Edwin Shanks Bïi §×nh To¸i...7 PhÇn 1. Bèi c¶nh "BiÕt lµ biÕt chøng tá trong viÖc lµm" "NgÉm nghÜ nh÷ng ®iªï m×nh ®∙ häc ®Ó thµnh ra cña t©m trÝ m×nh,

Qu¸ tr×nh häc hái vµ ®µo t¹o cÊp hiÖn tr−êng trong çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia ®èi víi ph¸t triÓn n«ng th«n Kinh nghiÖm tõ mét thËp kû sö dông PRA trong Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c ViÖt Nam - Thôy §iÓn vµ th¸ch thøc ®èi víi çc tæ chøc gi¸o dôc chÝnh quy, nghiªn cøu vµ tµi trî

Edwin Shanks Bïi §×nh To¸i 2001

Bé N«ng NghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt Nam - Thôy §iÓn 1996-2001

3

Néi dung

PhÇn 1. Bèi c¶nh.............................................................................. 7

1.1 Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c ViÖt Nam – Thuþ §iÓn ................. 9

1.2 Néi dung cña tµi liÖu....................................................... 11

PhÇn 2. Vïng MiÒn nói PhÝa B¾c ViÖt Nam vµo cuèi nh÷ng ....... 15

n¨m 80 vµ ®Çu nh÷ng n¨m 90........................................................ 15

PhÇn 3. ChuyÓn tõ Sù kiÖn sang Qu¸ tr×nh - Ch−¬ng tr×nh ........ 23

Hîp t¸c L©m nghiÖp ....................................................................... 23

tõ 1991 ®Õn 1996............................................................................. 23

3.1 1991 - 1992 §¸nh gi¸ çc ph−¬ng ph¸p khuyÕn l©m cò

trong l©m nghiÖp x· héi vµ giíi thiÖu çc ph−¬ng ph¸p míi. .... 24

3.2 1992 – 1993 C¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p PRA vµ giíi thiÖu

çc kh¸i niÖm míi vÒ tæ chøc c¬ së.............................................. 25

3.3 1993 – 1994 T¨ng c−êng ®µo t¹o vµ më réng ph¹m vi

kü thuËt cña khuyÕn n«ng ............................................................. 29

3.4 1994 – 1995 B−íc vµo chu kú hai vµ biÕn ®æi çc

ph−¬ng ph¸p cho phï hîp víi çc nhu cÇu vµ t×nh h×nh míi.... 36

3.5 1995 – 1996 Giíi thiÖu vµ thö nghiÖm çc chiÕn l−îc tæ

chøc vµ ph−¬ng ph¸p nh©n réng.................................................. 40

PhÇn 4. ChuyÓn tõ Qu¸ tr×nh Lªn Héi nhËp - Ch−¬ng tr×nh Ph¸t

triÓn N«ng th«n MiÒn nói 1996 ®Õn 2000 ...................................... 53

4.1 1996 to 1997 G¾n PRA vµo mét hÖ thèng th«ng tin,

qu¶n lý vµ ®¸nh gi¸ toµn diÖn ....................................................... 54

4.2 1997 – 1998 Rµ xo¸t l¹i nÒn t¶ng tæ chøc cña khuyÕn

n«ng vµ ph¸t triÓn n«ng th«n........................................................ 63

4.3 1998 – 1999 §¸nh gi¸ l¹i ph−¬ng ph¸p ®èi víi vïng

®ång bµo d©n téc thiÓu sè vµ vïng cao hÎo l¸nh ....................... 68

4.4 1999 – 2000 Giíi thiÖu mét ph−¬ng ph¸p míi ®Ó t¹o quü

trùc tiÕp cho kÕ ho¹ch ph¸t triÓn th«n vµ x· ............................... 80

4

Danh s¸ch biÓu Khung 1. C¬ cë vµ Môc tiªu cña Çc Dù ¸n L©m nghiÖp

Trang tr¹i cÊp tØnh Thuéc Ch−¬ng tr×nh FCP ...........23 Khung 2. Tr×nh tù PRA Khëi ®éng ë çc Th«n ThÝ ®iÓm ...........27 Khung 3. Chu kú phæ cËp sö dông PRA ®−îc ®−a ra n¨m1992

28 Khung 4. Héi th¶o §¸nh gi¸ ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p

cÊp Ch−¬ng tr×nh ......................................................35 Khung 5. Quy tr×nh vµ sè liÖu trong gi¸m s¸t th«n b»ng PRA ..37 Khung 6. Quy tr×nh ®µo t¹o b−íc ®Çu vµ häc hái ®Ó giíi thiÖu

Phæ cËp Lan réng (Tuyªn Quang) ................................44 Khung 7. Ph¸t triÓn çc Ph−¬ng ph¸p PRA ®Ó ¸p dông trªn

diÖn réng cho ho¹t ®éng lËp kÕ ho¹ch th«n trong Dù ¸n Qu¶n lý Tµi nguyªn cã ng−êi d©n tham gia do IFAD tµi trî ................................................................46

Khung 8. Tæng qu¸t vÒ ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p PRA trong

ch−¬ng tr×nh FCP tõ n¨m 1991 ®Õn 1995 .................50 Khung 9. Tæng quan vÒ ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p PRA trong

ch−¬ng tr×nh MRDP tõ 1996 ®Õn 2000.......................51 Khung 10. ViÔn c¶nh tæng thÓ vµ Môc tiªu cña Ch−¬ng tr×nh

Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói .................................53 Khung11. M« h×nh kh¸i niÖm cña HÖ thèng Th«ng tin, Qu¶n lý vµ §¸nh gi¸................................................................56

Khung 12. Møc ®é ph©n tÝch vµ qu¸ tr×nh trong ho¹t ®éng tæng hîp vµ tãm l−îc sè liÖu gi¸m s¸t th«n b¶n vÒ çc thay ®æi trong sö dông ®Êt vµ kinh tÕ x· héi. ......56

Khung 13. Thay ®æi vÒ kinh tÕ x· héi th«n Tiªn Ch©u,

HuyÖn §oan Hïng .....................................................57 Khung 14. Tû lÖ phÇn tr¨m thay ®æi trong sè çc hé thuéc lo¹i

III vµ IV trong 44 th«n lÊy mÉu thuéc Ch−¬ng tr×nh (tr−íc n¨m 1996) ......................................................58

Khung 15. Tr×nh tù thö nghiÖm çc ph−¬ng ph¸p PRA ®Ó gi¸m s¸t

m«i tr−êng vµ kinh tÕ x· héi ë th«n trong ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP ...............................................................62

5

Khung 16. Quan hÖ liªn tôc cÇn cã ®Ó thùc sù c¾m rÔ nghiªn cøu cã ng−êi d©n tham gia (§¸nh gi¸ T×nh tr¹ng nghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia, th¸ng 1 ®Õn th¸ng 10 1999) .74

Khung 17. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu th«ng th−êng do chuyªn gia

bªn ngoµi tiÕn hµnh (nghiªn cøu vÒ quan ®iÓm vµ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn xãa ®ãi gi¶m nghÌo trong MRDP, th¸ng 3 ®Õn th¸ng10 n¨m 1999) ..................75

Khung 18. VÝ dô cô thÓ vÒ çc mèi liªn kÕt ho¹t ®éng ®éng gi÷a

tËp huÊn, lËp kÕ ho¹ch thùc tÕ, khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ............................................................................79

Khung 19. Dù ¸n C©y thøc ¨n gia sóc hé gia ®×nh .....................85

7

PhÇn 1. Bèi c¶nh

"BiÕt lµ biÕt chøng tá trong viÖc lµm"

"NgÉm nghÜ nh÷ng ®iªï m×nh ®∙ häc ®Ó thµnh ra cña t©m trÝ m×nh,

®em nh÷ng ®iÒu m×nh häc ra thi hµnh hµng ngµy cho hîp çch, lµ häc

vËy"2

1. HiÖn nay, çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia trong qu¶n lý tµi nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ ph¸t triÓn n«ng th«n ®ang ®−îc thóc ®Èy trªn toµn thÕ giíi. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, mét sè s¸ng kiÕn hay ®· xuÊt hiÖn trong vïng Ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng réng lín. Mét trong sè çc s¸ng kiÕn ®ã lµ ph−¬ng ph¸p HuÊn luyÖn N«ng d©n trªn ®ång ruéng – Qu¶n lý DÞch h¹i Tæng hîp b¾t nguån tõ In-®«-nª-xia ®Ó c¶i tiÕn c«ng t¸c qu¶n lý m«i tr−êng vµ kinh tÕ cña çc hÖ canh t¸c lóa n−íc. Song ph−¬ng ph¸p nµy ®· ®−îc phæ biÕn rÊt thµnh c«ng sang çc n−íc kh¸c trong khu vùc vµ çc hÖ thèng canh t¸c còng nh− c©y trång kh¸c. Çc s¸ng kiÕn nµy còng bao gåm mét tËp hîp ®a d¹ng çc ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn míi trong Qu¶n lý Rõng Céng ®ång, Liªn kÕt qu¶n lý rõng vµ Qu¶n lý rõng phßng hé víi môc ®Ých t¹o quan hÖ ®èi t¸c kiÓu míi, g¾n kÕt çc c¬ quan nhµ n−íc qu¶n lý rõng víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng. TiÕp n÷a lµ mét bé c«ng cô øng dông réng lín cña ph−¬ng ph¸p §¸nh gi¸ N«ng th«n cã ng−êi d©n tham gia trong lËp kÕ ho¹ch vµ thùc hiÖn dù ¸n, trong nghiªn cøu øng dông trong nhiÒu ngµnh, lÜnh vùc vµ bèi c¶nh m«i tr−êng ®a d¹ng trong vïng còng nh− nhiÒu vïng kh¸c trªn thÕ giíi. Vµ çc s¸ng kiÕn nµy còng bao gåm Phong trµo Qu¶n lý §Êt ®ai (Landcare Movement) b¾t nguån tõ Australia – vµ gÇn ®©y ®· b¾t ®Çu më réng sang çc vïng kh¸c cña §«ng Nam ¸, kÕt nèi çc céng ®ång ®Þa ph−¬ng, chÝnh quyÒn c¬ së, çc nhµ khoa häc vµ çc nhµ b¶o tån thiªn nhiªn l¹i víi nhau ®Ó xö lý hµng lo¹t çc vÊn ®Ò b¶o vÖ ®Êt. 2. Nh÷ng kinh nghiÖm vµ kÕt qu¶ häc hái thùc tÕ ®· nhanh chãng v−¬n xa, ®i tr−íc h¼n çc lý gi¶i kinh ®iÓn vµ çc dÞch vô mµ çc tæ chøc gi¸o dôc chuyªn nghiÖp vµ nghiªn cøu ®−a ra. Çc ph−¬ng ph¸p míi nµy ph¸t sinh tõ çc bèi c¶nh kh¸c nhau, song l¹i cïng chung mét sè nguyªn t¾c vµ ®Æc ®iÓm thèng nhÊt. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã lµ tËp trung vµo phèi kÕt hîp ph©n tÝch vµ häc hái ®¸nh gi¸ trong çc t×nh huèng øng dông hay thùc tÕ ®êi sèng tíi møc mµ çc ranh giíi theo quy −íc tr−íc ®©y gi÷a “nghiªn cøu”, “®µo t¹o” vµ “khuyÕn n«ng”, vµ gi÷a gi¸o dôc “chÝnh quy” vµ “kh«ng chÝnh quy” kh«ng cßn râ rµng nh− tr−íc n÷a vµ cÇn ph¶i x¸c ®Þnh l¹i. Mét ®Æc ®iÓm chung n÷a lµ çc ph−¬ng ph¸p nµy ®Òu hç trî céng ®ång vµ çc

2 Ames, R.T. & Rosemont, H. (1998), LuËn ng÷ cña Khæng Tö: mét b¶n dÞch mang tÝnh triÕt häc, Balantine Books, New York.

8

tæ chøc n«ng d©n n¾m vai trß chñ ®¹o trong qu¶n lý çc qu¸ tr×nh phøc t¹p cña ®æi míi n«ng nghiÖp vµ qu¶n lý nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn. §Æc ®iÓm nµy th−êng ®i liÒn víi chuyÓn quyÒn sö dông ®Êt vµ tr¸ch nhiÖm lËp kÕ ho¹ch cho cÊp c¬ së - ®iÒu nµy ®· t¹o ra çc lo¹i h×nh liªn kÕt míi gi÷a çc hé ç thÕ sö dông ®Êt, çc céng ®ång ®Þa ph−¬ng, çc cÊp chÝnh quyÒn c¬ së vµ çc dÞch vô. 3. Lóc nµy, çc ph−¬ng ph¸p míi ®ã ®Òu ®· ph¸t triÓn lªn mét giai ®o¹n t−¬ng tù nhau, tøc lµ cÇn xÐt vÒ mÆt bÒn v÷ng tæ chøc, møc ®é phæ biÕn vµ çch lan réng çc ph−¬ng ph¸p. VÝ thö nh− chóng ta xem xÐt çc øng dông cña PRA, chóng ta sÏ thÊy lµ hiÖn cã rÊt nhiÒu kinh nghiÖm hay vÒ çch khai më c«ng viÖc ë nh÷ng vïng lµm viÖc míi th«ng qua ®µo t¹o vµ çc s¸ng kiÕn thö nghiÖm t¹i cÊp céng ®ång. Kinh nghiÖm chñ yÕu khi sö dông PRA ®−îc thu thËp tõ rÊt nhiÒu t×nh hu«ng r¶i r¸c trªn thÕ giíi mµ chñ yÕu lµ tõ c«ng viÖc cña çc tæ chøc phi chÝnh phñ víi mét vµi céng ®ång , hay tõ çc nghiªn cøu hµnh ®éng cã quy m« s©u vµ réng (vÝ dô nh− çc nghiªn cøu ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng nghÌo khæ). Mét ®Æc ®iÓm quan träng vµ cèt lâi cña hÇu hÕt çc øng dông nµy lµ chóng chØ ®−îc thùc hiÖn víi mét quy m« h¹n chÕ vµ cÇn ph¶i cã thêi gian ®Ó thÓ hiÖn. HiÖn t¹i, çc nhµ øng dông çc ph−¬ng ph¸p trªn ®ang ë vµo t×nh thÕ tiÕn tho¸i l−ìng nan lµ lµm çch nµo ®Ó më réng vµ thóc ®Èy c«ng t¸c ®¸nh gi¸ trªn mét quy m« réng lín h¬n víi tèc ®é nhanh h¬n. Cpã lÏ b−íc chuyÓn biÕn quan träng nhÊt trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y lµ sù ¸p dông PRA mét çch réng r·i cña çc nhµ tµi trî th«ng qua çc bé, ngµnh vµ çc dÞch vô c«ng céng. Trong bèi c¶nh ®ã, ng−êi ta sö dông PRA nh− mét c«ng cô lËp kÕ ho¹ch mang tÝnh tham vÊn, ®−îc g¾n vµo ngay trong çc chiÕn l−îc chuÈn bÞ dù ¸n th«ng th−êng, hay nh− mét ph−¬ng ph¸p chñ yÕu cho c«ng t¸c thùc thi dù ¸n. Dï ®−îc sö dông theo çch nµy hay çch kh¸c th× nh÷ng môc tiªu mµ çc dù ¸n hîp t¸c gÇn ®©y gi÷a chÝnh phñ vµ çc nhµ tµi trî ®Æt ra lµ thËt sù khã ®¹t ®−îc nÕu xÐt vÒ sè l−îng çc céng ®ång, çc l−u vùc, çc hé gia ®×nh vµ çc bµi tËp cã ng−êi d©n tham gia cÇn tÝnh ®Õn trong khu«n khæ çc dù ¸n. MÆc dï vËy, vÉn cã mét c©u hái lín ®Æt ra lµ çc qu¸ tr×nh PRA tiÕn triÓn nh− thÕ nµo vµ lµm thÕ nµo ®Ó tiÕp tôc ®−a PRA ph¸t triÓn h¬n n÷a? Hay nãi çch kh¸c lµ lµ thÕ nµo ®Ó PRA ®−îc phæ biÕn tíi çc khu vùc míi vµ hoµ nhËp vµo hÖ thèng lËp kÕ ho¹ch vµ c¬ cÊu ra quyÕt ®Þnh cña chÝnh phñ. Ngoµi ra, còng cÇn cã thªm hiÓu bÕt vÒ t¸c ®éng dµi h¹n uc¶ çc ph−¬ng ph¸p nµy lªn b¶n thªn çc tæ chøc vµ çn bé thùc thi dù ¸n. Hä ph¶n øng thÕ nµo ®èi víi lèi t− duy míi nµy? §iÒu mµ Farrington vµ Bebbington (1993) viÕt ra vÉn cßn phï hîp trong bèi c¶nh hiÖn nay:

"Trong lóc tµi liÖu vÒ çc ph−¬ng ph¸p míi thóc ®Èy sù tham gia cña ng−êi d©n t¨ng lªn rÊt nhiÒu trong thËp kû qua th× chóng ta vÉn kh«ng thÓ b¾t kÞp trong viÖc biÕt râ çch thøc nµo ®Ó thÓ chÕ ho¸ sù tham gia cña ng−êi d©n. Chõng nµo mµ çc c©u hái vÒ thÓ chÕ nµy ch−a ®−îc gi¶i ®¸p th× sù tham gia vÉn chØ lµ mét sù kiÖn h¬n lµ mét qu¸

9

tr×nh, vµ viÔn c¶nh ®Ó x©y dùng mét sù nghiÖp ph¸t triÓn n«ng th«n b×nh ®¼ng, d©n chñ vµ phï hîp h¬n cho ng−êi nghÌo ë n«ng th«n vÉn ch−a thÓ ®¹t ®−îc". §iÓm cèt lâi ®−îc bµn ë ®©y lµ sù ph©n biÖt gi÷a mét “sù kiÖn” (vÝ dô nh− mét lo¹t çc héi th¶o tËp huÊn cao cÊp mang tÝnh gíi thiÖu hay çc s¸ng kiÕn thö nghiÖm ë cÊp céng ®ång), víi mét “qu¸ tr×nh” mµ t¹o có hÝch ®¸nh thøc tiÒm n¨ng cho çc thay ®æi s©u xa l©u dµi h¬n trong çch ho¹t ®éng cña çc c¬ quan ph¸t triÓn vµ trong mèi t−¬ng t¸c víi çc kh¸ch hµng cña hä. Kh¸m ph¸ ®iÓm cèt lâi nµy - gi÷a sù kiÖn vµ qu¸ tr×nh, lµ chñ ®Ò xuyªn suèt cña tµi liÖu nµy. 4. Mét trong nh÷ng ®iÓm chó ý chÝnh khi phæ biÕn çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia lµ x©y dùng çc chiÕn l−îc ®µo t¹o t¹i chøc vµ t¹i chç mét çch hiÖu qu¶ còng nh− trong ®µo t¹o chÝnh quy vµ çc khÝa c¹nh réng h¬n cña ph¸t triÓn nguån nh©n lùc. Cã ¸p dông ®−îc r«ng r·i çc ph−¬ng ph¸p nµy hay kh«ng phô thuéc vµo viÖc x©y dùng mét sè l−îng ®ñ lín çc chuyªn gia thùc hµnh cã kü n¨ng vµ kinh nghiÖm, çc chuyªn gia hç trî thóc ®Èy, vµ mét tËp hîp c«ng chóng vµ çc c¬ quan ra quyÕt ®Þnh ®−îc th«ng tin vµ ñng hé, vµ çc nh©n tè míi th«ng qua ®µo t¹o chÝnh quy ®a d¹ng vÒ tr×nh ®é vµ kü n¨ng. Kh¶ n¨ng ¸p dông réng r·i còng phô thuéc vµo thiÕt lËp çc hÖ thèng vµ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o hiÖu qu¶, nhËy c¶m vµ phï hîp ë tÊt c¶ çc cÊp. Tµi liÖu nµy b¸t ®Çu tõ viÖc kh¸m ph¸ çc mèi liªn hÖ, mét mÆt gi÷a çc khÝa c¹nh ho¹t ®éng vµ çc khÝa çch tæ chøc cña viÖc phæ biÕn çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia, mÆt kh¸c lµ tÝnh thùc tiÔn cña viÖc x©ng dùng kh¶ n¨ng ®µo t¹o vµ kh¶ n¨ng tæ chøc häc hái ®¸nh gi¸ cã tÝnh tæ chøc. Tµi liÖu ®−îc viÕt dùa trªn kinh nghiÖm trùc tiÕp vµ thùc tÕ tõ Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c ViÖt Nam – Thuþ §iÓn trong lÜnh vùc qu¶n lý nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn t¹i n¨m tØnh miÒn nói phÝa B¾c cña ViÖt Nam tõ n¨m 1991.

1.1 Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c ViÖt Nam – Thuþ §iÓn3 5. Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c L©m nghiÖm (FCP) vµ ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt Nam – Thuþ §iÓn (MRDP) lµ nh÷ng ch−¬ng tr×nh gÇn ®©y nhÊt trong mét lo¹t çc hiÖp ®Þnh hîp t¸c

3 Sù hîp t¸c nµy bao gåm Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt nam – Thuþ §iÓn ®ang ho¹t ®éng tõ n¨m 1996 cho ®Õn n¨m 2001, vµ ch−¬ng tr×nh tiÒn th©n cña nã lµ Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c L©m nghiÖp ViÖt nam – Thuþ §iÓn, ho¹t ®éng tõ n¨m 1991 ®Õn n¨m 1996. (Trong tµi liÖu nµy çc ch−¬ng tr×nh ®−îc gäi chung lµ ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP). N¨m tØnh tham gia ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP lµ Phó Thä (tr−íc lµ tØnh VØnh Phó), Yªn B¸i, Lµo Cai, Tuyªn Quang vµ Hµ Giang. HiÖn t¹i, ch−¬ng tr×nh ®ang ho¹t ®éng ë 18 huyÖn, 74 x·, vµ trªn 300 th«n trong n¨m tØnh vµ víi nhiÒu nhãm d©n téc gåm ng−êi Kinh, Hm«ng, Dao, M−êng, Tµy vµ Nïng. Ch−¬ng tr×nh MRDP còng cã mét Dù ¸n T¨ng c−êng n¨ng lùc cÊp Bé ®Æt t¹i Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n víi nhiÖm vô liªn kÕt çc kinh nghiÖm vµ qu¸ tr×nh häc hái ë hiÖn tr−êng ®Ó x©y dùng chÝnh s¸ch vµ chiÕn l−îc ë cÊp quèc gia.

10

chÆt chÏ gi÷a hai chÝnh phñ ViÖt Nam vµ Thuþ §iÓn ë mét vïng víi nh÷ng chuyÓn biÕn trong t− duy, gièng nh− chuyÓn biÕn mµ ngµnh l©m nghiÖp trªn thÕ giíi ®· thÓ hiÖn trong ba thËp kû qua. Sù hîp t¸c b¾t ®Çu b»ng viÖc x©y dùng mét nhµ m¸y s¶n xuÊt giÊy vµ bét giÊy lín trªn bê s«ng Hång vµo gi÷a thËp kû 70. TiÕp theo sù khëi ®Çu c«ng nghiÖp l©m nghiÖp nµy lµ hµng lo¹t çc dù ¸n trong nh−ng n¨m 80 tËp trung vµo qu¶n lý çc l©m tr−êng c«ng nghiÖp vµ mua s¾m nguyªn liÖu th« cho nhµ m¸y giÊy míi x©y, cho nghiªn cøu l©m nghiÖm, vµ n©ng cao møc sèng cho c«ng nh©n çc l©m tr−êng quèc doanh. Vµo n¨m 1986, mét hîp phÇn l©m nghiÖp x· héi ®−îc giíi thiÖu – bao gåm viÖc ph©n ph¸t c©y gièng l©m nghiÖp cho çc hé n«ng d©n th«ng qua hîp t¸c x·. Ch−¬ng tr×nh FCP b¾t ®Çu vµo ®Çu thËp kû 90 b»ng mét ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn kh¸c h¬n ®Ó ph¸t triÓn tÝnh ®a d¹ng cña çc khu v−ên rõng hé gia ®×nh, v−ên hé, vµ çc hÖ thèng l©m nghiÖp trang tr¹i trong vïng. Çch tiÕp cËn míi nµy mét phÇn dùa trªn kinh nghiÖm tõ mét sè th«n cña TØnh VÜnh Phó tham gia Dù ¸n Rõng, C©y vµ Con ng−êi do tæ chøc SIDA vµ FAO cïng tµi trî. Tuy nhiªn, kÓ tõ ®ã ph¹m vi cña ch−¬ng tr×nh ®· ®−îc më réng ®¸ng kÓ. Ch−¬ng tr×nh MRDP hiÖn nay bao gåm çc hîp phÇn khuyÕn n«ng vµ nghiªn cøu øng dông, quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ giao ®Êt, qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng céng ®ång, çc hÖ thèng tµi chÝnh n«ng th«n, ph¸t triÓn thÞ tr−êng vµ kinh doanh, ph¸t triÓn nguån nh©n lùc vµ tæ chøc. Träng ®iÓm cña ch−¬ng tr×nh hiÖn nay lµ x©y dùng çc chiÕn l−îc xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo hiÖu qu¶ ë çc vïng cao, hÎo l¸nh vµ vïng d©n téc thiÓu sè. Do ®ã, ch−¬ng tr×nh kh«ng cßn tËp trung chÝnh vµo çc gi¶i ph¸p l©m nghiÖp n÷a – mÆc dï ngµnh l©m nghiÖp vÉn gi÷ vai trß rÊt quan träng trong trong ®êi sèng cña ng−êi d©n vïng cao do ®Æc ®iÓm lµ phÇn lín ®Êt ®ai trong vïng ®−îc chÝnh thøc c«ng nhËn lµ ®Êt rõng. 6. Mét trong nh÷ng nç lùc mµ ch−¬ng tr×nh thùc hiÖn trong thËp kû qua la viÖc ®−a çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia vµo qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ ph¸t triÓn th«n vµ x· dùa trªn PRA. B¾t ®Çu víi mét vµi ®iÓm thö nghiÖm ®Çu nh÷ng n¨m 1990, PRA ®−îc ®−a vµo nh− mét ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n kÕt hîp víi c«ng t¸c hç trî h×nh thµnh çc tæ chøc th«n b¶n vµ n«ng d©n kh«ng chÝnh thøc vµ çc dÞch vô khuyÕn n«ng cña chÝnh phñ. KÓ tõ ®ã, ®· cã hµng lo¹t çc s¸ng kiÕn ra ®êi khi çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia ®−îc ¸p dông ngoµi sè Ýt th«n thö nghiÖm ban ®Çu cña pha “khëi ®éng”, víi çc ho¹t ®éng cña vßng hai, vßng ba trong mét chu kú ho¹t ®éng, còng nh− ®−îc sö dông trong c«ng t¸c gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ vµ hµng lo¹t çc øng dông ®Æc biÖt kh¸c. Chóng t«i tin r»ng tµi liÖu nghiªn cøu ®iÓn h×nh nµy sÏ cã gi¸ trÞ vµ tÝnh phï hîp cô thÓ bëi mét sè lý do.

11

7. Nh− chóng ta ®· biÕt, ch−¬ng tr×nh hîp t¸c nµy lµ mét trong sè rÊt Ýt çc tr−êng hîp trªn thÕ giíi t×m çch chÝnh thøc ®−a çc ph−¬ng ph¸p PRA vµo dÞch vô khuyÕn n«ng cña nhµ n−íc qua mét thêi gian dµi mét çch ®ång bé. Ch−¬ng tr×nh FCP vµ MRDP ®−a çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia chñ yÕu th«ng qua çc cÊp chÝnh quyÒn vµ dÞch vô ë c¬ së. Trong khi ®ã, phÇn lín çc kinh nghiÖm sö dông PRA tõ çc n¬i kh¸c lµ thu ®−îc tõ çc dù ¸n cã quy m« nhá h¬n, vµ còng chØ ho¹t ®éng bªn c¹nh, chø kh«ng h¼n lµ tõ bªn trong c¬ cÊu cña chÝnh phñ nh− hai ch−¬ng tr×nh nµy. Trong suèt qu¸ tr×nh nµy lu«n cã mèi t−¬ng t¸c bÒn v÷ng gi÷a mét nhãm chuyªn gia ®µo t¹o, çc tæ çn bé nhµ n−íc ë tÊt c¶ çc cÊp vµ çc tæ chøc th«n b¶n/n«ng d©n. §©y lµ mét c¬ héi tuyÖt vêi ®Ó x©y dùng qu¸ tr×nh cïng häc hái ®¸nh gi¸ lliªn tôc vµ ®Ó kiÓm nghiÖm çc çc tæ chøc ph«i thai. Xin lÊy mét vÝ dô lµ hai ®ång t¸c gi¶ cña tµi liÖu nµy ®· cïng nhau lµm viÖc cho hai ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP 16 n¨m qua. §−îc nh− vËy lµ nhê vµo sù æn ®Þnh t−¬ng ®èi cña c¬ cÊu çn bé ë ViÖt Nam. NhiÒu ®ång nghiÖp cña chóng t«i ë çc tØnh ®· tham gia vµo ch−¬ng tr×nh tõ nh÷ng ngµy ®Çu hiÖn vÉn ®ang cïng tham gia ch−¬ng tr×nh. Do ®ã cã thÓ nãi r»ng tµi liÖu nµy tr×nh bµy kinh nghiÖm tËp hîp tõ rÊt nhiÒu ng−êi. Nh÷ng kinh nghiÖm nµy còng ®−¬c thu nhËn qua ho¹t ®éng trong mét vïng ch−¬ng tr×nh kh¸ réng – bao gåm 5 tØnh vµ 18 huyÖn trong mét vïng rÊt ®a d¹ng vÒ m«i tr−êng vµ kinh tÕ x· héi. Trªn thùc tÕ, mét nguyªn t¾c c¬ b¶n cña ch−¬ng tr×nh lµ ®Ó thö nghiÖm çc ph−¬ng ph¸p vµ çch tiÕp cËn míi trªn mét quy m« ®ñ lín ®Ó çc c¬ quan dÞch vô cña nhµ n−íc cã thÓ ¸p dông sau nµy. Nguyªn t¾c nµy kh¸c biÖt h¼n víi çc çch tiÕp cËn mang nÆng tÝnh ch−¬ng tr×nh kh¸c ë chç ®Ó ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p ng−êi ta cho r»ng chØ cÇn lµm thö nghiÖm víi quy m« nhá sau ®ã triÓn khai trªn mét quy m« lín ngay sau ®ã. Sau mét thêi kú kÐo dµi kÕt hîp thö nghiÖm vµ häc hái ®¸nh gi¸ t¹i mét sè ®iÓm thÝ ®iÓm vµo ®Çu nh÷ng n¨m 90, c¬ së ®Ó më réng ®· ®−îc thiÕt lËp vµ çc chiÕn l−îc nh©n réng kh¸c nhau tiÕp tôc d−îc thö nghiÖm trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. MÆc dï, qu¸ tr×nh nµy cã c¶ nh÷ng thµnh c«ng vµ thÊt b¹i, nh−ng nã ®· cho phÐp chóng t«i suy nghÜ s©u h¬n vÒ çc ®iÒu kiÖn tæ chøc mµ hoÆc sÏ thóc ®Èy hay h¹n chÕ qu¸ tr×nh phæ biÕn ¸p dông çc ph−¬ng ph¸p míi nµy. Cuèi cïng, trong thêi gian lµm viÖc cho hai ch−¬ng tr×nh, chóng t«i cóng ®· tÝch luü ®−îc mét sè kinh nghiÖm vÒ çch nªn (hoÆc kh«ng nªn) tæ chøc vµ tiÕn hµnh ®µo t¹o t¹i chøc vµ t¹i chç çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia, còng nh− vÒ çc c¬ chÕ thùc hiÖn çc qu¸ tr×nh ®µo t¹o nµy trong t−¬ntg lai. Nh÷ng kinh nghiÖm nµy lµ c¬ së thùc chøng cho çc nghiªn cøu tr−êng hîp.

1.2 Néi dung cña tµi liÖu PhÇn Hai m« t¶ bèi c¶nh kinh tÕ - x· héi vµ thÓ chÕ ®éc ®¸o cña vïng miÒn nói PhÝa B¾c ViÖt Nam mµ ch−¬ng tr×nh ®· b¾t ®Çu ho¹t ®éng tõ

12

®Çu thËp kû 90. §èi víi nh÷ng ai ch−a biÕt nhiÒu vÒ ®Êt n−íc nµy – phÇn nµy chøa ®ùng nh÷ng th«ng tin thiÕt yÕu ®Ó cã thÓ hiÓu vµ ®¸nh gi¸ ®óng møc tµi liÖu nµy. PhÇn Ba vµ phÇn Bèn nèi tiÕp lµ mét c©u chuyÖn theo dßng thêi gian cã ph©n tÝch cña ch−¬ng tr×nh FCP vµ MRDP trong suèt giai ®o¹n ho¹t ®éng 10 n¨m qua. Chóng t«i sö dông lèi kÓ chuyÖn nµy chÝnh lµ ®Ó gîi më vµ tr×nh bµy toµn bé qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tæ chøc vµ ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p ®· x¶y ra, nhÊn m¹nh vµo çc sù kiÖn vµ häc hái ®óc rót kinh nghiÖm chÝnh tõ n¨m nµy sang n¨m kh¸c. Chóng t«i muèn xÕp l¹i mét bøc tranh tæng thÓ thÓ hiÖn mèi liªn hÖ vµ c¬ së liªn kÕt cña çc sù kiÖn vµ qu¸ tr×nh ®èi tho¹i gi÷a çc bªn kh¸c nhau tham gia vµo qu¸ tr×nh nµy. §Ó lµm ®−îc ®iÒu nµy, chóng t«i sö dông th«ng tin trùc tiÕp tõ çc b¸o ço néi bé, çc xuÊt b¶n phÈm tõ bªn ngoµi vµ nhiÒu tµi liÖu gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ kh¸c nhau. Chóng t«i hy väng lµ bøc tranh nµy sÏ thÓ hiÖn ®−îc sinh ®éng vµ chÝnh x¸c h¬n toµn bé qu¸ tr×nh. Xen kÏ vµo dßng thêi gian sÏ cã çc vÝ dô cô thÓ vÒ çc chiÕn l−îc vµ vµ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o hiÖn tr−êng vµ häc hái ®¸nh gi¸ mµ chóng t«i cho lµ cã hiÖu qu¶. Môc ®Ých cña çc vÝ dô nµy lµ cung cÊp nh÷ng kinh nghiÖm thùc tÕ ®Ó thÊu hiÓu “çch lµm” vµ còng ®Ó lý gi¶i mét sè thay ®æi chÝnh cÇn cã trong çc nguyªn t¾c c¬ b¶n. Çc vÝ dô nµy ®−îc tuyÓn lùa ®Ó cã thÓ bao trïm nhiÒu vïng vµ bèi c¶nh tiªu biÓu. Mét sè vÝ dô chøa th«ng tin kü thuËt thùc tiÔn. Mét sè kh¸c gióp viÖc hiÓu çc kiÓu s¾p xÕp phøc t¹p gi÷a çc tæ chøc vµ çc bªn cã liªn quan ë c¬ së. Mét sè vÝ dô lµ nh÷ng th«ng tin trùc tiÕp vÒ lËp kÕ hoach ë céng ®ång vµ çc ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ cã ng−êi d©n tham gia. Ngoµi ra cßn cã çc vÝ dô chñ yÕu lµ vÒ nghiªn cøu vµ mèi liªn hÖ víi c«ng t¸c x©y dùng chÝnh s¸ch. Môc ®Ých cña chóng t«i lµ tr×nh bµy çch ¸p dông mét sè nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh trong lËp kÕ ho¹ch (t¹o c¬ së), thùc hiÖn (thóc ®Èy) vµ theo dâi (x¸c minh) çc qu¸ tr×nh cã ng−êi d©n tham gia mµ cã thÓ sö dông cho tÊt c¶ çc lÜnh vùc nµy. Çc vÝ dô nµy còng bao gåm c¶ çc qu¸ tr×nh “néi t¹i” do FCP-MRDP khëi x−íng trong hÖ thèng khuyÕn n«ng cña çc tØnh vµ çc ho¹t ®éng ®èi t¸c víi çc tæ chøc nghiªn cøu vµ ®µo t¹o tõ bªn ngoµi. CÇn nhÊn m¹nh ngay r»ng hiÖn cã hai tËp hîp riªng rÏ çc vÊn ®Ò “giao diÖn tiÕp xóc” gi÷a çc tæ chøc cÇn ®−îc xem xÐt cô thÓ tõng tËp hîp mét:

N«ng d©n, çc nhãm n«ng d©n

kh«ng chÝnh thøc vµ çc tæ

chøc c¬ së

Giao diÖn tiÕp xóc gi÷a n«ng d©n vµ çc c¬

quan, ban ngµnh

DÞch vô cña chÝnh quyÒn c¬ së, çc ch−¬ng tr×nh cô thÓ, çc

tæ chøc phi chÝnh phñ

Giao diÖn tiÕp xóc gi÷a çc c¬

quan, ban ngµnh víi nhau

Çc tæ chøc gi¸o dôc, ®µo t¹o vµ nghiªn

cøu chÝnh quy.

