सर व सािह याच भाविनक आवग अनक वषापासन मी जण िवसरलो होतो भाविव वाला पारखा झा यामळ मनात पोकळी व ख ता आली होती ही मनाची ख ता ldquoरोगrdquo न हती हा धो याचा इशारा होता पण आतन िमळणा या या स लकड मी ल च िदल न हत यामळ ताण अस होईपयत ताणला गला या ताण व िड शनमळ तर माझा दयरोग िनमाण झाला नाही

नतर काही िदवसानी डॉ अिनता अवचटन मा या आजारात वाचायला एक प तक भट हणन पाठवल- बन सीगल या अमरक सजनन लिहलल स ldquoल ह मिडसीन अड िमरकलrdquo िन वळ इ छाश व मान सक योगानी क सरवर उपचाराच िवल ण अनभव यात यान वणन कल आहत यात सीगल अस हणतो क आप या मनाचा शरीरावर चड भाव पडतो अनक क सर या णाना रोग हो यापव िड शन आलल असत

11

िड शन काळजी भीती ह शरीराला नकारा मक इशार दतात यामळ शरीरपश ची जग याची इ छा व श कमी होत जात अशा वळी क सर िकवा इतर मोठ रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगाना वाढ दत या याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलली नसत बन सीगलच ह ितपादन मला सभवनीय वाटल

िवक सत दशापासन आ ही उचललली पधा मक (म ) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील यक य या वाथाला लोभाला व मह वाका ला भडकवाव लागत यात तल ओताव लागत वाथ व

लोभमलक रणतन lsquo गतीrsquoसाठी जवापाड धावताना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो मबई पण नागपर सार या शहरामध पधच जीवन जगणा याना तर ह लाग पडतच पण गडिचरोली या जगलात जाऊन आरो याच काम करणारा ldquoसमाजसवकrdquo दखील यातन वाच शकला न हता

अनक वषापव क हातरी न कळत मी माझ नसिगक जीवन व स मन या आधिनक स क ती या हवाली कल यातन थम शरीराचा उपयोग थाबला व या याकड दल स झाल मग अ धक काम व यश ा ी या माग लागन मनाची सहज अव था सटली ब ी व िवचारा या वाळवटात भाविनक अनभव पारखा झाला स ता गली पढ मनामध ldquoमी व माझrdquo वाढत गल याचच कपण वतःभोवती िनमाण झाल व िव ाशी असलली एक पता तटली आिण आ य हणज िव व पाशी नाळ तट यावर वतःशी असलला सपकही सटला माझ वतःशीच नात तटल होत माझ घर हरवल होत मा या एकसध िनरोगी जीवनाच तकड तकड पडल होत मा या आतील एक इि य एक होकाय मला या दर यान वारवार इशारा द याचा य न करत होत क काही तरी गफलत होत आह पण मी या याकड दल क न रटत गलो या वतःपासन तट या या ताण व ख तमळ माझा दयरोग िनमाण झाला असावा माझ कवळ दय आजारी न हत मी अ खाच आजारी होतो

एक िदवशी राणी खप सतापन तणतणत बाह न परत आली हॉ पटल या ल टमनन ितला ह जटर पास

मािगतला होता तो ितन सोबत नला नस यान यान उमटपण ितला ल टमधन बाहर पड यास सािगतल माझी खोली ितस या मज यावर होती वर य यास ल ट सोडन काहीच माग न हता एक कड मा यािवषयी काळजी दसरीकड ल टमन या उमटपणामळ वाटणारा अपमान पण या या उमटपणाला िनयमाचा आधार होता आजपयत राणी िकवा मी नहमी डॉ टरा या भिमकतनच णालयात वावरत होतो आज अचानक उलथापालथ झाली होती पशट िकवा पशटच नातवाईक बन यानतर णालयात कस वाटत याची चव चाखत होतो

हॉ पटल हा श द लिटनमधील ldquoपाहणाrdquo या अथा या श दापासनच बनला आह हॉ पट लटी हणज पाहणचार पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानभतीचा मळ हत कठ िश क रािहलला नाही साध उदाहरण हणन वॉडची रचना बघा एका नजरत ३० त ४० ण बघता यावत या डॉ टर िकवा नस या सोयीसाठी एका हॉलम य ३० त ४० आजारी क हणा या रडणा या उघ ा पशटना ठवण हणज या या वदना झोप व ल जा - सवाना उघड पाडण आह गरा याला सव गर िकवा जलमधील पहारक याला सव कदी एका नजरत बघायला अशीच सोय हवी असत यक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ाच हॉ पटल ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो याना इतक का पसत पडावी ह कळायला वतः रोगीच हायला हव

राणीच वडील डॉ चारी याना आ ही सव ldquoबावाrdquo हणतो वय ७९ वष च परच एक काळच लोकि य फिमली िफ जिशयन होत आता टीसमधन िनव झालल आहत बावाना क सरच िनदान झालल आह इ लडम य सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घ यात आला मयािदतच आय य याना िश क आह बावा मला भटायला आल मी याचा सवात लहान जावई

बावा या चह यावर या या आजाराच िकवा या या काळजी या मागमसही न हता या या मोड या तोड या िहदीम य ग पाचा सदव ओघ स ldquoअभयबाब अपनको मालम िक मरको ज दीही जाना तो हच तो रोनम कायको टाईम बरबाद करना और क सरका या डर मरनको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच मरको क सरका लबल िमल गया अ छा हआ नही तो िबना कारणक मर जाताrdquo

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

6

दस या िदवशी आई भाऊ विहनी आल नतर वडीलही आल आईला काय वाटल असाव ितच वय बहा र वषाच आिण मी च वचाळीस या वष अशा थतीत मला आई या डो याना डोळा िभडवता यत न हता जण काही मी ग हगार आह अस वाटत होत

ा काळात माझी प नी राणी सतत सोबत होती माझ काही अचानक झाल तर माझ कस होणार याप ा ितच कस होणार हाच न जा त मोठा होता आपल दःख आिण काळजी दाखवत बसायला िबचारीला फरसतच न हती आत या ताणाचा कठही प ा लाग न दता सगळ ओझ आ मिव वासपवक खा ावर घऊन चहरा स ठवन ती सव काही िनभवत होती आम या ल ाला १८ वष झालीत या आजारा या काळात प हा ित या मात पडलो ितन एक णही आप यापासन दर जाऊ नय अस वाटायच धोका समोर िदसत अस यामळ कसला तरी आधार धरत होतो का कणास ठाऊक जर अचानक मर याची वळ आली तर या णाला ती जवळ पािहज ही इ छा ती पण मनात होती

छातीतल दखण प हा आल नाही बडर ट घत होतो औषध स च होती यानतर तीन िदवस छातीत दखल नाही हळहळ मला जग याची सभावना वाटायला लागली इतकच न ह तर ldquoआप याला खरच दखल होत का क िन वळ भास होताrdquo अशीही शका यायला लागली चौ या िदवशी मी एक योग कला सागायला खर हणज लाज वाटत पण तो सािगतलाच पािहज छातीत ज दखल होत त खरच अजायना होत क साध नायच दखण होत आिण उगीच आपण दयिवकाराच लबल लावन बसलो आहोत याचा सो मो लावावा हणन हॉ पटलमध या चौ या िदवशी मी मा या खोलीम य फ या मा न पािह या नाडीवर हात ठवन मा या दयाची गती मी मोजत होतो आिण चाल याची गती वाढवत होतो आशा वाटत होती क मला काही ास होणार नाही आिण दयरोगाच िनदान मला झगा न दता यईल दयाची गती ज हा ११० या दर यान गली त हा छातीत तसच दखायला स वात झाली ताबडतोब िबछा यावर जाऊन झोपलो िनदानाची खा ी झाली माग वळन पाहता यात िकती चड धोका आिण मखपणा होता ह आठवन लाजही वाटत पण हसही यत ldquoमला रोग नसावा मला रोग िनघ नयrdquo ह िवशफल थिकग िकती बळ असत

अजन एक न मला सारखा ास दत होता ldquoहा ास मा याच निशबी का यावा ह मला झालच कसrdquo माझ

आईवडील स र या प लकड िनरोगी आहत मा या माव या मामा काका सगळ स र प याह र ऐशी या प लकड आिण धडधाकट आहत माझी आजी १०७ वष जगन आता दोन वषापव दगावली आिण माझ वय तर िन वळ च वचाळीस वष आह मी ल नाही िबडी सगरट पीत नाही माझ जीवन शहरी नाही आिदवासी भागात राहातो सामा जक काम करतो यामळ पा चमा य िकवा सखव त लोकाना होणार ह सम ीच रोग - ल पणा दयरोग - ह आपणास होणार नाहीत याची मला खा ी होती जण काही मला या यापासन सर णच आह अस मी मानत आलो होतो ह रोग इतराना होतात याना होतात त दसर कोणी वगळच आपण तर ७५-८५ वष वयापयत छान रोगम राहणार असा प का िव वास मला होता यामळ हा न मला सारखा छळत होता ldquoह मला का झालrdquo या नाच उ र मला पढील अनक िदवसात बरच वाचन शोधन िवचार क न हळहळ सापडल उ खनन करताना जसजस खोल जाव तस अजन जन अवशष पराव िमळतात तस मा या रोगा या कारणाच एक एक पल बाहर यत गल

आप याला याचा काही धोका नाही असा म मनाम य पाळत असताना धो या या घटकाकड मा मी डोळझाक करत होतो दोन वषापासन मला मधमह होता मधमह असल या रो याना र वािह या बारीक हो याचा अथरो लरो ससचा धोका अनकपट नी अ धक असतो अथरो लरो सस या रागाच सवात मह वाच कारण हणज र ातील कॉल टॉल हा पदाथ वाढण तो वाढलला कॉल टॉलच र वािह याम य आतन साठतो पाप ा िनमाण करतो व यामळ र वािहनी आतन अ द होत माझ कॉल टॉल २४४ िम म होत तमच कॉल टॉल जर तपासल तर तमच पथॉलॉ ज ट जो रपोट त हाला दतात यावरती नॉमल पातळी छापलली असत १५० त २४० िम म हणज मी जवळपास नॉमलम यच होतो मग रोग कसा

7

या नॉमलची एक मोठी गडबड ल ात आली हा जो नॉमल श द आह हा ldquoचागला िनरोगी तो नॉमलrdquo या अथान नाही अम रकन समाजाम य त ही शभर माणस तपासली तर यात या ९५ ट क माणसाची कॉल टॉलची पातळी १५० त २४० िम असत या अथान त नॉमल ह तर व त थतीच वणन झाल पण याचा अथ ही कॉल टॉलची सरि त िनरोगी पातळी आह असा मा होत नाही ही पातळी असल या अम रकन समाजामध या लोकाना मो ा माणात हाटऍटक यतात तरी या १५० त २४० िम कॉल टॉल या पातळीला आ ही मिडकल साय सम य नॉमल हणत आलो पशटला आ ही सागणार क तमच कॉल टॉल या रजम य असायला पािहज ( हणज त हाला अम रकन लोकाइतकच हाटऍटक यतील

अम रकमध या ldquoबिमगहम टडीrdquo या नावान जग स असल या अ ययनात अस आढळल क याची कॉल टॉलची पातळी १५० या खाली होती अशा कोणालाही ग या प ास वषाम य हाटऍटक आलला नाही १५० या वर जसजस कॉल टॉल वाढत जात तशी हाटऍटकची सभावना वाढत जात हणन १५० त २४० िम ही कॉल टॉलची मयादा सरि त नाही हणज माझ कॉल टॉल ह इतक वष धो या या पातळी यावरच होत मी मा सरि तत या नॉमल या मात होतो

माझ कॉल टॉल का वाढल असाव मासाहारी ल ब ा लोकाम य ध पान करणा याम य मान सक ताण असणा याम य पधा मक जीवन जगणा याम य कॉल टॉलच माण वाढत मी यापक कठही बसत न हतो मी सपण शाकाहारी होतो पण आम या घरात माझी आई आजी मावशी सग य़ाना दधाच खप कौतक आिण मलाही लहानपणापासन दधाची व तपाची आवड खप होती माझी आई मला नहमी उदाहरण ायची ितच वडील हणज माझ पणजोबा अ यत दणकट खानदशातील एका ख ाम य त जमीनदार होत एकदा या या घरावर डाकनी ह ा चढवला तलवारी घऊन डाक घराम य िशरल पणजोबा घरात एकट व िनश होत डाक याना पकड यासाठी ज यान वरवर चढत होत पणजोबा उच हवली या ितस या मज यापयत वर चढल ितथन खाली उ या असल या घो ावर दणकन उडी मारली आिण घो ाव न डाकचा वढा फोडन गल अस मजबत होत माझी आई सागायची क माझ पणजोबा दररोज सकाळ स याकाळ या जवणाम य एक एक वाटी तप खायच यामळच याची कती इतक मजबत होती ती मर या या दोन तीन वषापव मी ितला सहज िवचारल ldquoका ग आजी तझ वडील कोण या वयात वारलrdquo ती हणाली ldquo३२ वषाच असताना वारल जवता जवता अचानक मान टाकन िदली व फटकन वारल rdquo न क च हाटऍटकन गल असणार वाटी वाटी तप खा यान काय होत ह त हा मा या चागल ल ात आल

त हापासन मी तप कमी कल पण माझी दधाची आवड मा मी काही िनयि त कली न हती िशवाय िमठाई व आई म पण मला िवल ण आवडायच जतक काही पाणीज य पदाथ - दध लोणी तप तसच मास अडी या सग या अ ाम य आिण चॉकलट नारळाच तल या याम य गडगज कॉल टॉल असत मा या वाढल या कॉल टॉलच एक कारण कदािचत या दधा -तपात असाव

+ + + बठ काम व यायामाचा अभाव ह दयरोगाचा धोका िनमाण करत ह व कशा ाला मािहत आह मी

गडिचरोली या आिदवासी भागात काम करत असलो तरी घाम गाळायला लावणारा िनयिमत यायाम फारसा न हताच यायाम करायला फरसतच न हती दररोजच २४ तास कामाला परत न हत वाचन मह वाच होत रोगी लोकाना बघण आव यक होत समाजसवा व सशोधन ही ाथिमकता होती स था चालवण रोज शभर दोनश लोकाना भटण ढीगभर कागद उपसण भाषण दण मीिटगम य भाग घण सतत धावपळ करण मह वाच होत शरीराच काय याला अ ाची भक लागत होती शरीर म व यायामाची काही याची मागणी न हती असली तरी मला ऐक यत न हती वया या सतरा या वषापयत मी िनयिमत यायाम करायचो फटबॉल खळायचो मिडकल कॉलजम य वश िमळला त हापासन मी आरो याची काळजी घण सोडल खळ बद झाला गल तीस वष कोणताच िनयिमत यायाम न हता

शरीराला यायाम हवाच का खर सागायच तर लहानपणापासनच शरीर मा ती मा या शरीरा या आतन नावड आळस आह आिण य यगात शरीर माची गरजच काय ldquoबौि क मrdquo नावाचा नवा म कार िनघा यान

8

शरीर म या क दायक काराची म यमवग य माणसा या जीवनातन पार हकालप ी झालली आह आरामखच त बसन टी ही बघताना िकवा प तक वाचताना मनाला आिण ब ीला होणा या गदग याची सर घाम गाळणा या शरीर माला कठ नकोच तो कार पण कमी शरीर मामळ काय मोठस घडणार

शारी रक म कमी झाल क शरीरपश चा आप याच शरीरातील इ य लन ा हाम नला ितसाद कमी होत जातो यामळ र ातील साखरच माण वाढायला लागत हणजच मधमह होतो भरपाई कर यासाठी शरीर अ धक इ य लन िनमाण करत शरीरात सतत इ य लन जा त अस यास र वािह या आकिचत होतात लड शर वाढत कॉल टॉल वाढत र वािह याम य अथरो लरो सस िनमाण होत व शवटी दयरोग िनमाण होतो या रोगा या सम चयाला शा ानी ldquo सडोम ए सrdquo ह नाव िदल आह यात वाढलला र दाब मधमह वाढलल कॉल टॉल दयरोग ह सव एक होतात - िशवाय पोटावर चरबी गोळा होऊन पोट वाढत भारतीय वशातील सखव त लोकाना िवशषतः प षाना मो ा माणात ldquo सडोम ए सrdquo होत आह मी या ldquo सडोम ए सच उदाहरण होतो

माझा अजन एक म या काळात दर झाला गली सतरा अठरा वष मी ामीण आिदवासी लोकाम यच आरो याच काम करत आह भारतीय समाजाच म य रोग कोणत तर कपोषण र ाची कमी यरोग क रो ग मल रया हगवण टायफॉइड यमोिनया इ यािद दयरोग हा पाि मा याचा िकवा उ चवगातील लोकाचा रोग आप या दशातील लोका या ीन मह वाचा नाही अस मी मानत आलो होतो पण ज हा अचानक मला दयरोग झाला त हा आठवायला लागल

माझ एक महण मनजमटच ोफसर काही िदवसापव ५३ या वष हाटऍटक यऊन दगावल माझा एक मावसभाऊ ५५ वष वयाचा एका िमलम य स स मनजर याला हाटऍटक आला २ वषापव गला ldquoसचमधला आमचा कायकता तषर खोरगड सागत आला क या या साडभाऊना हाटऍटक आला वय िकती याच ३७ वष माझा एक भाचा याला लहानपणी मी अगाखा ावर खळवल मा याप ा ६-७ वषानी लहान उ साहान रसरसलला गोरा दखणा उचापरा म य दश या जगलात राहन शती पाहणारा याला ३७ या वष हाटऍटक आला िववक गला आता हा लख लहीत असताना बातमी आली मा या मावसबिहणीच पित हाटऍटकन गल वय वष ४६ हॉ पटलम य मला भटायला यणा या सिशि त म यमवग याकड जण काही मला सा वना द यासाठी यका याच घराम य हाटऍटक आला अनकाची वतःची िकवा कटबात कोणाची तरी बायपास- सजरी झालली

होती एक नवच य मी पाहात होतो िदवसिदवस त ण वयाम य कमी वयाम य हा रोग होतो आह हाटऍटक वगर रोग वया या साठी या नतरच अस आ ही हणत होतो नतर प ाशीत नाही चाळीशीत आता ितशीत ह रोग हायला लागल माझा एक डॉ टर िम हणाला क या याकड स वीस वषाचा त ण हाटऍटकसाठी ऍडिमट झाला ह काय घडत आह अगदी त ण वयातील समाजाची म असलली माणस दयरोगान जात आहत भारतात साथ आली का दयरोगाची

िद ी व म ास शहरातील चाळीशी या पढ या म यमवग य प षा या सव णात अस आढळल क या यापक जळपास यक पाचापक एकाला मधमह व दहापक एकाला दयरोग होता जगातील कठ याही लोकस यत या रोगाच एवढ जा त माण नाही १९७० नतर झाल या भारतातील शहरी भागातील अनक सव णात ह माण यक दशकात वाढतच आह व िदवसिदवस कमी वयात दयरोग स होत आह अस आढळल आता तर भारतीय प ष ितशीत व चाळीशीतच मरणा या दारावर यऊन ठपला आह मी यातलाच एक होतो

जवळपास प ास वषापव अम रकम य दखील दयरोगाची अशीच लाट आली महाय ानतरची सम ी जीवनमानाम य अचानक सधारणा खा यािप याची रलचल य ामळ शरीर माची गरज सपलली काही लोकानी या अम रकन जग याच वणन ldquoकार - टी ही - सपरमाकट या ि मत भोवती िफरणारी जीवनशलीrdquo अस कलल आह कारमळ चाल याच काम नाही टी हीसमोर बसन मनोरजन व जािहराती पहाय या कारन सपरमाकटम य जाऊन टी हीवरील जािहरात म य पािहल या सग या व त िवकत आणाय या आिण या प हा घरी यऊन खाय या अशा कार या जीवनशलीमळ १९५० त १९६० या दशकाम य अम रकम य दयरोगाच आिण

9

यामळ होणा या म यच माण चड वाढल पढील १०-१५ वषात यानी याची कारण शोधन काढली आप या जीवनशलीत बदल कर यासाठी तथील समाजात य न स झाल

अम रकत ४०-५० वषापव ज घडल तच नमक आज भारतात होत आह एक मोठा सखव त वग भारतात िनमाण झाला आह उ चवग आिण म यमवग िमळन भारताम य जवळपास आज २० कोटी लोकस या आह हणज दसरा अम रकाच भारताम य आह हा भारतामधला अम रका झपा ान अम रकची जीवनशली खा यािप याची रलचल शरीर मापासन सटका दा व ध पान अशी जीवनशली जगतो आह आधिनक जीवनात मोटार टी ही ज व हॉटल याच मह वाच थान आह यामळ बठी खादाड जीवनस कती िनमाण झाली आह सोबतच वाढती मह वाका ा आिण क रअरमधील चड पधा व धावपळ यामळ मान सक ताणदखील पा चमा यासारखाच िनमाण झालला आह हणन भारताम य दयिवकाराच माण अचानक वाढलल आपण बघत आहोत