13

Tµi liÖu nµy kh«ng cã phÇn kÕt luËn hay kiÕn nghÞ cô thÓ nµo. Chóng t«i hy väng çc vÊn ®Ò mµ chóng t«i nªu ra trong toµn bé tµi liÖu nµy sÏ t¹o dùng ®−îc c¬ së phï hîp ®Ó tiÕp tôc suy nghÜ vµ t×m tßi çch lµm thÕ nµo ®Ó çc tæ chøc gi¸o dôc chÝnh quy, nghiªn cøu vµ çc nhµ tµi trî cã thÓ häc hái vµ hç trî tèt h¬n tõ sù tiÕn ho¸ cña çc ph−¬ng ph¸p míi trong ph¸t triÓn n«ng th«n vµ qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn, nh÷ng lÜnh vùc mµ nh×n chung ®· ®i tiªn phong ®Ó tù v−ît lªn chÝnh m×nh trong hai thËp kû qua.

14

B¶n ®å khu vùc ch−¬ngtr×nh Mµu sÉm - Çc huyÖn trong ch−¬ng tr×nh FCP Mµu nh¹t - Çc huyÖn trong FCP - MRDP

TØnh Hµ Giang

TØnh Lµo Cai

TØnh Tuyªn Quang

TØnh Yªn B¸i

TØnh Phó Thä Çc cÊp hÖ thèng

Hé gia ®×nh

Th«n X·

HuyÖn TØnh Bé §©y lµ b¶n ®å minh ho¹, kh«ng cã

ranh giíi l·nh thæ ph¸p ®Þnh.

15

PhÇn 2. Vïng MiÒn nói PhÝa B¾c ViÖt Nam vµo cuèi nh÷ng n¨m 80 vµ ®Çu nh÷ng n¨m 90

1. Qu¸ tr×nh ®æi míi do ChÝnh phñ ViÖt Nam tiÕn hµnh trong nh÷ng n¨m 80 ®· t¹o ra nh÷ng thay lín trong khu vùc n«ng th«n vµ tõ ®ã còng t¹o ra mét m«i tr−êng rÊt thuËn lîi ®Ó ®−a vµo çc ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng “theo yªu cÇu” cña n«ng d©n víi çc s¸ng kiÕn cña hä. XÐt trong c¶ mét khu vùc víi biÕn ®æi vµ sù kiÖn lÞch sö rÊt ®¸ng chó ý trong thêi gian gÇn ®©y, th× nh÷ng thay ®æi cña n«ng th«n ViÖt Nam trong 10 n¨m qua lµ rÊt ®Æc biÖt. Trong thêi kú nµy, møc sèng cña ng−êi d©n ë hÇu kh¾p çc ®Þa ph−¬ng ®Òu ®−îc c¶i thiÖn trªn mäi mÆt. Cã ®−îc çc thay ®æi ®ã lµ nhê nhiÒu yÕu tè, mµ trong ®ã cã:

• Giao ®Êt n«ng nghiÖp vµ l©m nghiÖp cho çc hé ç thÓ vµ ®−a s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ l©m nghiÖp vÒ l¹i çc ®¬n vÞ s¶n xuÊt hé gia ®×nh.

• Çc c¬ héi thÞ tr−êng míi më ra nhê t¨ng ®−îc ®−îc søc mua

ë çc trung t©m ®« thÞ (tØnh vµ huyÖn ). • Cã çc nguån vèn míi tõ çc ch−¬ng tr×nh tµi trî vµ ngµnh

ng©n hµng ®Çu t− cho n«ng nghiÖp. • Vµ ngµy cµng cã nhiÒu c¬ héi ®Ó ng−êi d©n tiÕp cËn víi çc

ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, víi çc mèi quan hÖ míi vµ c¶ thÕ giíi trong nh÷ng n¨m 90.

Søc s¸ng t¹o to lín vµ kü n¨ng cña ng−êi ViÖt Nam ®−îc dÞp në ré trong hoµn c¶nh míi. Nh− mét b¸o ço cña Dù ¸n Rõng, C©y vµ Con ng−êi nhËn xÐt tõ cuèi nh÷ng n¨m 804: "ViÖc chuyÓn ®æi h−íng tËp trung vµo canh t¸c hé gia ®×nh ®∙ cho phÐp n«ng d©n tù nhËn lÊy tr¸ch nhiÖm nhiÒu h¬n. Kinh tÕ hé gia ®×nh thay thÕ hîp t¸c x∙ trong viÖc chiÕm lÜnh thÞ tr−êng. ViÖc sö dông ®Êt ®åi cña n«ng d©n dÔ dµng h¬n trªn c¬ së æn ®×nh t−¬ng ®èi vµ ®iÒu nµy hç trî mét b−íc chuyÓn biÕn sang sö dông çc kü thuËt n«ng l©m kÕt hîp bÒn v÷ng h¬n tr−íc ®©y. N«ng d©n ë mét sè n¬i d−êng nh− ®ang tr¶i qua mét cuéc thö nghiÖm ®Çy kÞch tÝnh víi çc ph−¬ng ph¸p vµ ý t−ëng míi.." N¨ng lùc s¸ng t¹o nµy chñ yÕu tËp trung vµo çc hÖ thèng canh t¸c hçn hîp ®a d¹ng dùa vµo ch¨n nu«i, trång trät, lµm v−ên vµ s¶n xuÊt

4 Fforde, A. et al (1989), Hîp t¸c x∙, Gia ®×nh vµ Ph¸t triÓn ë MiÒn B¾c ViÖt nam: mét sè kinh nghiÖm tõ çc dù ¸n cña Ch−¬ng tr×nh Rõng, C©y vµ Con ng−êi, b¸o ço chÝnh thøc vÒ nghiªn cøu gi¸m s¸t kinh tÕ- x· héi, Interforest AB.

16

l©m nghiÖp. §a d¹ng ho¸ çc s¶n phÈm ch¨n nu«i vÉn lµ ch×a kho¸ ®Ó më ra c¬ héi kinh tÕ thÞ tr−êng cho nhiÒu hé gia ®×nh. N©ng cao an ninh l−¬ng thùc ®· ®¹t ®−îc nhê t¨ng n¨ng suÊt c©y trång trùc tiÕp nhê ¸p dông nhiÒu lo¹i gièng vµ kü thuËt míi, kÕt hîp víi çc thay ®æi trong c¬ cÊu c©y trång vµ lÞch mïa vô. Nh÷ng hé n«ng d©n cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt ®Ó tranh thñ nh÷ng c¬ héi míi nµy vµo ®Çu nh÷ng n¨m 90 chñ yÕu lµ çc hé ®−îc giao ®ñ ®Êt canh t¸c gåm nhiÒu lo¹i vµ víi c¬ cÊu lao ®éng hîp lý (tøc lµ bè mÑ cßn trÎ, ®ang ë thêi kú lao ®éng sung m·n nhÊt, vµ con çi th× s¾p ®Õn tuæi lao déng). ChÝnh çc hé nµy lµ çc hé cÇn cã dÞch vô khuyÕn n«ng nhÊt. Mét chØ sè cho thÊy çc thay ®æi tÝch cùc ë khu vùc n«ng th«n lµ møc ®ãi nghÌo chung ë n«ng th«n trong c¶ n−íc theo tÝnh to¸n ®· gi¶m tõ 66% (vµo n¨m 1993) xuèng cßn 45% (vµo n¨m 1998)5. Tuy nhiªn, nghÌo ®ãi vÉn lµ hiÖn t−îng chñ yÕu ë n«ng th«n , víi 90% ng−êi nghÌo sèng ë n«ng th«n. Vµ trong sè ®ã th× 28% ng−êi nghÌo sèng ë vïng miÒn nói phÝa B¾c. §a d¹ng ho¸ thu nhËp tõ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp c¬ b¶n ®· cã t¸c ®éng s©u s¾c lªn møc sèng cña ng−êi d©n, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ng−êi ë vïng trung du cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi, gÇn çc thÞ tr−êng cña tØnh vµ huyÖn. MÆc dï vËy, ®iÒu dÔ nhËn thÊy lµ çc thay ®ái tÝch cùc ®ã ch−a râ nÐt ë çc vïng cao hÎo l¸nh. Vµ trong tÊt c¶ çc céng ®ång th× lu«n cã mét bé phËn çc hé nghÌo ch−a thÓ tranh thñ çc c¬ héi nh− çc hé kh¸c6. VÝ dô d−íi ®©y vÒ hé gia ®×nh anh V¶ng, ng−êi Gi¸y, th«n NËm Tang sÏ minh ho¹ râ nÐt cho thÊy çi lîi cña çc hé ë vÞ trÝ thuËn lîi. Th«n NËm Tang lµ mét th«n trung du, dÔ ®i l¹i, chØ çch thÞ x· Lµo Cai 12 ki-l«-mÐt: Hé anh Vµng A V¶ng – th«n NËm Tang, Lµo Cai Khi anh V¶ng vµ vî chuyÓn ®Õn NËm Tang vµo cuèi nh÷ng n¨m 80 th× hä lµ hé gia ®×nh ®Çu tiªn ®Õn ë ®Êt nµy sau khi mét ®¬n vÞ bé ®éi rót ®i. Lóc Êy hä còng ch¼ng cã cña c¶i g×. Nh−ng nhê ch¨m chØ lµm ¨n vµ v× hä lµ ng−êi ®Õn sím nhÊt th«n nªn ®· khai ph¸ ®−îc nhiÒu ®Êt tèt, nªn gia ®×nh nµy ®· cã ®−îc mét trang tr¹i cã n¨ng suÊt rÊt cao:

• Trång mÝa vµ b¸n ®−êng, ngän mÝa (n¨m 1998 – 17 triÖu ®ång).

• Trång vµ b¸n chuèi (n¨m 1998 – 1triÖu ®ång). • Trång vµo b¸n kho¶ng 1,6 tÊn lóa mçi n¨m. • NÊu r−îu b¸n.

5 Ng©n hµng ThÕ giíi (1999), TÊn c«ng NghÌo ®ãi – B¸o ço Ph¸t triÓn cña ViÖt Nam n¨m 2000, b¸o ço chung cña nhãm C«ng t¸c ChÝnh Phñ – Çc nµh Tµi trî – Çc Tæ chøc Phi ChÝnh phñ. 6 MRDP (1999), §¸nh gi¸ NghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia – TØnh Lµo Cai, MRDP hîp t¸c víi tØnh Lµo Cai, Ng©n hµng ThÕ giíi vµ Bé Ph¸t triÓn V−¬ng quèc Anh, tr. 118.

17

• Nu«i ç (cã 3 ao lín), lîn vµ gµ, cã trøng gµ b¸n. • Thuª lao ®éng.

Hé cã hai lao ®éng chÝnh (bè mÑ) vµ b«n ®øa con (tuæi tõ 7 ®Õn 14), ®Òu ®−îc ®i hä. C¶ hai vî chång anh V¶ng ®Òu cã ®Çu ãc lµm ¨n vµ rÊt n¨ng ®éng. Hä thuª lao ®éng trång mÝa vµ Ðp ®−êng. Anh V¶ng cho biÕt hä Ýt khi ph¶i ®−a çc s¶n phÈm ra chî v× th−¬ng nh©n th−êng ®Õn tËn nhµ ®Ó mua. Gia ®×nh anh cã mét nhµ gç ch¾c ch¾n, lîp ngãi, ba gian hai ch¸i, x©y vµo n¨m 1994. Vµo n¨m 1999, hä dù ®Þnh sÏ x©y nhµ m¸i b»ng. Hé cã hai xe ®¹p, mét xe m¸y, cã giÕng n−íc, tivi, ®µi, m¸y b¬m n−íc, vµ m¸y Ðp mÝa. 2. Trong suèt nh÷ng n¨m 90 t¨ng tr−ëng cña ngµnh n«ng nghiÖp lu«n ®−îc ë møc æn ®Þnh. §ång thêi trong c¬ cÊu vµ hÖ thèng thÞ tr−êng ®Þa ph−¬ng còng cã nh÷ng thay ®æi rÊt ®Æc biÖt. ChØ sè hay ®−îc nh¾c ®Õn nhÊt lµ s¶n l−îng g¹o, ®Æc biÖt lµ møc ®é t¨ng tr−ëng trong s¶n l−îng g¹o xuÊt khÈu. Mét b¸o ço cña Ng©n hµng ThÕ giíi n¨m 1999 nhËn xÐt7: "T¨ng tr−ëng trong s¶n xuÊt g¹o, thuû s¶n vµ ch¨n nu«i ®· ®ãng gãp cho thµnh tÝch v−ît tréi vÒ n«ng nghiÖp trong n¨m nay. S¶n l−îng g¹o −íc ®¹t møc 31 triÖu tÊn, so víi møc 29 tÊn cña n¨m 1998 vµ 27 triÖu tÊn cña n¨m 1997. Theo ®ã, xuÊt khÈu g¹o ®ù ®o¸n còng sÏ t¨ng lªn cao nhÊt ë møc 4,2 triÖu tÊn so víi møc 3,5 triÖu tÊn cña n¨m ngoµi. Ch¨n nu«i, mét ngµnh t¨ng tr−ëng rÊt m¹nh thêi gian qua, vÉn duy tr× ®−îc møc t¨ng tr−ëng cao. Trong khi ®ã, ngµnh thuû s¶n l¹i cã nh÷ng b−íc ®ét ph¸ míi, mét phÇn lµ do yªu cÇu xuÊt khÈu t¨ng lªn… §a d¹ng ho¸ ngµnh n«ng nghiÖp ®· gãp phÇn lín vµo viÖc xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo trong 5 n¨m qua, vµ qu¸ tr×nh nµy vÉn ®ang ®−îc tiÕp tôc." T¨ng tr−ëng trong xuÊt khÈu çc mÆt hµng n«ng s¶n chÝnh – gåm g¹o, cµ phª vµ h¶i s¶n lµ rÊt phæ biÕn. Tuy nhiªn, ngay t¹i thÞ tr−êng néi ®Þa çc thay ®æi lín kh«ng kÐm nh− hµng ho¸ s½n cã h¬n còng ®· t¹o ra ¶nh h−ëng r¸t m¹nh vµ trùc tiÕp lªn ®êi sèng cña tõng ng−êi d©n. XÕp hµng mua ®Ëu phô tõ s¸ng sím Hiªn sinh ra vµ lín lªn ë ngo¹i « cña mét thµnh phè vµo nh÷ng n¨m 80. Anh vÉn cßn nhí håi nhá, khi míi 6, 7 tuæi, anh vÇn hay ph¶i dËy rÊt sím tõ 4 hay 5 giê s¸ng ®Ó ®i mua ®Ëu ë cöa hµng thùc phÈm quèc doanh. Anh th−êng ®i víi mét nhãm b¹n, vµ ®i t¾t qua çnh ®ång cã b·i tha ma míi tíi cöa hµng. Anh vÉn nhí lµ ®¸m trÎ th−êng do¹ ma nhau khi ®i qua b·i tha ma. §¸m trÎ ph¶i ®i sím ®Ó cã thÓ ®Õn cöa hµng thùc phÈm tr−íc 7 r−ìi hay 8 giê, lµ giê më cöa hµng. Khi ®Õn n¬i, chóng th−êng lÊy mét hßn g¹ch ®Ó theo hµng ®Ó ®¸nh 7 Ng©n hµng ThÕ giíi (1999), ViÖt Nam – ChuÈn bÞ cÊt çnh? Lµm thÕ nµo ®Ó ViÖt Nam tham gia ®Çy ®ñ vµo qu¸ tr×nh håi phôc cña Khu vùc §«ng ¸, mét b¸o ço kh«ng chÝnh thøc chuÈn bÞ cho cuéc häp Nhãm T− vÊn cho ViÖt Nam, Hµ Néi, 14 – 15 th¸ng 12, 1999.

18

dÊu chç ®øng cña tõng ®øa, sau ®ã chóng quay ra ch¬i ®ïa víi nhau. Nh−ng nhiÒu khi cã ng−êi ph¸ ngang hµng cña bän trÎ vµ chóng còng bÞ nh÷ng ®øa lín h¬n ®¸nh. ChÝnh v× thÕ mµ chóng ph¶i ®i theo nhãm. Nhí l¹i nh÷ng ngµy Êy, Hiªn nãi lµ b©y giê th× hµng ho¸ ®Çy rÉy vµ mua ®Ëu phô ë ®©u còng cã, thËm chÝ ®øng ngay ë cöa nhµ còng cã thÓ mua ®−îc. NÕu chØ nh×n vµo sè l−îng ®Çy ®ñ çc mÆt hµng tù s¶n xuÊt hay nhËp khÈu nh− hoa qu¶, rau xanh, t«m ç, vµ çc lo¹i thùc phÈm kh¸c ngay c¶ ë çc chî huyÖn vïng cao hÎo l¸nh ë ViÖt Nam hiÖn nay, khã mµ nhí l¹i ®−îc hoµn c¶nh çch ®©y vµi n¨m nh− thÕ nµo. ThËm chÝ vµo gi÷a nh÷ng n¨m 80, l−¬ng thùc cßn kh«ng cã ®ñ vµ cã lóc ng−êi ta ph¶i ®Þnh møc l−¬ng thùc theo khÈu phÇn. 3. Khi çc hîp t¸c x· (HTX) vµ hÖ thèng s¶n xuÊt tËp thÓ ë khu vùc miÒn nói phÝa b¾c kh«ng cßn ho¹t ®éng n÷a th× ®iÒu ®ã thËt sù ®· t¹o ra mét kho¶ng trèng vÒ tæ chøc t¹i ®iÓm giao diÖn gi÷a n«ng d©n víi çc c¬ quan vµ tæ chøc bªn ngoµi vµo ®Çu nh÷ng n¨m 90. §Çu thËp kû 90, nhu cÇu t¸i lËp l¹i mèi liªn kÕt ho¹t ®éng gi÷a çc nhµ lËp kÕ ho¹ch còng nh− çc c¬ quan cung cÊp dÞch vô ë cÊp huyÖn – vÝ dô nh− mét bªn lµ çc HTX DÞch vô VËt t− vµ bªn kia lµ n«ng d©n ®· trë nªn râ nÐt. Giao ®Êt n«ng nghiÖp ®· ®Æt n«ng d©n vµo mét hoµn c¶nh hoµn toµn kh¸c v× lóc nµy hä cÇn hç trî nhiÒu lo¹i th«ng tin, vËt t− vµ kü thuËt kh¸c. MÆc dï tr−íc ®©y, çc nhµ lËp kÕ ho¹ch vµ cung cÊp dÞch vô cÊp huyÖn cã ho¹t ®éng th«ng qua çn bé HTX, hoµn c¶nh míi cÇn ph¶i cã nh÷ng m¹ng l−íi toµn diÖn vµ s©u s¾c h¬n nhiÒu. Trong lóc ®ã th× cã chÝnh s¸ch gi¶m biªn chÕ çn bé nhµ n−íc tíi 20% çn bé qu¶n lý vµ hµnh chÝnh trong ngµnh n«ng nghiÖp vµo ®Çu nh÷ng n¨m 90. Çc yÕu tè nµy dÉn tíi mét lo¹t çc çc thay ®æi vÒ c¬ cÊu kh¸ tøc thêi trong mèi liªn kÕt gi÷a n«ng d©n vµ çc c¬ quan cung cÊp dÞch vô cña nhµ n−íc trong suèt nh÷ng n¨m 90, vµ dÉn tíi sù xuÊt hiÖn ®a d¹ng võa cò võa míi cña çc h×nh thøc tæ chøc c¬ së cña n«ng d©n ë th«n, b¶n. ChÝnh trong bèi c¶nh tån t¹i kho¶ng trèng vÒ mÆt tæ chøc nµy th× ch−¬ng tr×nh FCP b¾t ®Çu ®−a vµo mét sè çc ph−¬ng ph¸p vµ kh¸i niÖm tæ chøc míi ®Çu nh÷ng n¨m 90 víi môc tiªu lµ t¹o ra “çc hÖ thèng khuyÕn n«ng phï hîp ë çc phÇn kh¸c nhau trong ph¹m vi dù ¸n”. Tèc dé chuyÓn ®æi ë mét sè vïng n«ng th«n còng rÊt nhanh nªn çc nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch vµ lËp kÕ ho¹ch còng rÊt khã ®o¸n ®Þnh chÝnh x¸c çc nhu cÇu cña n«ng d©n trong vµi n¨m tíi. Bªn c¹nh ®ã, biÕn ®æi cho phï hîp trong kh©u tæ chøc ®Ó theo kÞp çc thay ®æi trong c¶ kinh tÕ vÜ m« vµ kinh tÕ n«ng th«n còng kh«ng dÔ dµng g×. VÝ dô V¨n kiÖn Ch−¬ng tr×nh cña FCP kh«ng dù ®o¸n ®−îc bÊt kú çc h×nh thøc tæ chøc ®Þa ph−¬ng nµo mµ h×nh thµnh trong ch−¬ng tr×nh FCP vµ MRDP. ViÖc ¸p dông çc çch tiÕp cËn linh ho¹t kh«ng nh÷ng chØ lµ thuËn tiÖn cho c«ng t¸c thùc thi dù ¸n thµnh c«ng trong bèi c¶nh míi mµ h¬n thÕ n÷a nã cßn lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt.

19

4. Mét thêi gian dµi ViÖt Nam kh«ng cã c¬ héi tiÕp xóc víi céng ®ång quèc tÕ (®Æc biÖt lµ çc tØnh miÒn nói phÝa B¾c) nªn còng kh«ng cã nhiÒu c¬ héi tiÕp xóc víi çc c¬ quan ph¸t triÓn cña çc n−íc ph−¬ng T©y còng nh− thö nghiÖm çc lý thuyÕt ph¸t triÓn cña hä. M·i ®Õn n¨m 1990, SIDA lµ c¬ quan tµi trî chÝnh duy nhÊt ho¹t ®éng ë khu vùc n«ng th«n thuéc çc tØnh miÒn nói phÝa B¾c. §iÒu nµy ho¸ ra l¹i lµ mét lîi thÕ v× çc ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng míi khi ®−a ra thùc hµnh kh«ng gÆp ph¶i çc quan ®iÓm cò vÒ néi dung cña khuyÕn n«ng ph¶i thÕ nµy hay h×nh thøc cña khuyÕn n«ng ph¶i thÕ kia. Cã lÏ sÏ rÊt khã ®−a ra çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia trong çc tr−êng hîp mµ hÖ thèng khuyÕn n«ng nhµ n−íc ®· quen víi çc kiÓu khuyÕn n«ng víi çc nguyªn t¾c rÊt kh¸c biÖt (vÝ dô, ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o vµ tham quan). §©y cã lÏ lµ mét trong nh÷ng lý do chÝnh gi¶i thÝch t¹i sao PRA l¹i ®−îc chÝnh quyÒn c¬ së vïng dù ¸n chÊp nhËn. Khi ch−¬ng tr×nh FCP b¾t ®Çu, vµ cho ®Õn tËn n¨m 1993, kh«ng cã mét tæ chøc nµo cña nhµ n−íc ®−îc chØ ®Þnh chuyªn vÒ cung cÊp çc dÞch vô khuyÕn n«ng cho n«ng d©n vµ cã rÊt Ýt çc ho¹t ®éng khuyÕn n«ng cã tæ chøc. Khi ch−¬ng tr×nh FCP b¾t ®Çu trong lóc hÖ thèng khuyÕn n«ng nhµ n−íc ch−a ra ®êi còng cã ®iÒu lîi lµ mét hÖ th«ng míi cã thÓ ®−îc t¹o ra tõ çc nguyªn t¾c ®Çu tiªn mµ kh«ng gÆp ph¶i vÊn ®Ò liªn quan ®Õn thay ®æi mét thÓ chÕ ®ang tån t¹i. Nh−ng ®iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ qu¸ t×nh häc hái ®Ó rót kinh nhiÖm sÏ mÊt nhiÒu thêi gian h¬n bëi v× lóc ®Çu sè l−îng çn bé lµm khuyÕn n«ng rÊt Ýt vµ çc ho¹t ®éng khuyÕn n«ng cã tæ chøc còng kh«ng nhiÒu. Lóc ®Çu PRA ®−îc ®−a vµo ®Ó gióp ®éi ngò çn bé hiÓu biÕt h¬n vÒ nhu cÇu vµ ®iÒu kiÖn cña n«ng d©n tr−íc khi x©y dùng c¬ cÊu hé trî. Do vËy ®· cã 3 n¨m dµnh cho viÖc häc hái ®¸nh gi¸ tr−íc khi ra ®êi nghÞ ®Þnh 13/CP cña ChÝnh phñ vÒ viÖc thµnh lËp tæ chøc khuyÕn n«ng toµn quèc. 5. HÇu hÕt tÊt c¶ çc lý thuyÕt vµ kh¸i niÖm ph¸t triÓn tr−íc khi ®−a vµo thùc tÕ ®Òu ph¶i ®−îc ®¸nh gi¸ l¹i mét çch kü cµng khi ¸p dông vµo bèi c¶nh kinh tÕ, chÝnh trÞ, lÞch sö ®Æc biÖt nh− ë n«ng th«n ViÖt Nam. Çc thuËt ng÷ vµ kh¸i niÖm hay dïng nh− “ph©n cÊp qu¶n lý”, “cã ng−êi d©n tham gia”, “tõ trªn xuèng” vµ “tõ d−íi lªn” ®Òu cÇn ph¶i sö dông mét çch rÊt thËn träng. Ngµy c¶ çc kh¸i niÖm cã vÎ nh− rÊt râ rµng nh− “truyÓn giao kiÕn thøc” vµ ‘m« h×nh tr×nh diÔn” còng rÊt dÏ bÞ hiÓu theo nhiÒu çch kh¸c nhau. Nªn ®iÒu quan träng khi lµm viÖc víi çc kh¸i niÖm nµy lµ cÇn ph¶i b¾t ®Çu tõ çch hiÓu hay çch h×nh thµnh kh¸i niÖm trong chÝnh tiÕng ViÖt. Çc tõ ®ã cã ý nghÜa g× trong vèn tõ chÝnh trÞ mµ ®· bÞ ¶nh h−ëng rÊt lín cña çc t− t−ëng Nho gi¸o vµ çc lý thuyÕt x· héi chñ nghÜa? H¬n n÷a çc tõ ®ã cßn cã nghÜa g× kh¸c ®èi víi thùc tiÔn cña çc hÖ thèng chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng trong qu¸ tr×nh thay ®æi cho phï hîp víi nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng? Kh¸i niÖm cã sù tham gia cña ng−êi d©n (participation) lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh. Nh− çch dÞch phæ biÕn tõ nµy sang tiÕng ViÖt trong bèi c¶nh cña PRA – “farmer participation” ®−îc dÞch th¼ng sang tiÕng

20

ViÖt 'cã sù tham gia cña n«ng d©n' víi hµm nghÜa nh− mét ph−¬ng ph¸p lµm viÖc. Tuy nhiªn kh«ng cã mét thuËt ng÷ t−¬ng ®−¬ng nµo trong tiÕng ViÖt cã thÓ n¾m b¾t chÝnh x¸c sù pha trén ®éc ®¸o cña çch tiÕp cËn, ph−¬ng ph¸p, nguyªn t¾c vµ niÒm tin mµ kh¸i niÖm tõ ph−¬ng T©y nµy chøa ®ùng. Çc kh¸i niÖm kh¸c trong tiÕng ViÖt nh− d©n chñ (democracy) vµ d©n vËn (mobilisation) còng cã ý t−¬ng ®−¬ng nh−ng khi dÞch l¹i th× l¹i kh«ng ®¹t. §iÒu mµ chóng t«i muèn nãi ë ®©y lµ cã nhiÒu çch t− duy vµ m« t¶ çc t×nh huèng mµ çn bé nhµ n−íc cïng víi ng−êi d©n hîp t¸c l¹i víi nhau nhê sö dông ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã ng−êi d©n tham gia. NÕu diÔn ®¹t ®Çy ®ñ ra th× ®ã lµ mét sù tËp hîp l¹i gi÷a çc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng, c¬ quan cung cÊp dÞch vô, l·nh ®¹o th«n vµ x· vµ n«ng d©n trong mét m«i tr−êng kinh tÕ míi hay ®ã lµ mét qu¸ tr×nh th−¬ng thuyÕt l¹i vÒ vai trß vµ çc mèi quan hÖ gi÷a çc ç nh©n ho¹t ®éng trong mét hoµn c¶nh cô thÓ th× cã lÏ sÏ thÓ hiÖn ®¹t h¬n ý nghÜa cña tõ ®ã. Mét vÝ dô kh¸c lµ ph©n cÊp qu¶n lý (decentralization). Ph©n cÊp qu¶n lý vµ trao quyÒn quyÕt ®Þnh cho ng−êi d©n hay cho chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng th−êng ®−îc xem lµ thµnh phÇn thiÕt yÕu cña qu¸ tr×nh tham gia. Theo nghÜa ®ã, çc nhµ b×nh luËn bªn ngoµi th−êng hay cho r»ng ViÖt Nam lµ n−íc cã nÒn kinh tÕ tËp trung cao hay “kinh tÕ theo mÖnh lÖnh”. So víi nhiÒu n−íc th× ViÖt Nam vÉn cã c¬ cÊu ch×nh quyÒn c¬ së ®−îc bao cÊp nhiÒu vµ kh¸ nÆng nÒ. Nh−ng nÕu nh×n tõ mÆt kia cña vÊn ®Ò th× còng ®óng. Mét nhµ quan s¸t n−íc ngoµi ®· ®· m« t¶ chÝnh quyÒn c¬ së ë ViÖt Nam lµ “… mét hÖ thèng ph©n cÊp cao ®é trong mét cÊu tróc cã sù tËp trung cao ®é” bëi v× chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng ë tÊt c¶ çc cÊp th−êng xuyªn cã çch hiÓu cña hä vµ biÕn ®æi cho phï hîp çc chÝnh s¸ch vµ thñ tôc chung do çc cÊp trªn ban hµnh. VÝ dô vÒ ®iÒu nµy th× kh¸ nhiÒu nh−ng xin b¾t ®Çu víi mét vÝ dô tõ ®Çu nh÷ng n¨m 90. Tr−êng hîp nµy minh ho¹ râ nÐt çch hiÓu çc chÝnh s¸ch chung vÒ kho¸n l©m nghiÖp vµ ®¸nh thuÕ s¶n phÈm, kÕt hîp víi hµng lo¹t çc tho¶ −íc t¹i ®Þa ph−¬ng vÒ s¶n xuÊt c©y con vµ ch¨m sãc rõng trång mµ th−êng tån t¹i ë cÊp c¬ së8: "C¨n cø vµo chÝnh s¸ch míi ®©y cña ChÝnh phñ, viÖc giao ®¸t rõng/®Êt ®åi cho çc hé n«ng d©n th× ph¶i cã giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt cho hä. Tuy nhiªn, khi giao mét m¶nh ®Êt nhá cho mét sè l−îng lín çc hé th× l¹i lµ mét qu¸ tr×nh dµi víi nhiÒu chi phÝ hµnh chÝnh cao. Do ®ã, viÖc giao ®Êt thËt sù diÔn ra chËm. Mét ph−¬ng ¸n t¹m thêi ®−îc sö dông phæ biÕn trong nh÷ng n¨m ®Çu cña c¶i çch ruéng ®Êt lµ ®Êt rõng/®Êt ®åi ®−îc giao cho HTX ®øng tªn. Sau ®ã HTX giao kho¸n trång c©y cho ng−êi d©n. §iÒu kiÖn nhËn kho¸n trong çc hÖ thèng kho¸n nµy vµo cuèi nh÷ng n¨m 80 kh«ng thèng nhÊt gi÷a çc vïng víi nhau.:

8 Gayfer, J & Shanks, E. (1991), N«ng d©n, Hîp t¸c x∙ vµ Sù Kh«i phôc l¹i ®Êt n−¬ng míi giao gÇn ®©y ë ViÖt Nam, Tµi liÖu sè 12a, M¹ng l−íi L©m nghiÖp X· héi, ViÖn Ph¸t triÓn H¶i ngo¹i, Lu©n §«n.

21

• N«ng d©n h−ëng 50% tõ tæng s¶n phÈm thu ho¹ch vµ HTX h−ëng 50%; HTX tr¶ thuÕ l©m nghiÖp; n«ng d©n chÞu tr¸ch nhiÖm trång, ch¨m sãc vµ b¶o vÖ c©y.

• N«ng d©n ®−îc tr¶ 25% tõ tæng s¶n phÈm thu ho¹ch cho

c«ng b¶o vÖ; HTX trång vµ ch¨m sãc c©y th«ng qua lao ®éng tËp thÓ.

• N«ng d©n h−ëng 70% tõ tæng s¶n phÈm thu ho¹ch vµ HTX lµ

30%; HTX tr¶ thuÕ; n«ng d©n trång vµ ch¨m sãc. • N«ng d©n ®−îc tr¶ 60kg thãc c«ng b¶o vÖ trªn mçi hÐc ta

rõng vµ HTX h−ëng 20% trong sè ®ã. • N«ng d©n h−ëng 80% tõ tæng s¶n phÈm thu ho¹ch tr¶ cho

c«ng ch¨m sãc vµ b¶o vÖ; HTX chÞu tr¸ch nhiÖm cung cÊp c©y gièng vµ trång.

6. Sù kh¸c biÖt mang tÝnh x· héi – gi÷a çn bé nhµ n−íc vµ n«ng d©n th× th−êng kh«ng lín vµ kh«ng râ nÐt trong x· héi ViÖt Nam so víi nhiÒu x· héi kh¸c. §iÒu nµy cã ¶nh h−ëng ®Õn viÖc giíi thiÖu çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia. Cã thÓ ®−a ra ®©y hai vÝ dô cô thÓ ®Ó minh ho¹ cho ®iÒu nµy. ë nhiÒu n−íc, çn bé nhµ n−íc rÊt khã cã thÓ ngñ qua ®ªm ë çc th«n, b¶n trong suèt 4 hay 5 ngµy lµm PRA, ®Æc biÖt ®èi víi çn bé n÷. Cã nhiÒu lý do cho sù khã kh¨n nµy nh−ng cã lÏ chñ yÕu lµ chuÈn mùc mang tÝnh x· héi khã chÊp nhËn viÖc ngñ xa nhµ, hoÆc cã sù ph©n biÖt s©u s¾c dùa trªn c¬ cÊu giai cÊp, hay sù ph©n biÖt gi÷a ®¹i diÖn cña hÖ thèng quan liªu nhµ n−íc víi ng−êi n«ng d©n. Trong x· héi ViÖt Nam, lo¹i kh¸c biÖt x· héi nµy kh«ng lín. Çn bé nhµ n−íc, kÓ c¶ çn bé n÷, c¶m thÊy tho¸Ø m¸i khi ngñ l¹i t¹i th«n vµ còng chia sÎ çc ho¹t ®éng vui ch¬i gi¶i trÝ víi ng−êi d©n sau khi c«ng viÖc ban ngµy ®· kÕt thóc. H¬n thÕ n÷a, ®©y lµ dÞp t¸i hoµ nhËp víi ng−êi d©n mµ ng−êi çn bé nµo còng c¶m thÊy cÇn thiÕt tíi møc lµ bao giê còng ph¶i thÊy hoµ nhËp ®−îc víi ng−êi d©n tr−íc khi ®Ò cËp ®Õn vai trß cña çn bé vµ c«ng viÖc ®−îc giao. Mét vÝ dô n÷a lµ l·nh ®¹o x·, th«n vµ th«ng th−êng lµ chÝnh ng−êi d©n lu«n c¶m thÊy tù tin khi ®øng lªn ph¸t biÓu ý kiÕn trong çc cuéc häp chÝnh thøc cã çn bé nhµ n−íc tham dù. Ch¼ng h¹n nh− ë ViÖt Nam th× ch¼ng khã kh¨n g× nÕu cÇn tæ chøc mét cuéc häp lµm viÖc víi chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng mµ çc tr−ëng th«n sÏ ph¶i tr×nh bµy b¸o ço vÒ c«ng viÖc ®· lµm vµ ph¸t biÓu ý kiÕn vÒ tiÕn ®é cña çc ho¹t ®éng ph¸t triÓn ë ®Þa ph−¬ng. Trong çc tr−êng hîp nh− vËy th× khuyÕt ®iÓm ®−îc ®−a ra kh«ng ph¶i ®Ó phª b×nh mµ lµ ®Ó ®Ò xuÊt çch gi¶i quyÕt cho l·nh ®¹o sau nµy.

23

PhÇn 3. ChuyÓn tõ Sù kiÖn sang Qu¸ tr×nh - Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c L©m nghiÖp tõ 1991 ®Õn 1996 Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c L©m nghiÖp (FCP) chÝnh thøc b¾t ®Çu vµo th¸ng 6 n¨m 1991vµ bao gåm n¨m Dù ¸n L©m nghiÖp cÊp Trang tr¹i t¹i n¨m tØnh vµ mét sè dù ¸n “hç trî” t¹i Trung −¬ng víi çc néi dung chÝnh lµ qu¶n lý ®Êt, khuyÕn n«ng, ®µo t¹o, nghiªn cøu l©m nghiÖp vµ ph¸t triÓn kinh doanh. Khung 1 d−íi ®©y tr×nh bµy c¬ së vµ çc môc ttiªu cô thÓ cña çc dù ¸n tØnh, ®−îc ®−a vµo V¨n kiÖn Ch−¬ng tr×nh FCP. Khung 1. C¬ cë vµ Môc tiªu cña Çc Dù ¸n L©m nghiÖp Trang tr¹i cÊp tØnh Thuéc Ch−¬ng tr×nh FCP9 “HiÖn nay, ë çc vïng ®«ng d©n c− trong khu vùc ®ang cã hiÖn t−îng thiÕu ®Êt canh t¸c n«ng nghiÖp mµu mì vµ thiÕu gç d©n dông. Çc ph−¬ng ph¸p canh t¸c ë vïng cao hiÖn nay th−êng dÉn ®Õn xãi mßn ®Êt nhanh khiÕn cho ®Êt n«ng nghiÖp mµu mì bÞ huû ho¹i. ¸p lùc dån lªn phÇn ®Êt tèt cßn l¹i ngµy cµng lín. ThËm chÝ ®Êt dµnh cho trång rõng còng sÏ ph¶i chuyÓn sang s¶n xuÊt l−¬ng thùc do d©n sè ngµy cµng t¨ng nÕu nh− kh«ng cã c¶i tiÕn trong ph−¬ng thøc sö dông ®Êt, hÖ thèng canh t¸c bÒn v÷ng vµ th©m canh, bao gåm c¶ çc khu trång c©y l−u niªn. “Do dã ph¶i xem xÐt vµ nghiªn cøu ®iÒu kiÖn kinh tÕ – x· héi cña çc hîp t¸c x· vµ çc hé gia ®×nh ®Þa ph−¬ng ®Ó hiÓu biÕt h¬n vÒ çc khã kh¨n vµ thuËn lîi cña ng−êi d©n khi ¸p dông çc ph−¬ng thøc sö dông ®Êt tiªn tiÕn. Còng cÇn ph¶i nghiªn cøu s©u h¬n vµ x©y dùng çc ph−¬ng ph¸p vÒ çch tiÕp cËn ng−êi d©n víi çc th«ng ®iÖp ph¸t triÓn. C¬ së cña sù c¶i tiÕn nµy ph¶i cÇn cã sù tham gia triÖt ®Ó cña ng−êi d©n vµ sù hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ khã kh¨n vµ thuËn lîi cña hä khi thay ®æi ph−¬ng thøc canh t¸c. “Sù tham gia tÝch cùc cña ng−êi d©n vµo çc ho¹t ®éng trång c©y võa lµ môc tiªu vµ lµ c«ng cô ®Ó ®¸p øng çc yªu cÇu vÒ m«i tr−êng vµ kinh tÕ-x· héi trong t−¬ng lai. HiÖn nay víi mét hÖ thèng kinh tÕ míi ë ViÖt Nam, vÉn ch−a cã çc çc ph−¬ng ph¸p lµm viÖc cña mét tæ chøc khuyÕn n«ng ®Ó tiÕp cËn sù tham gia cña ng−êi

9 Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c L©m nghiÖp ViÖt Nam – Thuþ §iÓn – V¨n kiÖn Ch−¬ng tr×nh - (b¶n söa ngµy 1/4/1991). Phô lôc 3, Çc Dù ¸n L©m nghiÖp CÊp Trang Tr¹i – V¨n kiÖn Dù ¸n (Th¸ng 7 1991 – Th¸ng 6 1996).

24

d©n. Do ®ã, çc môc tiªu tr−íc m¾t cña Çc Dù ¸n L©m NghiÖp CÊp Trang Tr¹i thuéc Ch−¬ng tr×nh FCP lµ: T¹o ra mét hÖ thèng khuyÕn n«ng ë nhiÒu khu vùc kh¸c nhau trong vïng Dù ¸n. Ph¸t triÓn çc m« h×nh n«ng l©m kÕt hîp vµ L©m nghiÖp trang tr¹i kh¸c ë çc vïng kh¸c nhau víi çc ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi ®a d¹ng. T¨ng c−êng çc ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng vµ ®Êt ®ai th«ng qua viÖc giíi thiÖu çc ph−¬ng thøc vµ kü thuËt l©m nghiÖp cÊp trang tr¹i. Hç trî, thóc ®Èy n«ng d©n s¶n xuÊt c©y thøc ¨n gia sóc, c©y lÊy gç vµ çc s¶n phÈm l©m nghiÖp kh¸c th«ng qua viÖc t¹o ra çc thÞ tr−êng ®Þa ph−¬ng. N©ng cao nhËn thøc cña n«ng d©n vÒ çc lîi Ých cña c©y vµ rõng ®èi víi kinh tÕ hé.

3.1 1991 - 1992 §¸nh gi¸ çc ph−¬ng ph¸p khuyÕn l©m cò trong l©m nghiÖp x· héi vµ giíi thiÖu çc ph−¬ng ph¸p míi. 1. Ch−¬ng tr×nh FCP ®−îc sinh ra tõ mét lo¹t çc dù ¸n l©m nghiÖp x· héi vµ c«ng nghiÖp trong khu vùc vµo thËp kû 80. Çc ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®−îc sö dông tõ tr−íc trong l©m nghiÖp x· héi chñ yÕu lµ tËp hîp çc kü thuËt chuyÓn giao th«ng tin kh¸ phæ biÕn ®Ó hç trî c«ng t¸c s¶n xuÊt c©y con, ph©n phèi vµ trång víi sè l−îng lín Trong l©m nghiÖp x· héi th× mÆt kü thuËt ®−îc −u tiªn h¬n h¼n – ®−îc thÓ hiÖn trong mét bµi tr×nh bµy trong mét cuéc héi th¶o do ch−¬ng tr×nh tr−íc ®ã tæ chøc vµo ®Çu n¨m 199110, trong ®ã çc chøc n¨ng chÝnh cña çc Nhãm khuyÕn l©m cÊp tØnh ®−îc x¸c ®Þnh lµ:

• X©y dùng kü thuËt

• TËp hîp kü thuËt

• Phæ biÕn kü thuËt Vµo cuèi n¨m 1991, çc dù ¸n l©m nghiÖp x· héi ®· tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ néi bé vµ chÝnh tõ ®ã ®· t¹o ra mét ®iÓm khëi ®Çu mang tÝnh cÊp tiÕn rÊt míi. Nh− V¨n kiÖn Ch−¬ng tr×nh FCP nhÊn m¹nh, lóc nµy ®ang cã mét nhu cÇu cÊp thiÕt ®Ó t×m ra “çch nµo” cã thÓ tiÕp cËn n«ng d©n víi çc th«ng ®iÖp ph¸t triÓn vµ t×m ra “çch nµo” ®Ó thu hót sù tham gia tÝch cùc cña n«ng d©n vµo c«ng t¸c khuyÕn l©m, khuyÕn n«ng trong bèi c¶nnh kinh tÕ míi ë vïng n«ng th«n. Do vËy, thay v×

10 Dù ¸n B¶o vÖ §Êt vµ Trång rõng (1991), Héi th¶o vÒ KhuiyÕn l©m , B·i B»ng.

25

tiÕp tôc ph−¬ng ph¸p vËn ®éng trång c©y trong l©m nghiÖp x· héi, ng−êi ta quyÕt ®Þnh ph¶i ®−a vµo ph−¬ng ph¸p míi mµ, tr−íc hÕt vµ trªn hÕt, nã sÏ cho phÐp çn bé nhµ n−íc ®i xuèng víi ng−êi d©n ®Ó hiÓu h¬n vÒ çc nhu cÇu vµ hoµn c¶nh cña n«ng d©n trªn thùc tÕ. Ph−¬ng ph¸p míi – dùa trªn PRA, lÇn ®Çu tiªn ®−îc giíi thiÖu tíi çc ®¹i biÓu cña n¨m Dù ¸n L©m nghiÖp CÊp Trang tr¹i tõ n¨m tØnh t¹i mét cuéc Héi th¶o vµo th¸ng 10 n¨m 1991. NhiÖm vô ®Çu tiªn lµ b¾t ®Çu ®µo t¹o vÒ Ph−¬ng ph¸p PRA cho Nhãm Hç trî Phæ cËp võa míi thµnh lËp ë trung −¬ng (gåm çn bé ViÖt Nam vµ cè vÊn n−íc ngoµi) vµ çc Nhãm Phæ cËp cÊp TØnh vµ HuyÖn. PhÇn lín çc çn bé nhµ n−íc vµo lóc Êy ch−a biÕt ®Õn khuyÕn n«ng, chø ch−a nãi ®Õn çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia trong khuyÕn n«ng. Çc kho¸ ®µo t¹o b¼t ®Çu tõ th¸ng 12 n¨m 1991, vµ nhanh chãng ®−îc chuyÓn tõ líp häc ra hiÖn tr−êng thùc hµnh víi çc bµi tËp PRA ë 1, 2 th«n thÝ ®iÓm trong mçi tØnh. Çc kÕ ho¹ch s¬ bé ph¸t triÓn th«n ®−îc x©y dùng vµ ®ã chÝnh lµ c¬ së ®Ó dù ¸n hç trî cho çc th«n nµy. Bëi v× ®©y lµ mét ph−¬ng ph¸p lµm viÖc hoµn toµn míi ®èi víi tÊt c¶ mäi ng−êi vµ còng v× kh«ng ai cã thÓ dµnh toµn bé thêi gian cho viÖc nµy nªn lóc ®Çu çc ho¹t ®éng rÊt chËm ch¹p. Tuy nhiªn çc bµi tËp PRA ®Çu tiªn ®· cho phÐp ch−¬ng tr×nh hiÓu râ h¬n vÒ hoµn c¶nh vµ nhu cÇu cña n«ng d©n ë nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c nhau trong vïng dù ¸n vµ b¾t ®Çu hiÓu lo¹i hÖ thèng hç trî nµo lµ cÇn thiÕt. Ph−¬ng ph¸p míi nµy kh«ng xo¸ bá hay thay thÕ çc ch−¬ng tr×nh cung cÊp c©y gièng hiÖn cã. Mµ trªn thùc tÕ, PRA ®−îc ®−a vµo d−íi “çi «” cña l©m nghiÖp x· héi. §©y còng lµ ®iÒu may m¾n v× phÇn lín ng©n s¸ch vÉn ®−îc dµnh cho s¶n xuÊt c©y gièng mµ vÉn d¹t ®−îc çc môc tiªu ®· ®Ò ra. Ph−¬ng ph¸p míi kh«ng ph¶i chÞu mét søc Ðp lín lµ sÏ ph¶i ®−a ra trªn diÖn réng ngay. Thùc tÕ ®· cho thÊy ®©y lµ ®iÒu kiÖn thiÕt yÕu ®Ó t¹o ra mét m«i tr−êng lý t−ëng cho viÖc häc hái ®¸nh gi¸. Çc dù ¸n mµ ph¶i sö dông PRA trªn diÖn réng ë nh÷ng n¬i hoµn toµn míi th−êng gÆp ph¶i nhiÒu khã kh¨n.

3.2 1992 – 1993 C¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p PRA vµ giíi thiÖu çc kh¸i niÖm míi vÒ tæ chøc c¬ së 1. C«ng t¸c ®µo t¹o çn bé tiÕp tôc suèt nh÷ng th¸ng ®Çu n¨m 1992. §Õn gi÷a n¨m, sau vßng PRA ®Çu tiªn, t×nh h×nh cho thÊy râ lµ cÇn ph¶i x©y dùng n¨ng lùc cho çn bé nhµ n−íc song ®ång thêi còng cÇn ph¶i khuyÕn khÝch h×nh thµnh çc tæ chøc th«n vµ tæ chøc cña n«ng d©n ®Ó hç trî çc ho¹t ®éng. Ho¹t ®éng ®µo t¹o PRA cho Nhãm çn bé nßng cèt bao gåm tiÕn hµnh çc bµi tËp ®¸nh gi¸ th«n b¶n, vµ tæ chøc çc chuyÕn tham quan häc tËp sang Ên §é ®Ó häc hái tõ çc dù ¸n ®· cã kinh nghiÖm

26

nhiÒu n¨m, nhê tham dù çc kú Héi th¶o Trao ®æi Nam – Nam vÒ PRA. Qu¸ tr×nh trao dæi çc ý t−ëng vµ kinh nghiÖm tõ Ch−¬ng tr×nh Hç trî N«ng th«n Aga Khah vµo thêi ®iÓm ®ã lµ ®Æc biÖt h÷u Ých. Cã hai lý do cÇn ph¶i hç trî ph¸t triÓn çc tæ chøc cña n«ng d©n ë cÊp th«n. Thø nhÊt, hÖ thèng khuyÕn n«ng nhµ n−íc ë cÊp huyÖn vµ tØnh ch−a cã ®ñ n¨ng lùc ®Ó trî gióp trùc tiÕp vµ liªn tôc cÇn cã cho çc ho¹t ®éng ph¸t triÓn th«n b¶n. Mét sè tæ chøc nhµ n−íc vµ hiÖp héi (gåm KiÓm L©m, Héi Phô m÷, Héi N«ng d©n) vÉn duy tr× quan hÖ víi çc th«n. Nh−ng sau khi çc tæ chøc HTX kiÓu cò kh«ng cßn ho¹t ®éng ë miÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam vµo cuèi nh÷ng n¨m 80 (xem Phô lôc 1) th× kh«ng cã ®¬n vÞ nµo ë c¬ së tiÕp tôc ho¹t ®éng ®Ó ®iÒu phèi vµ ®¸p øng nhiÒu mèi quan t©m cña n«ng d©n. Thø hai, thùc tÕ cho thÊy nÕu ®Ó n«ng d©n tù qu¶n lý çc ho¹t ®éng theo n¨ng lùc cña chÝnh hä th× çc ho¹t ®éng sÏ bÒn v÷ng vµ tèt h¬n nhiÒu. M« h×nh Nhãm Qu¶n lý Th«n, b¶n (VMG) ®−îc ®Ò xuÊt. Çc Nhãm nµy lµ mét hÖ thèng çc tæ chøc b¸n t×nh nguyÖn ë c¬ së. Mçi Nhãm sÏ cã vai trß lµ ®¬n vÞ ®iÒu phèi dù ¸n ë th«n, chÞu tr¸ch nhiÖm lËp kÕ ho¹ch vµ gi¸m s¸t çc ho¹t ®éng vµ duy tr× liªn l¹c víi huyÖn . Çc Çn bé KhuyÕn n«ng Th«n, b¶n (VEWs) lµ çnh tay ®¾c lùc cho VMG, chÞu tr¸ch nhiÖm çc c«ng viÖc hµng ngµy vµ duy tr× quan hÖ víi çc hé tham gia (Xem Phô lôc 2)11: "Nhãm Qu¶n lý Th«n, b¶n ®−îc coi lµ mét tæ chøc riªng ®Ó tËp trung vµo ho¹t ®éng dù ¸n ë cÊp th«n. VMG cÇn liªn tôc më réng h¬n n÷a qu¸ tr×nh tham vÊn bªn trong vµ bªn ngoµi céng ®ång ®Ó tæ chøc nµy cã thÓ trë thµnh mét tæ chøc khuyÕn n«ng c¬ së hiÖu qu¶ h¬n. Çn bé khuyÕn n«ng c¬ së sÏ trë thµnh çc ®Çu mèi khuyÕn n«ng kh«ng thÓ thiÕu ®−îc do n«ng d©n ®Ô t×m ®Õn hä, dÞch vô cung cÊp víi chÊt l−îng tèt vµ cã kÕt qu¶ cô thÓ, hiÖu qu¶." Nh×n l¹i chóng t«i cã thÓ nãi r»ng çc tæ chøc ë c¬ së nµy chÝnh lµ b−íc träng ®iÓm quyÕt ®Þnh tiÕn ®é vµ çc thµnh qu¶ mµ Ch−¬ng tr×nh FCP – MRDP ®¹t ®−îc. Khi çc Nhãm kh«ng chÝnh thøc nµy ®i vµo ho¹t ®éng, chóng ®· thóc ®Èy qu¸ tr×nh tham vÊn hay lÊy ý kiÕn gi÷a çn bé nhµ n−íc vµ n«ng d©n. Qu¸ tr×nh tham vÊn ®ã lµ quan träng hµng ®Çu, quan träng h¬n c¶ c«ng cô hay ph−¬ng ph¸p PRA cô thÓ. 2. Vµo thêi ®iÓm ®ã, lÇn ®Çu tiªn ph−¬ng ph¸p PRA ®−îc biÕn ®æi ®«i chót c¨n cø vµo nh÷ng kinh nghiÖm b−íc ®Çu thu ®−îc, cho biÕt c«ng cô nµo phï hîp vµ c«ng cô nµo kh«ng phï hîp trong bèi c¶nh cña ViÖt Nam. KÕt qu¶ cña sù c¶i tiÕn nµy lµ ch−¬ng tr×nh ®· x©y dùng d−îc mét bé h−íng dÉn PRA khëi ®éng tæng qu¸t, cung cÊp mét khu«n khæ lµm

11 Shah, P. (1992), §iÒu tra §¸nh gi¸ N«ng th«n cã Sù tham gia cña n«ng d©n, X©y dùng KÕ häch Ph¸t triÓn ë th«n b¶n, C«ng t¸c Phæ cËp vµ TËp huÊn §µo t¹o cã sù tham gia cña Céng ®ång cho Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c L©m nghiÖm ë ViÖt Nam. Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c L©m nghiÖp, Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp, Hµ Néi.

27

viÖc hîp lý h¬n ®Ó b¾t ®Çu ho¹t ®éng t¹i çc th«n míi (Khung 2)12. PRA khëi ®éng vµ KÕ ho¹ch Ph¸t triÓn Th«n, b¶n còng ®−îc ®−a vµo mét Chu kú khuyÕn n«ng, më ®−êng cho ho¹t ®éng gi¸m s¸t çc kÕ ho¹ch th«n mét çch hÖ thèng h¬n (Khung 3). Sau ®ã, vµo n¨m 1992, çc bµi tËp ®¸nh gi¸ th«n b¶n l¹i ®−îc tiÕn hµnh t¹i çc th«n thÝ ®iÓm míi (mçi tØnh cã 3 hoÆc 4 th«n) cã kÕt hîp çc yÕu tè míi. KÕt qu¶ lµ l¹i b¾t ®Çu mét thêi kú häc hái s©u h¬n n÷a khi çc çn bé tØnh vµ huyÖn b¾t ®Çu t¹o ®−îc quan hÖ t−¬ng t¸c víi çc tæ chøc ë th«n, b¶n míi. §ång thêi hä häc çch xö lý çc yªu cÇu n¶y sinh tõ çc kÕ ho¹ch th«n. §Õn lóc nµy míi thÊy râ lµ ho¹t ®éng dù ¸n trong mét sè bèi c¶nh vµ ë mét sè th«n thuËn lîi so víi çc th«n kh¸c th× tiÕn triÓn nhanh h¬n. Khung 2. Tr×nh tù PRA Khëi ®éng ë çc Th«n ThÝ ®iÓm ChuÈn bÞ

• Chän th«n • Häp víi l·nh ®¹o th«n • Häp th«n vµ ®Ò xuÊt th«ng tin viªn • Thu thËp sè liÖu thø cÊp

§¸nh gi¸ (tõ 4 ®Õn 5 nngµy)

• D¹o quanh th«n • Dßng thêi gian vÒ d©n sè, lÞch sö cña th«n, çc thay ®æi

trong sö dông ®Êt, v.v… • Ph©n tÝch mïa vô cho çc hÖ thèng canh t¸c • Ph©n lo¹i kinh tÕ hé vµ lËp b¶n ®å x· héi cña th«n • Ph©n tÝch møc sèng cña hé gia ®×nh • LËp b¶n ®å/ LËp sa bµn tµi nguyªn thiªn nhiªn cña th«n. • §i l¸t c¾t • LËp ma trËn xÕp lo¹i vµ cho ®iÓm – lùa chän c©y trång v.v… • Ph©n tÝch tæ chøc

12 Ch−¬ng tr×nh FCP (1992), Tµi liÖu ho¸ vÒ PRA (tiªu chÝ chän th«n, häp chuÈn bÞ, çc bµi tËp hiÑn tr−êng trong PRA, ph©n tÝch kh¶ thi vµ theo dâi), Nhãm Hç trî Phæ cËp.

28

Nh×n nhËn l¹i mét n¨m ho¹t ®éng, Nhãm Hç trî Phæ cËp ®· tãm t¾t t×nh h×nh tÝnh ®Õn cuèi n¨m 1992 nh− sau13: "§óng lµ ho¹t ®éng ®· cã nhiÒu tiÕn bé. TÊt c¶ çc Nhãm dù ¸n cÊp tØnh ®Òu ®−îc lµm quen víi PRA vµ n¨ng lùc cña hä trong sö dông çc c«ng cô ®Ó lÊy sè liÖu lµ rÊt tèt. … §¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña ho¹t ®éng PRA ë tÊt c¶ çc th«n l¹i lµ chuyÖn kh¸c. §èi víi n«ng d©n, ë ®©u hä còng chÊp nhËn vµ chµo ®ãn ph−¬ng ph¸p nµy mét çch thùc lßng. H¬n thÕ n÷a, n«ng d©n bÇy giê cã nhiÒu kh¶ n¨ng h¬n khi tham gia ph©n tÝch s©u vÒ sö dông tµi nguyªn ®Ó lµm c¬ së cho viÖc lËp kÕ ho¹ch. Sù chÊp nhËn trªn lµ tèi quan träng cho giai ®o¹n ph¸t triÓn tiÕp theo lµ x©y dùng mét tæ chøc qu¶n lý ë cÊp th«n, ngoµi viÖc n©ng cao n¨ng lùc vµ ph¸t triÓn tæ chøc cho çn bé vµ çc c¬ quan cung cÊp dÞch vô cña nhµ n−íc. "Lóc nµy kh«ng cßn nghi ngê g× n÷a vÒ tÝnh hîp lý vµ h÷u Ých cña ph−¬ng ph¸p PRA. Tr−íc ®©y cßn cã c©u hái lµ liÖu ®©y cã ph¶i lµ h−íng ®i ®óng hay kh«ng vµ toµn bé çc ho¹t ®éng chØ ®−îc xem nh− lµ thö nghiÖm. Giê ®©y, chóng ta ®· thÊy lµ çn bé nhµ n−íc cã thÓ lµm viÖc víi ph−¬ng ph¸p PRA vµ ph−¬ng ph¸p ®ã ®−îc n«ng d©n tiÕp nhËn tèt. "Tuy nhiªn, ®©y míi chØ lµ nh÷ng b−íc ®Çu tiªn trªn con ®−êng häc hái dµi vµ liªn tôc. Giai ®o¹n quan träng nhÊt tiÕp theo trong ®µo t¹o çn bé khuyÕn n«ng lµ sö dông ph−¬ng ph¸p PRA nh− mét phÇn cña hÖ thèng qu¶n lý vµ lËp kÕ ho¹ch lín h¬n ®Ó ph¸t triÓn céng ®ång vµ khuyÕn n«ng. §iÒu nµy ®ßi hái ph¸t triÓn kü n¨ng ph©n tÝch ®Ó th¨m

13 Paul, B. (1992), "Nh×n l¹i Qu¸ khø vµ Nh×n vÒ T−¬ng lai – B¸o ço vÒ Hîp phÇn Phæ cËp cña Ch−¬ng tr×nh FCP sau mét n¨m", Nhãm Hç trî Phæ cËp.

PRA khëi ®éng vµ LËp kÕ ho¹ch

§¸nh gi¸ tÝnh kh¶ thi cña kÕ ho¹ch

LËp çc Nhãm Qu¶n lý Th«n, b¶n

§µo t¹o

Gi¸m s¸t vµ §¸nh gi¸

Thùc hiÖn KÕ ho¹ch

Chu kú Phæ cËp sö dông PRA ®−îc ®−a ra n¨m 1992

Khung 3

29

dß vµ ph©n tÝch sè liÖu cïng víi ng−êi d©n, sao cho çc kÕ ho¹ch qu¶n lý tµi nguyªn thùc sù phï hîp víi nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng cña hä. … Còng cÇn ph¶i mÊt Ýt nhÊt lµ mét n¨m ®µo t¹o s©u n÷a ®Ó cã thÓ ®¹t ®−îc n¨ng lùc phï hîp trong lÜnh vùc nµy."

3.3 1993 – 1994 T¨ng c−êng ®µo t¹o vµ më réng ph¹m vi kü thuËt cña khuyÕn n«ng 1. Vßng tiÕp theo cña çc ®ît lµm PRA ë çc th«n thÝ ®iÓm míi ®· ®−îc tiÕn hµnh vµo ®Çu n¨m 1993. ë giai ®o¹n nµy chóng t«i chøng kiÕn sù tham gia tÝch cùc h¬n cña çn bé x· vµ th«n vµo ho¹t ®éng chuÈn bÞ vµ c«ng t¸c hiÖn tr−êng PRA, khiÕn cho viÖc theo dâi sau ®ã trë nªn dÔ dµng h¬n rÊt nhiÒu. Lóc nµy, ch−¬ng tr×nh ho¹t ®éng t¹i 6 ®Õn 8 th«n ë mçi tØnh (kho¶ng 35 th«n thÝ ®iÓm trong tæng sè 7.500 th«n cña 5 tØnh) – mét tû lÖ rÊt nhá. Trong çc PRA nµy, thµnh viªn cña Nhãm Hç trî Phæ cËp vÉn xuèng gióp ®ì trùc tiÕp çc tØnh theo yªu cÇu cña tØnh. §©y còng lµ c¬ héi cho çc nhµ ®µo t¹o ®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh còng nh− trao ®æi th«ng tin ph¶n håi víi çn bé ®Þa ph−¬ng. VÝ dô d−íi ®©y lµ b¸o ço vÒ lµm PRA ë tØnh Lµo Cai:14: "Sau ®©y lµ mét sè nhËn xÐt ng¾n vÒ PRA do Nhãm Phæ cËp huyÖn Sa PA tiÕn hµnh ë th«n Suèi Hå. Nh×n chung, PRA ®−îc thùc hiÖn kh¸ tèt, cã nhiÒu ng−êi tham gia çc bµi tËp hiÖn tr−êng. Nhãm lµm PRA gåm çn bé cña Nhãm Phæ cËp tØnh, Phßng N«ng nghiÖp, Tr¹m KiÓm L©m, ®ång thêi cã c¶ çn bé cÊp x· phô tr¸ch §oµn Thanh niªn, Héi N«ng d©n vµ Héi Phô n÷ x·. Sè nam, n÷ tham gia vµo Nhãm nµy kh¸ c©n b»ng. "NhiÒu thµnh viªn trong Nhãm cã chuyªn m«n vÒ n«ng nghiÖp vµ cã kinh nghiÖm vÒ lµm PRA. Mäi ng−êi ®Òu tËn t×nh lµm viÖc (mÆc dï thêi tiÕt xÊu). N¨ng lùc chung cña çc thµnh viªn lµ rÊt cao. NÕu cã thÓ ®µo t¹o thªm cho mét sè thµnh viªn th× cßn tèt h¬n n÷a bëi v× nhiÒu can bé cÊp huyÖn thÓ hiÖn cã tiÒm n¨ng lµ khuyÕn n«ng viªn vµ tiÓu gi¸o viªn giái. Tr−íc khi lµm PRA th× ®· cã tËp huÊn cho n«ng d©n ®Ó thóc ®Èy qu¸ tr×nh lµm PRA ë th«n dÔ dµng h¬n. §©y lµ sÏ yªu cÇu b¾t buéc cho tÊt c¶ çc PRA trong t−¬ng lai ë çc th«n míi.” Cµng ngµy ch−¬ng tr×nh cµng cã thªm kinh nghiÖm vÒ çch tiÕn hµnh tËp huÊn chuÈn bÞ (gåm çn bé tØnh, huyÖn vµ x· cña çc ban ngµnh kh¸c nhau, tr−ëng th«n vµ th«ng tin viªn th«n, b¶n). Ngay tõ ®Çu, ch−¬ng tr×nh ®· ¸p dông ph−¬ng ph¸p tËp huÊn hiÖn tr−êng cho nhãm “hçn hîp” kiÓu nµy. ®©y lµ diÓm kh¸c biÖt lín víi çc ph−¬ng ph¸p §µo t¹o TiÓu Gi¸o viªn (TOT) th«ng th−êng.

14 Paul, B. (1993) NhËn xÐt vÒ PRA ë th«n Suèi Hå, Sa Pa, Lµo Cai, Nhãm Hç trî Phæ cËp.

30

2. Tuy nhiªn, sau vßng PRA thø ba nµy th× mét sè vÊn ®Ò vµ c©u hái hãc bóa vÒ ph−¬ng ph¸p míi b¾t ®Çu n¶y sinh. Çc vÊn ®Ò nµy ph¸t sinh lµ do ph¹m vi kü thuËt vµ môc tiªu cña ch−¬ng tr×nh ngµy cµng kh«ng gièng víi çc yªu cÇu cña n«ng d©n n¶y sinh qua qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch víi PRA, vµ víi môc ®Ých sö dông PRA. Ch−¬ng tr×nh FCP dÒ ra mét môc tiªu râ rµng lµ hç trî ho¹t ®éng khuyÕn l©m trang tr¹i. NhiÒu n«ng d©n muèn trång c©y - ®Æc biÖt lµ trong çc hÖ thèng v−ên hé. Nh−ng ph−¬ng ph¸p PRA mang tÝnh bao qu¸t ®· më ra nhiÒu lo¹i yªu cÇu vµ −u tiªn kh¸c nhau còng nh− hµng lo¹t çc vÇn ®Ò kh¸ phøc t¹p vÒ sö dông ®Êt cÇn d−îc gi¶i quyÕt. §o¹n trÝch d−íi d©y sÏ tãm t¾t t×nh h×nh vµo thêi ®iÓm ®ã15: “Çc ho¹t ®éng ®Çu tiªn liªn quan ®Õn ph¸t triÓn kü thuËt ®−îc ®−a ra ®Ó tho¶ m·n çc nhu cÇu cña ng−êi d©n bµy tá qua çc bµi tËp PRA vßng mét vµo cuèi n¨m 1991 vµ vßmg hai vµo n¨m 1992. Ph¹m vi chØ bao gåm v−ên hé (c©y ¨n qu¶) vµ sö dông ®Êt rõng/n−¬ng (trång c©y l©m nghiÖp). §Çu vµo kü thuËt chØ giíi h¹n ë cung cÊp c©y gièng, kÕt hîp víi tËp huÊn vÒ kü thuËt trång c©y vµ chuÈn bÞ dÊt do çn bé tØnh vµ huyÖn gi¶ng d¹y. “Qua çc vßng PRA, ®· t×m ra hµng lo¹t çc nhu cÇu réng h¬n, mµ ®Ó tho¶ m·n çc nhu cÇu nµy th× çc ph−¬ng ph¸p kü thuËt hiÖn cã chØ ®¸p øng ®−îc mét phÇn nhÊt ®Þnh. H¹n chÕ nµy cã lý do cña nã. Vµo lóc bÊy giê, ph¹m vi cña ch−¬ng tr×nh chØ giíi h¹n trong çc ho¹t ®éng cung cÊp ®µu vµo liªn quan ®Õn trång rõng. Vai trß vµ tr¸ch nhiÖm cña çn bé còng ch−a râ rµng. N¨ng lùc gi¸m s¸t çc vÊn dÒ phøc t¹p h¬n th× cÇn ph¶i cã thªm thêi gian, kÕ ho¹ch chiÕn l−îc, kinh nghiÖm vµ tÝnh tÝch cùc. “Gi¶i ph¸p cho çc tr−êng hîp nµy kh«ng ®¬n gi¶n. Cßn rÊt nhiÒu viÖc ph¶i lµm ngoµi viÖc ®¬n thuÇn lµ cung cÊp c©y gièng. Kh«ng thÓ bá qua mèi quan hÖ gi÷a c©y rõng, ch¨n nu«i vµ trång trät bëi v× nã cã tÇm quan träng sèng cßn ®èi víi ng−êi d©n vµ lµ ®éng lùc ®Ó hä sö dùng phÇn ®Êt l©m nghiªp/®åi ®−îc giao. “Khi dÇn dÇn nhËn ra çc khÝa c¹nh míi nµy, çc dù ¸n tØnh cã nh÷ng kÕ ho¹ch thùc tiÔn h¬n. Sè l−îng çc th«n më réng dù ¸n theo môc tiªu d−îc gi¶m bít vµ çc Gi¸m ®èc Dù ¸n còng muèn n©ng cÊp tõng b−íc mét. Song râ rµng lµ cÇn ph¶i n©ng cao ho¹t ®éng tËp huÊn kü thuËt cho n«ng d©n vµ çn bé khuyÕn n«ng.” Kinh nghiÖm nµy ®−îc rót ra tõ mét ®ît ®¸nh gi¸ çc kÕt qu¶ vµ kinh nghiÖm b−íc ®Çu t¹i çc th«n thÝ ®iÓm trong 5 tØnh vµo ®Çu n¨m 1993. B¸o ço cña tØnh Tuyªn Quang nhËn xÐt:16:

15 Paul, B., Ralsgard, K. & Shanks E. (1994) HÖ th«ng Phæ cËp cña Ch−¬ng tr×nh FCP, b¸o ço ®¸nh gi¸ chuÈn bÞ cho Hé nghÞ §¸nh gi¸ Gi÷a kú cñ Ch−¬ng tr×nh FCP, Nhãm Hç trî Phæ cËp. 16 Dù ¸n L©m nghiÖp CÊp Trang tr¹i Tuyªn Quang (1993), B¸o ço néi bé.

31

“N«ng d©n chØ quan t©m ®Õn çc lÜnh vùc nh− trång trät vµ ch¨n nu«i, v× çc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn trång rõng th−êng kh«ng ®−îc quan t©m mÊy. Trong lóc vÉn cßn nhiÒu ý kiÕn xung quanh ho¹t ®éng t×m hiÓu hoµn c¶nh cña n«ng d©n, t×m ®−îc mét sù c©n b»ng gi÷a ph¹m vi ph©n tÝch vµ ph¹m vi hç trî cña dù ¸n lµ rÊt khã. Cã lÏ nªn cã çc PRA chuyªn ®Ò ®Ó hiÓu biÕt ®Çy ®ñ h¬n vÒ t×nh h×nh, bªn c¹nh çc ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng toµn diÖn nh− tr−íc ®©y.” Thêi kú nµy cã nhiÒu phª ph¸n tõ bªn ngoµi vÒ ch−¬ng tr×nh FCP víi quan ®iÓm cho r»ng ch−¬ng tr×nh ®ang tiÕn hµnh mét ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng/phæ cËp kh«ng phï hîp víi môc tiªu l©m nghiÖp cô thÓ. Quan ®iÓm kiÓu nµy chØ lµ mét phÇn nhá trong c¶ mét cuéc tranh luËn lín vµo lóc bÊy giê (®Çu nh÷ng n¨m 1990) vÒ nguy c¬ lµm cho n«ng d©n thÊt väng nÕu nh− çc mong muèn vµ lßng nhiÖt t×nh cña hä (®Æc biÖt do tham gia vµo çc PRA mµ cã) kh«ng ®−îc ®¸p øng mét çch thiÕt thùc. Mét sè cè vÊn cña ch−¬ng tr×nh FCP, nh÷ng ng−êi ñng hé ph−¬ng ph¸p phæ cËp g¾n víi nghiªn cøu còng cã ý kiÕn t−¬ng tù17: "ViÖc ‘ph¸t triÓn’ ph−¬ng ph¸p PRA ®· ®−îc ®Çu t− nhiÒu cña c¶i vµ søc lùc. Theo nh− t«i ®−îc biÕt, cho ®Õn nay vÉn ch−a cã ®−îc mét ‘néi dung’ hîp lý cho mét ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng. Quan ®iÓm cña ç nh©n t«i lµ phæ cËp gåm hai phÇn – mét phÇn chñ yÕu lµ tæ chøc vµ ph−¬ng ph¸p, cßn phÇn kia lµ th«ng ®iÖp hay néi dung th«ng tin kü thuËt, cung cÊp cho ng−êi nhËn th«ng tin mét c¬ héi ®Ó n©ng cao møc sèng cho hä. “ViÖc tËp trung nç lùc vµo çc lÜnh vùc phô, n»m ngoµi çc môc tiªu chÝnh cña ch−¬ng tr×nh FCP ®· t¹o ra çc mong muèn kh«ng c©n ®èi tõ phÝ çc nhãm môc tiªu, khiÕn nhiÒu ng−êi thÊy khã hiÓu khi nghÜ r»ng mét ph−¬ng ph¸p ‘®iÒu tra’ míi cã thÓ t×m ra ®−îc mäi vÊn ®Ò. Nã còng khiÕn nhiÒu çn bé tØnh tèn nhiÒu thêi gian trong khi cã thÓ dµnh thêi gian ®ã ®Ó gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò lín h¬n, h÷u Ých vµ hiÖu qu¶ h¬n … [c¶i tiÕn s¶n xuÊt vµ hÖ thèng sö dông ®Êt bÒn v÷ng]. " Nh−ng mçi tØnh trong ch−¬ng tr×nh l¹i cã gãc nh×n kh¸c nhau vÒ ý nghÜa cña ph−¬ng ph¸p PRA . B¸o ço ®¸nh gi¸ çc ho¹t ®éng dù ¸n ë cac th«n thÝ ®iÓm cña Hµ Giang cho r»ng hç trî vËt t− nguyªn liÖu theo yªu cÇu cña kÕ ho¹ch th«n kh«ng quan träng b»ng viÖc ng−êi d©n häc ®−îc kü n¨ng lËp kÕ ho¹ch míi qua qu¸ tr×nh lµm PRA18: “Cã lÏ kÕt luËn hay nhÊt rót ra ®−îc tõ çc cuéc pháng vÊn hé lµ ch−a ai ®−îc lîi trùc tiÕp vÒ mÆt kinh tÕ tõ çc ho¹t ®éng cña dù ¸n. Nh−ng hä nãi r»ng hä häc ®−îc rÊt nhiÒu, ®Æc biÖt lµ çch sö dông ®Êt; vµ hä tin lµ kiÕn thøc míi sÏ gióp hä lµm kinh tÕ tèt h¬n, kh«ng chØ bã hÑp trong viÖc trång rõng… NhËn xÐt nµy cã thÓ më ra nhiÒu khÝa c¹nh míi vÒ c«ng t¸c phæ cËp/khuyÕn n«ng: th«ng tin ®Çu vµo cña ch−¬ng tr×nh cã thÓ cã t¸c ®éng lín h¬n ®Õn kinh tÕ hé cña n«ng d©n mét çch gi¸n tiÕp (b»ng çch gióp hä lËp kÕ ho¹ch sö dông ®Êt vµ lµm kinh tÕ hé tèt h¬n) thay v× chØ cã trång rõng. NÕu ®−îc nh− vËy, chóng

17 Cameron, D. (1993), B¸o ço ChÝnh thøc cña Cè vÊn Nghiªn cøu vÒ Dù ¸n Ngiªn cøu L©m nghiÖp cña Ch−¬ng tr×nh FCP, Interforest AB, Stockholm. 18 Dù ¸n L©m nghiÖp CÊp Trang tr¹i Hµ Giang (1993), B¸o ço néi bé.