पण अजन काहीतरी कारण दडलल आह ही चगळवादी जीवनशली अिगकार यानतर गो या माणसाला या माणात दयरोग होतो याप ाही भारतीय माणसाला जा त होतो भारतामधन जाऊन लडन िकवा सगापर कनडा िकवा दि ण आि कत थाियक झालली हजारो कटब आहत ह बहतक म यम िकवा उ चवग य आहत तथील सम ीचा या या जीवनशलीवर खप प रणाम झालला आह काही व क य अ यासकानी समान जीवनशली असलल इ लडमधील गोर काळ आिण भारतीय लोक याच तलना मक अ ययन कल त हा अस आढळल क तथील भारतीय मळा या लोकाम य मधमह व दयरोग याच माण सवात अ धक आह भारताम य ख ात असपयत या भारतीयाना ह रोग न हत पण सखव त पा चमा य जीवनशली वीकार याबरोबर गो या आिण का या माणसाप ाही जा त माणात भारतीय वशा या माणसाना ह रोग िनमाण होतात असच िच सगापर दि ण आि का कनडाम यही आढळल आिण हच िच भारतीय शहराम यही आढळत आह हणन स या व क य ातला िन कष असा आह क काही आनविशक िकवा जीवशा ीय कारणामळ भारतीय वशाची लोकस या ही मधमह व दयरोगा ती जगात सवात जा त खलनशील आह भारतामध या दयरोगा या लाटच प ीकरण भारतात या माणसाची दयरोगा या ती असलली नसिगक कमजोरी आिण म यम वगाची नवीन जीवनशली या याम य आह

ही सव कारण असनही मला मा या रोगाच पण कारण समजल अस वाटत न हत पशातील िकवा ध ातील

चढाओढी या माग न लागल या आिदवासी ख ाम य आरो यसवा व सशोधन करणा या िनरी छ व ताणम जीवन जगणा या मा यासार या माणसाला दयरोग का हावा

या नाच उ र शोधण फार नाजक काम होत मी खरच िनरी छ व ताणम होतो का मग गली काही वष माझ मन स का न हत खरच गली ४-५ वष माझ मन स न हत तापा या दर यान त ड बचव हाव तशी जीवनाची चवच गली होती मला कबल कल पािहज क गली काही वष मला एक िविच ख ता होती जीवनातला रसच हरवला होता कशामळ क हापासन माझ मन शोध लागल

वया या िवशीम य कॉलजम य असताना िवनोबा व जय काश नारायण या या आदोलनात मी सि य होतो जीवन जण सव िदशानी बह न यत होत एम डी क यानतर राणीसोबत ल झाल व पण वळ सामा जक कायात पडलो एक उ माद होता यश िमळो वा न िमळो वतःला िवस जत कर याचा व समाजासाठी काम कर याचाच िवल ण आनद होता मग ही ख ता क हा आली

तहितसा या वष उ च िश णासाठी अम रकला गलो जॉ स होपिक स िव ापीठातील िशक याचा काळ हणज बौि क आनदाचा वग होता ७७ दशातील िव ाथ जग स सशोधक असलल ोफसस व अ धक ान िमळव याची अखड धावपळ याचा िवल ण कफ होता मी िव ापीठात थम यत होतो सावजिनक आरो याच काहीतरी िवशष काम मा या व राणी या हातन घडणार अशी आम या ोफससना खा ी वाटायची त हा तर मन चड उ सक व आनदी होत मग ही ख ता क हा आली

10

भारतात परत यावर आ ही दोघानी गडिचरोली ज ात ldquoसचची थापना कली आिदवास ना आरो यसवा दण ामीण व आिदवास या अनक नावर सशोधन करण दा म साठी आदोलन करण ldquoसचसाठी िनतात सदर ldquoशोध ामची िनिमती करण यात दहा वष गली आटोपता आटोपना इतक काम वाढल खप काम झाल आिदवास यासाठी णालय बाधल ामीण आरो यावर कल या सशोधनाला आतररा ीय याती िमळाली गडिचरोली ज ात दा बदी झाली सावजिनक आरो या या ात ldquoसचrdquo ही स था एक मानदड बनली पण या काळात माझ मन कस होत

मी आठव लागलो शोधता शोधता प हा तो काळ जग लागलो ह काम करताना सरवाती या काही काळानतर माझ मन स राहात न हत ह मला आठवल इथनच हा बदल स झाला काय कारण होत काहीतरी अनसिगक ज मी वतः नाही अस काहीतरी वतःवर लादल होत या या सोबत जग यान मला ताप िनमाण होत होता ह अस काय होत

गडिचरोलीला lsquoसचrdquo या स थची थापना कली त हा स वाती या काळात महारा शासना या आ हामळ ितथली शासक य आरो य यव था - ज हा णालय व सरकारी ाथिमक आरो य क सधरव याचा एक अशासक य योग कला या काळात शासक य नोकरशाही ितची काही न कर याची व क न द याची मनोव ी असीम िदरगाई क पनातीत कामचकारपणा ाचार आिण व न आ हालाच ग हगार ठरव याच िनल ज कार थान याचा जवळन अनभव घतला दोन वष एखा ा िक ाला वळवळ ाव तसा िकळसवाणा तो अनभव होता शवटी दोन वषानी यातन वतःहन बाहर पडलो पण अनक ण घऊन या काळात वतःवर अप रिमत अ याय आ ही कला यामळ तर ही ख ता िनमाण झाली नाही पण नतर काय झाल

जसजस िवचार करत खोलवर जात होतो मन घाबर हायला लागल होत गडिचरोलीला जसजस काम िनमाण होत गल तसतसा आतला ldquoमीrdquo बदलत गला मा या वाभािवक

ldquoमीप ाही हा यश वी मी वगळा अस यान दोघामधील अतर व ताण वाढत गला ामीण आिदवासी भागात आ ही कल या सशोधनाचा यापक प रणाम हावा रा ीय-आतररा ीय आरो य काय माची आखणी याव न हावी गडिचरोलीसारखी दा बदी पण महारा ात हावी अशी अधीरता िनमाण झाली होती ह अस हाव हणन एकाच वळी गडिचरोलीच आिदवासी आिण मबई िद ी लडन आिण ययॉकम य पॉ लसीमकस बि जीवी शा अशा दोन पात यावर मी वावरत होतो कठ पोचायच त िठकाण मा माहीत न हत यामळ कठही पोचलो तर ldquoपोच याचrdquo समाधान िमळत न हत मी जथ पोचलो होतो याप ा अजन कठतरी वग याच जागी मला पोचायच होत अजन काही तरी वगळच मा या जीवनात घडायच होत ldquoतrdquo क हा घडल सतत असमाधान सतत तगमग माझ काम करण ह भावना मक आनदाचा ोत न राहता बा यशाच साधन व हणन काळजीच कारण बनल होत पव सामा जक काम करताना प रणामाची गणती करत न हतो पवा करत न हतो पण स ता अनभवत होतो आता जण फळासाठीच कम करत होतो आिण पव ची स ता हरवन बसलो होतो

मनातील भावनची जागा आता िवचारान घतली होती भाविनक अनभवापासन मी फारकत घऊन यक अनभवाला बौि क बनवल होत यामळ हळहळ मा या वतः या भावनादखील न जाणवता वतः या भावनाब लही िवचार करत होतो ण अनभवत न हतो याब ल िवचार करत होतो सगीताच सर व सािह याच भाविनक आवग अनक वषापासन मी जण िवसरलो होतो भाविव वाला पारखा झा यामळ मनात पोकळी व ख ता आली होती ही मनाची ख ता ldquoरोगrdquo न हती हा धो याचा इशारा होता पण आतन िमळणा या या स लकड मी ल च िदल न हत यामळ ताण अस होईपयत ताणला गला या ताण व िड शनमळ तर माझा दयरोग िनमाण झाला नाही

नतर काही िदवसानी डॉ अिनता अवचटन मा या आजारात वाचायला एक प तक भट हणन पाठवल- बन सीगल या अमरक सजनन लिहलल स ldquoल ह मिडसीन अड िमरकलrdquo िन वळ इ छाश व मान सक योगानी क सरवर उपचाराच िवल ण अनभव यात यान वणन कल आहत यात सीगल अस हणतो क आप या मनाचा शरीरावर चड भाव पडतो अनक क सर या णाना रोग हो यापव िड शन आलल असत

11

िड शन काळजी भीती ह शरीराला नकारा मक इशार दतात यामळ शरीरपश ची जग याची इ छा व श कमी होत जात अशा वळी क सर िकवा इतर मोठ रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगाना वाढ दत या याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलली नसत बन सीगलच ह ितपादन मला सभवनीय वाटल

िवक सत दशापासन आ ही उचललली पधा मक (म ) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील यक य या वाथाला लोभाला व मह वाका ला भडकवाव लागत यात तल ओताव लागत वाथ व

लोभमलक रणतन lsquo गतीrsquoसाठी जवापाड धावताना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो मबई पण नागपर सार या शहरामध पधच जीवन जगणा याना तर ह लाग पडतच पण गडिचरोली या जगलात जाऊन आरो याच काम करणारा ldquoसमाजसवकrdquo दखील यातन वाच शकला न हता

अनक वषापव क हातरी न कळत मी माझ नसिगक जीवन व स मन या आधिनक स क ती या हवाली कल यातन थम शरीराचा उपयोग थाबला व या याकड दल स झाल मग अ धक काम व यश ा ी या माग लागन मनाची सहज अव था सटली ब ी व िवचारा या वाळवटात भाविनक अनभव पारखा झाला स ता गली पढ मनामध ldquoमी व माझrdquo वाढत गल याचच कपण वतःभोवती िनमाण झाल व िव ाशी असलली एक पता तटली आिण आ य हणज िव व पाशी नाळ तट यावर वतःशी असलला सपकही सटला माझ वतःशीच नात तटल होत माझ घर हरवल होत मा या एकसध िनरोगी जीवनाच तकड तकड पडल होत मा या आतील एक इि य एक होकाय मला या दर यान वारवार इशारा द याचा य न करत होत क काही तरी गफलत होत आह पण मी या याकड दल क न रटत गलो या वतःपासन तट या या ताण व ख तमळ माझा दयरोग िनमाण झाला असावा माझ कवळ दय आजारी न हत मी अ खाच आजारी होतो

एक िदवशी राणी खप सतापन तणतणत बाह न परत आली हॉ पटल या ल टमनन ितला ह जटर पास

मािगतला होता तो ितन सोबत नला नस यान यान उमटपण ितला ल टमधन बाहर पड यास सािगतल माझी खोली ितस या मज यावर होती वर य यास ल ट सोडन काहीच माग न हता एक कड मा यािवषयी काळजी दसरीकड ल टमन या उमटपणामळ वाटणारा अपमान पण या या उमटपणाला िनयमाचा आधार होता आजपयत राणी िकवा मी नहमी डॉ टरा या भिमकतनच णालयात वावरत होतो आज अचानक उलथापालथ झाली होती पशट िकवा पशटच नातवाईक बन यानतर णालयात कस वाटत याची चव चाखत होतो

हॉ पटल हा श द लिटनमधील ldquoपाहणाrdquo या अथा या श दापासनच बनला आह हॉ पट लटी हणज पाहणचार पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानभतीचा मळ हत कठ िश क रािहलला नाही साध उदाहरण हणन वॉडची रचना बघा एका नजरत ३० त ४० ण बघता यावत या डॉ टर िकवा नस या सोयीसाठी एका हॉलम य ३० त ४० आजारी क हणा या रडणा या उघ ा पशटना ठवण हणज या या वदना झोप व ल जा - सवाना उघड पाडण आह गरा याला सव गर िकवा जलमधील पहारक याला सव कदी एका नजरत बघायला अशीच सोय हवी असत यक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ाच हॉ पटल ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो याना इतक का पसत पडावी ह कळायला वतः रोगीच हायला हव

राणीच वडील डॉ चारी याना आ ही सव ldquoबावाrdquo हणतो वय ७९ वष च परच एक काळच लोकि य फिमली िफ जिशयन होत आता टीसमधन िनव झालल आहत बावाना क सरच िनदान झालल आह इ लडम य सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घ यात आला मयािदतच आय य याना िश क आह बावा मला भटायला आल मी याचा सवात लहान जावई

बावा या चह यावर या या आजाराच िकवा या या काळजी या मागमसही न हता या या मोड या तोड या िहदीम य ग पाचा सदव ओघ स ldquoअभयबाब अपनको मालम िक मरको ज दीही जाना तो हच तो रोनम कायको टाईम बरबाद करना और क सरका या डर मरनको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच मरको क सरका लबल िमल गया अ छा हआ नही तो िबना कारणक मर जाताrdquo

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

7

या नॉमलची एक मोठी गडबड ल ात आली हा जो नॉमल श द आह हा ldquoचागला िनरोगी तो नॉमलrdquo या अथान नाही अम रकन समाजाम य त ही शभर माणस तपासली तर यात या ९५ ट क माणसाची कॉल टॉलची पातळी १५० त २४० िम असत या अथान त नॉमल ह तर व त थतीच वणन झाल पण याचा अथ ही कॉल टॉलची सरि त िनरोगी पातळी आह असा मा होत नाही ही पातळी असल या अम रकन समाजामध या लोकाना मो ा माणात हाटऍटक यतात तरी या १५० त २४० िम कॉल टॉल या पातळीला आ ही मिडकल साय सम य नॉमल हणत आलो पशटला आ ही सागणार क तमच कॉल टॉल या रजम य असायला पािहज ( हणज त हाला अम रकन लोकाइतकच हाटऍटक यतील

अम रकमध या ldquoबिमगहम टडीrdquo या नावान जग स असल या अ ययनात अस आढळल क याची कॉल टॉलची पातळी १५० या खाली होती अशा कोणालाही ग या प ास वषाम य हाटऍटक आलला नाही १५० या वर जसजस कॉल टॉल वाढत जात तशी हाटऍटकची सभावना वाढत जात हणन १५० त २४० िम ही कॉल टॉलची मयादा सरि त नाही हणज माझ कॉल टॉल ह इतक वष धो या या पातळी यावरच होत मी मा सरि तत या नॉमल या मात होतो

माझ कॉल टॉल का वाढल असाव मासाहारी ल ब ा लोकाम य ध पान करणा याम य मान सक ताण असणा याम य पधा मक जीवन जगणा याम य कॉल टॉलच माण वाढत मी यापक कठही बसत न हतो मी सपण शाकाहारी होतो पण आम या घरात माझी आई आजी मावशी सग य़ाना दधाच खप कौतक आिण मलाही लहानपणापासन दधाची व तपाची आवड खप होती माझी आई मला नहमी उदाहरण ायची ितच वडील हणज माझ पणजोबा अ यत दणकट खानदशातील एका ख ाम य त जमीनदार होत एकदा या या घरावर डाकनी ह ा चढवला तलवारी घऊन डाक घराम य िशरल पणजोबा घरात एकट व िनश होत डाक याना पकड यासाठी ज यान वरवर चढत होत पणजोबा उच हवली या ितस या मज यापयत वर चढल ितथन खाली उ या असल या घो ावर दणकन उडी मारली आिण घो ाव न डाकचा वढा फोडन गल अस मजबत होत माझी आई सागायची क माझ पणजोबा दररोज सकाळ स याकाळ या जवणाम य एक एक वाटी तप खायच यामळच याची कती इतक मजबत होती ती मर या या दोन तीन वषापव मी ितला सहज िवचारल ldquoका ग आजी तझ वडील कोण या वयात वारलrdquo ती हणाली ldquo३२ वषाच असताना वारल जवता जवता अचानक मान टाकन िदली व फटकन वारल rdquo न क च हाटऍटकन गल असणार वाटी वाटी तप खा यान काय होत ह त हा मा या चागल ल ात आल

त हापासन मी तप कमी कल पण माझी दधाची आवड मा मी काही िनयि त कली न हती िशवाय िमठाई व आई म पण मला िवल ण आवडायच जतक काही पाणीज य पदाथ - दध लोणी तप तसच मास अडी या सग या अ ाम य आिण चॉकलट नारळाच तल या याम य गडगज कॉल टॉल असत मा या वाढल या कॉल टॉलच एक कारण कदािचत या दधा -तपात असाव

+ + + बठ काम व यायामाचा अभाव ह दयरोगाचा धोका िनमाण करत ह व कशा ाला मािहत आह मी

गडिचरोली या आिदवासी भागात काम करत असलो तरी घाम गाळायला लावणारा िनयिमत यायाम फारसा न हताच यायाम करायला फरसतच न हती दररोजच २४ तास कामाला परत न हत वाचन मह वाच होत रोगी लोकाना बघण आव यक होत समाजसवा व सशोधन ही ाथिमकता होती स था चालवण रोज शभर दोनश लोकाना भटण ढीगभर कागद उपसण भाषण दण मीिटगम य भाग घण सतत धावपळ करण मह वाच होत शरीराच काय याला अ ाची भक लागत होती शरीर म व यायामाची काही याची मागणी न हती असली तरी मला ऐक यत न हती वया या सतरा या वषापयत मी िनयिमत यायाम करायचो फटबॉल खळायचो मिडकल कॉलजम य वश िमळला त हापासन मी आरो याची काळजी घण सोडल खळ बद झाला गल तीस वष कोणताच िनयिमत यायाम न हता

शरीराला यायाम हवाच का खर सागायच तर लहानपणापासनच शरीर मा ती मा या शरीरा या आतन नावड आळस आह आिण य यगात शरीर माची गरजच काय ldquoबौि क मrdquo नावाचा नवा म कार िनघा यान

8

शरीर म या क दायक काराची म यमवग य माणसा या जीवनातन पार हकालप ी झालली आह आरामखच त बसन टी ही बघताना िकवा प तक वाचताना मनाला आिण ब ीला होणा या गदग याची सर घाम गाळणा या शरीर माला कठ नकोच तो कार पण कमी शरीर मामळ काय मोठस घडणार

शारी रक म कमी झाल क शरीरपश चा आप याच शरीरातील इ य लन ा हाम नला ितसाद कमी होत जातो यामळ र ातील साखरच माण वाढायला लागत हणजच मधमह होतो भरपाई कर यासाठी शरीर अ धक इ य लन िनमाण करत शरीरात सतत इ य लन जा त अस यास र वािह या आकिचत होतात लड शर वाढत कॉल टॉल वाढत र वािह याम य अथरो लरो सस िनमाण होत व शवटी दयरोग िनमाण होतो या रोगा या सम चयाला शा ानी ldquo सडोम ए सrdquo ह नाव िदल आह यात वाढलला र दाब मधमह वाढलल कॉल टॉल दयरोग ह सव एक होतात - िशवाय पोटावर चरबी गोळा होऊन पोट वाढत भारतीय वशातील सखव त लोकाना िवशषतः प षाना मो ा माणात ldquo सडोम ए सrdquo होत आह मी या ldquo सडोम ए सच उदाहरण होतो

माझा अजन एक म या काळात दर झाला गली सतरा अठरा वष मी ामीण आिदवासी लोकाम यच आरो याच काम करत आह भारतीय समाजाच म य रोग कोणत तर कपोषण र ाची कमी यरोग क रो ग मल रया हगवण टायफॉइड यमोिनया इ यािद दयरोग हा पाि मा याचा िकवा उ चवगातील लोकाचा रोग आप या दशातील लोका या ीन मह वाचा नाही अस मी मानत आलो होतो पण ज हा अचानक मला दयरोग झाला त हा आठवायला लागल

माझ एक महण मनजमटच ोफसर काही िदवसापव ५३ या वष हाटऍटक यऊन दगावल माझा एक मावसभाऊ ५५ वष वयाचा एका िमलम य स स मनजर याला हाटऍटक आला २ वषापव गला ldquoसचमधला आमचा कायकता तषर खोरगड सागत आला क या या साडभाऊना हाटऍटक आला वय िकती याच ३७ वष माझा एक भाचा याला लहानपणी मी अगाखा ावर खळवल मा याप ा ६-७ वषानी लहान उ साहान रसरसलला गोरा दखणा उचापरा म य दश या जगलात राहन शती पाहणारा याला ३७ या वष हाटऍटक आला िववक गला आता हा लख लहीत असताना बातमी आली मा या मावसबिहणीच पित हाटऍटकन गल वय वष ४६ हॉ पटलम य मला भटायला यणा या सिशि त म यमवग याकड जण काही मला सा वना द यासाठी यका याच घराम य हाटऍटक आला अनकाची वतःची िकवा कटबात कोणाची तरी बायपास- सजरी झालली

होती एक नवच य मी पाहात होतो िदवसिदवस त ण वयाम य कमी वयाम य हा रोग होतो आह हाटऍटक वगर रोग वया या साठी या नतरच अस आ ही हणत होतो नतर प ाशीत नाही चाळीशीत आता ितशीत ह रोग हायला लागल माझा एक डॉ टर िम हणाला क या याकड स वीस वषाचा त ण हाटऍटकसाठी ऍडिमट झाला ह काय घडत आह अगदी त ण वयातील समाजाची म असलली माणस दयरोगान जात आहत भारतात साथ आली का दयरोगाची

िद ी व म ास शहरातील चाळीशी या पढ या म यमवग य प षा या सव णात अस आढळल क या यापक जळपास यक पाचापक एकाला मधमह व दहापक एकाला दयरोग होता जगातील कठ याही लोकस यत या रोगाच एवढ जा त माण नाही १९७० नतर झाल या भारतातील शहरी भागातील अनक सव णात ह माण यक दशकात वाढतच आह व िदवसिदवस कमी वयात दयरोग स होत आह अस आढळल आता तर भारतीय प ष ितशीत व चाळीशीतच मरणा या दारावर यऊन ठपला आह मी यातलाच एक होतो