32

ta nªn coi c©y l−¬ng thùc còng lµ néi dung quan träng kh«ng kÐm néi dung trång rõng hiÖn nay trong ch−¬ng tr×nh.” Nh−ng c©u hái lín h¬n – vÒ viÖc liÖu ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng tæng hîp cã phï hîp víi ViÖt Nam vµo lóc Êy hay kh«ng vµ liÖu ch−¬ng tr×nh FCP (vµ Sida lµ c¬ quan tµi trî) cã ®ñ linh ho¹t ®Ó ®¸p øng çc yªu c©u lín h¬n ®ã hay kh«ng ®· nhanh chãng ®−îc gi¶i quyÕt qua çc quyÕt dÞnh vµo cuèi n¨m ®ã. 3. Çc çn bé lóc nµy còng ®ang gÆp khã kh¨n víi nhiÒu vÊn ®Ò cô thÓ liªn quan dÕn mèi liªn kÕt gi−· ph−¬ng ph¸p lËp kÕ ho¹ch theo yªu cÇu (®−a vµo qua çc bµi tËp PRA) vµ ph−¬ng ph¸p lËp kÕ ho¹ch theo chØ tiªu cña çc ch−¬ng tr×nh trång rõng cña ChÝnh phñ. VÊn ®Ò nµy ®−îc nªu ra rÊt râ trong mét héi th¶o d¸nh gi¸ t¹i TØnh Phó Thä vµ th¸ng 6 n¨m 199319. §Õn dù héi th¶o cã çc bé tØnh, huyÖn vµ Nhãm Qu¶n lý Th«n, b¶n tõ çc th«n thÝ ®iÓm.Çc ®¹i biÓu còng ®−îc ®i th¨m hiÖn tr−êng t¹i th«n vµ th¶o luËn ho¹t ®éng dù ¸n víi n«ng d©n vµ çn bé khuyÕn n«ng. Héi th¶o tËp trung vµo mét sè vÊn ®Ò ®Þnh tr−íc liªn quan ®Õn viÖc thùc hiÖn KÕ ho¹ch Ph¸t triÓn Th«n bao gåm çch ®¨ng ký, tæng hîp vµ theo dâi çc yªu cÇu cô thÓ cña çc hé vÒ vËt t− ®Çu vµo. Çc cuéc tranh luËn diÔn ra kh¸ gay g¾t. VÝ dô, liªn quan ®Õn yªu cÇu c©y gièng ¨n qu¶ vµ l©m nghiÖp, çc ®¹i biÓu cho r»ng: “Mét vÊn ®Ò lín lµ ®«i lóc vÉn cßn sù kh¸c biÖt gi÷a kh©u kÕ ho¹ch [th«n] vµ kh©u thùc hiÖn, mµ th«ng th−êng lµ sè c©y gièng ¨n qu¶ vµ c©y rõng ph©n ph¸t nhiÒu h¬n sè l−îng ghi trong kÕ ho¹ch tõ PRA. Çc ®¹i biÓu ë Héi th¶o cho biÕt nhiÒu lý do cña vÊn ®Ò nµy. ‘Trong qu¸ tr×nh lµm PRA, n«ng d©n thÊy ng¹i khi t×m hiÓu vÒ dù ¸n’. ‘Nªn nãi vÒ dù ¸n theo çch thùc tÕ h¬n.’ ‘Khi ai ®ã thay ®æi ý ®Þnh ban ®Çu vÒ cung cÊp c©y con trång rõng tõ chç ph¶i tr¶ tiÒn [dù ¸n bao cÊp 70% vµ d©n tr¶ 30%] sang cho kh«ng, n«ng d©n muèn trång rõng ngay lËp tøc.’ ‘N«ng d©n trång c©y víi mËt ®é dµy v× tin r»ng thÕ nµo còng cã c©y con bÞ chÕt cßn nh÷ng c©y sèng ®−îc lµ võa sè l−îng vµ kho¶ng çch.’ ‘T¹i mét th«n … çc çn bé khuyÕn n«ng ph¶i söa ®æi l¹i yªu cÇu vÒ c©y con ba lÇn.’ ‘Çn bé khuyÕn n«ng khã kiÓm tra ®−îc khu vùc ®¨ng ký trång c©y cña n«ng d©n.’ ‘T¹i mét th«n kh¸c, n«ng d©n ®−îc ph©n thªm ®Êt, nhiÒu h¬n so víi dù kiÕn nªn cÇn nhiÒu c©y con h¬n so víi kÕ ho¹ch trong PRA.” Cuéc tranh luËn kiÓu nµy còng diÔn ra ë çc tØnh kh¸c. §©y lµ mét nhËn xÐt sau khi ®¸nh gi¸ çc ho¹t ®éng thö nghiÖm ë Tuyªn Quang: “…th«ng tin do PRA t¹o ra hÇu nh− kh«ng ®−îc sö dông. PhÇn lín viÖc thu thËp vµ ph©n tÝch th«ng tin cÇn thiÕt ®Ó lËp kÕ ho¹ch ®−îc lµm sau PRA.” Mét vÊn ®Ò cã liªn quan n÷a lµ lµm thÕ nµo ®Ó tæng hîp vµ ph©n tÝch tÝnh kh¶ thi cña çc yªu cÇu do mét sè l−îng lín çc hé ç thÓ vµ 19 Dù ¸n L©m nghiÖp C©p Trang tr¹i VÜnh Phó (1993), B¸o ço néi bé.

33

th«n ®−a ra. Ngoµi mét sè lý do khiÕn n¶y sinh xu h−íng cung cÊp thõa th× mét phÇn còng lµ viÖc khã cã thÓ ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c nhu cÇu. Trong çc tr−êng hîp cã çc ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng kiÓu cung øng m¹nh ®Ó ®¹t ®−îc mét sè môc tiªu ph¸t triÓn – vÝ dô ‘phñ xanh ®Êt trèng, ®åi nói träc’ th× dÔ thæi phång sè l−îng yªu cÇu. LËp kÕ ho¹ch th«n mµ kh«ng cã sù ®iÒu chØnh th× sÏ nhanh chãng dÊn ®Õn t×nh tr¹ng s¶n xuÊt v−ît qu¸ søc tiªu thô cña thÞ tr−êng ®Þa ph−¬ng. Trªn thùc thÕ, nhiÒu tr−êng hîp t−¬ng tù ®· x¶y ra, ®Æc biÖt víi c©y ¨n qu¶ vµ çc gièng míi nh− mËn vµ m¬20: “...tr−êng hîp c©y mËn ë huyÖn B¾c Hµ [tØnh Lµo Cai] cho thÊy mét sè vÊn ®Ò trong ph−¬ng ph¸p lËp kÕ ho¹ch dùa trªn PRA: NÕu mét hé n«ng d©n ç thÓ quyÕt ®Þnh trång c©y ¨n qu¶, quyÕt ®Þnh cña hé ®ã chØ t¸c ®éng rÊt nhá, nÕu cã, lªn gi¸ c¶ thÞ tr−êng hay møc cÇu ®èi víi hoa qu¶. Tuy nhiªn, çc KÕ ho¹ch Ph¸t triÓn th«n th−êng ®−îc x©y dùng qua tæng hîp gi¶n ®¬n çc kÕ ho¹ch cña ç nh©n, vµ do vËy kÕt qu¶ cña c¶ kÕ ho¹ch ®ã sÏ ¶nh h−ëng lªn t×nh h×nh thÞ tr−êng. Do ®ã, nÕu chØ dùa vµo çc kÕ ho¹ch cña n«ng d©n th× khi gép çc kÕ ho¹ch ®ã l¹i, nhiÒu kÕt qu¶ kh«ng mong muèn sÏ n¶y sinh. Tr−êng hîp nµy cho thÊy çc c¬ quan khuyÕn n«ng cÇn t¸c ®éng t−¬ng ®èi lªn qu¸ tr×nh x©y dùng çc KÕ ho¹ch Th«n tæng thÓ.” Do vËy, viÖc lËp kÕ ho¹ch PRA kh«ng cã söa ®æi sÏ rÊt cã kh¶ n¨ng g©y ra t×nh tr¹ng s¶n xuÊt thõa nh− çc chiÕn dÞch trång rõng! Cã hai çch nh×n nhËn vÊn ®Ò ®¸nh gi¸ tÝnh kh¶ thi vµ c¶ hai ®Òu cã ¶nh h−ëng quan träng ®Õn qu¸ tr×nh häc hái ®¸nh gi¸. Mét mÆt, cã thÓ cho r»ng (nh− ®· nãi ë trªn), trong hoµn c¶nh hiÖn nay, ch−¬ng tr×nh cÇn t¹m ho·n viÖc cung cÊp c©y con cho ®Õn khi tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ cÈn thËn vµ tØ mØ tÝnh kh¶ thi cña thÞ tr−êng. §©y lµ çch lµm th«ng th−êng – theo ®ã n«ng d©n tham gia lËp kÕ ho¹ch, vµ çn bé bªn ngoµi sÏ ®¸nh gi¸ tÝnh kh¶ thi cña kÕ ho¹ch. Çch thø hai lµ gióp n«ng d©n tù ®¸nh gi¸ tÝnh kh¶ thi th«ng qua qu¸ tr×nh thö sai. Kinh nghiÖm trång thö c©y ¨n qu¶ gièng míi ë lµng Ngßi Lµng Ngßi (TØnh Tuyªn Quang) tham gia ch−¬ng tr×nh FCP tõ n¨m 1992. Khi Êy, nhiÒu hé trong th«n muèn trång c©y ¨n qu¶ ®Ó lµm giµu v−ên hé. Lóc ®Çu, dù ¸n hç trî nhiÒu lo¹i c©y ¨n qu¶. Mét sè c©y kh«ng ph¸t triÓn. Mét sè c©y kh¸c th× ®Õn tuæi kÕt tr¸i nh−ng l¹i kh«ng ra qu¶. Mét sè c©y th× rÊt phï hîp víi ®Þa ph−¬ng. Nªn khi lµng Ngßi lµm PRA vßng 3 vµo n¨m 1995, ng−êi d©n ®· cã kinh nghiÖm trång lo¹i c©y ¨n qu¶ nµo mµ l¹i cã thÞ tr−êng. 4. §Çu n¨m 1993 ChÝnh phñu ViÖt Nam ban hµnh NghÞ ®Þnh 13/CP (ngµy 2/3/1993) vÒ viÖc thµnh lËp hÖ thèng khuyÕn n«ng toµn quèc kÕt hîp n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vµ ng− nghiÖp. NghÞ ®Þnh 13/CP ®Æt nÒn mãng cho hÖ thèng míi bao gåm çc Trung t©m khuyÕn n«ng ë cÊp tØnh vµ Tr¹m khuyÕn n«ng ë cÊp huyÖn. Mét

20 Farrington, J. vµ nh÷ng ng−êi kh¸c (1994), Nghiªn cøu vÒ Néi dung khuyÕn n«ng cña Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c L©m nghiÖp ViÖt Nam – Thuþ §iÓn, b¸o ço viÕt cho SIDA.

34

n¨m sau khi cã NghÞ ®Þnh nµy th× çc ®¬n vÞ trªn míi ®−îc chÝnh quyÒn çc tØnh chÝnh thøc thµnh lËp nh−ng ®iÒu ®¸ng nãi lµ NghÞ ®Þnh 13/CP ®· chÝnh thøc c«ng nhËn ph−¬ng ph¸p lµm khuyÕn n«ng tæng hîp mµ ch−¬ng tr×nh FCP ®ang thö nghiÖm. Mét b−íc ph¸t triÓn quan träng n÷a vµo n¨m 1993 lµ Bé L©m nghiÖp vµ Sida cho phÐp ®−a ho¹t ®éng tÝn dông nhá vµo çc th«n thÝ ®iÓm PRA, theo yªu cÇu cña ng−êi d©n. Sau nµy quyÕt ®Þnh ®ã ®−îc lý gi¶i nh− sau21: "TÝn dông n«ng th«n kh«ng cã trong V¨n kiÖn Ch−¬ng tr×nh, do ®ã, kh«ng cã ho¹t ®éng tÝn dông ngay tõ giai ®o¹n khëi ®éng. §Õn gi÷a n¨m 1993, sau khi ®−a PRA vµo çc th«n thÝ ®iÓm ë 10 huyÖn trong 5 tØnh, cïng víi çc ho¹t ®éng kh¸c nh− giao ®Êt, chuyÓn giao kü thuËt, cung cÊp c©y gièng vµ vËt t− trång rõng, n«ng d©n nªu vÊn ®Ò cã thªm kh©u tÝn dông lµ nhu cÇu cÊp b¸ch. " §−a tÝn dông thö nghiÖm vµo lµ viÖc lµm rÊt cã ý nghÜa v× trªn thùc tÕ nã ®· më ra mét çnh cöa míi cho qu¸ tr×nh më réng ph¹m vi hç trî kü thuËt cña ch−¬ng tr×nh. Nguyªn nh©n lµ n«ng d©n −u tiªn ®Çu t− çc nguån vèn vay míi chñ yÕu vµo ch¨n nu«i vµ sau ®ã lµ vµo trång trät råi sau míi ®Õn trång rõng. 5. Mét s¸ng kiÕn quan träng kh¸c vµo n¨m 1993 lµ chÝnh thøc ®−a vµo ho¹t ®éng mét lo¹t çc cuéc ‘Héi th¶o §¸nh gi¸ Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng’ cÊp ch−¬ng tr×nh hµng n¨m. Çc cuéc héi th¶o nµy trë thµnh çc sù kiÖn quan träng ®Ó tiÕp tôc ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p PRA vµ ®Ó x©y dùng sù hiÓu biÕt vµ nhÊt trÝ. Çc cuéc héi th¶o nµy lµ c¬ héi ®Ó çc nhµ lËp kÕ ho¹ch vµ çn bé hiÖn tr−êng tõ 5 tØnh vµ 18 huyÖn trong ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP gÆp nhau mçi n¨m mét lÇn. Môc ®Ých lµ ®Ó ®¸nh gi¸ l¹i tiÕn ®é trong c«ng t¸c ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p vµ ®Ó cïng nhau x©y dùng çc ph−¬ng ph¸p míi (xem Hép 4). §©y lµ çc sù kiÖn quan träng bëi v×, thø nhÊt chóng lµ c«ng cô chÝnh ®Ó chia sÎ kinh nghiÖm theo chiÒu ngang (huyÖn víi huyÖn, tØnh víi tØnh), theo chiÒu lªn trªn (tõ cÊp hiÖn tr−êng lªn cÊp qu¶n lý ch−¬ng tr×nh) vµ theo thêi gian (b»ng çch cïng nhau ®¸nh gi¸ vµ c¶i tiÕn çc ph−¬ng ph¸p ®· ®−îc thö nghiÖm). Do ®ã, ®· thóc ®Èy ®−îc qu¸ tr×nh trao ®æi ý t−ëng vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho çc ý t−ëng míi ®−îc thö nghiÖm á çc th«n thÝ ®iÓm réng r·i h¬n. Thø hai, chóng lµ çc sù kiÖn chÝnh ®Ó t¹o dùng sù nhÊt trÝ trong ®éi ngò çn bé vµ ®Ó cïng nhau x©y dùng ®Þnh h−íng chiÕn l−îc trong t−¬ng lai vÒ ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p. Vµ thø ba, chóng lµ nh÷ng sù kiÖn cèt lâi ®Ó ®−a ra çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ vµ gi¸m s¸t cã ng−êi d©n tham gia mµ qua thêi gian ®· n¶y sinh qua çc lÇn lµm PRA.

21 Bïi §×nh To¸i (1994), Tãm t¾t çc Ho¹t ®éng Phæ cËp trong ch−¬ng tr×nh FCP, Nhãm Hç trî Phæ cËp.

35

Khung 4. Héi th¶o §¸nh gi¸ ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p cÊp Ch−¬ng tr×nh N¨m §Þa

®iÓm Chñ ®Ò th¶o luËn chÝnh KÕt qu¶

1993

Yªn B¸i

Môc ®Ých cña Héi th¶o thø nhÊt nµy lµ ®Ó ®¸nh gi¸ kinh nghiÖm b−íc ®Çu sö dông ph−¬ng ph¸p PRA khëi ®éng vµ Chu tr×nh Dù ¸n vµ thùc tr¹ng cña çc tæ chøc míi cÊp th«n b¶n.

Çc Nhãm th¶o luËn ®−a ra çc ®Ò xuÊt c¶i tiÕn vÒ çc lÜnh vùc nµy.

1994 VÜnh Phó Héi th¶o lÇn thø hai ®¸nh gi¸ çc kinh nghiÖm thu ®−îc tõ çc dù ¸n thuéc ch−¬ng tr×nh FCP vÒ qu¶n lý ®Êt, khuyÕn n«ng, ph¸t triÓn kinh doanh vµ dù ¸n tÝn dông vµ tiÕt kiÖm thÝ ®iÓm.

Çc Nhãm th¶o luËn ®−a ra çc ®Ò nghÞ c¶i tiÕn ®èi víi çc chøc n¨ng hç trî nµy.

1996 Hµ Giang

Héi th¶o nµy ®−îc tæ chøc vµo ®Çu Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt Nam – Thuþ §iÓn (pha Hai) (1996 – 2000). Çc chñ ®Ò th¶o luËn chÝnh lµ ®¸nh gi¸ l¹i ho¹t ®éng thö nghiÖm çc ph−¬ng ph¸p Phæ cËp Lan réng.

Çc Nhãm th¶o luËn ®−a ra çc ph−¬ng ph¸p c¶i tiÕn vµ söa ®æi cña PRA ®Ó tiÕn hµnh trªn diÖn réng.

1997 VÜnh Phó Môc ®Ých cña Héi th¶o lÇn thø t− nµy lµ ®Ó ®¸nh gi¸ l¹i çc Ph−¬ng ph¸p §¸nh gi¸ vµ Gi¸m s¸t cã ng−êi d©n tham gi¸ (vßng 2 vµ 3 PRA) ®· ®−îc thö nghiÖm t¹i mét sè tØnh.

Çc Nhãm th¶o luËn ®Ò xuÊt çc ph−¬ng ph¸p vµ çch tiÕp cËn trªn ph¹m vi toµn ch−¬ng tr×nh ®Ó thùc hiÖn §¸nh gi¸ vµ Gi¸m s¸t Th«n, b¶n.

1998 Hµ Giang

Trong Héi th¶o nµy, çc çn bé tØnh , huyÖn vµ trung −¬ng cïng ph©n tÝch çc sè liÖu cña PRA vßng 2 vµ 3 tõ çc th«n cò trong dù ¸n.

§©y lµ c¬ së ®Ó cuÈn bÞ b¶n B¸o ço §¸nh gi¸ vµ Gi¸m s¸t Th«n, b¶n.

1999 Tuyªn Quang

ë lÇn thø 7 nµy, héi th¶o ®· ph©n tÝch ®iÓm mn¹h vµ ®iÓm yÕu cña çc ph−¬ng ph¸p hiÖn cã ®Ó hç trî cÊp huyÖn, x· vµ th«n.

KÕt qu¶ lµ x©y dùng ®−îc mét ph−¬ng ph¸p giao vèn trùc tiÕp cho Quü Ph¸t triÓn X· vµ Th«n.

36

3.4 1994 – 1995 B−íc vµo chu kú hai vµ biÕn ®æi çc ph−¬ng ph¸p cho phï hîp víi çc nhu cÇu vµ t×nh h×nh míi 1. N¨m 1994 lµ thêi kú mµ trong ch−¬ng tr×nh FCP, PRA ®−îc ®−a vµo ¸p dông trªn mét sè lÜnh vùc míi bao gåm, ®¸nh gi¸ theo chñ ®Ò, lËp kÕ ho¹ch th«n vßng hai vµ sö dông ph−¬ng ph¸p PRA vµo gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸. §Õn lóc nµy, çc Nhãm Phæ cËp TØnh ®· cã ®ñ kinh nghiÖm tù thùc hiÖn ho¹t ®éng tËp huÊn vµ hç trî cho çc bµi tËp ®¸nh gi¸ cÊp th«n. §©y lµ mét b−íc ngoÆt quan träng bëi v× nã cho phÐp Nhãm Hç trî Phæ cËp ë trung −¬ng tËp trung vµo çc lÜnh vùc kh¸c trong ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p. Mét trong nh÷ng lÜnh vùc ®ã lµ b¾t ®µu mét lo¹t çc Héi th¶o §µo t¹o §¸nh gi¸ theo Chuyªn ®Ò. Çc héi th¶o nµy nh»m më réng nÒn t¶ng cña çc kü n¨ng PRA ®ång thêi ®−a çc ý t−ëng míi vµ hiÓu biÕt kü thuËt cô thÓ vµo qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch th«n th−êng xuyªn. NhiÒu héi th¶o ®¸nh gi¸ chuyªn ®Ò ®−îc tæ chøc sau ®ã gåm:

• Ph¸t triÓn rõng ®Çu nguån

• Ph©n tÝch giíi

• Ch¨n nu«i thó y

• T×m hiÓu thÞ tr−êng (Ma-kÐt-tinh) 2. Lóc nµy, mét sè th«n thÝ ®iÓm tõ n¨m 1991 ®Õn 1992 ®· ®¹t ®−îc çc môc tiªu ho¹t ®éng trong KÕ ho¹ch Ph¸t triÓn Th«n ®Çu tiªn cña hä. Do dã, ch−¬ng tr×nh quyÕt ®Þnh b¾t ®Çu thö nghiÖm Ph−¬ng ph¸p Gi¸m S¸t vµ §¸nh gi¸ cã ng−êi d©n tham gia ®Ó ®¸nh gi¸ nh÷ng g× ®· x¶y ra ë çc th«n nµy vµ tiÕp tôc qu¸ tr×nh sang chu kú hai. Ho¹t ®éng nµy ®−îc thùc hiÖn ®Çu tiªn ë Tuyªn Quang ®Çu n¨m 1994 vµ cuèi n¨m ®ã ë Yªn B¸i. KÓ tõ n¨m 1996 trë ®i, kinh nghiÖm thÝ ®iÓm gi¸m s¸t th«n b¶n tõ hai tØnh nµy t¹o c¬ së cho mét ph−¬ng ph¸p toµn ch−¬ng tr×nh. Nh−ng lóc ®Çu nã chØ lµ mét tr−êng hîp thö sai ®Ó xem xÐt ph−¬ng ph¸p nµo phï hîp v× vµo lóc Êy (gi÷a n¨m nh÷ng n¨m 90) cã rÊt Ýt kinh nghiÖm quèc tÕ vÒ lÜnh vùc nµy). Trªn thùc tÕ, chóng t«i cã thÓ nãi r»ng b−íc chuyÓn sang vßng hai lµ b−íc ngoÆt mang tÝnh quyÕt ®Þnh ®Ó g¾n ph−¬ng ph¸p PRA chÆt h¬n n÷a ë hai tØnh nµy. §ã lµ bëi v×, çc c«ng cô PRA dïng trong lÇn mét cµng chøng tá tÝnh phï hîp cña nã khi ®−îc sö dông l¹i vµ khi so s¸nh sè liÖu cña vßng 1 vµ vßng 2. TÝnh phï hîp nµy ®−îc c¶ çn bé nhµ n−íc lÉn çc Nhãm Qu¶n lý Th«n c«ng nhËn. §iÒu cã ý nghÜa n÷a lµ nã cho phÐp çc çn bé ®Þa ph−¬ng cã tr¸ch nhiÖm lín h¬n trong viÖc c¶i tiÕn çc ph−¬ng ph¸p.

37

Hép 5 tr×nh bµy çc ph−¬ng ph¸p cô thÓ ®· ®−îc sö dông vµ lo¹i sè liÖu thu ®−îc tõ çc bµi tËp gi¸m s¸t dïng PRA ®Çu tiªn22.

Khung 5. Quy tr×nh vµ sè liÖu trong gi¸m s¸t th«n b»ng PRA

• §¸nh gi¸ viÖc thùc hiÖn KÕ ho¹ch Ph¸t triÓn th«n (®¸nh gi¸ ®Þnh l−îng)

• Çc thay ®æi vÒ xÕp lo¹i kinh tÕ (so víi PRA vßng 1) • §¸nh gi¸ vÒ trång c©y ¨n qu¶ vµ trång rõng (xem xÐt chÊt

l−îng, tû lÖ sèng…) • Thay ®æi trong sö dông ®Êt (®i l¸t c¾t theo l¸t c¾t cña vßng

1) • Ph©n tÝch xu h−íng ®Çu t− tÝn dông (s¬ ®å dßng ch¶y) • §¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña dù ¸n (s¬ ®å – cho l©m nghiÖp,

ch¨n nu«i, v.v…) • Thay ®æi trong ch¨n nu«i (sè ®Çu gia sóc, gia cÇm, çc vÊn

®Ò dinh d−ìng, v.v…) • Tæ chøc khuyÕn n«ng ë th«n b¶n (®¸nh gi¸ vÒ vai trß, tr¸ch

nhiÖm, v.v…) • Tù ®¸nh gi¸ cña çc Nhãm Qu¶n lý Th«n (®iÓm yÕu, ®iÓm

m¹nh) • Häp th«n.

3. Lóc nµy, çc Nhãm Qu¶n lý Th«n cò æn ®Þnh vÒ tæ chøc vµ b¾t ®Çu cã çc c¶i tiÕn cña hä, ®ång thêi c¶ mét phong trµo b¾t rÔ s©u h¬n çc m¹ng l−íi ë cÊp th«n Qu¸ tr×nh b¾t rÔ s©u çc tæ chøc c¬ së nµy tiÕn hµnh th«ng qua viÖc thµnh lËp çc Nhãm Së thÝch cña N«ng d©n (Xem Phô lôc 2). Kh¸i niÖm Nhãm Së thÝch N«ng d©n lÇn ®Çu tiªn ®−îc giíi thiÖu ë Tuyªn Quang t¹i mét cuéc Héi th¶o ®¸nh gi¸ phæ cËp cÊp tØnh vµo n¨m 1993. Héi th¶o ®Ò xuÊt r»ng tæ chøc çc nhãm nh− vËy cã thÓ lµ mét çch hay ®Ó tæ chøc n«ng d©n tham gia vµ çc ho¹t ®éng dù ¸n, ®Æc biÖt ®Ó tËp trung çc ho¹t ®éng tËp huÊn n«ng d©n vµ liªn hÖ víi víi çc dù ¸n tÝn dông vµ tiÕt kiÖm thÝ ®iÓm võa míi b¾t ®Çu. §iÒu ®¸ng chó ý lµ ch−¬ng tr×nh kh«ng thùc sù thóc ®Èy ý t−ëng nµy, nh−ng nã nhanh chãng ®−îc ¸p dông t¹i cÊp th«n. ChØ trong mét thêi gian ng¾n çc Nhãm Së thÝch N«ng d©n trë thµnh mét thµnh phÇn tÝch cùc trong hÇu hÕt çc th«n thÝ ®iÓm, mÆc dï ch−a ph¶i lµ tÊt c¶. Çc nhãm nµy ®−îc tæ chøc theo c¬ së ®Þa lý (theo xãm hay nhãm hé ë gÇn nhau - ®Æc biÖt ë çc th«n d©n téc thiÓu sè n»m r¶i r¸c ë vïng cao) hay trªn c¬ së cïng chñ ®Ò −a thÝch (çc hé chia sÎ çc së thÝch

22 Dù ¸n L©m nghiÖp CÊp Trang tr¹i Tuyªn Quang (1995), H−íng dÉn TËp huÊn vµ Gi¸m s¸t Th«n.

38

s¶n xuÊt t−¬ng tù nhau – vÝ dô, l©m nghiÖp, hÖ thèng nu«i ç trªn ruéng lóa). §· cã nhiÒu çch lý gi¶i vÒ sù phæ biÕn cña ý t−ëng nµy23: “Çc Nhãm Së thÝch N«ng d©n ®−îc chÊp nhËn mét çch phæ biÕn cã lÏ lµ do nh÷ng ng−êi cã cïng së thÝch vèn ®· hîp t¸c víi nhau vµ trao ®æi th«ng tin, lao ®éng, v.v.. trong th«n víi nhau. Mét lý do kh¸c cã thÓ lµ çc nhãm nµy t¹o ra mét m«i tr−êng t−¬ng ®èi ‘trung gian’ mµ ng−êi d©n cã thÓ tËp hîp l¹i víi nhau nh−ng kh«ng cã çc cam kÕt hay chÝnh thøc nh− HTX tr−íc ®©y. Tho¹t nh×n th× ng−êi ngoµi khã biÕt ®−îc çc nhãm nµy cã tån t¹i nh− mét ®¬n vÞ cã tæ chøc hay kh«ng. Chóng ho¹t ®éng nh− nh÷ng kªnh truyÒn th«ng tin, ý t−ëng vµ nguån lùc mét çch hiÖu qu¶ gi÷a çc Nhãm Qu¶n lý Th«n chÝnh thøc h¬n vµ çc hé tham gia dù ¸n. "Tuy nhiªn, kinh nghiÖm tõ Tuyªn Quang cho thÊy cã nhiÒu kh¶ n¨ng cã thÓ hîp thøc ho¸ tõng phÇn cña h×nh thøc tæ chøc nµy gi÷a çc hé. Mét th«n – vÝ dô th«n §Ìo Hoa ®· x©y dùng mét hÖ thèng theo ®ã mçi thµnh viªn trong Nhãm Së thÝch ®ãng gãp 3000 ®ång mçi quý, vµ mét kho¶n ®ãng gãp b»ng lóa mét n¨m 2 lÇn cho Nhãm. Sè ®ãng gãp nµy sau ®ã cho héi viªn vay kh«ng lÊy l·i. Môc ®Ých cña h×nh thøc kh«ng chÝnh thøc nµy lµ ®Ó gióp çc hé nghÌo cã ®ñ ¨n trong lóc ®ãi kÐm.” Kinh nghiÖm b−íc ®Çu víi Nhãm Së thÝch N«ng d©n còng cho thÊy tÇm quan träng cña viÖc t×m çch liªn kÕt çc hÖ thèng hç trî, tËp huÊn vµ th«ng tin gi÷a chiÒu däc vµ chiÒu ngang. §Çy lµ mét chñ ®Ò quan träng sÏ ®−îc nãi ®Õn tiÕp ë phÇn sau. 4. KÕt qu¶ §¸nh gi¸ Gi÷a kú cña ch−¬ng tr×nh FCP vµo gi÷a n¨m 1994 ®Æt ra th¸ch thøc ®èi víi ch−¬ng tr×nh lµ ph¶i t×m çch phæ biÕn çc kinh nghiÖm tèt ®· ®¹t ®−îc trong c«ng t¸c khuyÕn n«ng. Vµo Th¸ng 3 n¨m 1994, Sida tiÕn hµnh mét nghiªn cøu ®¸nh gi¸ tõ bªn ngoµi vÒ néi dung phæ cËp cña ch−¬ng tr×nh FCP phôc vô cho cuéc häp ®¸nh gi¸ gi÷a kú cña ch−¬ng tr×nh vµo cuèi n¨m. Çc b¸o ço nµy ®Òu nhÊn m¹nh tÇm quan träng lín cña viÖc t×m ra çch phæ biÕn çc kinh nghiÖm tèt cña ho¹t ®éng khuyÕn n«ng vµ ph¸t triÓn çc ph−¬ng ph¸p phï hîp víi viÖc më réng cña ch−¬ng tr×nh vÒ mÆt ®Þa lý. Lóc nµy, ch−¬ng tr×nh ®· b¾t ®Çu ho¹t ®éng víi kho¶ng 60 th«n trong n¨m tØnh, vÉn lµ mét tû lÖ nhá. Mét sè l·nh ®¹o Dù ¸n tØnh còng ®Æt c©u hái vÒ tÝnh hîp lý cña ph−¬ng ph¸p bëi v× ®· tèn kh¸ nhiÒu thêi gian ®Ó x©y dùng nã. B¸o ço ®¸nh gi¸ khuyÕn n«ng nãi vÒ th¸ch thøc nµy nh− sau24:

23 Shanks, E. (1995), Çc Tæ chøc Th«n, x∙ vvµ HÖ thèng khuyÕn n«ng nhµ n−íc, B¸o ço CchuÈn bÞ cho Héi th¶o Quèc gia vÒ Ph−¬ng ph¸p cho çc Dù ¸n L©m nghiÖp X· héi ë ViÖt Nam, Bé L©m NghiÖp, Hµ Néi, Th¸ng 9 n¨m 1995. 24 Farrington, J. vµ nh÷ng ng−êi kh¸c (1994), Nghiªn cøu vÒ Né dung khuyÕn n«ng cña Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸t L©m nghiÖp ViÖt Nam – Thuþ §iÓn, b¸o ço viÕt cho SIDA

39

“HiÖn ch−a cã chØ dÉn râ rµng nµo vÒ çch çc bµi tËp PRA (vµ Chu kú Dù ¸n mµ chóng lµ mét bé phËn) ®−îc thùc hiÖn ë møc ®é thÝ ®iÓm nh− tõ tr−íc ®Õn nay cã thÓ d−îc thùc hiÖn trªn mét diÖn réng mµ kh«ng ph¶i lµ sao chÐp l¹i mét çch ®¬n gi¶n møc ®é hç trî lín cña çn bé nhµ n−íc vµo çc bµi tËp thÝ ®iÓm. “Nhãm [®¸nh gi¸] nhËn ra r»ng, vÒ l©u dµi, n¨ng lùc cña çc tæ chøc ë th«n sÏ ®ñ m¹nh ®Ó tù x¸c ®Þnh çc nhu cÇu ë th«n vµ liªn hÖ víi çc c¬ quan nhµ n−íc vµ khèi t− nh©n ®Ó tho¶ m·n çc nhu cÇu ®ã. Môc tiªu dµi h¹n nµy rÊt ®¸ng khen v× r»ng nã cã t¸c dông n©ng cao n¨ng lùc cho çc th«n ®ång thêi t¹o tiÒn ®Ò cho viÖc ‘chia sÎ chi phÝ’ víi khèi nhµ n−íc. “Tuy nhiªn, hiÖn t¹i çc ho¹t ®éng thö nghiÖm ®· ®Þnh h×nh, ch−¬ng tr×nh còng cÇn tr¶ lêi c©u hái lµm thÕ nµo ®Ó ®¹t ®−îc môc tiªu dµi h¹n nµy mµ kh«ng cÇn møc ®Çu t− qu¸ lín vÒ thêi gian cña çn bé nhµ n−íc trong thêi gian tr−íc m¾t v© l©u dµi. CÇn ph¶i lµm ®−îc ®iÒu nµy v× bèi c¶nh hiÖn nµy lµ khèi nhµ n−íc ®ang cã nhiÒu søc Ðp vÒ ng©n s¸ch.” B¸o ço nµy −íc ®o¸n thêi gian ®Ó hoµn thµnh mét Chu kú Dù ¸n ë çc th«n thÝ ®iÓm lµ kho¶ng 57 ngµy lµm viÖc cña çn bé nhµ n−íc, vµ còng chØ ra r»ng sÏ kh«ng mÊy thùc tiÔn nÕu ë th«n nµo còng cÇn chõng Êy thêi giê cña çn bé nhµ n−íc. B¸o ço §¸nh gi¸ Gi÷a kú còng ®Ò cËp ®Õn çc vÊn ®Ò t−¬ng tù, nh−ng nhÊn m¹nh vµo khÝa c¹nh ph¸t triÓn tæ chøc vµ kh¶ n¨ng nh©n réng25: “N«ng d©n vµ chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng ®¸nh gi¸ cao viÖc sö dông PRA nh− lµ ho¹t ®éng khëi ®Çu cho khuyÕn n«ng. Quan träng h¬n, viÖc t¹o lËp çc tæ chøc ë th«n (Nhãm Qu¶n lý Th«n, v.v…) ®· t¹o ®−îc çc ho¹t ®éng hç trî liªn tôc cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn do PRA khëi ®Çu vµ lµ nguån lùc quan träng ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Tuy nhiªn, mét vÊn ®Ò lín ®ang ®Æt ra cho ch−¬ng tr×nh lµ tÝnh bÒn v÷ng, tÝnh nh©n réng vµ hiÖu qu¶ chÝ phÝ cña ph−¬ng ph¸p nµy. "Cã thÓ thö nghiÖm nhiÒu chiÕn l−îc ¸p dông kh¸c nhau nh−: a)lùa chän cã hÖ thèng çc th«n ®¹i diÖn ®Ó lµm PRA khëi ®Çu trong mçi khu vùc môc tiªu; b) ®−a vµo ho¹t ®éng ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng tõ th«n ®Õn th«n; vµ c) phæ biÕn kinh nghiÖm b»ng çc ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng vµ kü thuËt gi¸o dôc ®¹i trµ. B»ng çch nµy, cã thÓ t¹o lËp ®−îc çc ®iÒu kiÖn cho PRA , tøc lµ c¾m rÔ qu¸ tr×nh khuyÕn n«ng vµo th«n mµ kh«ng khiÕn cho khuyÕn n«ng phô thuéc vµo qu¸ tr×nh PRA.” Çc b¸o ço nµy më ra mét cuéc tranh luËn néi bé còng kh¸ gay g¾t vÒ çch tiÕp cËn çc vÊn ®Ò thùc tÕ cña ho¹t ®éng nh©n réng. NhiÒu ý t−ëng ®−îc ®−a ra th¶o luËn gi÷a Nhãm Hç trî Phæ cËp vµ çc dù ¸n tØnh, do ®ã, ph¶i mÊt nhiÒu th¸ng ®Ó h×nh thµnh chiÕn l−îc vµ ®−a

25 Nhãm Stockholm (1994), B¸o ço §¸nh gi¸ Gi÷a kú vÒ Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c L©m nghiÖp, b¸o ço cho Sida vµ Bé L©m nghiÖp.