जवळपास प ास वषापव अम रकम य दखील दयरोगाची अशीच लाट आली महाय ानतरची सम ी जीवनमानाम य अचानक सधारणा खा यािप याची रलचल य ामळ शरीर माची गरज सपलली काही लोकानी या अम रकन जग याच वणन ldquoकार - टी ही - सपरमाकट या ि मत भोवती िफरणारी जीवनशलीrdquo अस कलल आह कारमळ चाल याच काम नाही टी हीसमोर बसन मनोरजन व जािहराती पहाय या कारन सपरमाकटम य जाऊन टी हीवरील जािहरात म य पािहल या सग या व त िवकत आणाय या आिण या प हा घरी यऊन खाय या अशा कार या जीवनशलीमळ १९५० त १९६० या दशकाम य अम रकम य दयरोगाच आिण

9

यामळ होणा या म यच माण चड वाढल पढील १०-१५ वषात यानी याची कारण शोधन काढली आप या जीवनशलीत बदल कर यासाठी तथील समाजात य न स झाल

अम रकत ४०-५० वषापव ज घडल तच नमक आज भारतात होत आह एक मोठा सखव त वग भारतात िनमाण झाला आह उ चवग आिण म यमवग िमळन भारताम य जवळपास आज २० कोटी लोकस या आह हणज दसरा अम रकाच भारताम य आह हा भारतामधला अम रका झपा ान अम रकची जीवनशली खा यािप याची रलचल शरीर मापासन सटका दा व ध पान अशी जीवनशली जगतो आह आधिनक जीवनात मोटार टी ही ज व हॉटल याच मह वाच थान आह यामळ बठी खादाड जीवनस कती िनमाण झाली आह सोबतच वाढती मह वाका ा आिण क रअरमधील चड पधा व धावपळ यामळ मान सक ताणदखील पा चमा यासारखाच िनमाण झालला आह हणन भारताम य दयिवकाराच माण अचानक वाढलल आपण बघत आहोत

पण अजन काहीतरी कारण दडलल आह ही चगळवादी जीवनशली अिगकार यानतर गो या माणसाला या माणात दयरोग होतो याप ाही भारतीय माणसाला जा त होतो भारतामधन जाऊन लडन िकवा सगापर कनडा िकवा दि ण आि कत थाियक झालली हजारो कटब आहत ह बहतक म यम िकवा उ चवग य आहत तथील सम ीचा या या जीवनशलीवर खप प रणाम झालला आह काही व क य अ यासकानी समान जीवनशली असलल इ लडमधील गोर काळ आिण भारतीय लोक याच तलना मक अ ययन कल त हा अस आढळल क तथील भारतीय मळा या लोकाम य मधमह व दयरोग याच माण सवात अ धक आह भारताम य ख ात असपयत या भारतीयाना ह रोग न हत पण सखव त पा चमा य जीवनशली वीकार याबरोबर गो या आिण का या माणसाप ाही जा त माणात भारतीय वशा या माणसाना ह रोग िनमाण होतात असच िच सगापर दि ण आि का कनडाम यही आढळल आिण हच िच भारतीय शहराम यही आढळत आह हणन स या व क य ातला िन कष असा आह क काही आनविशक िकवा जीवशा ीय कारणामळ भारतीय वशाची लोकस या ही मधमह व दयरोगा ती जगात सवात जा त खलनशील आह भारतामध या दयरोगा या लाटच प ीकरण भारतात या माणसाची दयरोगा या ती असलली नसिगक कमजोरी आिण म यम वगाची नवीन जीवनशली या याम य आह

ही सव कारण असनही मला मा या रोगाच पण कारण समजल अस वाटत न हत पशातील िकवा ध ातील

चढाओढी या माग न लागल या आिदवासी ख ाम य आरो यसवा व सशोधन करणा या िनरी छ व ताणम जीवन जगणा या मा यासार या माणसाला दयरोग का हावा

या नाच उ र शोधण फार नाजक काम होत मी खरच िनरी छ व ताणम होतो का मग गली काही वष माझ मन स का न हत खरच गली ४-५ वष माझ मन स न हत तापा या दर यान त ड बचव हाव तशी जीवनाची चवच गली होती मला कबल कल पािहज क गली काही वष मला एक िविच ख ता होती जीवनातला रसच हरवला होता कशामळ क हापासन माझ मन शोध लागल

वया या िवशीम य कॉलजम य असताना िवनोबा व जय काश नारायण या या आदोलनात मी सि य होतो जीवन जण सव िदशानी बह न यत होत एम डी क यानतर राणीसोबत ल झाल व पण वळ सामा जक कायात पडलो एक उ माद होता यश िमळो वा न िमळो वतःला िवस जत कर याचा व समाजासाठी काम कर याचाच िवल ण आनद होता मग ही ख ता क हा आली

तहितसा या वष उ च िश णासाठी अम रकला गलो जॉ स होपिक स िव ापीठातील िशक याचा काळ हणज बौि क आनदाचा वग होता ७७ दशातील िव ाथ जग स सशोधक असलल ोफसस व अ धक ान िमळव याची अखड धावपळ याचा िवल ण कफ होता मी िव ापीठात थम यत होतो सावजिनक आरो याच काहीतरी िवशष काम मा या व राणी या हातन घडणार अशी आम या ोफससना खा ी वाटायची त हा तर मन चड उ सक व आनदी होत मग ही ख ता क हा आली

10

भारतात परत यावर आ ही दोघानी गडिचरोली ज ात ldquoसचची थापना कली आिदवास ना आरो यसवा दण ामीण व आिदवास या अनक नावर सशोधन करण दा म साठी आदोलन करण ldquoसचसाठी िनतात सदर ldquoशोध ामची िनिमती करण यात दहा वष गली आटोपता आटोपना इतक काम वाढल खप काम झाल आिदवास यासाठी णालय बाधल ामीण आरो यावर कल या सशोधनाला आतररा ीय याती िमळाली गडिचरोली ज ात दा बदी झाली सावजिनक आरो या या ात ldquoसचrdquo ही स था एक मानदड बनली पण या काळात माझ मन कस होत

मी आठव लागलो शोधता शोधता प हा तो काळ जग लागलो ह काम करताना सरवाती या काही काळानतर माझ मन स राहात न हत ह मला आठवल इथनच हा बदल स झाला काय कारण होत काहीतरी अनसिगक ज मी वतः नाही अस काहीतरी वतःवर लादल होत या या सोबत जग यान मला ताप िनमाण होत होता ह अस काय होत

गडिचरोलीला lsquoसचrdquo या स थची थापना कली त हा स वाती या काळात महारा शासना या आ हामळ ितथली शासक य आरो य यव था - ज हा णालय व सरकारी ाथिमक आरो य क सधरव याचा एक अशासक य योग कला या काळात शासक य नोकरशाही ितची काही न कर याची व क न द याची मनोव ी असीम िदरगाई क पनातीत कामचकारपणा ाचार आिण व न आ हालाच ग हगार ठरव याच िनल ज कार थान याचा जवळन अनभव घतला दोन वष एखा ा िक ाला वळवळ ाव तसा िकळसवाणा तो अनभव होता शवटी दोन वषानी यातन वतःहन बाहर पडलो पण अनक ण घऊन या काळात वतःवर अप रिमत अ याय आ ही कला यामळ तर ही ख ता िनमाण झाली नाही पण नतर काय झाल

जसजस िवचार करत खोलवर जात होतो मन घाबर हायला लागल होत गडिचरोलीला जसजस काम िनमाण होत गल तसतसा आतला ldquoमीrdquo बदलत गला मा या वाभािवक

ldquoमीप ाही हा यश वी मी वगळा अस यान दोघामधील अतर व ताण वाढत गला ामीण आिदवासी भागात आ ही कल या सशोधनाचा यापक प रणाम हावा रा ीय-आतररा ीय आरो य काय माची आखणी याव न हावी गडिचरोलीसारखी दा बदी पण महारा ात हावी अशी अधीरता िनमाण झाली होती ह अस हाव हणन एकाच वळी गडिचरोलीच आिदवासी आिण मबई िद ी लडन आिण ययॉकम य पॉ लसीमकस बि जीवी शा अशा दोन पात यावर मी वावरत होतो कठ पोचायच त िठकाण मा माहीत न हत यामळ कठही पोचलो तर ldquoपोच याचrdquo समाधान िमळत न हत मी जथ पोचलो होतो याप ा अजन कठतरी वग याच जागी मला पोचायच होत अजन काही तरी वगळच मा या जीवनात घडायच होत ldquoतrdquo क हा घडल सतत असमाधान सतत तगमग माझ काम करण ह भावना मक आनदाचा ोत न राहता बा यशाच साधन व हणन काळजीच कारण बनल होत पव सामा जक काम करताना प रणामाची गणती करत न हतो पवा करत न हतो पण स ता अनभवत होतो आता जण फळासाठीच कम करत होतो आिण पव ची स ता हरवन बसलो होतो

मनातील भावनची जागा आता िवचारान घतली होती भाविनक अनभवापासन मी फारकत घऊन यक अनभवाला बौि क बनवल होत यामळ हळहळ मा या वतः या भावनादखील न जाणवता वतः या भावनाब लही िवचार करत होतो ण अनभवत न हतो याब ल िवचार करत होतो सगीताच सर व सािह याच भाविनक आवग अनक वषापासन मी जण िवसरलो होतो भाविव वाला पारखा झा यामळ मनात पोकळी व ख ता आली होती ही मनाची ख ता ldquoरोगrdquo न हती हा धो याचा इशारा होता पण आतन िमळणा या या स लकड मी ल च िदल न हत यामळ ताण अस होईपयत ताणला गला या ताण व िड शनमळ तर माझा दयरोग िनमाण झाला नाही

नतर काही िदवसानी डॉ अिनता अवचटन मा या आजारात वाचायला एक प तक भट हणन पाठवल- बन सीगल या अमरक सजनन लिहलल स ldquoल ह मिडसीन अड िमरकलrdquo िन वळ इ छाश व मान सक योगानी क सरवर उपचाराच िवल ण अनभव यात यान वणन कल आहत यात सीगल अस हणतो क आप या मनाचा शरीरावर चड भाव पडतो अनक क सर या णाना रोग हो यापव िड शन आलल असत

11

िड शन काळजी भीती ह शरीराला नकारा मक इशार दतात यामळ शरीरपश ची जग याची इ छा व श कमी होत जात अशा वळी क सर िकवा इतर मोठ रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगाना वाढ दत या याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलली नसत बन सीगलच ह ितपादन मला सभवनीय वाटल

िवक सत दशापासन आ ही उचललली पधा मक (म ) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील यक य या वाथाला लोभाला व मह वाका ला भडकवाव लागत यात तल ओताव लागत वाथ व

लोभमलक रणतन lsquo गतीrsquoसाठी जवापाड धावताना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो मबई पण नागपर सार या शहरामध पधच जीवन जगणा याना तर ह लाग पडतच पण गडिचरोली या जगलात जाऊन आरो याच काम करणारा ldquoसमाजसवकrdquo दखील यातन वाच शकला न हता

अनक वषापव क हातरी न कळत मी माझ नसिगक जीवन व स मन या आधिनक स क ती या हवाली कल यातन थम शरीराचा उपयोग थाबला व या याकड दल स झाल मग अ धक काम व यश ा ी या माग लागन मनाची सहज अव था सटली ब ी व िवचारा या वाळवटात भाविनक अनभव पारखा झाला स ता गली पढ मनामध ldquoमी व माझrdquo वाढत गल याचच कपण वतःभोवती िनमाण झाल व िव ाशी असलली एक पता तटली आिण आ य हणज िव व पाशी नाळ तट यावर वतःशी असलला सपकही सटला माझ वतःशीच नात तटल होत माझ घर हरवल होत मा या एकसध िनरोगी जीवनाच तकड तकड पडल होत मा या आतील एक इि य एक होकाय मला या दर यान वारवार इशारा द याचा य न करत होत क काही तरी गफलत होत आह पण मी या याकड दल क न रटत गलो या वतःपासन तट या या ताण व ख तमळ माझा दयरोग िनमाण झाला असावा माझ कवळ दय आजारी न हत मी अ खाच आजारी होतो

एक िदवशी राणी खप सतापन तणतणत बाह न परत आली हॉ पटल या ल टमनन ितला ह जटर पास

मािगतला होता तो ितन सोबत नला नस यान यान उमटपण ितला ल टमधन बाहर पड यास सािगतल माझी खोली ितस या मज यावर होती वर य यास ल ट सोडन काहीच माग न हता एक कड मा यािवषयी काळजी दसरीकड ल टमन या उमटपणामळ वाटणारा अपमान पण या या उमटपणाला िनयमाचा आधार होता आजपयत राणी िकवा मी नहमी डॉ टरा या भिमकतनच णालयात वावरत होतो आज अचानक उलथापालथ झाली होती पशट िकवा पशटच नातवाईक बन यानतर णालयात कस वाटत याची चव चाखत होतो

हॉ पटल हा श द लिटनमधील ldquoपाहणाrdquo या अथा या श दापासनच बनला आह हॉ पट लटी हणज पाहणचार पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानभतीचा मळ हत कठ िश क रािहलला नाही साध उदाहरण हणन वॉडची रचना बघा एका नजरत ३० त ४० ण बघता यावत या डॉ टर िकवा नस या सोयीसाठी एका हॉलम य ३० त ४० आजारी क हणा या रडणा या उघ ा पशटना ठवण हणज या या वदना झोप व ल जा - सवाना उघड पाडण आह गरा याला सव गर िकवा जलमधील पहारक याला सव कदी एका नजरत बघायला अशीच सोय हवी असत यक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ाच हॉ पटल ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो याना इतक का पसत पडावी ह कळायला वतः रोगीच हायला हव

राणीच वडील डॉ चारी याना आ ही सव ldquoबावाrdquo हणतो वय ७९ वष च परच एक काळच लोकि य फिमली िफ जिशयन होत आता टीसमधन िनव झालल आहत बावाना क सरच िनदान झालल आह इ लडम य सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घ यात आला मयािदतच आय य याना िश क आह बावा मला भटायला आल मी याचा सवात लहान जावई

बावा या चह यावर या या आजाराच िकवा या या काळजी या मागमसही न हता या या मोड या तोड या िहदीम य ग पाचा सदव ओघ स ldquoअभयबाब अपनको मालम िक मरको ज दीही जाना तो हच तो रोनम कायको टाईम बरबाद करना और क सरका या डर मरनको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच मरको क सरका लबल िमल गया अ छा हआ नही तो िबना कारणक मर जाताrdquo

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

8

शरीर म या क दायक काराची म यमवग य माणसा या जीवनातन पार हकालप ी झालली आह आरामखच त बसन टी ही बघताना िकवा प तक वाचताना मनाला आिण ब ीला होणा या गदग याची सर घाम गाळणा या शरीर माला कठ नकोच तो कार पण कमी शरीर मामळ काय मोठस घडणार

शारी रक म कमी झाल क शरीरपश चा आप याच शरीरातील इ य लन ा हाम नला ितसाद कमी होत जातो यामळ र ातील साखरच माण वाढायला लागत हणजच मधमह होतो भरपाई कर यासाठी शरीर अ धक इ य लन िनमाण करत शरीरात सतत इ य लन जा त अस यास र वािह या आकिचत होतात लड शर वाढत कॉल टॉल वाढत र वािह याम य अथरो लरो सस िनमाण होत व शवटी दयरोग िनमाण होतो या रोगा या सम चयाला शा ानी ldquo सडोम ए सrdquo ह नाव िदल आह यात वाढलला र दाब मधमह वाढलल कॉल टॉल दयरोग ह सव एक होतात - िशवाय पोटावर चरबी गोळा होऊन पोट वाढत भारतीय वशातील सखव त लोकाना िवशषतः प षाना मो ा माणात ldquo सडोम ए सrdquo होत आह मी या ldquo सडोम ए सच उदाहरण होतो

माझा अजन एक म या काळात दर झाला गली सतरा अठरा वष मी ामीण आिदवासी लोकाम यच आरो याच काम करत आह भारतीय समाजाच म य रोग कोणत तर कपोषण र ाची कमी यरोग क रो ग मल रया हगवण टायफॉइड यमोिनया इ यािद दयरोग हा पाि मा याचा िकवा उ चवगातील लोकाचा रोग आप या दशातील लोका या ीन मह वाचा नाही अस मी मानत आलो होतो पण ज हा अचानक मला दयरोग झाला त हा आठवायला लागल

माझ एक महण मनजमटच ोफसर काही िदवसापव ५३ या वष हाटऍटक यऊन दगावल माझा एक मावसभाऊ ५५ वष वयाचा एका िमलम य स स मनजर याला हाटऍटक आला २ वषापव गला ldquoसचमधला आमचा कायकता तषर खोरगड सागत आला क या या साडभाऊना हाटऍटक आला वय िकती याच ३७ वष माझा एक भाचा याला लहानपणी मी अगाखा ावर खळवल मा याप ा ६-७ वषानी लहान उ साहान रसरसलला गोरा दखणा उचापरा म य दश या जगलात राहन शती पाहणारा याला ३७ या वष हाटऍटक आला िववक गला आता हा लख लहीत असताना बातमी आली मा या मावसबिहणीच पित हाटऍटकन गल वय वष ४६ हॉ पटलम य मला भटायला यणा या सिशि त म यमवग याकड जण काही मला सा वना द यासाठी यका याच घराम य हाटऍटक आला अनकाची वतःची िकवा कटबात कोणाची तरी बायपास- सजरी झालली

होती एक नवच य मी पाहात होतो िदवसिदवस त ण वयाम य कमी वयाम य हा रोग होतो आह हाटऍटक वगर रोग वया या साठी या नतरच अस आ ही हणत होतो नतर प ाशीत नाही चाळीशीत आता ितशीत ह रोग हायला लागल माझा एक डॉ टर िम हणाला क या याकड स वीस वषाचा त ण हाटऍटकसाठी ऍडिमट झाला ह काय घडत आह अगदी त ण वयातील समाजाची म असलली माणस दयरोगान जात आहत भारतात साथ आली का दयरोगाची

िद ी व म ास शहरातील चाळीशी या पढ या म यमवग य प षा या सव णात अस आढळल क या यापक जळपास यक पाचापक एकाला मधमह व दहापक एकाला दयरोग होता जगातील कठ याही लोकस यत या रोगाच एवढ जा त माण नाही १९७० नतर झाल या भारतातील शहरी भागातील अनक सव णात ह माण यक दशकात वाढतच आह व िदवसिदवस कमी वयात दयरोग स होत आह अस आढळल आता तर भारतीय प ष ितशीत व चाळीशीतच मरणा या दारावर यऊन ठपला आह मी यातलाच एक होतो

जवळपास प ास वषापव अम रकम य दखील दयरोगाची अशीच लाट आली महाय ानतरची सम ी जीवनमानाम य अचानक सधारणा खा यािप याची रलचल य ामळ शरीर माची गरज सपलली काही लोकानी या अम रकन जग याच वणन ldquoकार - टी ही - सपरमाकट या ि मत भोवती िफरणारी जीवनशलीrdquo अस कलल आह कारमळ चाल याच काम नाही टी हीसमोर बसन मनोरजन व जािहराती पहाय या कारन सपरमाकटम य जाऊन टी हीवरील जािहरात म य पािहल या सग या व त िवकत आणाय या आिण या प हा घरी यऊन खाय या अशा कार या जीवनशलीमळ १९५० त १९६० या दशकाम य अम रकम य दयरोगाच आिण

9

यामळ होणा या म यच माण चड वाढल पढील १०-१५ वषात यानी याची कारण शोधन काढली आप या जीवनशलीत बदल कर यासाठी तथील समाजात य न स झाल

अम रकत ४०-५० वषापव ज घडल तच नमक आज भारतात होत आह एक मोठा सखव त वग भारतात िनमाण झाला आह उ चवग आिण म यमवग िमळन भारताम य जवळपास आज २० कोटी लोकस या आह हणज दसरा अम रकाच भारताम य आह हा भारतामधला अम रका झपा ान अम रकची जीवनशली खा यािप याची रलचल शरीर मापासन सटका दा व ध पान अशी जीवनशली जगतो आह आधिनक जीवनात मोटार टी ही ज व हॉटल याच मह वाच थान आह यामळ बठी खादाड जीवनस कती िनमाण झाली आह सोबतच वाढती मह वाका ा आिण क रअरमधील चड पधा व धावपळ यामळ मान सक ताणदखील पा चमा यासारखाच िनमाण झालला आह हणन भारताम य दयिवकाराच माण अचानक वाढलल आपण बघत आहोत