40

vµo ho¹t ®éng. Tuy nhiªn, ®iÒu cÇn chó ý lµ vµo thêi ®iÓm nµy çc ho¹t ®éng ph¸t triÓn tæ chøc ë tØnh còng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. 5. Sau khi cã NghÞ ®Þnh 13/CP cña ChÝnh phñ, çc tØnh ®Òu thµnh lËp Trung t©m khuyÕn n«ng vµ ë tØnh vµ Tr¹m khuyÕn n«ng ë huyÖn trong n¨m 1994. ChÝnh vµo thêi ®iÓm nay çc ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau b¾t ®Çu n¶y në ë n¨m tØnh. Nhãm Hç trî Phæ cËp ®· nhËn xÐt vÒ t×nh h×nh nµy nh− sau26: "D−êng nh− ®ang cã mét c¬ héi rÊt cã ý nghÜa cho ch−¬ng tr×nh FCP tranh thñ t¹o ra çc tæ chøc khuyÕn n«ng míi. Chóng ta cã muèn lµ mét phÇn cña çc tæ chøc nµy kh«ng, hay chóng ta vÉn muèn t¸ch riªng víi çc ho¹t ®éng cña hÖ thèng chÝnh thèng cña çc Së N«ng ngiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n á tØnh? Chóng ta ®Òu biÕt r»ng çc c¬ quan nhµ n−íc ë tØnh vµ huyÖn ®Òu rÊt thiÕu ng©n s¸ch. Ng−îc l¹i chóng ta l¹i cã mét c¬ së tµi chÝnh m¹nh, nh−ng l¹i th−êng thiÕu nguån nh©n lùc. “ë nhiÒu tØnh, Uû ban Nh©n d©n tØnh ®· cã nh÷ng ®Ò xuÊt t¸o b¹o ®Ó x©y dùng ®éi ngò çn bé tõ 60 ®Õn 80 ë cÊp tØnh vµ huyÖn. NÕu çc ®Ò xuÊt ®ã ®−îc thùc hiÖn th× kh©u lËp kÕ ho¹ch ph¶i rÊt chu ®¸o. Chóng ta ®· cã nhiÒu kinh nghiÖm sau 3 n¨m ho¹t ®éng. T«i tin lµ chóng ta cã thÓ n¾m b¾t lÊy c¬ héi nµy ë hÇu hÕt çc tØnh trong ch−¬ng tr×nh. Chóng ta nªn më réng ph¹m vi ho¹t ®éng dÓ g¾n kÕt víi çc c¬ quan cã liªn quan hay çc Trung T©m khuyÕn n«ng CÊp TØnh míi thµnh lËp. §iÒu ®¸ng lo lµ nÕu chóng ta kh«ng hoµ nhËp th× sÏ cã hai çch tiÕp cËn vµ hÖ thèng khuyÕn n«ng kh¸c nhau cïng tån t¹i, mét ®iÒu mµ chóng ta kh«ng muèn x¶y ra. " Thùc tÕ x¶y ra lµ ë hai tØnh (Lµo Cai vµ Tuyªn Quang) çc Dù ¸n L©m nghiÖp CÊp Trang tr¹i cña ch−¬ng tr×nh FCP ®−îc chuyÓn cho çc Trung T©m khuyÕn n«ng TØnh míi thµnh lËp qu¶n lý. Trong khi ë ba tØnh cßn l¹i (Hµ Giang, Tuyªn Quang vµ Phó Thä), mét c¬ cÊu qu¶n lý ‘dù ¸n’ riªng rÏ vÉn ®−îc duy tr×. Møc ®é hoµ nhËp s©u h¬n vµo tæ chøc khuyÕn n«ng nhµ n−íc ë Tuyªn Quang vµ Lµo Cai t¹o ra c¬ së hîp lý h¬n ®Ó tiÕn hµnh lan réng. Nh÷ng g× x¶y ra víi çc qu¸ tr×nh lµm PRA ë hai tØnh mµ cã sù hoµ nhËp s©u, vµ ë çc tØnh cßn l¹i víi c¬ cÊu qu¶n lý dù ¸n riªng, lµ rÊt ®¸ng chó ý.

3.5 1995 – 1996 Giíi thiÖu vµ thö nghiÖm çc chiÕn l−îc tæ chøc vµ ph−¬ng ph¸p nh©n réng 1. Sau mét thêi gian dµi häc hái vµ ®¸nh gi¸ t¹i mét vµi th«n thÝ ®iÓm tõ n¨m 1991 ®Õn n¨m 1994, ch−¬ng tr×nh FCP ®· t¹o ®−îc mét vÝ trÝ thuËn lîi ®Ó tiÕp tôc thö nghiÖp çc ph−¬ng ph¸p më réng vÒ mÆt ®Þa lý vµ më réng ranh giíi cña çch tiÕp cËn cã ng−êi d©n tham gia. Ho¹t ®éng lan réng ®−îc tiÕn hµnh ®Çu tiªn ë TØnh Tuyªn Quang víi c¶ hai çch tiÕp cËn cïng ®−îc thö nghiÖm.

26 Nhãm Hç trî Phæ cËp (1994), b¶n ghi nhí néi bé.

41

Cã ba lý do cho biÕt t¹i sao ho¹t ®éng ë Tuyªn Quang tiÕn nhanh h¬n so víi çc tØnh kh¸c:

• Thø nhÊt, v× chÝnh quyÒn tØnh ë ®©y rÊt nhËy bÐn ph©n bè l¹i çn bé vµ nhanh chãng thµnh lËp mét tæ chøc khuyÕn n«ng (ë cÊp tØnh, huyÖn, côm x· vµ x·), cã lÏ nhanh nhÊt trong c¶ n−íc.

• Thø hai, vÝ Tuyªn Quang lµ mét tØnh mµ ch−¬ng tr×nh FCP ®·

giíi thiÖu vµ thö nghiÖm mét ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng lan réng theo chiÒu ngang rÊt cã hÖ thèng th«ng qua çc Nhãm Qu¶n lý Th«n.

• Vµ thø ba, bëi v× cïng thêi gian nµy Dù ¸n Qu¶n lý Tµi nguyªn

Cã Ng−êi d©n tham gia do IFAD tµi trî b¾t ®Çu thùc hiÖn. §©y lµ dù ¸n lín víi tæng nguån vèn 21 triÖu ®« la Mü. Dù ¸n nµy râ rµng ®−îc thiÕt kÕ vµ lËp kÕ ho¹ch ®Ó häc hái vµ ho¹t ®éng gièng mét sè ho¹t ®éng cña ch−¬ng tr×nh FCP nh−ng trªn mét quy m« réng h¬n. Dù ¸n IFAD ®· cung cÊp tµi chÝnh vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó t×m çch lan réng nhanh h¬n.

Do ®ã, hai ph−¬ng ph¸p rÊt kh¸c nhau ®Ó phæ biÕn lan réng PRA cïng mét lóc ®−îc tiÕn hµnh ë Tuyªn Quang d−íi sù h−íng dÉn cña Trung t©m KhuyÕn n«ng TØnh míi thµnh lËp víi hç trî kü thuËt cña çn bé vµ cè vÊn ch−¬ng tr×nh FCP. 2. Ph−¬ng ph¸p thø nhÊt lµ qu¸ tr×nh lan réng th«ng qua phæ biÕn tõ lµng – dÕn – lµng vµ b»ng çch giao tr¸ch nhiÖm cho cÊp c¬ së (ë çc x· thuéc FCP th«ng qua Trung t©m khuyÕn n«ng TØnh). Çch phæ biÕn ho¹t ®éng tõ lµng – dÕn – lµng nµy trong çc x· thuéc ch−¬ng tr×nh FCP ®−îc gäi lµ Phæ cËp Lan réng (Lateral Spread Extension). ý t−ëng c¬ b¶n cña ph−¬ng ph¸p Phæ cËp Lan réng lµ ho¹t ®éng phæ cËp b¾t ®Çu ë mét sè çc th«n thÝ diÓm ®−îc lùa chän kü ë mét x·. Sau mét thêi gian, khi n¨ng lùc ë c¬ së ®· ®−îc x©y dùng, çc ho¹t ®éng ®−îc phæ biÕn theo chiÒu ngang sang çc lµng l©n cËn. Ho¹t ®éng nµy ®ßi hái çn bé x· vµ th«n ph¶i cã n¨ng lùc nhÊt ®Þnh ®Ó hä cã thÓ tù tin lËp kÕ ho¹ch, vµ theo dâi çc PRA ë çc th«n l©n cËn. Mét Nhãm Qu¶n lý Th«n m« t¶ qu¸ tr×nh nµy nh− sau:27: Phæ cËp Lan réng tõ lµng Ngßi ë x· Mü B»ng, Tuyªn Quang “Dù ¸n b¾t ®Çu ho¹t ®éng ë th«n chóng t«i vµo n¨m 1992. Sau bèn n¨m ho¹t ®éng, chóng t«i ®· cã kÕt qu¶ tèt. V× thÕ ®· cã t¸c ®éng lªn çc lµng kh¸c. Thùc tÕ lµ bµ con ë çc lµng kh¸c trong x· ®Òu biÕt nhau, nªn bµ con th−êng ®Õn th¨m chóng t«i vµ quan s¸t qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chóng t«i. §iÒu nµy t¹o ra cho hä mong muèn. Hä muèn cã ho¹t ®éng phæ cËp, nªn chóng t«i ®Ò nghÞ víi dù ¸n thùc

27 Dù ¸n L©m nghiÖp CÊp Trang tr¹i Tuyªn Quang (1996), Video §µo t¹o Tæ chøc ë th«n, b¶n.

42

hiÖn phæ cËp lan réng. Nh− thÕ cã nghÜa lµ ®em dù ¸n ë lµng chóng t«i phæ biÕn sang cho çc lµng kh¸c. Trªn thùc tÕ, chóng t«i ®· lan réng sang th«n §Çu Nói n¨m ngo¸i. "Lµm PRA ë th«n míi theo ph−¬ng ph¸p nµy theo t«i lµ kh¸c so víi PRA ®Çu tiªn. VÝ dô, khi lµm PRA ë th«n chóng t«i,, cã nhiÒu çn bé ®Õn lµm cïng. Chi phÝ tèn kÐm l¾m. Mµ PRA chñ yÕu do ng−êi bªn ngoµi lµm … Do ®ã, víi ph−¬ng ph¸p lan réng míi nµy, vµi trß chÝnh lµ ®Ó ®µo t¹o Nhãm Qu¶n lý Th«n thµnh th¹o vÒ PRA. Çn bé huyÖn vµ ®iÒu phèi viªn x· hç trî chóng t«i khi gÆp khã kh¨n, nh−ng chñ yÕu chóng t«i lµm viÖc víi l·nh ®¹o th«n vµ bµ con ë th«n míi. T«i nghÜ nh− thÕ nhanh h¬n, th«ng tin chÝnh x¸c h¬n vµ chi phÝ ®ì ®i nhiÒu. "§Ó tiÕp tôc hç trî Nhãm Qu¶n lý Th«n míi, chóng t«i th−êng gÆp gì vµ trao ®æi ®Ó gióp hä thùc hiÖn kÕ ho¹ch. Sau chu kú mét n¨m, ë PRA vßng 2, chóng t«i ®¸nh gi¸ l¹i çc ho¹t ®éng ®· lµm vµ trao ®æi kinh nhgiÖm ®Ó biÕt ®· ®¹t ®−îc g× vµ cßn ph¶i lµm g× tiÕp. NÕu ®Õn khi chóng t«i kh«ng cÇn hç trî hä n÷a tøc lµ chóng t«i ®· thµnh c«ng. NÕu kh«ng, chóng t«i sÏ ph¶i tiÕp tôc gióp hä. Nh−ng chóng t«i sÏ ph¶i dÇn dÇn gi¶m hç trî v× Nhãm Qu¶n lý Th«n míi ph¶i tù n©ng cao tÝnh chñ ®éng vµ s¸ng kiÕn cña hä.” Phæ cËp Lan réng còng ®−îc m« t¶ kü ë çc tµi liÖu kh¸c28. §iÒu chóng t«i muèn tËp trung ë ®©y lµ ph−¬ng ph¸p s− ph¹m vµ tr×nh tù giíi thiÖu vµ ph¸t triÓn çc ph−¬ng ph¸p nh− tr×nh bµy trong Hép 6. Cã mét sè ®iÓm cÇn nhÊn m¹nh::

• Thø nhÊt, ph−¬ng ph¸p nµy cÇn cã mét qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c dµi (kÐo dµi nhiÒu th¸ng) ®Ó ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p >> thö nghiÖm ë hiÖn tr−êng >> biÕn ®æi ph−¬ng ph¸p cho phï hîp >> vµ tiÕp tôc thö nghiÖm ë hiÖn tr−êng – tr−íc khi ®¹t ®−îc mét ‘chiÕn l−îc’ ®−îc x¸c ®Þnh râ rµng (vµ ®−îc chÝnh thøc phª duyÖt) hay ‘çc tµi liÖu tËp huÊn’ ®−îc x©y dùng ®Ó phæ biÕn réng r·i.

• Thø hai, çn bé x· vµ th«n ®−îc tham gia vµo qu¸ tr×nh nµy

ngay tõ ®Çu. Çc Nhãm Qu¶n lý Th«n cã kinh nghiÖm nhÊt ®−îc chän ®Ó tham gia vµ héi th¶o x©y dùng ph−¬ng ph¸p tõ ®Çu (Giai ®o¹n 1) vµ chÞu tr¸ch nhiÖm trùc tiÕp cho vßng thö nghiÖm trªn hiÖn tr−êng ®Çu tiªn (Giai ®o¹n 2). Nh− vËy lµ thay v× chØ lµ ‘ng−êi tiÕp nhËn’ ph−¬ng ph¸p míi – hä cïng cã tr¸ch nhiÖm ‘t¹o’ ra chóng.

• Thø ba, sau vßng thø nhÊt thö nghiÖm ë hiÖn tr−¬ng. Çc bé

tõ çc th«n vµ x· míi ®−îc tËp huÊn vÒ qu¸ tr×nh vµ sau ®ã thö nghiÖm ph−¬ng ph¸p trªn chÝnh khu vùc mµ hä qu¶n lý, vµ

28 Ph¹m Vò QuyÕt (1997), M« h×nh KhuyÕn n«ng Lan réng ë tØnh Tuyªn Quang, trong Kû yÕu Héi th¶o Quèc gia vµ KhuyÕn n«ng vµ KhuyÕn L©m, Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n, Côc khuyÕn n«ng vµ KhuyÕn L©m, MRDP, th¸ng 11, 1997. tr. 199-130.

43

nh− vËy lµ b¾t ®Çu lan réng tõ x· - ®Õn – x· (Giai ®o¹n 3 vµ 4). Sau vßng thö nghiÖm ë hiÖn tr−êng lÇn thø hai, kinh nhiÖm thÝ ®iÓm ë Tuyªn Quang ®−îc chia sÎ víi çc tØnh kh¸c.

• Çc ph−¬ng ph¸p PRA trong Phæ cËp Lan réng còng ®−îc

tiÕp tôc ph¸t triÓn. HiÖu qu¶ chi phÝ ®· ®¹t ®−îc th«ng qua gi¶m thêi gian tham gia cña çc çn bé bªn ngoµi, chia sÎ chi phÝ víi çc th«n míi, céng víi viÖc khëi ®éng nhanh h¬n vµ hiÖu qu¶ h¬n cña çc tæ chøc khuyÕn n«ng ë th«n míi vµ çc ho¹t ®éng dù ¸n.

• Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh lan réng chØ cã thÓ tiÕn theo tèc ®é do

tÝnh tù tin vµ kh¶ n¨ng cña çn bé th«n trong ®¶m nhËn thªm c«ng viÖc. Nh−ng, viÖc ®−a Phæ cËp Lan réng vµo çc x· cña ch−¬ng tr×nh FCP, kÕt hîp víi tæ chøc khuyÕn n«ng nhµ n−íc míi thµnh lËp vµo lóc ®ã ®· t¹o ra çc m¹ng l−íi khuyÕn n«ng c¬ së rÊt m¹nh vµ s©u réng, còng nh− nhiÒu lo¹i h×nh liªn kÕt ë cÊp n«ng d©n tiÕp xóc víi çc c¬ quan (giao diÖn n«ng d©n – c¬ quan). (Phô lôc 1).

44

Khung 6. Quy tr×nh ®µo t¹o b−íc ®Çu vµ häc hái ®Ó giíi thiÖu Phæ cËp Lan réng (Tuyªn Quang)

Thêi gian Tham gia cña cÊp X·, Th«n

Tham gia cña cÊp TØnh, HuyÖn

Tham gia cña cÊp Ch−¬ng tr×nh/ Bé

1994 Giai ®o¹n 1: Héi th¶o ®Ó x©y dùng ph−¬ng ph¸p Víi Nhãm çn bé hçn hîp cña tØnh vµ huyÖn vµ çn bé cña hai th«n ‘cò’ cã kinh nghiÖm.

HuyÖn hç trî theo yªu cÇu

1995 Giai ®o¹n 2: thö nghiÖnm hiÖn tr−êng ë hai x· theo h−íng dÉn cña çn bé x· vµ Nhãm Qu¶n lý Th«n.

HuyÖn hç trî theo yªu cÇu

1996 Giai ®o¹n 3: Héi th¶o ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ vµ kinh nghiÖm b−íc ®Çu

Cïng víi çn bé th«n ‘cò’ vµ ‘míi’ Söa ®æi ph−¬ng ph¸p.

Çn bé x· vµ th«n ctõ çc míi kh¸c trong ch−¬ng tr×nh FCP còng ®Õn ®Ó häc hái kinh nghiÖm b−íc ®Çu.

1997

Giai ®o¹n 4: Thö nghiÖm ë hiÖn tr−êng ë ba x· míi trong vïng dù ¸n Tuyªn Quang.

HuyÖn hç trî theo yªu cÇu.

1998

Giai ®o¹n 5: ChuÈn bÞ ChiÕn l−îc dù th¶o cña TØnh vÒ Phæ cËp Lan réng va tr×nh bµy víi chÝnh quyÒn tØnh Tuyªn Quang.

Th¸ng 3 1996

Giai ®o¹n 6: Héi th¶o ®¸nh gi¸ Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p Hµng n¨m cña Ch−¬ng tr×nh – thö ngiÖm vÒ Phæ cËp Lan réng ë Tuyªn Quang ®−îc chia sÏ víi çc tØnh kh¸c (xem Hép 3). Çc nhãm th¶o luËn ®Ò xuÊt söa ®æi vµ c¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p cho PRA ®Ó thùc hiÖn trªn diÖn réng trong ch−¬ng tr×nh míi (MRP)

Gi÷a n¨m 1996

Giai ®o¹n 6: Söa ®æi ChiÕn l−îc Dù th¶o cña TØnh vÒ Phæ cËp Lan réng sau khi cã nhËn xÐt ph¶n håi cña chÝnh quyÒn tØnh Tuyªn Quang. ChÝnh thøc phª duyÖt.

1996 – 1999 Giai ®o¹n 7: M« h×nh Phæ cËp Lan réng dùa trªn ‘çc th«n PRA thÝ ®iÓm’ vµ sau ®ã phæ biÕn sang çc th«n trong cïng côm trë thµnh c¬ së cho qu¸ tr×nh më réng.

Kinh nghiÖm cña dù ¸n Tuyªn Quang ®−îc phæ biÕn rÊt réng, th«ng qua çc chuyÕn tham quan häc tËp tõ çc tØnh trong ch−¬ng tr×nh FCP vµ çc ch−¬ng tr×nh kh¸c trong vïng, vµ th«ng qua tµi liÖu tr×nh bµy t¹i Héi th¶o KhuyÕn n«ng vµ KhuyÕn L©m Quèc gia do Bé vµ MRDP tæ chøc vµo n¨m 1997.

45

3. Vµ nh©n réng b»ng çc t¨ng tèc ®é vµ ®¬n gi¶n ho¸ qu¸ tr×nh (Dù ¸n IFAD th«ng qua Trung t©m khuyÕn n«ng TØnh vµ FCP hç trî kh©u ®µo t¹o). Dù ¸n Qu¶n lý Tµi nguyªn Cã ng−êi d©n tham gia míi thµnh lËp ë Tuyªn Quang do IFAD tµi trî ®· cã môc tiªu râ rµng lµ ho¹t ®éng víi çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia gièng nh− cña ch−¬ng tr×nh FCP nh−ng víi quy m« réng h¬n. Trong khi FCP chØ ho¹t ®éng víi mét sè l−îng Ýt ái çc th«n thÝ ®iÓm trong nhiÒu n¨m vµ dÇn dÇn më réng ra tõ nÒn t¶ng nµy, dù ¸n IFAD ho¹t ®éng ngay víi hµng tr¨m th«n chØ trong cã ba n¨m vµ ®Õn n¨m 199, dù ¸n d· lµm trªn quy m« toµn tØnh. §iÒu nµy dÉn ®Õn mét ph−¬ng ph¸p nh©n réng kh¸c c¬ b¶n so víi ph−¬ng ph¸p nãi ë trªn – bao gåm söa ®æi vµ ®¬n gi¶n ho¸ ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ do FCP thÝ ®iÓm, do ®ã nã cã thÓ ®−îc ¸p dông trªn mét sè l−îng lín çc th«n cïng mét lóc vµ theo ®ã lµ çc çn bé hiÖn tr−êng còng ch−a thÓ cã ®ñ kinh nghiÖm vµ tù tin. Ph−¬ng ph¸p nµy liªn tôc ®−îc söa ®æi sau ®ã víi nhiÒu møc ®é thµnh c«ng kh¸c nhau nh− tr×nh bµy trong khung 7. T×nh h×nh ë Tuyªn Quang t¹o ra mét c¬ héi ®éc ®¸o ®Ó c¶m nhËn ®−îc tiÒm n¨ng, tÝnh thùc tiÔn còng nh− çc yÕu ®iÓm cña viÖc nh©n réng vµ còng ®Ó so sanh ®èi chiÕu çc chiÕn l−îc kh¸c nhau nh− vËy. §iÒu ®¸ng nãi n÷a lµ hä cïng lµ çn bé cña mét tæ chøc – Trung t©m KhuyÕn n«ng TØnh, nh÷ng ng−êi ®ang h−íng dÉn vµ thùc hiÖn c¶ hai dù ¸n vµ hai qu¸ tr×nh. Trong çc giai ®o¹n ®Çu, bèi c¶nh nµy t¹o ®iÖu kiÖn cho mét sù linh ®éng, nh−ng ®«i lóc còng lµ m«i tr−êng häc hái cã nhiÒu bÊt ®ång. Tuy nhiªn, gÇn ®©y, qu¸ tr×nh nµy ®· dÞu xuèng khi ho¹t ®éng dù ¸n c¬ së m¹nh cña ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP bæ xung vµ chia sÎ víi ho¹t ®éng dù ¸n trªn ph¹m vi ®Þa lý réng cña hÖ thèng khuyÕn n«ng nhµ n−íc do dù ¸n IFAD tµi trî.

46

Khung 7. Ph¸t triÓn çc Ph−¬ng ph¸p PRA ®Ó ¸p dông trªn diÖn réng cho ho¹t ®éng lËp kÕ ho¹ch th«n trong Dù ¸n Qu¶n lý Tµi nguyªn cã ng−êi d©n tham gia do IFAD tµi trî N¨m

Ph¹m vi

Ph−¬ng ph¸p sö dông vµ Kin nghiÖm chÝnh

N¨m thø nhÊt

7 x· 90 th«n

Trong n¨m thø nhÊt nµy, dù ¸n sö dông ph−¬ng ph¸p PRA kkhëi ®éng nh− FCP dÉ tõng thÝ ®iÓm, nh−ng rót ng¾n thêi gian lµm ®¸nh gi¸ ë th«n (xuèng cßn 3 ngµy). Çn bé vµ cè vÊn ch−¬ng tr×nh FCP hç trî tËp huÊn vµ c«ng t¸c hiÖn tr−êng. Tuy nhiªn, kinh nghiÖm b−íc ®Çu cho thÊy, çc çn bé huyÖn lÇn ®Çu tham gia dù ¸n thÊy khã theo dâi vµ ®¸p øng hîp lý çc kÕ ho¹ch cña th«n.

N¨m thø hai

18 x· 269 th«n

Trong vßng hai chän th«n tham gia dù ¸n IFAD, chÝnh quyÒn tØnh Tuyªn Quang thay ®æi ph−¬ng ph¸p sang sö dông b¶ng c©u hái ®iÒu tra víi môc ®Ých lÊy ®−îc çc th«ng tin t−¬ng tù nh− dïng PRA. L·nh ®¹o x· ph©n ph¸t b¶ng c©u hái cho tÊt c¶ çc hé trong 269 th«n ë 18 x·. Çn bé huyÖn kh«ng ph¶i tham gia g× nhiÒu. KÕt qu¶ cua ph−¬ng ph¸p nµy lµ hä thu ®−îc mét khèi l−îng qu¸ lín sè liÖu, kh«ng thÓ ph©n tÝch ®−îc, vµ trong nhiÒu tr−êng hîp, cã nh÷ng yªu cÇu phi thùc tÕ lµm cho cµng khã xö lý sè liÖu cña vßng mét.

N¨m thø ba

26 x· 420 th«n

Sau mét thêi gian th¶o luËn néi bé, ng−êi ta quyÕt ®Þnh quay trë l¹i víi ph−¬ng ph¸p dùa trªn PRA. Trung t©m khuyÕn n«ng TØnh tæ chøc mét cuéc héi th¶o lín ®Ó ®¸nh gi¸ toµn diÖn ph−¬ng ph¸p cña ch−¬ng tr×nh FCP víi sù tham gia cña çn bé l·nh ®¹o. Sau ®ã lµ mét ®ît tËp huÊn lín cã kÕ ho¹ch cÈn thÈn còng víi sù hç trî kü thuËt cña çn bé FCP. Ph−¬ng ph¸p ®−îc söa ®æi nµy ®−îc tiÕn hµnh t¹i 72 th«n thÝ ®iÓm, vµ ®Õn cuèi n¨m ®ã 348 th«n tiÕn hµnh çc bµi tËp theo dâi ®−îc rót ng¾n.

N¨m thø 3 vµ 4

(Tæng sè cã 110 x· vµ 1,576 th«n tÝnh ®Õn 1997)

Do ®ã, trªn thùc tÕ çc ph−¬ng ph¸p PRA sö dông ë dù ¸n IFAD lµ ‘thu hÑp’ ph¹m vi vµ ý t−ëng t¸o b¹o ban dÇu ®Ó phï hîp víi çc hç trî kü thuËt n«ng nghiÖp cô thÓ do dù ¸n tµi trî. KÕt qu¶ lµ hä cã ®−îc mét ph−¬ng ph¸p ®¬n gi¶n h¬n ®Ó lËp kÕ ho¹ch s¶n xuÊt, kh¸c rÊt xa so víi ph−¬ng ph¸p do ch−¬ng tr×nh FCP sö dông lóc ®Çu.

4. Lóc nµy cµng thÊy râ lµ n©ng cao n¨ng lùc ®µo t¹o tæ chøc lµm nÒn t¶ng cho hÖ thèng tiÕp tôc ph¸t triÓn lµ ®iÒu quan träng mang tÝnh sèng cßn. Tuy nhiªn, ®Õn nay, nhiÒu çn bé tØnh vµ huyÖn ®· rÊt giµu kinh nghiÖm sö dông çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia. Hä cã nhiÒu kinh nghiÖm h¬n h¼n çc tæ chøc ®µo t¹o hiÖn cã ë ViÖt Nam.

47

Nhãm Hç trî Phæ cËp nhËn xÐt nh− sau29: "H¹n chÕ lín nhÊt ®èi víi viÖc nh©n réng ph−¬ng ph¸p PRA lµ ë chç thiÕu mét lùc l−îng ®µo t¹o hîp lý tËp trung chÝnh cho ®µo t¹o khuyÕn n«ng, c¶ trong ch−¬ng tr×nh còng nh− trªn ph¹m vi toµn quèc. §ay lµ mét sù thiÕu hôt nghiªm träng ®éi ngò gi¸o viªn cã tr×nh ®é. ChØ khi nµo gi¶i quyÕt ®−îc t×nh h×nh nµy th× ¸ch t¾c lín ®Ó tiÕp tôc ph¸t triÓn míi ®−îc th¸o gì. “Còng cã çc ho¹t ®éng sö dông ®µo t¹o tõ bªn ngoµi vµ b¾t ®Çu hÖ thèng ho¸ quy tr×nh ®µo t¹o ë çc tØnh, nh−ng çc nç lùc nµy chØ thµnh c«ng ph©n nµo th«i. ë cÊp tØnh, çn bé tØnh rÊt cã n¨ng lùc. Çn bé khuyÕn n«ng ®· cã kinh nghiÖm tËp huÊn cho n«ng d©n. N«ng d©n th−êng cã nhiÒu nhu cÇu, l¹i kh«ng thÝch nghe çc bµi gi¶ng kh«ng th−c tÕ, nhiÒu thø chung chung. Hä cÇn th«ng tin vµ h−íng dÉn cô thÓ phï hîp víi hoµn c¶nh cô thÓ cña hä. ë mét sè tØnh, çn bé tØnh vµ huyÖn dÇn dÇn ph¸t triÓn ®−îc n¨ng lùc ®µo t¹o trong qua qu¸ tr×nh thö vµ sai." §Ó gi¶i quyÕt ®iÒu nµy, ch−¬ng tr×nh FCP tiÕn hµnh mét ®ît ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®µo t¹o khuyÕn n«ng vµo cuèi n¨m 1994. §©y lµ m« h×nh ®Çu tiªn trong mét lo¹t liªn tôc çc nghiªn cøu xem xÐt bèi c¶nh tæ chøc cña gi¸o dôc vµ ®µo t¹o khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m/l©m nghiÖp ë khu vùc miÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam. §ång thêi ch−¬ng tr×nh còng t¨ng c−êng çc kho¸ §µo t¹o tiÓu giao viªn (TOT) cho çc tæ chøc khuyÕn n«ng tØnh vµ çn bé gi¶ng d¹y cña çc c¬ së ®µo t¹o cÊp vïng. Tuy nhiªn, mÆc dï ®· cã nhiÒu cè g»ng ®Ó ph©n tÝch tæ chøc vµ t¨ng c−êng çc ho¹t ®éng ®µo t¹o tiÓu gi¸o viªn trong thêi gian tõ n¨m 1994 ®Õn 1995, vÊn ®Ò lµm thÕ nµo ®Ó n©ng cao n¨ng lùc ®µo t¹o cho çc c¬ së ®µo t¹o chÝnh quy vÉn ch−a ®−îc gi¶i ®¸p (vµ cho ®Õn tËn b©y giê khi chóng t«i viÕt tµi liÖu nµy vµo ®Çu n¨m 2000 còng vÉn ch−a cã c©u tr¶ lêi). Mét sè lý do cña t×nh h×nh nµy lµ:

• Thø nhÊt, vµo lóc ®ã, nhiÒu çn bé tØnh vµ huyÖn (nh÷ng ng−êi ®· häc hái ®óc rót kinh nghiÖm th«ng qua lµm viÖc víi ch−¬ng tr×nh 4 n¨m liÒn) ®· trë nªn rÊt cã kinh nghiÖm trong sö dông çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia, h¬n bÊt kú mét gi¶ng viªn nµo tõ çc tæ chøc ®µo t¹o chÝnh quy ë ViÖt Nam. ®iÒu nµy cã nghÜa lµ çc tæ chøc ®µo t¹o chÝnh quy kh«ng ‘chµo hµng’ ®−îc víi çc tØnh ®ã.

• Thø hai, tr¸ch nhiÖm ®µo t¹o vµ gi¸o dôc n«ng nghiÖp ë ViÖt

Nam – gièng nh− ë nhiÒu n−íc kh¸c, ®−îc chia ra cho nhiÒu bé qu¶n lý. Çc tr−êng ®¹i häc thuéc Bé Gi¸o dôc, çc tr−êng cao ®¼ng vµ d¹y nghÒ cÊp vïng th× thuéc Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n, trong khi çc tr−êng kü thuËt d¹y nghÒ th× thuéc quyÒn qu¶n lý cña chÝnh quyÒn tØnh. Nh− vËy rÊt khã h×nh thµnh ®−îc mét chiÕn l−îc ®µo t¹o hiÓu qu¶.

29 Ch−¬ng tr×nh FCP (1995), KÕt qu¶ §iÒu tra vÒ Tµi liÖu ho¸ HÖ th«ng Phæ cËp, Nhãm Hç trî Phæ cËp.

48

• Thø ba, râ rµng lµ n©ng cao n¨ng lùc ®µo t¹o lµ mét nhiÖm vô

to lín ®ßi hái kü n¨ng vµ ®Çu t− vµo tæ chøc nªn khã cã thÓ g¾n víi mét ch−¬ng tr×nh dùa trªn ho¹t ®éng hiÖn tr−êng nh− FCP-MRDP.

• Cuèi cïng, kinh nghiÖm thu ®−îc tõ hiÖn tr−êng cho thÊy cÇn

cã nhiÒu chiÕn l−îc ®µo t¹o kh¸c nhau. Nh− chóng ta ®· thÊy, mét lÜnh vùc cã ý nghÜa cña ph−¬ng ph¸p häc kiÓu s− ph¹m sinh ra trong ho¹t ®éng Phæ cËp Lan réng lµ çch n©ng cao n¨ng lùc cho çn bé x· vµ th«n ®Ó thùc hiÖn çc qu¸ tr×nh theo chiÒu ngang, b¾t nguån tõ çc mèi quan hÖ víi çc nhµ ®µo t¹o bªn ngoµi theo chiÒu däc. D−íi ¶nh h−ëng cña PRA, çc tr¸ch nhiÖm mang tÝnh tæ chøc – kÓ c¶ cho ®µo t¹o, cã thÓ thay ®æi qua thêi gian khi hÖ thèng míi tr−ëng thµnh:30:

"NhiÖm vô vµ tr¸ch nhiÖm cã thÓ b¾t ®Çu tõ mét cÊp trong hÖ thèng, vµ sau ®ã, chuyÓn sang cÊp kh¸c . §©y cã thÓ lµ mét phÇn cña ph©n cÊp qu¶n lý vµ giao dÇn tr¸ch nhiÖm mµ ®· ph¸t triÓn th«ng qua qu¸ tr×nh lµm PRA. VÝ dô, lóc ®Çu mét nhgiÖm vô ®µo t¹o do cÊp trung −¬ng hay tØnh ®¶m nhiÖm. Sau ®ã chuyÓn xuèng cho cÊp huyÖn tiÕn hµnh, vµ cuèi cïng cÊp th«n cã ®ñ søc ®Ó tù lµm. NÕu qu¸ tr×nh thay ®æi nµy ®−îc tiªn liÖu vµ lËp kÕ ho¹ch tõ tr−íc th× sÏ rÊt thuËn lîi, hay Ýt nhÊt qu¸ tr×nh ®æi míi sÏ dÔ h¬n. §Ó lµm ®−îc kÕ ho¹ch cho ho¹t ®éng nµy còng cÇn cã çc kü n¨ng vµ quan niÖm riªng.” §Õn ®©y lµ kÕt thóc giai ®o¹n ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh häc hái vµ ®¸nh gi¸ trong c©u chuyÖn theo dßng thêi gian cña ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP (xem Hép 8). Tãm l¹i, chóng t«i cã thÓ nãi r»ng mét n¨m r−ìi ®Çu tiªn (tõ 1991 ®Õn 1992) ®−îc dïng vµo x©y dùng n¨ng lùc vµ kü n¨ng cho çn bé tØnh vµ trung −¬ng ®Ó sö dông ph−¬ng ph¸p PRA c¬ b¶n kÕt hîp víi thö nghiÖm t¹i mét sè Ýt th«n thÝ ®iÓm. Ho¹t ®éng nµy ®−îc thùc hiÖn bªn c¹nh çi ‘bãng’ cña l©m nghiÖp x· héi, nªn rÊt thuËn lîi lµ ph−¬ng ph¸p míi kh«ng bÞ Ðp ®−a ra sö dông trªn diÖn réng ngay tøc thêi. Sau khi ®· söa ®æi ph−¬ng ph¸p vµ cã thªm çc kh¸i niÖm ph¸t triÓn tæ chøc míi ë ®Þa ph−¬ng, mét giai ®o¹n häc hái s©u vµ liªn tôc h¬n ®−îc tiÕn hµnh vµo kho¶ng thêi gian tõ n¨m 1992 ®Õn 1993. §©y lµ thêi kú cã nhiÒu tranh c·i nhÊt vÒ çch sö dông PRA. Mét sè vÊn ®Ò rÊt khã mang tÝnh vËn hµnh ho¹t ®éng n¶y sinh tõ qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch th«n liªn quan ®Õn ph¹m vi kü thuËt cña ch−¬ng tr×nh vµ sù bÊt cËp gi÷a cung vµ c©u. Ph¶i ch¨ng ph−¬ng ph¸p nµy chñ yÕu lµ c«ng cô ®Ó c¶i tiÕn lËp kÕ ho¹ch s¶n xuÊt, hay lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó ph©n tÝch çc lùa chän vµ ph−¬ng ¸n sö dông ®Êt kh¸c nhau vµ ®Ó thiÕt lËp sù hiÓu biÕt vµ n¨ng lùc cho ®Þa ph−¬ng? Ph¶i ch¨ng môc dÝch cña nã lµ ®Ó më réng ph¹m vi ho¹t ®éng ra ngoµi l©m nghiÖp trang tr¹i theo yªu cÇu cña n«ng th«n? Nh−ng cho ®Õn lóc nµy, ®éng lùc néi t¹i ®· ®−îc x©y dùng bªn trong hÖ thèng. Çn bé cµng ngay cµng trë nªn tù 30 Paul, B. (1998), Phæ biÕn PRA – Bµi häc tõ ViÖt Nam, trong tËp s¸ch “Ai thay ®æi? ThÓ chÕ ho¸ sù tham gia trong ph¸t triÓn". J. Blackburn & J. Holland biÖn tËp, Nhµ xuÊt b¶n IT.

49

tin khi sö dông kü n¨ng míi cña hä. Nhãm Qu¶n lý Th«n ®· b¾t ®Çu x¸c ®Þnh ®−îc vÞ trÝ cña hä trong hÖ thèng. Vµ sau khi cã NghÞ ®Þnh 13/CP cña chÝnh phñ th× hÖ thèng nhµ n−íc ®· chó ý ®Õn kinh nghiÖp khuyÕn n«ng cña ch−¬ng tr×nh FCP. N¨m 1994 chøng kiÕn qu¸ tr×nh ®a d¹ng hãa rÊt nhanh çc bèi c¶nh sö dông PRA. Trong ®ã cã viÖc giíi thiÖu çc bµi tËp ®¸nh gi¸ chuyªn ®Ò ®Ó bæ xung vµ thóc ®Èy çc ý t−ëng míi vµo qu¸ t×nh lËp kÕ ho¹ch th«n th«ng th−êng, vµ chuyÓn sang çc ho¹t ®éng chu kú 2 vµ gi¸m s¸t th«n b¶n ë hai tØnh. §ång thêi còng cã sù c¾m rÔ s©u cña m¹ng l−íi khuyÕn n«ng c¬ së th«ng qua sù thµnh lËp çc Nhãm Së thÝch cña N«ng d©n ë nhiÒu th«n ®Ó t¹o ®iÓm tËp trung ®µo t¹o vµ cho vay vèn. §¸nh gi¸ Gi÷a kú cña ch−¬ng tr×nh FCP vµo n¨m 1994 ®· më ra nhiÒu kh¶ n¨ng dÓ nh©n réng vÒ mÆt ®Þa lý vµ ®Ó phæ biÕn çc kinh nghiÖm tèt ®· cã. Tõ ®ã dÉn ®Õn ph−¬ng ph¸p Phæ cËp Lan réng ë hai tØnh, vµ mét qu¸ tr×nh ¸p dông trªn diÖn réng cña dù ¸n IFAD ë Tuyªn Quang, víi tèc ®é nhanh vµ nhiÒu tham väng. Vµo n¨m 1994 – 1995 ®· b¾t ®Çu c«ng t¸c lËp kÕ ho¹ch cho giai ®o¹n tiÕp theo cña Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c. Còng nh− çc ch−¬ng tr×nh hîp t¸c ph¸t triÓn quy m« lín theo kiÓu nµy, lËp l¹i kÕ ho¹ch lµ mét qu¸ tr×nh nhËy c¶m, tèn thêi gian vµ kh¸ bÊt æn mµ cÇn ®Õn sù th¶o luËn kü l−ìng gi÷a çc bªn liªn quan. Çc quyÕt ®Þnh ë trung −¬ng vÒ viÖc cÇn cã ®Þnh h−íng míi ®ét nhiªn t¸c ®éng lªn qu¸ tr×nh häc hái rÊt tiÕn bé nh−ng cßn chËm ë c¬ së. Vµ çc thay ®æi qua thêi gian tõ pha nµy snag pha kh¸c còng khiÕn çc ho¹t ®éng hiÖn tr−êng kh«ng cßn ®−îc ®Çu t− thêi gian vµ c«ng søc, c¬ cÊu çn bé còng cã thay ®æi. NÕu chóng ta nh×n l¹i giai ®o¹n cuèi cña ch−¬ng tr×nh FCP nµy – mét ®iÒu râ rµng lµ rÊt nhiÒu ®éng lùc vµ sù hiÕu biÕt chung (gi÷a çn bé trung −¬ng, tØnh, huyÖn vµ ng−êi d©n) mµ ®· tõng ®−îc x©y dùng th«ng qua Phæ c¹p Lan réng bÞ mÊt ®i trong lóc chuyÓn giao tõ ch−¬ng tr×nh FCP sang MRDP. §Õn n¨m 1995, ch−¬ng tr×nh FCP ®· cã ®ñ kinh nghiÖm vµ chç ®øng trªn thùc tÕ ®Ó ®−a ra mét cÊu tróc vµ ph−¬ng ph¸p s¸ng t¹o nh»m nh©n réng PRA trong 5 tØnh. Vµ còng cã c¬ héi ®Ó hoµ nhËp çc kinh nghiÖm nµy vµo hÖ thèng khuyÕn n«ng nhµ n−íc míi thµnh lËp. Nh−ng chØ cã mét tØnh (trong n¨m tØnh) cã thÓ ®Çu t− con ng−êi vµ thêi gian ®Ó ¸p dông nã trªn thùc tÕ cïng víi sù hç trî vµ theo dâi cÇn thiÕt. §©y lµ mét th«ng ®iÖp rÊt quan träng ®èi víi çc c¬ quan tµi trî - ®ã lµ çc chu tr×nh häc hái cã ng−êi d©n tham gia th«ng th−êng lµ rÊt dµi (nh−ng th−êng tiÕn bé h¬n), vµ th−êng kh«ng ®ång bé víi çc chu kú lËp kÕ ho¹ch vµ triÓn khai dù ¸n tæng thÓ.

50

Khung 8. Tæng qu¸t vÒ ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p PRA trong ch−¬ng tr×nh FCP tõ n¨m 1991 ®Õn 1995 N¨m Çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸

th«n vµ lËp kÕ ho¹ch Çc ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ th«n

Çc c¬ chÕ häc hái ®¸nh gi¸ cÊp ch−¬ng tr×nh

1991 PRA lÇn ®Çu tiªn ®−îc giíi thiÖu cho çc dù an tØnh t¹i mét cuéc héi th¶o tæ chøc vµo th¸ng 10 n¨m 1999.

1992 PRA khëi ®éng lµ b−íc ®Çu tiªn trong mét chu kú PRA vµ sau ®ã cã söa ®æi. Vµ çc kh¸i niÖm míi vÒ tæ chøc ë c¬ së ®−îc ®Ò xuÊt – Nhãm Phæ cËp/ Qu¶n lý Th«n. Thö nghiÖm hiÖn tr−êng ë 2 hay 3 th«n n÷a trong mçi tØnh (tæng sè cã 35 th«n thö nghiÖm)

Héi th¶o PRA Nam – Nam giíi thiÖu çc kinh nghiÖm vµ ý t−ëng thùc tiÔn quý b¸u.

1993 Çc PRA khëi ®éng thùc hiÖn ë çc th«n thÝ ®iÓm vßng 3 t¹i çc tØnh vÉn cã hç trî cña çn bé trung −¬ng. B¾t ®Çu mét thêi kú häc hái s©u vÒ çch sö dông ph−¬ng ph¸p.

Héi th¶o §¸nh gi¸ Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p cña Ch−¬ng tr×nh lÇn thø nhÊt ®¸nh gi¸ l¹i kinh nghiÖm víi PRA khëi ®éng vµ Chu kú dù ¸n.

1994 Giê ®©y çn bé tinh vµ huyÖn tù x©y dùng n¨ng lùc ®µo t¹o vµ h−íng dÉn, ®ång thêi t¹o ®iÒu kiÖn cho çn bé trung −¬ng cã thêi gian tËp trung cho çc lÜnh vùc ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p míi. Cã thªm çc PRA khëi ®éng ë mçi tØnh (tæng sè cã 60 th«n thÝ ®iÓm) §¸nh gi¸ Gi÷a kú cña FCP ®Æt ra yªu cÇu cho ch−¬ng tr×nh t×m çch phï hîp ®Ó phæ biÕn çc kinh nghiÖm tèt ®· thu ®−îc.

Mét sè th«n ®¹t ®−îc môc tiªu ®Ò ra trong kÕ ho¹ch lÇn mét. Thö nghiÖm çc ph−¬ng ph¸p §¸nh gi¸ vµ Gi¸m s¸t Cã ng−êi d©n tham gia vµ LËp kÕ ho¹ch Th«n Chu kú 2 ë hai tØnh (Tuyªn Quang vµ Yªn B¸i)

Mét lo¹t çc cuéc Héi th¶o ®µo t¹o D¸nh gi¸ theo Chuyªn ®Ò b¾t ®Çu më réng c¬ së kü n¨ng vµ bæ xung çc hiÓu biÕt kü thuËt míi (giíi, t×m hiÓu thÞ tr−êng, thó y …) Héi th¶o §¸nh gi¸ Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p lÇn 2 ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña çc dù ¸n’hç trî’.

1995 Çc ph−¬ng ph¸p nh©n réng lÇn ®Çu tiªn ®−îc thö nghiÖm ë Tuyªn Quang bao gåm Phæ cËp Lan réng trong çc x· thuéc FCP vµ më réng nhanh ë çc x· thuéc dù ¸n IFAD.

Çc ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ tiÕp tôc ®−îc thö nghiÖm ë Yªn B¸i vµ Tuyen Quang. Vµo luc nµy, mét sè th«n trong n¨m tØnh va\®· b−íc vµo chu kú 2 hay 3 cña PRA va çc ho¹t ®éng.

TiÕp tôc çc héi th¶o ®¸nh gi¸ chuyªn ®Ò. Nghiªn cøu vÒ nhu cÇu ®µo tao khuyÕn n«ng vµ bèi c¶nh tæ chøc, céng víi t¨ng c−êng ®µo t¹o tiÓu gi¸o viªn

51

Khung 9. Tæng quan vÒ ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p PRA trong ch−¬ng tr×nh MRDP tõ 1996 ®Õn 2000 N¨m Çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸

th«n vµ lËp kÕ ho¹ch Çc ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t vµ

®¸nh gi¸ th«n Çc c¬ chÕ häc hái ®¸nh

gi¸ cÊp ch−¬ng tr×nh

1996

Héi th¶o §¸nh gi¸ Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p lÇn thø 4 sau ®ã mét n¨m. Chñ ®Ò chÝnh lµ x©y dùng HÖ thèng Th«ng tin Qu¶n lý vµ §¸nh gi¸ cña Ch−¬ng tr×nh kÕt hîp PRA vµ lËp kÕ ho¹ch th«n vµo mét chu tr×nh Gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ cã hÖ thèng.

Héi th¶o §¸nh gi¸ Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p lÇn thø 3. Chñ ®Ò chinh lµ ®¸nh gi¸ l¹i ho¹t ®éng thö nghiÖm Phæ cËp Lan réng vµ PRA chu kú 2 ®Ó x©y dùng ph−¬ng ph¸p ¸p dông réng h¬n sau nµy

1997 N¨m dù ¸n tØnh b¾t ®Çu më réng sang çc th«n míi, trong khi çc th«n dù ¸n cò b−íc vao chu kú ho¹t ®éng thø 3 vµ 4.

MRDP hç trî Bé tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ hÖ thèng khuyÕn n«ng toµn qu«csau n¨m n¨m ®i vµo ho¹t ®éng cña hÖ thèng khuyÕn n«ng nhµ n−íc, tËp trung vµo çc tæ chøc c¬ së.

1998 Giíi thiÖu nhiÒu s¸ng kiÕn thÝ ®iÓm míi ®Ó n©ng cao tÝnh phï hîpcña lËp kÕ ho¹ch th«n vµ çc tæ chøc ë th«n (HTX míi, C©u l¹c bé N«ng d©n) Çc ph−¬ng ph¸p lËp kÕ ho¹ch vµ §¸nh gi¸ theo Chuyªn ®Ò ®−îc ®−a ra phï hîp h¬n víi nhu cÇu ë çc vïng cao hÎo l¸nh. Bao gåm çc ph−¬ng ph¸p lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng céng ®ång míi.

Héi th¶o §¸nh gi¸ vµ Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p lÇn thø 5 ®−îc tæ chøc ®Ó cïng ph©n tÝch vµ t¹i liÖu ho¸ çc sè liÖu gi¸m s¸t th«n b¶n PRA vßng 2 vµ 3 víi çn bé tØnh, huyÖn vµ x·. Thö nghiÖm çc ph−¬ng ph¸p c¶i tiÕn gi¸m s¸t thay ®æi trong sö dông ®Êt vµ m«i tr−êng

Thö nghiÖm ph−¬ng ph¸p PRA bªn ngoµi vïng ch−¬ng tr×nh do Bé tiÕn hµnh ®· gióp hiÓu biÕt s©u h¬n vÒ h¹n chÕ vÒ mÆt tæ chøc ®Ó hÖ thèng nhµ n−íc cã thÓ ¸p dông ph−¬ng ph¸p nµy.

1999

§ît §¸nh gi¸ T×nh tr¹ng NghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia (PPA Lµo Cai) thùc hiÖn ë TØnh Lµo Cai ®· thu vÒ nh−ng hiÓu biÕt s©u h¬n vÒ th¸cch thøc vµ c¬ héi trong ho¹t ®éng ë vïng cao hÎo l¸nh víi ng−êi d©n téc thiÓu sè. §ång thêi giíi thiÖu ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ chÊt l−îng cuéc sèng vµ møc sèng s©u réng h¬n.

Héi th¶o §¸nh gi¸ Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p lÇn th− 6 thiÕt lËp c¬ së cho mét ph−¬ng ph¸p hoµn toµn míi ®Ó giao quü trùc tiÕp cho çc kÕ ho¹ch ph¸t triÓn x· vµ th«n.

2000

Giíi thiÖu ph−¬ng ph¸p míi cña Quü Ph¸t triÓn Th«n vµ X·, ph©n cÊp vµ chuyÓn giao tr¸ch nhiÖm , cÊp trùc tiÕp vèn cho cÊp c¬ së.

§−a ph−¬ng ph¸p Gi¸m s¸t th«n, b¶n cã ng−êi d©n tham gia ®· ®−îc söa ®æi vµo kÕt hîp víi kinh nghiÖm cña PPA Lµo Cai vµ thÝ ®iÓm gi¸m s¸t m«i tr−êng cã c¶i tiÕn

53

PhÇn 4. ChuyÓn tõ Qu¸ tr×nh Lªn Héi nhËp - Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói 1996 ®Õn 2000 C«ng viÖc lËp kÕ ho¹ch cho Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói (MRDP) míi (tõ 1996 ®Õn 2000) ®−îc hoµn thµnh ®Çu n¨m 1996. Môc tiªu tæng thÓ vµ môc tiªu cña ch−¬ng tr×nh nµy ®−îc tr×nh bµy trong Hép 10. MRDP vÉn tiÕp tôc mét sè néi dung cò tõ ch−¬ng tr×nh FCP vµ còng b¾t ®Çu ho¹t ®éng trªn ph¹m vi ®Þa lý Êy – chØ cã ®iÒu lµ gÇn ®©y qua qu¸ tr×nh häc hái ®¸nh gi¸ th× ®· t¹o ra mét çch tiÕp cËn hoµ toµn kh¸c. Tuy nhiªn, ngay tõ ®Çu ®a cã nhiÒu ®iÓm kh¸c biÖt kh¸ quan träng trong thiÕt kÕ cña MRDP so víi FCP.

• Thø nhÊt, kh«ng gièng nh− ch−¬ng tr×nh FCP cã mét träng ®iÓm râ rµng tËp trungv µo m¶ng l©m nghiÖp, çc néi dung kü thuËt cña MRDP nh− giao ®Êt vµ qu¶n lý tµi nguyªn kh«ng ®−îc x¸c ®Þh râ hay ®Æt thµnh môc tiªu trong V¨n kiÖn Ch−¬ng tr×nh. Ch−¬ng tr×nh nµy ®−îc thiÕt kÕ víi çc néi dung réng – khuyÕn n«ng, nghiªn cøu, tµi chÝnh n«ng th«n, v.v…, trong khi çc néi dung vµ nhu cÇu kü thuËt th× ®−îc x¸c ®Þnh hµng n¨m dùa trªn ho¹t ®éng lËp kÕ ho¹ch th«n.

Khung 10. ViÔn c¶nh tæng thÓ vµ Môc tiªu cña Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói31 ViÔn c¶nh tæng thÓ cña Ch−¬ng tr×nh ®−îc viÕt trong V¨n kiÖn Ch−¬ng tr×nh nh− sau: §Ó gi¶m ®ãi nghÌo cho çc hé nghÌo, ch−¬ng tr×nh ph¶i gãp phÇn cho viÖc x©y dùng l¹i vïng cao trë thµnh vïng xanh vµ cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt mét çch bÒn v÷ng, do çc n«ng d©n khoÎ m¹nh tiÕn hµnh, nh÷ng ng−êi cã quyÒn sö dông ®Êt ®¶m b¶o, duy tr× ®−îc sù ®a d¹ng vÒ sinh th¸i, kinh tÕ, x· häi vµ v¨n ho¸ trong vïng. §Ó ®¹t ®−îc viÔn c¶nh nµy, ch−¬ng tr×nh cã ba môc tiªu chÝnh: Môc tiªu 1 – Ph¸t triÓn tæ chøc: trong toµn bé ch−¬ng tr×nh tõ trung −¬ng xuèngtØnh, huyÖn, x· cña 5 tØnh ®Ó gióp çc céng ®ång ®Þa ph−¬ng vµ çc hé n«ng d©n ®¹t ®−îc nh÷ng mong muèn thÓ hiÖn trong môc tiªu vµ çc kÕt qu¶ cuèi cïng cña hä. Môc tiªu 2 – Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p: thö nghiÖm çc ph−¬ng ph¸p lµm viÖc vµ hÖ thèng ®Ó cã thÓ biÕn ®Êt ®åi träc ë vïng cao vµ miÒn nói ë 5 tØnh thµnh ®Êt sö dông cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt bÒn v÷ng (theo c¶ quan ®iÓm sinh th¸i, kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸). Môc tiªu 3 – X©y dùng ChÝnh s¸ch: X©y dùng chÝnh s¸ch, ®Ò xuÊt vµ h−íng dÉn cho ph¸t triÓn bÒn v÷ng vïng nói vµ vïng cao dùa trªn çc ho¹t ®éng ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p vµ n¨ng lùc tæ chøc thùc hiÖn ë 5 tØnh.

31 Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn Nnói ViÖt Nam – Thuþ §iÓn (1996-2000), V¨n kiÖn ChÝnh cña Ch−¬ng tr×nh, Bé N«ng nghiÑp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n

54

• Thø hai, MRDP dù kÝen sÏ tËp trung h¬n vµo c«ng t¸c xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ë çc khu vùc vïng cao, vïng xa vµ ng−êi d©n téc thiÓu sè. Tõ tr−íc ®Õn nay, kinh nghiÖm cña ch−¬ng tr×nh FCP chñ yÕu cã ®−îc tõ ho¹t ®éng t¹i çc khu vùc trung du vµ vïng thÊp cã ®iÒu kiÖn kh¸ h¬n. B−íc chuyÓn dÇn lªn ho¹t ®éng ë nh÷ng n¬i khã kh¨n, hÎo l¸nh, víi nhiÒu d©n téc thiÓu sè, vµ tËp trung nhiÒu h¬n vµo xo¸ ®ãi gi¶ nghÌo, trong bèn n¨m qua, ®· khiÕn chóng t«i suy nghÜ s©u h¬n vÒ çch tiÕp cËn vµ ph−¬ng ph¸p PRA.

• Thø ba, MRDP d−îc thiÕt kÕ mét çch râ rµng nh− mét

ch−¬ng tr×nh víi ®Þnh h−íng lµ qu¸ tr×nh häc hái, linh ho¹t cã thÓ söa ®æi ®Þnh h−íng vµ néi dung trªn ®−îc ph¸t triÓn. Do ®ã, mét trong nh÷ng nhiÖm vô chÝnh ®Çu tiªn cña MRDP lµ thiÕt lËp mét hÖ thèng häc hái mµ cã thÓ ®−a qu¸ tr×nh nµy tiÕn lªn phÝa tr−íc (xem Khung 9).

4.1 1996 to 1997 G¾n PRA vµo mét hÖ thèng th«ng tin, qu¶n lý vµ ®¸nh gi¸ toµn diÖn 1. Ch−¬ng tr×nh MRDP b¾t ®Çu ®¸nh gi¸ néi bé kü cµng vÒ çc kinh nghiÖm PRA trong ch−¬ng tr×nh FCP ®Ó t¹o ra c¬ së hoµ nhËp lín h¬n vµo çc hÖ thèng tæ chøc vµ lËp kÕ ho¹ch cÊp tØnh vµ tiÐp tôc më réng vÒ mÆt ®Þa lý. Tr−íc n¨m 1996, ch−¬ng tr×nh FCP ho¹t ®éng t¹i 110 th«n (kho¶ng 1,5% tæng sè th«n trong 5 tØnh). Theo kÕ ho¹ch th× MRDP sÏ nhanh chãng më réng vÒ mÆt ®Þa lý sang çc th«n vµ x· míi - ®¹t kho¶ng 600 th«n ®Õn khi kÕt thóc ch−¬ng tr×nh. Thùc tÕ cho thÊy, ®Õn n¨m 1999, ch−¬ng tr×nh ho¹t ®éng víi mét nöa sè th«n dù kiÕn, mÆc dï tõ n¨m 1998, çc th«n cò vïng trung du tham gia tõ ch−¬ng tr×nh FCP ®· dÇn dÇn rót khái ch−¬ng tr×nh. Lóc ®Çu, cã mét cuéc tranh luËn thó vÞ vÒ ph¹m vi ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p vµ mèi quan hÖ víi qu¸ tr×nh thùc hiÖn. RÊt nhiÒu nhµ nghiªn cøu n−íc ngoµi cã quan ®iÓm lµ nÕu ch−¬ng tr×nh thùc sù tËp trung vµo ph−¬ng ph¸p, th× chØ cÇn ho¹t ®éng trªn quy m« nhá. Quan ®iÓm cña ch−¬ng tr×nh ng−îc h¼n víi quan ®iÓm nµy – v× chóng t«i cho r»ng t×m ra çch nh©n réng vµ hoµ nhËp hiÖu qu¶ çc ph−¬ng ph¸p míi vµo hÖ thèng dÞch vô cña nhµ n−íc (tøc lµ th«ng qua thùc hiÖn) b¶n th©n nã ®· lµ mét lÜnh vùc ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p cùc kú quan träng. §Ó lµm ®−îc ®iÒu nµy th× chØ cã çch lµ ho¹t ®éng trªn quy m« réng. Tuy nhiªn, ch−¬ng tr×nh còng nhËn th−c ®−îc mét sè h¹n chÕ vµ rñi ro nÕu ho¹t ®éng trªn quy m« lín. §Ó cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc kh©u më réng theo kÕ ho¹ch, ch−¬ng tr×nh cho lµ çc ho¹t ®éng lËp kÕ ho¹ch th«n theo chu kú 1, 2 vµ 3 cÇn ph¶i ®−îc ®Æt vµo métt khu«n khæ lËp kÕ ho¹ch hµng n¨m cã hÖ thèng vµ réng h¬n. Tõ tr−íc ®Õn nay, çc th«n chuyÓn sang vßng 2, 3 trong chu y×nh lËp kª sho¹ch th× lµm rÊt ngÉu nhiªn. Tøc lµ, hä cø chuyÓn tiÕp sang chu kú míi nÕu hä ®· ®i hÕt chu kú hiÖn t¹i (chó ý lµ mét sè th«n ho¹t ®éng nhanh h¬n çc th«n kh¸c), hay khi çn bé

55

huyÖn cã thêi gian xuèng gióp çc th«n chuyÓn sang lËp kÕ ho¹ch chu kú 2 (chó ý lµ møc ®é hç trî vµ thóc ®Èy gi÷a çc khu vùc lµ kh¸c nhau). Kh«ng cã çch nµo mµ hÖ thèng lËp kÕ ho¹ch cña nhµ n−íc cã thÓ xö lý çc chu kú lËp kÕ ho¹ch th«n kh¸c nhau ®Õn vËy nÕu ho¹t ®éng trªn diÖn réng. Do ®ã, sù linh ho¹t cña th«n ph¶i nh−êng chç cho tÝnh hiÖu qu¶ cña ch−¬ng tr×nh. Trong hai n¨m ®Çu tiªn cña ch−¬ng tr×nh MRDP, ba Héi th¶o §¸nh gi¸ Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p cÊp ch−¬ng tr×nh ®−îc tæ chøc víi sù tham gia cña ç bé 5 tØnh vµ 18 huyÖn ®Ó x¸c ®Þnh l¹i h−íng ®i trong t×nh h×nh míi (xem Hép 9). Môc dÝch cña cuéc Héi th¶o thø nhÊt, tæ chøc vµo ®Çu n¨m 1996) lµ ®Ó d¸nh gi¸ vµ chia sÎ kinh nghiÖm thu ®−îc vÒ Phæ cËp Lan réng vµ lËp kÕ ho¹ch PRA vßng 2 vµ 3. Môc dÝch lµ ®Ó çc tØnh vµ huyÖn nghiªn cøu, ®Ò xuÊt çch söa dæi çc ph−¬ng ph¸p nµy cho phï hîp víi ph¹m vi ¸p dông réng h¬n ë çc th«n míi. T¹i cuéc héi th¶o thø hai, tæ chøc vµo cuèi n¨m ®ã, kho¶ng 50 ®¹i biÓu cña tØnh, huyÖn, vµ trung −¬ng ®· häp víi nhau trong h¬n 3 ngµy ®Ó thiÕt kÕ mét HÖ thèng Th«ng tin Qu¶n lý vµ §¸nh gi¸ cña Ch−¬ng tr×nh (xem Hép 11)32. Môc ®Ých cña hÖ thèng nµy lµ ®Ó liªn kÕt cô thÓ h¬n c«ng t¸c lËp kÕ ho¹ch PRA ë th«n mét mÆt víi víi c«ng t¸c lËp kÕ ho¹ch hµng n¨m cña tØnh vµ huyÖn, vµ mÆt kh¸c lµ víi c«ng t¸c lËp kÕ ho¹ch cña ch−¬ng tr×nh. Nã tËp trung liªn kÕt çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia cña ho¹t ®éng gi¸m s¸t th«n (mµ ®· ®−îc thö nghiÖm ë hai tØnh thuéc ch−¬ng tr×nh FCP) víi çc yªu cÇu vµ lÞch tr×nh gi¸m s¸t vµ b¸o ço chuÈn mùc h¬n. HÖ thèng nµy còng d−îc thiÕt kÕ ®Ó cung cÊp th«ng tin ph¶n håi gi÷a çc bªn cã liªn quan vµ çc cÊp tæ chøc tham gia vµo ch−¬ng tr×nh, vµ còng liªn kÕt gi÷a chÝnh s¸ch vµ thùc hiÖn. Héi th¶o thø ba, ®−îc tæ chøc mét n¨m sau ®ã, ®Ó cïng víi çn bé c¬ së ph©n tÝch vµ tæng hîp çc sè liÖu cña PRA vßng 2 vµ 3 cña çc th«n cò trong dù ¸n tiÕp tôc tõ ch−¬ng tr×nh FCP (xem Khung 12). KÕt qu¶ héi th¶o lµ ®· chuÈn bÞ cho mét B¸o ço Giam s¸t Th«n, b¶n cã ng−êi d©n tham gia ®Çu tiªn cña ch−¬ng tr×nh. 32 MRDP (1997) CÈm nang TËp huÊn HÖ thång Th«ng tin qu¶n lý vµ §¸nh

gi¸, V¨n phßng Ban Ch−¬ng tr×nh.

56

Khung11. M« h×nh kh¸i niÖm cña HÖ thèng Th«ng tin, Qu¶n lý vµ §¸nh gi¸. LËp kÕ ho¹ch Hç trî Häc hái ChÝnh s¸ch Bé NN&PTNT TØnh HuyÖn X∙ Th«n Hé

Khung 12. Møc ®é ph©n tÝch vµ qu¸ tr×nh trong ho¹t ®éng tæng hîp vµ tãm l−îc sè liÖu gi¸m

s¸t th«n b¶n vÒ çc thay ®æi trong sö dông ®Êt vµ kinh tÕ x· héi.

CÊp ®é ph©n tÝch TËp hîp cÊp B¸o ço tæng kÕt ®¸nh gi¸ Thø ba Ch−¬ng tr×nh vµ gi¸m s¸t th«n, b¶n CÊp ®é ph©n tÝch Héi th¶o ®¸nh gi¸ tËp hîp vµ ph©n tÝch sè liÖu Thø hai ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p víi çn bé tØnh vµ huyÖn PRA th«n chu kú KÕ ho¹ch th«n hµng n¨m, 2, 3, 4 (1996-97) th«ng tin ®¸nh gi¸ vµ gi¸m s¸t CÊp ®é ph©n tÝch PRA th«n KÕ ho¹ch Ph¸t triÓn th«n Thø nhÊt vßng 1 (1992-1997) vµ th«ng tin c¬ së

LËp kÕ ho¹ch th«n

Gi¸m s¸t cÊp th«n

57

2. Kinh nghiÖm cña chóng t«i cho thÊy cã thÓ mÉu víi sã l−îng kh¸ lín vÒ çc hÖ thèng gi¸m m«i tr−êng vµ kinh tÕ – x· héi b»ng çch sö dông PRA ®Õ thu ®−îc sè liÖu vµ hiÓu biÕt quý gi¸. B¸o ço gi¸m s¸t th«n b¶n lÇn ®Çu tiªn33 ®Ò cËp ®Õn bèn chñ ®Ò chÝnh: thay ®æi trong vÞ thÕ kinh tÕ x· hé vµ xÕp lo¹i kinh tÕ, thay ®æi trong tæ chøc c¬ së, thay ®æi trong sö dông ®Êt ë çc th«n tham gia ch−¬ng tr×nh tõ ®Çu ®Õn n¨m 1997, vµ sù tham gia vµ ¶nh h−ëng cña néi dung tµi chÝnh n«ng th«n. §èi víi néi dung thø nhÊt – thay ®æi trong kinh tÕ-x· héi, mÉu lÊy th«ng tin gåm 55 th«n thuéc MRDP vµ sè liÖu do chÝnh ng−êi d©n ë th«n tËp hîp tõ çc bµi tËp xÕp lo¹i kinh tÕ hé vµ ph©n tÝch çc chØ sè thay ®æi chÝnh cña vßng 2 vµ 3 (xem vÝ dô Khung 13). Khung 13. Thay ®æi vÒ kinh tÕ x· héi th«n Tiªn Ch©u, HuyÖn §oan Hïng

Nhãm Kinh tÕ Hé

PRA 1 - 1992 Tæng sè hé = 68

PRA 2- 1994 Tæng sè hé = 69

PRA 4 - 1996 Tæng sè hé = 72

I

8 hé - 11.7% cã nhµ ngãi khang trang cã ®ñ tiÖn nghi sinh ho¹t ®ñ ¨n cã ch¨n nu«i ph¸t triÓn

12 hé –17.3% cã nhµ x©y g¹ch ngãi ®ñ tiÖn nghi sinh ho¹t ®ñ l−¬ng thùc hµng n¨m ch¨n nu«i ph¸t triÓn cã thu nhËp tõ nghÒ phô

20 hé - 27.7% cã nhµ x©y g¹ch ngãi ®ñ tiÖn nghi sinh ho¹t cã Tivi, xe m¸y cã thu nhËp tõ nghÒ phô ch¨n nu«i ph¸t triÓn biÕt lµm ¨n, kinh doanh

II

28 hé - 41% cã nhµ cöa v÷ng ch¾c cã tiÖn nghi sinh ho¹t l−¬ng thùc ®ñ ¨n

31 hé –44.9% cã nhµ cöa v÷ng ch¾c cã tiÖn nghi sinh ho¹t ®ñ ¨n b−íc ®Çu cã kiÕn thøc s¶n xuÊt

31 hé - 43% cã nhµ cöa v÷ng ch¾c cã tiÖn nghi sinh ho¹t b−íc ®Çu thõa l−¬ng thùc cã Tivi, ®µi cã kiÕn thøc canh t¸c

III

23 hé - 33.8% cã nµh b¸n kiªn cè thiÕu tiÖn nghi sinh ho¹t l−¬ng thùc thiÕu 4-6 th¸ng

21 hé –30.4% nhµ b¸n kiªn cè tiÖn nghi sinh ho¹t s¬ sµi thiÕu l−¬ng thùc 4-6 th¸ng

18 hé – 25% nhµ b¸n kiÕn cè tiÖn nghi sinh ho¹t s¬ sµi thiÕu l−¬ng thùc 3-4 th¸ng ®· cã kiÐn thøc s¶n xuÊt ch¨n nuèi nhiÒu h¬n

IV

9 hé - 11.7% nhµ tranh v¸ch ®Êt thiÕu ®ãi quanh n¨m kh«ng cã tiÖn nghi sinh ho¹t

5 hé – 7.2% nhµ tranh v¸ch nøa thiÕu tiÖn nghi sinh ho¹t thiÕu ®ãi 6-8 th¸ng

3 hé - 4.3% nhµ cë b¸n kiªn cè thiÕu tiÖn nghi sinh ho¹t thiÕu ®ãi 6 th¸ng

33 MRDP (1998), B¸o ço Tæng kÕt §¸nh gi¸ vµ Gi¸m s¸t Th«n, b¶n – Gi¸i ®o¹n ®Õn gi÷a n¨m 1998, Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«g th«n, MRDP. tr.79.

58

T×m ra çch tæng hîp, ph©n tÝch vµ lý gi¶i khèi l−îng lín sè liÖu tõ 55 th«n mµ mçi th«n l¹i cã çc chØ tiªu thay ®æi cña riªng th«n ®ã víi sè l−îng çc hé liªn tôc di chuyÓn tõ nhãm hé nµy sang nhãm kh¸c qu¶ lµ mét c«ng viÖc kh«ng dÔ. Chóng t«i cã hai çch lµm. Thø nhÊt, b»ng çch tæng hîp ®Ó t×m ra xu h−íng chung cña çc hé di chuyÓn tõ nhãm kinh tÕ hé nµy sang nhãm kinh tÕ hé kh¸c. lµm nh− vËy cho thÊy cã çc xu h−íng tÝch cùc ë nhiÒu th«n cò, vïng trung du, cña dù ¸n mµ chuyÓn tõ ch−¬ng tr×nh FCP sang (Khung 14). Vµ çch thø hai, b»ng çc lÊy xÕp lo¹i tÇn sè mµ sè lÇn chØ tiªu thay ®æi ®−îc tÝnh ®Õn nh− nguyªn nh©n thay ®æi trong çc nhãm kinh tÕ hé. Lam nh− vËy cho phÐp chóng t«i ph©n tÝch ®−îc xu h−íng réng vÒ thay ®æi kinh tÕ x· héi (xem H×nh 1). KÕt qu¶ lµ:34: “….nhiÒu xu h−íng tÝch cùc trong xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo t×m ra trong çc th«n thuéc ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP còng diÔn ra ë çc th«n n»m ngoµi vïng dù ¸n. Tuy nhiªn rÊt cã thÓ lµ mét sè qu¸ tr×nh nµy ®−îc dù ¸n thóc ®Èy nhanh h¬n nhê cã thÓ tiÕp cËn ®−îc víi nguån vèn míi, ®Çu vµo vËt t− hay tiÕp cËn víi nhiÒu kiÕn thøc (tËp huÊn, th«ng tin ®¹i chóng, v.v…). T¸c ®éng cô thÓ cña MRDP cã thÓ thÊy ë ba lÜnh vùc chÝnh. Ho¹t ®éng ph¸t triÓn tæ chøc ®−îc hç trî lín h¬n ®· gióp t¨ng c−êng çc th«n. TËp huÊn n«ng d©n ®−îc s©u h¬n (kü n¨ng kü thuËt, qu¶n lý tÝn dông, lËp kÕ ho¹ch hé gia ®×nh v.v…). Vµ cã quü vµ hç trî vËt chÊt ®Ó thö nghiÖm vµ giíi thiÖu çc kü thuËt sö dông ®Êt chuyªn s©u h¬n bÊt kú th«n nµo n»m ngoµi vïng dù ¸n”. Tuy nhiªn, c«ng t¸c gi¸m s¸t th«n còng cÇn ph¶i n©ng cÊp theo hai çch. Thø nhÊt cÇn chó ý ®Ó hiÓu h¬n vÒ t×nh h×nh ®ãi nghÌo ë çc vïng kh¸c nhau. Vµ thø hai, cÇn hiÓu h¬n vÒ t¸c ®éng m«i tr−êng cña çc thay ®æi trong sö dông ®Êt. Çc nghiªn cøu §¸nh gi¸ Chuyªn ®Ò ®−îc tiÕn hµnh trong çc n¨m 1998 vµ 1999 lµ ®Ó cã thªm kinh nghiÖm vÒ çc chñ ®Ò nµy. 34 Tµi liÖu ®· trÝch dÉn. B¸o ço §¸nh gi¸ Gi¸m s¸t Th«n.