पण अजन काहीतरी कारण दडलल आह ही चगळवादी जीवनशली अिगकार यानतर गो या माणसाला या माणात दयरोग होतो याप ाही भारतीय माणसाला जा त होतो भारतामधन जाऊन लडन िकवा सगापर कनडा िकवा दि ण आि कत थाियक झालली हजारो कटब आहत ह बहतक म यम िकवा उ चवग य आहत तथील सम ीचा या या जीवनशलीवर खप प रणाम झालला आह काही व क य अ यासकानी समान जीवनशली असलल इ लडमधील गोर काळ आिण भारतीय लोक याच तलना मक अ ययन कल त हा अस आढळल क तथील भारतीय मळा या लोकाम य मधमह व दयरोग याच माण सवात अ धक आह भारताम य ख ात असपयत या भारतीयाना ह रोग न हत पण सखव त पा चमा य जीवनशली वीकार याबरोबर गो या आिण का या माणसाप ाही जा त माणात भारतीय वशा या माणसाना ह रोग िनमाण होतात असच िच सगापर दि ण आि का कनडाम यही आढळल आिण हच िच भारतीय शहराम यही आढळत आह हणन स या व क य ातला िन कष असा आह क काही आनविशक िकवा जीवशा ीय कारणामळ भारतीय वशाची लोकस या ही मधमह व दयरोगा ती जगात सवात जा त खलनशील आह भारतामध या दयरोगा या लाटच प ीकरण भारतात या माणसाची दयरोगा या ती असलली नसिगक कमजोरी आिण म यम वगाची नवीन जीवनशली या याम य आह

ही सव कारण असनही मला मा या रोगाच पण कारण समजल अस वाटत न हत पशातील िकवा ध ातील

चढाओढी या माग न लागल या आिदवासी ख ाम य आरो यसवा व सशोधन करणा या िनरी छ व ताणम जीवन जगणा या मा यासार या माणसाला दयरोग का हावा

या नाच उ र शोधण फार नाजक काम होत मी खरच िनरी छ व ताणम होतो का मग गली काही वष माझ मन स का न हत खरच गली ४-५ वष माझ मन स न हत तापा या दर यान त ड बचव हाव तशी जीवनाची चवच गली होती मला कबल कल पािहज क गली काही वष मला एक िविच ख ता होती जीवनातला रसच हरवला होता कशामळ क हापासन माझ मन शोध लागल

वया या िवशीम य कॉलजम य असताना िवनोबा व जय काश नारायण या या आदोलनात मी सि य होतो जीवन जण सव िदशानी बह न यत होत एम डी क यानतर राणीसोबत ल झाल व पण वळ सामा जक कायात पडलो एक उ माद होता यश िमळो वा न िमळो वतःला िवस जत कर याचा व समाजासाठी काम कर याचाच िवल ण आनद होता मग ही ख ता क हा आली

तहितसा या वष उ च िश णासाठी अम रकला गलो जॉ स होपिक स िव ापीठातील िशक याचा काळ हणज बौि क आनदाचा वग होता ७७ दशातील िव ाथ जग स सशोधक असलल ोफसस व अ धक ान िमळव याची अखड धावपळ याचा िवल ण कफ होता मी िव ापीठात थम यत होतो सावजिनक आरो याच काहीतरी िवशष काम मा या व राणी या हातन घडणार अशी आम या ोफससना खा ी वाटायची त हा तर मन चड उ सक व आनदी होत मग ही ख ता क हा आली

10

भारतात परत यावर आ ही दोघानी गडिचरोली ज ात ldquoसचची थापना कली आिदवास ना आरो यसवा दण ामीण व आिदवास या अनक नावर सशोधन करण दा म साठी आदोलन करण ldquoसचसाठी िनतात सदर ldquoशोध ामची िनिमती करण यात दहा वष गली आटोपता आटोपना इतक काम वाढल खप काम झाल आिदवास यासाठी णालय बाधल ामीण आरो यावर कल या सशोधनाला आतररा ीय याती िमळाली गडिचरोली ज ात दा बदी झाली सावजिनक आरो या या ात ldquoसचrdquo ही स था एक मानदड बनली पण या काळात माझ मन कस होत

मी आठव लागलो शोधता शोधता प हा तो काळ जग लागलो ह काम करताना सरवाती या काही काळानतर माझ मन स राहात न हत ह मला आठवल इथनच हा बदल स झाला काय कारण होत काहीतरी अनसिगक ज मी वतः नाही अस काहीतरी वतःवर लादल होत या या सोबत जग यान मला ताप िनमाण होत होता ह अस काय होत

गडिचरोलीला lsquoसचrdquo या स थची थापना कली त हा स वाती या काळात महारा शासना या आ हामळ ितथली शासक य आरो य यव था - ज हा णालय व सरकारी ाथिमक आरो य क सधरव याचा एक अशासक य योग कला या काळात शासक य नोकरशाही ितची काही न कर याची व क न द याची मनोव ी असीम िदरगाई क पनातीत कामचकारपणा ाचार आिण व न आ हालाच ग हगार ठरव याच िनल ज कार थान याचा जवळन अनभव घतला दोन वष एखा ा िक ाला वळवळ ाव तसा िकळसवाणा तो अनभव होता शवटी दोन वषानी यातन वतःहन बाहर पडलो पण अनक ण घऊन या काळात वतःवर अप रिमत अ याय आ ही कला यामळ तर ही ख ता िनमाण झाली नाही पण नतर काय झाल

जसजस िवचार करत खोलवर जात होतो मन घाबर हायला लागल होत गडिचरोलीला जसजस काम िनमाण होत गल तसतसा आतला ldquoमीrdquo बदलत गला मा या वाभािवक

ldquoमीप ाही हा यश वी मी वगळा अस यान दोघामधील अतर व ताण वाढत गला ामीण आिदवासी भागात आ ही कल या सशोधनाचा यापक प रणाम हावा रा ीय-आतररा ीय आरो य काय माची आखणी याव न हावी गडिचरोलीसारखी दा बदी पण महारा ात हावी अशी अधीरता िनमाण झाली होती ह अस हाव हणन एकाच वळी गडिचरोलीच आिदवासी आिण मबई िद ी लडन आिण ययॉकम य पॉ लसीमकस बि जीवी शा अशा दोन पात यावर मी वावरत होतो कठ पोचायच त िठकाण मा माहीत न हत यामळ कठही पोचलो तर ldquoपोच याचrdquo समाधान िमळत न हत मी जथ पोचलो होतो याप ा अजन कठतरी वग याच जागी मला पोचायच होत अजन काही तरी वगळच मा या जीवनात घडायच होत ldquoतrdquo क हा घडल सतत असमाधान सतत तगमग माझ काम करण ह भावना मक आनदाचा ोत न राहता बा यशाच साधन व हणन काळजीच कारण बनल होत पव सामा जक काम करताना प रणामाची गणती करत न हतो पवा करत न हतो पण स ता अनभवत होतो आता जण फळासाठीच कम करत होतो आिण पव ची स ता हरवन बसलो होतो

मनातील भावनची जागा आता िवचारान घतली होती भाविनक अनभवापासन मी फारकत घऊन यक अनभवाला बौि क बनवल होत यामळ हळहळ मा या वतः या भावनादखील न जाणवता वतः या भावनाब लही िवचार करत होतो ण अनभवत न हतो याब ल िवचार करत होतो सगीताच सर व सािह याच भाविनक आवग अनक वषापासन मी जण िवसरलो होतो भाविव वाला पारखा झा यामळ मनात पोकळी व ख ता आली होती ही मनाची ख ता ldquoरोगrdquo न हती हा धो याचा इशारा होता पण आतन िमळणा या या स लकड मी ल च िदल न हत यामळ ताण अस होईपयत ताणला गला या ताण व िड शनमळ तर माझा दयरोग िनमाण झाला नाही

नतर काही िदवसानी डॉ अिनता अवचटन मा या आजारात वाचायला एक प तक भट हणन पाठवल- बन सीगल या अमरक सजनन लिहलल स ldquoल ह मिडसीन अड िमरकलrdquo िन वळ इ छाश व मान सक योगानी क सरवर उपचाराच िवल ण अनभव यात यान वणन कल आहत यात सीगल अस हणतो क आप या मनाचा शरीरावर चड भाव पडतो अनक क सर या णाना रोग हो यापव िड शन आलल असत

11

िड शन काळजी भीती ह शरीराला नकारा मक इशार दतात यामळ शरीरपश ची जग याची इ छा व श कमी होत जात अशा वळी क सर िकवा इतर मोठ रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगाना वाढ दत या याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलली नसत बन सीगलच ह ितपादन मला सभवनीय वाटल

िवक सत दशापासन आ ही उचललली पधा मक (म ) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील यक य या वाथाला लोभाला व मह वाका ला भडकवाव लागत यात तल ओताव लागत वाथ व

लोभमलक रणतन lsquo गतीrsquoसाठी जवापाड धावताना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो मबई पण नागपर सार या शहरामध पधच जीवन जगणा याना तर ह लाग पडतच पण गडिचरोली या जगलात जाऊन आरो याच काम करणारा ldquoसमाजसवकrdquo दखील यातन वाच शकला न हता

अनक वषापव क हातरी न कळत मी माझ नसिगक जीवन व स मन या आधिनक स क ती या हवाली कल यातन थम शरीराचा उपयोग थाबला व या याकड दल स झाल मग अ धक काम व यश ा ी या माग लागन मनाची सहज अव था सटली ब ी व िवचारा या वाळवटात भाविनक अनभव पारखा झाला स ता गली पढ मनामध ldquoमी व माझrdquo वाढत गल याचच कपण वतःभोवती िनमाण झाल व िव ाशी असलली एक पता तटली आिण आ य हणज िव व पाशी नाळ तट यावर वतःशी असलला सपकही सटला माझ वतःशीच नात तटल होत माझ घर हरवल होत मा या एकसध िनरोगी जीवनाच तकड तकड पडल होत मा या आतील एक इि य एक होकाय मला या दर यान वारवार इशारा द याचा य न करत होत क काही तरी गफलत होत आह पण मी या याकड दल क न रटत गलो या वतःपासन तट या या ताण व ख तमळ माझा दयरोग िनमाण झाला असावा माझ कवळ दय आजारी न हत मी अ खाच आजारी होतो

एक िदवशी राणी खप सतापन तणतणत बाह न परत आली हॉ पटल या ल टमनन ितला ह जटर पास

मािगतला होता तो ितन सोबत नला नस यान यान उमटपण ितला ल टमधन बाहर पड यास सािगतल माझी खोली ितस या मज यावर होती वर य यास ल ट सोडन काहीच माग न हता एक कड मा यािवषयी काळजी दसरीकड ल टमन या उमटपणामळ वाटणारा अपमान पण या या उमटपणाला िनयमाचा आधार होता आजपयत राणी िकवा मी नहमी डॉ टरा या भिमकतनच णालयात वावरत होतो आज अचानक उलथापालथ झाली होती पशट िकवा पशटच नातवाईक बन यानतर णालयात कस वाटत याची चव चाखत होतो

हॉ पटल हा श द लिटनमधील ldquoपाहणाrdquo या अथा या श दापासनच बनला आह हॉ पट लटी हणज पाहणचार पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानभतीचा मळ हत कठ िश क रािहलला नाही साध उदाहरण हणन वॉडची रचना बघा एका नजरत ३० त ४० ण बघता यावत या डॉ टर िकवा नस या सोयीसाठी एका हॉलम य ३० त ४० आजारी क हणा या रडणा या उघ ा पशटना ठवण हणज या या वदना झोप व ल जा - सवाना उघड पाडण आह गरा याला सव गर िकवा जलमधील पहारक याला सव कदी एका नजरत बघायला अशीच सोय हवी असत यक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ाच हॉ पटल ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो याना इतक का पसत पडावी ह कळायला वतः रोगीच हायला हव

राणीच वडील डॉ चारी याना आ ही सव ldquoबावाrdquo हणतो वय ७९ वष च परच एक काळच लोकि य फिमली िफ जिशयन होत आता टीसमधन िनव झालल आहत बावाना क सरच िनदान झालल आह इ लडम य सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घ यात आला मयािदतच आय य याना िश क आह बावा मला भटायला आल मी याचा सवात लहान जावई

बावा या चह यावर या या आजाराच िकवा या या काळजी या मागमसही न हता या या मोड या तोड या िहदीम य ग पाचा सदव ओघ स ldquoअभयबाब अपनको मालम िक मरको ज दीही जाना तो हच तो रोनम कायको टाईम बरबाद करना और क सरका या डर मरनको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच मरको क सरका लबल िमल गया अ छा हआ नही तो िबना कारणक मर जाताrdquo

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

9

यामळ होणा या म यच माण चड वाढल पढील १०-१५ वषात यानी याची कारण शोधन काढली आप या जीवनशलीत बदल कर यासाठी तथील समाजात य न स झाल

अम रकत ४०-५० वषापव ज घडल तच नमक आज भारतात होत आह एक मोठा सखव त वग भारतात िनमाण झाला आह उ चवग आिण म यमवग िमळन भारताम य जवळपास आज २० कोटी लोकस या आह हणज दसरा अम रकाच भारताम य आह हा भारतामधला अम रका झपा ान अम रकची जीवनशली खा यािप याची रलचल शरीर मापासन सटका दा व ध पान अशी जीवनशली जगतो आह आधिनक जीवनात मोटार टी ही ज व हॉटल याच मह वाच थान आह यामळ बठी खादाड जीवनस कती िनमाण झाली आह सोबतच वाढती मह वाका ा आिण क रअरमधील चड पधा व धावपळ यामळ मान सक ताणदखील पा चमा यासारखाच िनमाण झालला आह हणन भारताम य दयिवकाराच माण अचानक वाढलल आपण बघत आहोत

पण अजन काहीतरी कारण दडलल आह ही चगळवादी जीवनशली अिगकार यानतर गो या माणसाला या माणात दयरोग होतो याप ाही भारतीय माणसाला जा त होतो भारतामधन जाऊन लडन िकवा सगापर कनडा िकवा दि ण आि कत थाियक झालली हजारो कटब आहत ह बहतक म यम िकवा उ चवग य आहत तथील सम ीचा या या जीवनशलीवर खप प रणाम झालला आह काही व क य अ यासकानी समान जीवनशली असलल इ लडमधील गोर काळ आिण भारतीय लोक याच तलना मक अ ययन कल त हा अस आढळल क तथील भारतीय मळा या लोकाम य मधमह व दयरोग याच माण सवात अ धक आह भारताम य ख ात असपयत या भारतीयाना ह रोग न हत पण सखव त पा चमा य जीवनशली वीकार याबरोबर गो या आिण का या माणसाप ाही जा त माणात भारतीय वशा या माणसाना ह रोग िनमाण होतात असच िच सगापर दि ण आि का कनडाम यही आढळल आिण हच िच भारतीय शहराम यही आढळत आह हणन स या व क य ातला िन कष असा आह क काही आनविशक िकवा जीवशा ीय कारणामळ भारतीय वशाची लोकस या ही मधमह व दयरोगा ती जगात सवात जा त खलनशील आह भारतामध या दयरोगा या लाटच प ीकरण भारतात या माणसाची दयरोगा या ती असलली नसिगक कमजोरी आिण म यम वगाची नवीन जीवनशली या याम य आह

ही सव कारण असनही मला मा या रोगाच पण कारण समजल अस वाटत न हत पशातील िकवा ध ातील

चढाओढी या माग न लागल या आिदवासी ख ाम य आरो यसवा व सशोधन करणा या िनरी छ व ताणम जीवन जगणा या मा यासार या माणसाला दयरोग का हावा

या नाच उ र शोधण फार नाजक काम होत मी खरच िनरी छ व ताणम होतो का मग गली काही वष माझ मन स का न हत खरच गली ४-५ वष माझ मन स न हत तापा या दर यान त ड बचव हाव तशी जीवनाची चवच गली होती मला कबल कल पािहज क गली काही वष मला एक िविच ख ता होती जीवनातला रसच हरवला होता कशामळ क हापासन माझ मन शोध लागल

वया या िवशीम य कॉलजम य असताना िवनोबा व जय काश नारायण या या आदोलनात मी सि य होतो जीवन जण सव िदशानी बह न यत होत एम डी क यानतर राणीसोबत ल झाल व पण वळ सामा जक कायात पडलो एक उ माद होता यश िमळो वा न िमळो वतःला िवस जत कर याचा व समाजासाठी काम कर याचाच िवल ण आनद होता मग ही ख ता क हा आली

तहितसा या वष उ च िश णासाठी अम रकला गलो जॉ स होपिक स िव ापीठातील िशक याचा काळ हणज बौि क आनदाचा वग होता ७७ दशातील िव ाथ जग स सशोधक असलल ोफसस व अ धक ान िमळव याची अखड धावपळ याचा िवल ण कफ होता मी िव ापीठात थम यत होतो सावजिनक आरो याच काहीतरी िवशष काम मा या व राणी या हातन घडणार अशी आम या ोफससना खा ी वाटायची त हा तर मन चड उ सक व आनदी होत मग ही ख ता क हा आली

10

भारतात परत यावर आ ही दोघानी गडिचरोली ज ात ldquoसचची थापना कली आिदवास ना आरो यसवा दण ामीण व आिदवास या अनक नावर सशोधन करण दा म साठी आदोलन करण ldquoसचसाठी िनतात सदर ldquoशोध ामची िनिमती करण यात दहा वष गली आटोपता आटोपना इतक काम वाढल खप काम झाल आिदवास यासाठी णालय बाधल ामीण आरो यावर कल या सशोधनाला आतररा ीय याती िमळाली गडिचरोली ज ात दा बदी झाली सावजिनक आरो या या ात ldquoसचrdquo ही स था एक मानदड बनली पण या काळात माझ मन कस होत

मी आठव लागलो शोधता शोधता प हा तो काळ जग लागलो ह काम करताना सरवाती या काही काळानतर माझ मन स राहात न हत ह मला आठवल इथनच हा बदल स झाला काय कारण होत काहीतरी अनसिगक ज मी वतः नाही अस काहीतरी वतःवर लादल होत या या सोबत जग यान मला ताप िनमाण होत होता ह अस काय होत

गडिचरोलीला lsquoसचrdquo या स थची थापना कली त हा स वाती या काळात महारा शासना या आ हामळ ितथली शासक य आरो य यव था - ज हा णालय व सरकारी ाथिमक आरो य क सधरव याचा एक अशासक य योग कला या काळात शासक य नोकरशाही ितची काही न कर याची व क न द याची मनोव ी असीम िदरगाई क पनातीत कामचकारपणा ाचार आिण व न आ हालाच ग हगार ठरव याच िनल ज कार थान याचा जवळन अनभव घतला दोन वष एखा ा िक ाला वळवळ ाव तसा िकळसवाणा तो अनभव होता शवटी दोन वषानी यातन वतःहन बाहर पडलो पण अनक ण घऊन या काळात वतःवर अप रिमत अ याय आ ही कला यामळ तर ही ख ता िनमाण झाली नाही पण नतर काय झाल

जसजस िवचार करत खोलवर जात होतो मन घाबर हायला लागल होत गडिचरोलीला जसजस काम िनमाण होत गल तसतसा आतला ldquoमीrdquo बदलत गला मा या वाभािवक

ldquoमीप ाही हा यश वी मी वगळा अस यान दोघामधील अतर व ताण वाढत गला ामीण आिदवासी भागात आ ही कल या सशोधनाचा यापक प रणाम हावा रा ीय-आतररा ीय आरो य काय माची आखणी याव न हावी गडिचरोलीसारखी दा बदी पण महारा ात हावी अशी अधीरता िनमाण झाली होती ह अस हाव हणन एकाच वळी गडिचरोलीच आिदवासी आिण मबई िद ी लडन आिण ययॉकम य पॉ लसीमकस बि जीवी शा अशा दोन पात यावर मी वावरत होतो कठ पोचायच त िठकाण मा माहीत न हत यामळ कठही पोचलो तर ldquoपोच याचrdquo समाधान िमळत न हत मी जथ पोचलो होतो याप ा अजन कठतरी वग याच जागी मला पोचायच होत अजन काही तरी वगळच मा या जीवनात घडायच होत ldquoतrdquo क हा घडल सतत असमाधान सतत तगमग माझ काम करण ह भावना मक आनदाचा ोत न राहता बा यशाच साधन व हणन काळजीच कारण बनल होत पव सामा जक काम करताना प रणामाची गणती करत न हतो पवा करत न हतो पण स ता अनभवत होतो आता जण फळासाठीच कम करत होतो आिण पव ची स ता हरवन बसलो होतो

मनातील भावनची जागा आता िवचारान घतली होती भाविनक अनभवापासन मी फारकत घऊन यक अनभवाला बौि क बनवल होत यामळ हळहळ मा या वतः या भावनादखील न जाणवता वतः या भावनाब लही िवचार करत होतो ण अनभवत न हतो याब ल िवचार करत होतो सगीताच सर व सािह याच भाविनक आवग अनक वषापासन मी जण िवसरलो होतो भाविव वाला पारखा झा यामळ मनात पोकळी व ख ता आली होती ही मनाची ख ता ldquoरोगrdquo न हती हा धो याचा इशारा होता पण आतन िमळणा या या स लकड मी ल च िदल न हत यामळ ताण अस होईपयत ताणला गला या ताण व िड शनमळ तर माझा दयरोग िनमाण झाला नाही

नतर काही िदवसानी डॉ अिनता अवचटन मा या आजारात वाचायला एक प तक भट हणन पाठवल- बन सीगल या अमरक सजनन लिहलल स ldquoल ह मिडसीन अड िमरकलrdquo िन वळ इ छाश व मान सक योगानी क सरवर उपचाराच िवल ण अनभव यात यान वणन कल आहत यात सीगल अस हणतो क आप या मनाचा शरीरावर चड भाव पडतो अनक क सर या णाना रोग हो यापव िड शन आलल असत