��

Khung 14. Tû lÖ phÇn tr¨m thay ®æi trong sè çc hé thuéc lo¹i III vµ IV trong 44 th«n lÊy mÉu thuéc

Ch−¬ng tr×nh (tr−íc n¨m 1996

30-50% gi¶m37%

> 50% gi¶m

23%

t¨ng sè hé nghÌo

2%<10% gi¶m

11%

10-30% gi¶m

27%

60

H×nh 1. Ph©n tÝch Xu h−íng

PhÇn ph©n tÝch s¬ bé nµy cho thÊy cã mét sè ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt vµ ®−êng h−íng ph¸t triÓn thiÕt yÕu liªn quan tíi çc thay ®æi vÒ t×nh tr¹ng kinh tÕ – x· héi, chÊt l−îng cuéc sèng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ hé

An ninh l−¬ng thùc KiÕn thøc Ch¨n nu«i Tµi s¶n Hé ChÊt l−îng cuéc sèng Cã quan hÖ râ rµng Cac kü n¨ng kü thuËt Ch¨n nu«i th−êng lµ T¨ng thªm tµi s¶n TiÕp cËn y tÕ gi÷a møc ®é an ninh míi ®−îc coi lµ ®iªu ch×a kho¸ ®Ó më cöa cña hé râ rµng lµ çc chØ gi¸o dôc vµ tiÖn nghi l−¬ng thùc vµ lo¹i kiÖn tiªn quyÕt ®Ó nÌn kinh tÕ hµng ho¸ tiªu cña sù thay ®æi trong c¬ b¶n rÊt quan träng kinh tÕ hé t¹o thu nhËp cña hé gia ®×nh çc Nhãm hé lo¹i II&I ®èi víi hé nghÌo Lo¹i IV Gi¶m thêi gian thiÕu cã kiÕn thùc kü thuËt t¨ng sè ®Çu gia sóc tho¶ m·n çc nhu cÇu tho¶ m·n çc nhu cÇu ®ãi vµ kÕ ho¹ch s¶n xuÊt nhá vµ t¨ng thu nhËp tèi thiÓu tèi thiÓu (tiÕp cËn cho hé vµ chi phÝ) Lo¹i III gi¶m thêi gian thiÕu cã kiÕn thùc kü thuËt cã thu nhËp tõ ch¨n nu«i ®ãi/®ñ l−¬ng thùc vµ kÕ ho¹ch s¶n xuÊt vµ mua s¾m cho hé Lo¹i II ®ñ ¨n vµ d− thõa ®a d¹ng ho¸ thu t¨ng ®¹i gia sóc t¨ng thªm tµi s¶n cho hé l−¬ng thùc nhËp vµ biÕt kinh vµ ch¨n nu«i theo ®µi, qu¹t.....) doanh h−íng chuyªn biÖt Lo¹i I tÝch luü vèn ®Ó ®Çu t− t¨ng thªm tµi s¶n cã gi¸ trÞ n©ng cÊp nhµ l©u dµi, dµi h¹n h¬n cho s¶n xuÊt vµ ph−¬ng tiÖn ®i l¹i (m¸y chÕ biÕn...)

Çc chØ tiªu thay ®æi chÝnh cÇn xem xÐt c¨n cø vµo Nhãm Kinh tÕ hé

61

3. Kinh nghiÖm nµy còng cho thÊy lµ cÇn ph¶i ®¸nh gi¸ l¹i çch thiÕt kÕ HÖ thèng §¸nh gi¸ vµ Gi¸m s¸t vµ ®−a vµo thùc tiÔn, ®Æc biÖt nÕu chóng cã t¸c dông tèt cho qu¸ tr×nh tham gia. HÖ thèng Th«ng tin Qu¶n lý vµ §¸nh gi¸ do MRDP t¹o ra còng ch−a ph¶i ®· hoµn h¶o. Gièng nh− çc hÖ thèng gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ kh¸c – phÇn thiÕt kÕ ban ®Çu rÊt phøc t¹p vµ nÆng nÒ. Gièng nh− phÇn lín çc ch−¬ng tr×nh ®−îc tµi trî kh¸c – lu«n cã sù kh¸c biÖt gi÷a mét bªn lµ yªu cÇu b¸o ço cña n−íc tiÕp nhËn viÖn trî vµ bªn kia lµ yªu cÇu b¸o ço cña n−íc viÖn trî, cho nªn çn bé ®Þa ph−¬ng th−êng ph¶i lµm viÖ b»ng hai ®Ó ®¶m b¶o th«ng tin cho c¶ hai hÖ thèng b¸o ço. Vµ còng nh− phÇn lín çc hÖ thèng ®¸nh gi¸ vµ gi¸m s¸t – Ýt khi cã qu¸ tr×nh b¸o ço ph¶n håi theo hÖ thèng xuèng d−íi. Nh−ng nÕu nh×n vµo kinh nghiÖm cña chóng t«i, ®Æc biÖt vÒ gi¸m s¸t th«n b¶n, cã mét sè ®Æc ®iÓm quan träng vÒ thiÕt kÕ vµ thùc hiÖn çc hÖ thèng ®¸nh gi¸ vµ gi¸m s¸t cã nng−êi d©n tham gia mµ chóng t«i muèn nhÊn m¹nh:

• Tr−íc hÕt, trªn thùc tÕ, ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP cã mét hÖ thèng gi¸m s¸t m«i tr−êng vµ kinh tÕ x· héi t¹i th«n ho¹t ®éng tèt vµ ®−îc thiÕt kÕ ®Çy ®ñ. §ã chÝnh lµ ‘s¶n phÈm ®Çu ra’ chÝnh cña ch−¬ng tr×nh, xuÊt ph¸t tõ mét thêi kú thö nghiÖm kÐo dµi suèt 5 n¨m (xem Hép 15). §iÒu nµy ®èi lËp hoµn toµn víi çc ph−¬ng ph¸p th«ng th−êng lµ thiÕt kÕ, ®−a vµo ho¹t ®éng vµ vËn hµnh hÖ thèng míi chØ trong kho¶ng n¨m n¨m mµ th«i. Kinh nghiÖm nµy cã ý nghÜa quan träng ®èi víi thiÕt kÕ tæng thÓ vÒ çc ch−¬ng tr×nh cã ®Þnh h−íng qu¸ tr×nh vµ ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p.

• §iÒu d¸ng chó ý lµ trong khi môc tiªu cña ph¸t triÓn ph−¬ng

ph¸p PRA trong ch−¬ng tr×nh FCP lµ lËp kÕ ho¹ch th«n, th× trong MRDP l¹i chuyÓn sang qu¸ tr×nh häc hái d¸nh gi¸. Trong ch−¬ng tr×nh MRDP, ho¹t ®éng ®¸nh gi¸ vµ lËp kÕ ho¹ch th«n ®−îc ®¬n gi¶n ho¸ (®Ó quan t©m ®Õn nhiÒu th«n h¬n) trong khi qóa tr×nh häc hái th«ng qua sö dông PRA l¹i trë nªn phøc t¹p h¬n (th«ng qua giam s¸t th«n, ®¸nh gi¸ nghÌo ®ãi cã ng−êi d©n tham gia).

• Thø hai, çc çn bé ®Þa ph−¬ng – tØnh, huyÖn vµ ®«i khi c¶

çn bé x· tham gia rÊt tÝch cùc vµ cã tr¸ch nhiÖm vµo thiÕt kÕ ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t th«n b¶n cña FCP-MRDP. §−a çn bé ®Þa ph−¬ng vµo ngay tõ nh÷ng giai ®o¹n thiÕt kÕ ®Çu tiªn th«ng qua qu¸ tr×nh cã sù tham gia, vµ sau ®ã ®Ó hä tham gia vµo ph©n tÝch sè liÖu ®· t¨ng thªm tÝch phï hîp vµ hiÓu biÕt cña hÖ thèng ®ång thêi ng−êi d©n còng quan t©m ®Õn hÖ thãng ®ã. §iÒu nµy ®èi lËp h¼n víi çc ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ th«ng th−êng v× chóng do çc nhµ t− vÊn bªn ngoµi thiÕt kÕ vµ chØ do çn bé ®Þa ph−¬ng vËn hµnh (th−êng lµ kh«ng nhiÖt t×nh).

62

Khung 15. Tr×nh tù thö nghiÖm çc ph−¬ng ph¸p PRA ®Ó gi¸m s¸t m«i tr−êng vµ kinh tÕ x· héi ë th«n trong ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP

• Thø ba, qu¸ t×nh tËp hîp vµ ph©n tÝch sè liÖu cho B¸o ço

Gi¸m s¸t Th«n nh− nãi ë trªn (Hép 12) rÊt ®¸ng chó ý bëi v× cã nhiÒu giai ®o¹n. Ho¹t ®éng ®ã kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ çc th«n tiÕn hµnh ph©n tÝch PRA vßng 2 vµ 3, sau ®ã tËp hîp sè liÖu vµo b¸o ço tæng hîp. §Ó biÕn khèi l−îng lín th«ng tin PRA thµnh çc th«ng tin cã ý nghÜa, çn bé ®Þa ph−¬ng (tØnh vµ huyÖn) cÇn ph¶i tiÕn hµnh phan tÝch thø cÊp sè liÖu tõ th«n trong vïng ho¹t ®éng cña hä, sau ®ã, l¹i mét lÇn ph©n tÝch thø ba n÷a ®Ó cã thÓ tæng hîp ë møc cao h¬n. Qu¸ tr×nh x¸c lËp vµ xö lý th«ng tin cña çn bé ®Þa ph−¬ng nµy lµ cùc kú quan träng nh−ng l¹i tèn thêi gian.

• Cuèi cïng, cã lÏ ®iÒu l−u t©m quan träng nhÊt trong thiÕt mét

hÖ thèng gi¸m s¸t ®¸nh gia cã ng−êi d©n tham gia lµ ph¶i t¹o ra mét tr×nh tù hîp lý çc diÔn ®µn (çc cuéc häp, héi th¶o, çc ®ît lµm PRA, v.v…) ®Ó nh÷ng ng−êi cã liªn quan ®−îc gÆp gì trao ®æi vµ ph©n tÝch nh÷ng g× ®ang diÔn ra t¹i khu vùc cña hä. Tr×nh tù lý t−ëng lµ çc diÔn ®µn nµy ®−îc tæ chøc ë c¶ cÊp trªn vµ d−íi trong toµn hÕ thèng. Khi thiÕt kÕ çc hÖ thèng gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ th«ng th−êng, phÇn chØ tiªu ®¸nh gi¸

1994 – LÇn ®Çu thö nghiÖm gi¸m s¸t th«n vµ lËp kÕho¹ch chu kú 2 ë mét tØnh trong 5 tØnh (Tuyªn

)

1995 – TiÕp tôc thö nghiÖm ph−¬ng ph¸p ë hai tØnh –Tuyªn Quang vµ Yªn B¸i. ChuÈn bÞ çc b¸o ço gi¸m¸

1996 – Héi th¶o §¸nh gi¸ Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p ®Óxay dùng ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t th«n cho toµnch−¬ng tr×nh dùa trªn kinh nghiÖm ban ®©u cña hai

1998 – Héi th¶o §¸nh gi¸ Ph¸t triÓn Ph−¬ng ph¸p ®Ótæng hîp vµ ph©n tÝch sè liÖu PRA chu kú 2 vµ 3. B¸oço tãm t¾t ®Çu tiªn cña ch−¬ng tr×nh.

1999 – Thö nghiÖm ®¸nh gi¸ theo chuyªn ®Ò vÒ çcph−¬ng ph¸p c¶i tiÕn ®Ó ®¸nh gi¸ m«i tr−êng vµ ®ãi

Ì

2000 – vßng ®n¸h gi¸ gi¸m s¸t th«n lÇn thø hai södông ph−¬ng ph¸p ®· c¶i tiÕn

F

C

P

M

R

D

P

63

vµ sè liÖu ®−îc chó ý tr−íc nhÊt (tøc lµ çc th«ng tin mµ çc bªn liªn quan bªn ngoµi cho r»ng hä cÇn ®Ó qu¶n lý hiÖu qu¶ h¬n vµ biÕt ®−îc nh÷ng g× ®ang x¶y ra trªn thùc tÕ). Cßn çch thùc hiÖn çc qu¸ tr×nh nµy nh− thÕ nµo l¹i kh«ng ®−îc chó träng suy nghÜ cho kü cµng. Trong çc hÖ thèng cã ng−êi d©n tham gia, çc chØ sè vµ néi dung th«ng tin ®−îc sinh ra tõ qu¸ tr×nh ®èi tho¹i (tøc lµ hç trî ng−êi d©n vµ çn bé ®Þa ph−¬ng ®Ó t×m ra nh−ng th«ng tin mµ chÝnh hä cho lµ quan träng vµ häc çch truyÒn t¶i th«ng tin ®ã).

4.2 1997 – 1998 Rµ xo¸t l¹i nÒn t¶ng tæ chøc cña khuyÕn n«ng vµ ph¸t triÓn n«ng th«n Trong n¨m 1997, ch−¬ng tr×nh l¹i chó ý vµo ®iÒu tra vµ suy nghÜ s©u h¬n vÒ c¬ së tæ chøc cho ph¸t triÓn n«ng th«n vµ khuyÕn n«ng. Trong giai ®o¹n nµy, ®· cã mét sè nghiªn cøu s©u vµ çc ho¹t ®éng thö nghiÖm trong ph¸t triÓn tæ chøc c¬ së ®· b¾t ®Çu. 1. Ch−¬ng tr×nh MRDP hç trî Bé N«ng vµ Ph¸t triÓn Nong th«n tiÕn hµnh mét ®ît ®¸nh gi¸ toµn diÖn trªn toµn quèc vÒ kinh nghiÖm 5 n¨m ho¹t ®éng khuyÕn n«ng víi hÖ thèng khuyÕn n«ng nhµ n−íc võa thµnh lËp, tËp trung vµo çc chñ ®Ò tæ chøc ë c¬ së. KÕt qu¶ cña ®ît ®¸nh gi¸ ®ã ®· cho thÊy ho¹t ®éng hç trî cña ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP cho çc Nhãm n«ng d©n vµ tæ chøc ë th«n lµ rÊt cã gi¸ trÞ. §ît ®¸nh gi¸ t¹o tiÒn ®Ò cho viÖc tæ chøc mét Héi th¶o KhuyÕn n«ng KhuyÕn l©m Quèc gia, tæ chøc vµo th¸ng 11 n¨m 1997, víi sù tham gai cña 30 tØnh tõ kh¾p çc vïng cña ®Êt n−íc vµ çc dù ¸n cña çc tæ chøc tµi trî vµ phi chÝnh phñ ho¹t ®éng trong lÜnh vùc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m. Çc chuyÕn ®i c«ng t¸c hiÖn tr−êng ®Õn 15 tØnh ®Ó chuÈn bÞ cho héi th¶o quèc gia cho thÊy ngay lµ m¹ng l−íi khuyÕn n«ng c¬ së (tøc lµ ®iÓm tiÕp xóc gi÷a n«ng d©n vµ çc c¬ quan) sÏ lµ mét chñ ®Ò tranh luËn rÊt s«i næi. Lo¹i h×nh liªn kÕt nµy ®−îc nhiÒu ng−êi cho lµ rÊt cÇn thiÕt. Vµ khuyÕn n«ng chøng tá cã vai trß réng h¬n trong qu¸ tr×nh ®æi míi kinh tÕ ë khu vùc n«ng th«n, réng h¼n ra ngoµi çc ho¹t ®éng cung cÊp th«ng tin vµ ®Çu vµo s¶n xuÊt th«ng qua hç trî t¹o lËp çc tæ chøc n«ng d©n. Çc nghiªn cøu ®iÓm tr×nh bµy t¹i héi th¶o quèc gia cho thÊy tÝnh ®a d¹ng cña çc h×nh thøc tæ chøc ë c¬ së mµ hiÖn ®ang ho¹t ®éng rÊt tÝch cùc. Çc h×nh thøc ®ã bao gåm C©u l¹c bé N«ng d©n (ë tØnh CÇn Th¬), HTX míi (ë tØnh Qu¶ng TrÞ), Nhãm qu¶n lý th«n, ban ph¸t triÓn lµng vµ Nhãm Së thÝch n«ng d©n (ë tØnh Th¸i Nguyªn vµ Ch−¬ng tr×nh MRDP), vµ ph−¬ng ph¸p Phæ cËp Lan réng ë tØnh Tuyªn Quang) PhÇn giíi thiÖu tËp kû yÕu cña héi th¶o ®· tæng hîp mét sè bµi häc chÝnh tõ çc nghiªn cøu ®iÓm ë cÊp c¬ së ®ã35:

35 Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n (1998), Kû yÕu Héi th¶o KhuyÕn n«ng KhuyÕn L©m Quèc gia, Hµ Néi 18-20, th¸ng 11, 1997, Côc khuyÕn n«ng vµ KhuyÕn L©m vµ Ch−¬ng tr×nh MRDP, Nhµ xó©t b¶n N«ng nghiÖp, tr. xi.

64

“Thø nhÊt, ®øng vÒ tæng thÓ, chóng ta cã thÓ nãi r»ng so ví kinh nghiÖm khuyÕn n«ng khuyÕn l©m tõ nhiÒu n−íc kh¸c, triÓn väng lÊy ho¹t ®éng tù nguyÖn vµ s¸ng kiÕn cña çc tæ chøc cÊp c¬ së lµm chç dùa cho hÖ th«ng khuyÕn n«ng quèc gia ë ViÖt Nam lµ cã nhiÒu høa hÑn. Kh¶ n¨g l·nh ®¹o ë cÊp x· nh×n chung lµ tèt, kÕt hîp víi viÖc çn bé th−êng lµ ng−êi ®Þa ph−¬ng (nh− lµ çn bé cña hîp t¸c x· cò) víi kü n¨ng qu¶n lý c¬ b¶n lµ tèt, vµ kh¶ n¨ng tù tæ chøc ®¸ng kh©m phôc cña n«ng d©n ViÖt Nam. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã t¹o ra mét c¬ së m¹nh cho khuyÕn n«ng khuyÕn l©m. “Sù ph¸t triÓn cña m¹ng l−íi khuyÕn n«ng khuyÕn l©m c¬ së lµ mét qu¸ tr×nh ®ang tiÕp diÔn, mµ sÏ ph¶i mÊt nhiÒu n¨m míi ®¹t ®Õn ®é tr−ëng thµnh. Çc nghiªn cøu chuyªn ®Ò nµy cho thÊy çc tæ chøc c¬ së míi th−êng b¾t ®Çu b»ng mét c¬ cÊu kh¸ ®¬n gi¶n vµ Ýt ho¹t ®éng, sau ®ã míi dÇn dÇn ph¸t triÓn qua thêi gian khi hä ph¶i gi¶i quyÕt çc nhu cÇu vµ n¾m b¾t çc c¬ héi míi vµ khi sè thµnh viªn t¨ng lªn. Mét tæ chøc lóc ®Çu cã thÓ hoµn toµn kh«ng chÝnh thøc, tån t¹i trªn c¬ së cã quyÒn lîi chung, cã thÓ sÏ ph¸t triÓn thµnh mét tæ chøc cã h×nh thøc chÝnh thøc h¬n. Çc lo¹i tæ chøc c¬ së vµ c¬ cÊu liªn kÕt kh¸c nhau cã thÓ phï hîp vµ lµm lîi cho n«ng d©n ë mçi vïng kh¸c nhau. “Mét ®iÒu râ rµng lµ çc thµnh phÇn cèt yÕu dÉn tíi sù ph¸t triÓn thµnh c«ng cña tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m c¬ së lµ liªn tôc trao thªm tr¸ch nhiÖm cho cÊp nµy mét çch tÝch cùc. ViÖc nµy cÇn ®i kÌm n©ng cao vÒ kü n¨ng lËp kÕ ho¹ch vµ qu¶n lý kinh tÕ cho cÊp c¬ së. Çc tØnh vµ çc dù ¸n ph¸t triÓn tiÕn bé nhÊt trong ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lµ nh÷ng n¬i quan t©m nhiÒu nhÊt ®Õn ®µo t¹o çc kü n¨ng míi cho l·nh ®¹o vµ khuyÕn n«ng viªn ë c¬ së ®Ó hä cã thÓ gióp ®ì n«ng d©n lµm quen víi kinh tÕ thÞ tr−êng. Tuy nhiªn, nh×n chung kh¶ n¨ng ®µo t¹o trong lÜnh vùc nµy cßn yÕu.” 2. Kinh nghiÖm vÒ Phæ cËp Lan réng vµ nh©n réng PRA còng ®−îc ®¸nh gi¸. Nghiªn cøu ®¸nh gi¸ nµy cho r»ng ch−¬ng tr×nh ®· thµnh c«ng víi çc chiÕn l−îc n©ng cao çc dÞch vô khuyÕn n«ng nhµ n−íc ë vïng trung du, tuy nhiªn ®iÒu nµy lµ sù ®¸nh ®æi víi tÝnh tù chñ vµ lùa chän ë cÊp th«n. Vµo th¸ng 4 n¨m 1998, Nhãm Gi¸m s¸t cña Sida ®· ®¸nh gi¸ çch ch−¬ng tr×nh c¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p PRA ®Ó ¸p dông trªn diÖn réng36: “Ch−¬ng tr×nh mong muèn ®ãng gãp vµo ph¸t triÓn mét tæ chøc vµ hÖ thèng khuyÕn n«ng sao cho cã thÓ ®¸p øng ®Çy ®ñ çc yªu cÇu cña ng−êi d©n ë th«n. Qua trao ®æi víi l·nh ®¹o th«n vµ çn bé nhµ n−íc … cã thÓ thÊy MRDP ®· cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng. Çc thµnh qu¶ ®¹t ®−îc bao gåm hîp lý ho¸ khuyÕn n«ng vµ thùc hiÖn ho¹t ®éng rÊt hiÖu qu¶ th«ng qua ph©n phèi nguyªn liÖu ®Çu vµo vµ tËp huÊn khuyÕn n«ng. NhËn xÐt nµy chñ yÕu nãi vÒ çc khu vùc trung du dÔ tiÕp cËn. 36 Nhãm T− vÊn Th−êng xuyªn cho SIda (1998), B¸o ço ®¸nh gi¸ MRDP sè 2.

65

“Trong ch−¬ng tr×nh, çc bµi tËp PRA ®−îc thùc hiÖn toµn diÖn h¬n vµ chñ yÕu do çn bé tØnh vµ ë møc ®é nµo ®ã lµ çn bé huyÖn thùc hiÖn … Khi ch−¬ng tr×nh (FCP-MRDP) më réng, çc bµi tËp PRA s©u vµ toµn diÖn kh«ng duy tr× ®−îc n÷a. Ch−¬ng tr×nh d· xö lý theo hai çch. Thø nhÊt lµ ®¬n gi¶n ho¸ PRA vµ thø hai lµ giao tr¸ch nhiÖm xuãng cho cÊp d−íi (tõ tØnh xuèng huyÖn xuèng x·/th«n). “Çc bµi tËp PRA võa ®−îc ®¬n gi¶n ho¸ võa ®−îc rót ng¾n vÒ thêi gian. HiÖn nay çc c«ng cô PRA tËp trung nhiÒu h¬n vµo çc nhu cÇu tr−íc m¾t ®Ó x©y dùng çc kÕ ho¹ch th«n phôc vô çc ho¹t ®éng ph©n phèi cña ch−¬ng tr×nh. Vµ ®Ó hiÓu thªm vÒ ®iÒu kiÖn kinh tÕ- x· héi (xÕp lo¹i kinh tÕ, ph©n tÝch chÊt l−îng cuéc sèng v.v…) lµm c¬ së ®Ó gi¸m s¸t t¸c ®éng lªn çc hé kh¸c nhau th«ng qua thùc hiÖn kÕ ho¹ch. Trong bèi c¶nh nµy MRDP ®· cã thÓ ®¹t ®−îc:

• Ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng tham gia tèt h¬n.

• LËp kÕ ho¹ch vµ qu¶n lý hiÖu qu¶ h¬n

• Thu ®−îc kÕt qu¶ tèt cho çc hé nghÌo so víi dÞch vô th«ng th−êng cña nhµ n−íc.

Ho¹t ®éng Phæ cËp Lan réng ë Tuyªn Quang vµ Yªn B¸i còng ®−îc ®¸nh gi¸ víi kÕt luËn lµ chiÕn l−îc nµy kh«ng ph¶i kh«ng cã h¹n chÕ cña nã: “M« h×nh PHæ cËp Lan réng lµ mét s¸ng kiÕn míi nh»m më réng ph¹m vi ®Õn çc th«n kh¸c, vµ lµ mét thÝ ®iÓm v−¬n xa ho¹t ®éng ph©n cÊp qu¶n lý. Ch−¬ng tr×nh b¾t ®Çu ho¹t ®éng ë mét sè th«n ®iÓm. Sau mét thêi gian, (1 ®Õn 3 n¨m), ch−¬ng tr×nh b¾t ®Çu më réng sang çc th«n míi l©n cËn. Thµnh viªn cña Nhãm Qu¶n lý Th«n thÝ ®iÓm sÏ hç trî th«n míi x©y dùng kÕ ho¹ch ph¸t triÓn th«n. ë th«n míi kh«ng thµnh lËp Nhãm Qu¶n lý th«n, mµ ®¹i diiÖn cña th«n míi (th−êng lµ tr−ëng th«n) sÏ trë thµnh thµnh viªn cña Nhãm Qu¶n lý th«n ë th«n thÝ ®iÓm. “Theo quan ®iÓm cña nhãm ®¸nh gi¸, ph−¬ng ph¸p nµy lµm n¶y sinh mét vÊn ®Ò lín h¬n: ë mét møc ®é nµo ®ã, MRDP ®ang t¹o ra mét sù phô thuéc ë trong vµ gi÷a çc th«n víi nhau, thay v× thóc ®Èy sù tù chñ cña tõng th«n. VÊn ®Ò nµy còng liªn quan ®Õn çc kÕ ho¹ch ph¸t triÓn th«n, víi néi dung chñ yÕu ph¶n ¸nh nh÷ng g× nhµ n−íc cã thÓ hç trî. §iÒu nµy tiÕp tôc ph¶n ¸nh çc −u tiªn cña chÝnh quyÒn tØnh, huyÖn chø ch−a ph¶i lµ çc −u tiªn cña ng−êi d©n.” Cïng lóc ®ã, Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n tiÕn hµnh mét ®¸nh gi¸ ®éc lËp vÒ kinh nghiÖm sö dông PRA trong dù ¸n IFAD ë Tuyªn Quang37:

37 Vô KÕ ho¹ch vµ Quy Ho¹ch, Bé NN&PTNT (1998), T¨ng c−êng Qu¶n lý Vèn §Çu t− tõ n−íc ngoµi trong lÜnh ùc n«ng nghiÖp. Nhµ XuÊt b¶n N«ng nghiÖp.

66

“Trong Dù ¸n Qu¶n lý Tµi nguyªn Cã ng−êi d©n tham gia [IFAD], chØ sau khi th«n ®· lµm PRA mµ trong ®ã cã tiÕn hµnh ph©n lo¹i kinh tÕ hé, mét bµi tËp gi÷ vai trß quan träng, th× khi ®ã th«n míi ®−îc ®Çu t−. … TØnh Tuyªn Quang cã mét lîi thÕ lµ hä cã mét dù ¸n l©m nghiÖp trang tr¹i vµ hiÖn nay lµ mét ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n miÒnn nói do SIDA tµi trî ®· ho¹t ®éng ë tØnh tõ n¨m 1991 ®Õn nay vµ çc ph−¬ng ph¸p PRA ®· ®−îc sö dông trong çc ch−¬ng tr×nh nµy. MÆc dï dù ¸n chØ ho¹t ®éng ë mét ph¹m vi ®Þa lý nhá víi mét sè th«n vµ x·, song th«ng qua dù ¸n tØnh ®· cã ®−îc mét ®éi ngò çn bé tèt cã n¨ng lùc cao vÒ çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia vµ ®· tham gia hç trî cho qu¸ tr×nh thùc thi Dù ¸n Qu¶n lý Tµi nguyªn Cã ng−êi d©n tham gia (PRMP) ngay tõ ®Çu. “Trong v¨n kiÖn gèc cña dù ¸n PRMP, ho¹t ®éng lËp kÕ ho¹ch lóc ®Çu do cÊp x· lµm. Nh−ng ngay khi míi thùc hiÖn, dù ¸n ®· nhËn thÊy r»ng ®Ó t¨ng thªm sù tham gia trùc tiÕp cña n«ng d©n, dù ¸n cÇn b¾t ®Çu ho¹t ®éng lËp kÕ ho¹ch tõ cÊp th«n. Sù chuyÕn h−íng nµy ho¸ ra rÊt ®óng vµ ®−îc ®¸nh gi¸ cao. “Dù ¸n ®· v−ît qua nhiÒu khã kh¨n trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia trªn mét quy m« rÊt réng, nh−ng ®· s¸ng t¹o kÕt hîp çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia truyÒn thèng víi çc ph−¬ng ph¸p PRA … sù tham gia cña ng−êi d©n sÏ kh«ng thÓ ®Çy ®ñ nÕu kh«ng nh¾c ®Õn vai trß cña çc tæ chøc quÇn chóng, ®Æc biÖt lµ cña Héi Phô n÷ cÊp th«n....” 3. Trong giai ®o¹n nµy MRDP còng hç trî Côc khuyÕn n«ng vµ KhuyÕn L©m (Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n) thö nghiÖm çch dïng PRA trong çc ®iÒu kiÖn kh«ng cã dù ¸n. Thö nghiÖm nµy ®· cho thÊy mét sè h¹n chÕ mang tÝnh tæ chøc rÊt träng yÕu khiÕn çc tæ chøc dÞch vô nhµ n−íc khã sö dông mét çch hiÖu qu¶ ph−¬ng ph¸p nµy. Giai ®o¹n ®Çu tiªn lµ tµi liªu ho¸ toµn bé kinh nghiÖm sö dông PRA cña ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP38. Tµi liÖu nµy kh«ng h¼n lµ mét cuèn cÈm nang, nh−ng l¹i chøa ®ùng mét lo¹t çc vÝ dô cô thÓ vÒ çch ®−a PRA vµo, vµ çch kÕt hîp çc c«ng cô ®¸nh gi¸ ë çc t×nh huèng kh¸c nhau liªn quan ®Õn khuyÕn n«ng. Nhãm Hç trî Phæ cËp sau ®ã tËp huÊn cho Trung t©m khuyÕn n«ng TØnh B¾c Giang vµ Hoµ B×nh – hai tØnh n»m ngoµi vïng ch−¬ng tr×nh MRDP. Sau ®ã hä tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ ë mét sè th«n víi ý ®Þnh lµ dÞch vô khuyÕn n«ng huyÖn së t¹i sÏ tiÕp tôc theo dâi ®Ó hç trî ng−êi d©n. §©y lµ mét bµi tËp häc hái ®−îc nh÷ng kinh nghiÖm quý bëi v× nã cho thÊy râ mét sè h¹n chÕ vÒ mÆt tæ chøc rÊt träng yÕu khi ¸p dông ph−¬ng ph¸p PRA. Còng nh− ë nhiÒu n¬i kh¸c, n«ng d©n vµ çn bé ®Þa ph−¬ng nhanh chãng chÊp nhËn PRA v× tÝnh hîp lý cña nã. Do ®ã, khã kh¨n trong viÖc hoµ nhËp kh«ng n»m trong b¶n th©n çch tiÕp 38 Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n (1998), Çc Ph−¬ng ph¸p §¸nh gi¸ N«ng th«n Cã ng−êi d©n tham gia trong KhuyÕn n«ng vµ KhuyÕn L©m, Côc KhuyÕn n«ng vµ KhuyÕn L©m vµ MRDP. Nhµ XuÊt b¶n N«ng nghiÖp, tr.112.

67

cËn hay ph−¬ng ph¸p ®ã. Mµ çc khã kh¨n l¹i n»m trong b¶n th©n çc tæ chøc cña nhµ n−íc, do çc ®iÒu kiÖn ng©n s¸ch vµ c¬ chÕ, khi çc tæ chøc nµy kh«ng thÓ ®¸p øng qu¸ tr×nh ph¸t triÓn do chÝnh th«n, b¶n t¹o ra.

• Thø nhÊt, ng©n s¸ch ho¹t ®éng th−êng xuyªn cña çc c¬ quan dÞch vô nnhµ n−íc ë ViÖt Nam th−êng ®−îc g¾n víi çc ch−¬ng tr×nh cô thÓ. VÝ dô, ng©n s¸ch ho¹t ®éng cña Tr¹m KhuyÕn N«ng HuyÖn ë çc khu vùc vïng cao th−êng lµ kÕt hîp cña ba lo¹i ng©n s¸ch. Çc ch−¬ng tr×nh quèc gia chñ yÕu vÒ ch¨n nu«i hay trång trät. Çc ch−¬ng tr×nh ®Þnh h−íng cña tØnh (th−êng lµ vÒ c©y hµng ho¸ nh− chÌ, cµ phª v.v…) vµ çc ch−¬ng tr×nh ®Þnh h−íng quèc gia (nh− xo¸ c©y thuèc phiÖn). Çc Tr¹m khuyÕn n«ng HuyÖn hÇu nh− kh«ng cã kho¶n ng©n s¸ch ho¹t ®éng mang tÝnh linh ho¹t nµo ®Ó cã thÓ dïng theo dâi çc lÜnh vùc yªu cÇu n»m ngoµi çc ch−¬ng tr×nh cèt lâi trªn. Thùc tÕ nµy còng t−¬ng tù nh− trong ngµnh y tÕ vµ çc ngµnh kh¸c.

• Thø hai, b¶n th©n çc c¬ quan dÞch vô nhµ n−íc ë ®Þa ph−¬ng

cã Ýt nguån lùc ®Ó cã thÓ sö dông cô thÓ vµo ho¹t ®éng ®¸nh gi¸ hay lÊy ý kiÕn ng−êi d©n, v.v… Trong hÖ thèng cã ng−êi d©n tham gia, çc mèi liªn kÕt lËp kÕ ho¹ch sÏ trë thµnh çc nhu cÇu trao ®æi th«ng tin rÊt nhiÒu vµ phøc t¹p, sao cho çc ho¹t ®éng ®−îc s©u vµ th−êng xuyªn h¬n, víi nhiÒu diÔn ®µn mµ trong ®ã l¹i cã nhiÒu ý kiÕn trao ®æi vµ th¶o luËn. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy sÏ t¹o ra mét qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch chËm h¬n vµ réng h¬n.