11

िड शन काळजी भीती ह शरीराला नकारा मक इशार दतात यामळ शरीरपश ची जग याची इ छा व श कमी होत जात अशा वळी क सर िकवा इतर मोठ रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगाना वाढ दत या याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलली नसत बन सीगलच ह ितपादन मला सभवनीय वाटल

िवक सत दशापासन आ ही उचललली पधा मक (म ) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील यक य या वाथाला लोभाला व मह वाका ला भडकवाव लागत यात तल ओताव लागत वाथ व

लोभमलक रणतन lsquo गतीrsquoसाठी जवापाड धावताना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो मबई पण नागपर सार या शहरामध पधच जीवन जगणा याना तर ह लाग पडतच पण गडिचरोली या जगलात जाऊन आरो याच काम करणारा ldquoसमाजसवकrdquo दखील यातन वाच शकला न हता

अनक वषापव क हातरी न कळत मी माझ नसिगक जीवन व स मन या आधिनक स क ती या हवाली कल यातन थम शरीराचा उपयोग थाबला व या याकड दल स झाल मग अ धक काम व यश ा ी या माग लागन मनाची सहज अव था सटली ब ी व िवचारा या वाळवटात भाविनक अनभव पारखा झाला स ता गली पढ मनामध ldquoमी व माझrdquo वाढत गल याचच कपण वतःभोवती िनमाण झाल व िव ाशी असलली एक पता तटली आिण आ य हणज िव व पाशी नाळ तट यावर वतःशी असलला सपकही सटला माझ वतःशीच नात तटल होत माझ घर हरवल होत मा या एकसध िनरोगी जीवनाच तकड तकड पडल होत मा या आतील एक इि य एक होकाय मला या दर यान वारवार इशारा द याचा य न करत होत क काही तरी गफलत होत आह पण मी या याकड दल क न रटत गलो या वतःपासन तट या या ताण व ख तमळ माझा दयरोग िनमाण झाला असावा माझ कवळ दय आजारी न हत मी अ खाच आजारी होतो

एक िदवशी राणी खप सतापन तणतणत बाह न परत आली हॉ पटल या ल टमनन ितला ह जटर पास

मािगतला होता तो ितन सोबत नला नस यान यान उमटपण ितला ल टमधन बाहर पड यास सािगतल माझी खोली ितस या मज यावर होती वर य यास ल ट सोडन काहीच माग न हता एक कड मा यािवषयी काळजी दसरीकड ल टमन या उमटपणामळ वाटणारा अपमान पण या या उमटपणाला िनयमाचा आधार होता आजपयत राणी िकवा मी नहमी डॉ टरा या भिमकतनच णालयात वावरत होतो आज अचानक उलथापालथ झाली होती पशट िकवा पशटच नातवाईक बन यानतर णालयात कस वाटत याची चव चाखत होतो

हॉ पटल हा श द लिटनमधील ldquoपाहणाrdquo या अथा या श दापासनच बनला आह हॉ पट लटी हणज पाहणचार पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानभतीचा मळ हत कठ िश क रािहलला नाही साध उदाहरण हणन वॉडची रचना बघा एका नजरत ३० त ४० ण बघता यावत या डॉ टर िकवा नस या सोयीसाठी एका हॉलम य ३० त ४० आजारी क हणा या रडणा या उघ ा पशटना ठवण हणज या या वदना झोप व ल जा - सवाना उघड पाडण आह गरा याला सव गर िकवा जलमधील पहारक याला सव कदी एका नजरत बघायला अशीच सोय हवी असत यक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ाच हॉ पटल ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो याना इतक का पसत पडावी ह कळायला वतः रोगीच हायला हव

राणीच वडील डॉ चारी याना आ ही सव ldquoबावाrdquo हणतो वय ७९ वष च परच एक काळच लोकि य फिमली िफ जिशयन होत आता टीसमधन िनव झालल आहत बावाना क सरच िनदान झालल आह इ लडम य सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घ यात आला मयािदतच आय य याना िश क आह बावा मला भटायला आल मी याचा सवात लहान जावई

बावा या चह यावर या या आजाराच िकवा या या काळजी या मागमसही न हता या या मोड या तोड या िहदीम य ग पाचा सदव ओघ स ldquoअभयबाब अपनको मालम िक मरको ज दीही जाना तो हच तो रोनम कायको टाईम बरबाद करना और क सरका या डर मरनको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच मरको क सरका लबल िमल गया अ छा हआ नही तो िबना कारणक मर जाताrdquo

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

10

भारतात परत यावर आ ही दोघानी गडिचरोली ज ात ldquoसचची थापना कली आिदवास ना आरो यसवा दण ामीण व आिदवास या अनक नावर सशोधन करण दा म साठी आदोलन करण ldquoसचसाठी िनतात सदर ldquoशोध ामची िनिमती करण यात दहा वष गली आटोपता आटोपना इतक काम वाढल खप काम झाल आिदवास यासाठी णालय बाधल ामीण आरो यावर कल या सशोधनाला आतररा ीय याती िमळाली गडिचरोली ज ात दा बदी झाली सावजिनक आरो या या ात ldquoसचrdquo ही स था एक मानदड बनली पण या काळात माझ मन कस होत

मी आठव लागलो शोधता शोधता प हा तो काळ जग लागलो ह काम करताना सरवाती या काही काळानतर माझ मन स राहात न हत ह मला आठवल इथनच हा बदल स झाला काय कारण होत काहीतरी अनसिगक ज मी वतः नाही अस काहीतरी वतःवर लादल होत या या सोबत जग यान मला ताप िनमाण होत होता ह अस काय होत

गडिचरोलीला lsquoसचrdquo या स थची थापना कली त हा स वाती या काळात महारा शासना या आ हामळ ितथली शासक य आरो य यव था - ज हा णालय व सरकारी ाथिमक आरो य क सधरव याचा एक अशासक य योग कला या काळात शासक य नोकरशाही ितची काही न कर याची व क न द याची मनोव ी असीम िदरगाई क पनातीत कामचकारपणा ाचार आिण व न आ हालाच ग हगार ठरव याच िनल ज कार थान याचा जवळन अनभव घतला दोन वष एखा ा िक ाला वळवळ ाव तसा िकळसवाणा तो अनभव होता शवटी दोन वषानी यातन वतःहन बाहर पडलो पण अनक ण घऊन या काळात वतःवर अप रिमत अ याय आ ही कला यामळ तर ही ख ता िनमाण झाली नाही पण नतर काय झाल

जसजस िवचार करत खोलवर जात होतो मन घाबर हायला लागल होत गडिचरोलीला जसजस काम िनमाण होत गल तसतसा आतला ldquoमीrdquo बदलत गला मा या वाभािवक

ldquoमीप ाही हा यश वी मी वगळा अस यान दोघामधील अतर व ताण वाढत गला ामीण आिदवासी भागात आ ही कल या सशोधनाचा यापक प रणाम हावा रा ीय-आतररा ीय आरो य काय माची आखणी याव न हावी गडिचरोलीसारखी दा बदी पण महारा ात हावी अशी अधीरता िनमाण झाली होती ह अस हाव हणन एकाच वळी गडिचरोलीच आिदवासी आिण मबई िद ी लडन आिण ययॉकम य पॉ लसीमकस बि जीवी शा अशा दोन पात यावर मी वावरत होतो कठ पोचायच त िठकाण मा माहीत न हत यामळ कठही पोचलो तर ldquoपोच याचrdquo समाधान िमळत न हत मी जथ पोचलो होतो याप ा अजन कठतरी वग याच जागी मला पोचायच होत अजन काही तरी वगळच मा या जीवनात घडायच होत ldquoतrdquo क हा घडल सतत असमाधान सतत तगमग माझ काम करण ह भावना मक आनदाचा ोत न राहता बा यशाच साधन व हणन काळजीच कारण बनल होत पव सामा जक काम करताना प रणामाची गणती करत न हतो पवा करत न हतो पण स ता अनभवत होतो आता जण फळासाठीच कम करत होतो आिण पव ची स ता हरवन बसलो होतो

मनातील भावनची जागा आता िवचारान घतली होती भाविनक अनभवापासन मी फारकत घऊन यक अनभवाला बौि क बनवल होत यामळ हळहळ मा या वतः या भावनादखील न जाणवता वतः या भावनाब लही िवचार करत होतो ण अनभवत न हतो याब ल िवचार करत होतो सगीताच सर व सािह याच भाविनक आवग अनक वषापासन मी जण िवसरलो होतो भाविव वाला पारखा झा यामळ मनात पोकळी व ख ता आली होती ही मनाची ख ता ldquoरोगrdquo न हती हा धो याचा इशारा होता पण आतन िमळणा या या स लकड मी ल च िदल न हत यामळ ताण अस होईपयत ताणला गला या ताण व िड शनमळ तर माझा दयरोग िनमाण झाला नाही

नतर काही िदवसानी डॉ अिनता अवचटन मा या आजारात वाचायला एक प तक भट हणन पाठवल- बन सीगल या अमरक सजनन लिहलल स ldquoल ह मिडसीन अड िमरकलrdquo िन वळ इ छाश व मान सक योगानी क सरवर उपचाराच िवल ण अनभव यात यान वणन कल आहत यात सीगल अस हणतो क आप या मनाचा शरीरावर चड भाव पडतो अनक क सर या णाना रोग हो यापव िड शन आलल असत

11

िड शन काळजी भीती ह शरीराला नकारा मक इशार दतात यामळ शरीरपश ची जग याची इ छा व श कमी होत जात अशा वळी क सर िकवा इतर मोठ रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगाना वाढ दत या याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलली नसत बन सीगलच ह ितपादन मला सभवनीय वाटल

िवक सत दशापासन आ ही उचललली पधा मक (म ) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील यक य या वाथाला लोभाला व मह वाका ला भडकवाव लागत यात तल ओताव लागत वाथ व

लोभमलक रणतन lsquo गतीrsquoसाठी जवापाड धावताना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो मबई पण नागपर सार या शहरामध पधच जीवन जगणा याना तर ह लाग पडतच पण गडिचरोली या जगलात जाऊन आरो याच काम करणारा ldquoसमाजसवकrdquo दखील यातन वाच शकला न हता

अनक वषापव क हातरी न कळत मी माझ नसिगक जीवन व स मन या आधिनक स क ती या हवाली कल यातन थम शरीराचा उपयोग थाबला व या याकड दल स झाल मग अ धक काम व यश ा ी या माग लागन मनाची सहज अव था सटली ब ी व िवचारा या वाळवटात भाविनक अनभव पारखा झाला स ता गली पढ मनामध ldquoमी व माझrdquo वाढत गल याचच कपण वतःभोवती िनमाण झाल व िव ाशी असलली एक पता तटली आिण आ य हणज िव व पाशी नाळ तट यावर वतःशी असलला सपकही सटला माझ वतःशीच नात तटल होत माझ घर हरवल होत मा या एकसध िनरोगी जीवनाच तकड तकड पडल होत मा या आतील एक इि य एक होकाय मला या दर यान वारवार इशारा द याचा य न करत होत क काही तरी गफलत होत आह पण मी या याकड दल क न रटत गलो या वतःपासन तट या या ताण व ख तमळ माझा दयरोग िनमाण झाला असावा माझ कवळ दय आजारी न हत मी अ खाच आजारी होतो

एक िदवशी राणी खप सतापन तणतणत बाह न परत आली हॉ पटल या ल टमनन ितला ह जटर पास

मािगतला होता तो ितन सोबत नला नस यान यान उमटपण ितला ल टमधन बाहर पड यास सािगतल माझी खोली ितस या मज यावर होती वर य यास ल ट सोडन काहीच माग न हता एक कड मा यािवषयी काळजी दसरीकड ल टमन या उमटपणामळ वाटणारा अपमान पण या या उमटपणाला िनयमाचा आधार होता आजपयत राणी िकवा मी नहमी डॉ टरा या भिमकतनच णालयात वावरत होतो आज अचानक उलथापालथ झाली होती पशट िकवा पशटच नातवाईक बन यानतर णालयात कस वाटत याची चव चाखत होतो

हॉ पटल हा श द लिटनमधील ldquoपाहणाrdquo या अथा या श दापासनच बनला आह हॉ पट लटी हणज पाहणचार पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानभतीचा मळ हत कठ िश क रािहलला नाही साध उदाहरण हणन वॉडची रचना बघा एका नजरत ३० त ४० ण बघता यावत या डॉ टर िकवा नस या सोयीसाठी एका हॉलम य ३० त ४० आजारी क हणा या रडणा या उघ ा पशटना ठवण हणज या या वदना झोप व ल जा - सवाना उघड पाडण आह गरा याला सव गर िकवा जलमधील पहारक याला सव कदी एका नजरत बघायला अशीच सोय हवी असत यक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ाच हॉ पटल ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो याना इतक का पसत पडावी ह कळायला वतः रोगीच हायला हव

राणीच वडील डॉ चारी याना आ ही सव ldquoबावाrdquo हणतो वय ७९ वष च परच एक काळच लोकि य फिमली िफ जिशयन होत आता टीसमधन िनव झालल आहत बावाना क सरच िनदान झालल आह इ लडम य सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घ यात आला मयािदतच आय य याना िश क आह बावा मला भटायला आल मी याचा सवात लहान जावई

बावा या चह यावर या या आजाराच िकवा या या काळजी या मागमसही न हता या या मोड या तोड या िहदीम य ग पाचा सदव ओघ स ldquoअभयबाब अपनको मालम िक मरको ज दीही जाना तो हच तो रोनम कायको टाईम बरबाद करना और क सरका या डर मरनको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच मरको क सरका लबल िमल गया अ छा हआ नही तो िबना कारणक मर जाताrdquo

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

11

िड शन काळजी भीती ह शरीराला नकारा मक इशार दतात यामळ शरीरपश ची जग याची इ छा व श कमी होत जात अशा वळी क सर िकवा इतर मोठ रोग शरीराला पकडतात कारण काळजी त शरीर या रोगाना वाढ दत या याशी लढायची इ छाच शरीराला उरलली नसत बन सीगलच ह ितपादन मला सभवनीय वाटल

िवक सत दशापासन आ ही उचललली पधा मक (म ) अथ यव था यश वी हो यासाठी समाजातील यक य या वाथाला लोभाला व मह वाका ला भडकवाव लागत यात तल ओताव लागत वाथ व

लोभमलक रणतन lsquo गतीrsquoसाठी जवापाड धावताना जो मान सक ताण िनमाण होतो तो दयरोग िनमाण करतो मबई पण नागपर सार या शहरामध पधच जीवन जगणा याना तर ह लाग पडतच पण गडिचरोली या जगलात जाऊन आरो याच काम करणारा ldquoसमाजसवकrdquo दखील यातन वाच शकला न हता

अनक वषापव क हातरी न कळत मी माझ नसिगक जीवन व स मन या आधिनक स क ती या हवाली कल यातन थम शरीराचा उपयोग थाबला व या याकड दल स झाल मग अ धक काम व यश ा ी या माग लागन मनाची सहज अव था सटली ब ी व िवचारा या वाळवटात भाविनक अनभव पारखा झाला स ता गली पढ मनामध ldquoमी व माझrdquo वाढत गल याचच कपण वतःभोवती िनमाण झाल व िव ाशी असलली एक पता तटली आिण आ य हणज िव व पाशी नाळ तट यावर वतःशी असलला सपकही सटला माझ वतःशीच नात तटल होत माझ घर हरवल होत मा या एकसध िनरोगी जीवनाच तकड तकड पडल होत मा या आतील एक इि य एक होकाय मला या दर यान वारवार इशारा द याचा य न करत होत क काही तरी गफलत होत आह पण मी या याकड दल क न रटत गलो या वतःपासन तट या या ताण व ख तमळ माझा दयरोग िनमाण झाला असावा माझ कवळ दय आजारी न हत मी अ खाच आजारी होतो

एक िदवशी राणी खप सतापन तणतणत बाह न परत आली हॉ पटल या ल टमनन ितला ह जटर पास

मािगतला होता तो ितन सोबत नला नस यान यान उमटपण ितला ल टमधन बाहर पड यास सािगतल माझी खोली ितस या मज यावर होती वर य यास ल ट सोडन काहीच माग न हता एक कड मा यािवषयी काळजी दसरीकड ल टमन या उमटपणामळ वाटणारा अपमान पण या या उमटपणाला िनयमाचा आधार होता आजपयत राणी िकवा मी नहमी डॉ टरा या भिमकतनच णालयात वावरत होतो आज अचानक उलथापालथ झाली होती पशट िकवा पशटच नातवाईक बन यानतर णालयात कस वाटत याची चव चाखत होतो

हॉ पटल हा श द लिटनमधील ldquoपाहणाrdquo या अथा या श दापासनच बनला आह हॉ पट लटी हणज पाहणचार पण हॉ पटलची रचना व वातावरण यात आदराित य िकवा सहानभतीचा मळ हत कठ िश क रािहलला नाही साध उदाहरण हणन वॉडची रचना बघा एका नजरत ३० त ४० ण बघता यावत या डॉ टर िकवा नस या सोयीसाठी एका हॉलम य ३० त ४० आजारी क हणा या रडणा या उघ ा पशटना ठवण हणज या या वदना झोप व ल जा - सवाना उघड पाडण आह गरा याला सव गर िकवा जलमधील पहारक याला सव कदी एका नजरत बघायला अशीच सोय हवी असत यक रो याला कटबासिहत राहायला झोप ाच हॉ पटल ही आमची शोध ाम मधील क पना आिदवासी रो याना इतक का पसत पडावी ह कळायला वतः रोगीच हायला हव

राणीच वडील डॉ चारी याना आ ही सव ldquoबावाrdquo हणतो वय ७९ वष च परच एक काळच लोकि य फिमली िफ जिशयन होत आता टीसमधन िनव झालल आहत बावाना क सरच िनदान झालल आह इ लडम य सव तपास या होऊन काहीही उपचार न कर याचा िनणय घ यात आला मयािदतच आय य याना िश क आह बावा मला भटायला आल मी याचा सवात लहान जावई

बावा या चह यावर या या आजाराच िकवा या या काळजी या मागमसही न हता या या मोड या तोड या िहदीम य ग पाचा सदव ओघ स ldquoअभयबाब अपनको मालम िक मरको ज दीही जाना तो हच तो रोनम कायको टाईम बरबाद करना और क सरका या डर मरनको कोई ना कोइ तो रोग तो होनाच मरको क सरका लबल िमल गया अ छा हआ नही तो िबना कारणक मर जाताrdquo

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

12

बावा या या थत व ीन मी आजही अचिबत आह हा माणस कोणतही अ या म िकवा त व ान वाचत नाही क बोलत नाही आय यभर मान पश स पािहल आप या कटबाची नीट काळजी घतली आिण च पर गावात या सव सावजिनक ग पाम य मनमराद भाग घतला याना ह अद य धय व िनम ही व ी कठन िमळाली मी मनात या मनात सास याना हात जोडल हटल ldquoबावा तम या या कलदर अ या माचा एक तकडा मलाही ा मला स या याची फार गरज आह rdquo

राणी माझ िड चाज काड घऊन आली यावर अ र वाचली ldquoDM with IHDrdquo आिण जण शॉक लागला ldquoडायबिटस मलायटसrdquo व ldquoइ चिमक हाट िडसीझrdquo या मा या रोग िनदानाचा हा व क य शॉटफॉम होता माझ िनदान मला माहीत होत पण या अ राचा ठ पा मा यावर लागलला पाहन पिह यादा जाणीव झाली क आपणही या चहरा नसल या हजारो रो या या गद मधला एक कायम भाग झालो आहोत आजवर मीही शकडो रो यावर या रोग िनदानाच ठ प अ यत याि कपण मारल होत पण ह ठ प बसल या रो याला कस वाटत ह कधी जाणवलल न हत रोग िनदान व उपचार ही आम यासाठी आम यासाठी बौि क पातळीवरची कसरत होती शरलॉक हो सन खन झा यावर खनाच कोड सोडवाव तशी रोग शोधन काढ याची आ हा डॉ टराची बौि क करामत खन झाल या माणसाला काय वाटल असाव याच हो सला काय दण घण रो याचा रोग भाविनक पातळीवर आ ही कधी भोगलाच नाही आज रोगी झा यावर ब याच गो ी समजायला लाग या हो या

मा या आजारपणात अनक स द भटायला यायच यकाला बघताना मा या मनात गिणत चालायच- ldquoयाच वय िकती असल असल ५५वष अजन िकती वष जगतील िकमान २० वष िकती भा यवान आहत मला तर काही िदवसाचाही भरवसा नाहीrdquo यका या जग याचा मी हवा करत होतो याना अनक वष िमळणार होतो मी एका एका िदवसासाठी मोताद होतो

काही भटणार उ साहान मसमसत यायच हसायच हसवायच सगळ काही बर होईल हणन िदलासा ायच माझ मन िततका काळ रोगाची ठसठसती जाणीव िवसरायच वाटायच ldquoकणी सागाव कदािचत खरच ह हणतात तसा मी यातन िनभावनrdquo पण अनक जण भारतीय रीती रवाजानसार भटायला आ यावर क ी लाब चहरा क न बसायच ldquoकस होणारrdquo हणन कजबजत बोलायच या या जवळ या कणाच तरी दय कस अचानक थाबल या या र यकथा रगवन सागायच ldquoया रोगात काही सागता यत नाही नीट काळजी या rdquo अस सागत िनरोप यायच ldquoमा या अ यया चा काय म यानी आ ाच पार पाडन घतलाrdquo मा या मनात यायच अनकाची ज ासा या या काळजीप ा बळ हायची ldquoहा रोग का होतोrdquo ािवषयी चचा चालायची याची

ज ासा पण करायला एक अ खा डॉ टर या या हाती लागला होता तोही िबछा याला खळलला ितथपयतही ठीक होत पण काही जणानी ldquoतम या या रोगात पढ काय कॉ लकश स होऊ शकतातrdquo ह मला िवचार यावर मला याना सव सभा य कॉ लकश स सागाव लागायच तव ावर काहीच समाधान हायच नाही ldquoमग यात नमक काय होतrdquo मग मी याना या रोगामळ दय अचानक थाब यास माणस ( हणज मी) कसा म शकतो याच वणन सागायचो एखादा भयपट बिघत यासारखी भीती व उ कठा या या चह यावर झळकायची तर इथपयत चौकशी कली- ldquoआता पढील आय याची शा ती नाही तरrdquo ldquoत हाला नमक कस वाटतrdquo िकवा ldquoआय या या उरल या णामध त हाला काय करावस वाटतrdquo

ह सव अितर जत नाही प ल दशपाड ना या या लखाणातील य आिण व ी ख या जीवनात भटत असा यात याची मला खा ी वाटायला लागली मनात यायच क या मानवी वभावावर एक चागल लखाण करता यइल मग ताबडतोब भान यायच ldquoआता मला याचा काय उपयोगrdquo

कणी जवळपास नसल क मन प हा या भडसावणा या नाकड वळायच मनात आकडमोड स हायची ldquoिकती ट क सभावना आह म यची िकती ट क श यता क मी अजन एक वष जग शकन िकमान पाच वष जग शकन का जवत रािहलो तर काय काय करीनrdquo

=times=times=times=

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

13

डॉ िबडवईनी दोन आठव ानतर माझी टडिमल ट ट कली ित या दस याच टजम य दयाला र परवठा कमी पडत आह अस प झाल इको कािडओ ाम मा सदवान चागला आला होता दयाला र परवठा अपरा पडत असला तरी अजन दयाचा कोणताच भाग काम कायमचा मला न हता माझी अ जओ ला टी करायची क बायपास सजरी आप या मला या बाबतीत काळजी करावी ितत याच मान डॉ िबडवई सव बाज तोलन तपासन पहात होत

डॉ िबडवई राणी व माझी विहनी प जा - ितघ मला घऊन िवमानान लखनौला पो ट यएट इ टटय़ट ऑफ मिडकल साय ससम य पोहोचल इथला दयरोगाचा िवभाग काही वषापव डॉ िबडवईनीच स कलला अस यान ितथल त याचच सहकारी व िव ाथ होत वीस वषापव मी चाज सोपवला तो माझा वगिम डॉ महत आता इथ स हाट सजन झाला होता डॉ नकल स हा ह त डॉ टर माझा उपचार करणार होत

१० म ला सकाळी साड आठ वाजता मला अ जओ ाफ मम य न यासाठी टचरवर झोपवल डॉ टर हणन रोगी तपासताना नहमी खाली झोपल या पशटकड मी व न बघायचो आता मला खाली झोपन उलट वर बघताना माणसाच चहर खोली खोलीच छत अ जओ ाफ टबलवरच िदव व न खाली मा याकड बघणार डॉ टसच चहर- सव वगळच िदसायला लागल सव उलथापालथ झाली होती

मा या दयाची अ जओ ाफ झाली काय िनघतय हणन वाट पाहणा या आ हाला डॉ टर नकल स हानी यऊन सािगतल ldquo दया या तीन र वािह यापक दोन र वािह या ३० ट क बद आहत याची स या काळजी नाही पण ितसरी मा ९५ ट क बद आह तीच धो याची आह व या दख याला कारणीभत आह आ ही दयात नळी घालन बलन अ जओ ला टीन तो लॉक मोकळा करणार आहोत एखादवळी गरज पडलीच तर दय उघडन बायपास सजरी कर यासाठी डॉ महतही तयार होऊन बसतीलrdquo

मा या वतीन समती फॉमवर राणीन सही कली मी ितचा िनरोप घतला प हा अ जओ ला टी टबलवर झोपलो सहा दयरोग त खोलीत मा यावर काम करत होत आ हा सवाच ग डॉ िबडवई माझा हात मान हातात घऊन बसल होत मला ऍन थिशया िदला न हता यामळ मी पणपण श ीवर होतो समोर या नवर माझ दय याची हालचाल व मॉिनटरवरील ईसीजी या चमकणा या रषा मला िदसत हो या अ जओ ला टी कथटरच टोक दया या र वािहनीत िश न या अडथ यापाशी यऊन याला द कर यासाठी धडपडत होत तो अडथळा ८० ट यापयत मोकळा झाला पढ मा उघडत न हता सव काही मला िदसत होत आपसात चचा क न डॉ टरानी शवटचा य न करायच ठरवल या अडथ यावर जा तीच शर लावल तीनपट चारपट सहापट आठपट

अचानक खोलीमध िनःश द शातता पसरली डॉ टराच चहर मा कन झाकलल अस यान िदसत न हत पण हालचाली अचानक बदल या डॉ िबडवई उठन उभ रािहल नवर िदसत होत क शवटचा अडथळा दर करताना माझी दयाची र वािहनी आतन फाटली हाती ितच फाटलल अ तर र वािहनी या नळीम य ल बन अडथळा िनमाण करत होत बलन अ जओ ला टीच सवात भयावह कॉ लकशन झाल होत

मा या पोटात एकदम ख ा पडला नवर अजनही माझ दय पदन करताना िदसत होत ldquoमा या दयाच ह शवटचच पदन अस शकत कोण याही णी आता ह दय थाबल आपण आप या डो यानी आता त बघ शवटचा ण आलाrdquo

िवल ण थडगार भीती वाटली सव आधार सटल होत ldquoआता आपण चाललो ह आय य एकण चागलच रािहल पढ या णी मा काहीच नसणार एका काळोखात आपण फकल जाणार मग पढ काय होईलrdquo

अचानक कठन तरी एका झरा स झाला मनात सरसर श द उमटायला लागल

ॐ त पण आह ह पण आह पणापासन पण िन प होत पणापासन पण काढन घतल तरी

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

14

पणच शष राहत ॐ शाती शाती शातीः ऽ ऽ ऽ

लहानपणी आ मात पहाट या अधारात हटलली ही ईशावा योपिनषदामधील गढ ाथना न मागता अचानक मनात उमटायला लागली आजपयत न कळलला अथ उलगडायला लागला

ldquoह िव अनत आह व या िव ामागच ई री त वही अनत आह दोघही पणच आहत एकातन दसर िनमाण होत एका पणातन दसर पण काढल तरी पण अनतच िश क उरत िव ा या या खळाला सीमा नाही अत नाही मीही या पणतचाच एक भाग मला ना आिद ना अत मग भीती कसली ॐ शातीःrdquo

यापाठोपाठ काही िदवसापव च वाचल या टीफन हॉिकग या प तकातील िव ा या उ प ीिवषयी आधिनक िव ानही आठवल अ जावधी वषापव काहीच न हत मग अचानक या श य पोकळीत चड मोठा फोट- िबगबग- झाला व या णी िव वाची उ प ी झाली या फोटातन अप रिमत उजा बाहर पडली तीच उजा पढ सघन होऊन मलकण - इल टॉन ोटॉन व यापासन अण बनल याच कणा या रचनतन वगवगळ मल य तयार झाल तार सय ह व प वी बनल काळा या अनत ओघात एका णी या यापासन माझ शरीरही ज माला आल मीही या अणपा सनच बनलो आह आज मलो तरी मा या शरीराच ह मलकण िव ात राहणारच आहत याना अत नाही फ या शरीरा या चौकटीऐवजी त िनसगात वग या व पात राहतील पण राहतीलच कायम राहतील मग मला मरण कठ मी तर या अण या पात अमर आह अिवनाशी आह मी होतो मी आह व मी राहणार आता फ अण- रणची एक रचना बदलन दसरी रचना िनमाण होणार आह म य हणज फ अणिवसजन

या णी अगदी आतन एक आ वासन एक आधार िमळाला याची ऊब जाणवायला लागली म यची भीती िवतळली मन शात झाल मी िवसजनाला तयार झालो

याची पाळी मा आली नाही पढील तीन चार तास माझ डॉ टर फाटलली र वािहनी जोड याचा य न करत होत ती साधना हणन मग टायटिनयम धातचा एक इच लाबीचा टट - गसारखी बारीक नळी आधार हणन यानी दया या र वािहनीत फाटल या जागी टाकली र वािहनी साधली गली सकाळी साडआठ वाजता आत नल या मला स याकाळी सात वाजता अ जओ ला टी टबलव न बाजला कल याकाळात माझ डॉ टस काळजीन घामजल होत व मी खळ बघावा तशी ही सव घटना बघत होतो

=times=times=times= १० म ला माझी अ जओ ला टी झाली १४ म ला हॉ पटलमधन सटी झाली आता पढ काही औषध

िनयिमत यायची होती व काय होत याची वाट बघायची अ जओ ला टीन उघडलली ती र वािहनी प हा पिह या वषातच बद हो याची ३५ ट क सभावना होती

िशवाय पव पासन ३० ट क बद झाल या दयातील अ य दोन र वािह या दबा ध न बस याच हो या यामळ प हा हाटऍटक य याची सभावना भरपर होती तस झा यास अचानक मरण िकवा रोगान परशी पवसचना िद यास प हा अ जओ ला टी िकवा बायपास सजरी आधिनक व क शा ा या व ािनक चम कारान मला प हा जग याची सघी िमळाली होती पण रोगम िमळाली न हती पढील सभावना िड सग हो या आिण कािडऑलॉजीची प तक हणत होती क दयिवकारा या दर यान िड शनमध जाणार रोगी बहतक मरतात या दर यान आशावादी व स राहणार बहधा जगतात मला जगायच तर होत पण आशला आधार काय

जण िनयतीशी करार झाला असावा तस एक प तक मी हॉ पटलमध असतानाच मा यापयत यऊन पोहोचल डीन ऑिनश या अम रकन डॉ टरन लिहलल अम रकत स या अ यत गाजत असलल ldquo र ह सग हाट िडसीझrdquo नावाच प तक तीन मिह यापव एक डॉ टर हणन व क य वाचनासाठी मी या प तकाची मागणी न दवली होती आता मी पशट बनलो असताना त मा याकड यऊन पोहोचल हॉ पटल बडव नच मी त अधाशासारख वाचायला स वात कली या प तकान मला आशा िदली क मी दयिवकारातन बाहर पड शकतो या प तकान मा या पढील उपचारात ाती कली

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

15

ऑिनश या उपचार प तीचा मळ तक हा क दयिवकार हा पण जीवनप तीचा प रणाम आह िन वळ औषध िकवा सजरीन रोगा या मळावर घाला घातला जात नाही फ त का लक वरवरचा उपाय होतो िशवाय तो उपचार फार महागडाही आह या ऐवजी रोग िनमाण करणा या मळ कारणावर घाला घाल यासाठी खालील प तीचा उपचार-सम चय वापरावा

१) शाकाहार आहारात न ध पदाथ आप या आहारातील एकण कलरीजपक १० ट क प ा कमी व कॉल टॉल श य

२) ध पान व अ कोहोल बद ३) शरीराला िनयिमत यायाम व योगासन ४) मान सक ताणम साठी ाणायाम शवासन व मनोव ीत बदल ५) आप या मनातील भावनाशी प हा सपक साधण व इतरासोबत मोकळपण भावना मक सबध जोडण ६) जीवनात आ या मक समाधान शोधण व यासाठी यान करण ऑिनशची िवशषता ही या उपचारानी दयरोग बरा होतो या आप या िव वासाला यान व ािनक योगान

तपासन पाहल व तो बरोबर अस याचा शा श परावा िनमाण कला याची उपचार प ती स कर यापव व स क यावर एक वषानतर रो याची कॉ यटराइ ड कॉरोनरी अ जओ ाफ व पीइट किनग तट थ शा ाकडन करवन घत यावर ८२ ट क णा या दयातील र वािह यामधील अडथळा कमी झा याचा याचा परावा व क य व स या शा ीय ीन मजबत आह या उपचार प तीन िन वळ दया या र वािह याच उघडतात अस न ह तर या याच एका णा या श दात ldquo दयच उघडत rdquo जीवन आनदमय होत अ यथा ldquoरोग द त झाला पण रोगी दःखीच रािहलाrdquo तर काय फायदा हणन ऑिनश या श दात ldquoहा िन वळ दयरोगाचा उपचार नाही पण जीवनशलीच बदल याचा काय म आहrdquo

ऑिनश मला पटला आवडला यान मला यो यवळी उपचार प तीही िदली व आशचा काय म िदला माझी अ जओ ला टी झा यावर चौ या िदवशी १३ म ला डीन ऑिनशच प तक वाचन सपल िबछा यातन

उठन मी मा या विहनीला कागद व पन मािगतल ितथ या ितथ पढील एका वषासाठी काही उि लहन काढली

१) र ातील कॉल टॉल १५० या खाली आणण

२) र ातील साखर उपाशी पोटी १२० या खाली व जव यावर १८० या खाली ठवण

३) वजन ७२ व न ६५ िकल वर आणण ४) आहारात दध व तप सोडण व इतर बदल करण ५) रोज या आहारातील कलरीज २४०० प ा कमी ठवण ६) रोज अधा तास यायाम व १५ िमिनट योगासन करण ७) सगीत िशकण सराशी नात प हा साधण ८) शवासन ाणायाम व यान िशकन रोज करण ९) आप या भावना अनभवण मनाची ताण रिहत व स अव था प हा ा करण १०) व ीत बदल घडवण कामाचा कमयोग बनव याचा य न करण ११) जीवनाचा अथ समज यासाठी आ या मक मागाचा शोध घण १२) गीता उपिनषद व सत वा याच अ ययन करण १३) दया या र वािह या उघ ा ठवण प हा अजायना होऊ नय आिण टडिमल ट टची ४ पायरी

िवना ास पोहच शकावी

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

16

गल दीड वष मी या उपचार प तीचा योग करतो आह हा योग मी यश वीरी या क शक याच मोठ य डॉ िबडवई व राणी याना जात डॉ िबडवईनी नहमी या

व क य चाकोरीबाहर जाणा या मा या या उपचार य नाच मोक या मनान वागत कल व नहमीच मला ो साहन िदल या उपचार प तीत पण जीवनशलीत बदल अस यान राणी या मदतीिशवाय ह करण अश यच होत माझा उपचारा या स वाती या एक वषा या दर यान बाहरगावी व परदशी जा याची सव िनम ण नाका न मा या उपचारासाठी घरी आव यक यव था िनमाण करण व माझी पण काळजी घण ह ितनच कल ती हणायची ldquoह ज काही करतो आहस या या यो य-अयो यत या चचत मी पडणार नाही पण तझी त यत सधारावी व त सरि त राहावास हणन मी काय वाटल त करीनrdquo आज ह लिहतानाही माझ डोळ अचानक भ न यत आहत मा या आजारा या काळात ितचा बाध फ एकदा फटला अ जओ ला टी या दर यान मा या दयाची र वािहनी फाटली ह ितला बाहर कळल त हा ितचा धीर सटला ldquoअस हायला नको होतrdquo हणन ती हदक दत दबल या आवाजात रड लागली यावळीही ितचा बाध फटला नसता तर ती मानवच नसती

मी कणी एक ग कला नाही अनक ोत व माग शोधल पटल त व तवढच ितथन घतल आिण वतः योग क न पािहल स मात पडलो त हा व र िकवा अनभवी लोकाच मागदशन घतल हणन मी जो योग कला यात अनक मागाची सरिमसळ आह अनक लोकाचा हातभार आह

मला िमळालला प रणाम एका रो या या सपल साईझचा योग आह तो परसा व ािनक परावा होऊ शकत नाही तसा कोणताच माझा दावा नाही ऑिनशन यासाठी आव यक तो परावा िनमाण क न ठवला आह माझा हत एका रो याचा या मागावर चाल याचा अनभव इतराना सागण एवढाच आह

=O=O=O=

कठन स क जस स कल व पढ करत गलो या मानच सागतो लखनौव न परत यावर काही िदवस घरी व याला रािहलो सवाशी भरपर भटी झा या मा या आय यातील

दोन महातीथाना - िवनोबा या पवनार आ माला व गाधीजी या सवा ाम आ माला भटन आलो सवा ाम आ मात माझ बालपण गल िश ण झाल ितथ या झाडा झाडावर मी खळललो यक कटीत

बागडललो या सवाना प हा भटलो सगसोयर भटल शवटी बाप कटीत गलो इच इच ओळखीचा जण प हा घरी परतलो होतो बाप या खोलीत बसलो याच अ त व मला जाणवत होत त बसन सत कातताना पायाची घडी वळन बसन काहीतरी लिहताना िदसत होत याना िड टब न करता बाहर हरा ात जाऊन बसलो बाप कटी भोवतीची झाड िदसली यातली अनक मा या लहानपणापासनची मा या सोबत वाढलली होती मा यासारखीच आता ३०-३५ वषानी मोठी झालली होती वा याबरोबर हलत होती बोलत होती बोलवत होती

दयरोगी हणन या िदवशी हॉ पटलमध भरती होऊन ldquoआता काय होतrdquo याची वाट बघत पडलो होतो त हा राणीन मला ldquoददवान काही झा यास माझी शवटची इ छा िवचारली होती मी ितला हटल होत ldquoमी जर मलो तर श य झा यास माझी राख व अ थ सवा ाम आ मात बाप कटी जवळ या एखा ा झाडाखाली पराrdquo आज मी वतःच जवत परत आलो होतो पण पढही ज हा मरन माझी हीच शवटची इ छा आह

तस झाल तर मी या आ मातील झाडासोबत एक प होइन माझ शरीर यातल कण या झाडा या पात राहतील मी कदािचत पानात असन फलात असन ब यात असन - सव असन इथच बापकटी या शजारी झाड हणन मी शकडो वष वा यासोबत डलन उमलीन वास घईन मी आज तच ितथ बसन अनभवत होतो एका िवल ण भावसमाधीत होतो मी बापना िवचारल ldquoबाप माझ काय चकल होतrdquo मला ldquoउ र िमळाल

ldquoतम तद त हो जाओगrdquo

ldquoआता मी पढ काय क rdquo - मी िवचारल ldquoअपनी इ छा छोडकर अपन आप को परी तरहस परम वर क हवाल कर दोrdquo उ र िमळाल मी न िवचारण थाबवल व बापची उ र आठवन याचा आनद अनभव लागलो

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

17

हा जो सवाद मी अनभवला तो काय होता माझाच आतला आवाज होता क ती इ छमळ िनमाण झालला भास होता काहीही असो मला आ वासनही िमळाल व उपायही िमळाला

= O = O = O =

१३ म ला हॉ पटलमधच मी िन चय कला व या णापासन माझा सवात ि य आहार - दध सोडल अलगदपण त सटल याची जागा क ड िम कमध फट व कॉल टॉल श य असत हच दध आता मी चहा िकवा दही बनव यासाठी वापरतो िदवसात जा तीत जा त ३०० िम ल घतो यामळ दधातन िमळणार कॉल टॉल व कलरीज खप कमी झा या साखर तप िमठाई आई म दखील सोडल

माझ वजन कमी क न मला ६५ िकलोवर आणायच होत िदसणा या यक माणसा या पोटाकड बघन ldquoयाना सडोम ए स होईल काrdquo ह अदाज कर याचा मान सक छद मला लागला बघत होतो क ितशी या वर या बहतक म यमवग य प षाच पोट हळहळ समोर यायला लागला होत अचानक जयपर लखनौहन परतताना आ ही िद ी िवमानतळावर होतो माझ सावजिनक पोट िनरी ण स होत अचानक जयपर लाइट या रागत उ या एका माणसान माझ ल वधन घतल साधारणपण ५० वषाचा तो माणस सडपातळ तर होताच पण याच पोट व कबर १५ वषा या मलीसारखी बारीक होती एखाद आ चय बघाव तशी माझी नजर या यावर खळली मी राणी व प जाच ल या या बारीक पोटाकड वधल या दोघी मलाच हसायला लाग या

मी याना हटल ldquoबघा मी आता काय करतोrdquo मी माझी राग सोडन या माणसाजवळ गलो व या या सडपातळ िफगर व बारीक पोटासाठी याच अिभनदन कल तो चिकत होऊन अिव वासान मा याकड बघतच रािहला मी याची िटगल करत नाही हा िव वास झा यावर मा वारी अ यत उ साहान बोलायला लागली तो बकत ऑिफसर होता या या िफगरच रह य याचा कामधदा या या कौटिबक अडचणी सवच पोत ा यान उघड या माणस आप या भावना य करायला िकती आससलली असतात इकड राणी व प जा द न मला खप हसत पण मी त मनावर घतल नाही मला त हा अजनासारखा प याचा एकच डोळा िदसत होता - पोटाचा घर

मला िदवसभरात जा तीत जा त २० म तल यायच होत त ही हायडोजनटड (वन पती) नाही कोणत तल वापराव भारतात वापर या जाणा या तला या फटी ऍ स सच िव लषण पािह यावर मी या िन कषावर पोहोचलो क दयरोग टाळ यासाठी िकवा िनय णासाठी शगदाणा सन लॉवर व सरसो या तीन कार या तलाच समभाग िम ण क न सवानीच त वयपाकात वापराव दयरोग असणा यानी िकवा कॉल टॉल कमी क इ छणा यानी ह िम तल वापराव फोडणी पो या तळलल पदाथ लोणच या सवातील िमळन एकण तल या माणसाला रोज ३-४ चम या या वर जाऊ नय मासाहार अडी मासोळी तळलल पदाथ दध-तपा या िमठाया तर अथातच बद

आहारात ततमय (फायबर) य पदाथ पाल भा या सलाड मोड असल या डाळी फळ भरपर वाढव या मथीच िभजवलल दाण रोज ४ चमच यायला लागलो आहारातील कलरीज कमी क न वजन तर घटवायच पण उपाशी राहायच नाही यासाठी जवणा या स वातीला भा याच सप सलाड फळ काकडी गाजर इ खाऊन नतर म य जवणाला हात लाव लागलो यामळ पोट लवकर भ न जवण आपोआप कमी झाल उपाशी कधीच रािहलो नाही मला िडसबर ९५ पयत वजन ६५ िकल पयत कमी करायच होत पण या दर यान जागितक आरो य सघटनचा एक सवात ताजा रपोट मा या हाती पडला याव न ह ल ात आल क कोण याही माणसाचा

बॉडी मास इड स = िकलो मम य वजन उची (मीटर) चा वग हा इड स २२ या खाली ठव यास दयरोग व मधमह टळ शकतील यकान याव न आपल इ छत

वजन ठरवाव दसरा मागदशक िनयम असाः २५ वष वयाच असताना तमच ज वजन असत तच तम या पढील जीवनासाठी आदश वजन आह या दो ही िनयमानसार मी मा या वजनाच उि बदलन त ६२ िकलो कल

िडसबर ९५ अखरीस माझ वजन ठरव या माण ६५ िकलोवर आल उपचार स क या या वषाअखरीस हणज म ९६ म य ६२ िकलोवर आल व आता तर त ६० िकलोवर थर झाल आह मी जवण अपर कधीच

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

18

कल नाही फ काय खायच नाही यािवषयी वर िदल िनयम पाळल डॉ िबडवई मला बघन हणाल - ldquoअभय त खग यासारखा िदसतोस अस लोकानी हटल क समज तझ नीट स आह rdquo माझा टलर मा मा या प स ची कबर वारवार कमी क न वतागला आह

माझ कॉल टॉल २ वषापव २४४ होत तप व साय सोड यावर त २२० वर आलल होत मला त १५० या खाली आणायच होत ऑिनश प तीन उपचार स क यावर त हळहळ कमी होत स या त १४० आह एच डी एल (सर क ) कॉल टॉल २९ व न ४० वर आल आह या टवर मी िनरोगी व सरि त झालो आह

=O=O=O= पण िन वळ आहारातील बदलान हा फरक झाला नसावा दा ध पान व तबाख मी सोड शकत न हतो

कारण मी त पव ही कधी घत न हतो यायाम व मन ताणरिहत कारण ह दखील िततकच आव यक होत म यमवयीन वयातील मधमहाच मळ कारण जर शरीर मा या अभावामळ शरीरपशी इ स लनला दाद दत नाहीत ह आह व यातन दयरोग व सडो म ए स िनमाण होतो आह तर यावर यायाम हाच तकश उपाय होऊ शकतो

कोणता यायाम उपय मी शोधायला लागलो ज िनयिमत ३० िमिनट जलद गतीन चालतात याना आव यक तो यायामही िमळतो व दयरोगाचा धोका िन यान कमी होतो अस मी वाचल अ जओ ला टी नतर मी हॉ पटलमधच हळहळ चालायला स वात कली होती जन मध शोध ामला परत यावर रोज िफरायला जाऊ लागलो मी िफरायला गलो क राणीला १८ एि लचा माझा अजायना स हो याचा िदवस आठवायचा व मी परतपयत ितचा जीव था यावर नसायचा ित या काळजीमळ मला मनातन सख हायच ज या काळी यो य ावर गल क बायका घरी िशव लग पा यात टाकन वाट बघाय या मला तसल काही धाडसी क यासारख वाटायच चालण हीच माझी लढाई होती

िकती चालाव िकती गतीन चालाव कस चालाव काय काळजी यावी याचही शा ीय त िनमाण झाल आह अधा िकलोमीटर पासन स क न २ मिह यात रोज ३ िक िम चालायला लागलो जल म य माझी टडिमल ट ट झाली यात मी दयाची गती १८० वर जाईपयत चाल याचा वग वाढव शकलो हणज अ जओ ला टीन मा या दया या र वािह या नीट उघड या हो या यायामात धोका न हता यानतर मी चाल याची गती वाढवन १० िमिनटात १ िक िम गतीन रोज ३-४ िक िम चालायला लागलो सवसामा य माणसासाठी ही गती व एवढ अतर यो य आह परसा यायाम होतो आह क नाही ह तपास याची दसरी प त अशी -

२२० - तमच वय = तम या दयाची जा तीत जा तीत जा त (१०० ट क) गती या गती या ८० त ८५ट क दयाची गती (नाडी) पोहोचपयत यायामाची ती ता हळहळ (काही

आठव ाम य) वाढवत यायची माझी १०० ट क गती १७५ व हणन ८० ट क गती १४० होती मी नाडीचा वग १४० ठव या या यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम रोज ३० िमिनट करायचा यायाम करताना स वातील वामअप ५ िमिनट व शवटी हळहळ िव ामाव थत पोहच यासाठी ५ िमिनट अशी ४० िमिनट या िफर या या काय माला लागतात

मी प हा िफरायला कडकवाही या वाटवर जगलात जायला लागलो सोबत आमची ५ क ी हमखास यतात मा याकडन लाड क न घ याची तसच आपल म व ईमान य कर याची याची ही वळ असत उगव या सयाशी माझी भट हो याची ही वळ असत र यावरच यक झाड माझी वाट बघत असत झाडाच बदलत रग प गध या वषभरात मी जवढ अनभवल तवढ पव कधी अनभवल होत ह ी थोरोची एक आठवण नकतीच वाचली- नीट पोशाख क न लगबगीन तो जगलाकड िनघालला पाहन एका माणसान िवचारल- ldquoकाय कठ िनघालातrdquo यावर आप याच त ीतला थोरो उ गारला- ldquoमला लवकर गल पािहज जगलात या एका झाडाशी भटायची अपॉइटमट ठरली आहrdquo माझीही झाड मा याशी कधी अस बोलतील पण स या मला ती जतक म दतात त पर आह

िफर याचा अजन एक प रणाम साग िफर या या यायामामळ आपल नाय आपल होतात खलतात आप याशी सवाद करायला लागतात आप या शरीराशी तटलल नात प हा जळत शरीराचा सर लागतो

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

19

पावलाची लय ासासोबत जोडायची ४ पावल वास यायचा ४ पावल सोडायचा वास पाऊल शरीर व मन - सव एका लयीत यतात चाल याच एक गाणच होत सोबतच बाहर िदसणार िव व दखील िवल ण प रणाम क न जात उच झाड दरवरच ढग लाबच ि ितज यामळ नजरचा िव तार वाढतो ितला िवशालतच प रमाण िमळत सहसा आप या नजरचा िव तार ऑिफस किबनच दार लोकल या ड या या िभती िकवा बड मच छत यानी मयािदत होतो इनिमन १५ फटाच ि ितज हळहळ मनही १५ फटानी मयािदत होत असाव िफरायला ग यावर अवघ जगल अवघ आकाश अवघा सय आप या डो या या कवत यतो डो याच ि ितज िव तारत हळहळ मना या ि ितजात ह सव िव व मावायला लागत - तव ाच णापरत का होईना

सहा मिह या या शवटी नो हबर ९५ म य मी शरीराची पढली परी ा घतली सायक लगला िनघालो राणीला प हा िचता पिह या िदवशी ४ िक िम पासन स क न रोज वाढवत गलो या िदवशी १० िकलोमीटर सायकल चालवायला लागलो या िदवशी नातवाइकाना व िम ाना फोन क न ही िवजयाची बातमी सािगतली मग चालताना थम थोड अतर धावायला लागलो या दर यान माझी दयाची गती १८० पयत सख पपण जाऊ शकायची गडिचरोली या जगलात रोजच जण माझी टडिमल ट ट होत होती व रोज मी यात िनरोगी स होत होतो

मला जगायच होत हणन मी योगाकड वळलो लहानपणी सवा ाम आ मात काही योगासन िशकलो होतो पण िनयिमतपण कधी कली न हती योग हणज काय ह नमक मला मािहत न हत पण योगी लोक आप या दयाची गती िनयि त क शकतात ह ऐकल होत हणन योग मागान मला माझ दय िनरोगी करता यईल ही आशा वाटत होती

गडिचरोली या जगलात मला योग िशकवायला कोणीच न हत आदरणीय िवमलाताई ठकाराना प लहन ldquoयोग कठ व कस िशकrdquo अस िवचारल डॉ फडणीस व को हापरच डॉ गड या याकड जा अस सचवल या दोघानी मला चागल मागदशन कल डॉ भारती आमटन नािशक या योगधाम व िबहार कल ऑफ योगच प प तक आिण काही कसटस िद या ी बी क एस अ यगाराच ldquoलाईट ऑन योगrdquo ह योगासनावरच सव क प तक मला एका प तका या दकानात सापडल प तक कसटस िमळवन यातन वतः योग क न मी योग िशकायला लागलो

योगासनानी शरीर िश तीत व आप या ता यात आल अस वाटायला लागल शवासन करताना शरीराचा एक एक नाय तणावरिहत क न िश थल करायचा िकतीही िश थल कल तरी त पढ अजन िश थल करता यत अस आढळायच ldquoिकती अमाप ताण आपण आप या अवयवात साठवन ठवला आहrdquo मला न पडायचा िश थलाव थत १०-१५ िमिनट राह याचा अनभव अनपम आनदाचा होता शरीराला जण नवा ज म िमळायचा सकाळी योगासनानतर शवासन करायचो िशवाय दपारी जवणानतर शवासन क न मग १५ िमिनटाची झोप घत यास ती तासभरा या झोपप ा जा त ताजीतवानी करत ह ल ात आल (अम रकत दपारी ldquoलच सिमनारrdquo ठवतात हणज जवता जवताही काम करायच इटली पन म य दपारी जव यावर ldquo सए टा अवरrdquo हणज वामक ीची वळ असत अम रकतल लोक मान सक ताणान दयरोग होऊन मरतात तर िवक सत दशामध दयरोगाच सवात कमी माण इटली पन म य आह) रा ी िबछा यावर पड यावर शवासन क यास झोप पटकन शात व अ धक िव ाम दणारी ठरत असा मला मा यापरता नवा शोध लागला ldquoअ धक चागल कस झोपाव ह दखील आपण िशक शकतो या ाथिमक कौश यािवनाच गली ४५ वष आपण झोपत होतोrdquo मला न पडला शवासन हजअलायझशन व ऑटो-सजशन या तीन त ाचा एक वापर क न िबहार कल ऑफ योग या वामी स यानदानी िनमाण कलली ldquoयोगिन ाrdquo ही प तही खप उपयोगी वाटली

योगा या ातील काही य या बाबतीत सम याही अनभव या रोग द त क याच खप मोठ दाव करण पण यासाठी काहीही परावा न दऊ शकण ही पिहली सम या आप याला काही अत ि य व क य श आह असा समज होण ही दसरी सम या अनकानी फ शारी रक योगासनाना मह व दऊन मन व व ीमध श ीकड दल कलल आढळल एका योगत ा या घरी वतःचच इतक फोटो व याना िमळालली सिटिफक स इ

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

20

लावलल पािहल क हा माणस िदवसरा सभोवताली हच बघनही मान सक िकवा आ या मक ा कसा काय िनरोगी राह शकतो असा मला न पडला पण मी योग ातला ज ास वासी होतो मला इथला त बनायच न हत िकवा टीकाकारही हायच न हत शरीराची योगासन ही तर फ पवअट होती ldquoमनाचा योगrdquo ह माझ म य यय होत अ या म यान समाधी या िवषयी मा या मनात कतहल व ओढ कधीचीच होती पण जीवना या धामधमीत

गगललो अस यान ldquoउ र आय यात कधीतरी कराय या गो ीrdquo हणन मी हा अजडा पढ ढकललला होता पण ऑिनश या उपचार प तीत यान यानावर बराच भर िदलला होता िशवाय ldquoनतर rdquo हणन पढ ढकल यासाठी आता मला ldquoनतर rdquo नावाचा काळ न हता कदािचत त उ रआय य न कळत यऊन पोहोचल असाव काहीही असो मला इत यात मरायची इ छा न हती पण क हा मराव लागल याची शा वती न हती आिण अशात अव थत मरायची तयारी हणन मी यान माग शोध लागलो

स वातीला वदनामाता या एका चन नन या कसटनसार ाणायाम व यान क लागलो एकातात त ध बसन आप या वासावर ल कि त करण आप या वास-उ ासाला ldquoमला िव वासोबत जोडणारी ि याrdquo अशा व पात अनभवण सोबत ldquoसोहrdquo या म ा ार ती भावना मनात थािपत करण अशी ही प त होती लवकरच मी यात एका होऊ लागलो आवड वाटायला लागली िवप यनच खप नाव एकल होत १० िदवस इगतपरी या आ मात जाऊन आनापान व िवप यना या दोन याना या िवधी व थोडस बौ त व ानाच नीतीशा िशकलो ldquoिबहार कल ऑफ योगrdquo कडन ldquoश यमन धारणाrdquo ही प त िमळाली अम रकतील काही प तक व कस स मधन याना या काही प ती आिण ldquoइमजरी ऍड हजअलायझशनrdquo ह त िमळाल तही वाप न पािहल

बहतक प तीत काही ना काही उपय वाटायच वापर यानतर चागल व ताजतवान वाटायच पण वगवग य़ा िवधी या व त ा या जजाळातन कोणती प त यो य असा गोधळ उडायला लागला मला यान साधायच होत प ती माग अनक होत कोणता माग ध माझी गाडी सटायला कमी वळ बाक होता रोज एक एक िदवस िनघन जात होता मन खप याकळ होत होत कोण या मागान ldquoत दशनrdquo होइल

आिण एक पाठोपाठ गो ी घडायला लाग या ज क णमत व िवमलाताई ठकाराची काही प तक वाचनात आली िवमलाताईच ldquo यानमय दनिदन जीवनrdquo ह छोटस प तक तर यान ात गती क इ छणा यासाठी अ ितम दणगी आह िवनोबाच ldquoमहागहा म वशrdquo दखील म यवान वाटल मा या मनातील यानािवषयी या अनक ामक अप ा व क पना दर झा या यान हा िविश त ाचा मागाचा म ा नाही ती एक अव था आह जथ त ही अ त वा या अगदी मळाशी जाऊन िभडता श दातीत िवचारातीत अनभव घता सतत व सव सम एक पतच दशन होण मी व िव व व प या या एक पतची सदव अनभती िनमाण होण हणज यानाव था ती अव था ा करायचा िविश च असा माग नाही आिण ldquoमला ती अव था क हा ा होणारrdquo याच वळाप क बनव यातही अथ नाही ती आणता यत नाही पण मनाची श ी क न फ याची वाट बघता यत क हातरी अचानक अनायास त ldquoदशनrdquo यत त ही जोर लाव यान त जबरद तीन िकवा लवकर आणता यत नाही जमीन नाग न पावसाची वाट बघावी लागत पाऊस पाडता यत नाही अस मा या ब ीला प झाल मी ह अनभवलल नाही पाऊस तर अजन पडलाच नाही जमीन नागर यासाठी बल-नागराची जळवाजळवच स होती पण ही गो ल ात आ यान मनावरच ओझ दर झाल गोधळ कमी झाला प हा उ साहान रोज यान करायला लागलो अनकदा पव प ा लवकर मन एका हायला लागल पण मनाचा काहीच नम नाही कधी कधी अडलत ासारख त मळीच पा यावर यत नाही या िदवशी नाद सोडन ावा लागतो

सोबत काही आ या मक वाचनही स होत िवनोबाची गीता- वचन व गीताई-िचतिनका ईशावा योपिनषदावर िवनोबानी गाधीजी या वतः या उपयोगासाठी हणन लिहलली ldquoईशावा यव ीrdquo ही छोटीशी प तका ह माझ म य आधार होत पतजलीच योगस अजन समजल नाही स कत िशक याची ती रणा वाटायला लागली

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

21

वाचन योगासन ाणायाम व यान सोबतच स होत यामळ एकाचा अथ दस याशी जळायला लागला पढ काही अनभव यायला लागल अचानक पण अगात सखद व अनावर झण झ या यण एखा ा गो ीकड बघत असताना णापरता काहीतरी वगळाच भाव ldquoजाणवलाrdquo अस वाटण अस अनभव यायच एखादा तर जवळपास ४०-४५ िमिनट िनःश द शात पोकळी या आत िनिवचार पण जागत अस याचा िवल ण आनददायी अनभव आला ldquoह काय आह हच त यान िकवा अनभती काrdquo - मन अधीरतन िवचा लागल तो अनभव प हा यावा हणन बराच य न क नही प हा आला नाही वगवग या यान-मागा या प तकात अशा ता का लक अनभवापासन सावध कलल आढळल ही

र यावरची य यात गत नय कदािचत वाढल या सवदनशीलतमळ िकवा ती अप ामधन ह ldquoभासrdquo िकवा ldquoअनभवrdquo िनमाण होत असाव माझा मानसरोगत िम आनद नाडकण हणाला - lsquoती टा स होतीrsquo िवनोबानी याना lsquo ाितभदशनrsquo हटल आह ह दशन नाही पण ldquoत ही यो य मागावर गती करत आहातrdquo अस िमळालल आ वासन पण यात गतन या यामाग लाग नय त म ाम य न क न आणताही यत नाही ह कळल व ग धळ गला

म य म य न िनमाण हायच स म वाटायचा पण याच उ रही कठन तरी आपोआप िमळायच कदािचत उ र नहमीच ितथ होती पण मनात न न हता ज ासन ldquoबघायलाrdquo लागलो आिण पव पासन असलली उ र यो यवळी िदसायला लागली कधी प तकातन कधी कणा या अनभवातन कणा या सा या वा यातन कधी कणा या मागदशनातन उ र िमळायच न िनमाण झाला व याकळता असली क पाठोपाठ उ र यऊन पोहोचायच

खर हणज अ ाहासान कलली धडपड िकती िवनाकारण आह हही ल ात यायला लागल जीवना या वाहात सहजपण तरगत राह यास आपण आपोआप पोहोचतो अ ाहासान पोह याचा व पोहोच याचा य न कला क नाकात डात पाणी जात पण या वाहावर या या िदशच व गतीच बोड लागलल नाहीत ldquoकाही न करताrdquo िन वळ पा यावर सहजपण तरगत रािह यास तो जीवन वाह समजतो ह साध ाथिमक स य मला उमगायला लागल

गाधीजीची आ मकथा lsquoस याच योगrsquo िव ाथ दशत वाचली होती यानतर मा याव न बरच पाणी वाहन गल होत प हा वाचायची रणा झाली वतःला श कस कराव याबाबत याच अनभव कदािचत आप याला मागदशक ठरतील अशी वाटली आ मकथत अनक गो ी उपयोगी िमळा या पण सवात खोलवर गाधीजीच एक वा य गल रोमा रोलाशी झाल या भटीत गाधीजी याना एक जागी हणाल ldquoई र ही कणी य नसन त एक त व आहrdquo या वा याकड पव माझ कधी ल गल न हत पव मनात न न हता गरज न हती ई र आह क नाही याच ठाम उ र मा याकड न हत ई र हटला क ldquo वगात सहासनावर बसलला मकट घातलला तजःपज प षrdquo अस लहानपणापासन गो ी या व िच ा या माफत खोल बसलल एक िच न कळत डो यासमोर यायच अशी कोणी य असल यावर ब ी व तक िव वास ठव ायच नाहीत पण ई र नाकारताही यायचा नाही ि धाच होती पण ह वा य वाचल आिण अचानक वाटल ई र हणज (असा सहासनावर बसलला वगर) य प नसल व त व प असल तर खरच अस शकतो पण त व प असल तर कोणत त व कोणत प दसरीकड एकदा गाधीजी हणतात- ldquoस य हाच ई र आह rdquo ह िवल ण साहसी व िचतीपण वा य वाटल ldquoई र स य आहrdquo अस सव धािमक ा हणतात पण ldquoस यच ई र आह rdquo जर स य हच ई र आह तर मा ई र अस शकतो कारण lsquoस य आहrsquo यािव यी सशय नाही िकबहना lsquoज आहrsquo यालाच आपण स य हणतो हणज lsquoज आहrsquo तच lsquoई रrsquo

काही तरी िवल ण यय झाला ई रा या अ त वािवषयीचा ब ीचा िव ानिन सशय िमटला ई र = स य हच पारपा रक समीकरण उलटवन गाधीज नी स य = ई र अस कल होतगिणता या ीन त अगदी बरोबर होत व या बरोबर माझा ग टा ट वच झाला ल खकन काश पडावा तसा सव सशय स म िमटला स य हच जर ई र आह तर ई र शोधता यईल अनभवता यईल

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

22

भरभर अथ लागायला लागल स य तर सगळीकड आह - कारण ज आह तच स य मग ही झाड हा ड गर हा वारा हा दगड ही माणस ही मगी ह सव स य आहत - हणजच हच ई र आहत ldquoचराचरात ई र भरलला आहrdquo िकवा ldquoईशावा यम इदम सवमrdquo हणज हाच अथ अर आजवर आपण ह हणत आलो पण कधी ल ात कस नाही आल

एक सदर जपानी हायक आह मी झाडाला हटल

ldquoझाडा मला ई वरािवषयी सागrdquo आिण त झाड बह न आल ई र काय असतो त या झाडान बह न सािगतल झाडाच त असण त बहरण हच ई वर अ जओ ला टी टबलवर मला उमजलला अथ उ प ीनतर या (िबग बग) ऊजपासन मलकण िनमाण

होऊन यापासन ह सव िव िनमाण झालल आह यक व त याच इल टॉन ोटॉन इ यादी मलकणापासन बनली आह यामळ सव िव ात एकच स य यापलल आह यात िव ानाला सशय नाही उलट अशी एकसध सव समावशक व ािनक थअरी ldquoजनरल थअरीrdquo शोधण हच आधिनक िफ ज समधल सव च यय आह ती थअरी हणजच स याचा सा ा कार हणजच ई राचा सा ा कार िव ान व अ या म हातात हात घालन चालायला लागल आई टाईनचा एक िवचार वाचला व यावर मी मोिहत झालो ldquoA human being is part of a whole called by us the Universe a part limited in time and

space He experiences himself his thoughts and feelings as something separated from the rest - a kind ot optical delusion of his consciousness This delusion is a kind of prison for restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest us Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circles or compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beautyrdquo

मला आय य तोकड वाटल लवकर सपतय याची भीती व खत वाटली प हा ज हा म यची वळ यईल त हा असच वाटल का आजपयत िमळालली ४५ वष कमी का वाटली

माझ जगण ह णा णानी िमळन बनलल होत पण मी कोणताही ण पण जगत न हतो मा या ल ात यायला लागल क कोण याही णी काही करताना आपण दसरच काहीतरी असतो आघोळ करताना आपण भाषण कस ायच हा याचा िवचार करत असतो जवताना पपर वाचत असतो कटबासोबत बसललो असताना बाजारातील भाववाढीचा िवचार करत असतो खर पािहल तर आपण या णात नसन आप या का पिनक िवचारातच दग असतो जगण हणज जण या णािवषयी िवचार करण अस आपल झालल आह आवडीच चॉकलट खाताना दखील ldquoअहाहा िकती सदर चव मला अजन िमळल तर िकती छान होईलrdquo असा िवचार क न तो िवचार आपण जगत असतो चॉकलटचा अनभव माग पडलला असतो जग यापासन यक णा या वा तिवक अनभवापासन अस तटलल आपण मग त ार करतो क ldquoआय यात आनद नाहीrdquo िकवा ldquoआय य िकती कमी िमळालrdquo माझी सम या मा या ल ात यायला लागली

मी िवचार क लागलो ldquo यक णी या णितच सपणपण जग याची कला आप याला साधल का आपण तर णामधन िव थािपत ण िनवा सत आहोतrdquo अचानक एक श द फरला - ण थ आप याला ldquo ण थrdquo हणज या णाम य पणपण थत हायला हव रोज पहाट उठन मी घराबाहर यतो बिग यात उभा राहतो ि ितज अधक कािशत हायला लागलल असत

झाडा या आक या ि ितजावर उ या िदसतात हवमध एक हलका थडावा जाणवतो फलाचा हलका सगध यतो हा अनभव घत मी त ध उभा राहतो ldquoअजन एक िदवस मला िमळाला हा ण िमळालाrdquo यािवषयी िवल ण कत न

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

23

मन भ न यत ही ldquo याचीच क णा याचीच दणगी मी तर आय य हरवन बसलो होतो आता मी या णी आह सभोवतालची स ी व मी एकच आहोत मी ितचाच भाग आह बाहर तच व आतही तच आह एक िवल ण एक पता या णी जाणवतो

असा एखादा णही इतका आनददायी व सम असतो क ldquo ण एक पर माचा वषाव पडो मरणाचाrdquo - याचा आ या मक अथ लागायला लागतो पण असा ण आपण िकतीदा जगतो हा ण काही वगळा बनन आला होता क िदवसात या सव णासारखाच एक होता फ तो ण पणपण अनभव याची माझी मता या वळी वाढलली अस यान मी या णामध बरच जा त जगतो असा ण वारवार का यत नाही क तो नहमी यतच असतो मी मा दसरीकडच डोळ लावन बसलला असतो पण खरच यक णात एवढी सम ी भरलली असत एवढा रोमा स असतो मग तर मी तो ण न जगन ती णाची िवल ण ीमती वाया घालवतो आह आिण व न ldquoआय य कमीrdquo हणन त ार करतो आह

जीवनात फ ldquoहा णचrdquo घडत असतो अजन वगळ िच थरारक काही घडल याची वाट बघत आपण हा घडणारा िच थरारक अनभव सोडत असतो यावर एक सदर यगिच पािहल दोन िभ बसल आहत त ण िभ काहीतरी िवल ण घड याची सा ा कार हो याची अधीरपण वाट बघतो आह हातारा िभ याला हणतो - ldquoNothing happens next This is itrdquo (हच ldquoतrdquo आह अजन काही घडत नसत)

मला अस वाटायला लागल क णाचा पण अनभव आनद घ याची कला आप याला साधली तर जण ldquo ण फोटrdquo होईल अण फोट होऊन चड अणऊजा िनघावी तसा यक णातन चड आनदाचा फोट होऊ शकल पण यासाठी मला िवचारात न जगता पणपण उ कटपण या णातच जगाव लागल ldquo ण थrdquo हाव लागल साधल का मला यानाच सवच कार माणसाला ldquo ण थrdquo हायला िशकवतात ldquo ण थrdquo अव थचा अनभव दतात हच यानाच यय

पण ह मी वचा रक पातळीवर हणतोय बर का माझ काही अस घडत नाही सदव अस जाणवत नाही माझा हा सव मान सक आ या मक वास कशाला सागतो आह तो सािगत यािशवाय मा या दयरोगाच

कारण व यातन मी बाहर कसा आलो याची कहाणी पण होणार नाही अस मला वाटत जीवनाचा अथ व आनद प हा ा क याखरीज माझ दय द त होऊ शकल नसत आिण जरी झाल असत तरी पच मारलल दय िनरोगी असण परस न हत माझ मान सक दय व पण जीवनच िनरोगी एकसध होण आव यक होत माझा योग व यानाचा वास तसच स य आिण ई रा या व पाचा कळलला अथ या काहीशा असब अ प हग वाट शकणा या गो ीचा मा या दयाशी व स तशी अिवभा य सबध आह यानामळ माझ भगलल यि व साधल गल जखमा भर या आपण िव ापासन तटलो वतःपासन फाटलो तकड तकड झालत या िवदारक दःखामधन अ या मामळ ldquoसव सम ई रrdquo ही ी व िकिचतसा अनभव यऊन मी प हा जोडला गलो ताण याकळता वदना गली आनद परत आला सोबतच माझ दयही द त झाल

अथात मी िन वळ या उपायावर अवलबन न हतो िनयिमत औषध घत होतो म य म य काळजी वाटायची

िकवा पीछहाटही हायची छातीत इतर कारणानी दख यास िकवा कधी खप थकवा वाटत अस यास माझ पिनक इसीजी आ ही या दर यान कल आहत मा या मनातला ण डॉ टर प हा दयिवकाराचा ऍटक य या या सभावनाची आकडमोड नकळत करायला लागायचा बाक सव सधारणा सरळीत स असताना िडसबर १९९५ मध मा या दयाच ठोक अचानक िनयिमत झाल व ldquoए टा स टो सrdquo यायला लाग या मी व राणी िचितत झालो डॉ िबडवईना प हा सतावल पण यानी आ व त क यावर काहीही न करता या अिनयिमत ठो याचा वीकार कला अजनही त यतात िबचार हळहळ मला अस ल ात यायला लागल क आता माझा मा या शरीराशी सवाद अ धक चागला साधला जातो

आह शरीराचा सर मला ऐक यायला लागला होता शरीर थोडही बसर होत असल तरी मला जाणवायच एक डॉ टर हणन मी रो याच रोगिनदान नहमीच करतो पण याप ाही अ धक सवदना म जाण मला मा या

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

24

शरीरा या बाबतीत ा होत होती ही व क य िश णाची दणगी न हती ही शरीराची नसिगक िनःश द भाषा यक ा याला समजत ब याच रो यानाही - यानी वतः या शरीराशी सपक अजन गमावला नसल तर -

समजत आपल शरीर आप याला सागत ह ल ात आ यावर माझा िव वास वाढायला लागला क माझ दय प हा रोगी झाल तर त मला वतःलाच कळल एकदा मा या आजारािवषयी मी बोलत असताना मा या आईन ऐकल नतर ती हणाली ldquoत अस बोलत जाऊ नकोस मला ऐकवत नाही rdquo मी ितला हणालो - ldquoअग ही मी भतकाळातली गो सागतो आता मला रोग नाही व हाट ऍटक यणार असल तर यापव च मला त कळल ती काळजी क नकोस rdquo मी आईला ज हटल तो खोटा िदलासा न हता मला तशी मनापासन खा ी वाटत आता मी मा या आत या स सवर बरच अ धक अवलबन राहतो आिण माझ दय नीट आह अस मला मनातन स स िमळत आहत यामळ इतर काही होवो माझी काळजी कमी झाली िव ास परत आला

=O=O=O= मा या वाढवन िमळाल या आय याच आता दीड वष पण होत आह स या मी कसा आह

- शारी रक ा िनरोगी आह वजन ६० िकलो कॉल टॉल १४० व र ातली साखर िनयि त आह कोणताही ास न होता चाल पळ व सायकल चालव शकतो काही मिह यापव डॉ ललनी मबईला बोलवन अग यान माझी टस थ लयम ट ट ही दयाची तपासणी कली ती नॉमल आली मा या दया या र वािह या मोक या आहत

- पव ची माझी सव काम व जबाबदा या पण करतोच आह पण दबाव ताण फार कमी झाला जबरद तीन काही घडव याची अजन कठतरी पोहोच याची अधीरता कमी झाली

- मनान खप शाती अनभवतो अ व थता कमी झाली आह यक िदवस आनद दतो आह असा आनद जीवनाकडन पव िमळवत न हतो फ या णात जग याचा य न स आह

- योग व अ या मा या मागावरचा य न व वास हळहळ स आह मी अजनही मा या मनाच शत नागरतो आह पाऊस अजन पडलला नाही पण ह नागरणच िकती सदर अनभव आह अजन मी कठच पोहोचललो नाही कठ पोहचीन त मािहत नाही क या मागावर पोहोच याच वगळ कोणत िठकाणच नाही एक सदर वा य या बाबतीत वाचल ldquoWhen You reach there there is no lsquotherersquo there rdquo

- जीवनात आशा वाटत जीवन िकती आनदमय व प रपण आह आिण अजन िकती तरी जगायच आह शोधायच आह

१३ म rsquo९५ ला हॉ पटल बडव न कल या १३ िन चयापक १२ िन चय पण झाल िकवा यासाठी चागलच य न कल गडिचरोलीला कोणी सगीत -िश क न िमळा यान सगीत िशक याच उि तवढ पण करता आल नाही अजन काही गो ी कराय या आहत एकदा िहमालयात जायची ती इ छा आह एकदा िवमलाताई ठकाराना भटायच आह या या प तकातन व प ातन मला खप काही िमळाल सगीत व स कत िशकायची इ छा आह शरीर मासाठी वतः या आव यकतापरता भाजीपाला िपकव याइतक तरी शतीकाम कराव अशी इ छा आह अशा ब याच गो ी कराय या आहत सशोधन व आरो य सव या कामा या न या क पना व क प तर आजारानतर गडिचरोलीला परत पोहोच यापव च मनात साकार हायला लाग या पण आता यात अधीरता ताण नाही काळाची लय समजली हणज आपली पावल बताल होत नाहीत

माझा रोजचा िदन म कसा असतो

सकाळी ५ या दर यान उठतो सकाळी अधा तास आ या मक वाचनानतर ४० िमिनट िफरायला जातो रोज या जीवनातील परमो च िबदपक एक ह जगलात िफरण असत परत यावर यौिगक ि या आघोळ योगासन शवासन क न मग अधा तास ाणायाम व यान करतो शरीर व मन एक होऊन अजन कठ यातरी त वाशी सर साध याचा य न करत असतात कधी सर लागतो कधी हलकाव या दतो पण िवल ण आनदाचा अनभव यतो

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

25

साधारणपण १० या दर यान मा या कामाला स वात करतो दपारी जवणानतर अधा तास शवासन व वामक ी घऊन प हा ६पयत काम नतर शोध ाममधील सामिहक ाथना रा ी जव यानतर मलासोबत थोडा वळ घालवन नतर रा ी एक दीड तास वाचन करतो दहा या दर यान थोडा वळ शवासन व यान क न मग झोपतो

=O=O=O=

मा या आजारा या व यातन बाहर य या या अनभवािवषयी म म य मी काही िनवडक िम ाना एक प पाठवल मा यासारखा दःखाचा अनभव याना यावा लाग नय मा यासारखी चक यानी क नय हा यामागचा हत होता काही िम ानी त प वतमानप ात कािशत कल जण काही समाजा या एका दख या वमावरच मी बोट ठवल माझ म ीच वतळ अचानक शकडो पट नी शकडो िदशानी वाढल जी प व जो ितसाद आला तो मन हलावन टाकणारा होता अनक िम ानी व अनोळखी लोकानी ldquo वतः या जीवनशलीिवषयी सावध झालोrdquo अस लिहल अनक दयरोगा या णानी ldquoतम या प ात आ हाला आम याच आजाराची कथा िदसलीrdquo अस लिहल अनकानी या या उपचारािवषयी स ा मािगतला अ यत स स व व र अशा दोन व डॉ टरानी वत पण अस लिहल ldquoतझ प मी द हा यात ठवल आह रोज या पजत याचीही पजा व मरण करतोrdquo

मा या दयरोगा या अनभवाचा व उपचाराचा मा याप लकड अनकाना उपयोग आह ह मा या ल ात आल अस यजण मा यासारख आजारी आहत िकवा या मागान चालत आहत माझ नसत दयच नाही तर मी पणच आजारी होतो मी दयरोगाचा उपचार नाही कला दयरोगानच माझा उपचार कला आजारी असनही ख या िम ासारख त दय मला जगवत होत जगवत होत द त करत होत

मी दीड वषापव या सकटातन गलो तो िन वळ यि गत अनभव नसन िदवसिदवस तो एक यापक न बनतो आह गरस ामक रोग - दयरोग मधमह उ च र दाब - ह भारतात मो ा साथी या पात यऊन पोहोचल आहत भारतीय समाजाला या पढी या रोगा या लाटला तोड दण - टाळण व उपचार करण - िशकावच लागल जीवनप तीत बदल क न अशी िनरोगी सवागीण जीवनप ती अनसरावी लागल जी दयरोग टाळत जी सामा जक नात व पयावरण दोघाशी ससवादी आह जी मान सक ताण-म आह जी आ या मक आह अशी जीवन प ती िशकावी लागल जगावी लागल २१ या शतकासाठी हच आरो याच म य आ हान आह शोध ामला आ ही हळहळ अशी जीवनप ती जग याचा य न करतो आहोत समाजातील लोकाचा उपाय करताना वतःही िनरोगी व आनदी जीवन जग याचा माग शोधतो आहोत

दयरोगाचा मा यावर इतका प रणाम का झाला मा या एका डॉ टर िम ान लहील - ldquoत हारा मन म यस भय खा गया ह rdquo तो बरोबरच हणाला म य या अनपि त सभावनन मी हादरलो होतो आमचा िम अिनल अवचट प ात हणाला - ldquoम यच दशन अ यत दाहक व पिव करणार असत सगळ अश यात जळन खाक होतrdquo

एकनाथ महाराजाची एक कथा आह-

एक माणस एकनाथ महाराजाना जाऊन हणाला ldquoमहाराज आ ही सामा य माणस आम या मनात सदव सासा रक िकवा पापी िवचार यतात त ही सत यापासन कस म राहताrdquo एकनाथ हणाल ldquoआ हा सताच सोड पण तझा म य ७ िदवसानी न क आह ह मला िदसत आह rdquo एकनाथ महाराजानी सािगतलल खोट कस असणार या माणसान परत जाऊन सव िनरवािनरव कली िम ाचा िनरोप घतला श ची मा मािगतली दान-धम क न घतला सात या िदवशी महाराज याला भटायला गल त हा हा िबछा यात पडन म यची वाट बघत होता महाराजाना पाहन हणाला ldquoमहाराज मी आज चाललोrdquo महाराजानी िवचारल ldquoया सात िदवसात िकतीदा पापाच िवचार मनात आलrdquo-ldquoकठल पापाच िवचार मला तर सात िदवसानी म य आह हच िदसत होत rdquo तो माणस उदगारला महाराज हणाल ldquoआ हा सतानाही म य सदव डो यासमोर िदसत असतो हणन आ ही पापापासन दर राह शकतोrdquo

सवाना मी एकच शभ छा दऊ शकतो यकाला एकदा तरी म यच दशन अव य हाव

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =

26

ldquoआता पढ काय करावrdquo

लखनौहन परत यावर २० म rsquo९५ ला नागपरात असताना मी व राणी िवचार करत होतो मला मोठा हाटऍटक यापढ क हाही यईल हणन आ ही मनाची तयारी ठवण आव यक होत गडिचरोली या जगलात शोध ामला राहताना तसा ऍटक आला तर व क य मदती या अभावी मी वाच याची श यता कमीच होती या पढ गडिचरोलीतच काम कराव क जथ आधिनक व क य सोयी ताबडतोब िमळ शकतील अशा मो ा शहरात राहायला जाव ितथ राहन माझा जीव कदािचत वाचल पण यापव आजपयत वीकारलल जीवन व काम सोडाव लागल काय कराव मरावस तर वाटत न हत पण जीवनाचा उ श गमावन आय य वाढव यात काही अथ आह का मरणा या भीतीन आजच का मरण वीकारायच आमच पढील आय य ितथ गडिचरोली ज ातच जाणार अस आ ही ठरवल यात याग-िबग कणी बघ नय सरळ यावहा रक िवचार होता जीवनाचा हतच गमावला तर जीवन अस होईल ldquoइहलोक कम करीतच शभर वष जग याची अप ा धरावी तला दहवताला हाच माग आह याहन वगळा माग नाहीrdquo - ईशावा योपिनषद प च सागत होत मला दसरा माग न हता आपल काम करता करता िनदान शभर वष जग याची इ छा तरी ध शकत होतो

मा या आजारा या उपचारासाठी मला व राणीला ए ील ९५ म य अचानक शोध ाम सोडन बाहर जाव लागल ४५ िदवस आ ही बाहर होतो मी जवत परतन याची शा ती न हती या काळात सच या कायक यानी िवल ण रणा व एकजट दाखवली कणीही बड या जहाजातन उ ा मार या नाहीत सव काय म पववत सरळीत स रािहल ldquoमी वतः क याखरीज ह काम यव थत होऊ शकणार नाहीrdquo असा वतः या आव यकतिवषयी िकती िवनाकारण गरसमज होता माझा राणीचा उ साह व कामाचा उरक अफाट आह मा या आजारानतर परत यावर आ ही तीन वषाचा नवा क प आखला तो वगात स झाला आह मी प हा कामाला लागलो

काम अजनही तच करतो ज पव करत होतो lsquoसचrsquoची णसवा सशोधन यसनम आिदवासी यवक-यवती िश ण ही सव काम उ म स आहत झन पथातली एक परातन हण आह ldquoसा ा कारापव मी लाकड फोडत होतो पाणी भरत होतो सा ा कारानतरही मी लाकड फोडतो पाणी भरतोrdquo मी तर सा ा कारापासन खपच दर आह पण फापटपसा यातील गता कमी झाला कधी राग यतो कधी अप ाभगही होतो बरचदा नकळत मन व नरजन करायला लागत िकवा कामाची व प रणामाची आस होत पण पव सारख असमाधान ताण नाही अजनही मी सव ई राच दशन क शकत नाही सव लोकाशी अजनही मभावनन एक प होऊ शकत नाही माझी ब ी म य अडथळा बनत ित यावर अजनही िवचाराचा पगडा जा त आह मभावना कमी आह मला मािहत आह मला मािहत आह क म इतराशी जोडत ब ी यात तोकडी पडत पण मी सधारतो आह वतःला बदलव याचा घडव याचा आनद घतो आह जसी ज सन या नी ो ी टन १९८४ म य हटलल एक वा य मला कायम आठवत

ldquoिम ानो मा या दोषासाठी मला मा करा ई रान मा यावर काम करण अजन सपवलल नाहीrdquo

= O = O = O =