Çc kinh nhiÖm t−¬mg tù còng ®−îc rót ra tõ çc th«n thuéc MRDP - ®Æc biÖt ë çc vïng cao hÎo l¸nh, nh− vÝ dô d−íi ®©y: Kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu c¶i tiÕn hÖ thèng n−íc quy m« nhá ë th«n Th¾ng Lîi, Hoµng Su Ph×. Th«n Th¾ng Lîi lµm PRA vµ lËp kÕ ho¹ch th«n ®Çu tiªn vµo n¨m 1996. Trong kÕ ho¹ch nµy, th«n ®Ò nghÞ ch−¬ng tr×nh MRDP hç trî vËt t− ®Ó n©ng cÊp hÖ thèng dÉn n−íc quy m« nhá. Th«n Th¾ng Lîi n»m ë khu vùc nói cao, ®Þa thÕ bÞ chia c¾t lín. Çc hé hoÆc nhãm hé ph¶i chuyÓn n−íc tõ çc nguån suèi lªn trªn ®Ønh ®åi ®Ó lÊy n−íc sinh ho¹t v× nhµ ë cña d©n lµm trªn ®ã, sau ®ã dÉn xuèng ruéng bËc thang. Nguån n−íc nµy phôc vô c¶ nhu cÇu sinh ho¹t, cho gia sóc uèng vµ n−íc thuû lîi. Nguån n−íc ®−îc dÉn b»ng èng b−¬ng, mçi ®o¹n l¹i cã mét cét chèng ®Ó ®i vßng qua ®åi vµ ®«i lóc còng ch¹y däc theo bê ruéng. Mét sè ®−êng èng dÉn n−íc nµy rÊt dµi (dµi nhÊt lµ 2 c©y sè). Th«n ®Ò nghÞ hç trî vËt t− (®¸ vµ c«ng vËn chuyÓn, mÊy bao xi m¨ng) ®Ó hä cã thÓ söa ch÷a vµ kiªn cè ho¸ mét sè chç s¾p háng trªn ®−êng n−íc ch¶y do s¹t ®Êt. D©n ®ãng gãp c«ng lao ®éng. Khi chóng t«i ®Õn th¨m th«n Th¾ng Lîi vµo n¨m 1998 th× míi biÕt lµ dù ¸n vÉn ch−a ®¸p øng ®−îc yªu cÇu nµy. Khi chóng t«i hái çn bé

68

dù ¸n th× ®−îc th«ng b¸o cã hai lý do. Thø nhÊt lµ yªu cÇu cña th«n kh«ng thuéc ph¹m vi qu¶n lý cña bÊt kú ngµnh qu¶n lý n−íc nµo (nguån n−íc s¹ch hay n−íc thuû lîi). Vµ thø hai, v× quy m« nhá, kh«ng ®¸ng gi¸ vÒ mÆt kinh tÕ nªn kh«ng ngµnh nµo chÞu ®Çu t− hç trî. Nh− vËy lµ cã mét sè vÊn ®Ò liªn ngµnh cÇn ph¶i gi¶i quyÕt, liªn quan ®Æc biÖt ®Õn tµi nguyªn n−íc. Vµ ®©y lµ mét vÊn ®Ò cô thÓ liªn quan ®Õn viÖc ®¸p øng yªu cÇu c¬ së h¹ tÇng quy m« nhá cña th«n mµ chØ cÇn ®Çu t− Ýt. Kinh nghiÖm trªn vÒ h¹n chÕ trong kh©u tæ chøc hÖ thèng lËp kÕ ho¹ch ë çc c¬ quan nhµ n−íc ®Ó ®¸p øngçc yªu cÇu cña ng−êi d©n ®· khiÕn ch−¬ng tr×nh – hai n¨m sau, ®−a ra mét ph−¬ng ph¸p hoµn toµn míi ®Ó hç trî cho çc s¸ng kiÕn ph¸t triÓn ë ®Þa ph−¬ng.

4.3 1998 – 1999 §¸nh gi¸ l¹i ph−¬ng ph¸p ®èi víi vïng ®ång bµo d©n téc thiÓu sè vµ vïng cao hÎo l¸nh Trong 4 n¨m qua, ch−¬ng tr×nh MRDP cµng ngay cµng chó ý ®Ðn çc khu vùc khã kh¨n vµ hÎo l¸nh cña vïng nói PhÝa B¾c ViÖt Nam. §Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã, ch−¬ng tr×nh ®· tiÕn hµnh mét sè nghiªn cøu vÒ ®iÒu kiÖn sèng vµ ph−¬ng thøc sö dông ®Êt trong ®iÒu kiÖn vïng s©u xa. Ch−¬ng tr×nh còng ®· cã mét sè s¸ng kiÕn thö nghiÖm míi. Mét ®iÒu râ rµng lµ çc ph−¬ng ph¸p vµ çch tiÕp cËn vèn phï hîp víi vïng trung du n¬i cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n th× kh«ng thÓ tù ®éng chuyÓn lªn lµm ë vïng cao ®−îc ngay. Vïng nói cao cÇn cã mét ph−¬ng ph¸p kh¸c mµ kÕt nèi tÊt c¶ çc néi dung ho¹t ®éng chÝnh cña ch−¬ng tr×nh – trong sö dông ®Êt, lËp kÕ ho¹ch th«n, khuyÕn n«ng, nghiªn cøu, ®µo t¹o, tÝn dông n«ng th«n, v.v… Çc ho¹t ®éng chuyÓn träng t©m vÒ mÆt ®Þa lý trong ch−¬ng tr×nh MRDP t¨ng lªn trong n¨m 1998 khi ch−¬ng tr×nh b¾t ®Çu qu¸ tr×nh rót dÇn khái çc x· vµ th«n cò vïng trung du mµ ®· tham gia tõ ch−¬ng tr×nh FCP. 1. Ngay tõ ®Çu mét sè chuyªn gia ®· nh©n thÊy lµ cÇn ph¶i x©y dùng çc ph−¬ng ph¸p trong khuyÕn n«ng khuyÕn l©m vµ ph¸t triÓn kü thuËt cho vïng cao hÎo l¸nh. Tuy nhiªn, râ rµng ®©y lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi. DÞch vô khuyÕn n«ng ë ViÖt Nam ®ang thùc hiÖn mét sè ‘ch−¬ng tr×nh môc tiªu’ quèc gia vÒ c©y l−¬ng thùc, ch¨n nu«i, c©y hµng ho¸ vµ s¶n xuÊt l©m nghiÖp. Çc ch−¬ng tr×nh nµy th−êng rÊt phï hîp víi nhu cÇu vµ hoµn c¶nh cña çc n«ng d©n vïng thÊp vµ trung du, nh−ng l¹i khã ¸p dông lªn vïng cao hÎo l¸nh do m«i tr−êng vµ çc hÖ thèng canh t¸c ë ®©y rÊt ®a d¹ng.39:

39 NguyÔn Tö Siªm, Bïi ThÕ Hïng & NguyÔn H¶i Nam (1998), KhuyÕn n«ng ®èi víi ®ång bµo d©n téc miÒn nói phÝa B¾c, trong Kû yÕu Héi th¶o KhuyÕn n«ng KhuyÕn L©m Quèc gia, Côc khuyÕn n«ng vµ KhuyÕn L©m vµ Ch−¬ng tr×nh MRDP, Nhµ XuÊt b¶n N«ng nghiÖp, tr. 190-198.

69

“HiÖn thêi, ho¹t ®éng khuyÕn n«ng chñ yÕu lµ thùc hiÖn çc ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng ®−îc cÊp trªn giao, v× chØ nh− vËy míi cã kinh phÝ ho¹t ®éng. §Æc ®iÓm chung cña çc ch−¬ng tr×nh nµy lµ chØ chó träng ®Õn chuyÓn giao kü thuËt, Ýt chó ý ®Õn çc yÕu tè phi kü thuËt mµ cã thÓ b¶o ®¶m cho kü thuËt chuyÓn giao ®−îc tiÕp nhËn vµ ¸p dông l©u bÒn. Th«ng th−êng, khi chuyÓn giao kü thuËt mét c©y trång hoÆc vËt nu«i cho n«ng d©n, çn bé khuyÕn n«ng chØ chó ý ®Õn viÖc phæ biÕn çc biÖn ph¸p kü thuËt riªng mµ Ýt ®i s©u vµo phæ biÕn çc gi¶i ph¸p kü thuËt ®ång bé cho c¶ hÖ thèng s¶n xuÊt. Nh×n chung cã thÓ nãi r»ng ho¹t ®éng khuyÕn n«ng theo h−íng cung cÊp çc kü thuËt ®−îc çn bé kü thuËt coi lµ tèt nh»m khuyÕn cao nh©n d©n lµm theo. Mét mÆt do ch−a cã çc h×nh thøc tæ chøc khuyÕn n«ng ®Þa ph−¬ng (tæ, nhãm së thÝch, C©u l¹c bé KhuyÕn n«ng…) lµm viÖc hµng ngµy víi n«ng d©n, mÆt kh¸c do h¹n hÑp vÒ kinh phÝ, nªn viÖc thu thËp nhu cÇu, nguyÖn väng n«ng d©n ®Ó ®¸p øng ®óng çi mµ hä cÇn th× cßn rÊt h¹n chÕ. “Møc ®é n«ng d©n tiÕp nhËn çc kü thuËt míi ë vïng nói rÊt kh¸c nhau. VÝ dô ë Qu¶ng Uyªn, (Cao B»ng), huyÖn chñ tr−¬ng thay thÕ toµn bé diÖn tÝch ng« b»ng gièng ng« lai DK888. Gi¸ ng« gièng lµ 38.000 ®ång /kg, huyÖn trî gi¸ 30.000 ® nh−ng d©n vÉn kh«ng trång. Cã nhiÒu nguyªn nh©n. Thø nhÊt lµ do ng« lai ®ßi hái ®Çu t− cao, lóc træ cê mµ bÞ h¹n th× dÔ mÊt tr¾ng. Thu ho¹ch l¹i vµo lóc ph¶i bËn cÊy lóa vµ gÆp vô m−a kh«ng ph¬i ®−îc. B¾p ng« kh«ng ®−îc l¸ bi che kÝn nªn dÔ bÞ mèc, mät, ph¶i b¸n nhanh víi gi¸ rÎ. Gièng ng« tr¾ng ®Þa ph−¬ng tuy n¨ng suÊt chØ b»ng nöa (2.0 tÊn/ha) nh−ng chÊt l−îng phï hîp víi khÈu vÞ cña ng−êi d©n h¬n. NhiÒu hé n«ng d©n ë Qu¶ng Uyªn ®· gieo lÉn ng« thuÇn víi ng« lai víi hy väng sÏ t¹o ra gièng míi võa cã n¨ng suÊt cao, võa ngon, mµ tù ®Ó gièng ®−îc! §iÒu ®ã nãi lªn khã kh¨n cña ng−êi d©n miÒn nói trong viÖc chän lùa kü thuËt phï hîp víi ho¶n c¶nh cña hä. “Sù chÊp nhËn vÒ gièng lóa cña n«ng d©n còng kh¸c nhau. HuyÖn Trïng K¸nh trång lóa lai (S¸n −u 63 cã tiÒm n¨ng n¨ng suÊt 6 tÊn /ha), bÞ s©u vµ bä xÝt ph¸ rÊt nÆng, do vËy n«ng d©n ph¶i bá kh«ng trång n÷a. Trong khi ®ã gièng lóa thuÇn §oµn KÕt kh«ng bÞ s©u bÖnh, ®Çu t− thÊp h¬n, tuy chØ ®¹t 4 t¸n/ha nh−ng d©n vÉn chÊp nhËn v× lµm ch¾c ¨n vµ d©n cã thÓ tù ®Ó gièng ®−îc. ë Sa Pa t×nh h×nh l¹i kh¸c. Lóa lai ®−îc chÊp nhËn do thêi tiÕt thÝch hîp vµ ng−êi d©n cã tËp qu¸n vµ kinh nghiÖm trång lóa n−íc trªn ruéng bËc thang. “Nh−ng nh×n chung, ®ång bµo vïng cao miÒn nói cßn Ýt ®−îc h−ëng thµnh qu¶ khuyÕn n«ng. Gi¸m ®èc KhuyÕn n«ng Cao B»ng cã nhËn xÐt: “Çc ch−¬ng tr×nh vµ quy chÕ khuyÕn n«ng hiÖn thêi chØ míi khuyÕn khÝch çc hé n«ng d©n trung b×nh hoÆc kh¸c gi¶ ë çc vïng gÇn, n¬i cã d©n trÝ kh¸. Cßn çc hé nghÌo ë vïng s©u th× d©n cßn ch−a víi tíi ®−îc khuyÕn n«ng’”. Vµo n¨m 1999 Sida thuª chuyªn gia tiÕn hµnh nghiªn cøu ®¸nh gi¸ çc néi dung khuyÕn n«ng khuyÕn l©m vµ nghiªn cøu øng dông cña MRDP. Nghiªn cøu nµy cã ®−a ra mét sè ®Ò xuÊt ®Ó n©ng cao tÝnh

70

nhËy bÐn vµ thÝch nghi cña dÞch vô khuyÕn n«ng nhµ n−íc b»ng çch t¨ng thªm sù tham gia cña ng−êi d©n, bao gåm40:

• Sö dông nhiÒu kü n¨ng quan s¸t vµ tæ chøc cña ng−êi d©n h¬n trong ph¸t triÓn kü thuËt.

• Sö dông nhiÒu h¬n kiÕn thøc cña n«ng d©n vÒ m«i tr−êng, c©y

cèi ë ®Þa ph−¬ng.

• ¸p dông quan ®iÓm hÖ thèng ë çc cÊp trang tr¹i, th«n hay c¶ vïng l−u vùc

• §Ó çn bé lµm quen víi çc nguyªn t¾c ph©n tÝch hÖ thèng

cøng vµ mÒm.

• §−a ra çc qu¸ tr×nh nghiªn cøu nhËy bÐn h¬n víi sù tham gia cña n«ng d©n vµ khuyÕn n«ng viªn.

2. NÕu chóng ta nh×n vµo thùc tÕ c¬ së h¹ tÇng vµ x· héi cña vïng cao hÎol¸nh, vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc, th× râ rµng lµ çc ®iÒu kiÖn khã kh¨n trong ho¹t ®éng ë ®ã ®· h¹n chÕ viÖc ¸p dông çc ho¹t ®éng cã ng−êi d©n tham gia cÇn nhiÒu thêi gian vµ còng h¹n chÕ tÝnh hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng ®µo t¹o khuyÕn n«ng: N¨ng lùc khuyÕn n«ng hiÖn cã ë HuyÖn M−êng Kh−¬ng Phßng N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n cña HuyÖn NM−êng Kh−¬ng hiÖn cã 23 çn bé (cã çc m¶ng lËp kÕ ho¹ch, b¶o vÖ thùc vËt, thó y, vµ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m). ë tr¹m khuyÕn n«ng, cã 4 çn bé, ph¶i phô tr¸ch toµn huyÖn. C¶ ®i vµ vÒ ®Õn x· xa nhÊt huyÖn mÊt 4 ngµy. Hä kh«ng cã ph−¬ng tiÖn cña c¬ quan nªn ph¶i sö dông xe m¸y cña b¶n th©n hoÆc ®i xe kh¸ch. ChØ cã 3 trong tæng sè 13 x· trong huyÖn cã çn bé khuyÕn n«ng kh«ng chÝnh thøc. Ngoµi ra, khuyÕn n«ng ch−a ®Õn cÊp x·. Çc th«n vïng cao hÎo l¸nh céng víi ®iÒu kiÖn ®i l¹i khã kh¨n lµm cho trao ®æi th«ng tin gi÷a çc dÞch vô n«ng nghiÖp cña huyÖn vµ n«ng d©n kh«ng ®−îc th−êng xuyªn. §iÒu nµy khiÕn cho thêi ®iÓm cung cÊp dÞch vô còng nh− c«ng t¸c hËu cÇn rÊt khã kh¨n. Ho¹t ®éng khuyÕn n«ng l¹i cÇn ®−îc tiÕn hµnh trong bèi c¶nh ®a ng«n ng÷ ë çc vïng Ýt ng−êi biÕt ch÷. Thùc tÕ nµy h¹n chÕ viÖc sö dông çc h×nh thøc th«ng tin th«ng th−êng nh− tµi liÖu in Ên hay th«ng b¸o miÖng, do ®ã ph¶i t×m ra çc çch th«ng tin míi cho phï hîp. Çc c¬ quan bªn ngoµi, lu«n mong muèn ®−a çc dÞch vô cô thÓ vµ çn bé xuèng hiÖn tr−êng ®Ó tham vÊn vµ phôc vô trùc tiÕp ng−êi d©n, còng cÇn suy nghÜ vÒ vÊn ®Ò rÊt nhËy c¶m cña ®iÒu kiÖn lµm viÖc ë ®©y. Còng kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ bá ra nhiÒu tiÒn h¬n ®Ó cã thÓ n©ng cao n¨ng lùc çn bé, tÝnh chñ ®éng vµ c¶i tiÕn ho¹t ®éng cung cÊp dÞch vô. Cã nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n h¬n cÇn gi¶i quyÕt liªn

40 Gibbon, D. (1999), Mét Nghiªn cøu vÒ çc M« h×nh khuyÕn n«ng vµ Nghiªn cøu øng dông cña MRDP, b¸o ço chuÈn bÞ cho §¸nh gi¸ Gi÷a kú cña MRDP.

71

quan ®Õn tæ chøc çc dÞch vô ®Ó sao cho ng−êi d©n cã thÓ tiÕp cËn, vµ còng lµ vÊn ®Ò liªn quan ®Õn trao ®æi th«ng tin gi÷a çc nhãm v¨n ho¸. §Ó çc nghiªn cøu, ho¹t ®éng khuyÕn n«ng vµ dµo t¹o dùa trªn thùc tÕ ®Þa ph−¬ng lµ mét ý t−ëng hay – nh−ng dùa vµo thùc tÕ nµo vµ vµo thùc tÕ cña ai? §a sè çc sinh viªn khi tãt nghiÖp ®¹i häc, cao ®¼ng hay d¹y trngÒ víi çc ngµnh n«ng nghiÖp hoÆc l©m nghiÖp th−êng chän viÖc liªn quan trùc tiÕp nh− çn bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m, çn bé hiÖn tr−êng hay lµm ë çc phßng, ban kÕ ho¹ch cña nhµ n−íc, v.v… Christoplos vµ Nitsch khuyÕn ço chóng ta nªn th«ng hiÓu vµ ®¸nh gi¸ ®óng çc yªu cÇu ®Æt lªn vai çc çn bé nµy41: “Çc tµi liÖu ph¸t triÓn cã nhiÒu c©u chuyÖn vÒ sù kh¸m pha ®Çy míi mÎ cña çc çn bé khuyÕn n«ng khi tham dù çc h«Þ th¶o, çc ®ît lµm PRA vµ çc sù kiÖn kh¸c ®−îc thiÕt kÕ ®Ó cho thÊy h¹n chÕ cña m« h×nh phæ cËp vµ n©ng cao nhËn thøc vÒ tÝnh phøc t¹p trong canh t¸c. Nh−ng l¹i cã rÊt it sè liÖu thùc chøng vÒ çch duy tr× vµ sö dông çc tri thøc míi nµy khi çc çn bé l¹i quay l¹i víi çc thùc tÕ c«ng viÖc vÊt v¶ th−êng ngµy.” ë mét tµi liÖu kh¸c, Christoplos chØ râ cÇn cã lo¹i h×nh ¸p dông nµo ®Ó PRA trë nªn h÷u Ých h¬n cho çn bé hiÖn tr−êng, c¶ vÒ néi dung ®µo t¹o vµ çch thøc tiÕn hµnh42: “…NÕu çn bé khuyÕn n«ng cã thÓ ®¸p øng çc yªu cÇu th−êng nhËt cña kh¸ch hµng, th× phÇn lËp kÕ ho¹ch cña ch−¬ng tr×nh sÏ ph¶i ®Þnh h−íng thµnh lËp çc diÔn ®µn ®Ó th¶o luËn vµ tranh luËn vÒ çc lùa chän cô thÓ. Trong nhiÒu t−êng hîp … PRA cã thÓ sÏ hiÖu qu¶ h¬n nÕu ®−îc ph©n nhá ra thµnh çc kü thuËt cô thÓ mµ chÝnh çn bé khuyÕn n«ng hay çc çn bé hiÖn tr−êng dïng trong qu¸ tr×nh trao ®æi th«ng tin víi ng−êi d©n. Lµm nh− vËy kh«ng t¹o ra ®−îc çc kÕ ho¹ch ph¸t triÓn céng dång ®å sé hay çc sù kiÖn PRA lín, nh−ng cã lÏ sÏ phï hîp víi çc tæ chøc dÞch vô ë ®Þa ph−¬ng h¬n.”. NhËn ®Þnh trªn t−¬ng ®ång víi kinh nghiÖm cña ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP. Çc ph−¬ng ph¸p ®· ®−îc chøng minh lµ phï hîp víi vïng thÊp vµ trung du víi çc ®iÒu kiÖn thuËn lîi kh«ng thÓ tù ®éng chuyÓn lªn vïng nói víi çc ®iÒu kiÖn khã kh¨n h¬n mµ kh«ng cã sù söa ®æi. Do ®ã, chóng t«i cho r»ng cÇn söa ®æi PRA thµnh çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ chuyªn ®Ò ®¬n gi¶n h¬n vµ tËp trung cho c«ng t¸c lËp kÕ ho¹ch h¬n.

41 Christoplos I. and Nitsch, U. (1996)……………. 42 Christoplos, I. (1995), C¬ cÊu, ChÝnh s¸ch vµ T− nh©n ho¸ trong KhuyÕn n«ng ë ViÖt Nam, Trung T©m Quèc tÕ af Ph¸t triÓn N«ng th«n, Tµi liÖu sè 275, Tr−êng §¹i häc Khoa häc N«ng nghiÖp Thuþ §iÓn.

72

3. Vµo n¨m 1999, MRDP thùc hiÖn mét ®ît §¸nh gia T×nh tr¹ng NghÌo khæ Cã ng−êi d©n tham gia ë tØnh Lµo Cai43 . §¸nh gi¸ nµy tiÕp tôc cho thÊy tÇm quan träng thiÕt yÕu cña vèn x· héi vµ con ng−êi trong chÊt l−îng cuéc sèng n«ng th«n vµ nhu cÇu x©y dùng çc ph−¬ng ph¸p míi trong ®µo t¹o vµ cung cÊp th«ng tin. Cung cÊp th«ng tin thiÕt thùc cho ng−êi d©n víi h×nh thøc phï hîp lµ mét trong nh÷ng çch tèt nhÊt ®Ó x©y dùng vèn con ng−êi vµ x· héi nh»m gi¶i quyÕt ®ãi nghÌo vµ çc thay ®æi. ë vïng nói cao víi nhiÒu nhãm d©n téc kh¸c nhau vµ mét tû lÖ kh¸ lín d©n sè ch−a th¹o tiÕng phæ th«ng nªn cã nh÷ng khã kh¨n ®Æc biÖt ®Ó cã thÓ cung cÊp çc dÞch vô mét çch hiÖu qu¶ cho ng−êi nghÌo. H¹n chÕ vÒ mÆt ng«n ng÷ vµ khã kh¨n trong trao ®æi th«ng tin râ rµng ®· khiÕn nhiÒu ng−êi kh«ng biÕt vÒ çc ho¹t ®éng hç trî cña nhµ n−íc, môc ®Ých còng nh− ®iÒu kiÖn ®Ó ®−îc hç trî. Çc cuéc th¶o luËn trong ®ît §¸nh gi¸ NghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia (PPA) còng ®· cho thÊy b¶n th©n n«ng d©n kh«ng yªu cÇu çc nghiªn cøu hÖ thèng hay nghiªn cøu t−¬ng thÝch phøc t¹p (cã lÏ v× ®©y cïng lµ viÖc hä th−êng lµm råi). Thay vµo ®ã, çc nhu cÇu th«ng tin khuyÕn n«ng cña hä th−êng rÊt ®¬n gi¶n, vÝ dô: Nhu cÇu cã thªm th«ng tin vÒ qu¶n lý chÊt l−îng NhiÒu ý kiÕn trong çc th«n b¶n cho thÊy n«ng d©n rÊt muèn cã th«ng tin ®Ó qu¶n lý chÊt l−îng, ®Æc biÖt víi nh÷ng c©y, con gièng do çc c¬ quan khuyÕn n«ng cung cÊp hoÆc do çc cöa hµng b¸n lÎ hay nh÷ng th−¬ng nh©n b¸n trªn thÞ tr−êng tù do. Mét cuéc th¶o luËn thó vÞ ®· ®−îc tæ chøc ë Lao Ch¶i vÒ vÊn ®Ò qu¶n lý chÊt l−îng. GÇn ®©y th«n ®· gÆp hai chuyÖn kh«ng hay vÒ vÊn ®Ò nµy. Mét lµ do mua ph¶i gia sóc bÞ bÖnh ë chî vµ khi mang vÒ th«n, nã ®· truyÒn bÖnh cho nh÷ng con kh¸c. ChuyÖn thø hai lµ mét sè hé gia ®×nh mua gièng lóa lai nh−ng do mét sè lý do nµo ®ã hä mua ph¶i cho h¹t thãc thÞt chø kh«ng ph¶i h¹t lóa gièng. Khi gieo xuèng ruéng, h¹t gièng kh«ng n¶y mÇm hoÆc kh«ng ph¸t triÓn vµ vô ®ã çc hé nµy bÞ mÊt tr¾ng. Kh«ng th«ng th¹o tiÕng phæ th«ng còng lµ mét vÊn ®Ò c¬ b¶n liªn quan mÆc dï cã rÊt nhiÒu ng−êi ë khu vùc biªn giíi giao tiÕp víi nhau b»ng tiÕng “Quan háa” (ph−¬ng ng÷ cña tiÕng Trung Quèc). §iÒu nµy g©y khã kh¨n cho viÖc t×m hiÓu nguån gèc hoÆc chÊt l−îng cña c©y, con gièng mµ ng−êi d©n mua vÒ, nh− lêi «ng Phu XÝn SÌn “khi xuèng chî M−êng Kh−¬ng nÕu ng−êi b¸n kh«ng biÕt nãi tiÕng Quan Ho¶ t«i sÏ sang mua ë hµng kh¸c”. Th«ng tin tõ PPA còng cho thÊy râ lµ cÇn x©y dùng çc ph−¬ng ph¸p vµ hÖ thèng ®µo t¹o míi trong tÊt c¶ çc ngµnh gåm y tÕ, khuyÕn n«ng, gi¸o dôc ng−êi lín vµ ®µo t¹o kü n¨ng l·nh ®¹o chung. ë ®©y

43 MRDP (1999), §¸nh gia T×nh tr¹ng NghÌo khæ cã ng−êi dan tham gia tØnh Lµo Cai, MRDP phèi hîp víi tØnh Lµo Cai, Ng©n hµng ThÕ giíi vµ Bé Ph¸t triÓn V−êng quèc Anh, tr. 113.

73

cã mét sè c©u hái c¬ b¶n cÇn ®Æt ra lµ: §µo t¹o ai? §µo t¹o ë ®©u? §µo t¹o trong bao l©u? Vµ ®µo t¹o nh− thÕ nµo? Th¶o luËn vÒ nhu cÇu cã nh©n viªn y tÕ th«n b¶n ë th«n Lao Ch¶i HiÖn ë th«n Lao Ch¶i kh«ng cã nh©n viªn y tÕ th«n b¶n, nh−ng trong cuéc häp th«n th× ng−êi d©n cho r»ng cã th× hay l¾m. Hä cho biÕt tr−íc ®©y ë b¶n bªn cã mét nh©n viªn y tÕ th«n b¶n, c« nµy cßn trÎ, nh−ng c« ®· chuyÓn ®i n¬i kh¸c sau khi lÊy chång. Khi ®−îc hái nh÷ng ng−êi nh− thÕ nµo th× cã ®ñ kh¶ n¨ng lµm nh©n viªn th«n b¶n, ng−êi d©n ®Òu tr¶ lêi tr−íc hÕt ng−êi ®ã ph¶i lµ phô n÷. Tuy nhiªn ®ã ph¶i lµ nh÷ng ng−êi lín tuæi, kh«ng ph¶i lµ mét ng−êi võa míi häc xong. §ã lµ ng−êi ®· cã gia ®×nh, cã kinh nghiÖm vµ kiÕn thøc vÒ céng ®ång. VÝ dô nµy minh ho¹ rÊt râ t×nh thÕ tiÕn tho¸i l−ìng nan cña viÖc ®µo t¹o mét çch hiÖu qu¶ cho çc nh©n viªn y tÕ th«n b¶n trªn çc khu vùc cao hÎo l¸nh. Víi h¬n 28 hé cña th«n Lao Ch¶i, sÏ kh«ng cã ng−êi phô n÷ tr−ëng thµnh nµo th«ng th¹o tiÕng phæ th«ng vµ cã ®ñ thêi gian ®Ó ®i häc dµi ngµy d−íi huyÖn. 4. §¸nh gi¸ T×nh tr¹ng NghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ møc ®é t−¬ng t¸c vµ quan hÖ liªn tôc cÇn cã ®Ó c¾m rÔ çc qu¸ tr×nh cã ng−êi d©n tham gia vµo thùc tiÔn. Ph−¬ng ph¸p nµy ®èi lËp hoµn toµn víi ph−¬ng ph¸p th«ng th−êng khi tiÕn hµnh çc nghiªn cøu cã ng−êi d©n tham gia nh−ng do chuyªn gia bªn ngoµi tiÕn hµnh. TiÕn hµnh nghiªn cøu vÒ çc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ®ãi nghÌo lµ mét viÖc lµm nhËy c¶m - ®Æc biÖt lµ l¹i lµm theo çch mµ ng−êi nghÌo vµ çn bé ®Þa ph−êng cã dÞp trùc tiÕp cho ý kiÕn. §Ó çc kÕt qu¶ nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt ®−îc chÊp nhËn vµ h÷u Ých cho nhµ n−íc, ®iÒu quan träng lµ g¾n kÕt chÆt chÏ nghiªn cøu víi çc ®èi t¸c ë c¬ së, ë tÊt c¶ çc cÊp, trong mäi giai ®o¹n nghiªn cøu. Tr×nh tù lµm PPA cña ch−¬ng tr×nh MRDP ®−îc thÓ hiÖn trong Hép 14. Tr×nh tù nµy cho thÊy mèi t−¬ng t¸c vµ mét quan hÖ liªn tôc gi÷a Nhãm nghiªn cøu tõ bªn ngoµi vµ çc bªn cã liªn quan ë c¬ së cÇn chuyÓn dÞch lªn vµ xuèng trong mét hÖ thèng Ýt nhÊt lµ ba lÇn:

• Giai ®o¹n T¹o nÒn t¶ng – ®Ó giíi thiÖu vµ thu nhËn th«ng tin ph¶n håi vµ ®−îc çc ®èi t¸c ë ®Þa ph−¬ng tiÕp nhËn ph¹m vi vµ môc ®Ých nghiªn cøu. §Ó lÊy ý kiÕn ®ãng gãp cho çch lµm vµ çc vÊn ®Ò nghiªn cøu. §Ó lËp kÕ ho¹ch çc ho¹t ®éng , v.v…

• Giai ®o¹n Thóc ®Èy hç trî – ®Ó ®µo t¹o cho çn bé ®Þa

ph−¬ng (tØnh, huyÖn x· vµ ng−êi d©n ë th«n) mµ sÏ tham gia vµo c«ng t¸c hiÖn tr−êng. §Ó hç trî çch lµm vµ trî gióp kü thuËt cho nghiªn cøu t¹i çc th«n. §Ó gióp tæng hîp tµi liÖu tõ hiÖn tr−êng, v.v…

74

Khung 16. Quan hÖ liªn tôc cÇn cã ®Ó thùc sù c¾m rÔ nghiªn cøu cã ng−êi d©n tham gia (§¸nh gi¸ T×nh tr¹ng nghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia, th¸ng 1 ®Õn th¸ng 10 1999) Th¸ng

CÊp th«n vµ x· CÊp tØnh vµ huyÖn CÊp ch−¬ng tr×nh vµ quèc gia

T¹o nÒn t¶ng

Giai ®o¹n 1: ChuÈn bÞ ®Ò c−¬ng nghiªn cøu PPA vµ hinh thµnh Nhãm ®a ngµnh hç trî PPA

1 / 1999

Giai ®o¹n 2: Häp víi Uû ban Nh©n d©n tØnh tr×nh bµy ý t−ëng cïng lµm PPA

Giai ®o¹n 2a: Lµm viÖc víi 2 Uû ban Nh©n d©n HuyÖn ®Ó chuÈn bÞ, th¶o luËn vÒ ph¹m vi vµ môc ®Ých cña PPA vµ çc th«ng tin chi tiÕt cô thÓ kh¸c

2 / 1999

Giai ®o¹n 2b: Lµm viÖc víi 4 Uû ban Nh©n d©n X· ®Ó chuÈn bÞ, th¶o luËnvÒ ph¹m vi vµ mcô ®Ých uc¶ PPA vµ çc th«ng tin chi tiÕt cô thÓ kh¸c

Thóc ®Èy hç trî

Giai ®o¹n 3: ChuÈn bÞ h−íng d·n ®µo t¹o

3 / 1999

Giai ®o¹n 4: Lµm viÖc lÇn thø 2 víi 2 huyÖn ®Ó lÊy th«ng tin c¬ së vµ tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ ®ãi nghÌo víi çn bé huyÖn thuéc çc ban ngµnh kh¸c nhau

4 / 1999 Giai ®o¹n 5:Çc héi th¶o ®µo t¹o hiÖn tr−êng lµm PPA ë hai huyÖn víi sù tham gia cña nhiÒu çn bé huyÖn, x· vµ th«n.

4- 5 / 1999

Giai ®o¹n 5a: TiÕn hµnh PPA ë 6 th«n trong 4 x·

6 / 1999 KiÓm chøng th«ng tin

Giai ®o¹n 6: ChuÈn bÞ b¸o ço hiÖn tr−êng, tiÕp thôc thu thËp çc th«ng tin cßn thiÕu vµ chuÈn bÞ b¸o ço dù th¶o

7 / 1999 Giai ®o¹n 6a: ChuyÓn Dù th¶o PPA ®Õn tÊt c¶ çc çn bé tØnh vµ huyÖn tham giai vµo nghiªn cøu

8 / 1999 Giai ®o¹n 6b: Héi th¶o 2 ngµy ®Ó kiÓm chøng th«ng tin víi çn bé tØnh, huyÖn vµ x·, th¶o luËn vÒ çc kÕt qu¶. Söa ch÷a b¸o ço

9 /1999 Giai ®o¹n 6c: tr×nh bµy vµo th¶o luËn vÒ kÕt qu¶ PPA t¹i mét sè héi th¶o quèc gia

10 /1999 Giai ®o¹n 12: Tr×nh bµy b¸o ço ChÝnh thøc

75

Khung 17. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu th«ng th−êng do chuyªn gia bªn ngoµi tiÕn hµnh (nghiªn cøu vÒ quan ®iÓm vµ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn xãa ®ãi gi¶m nghÌo trong MRDP, th¸ng 3 ®Õn th¸ng10 n¨m 1999) Th¸ng

CÊp th«n vµ x· CÊp tØnh vµ huyÖn CÊp ch−¬ng tr×nh vµ quèc

gia 3 / 1999 Giai ®o¹n Mét: th¶o luËn vÒ

§Ò c−¬ng nghiªn cøu gi÷a Bé, Nhµ tµi trî vµ T− vÊn n−íc ngoµi

4 / 1999 Giai ®o¹n Hai: C«ng t¸c HiÖn tr−êng Mét tuÇn ®Ó pháng vÊn çn bé nhµ n−íc vµ cè vÊn ë Hµ Néi Th«ng b¸o ®Õn tØnh Phó Thä vµ Hµ Giang vÒ lÞch tr×nh vµ néi dung nghiªn cøu

2a: §i hiÖn tr−êng ®Õn hai tØnh. Pháng vÊn l·nh ®¹o tØnh huyÖn vµ çn bé MRDP

2b: Lµm viÖc nöa ngµy t¹i mét sè th«n ë mçi tØnh ®Ó trao ®æi víi tr−ëng th«n vµ mét sè hé n«ng d©n

5 / 1999

2c: TiÕp tôc häp víi çc bé cÊp trung −¬ng , tæng hîp vµ lÊy ý kiÕn ph¶n håi ë Hµ Néi

6 / 1999

7 / 1999

8 / 1999

9 / 1999 Giai ®o¹n 3: tr×nh bµy b¸o ço chÝnh t¹i Héi nghÞ §¸nh gi¸ gi−a kú cña MRDP (b¸o ço dù th¶o kh«ng tæ chøc lÊy ý kiÕn réng r·i)

• Giai ®o¹n kiÓm chøng vµ x¸c nhËn th«ng tin – ®Ó

®em b¸o ço dù th¶o vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu xuèng c¬ së tr−íc tiªn, ®Ó thu nhËn th«ng tin ph¶n håi, ý kiÕn nhËn xÐt, phª b×nh, v.v.. vµ còng ®Ó ®−a ra th¶o luËn çc kÕt qu¶ nghiªn cøu réng r·i h¬n tr−íc khi tæng hîp vµ tr×nh nµy b¸o ço chÝnh thøc.

Cã thÓ nhËn thÊy sù kh¸c nbiÖt gi÷a ph−¬ng ph¸p nµy vµ çc çch nghiªn cøu th«ng th−êng b»ng çch so s¸nh qu¸ tr×nh lµm PPA víi qu¸ trinh nghiªn cøu vÒ ®ãi nghÌo ®−îc MRDP tiÕn hµnh trong cïng

76

thêi gian (Khung16)44. Nghiªn cøu nµy cã môc tiªu kh¸c víi PPA, vµ nã kh«ng nh»m tiÕn hµnh nhiÒu ho¹t ®éng hiÖn tr−êng ë cÊp th«n b¶n. MÆc dï vËy, nghiªn cøu còng t×m çch sö dông çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia ®Ó lµm râ quan ®iÓm cña çn bé vµ l·nh ®¹o th«n. Çch nghiªn cøu thø hai nµy – th−êng do çc t− vÊn hay chuyªn gia bªn ngoai tiÕn hµnh – th× chóng ta ®Òu quen thuéc khi lµm cho çc ch−¬ng tr×nh hiÖn tr−êng cã tµi trî. §iÒu râ rµng lµ çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu th«ng th−êng nµy hay bá qua toµn bé giai ®o¹n ®Æt nÒn nmãngv µ kiÓm chøng th«ng tin vèn rÊt thiÕt yÕu. KÕt qu¶ lµ rñi ro cña ph−¬ng ph¸p nµy rÊt lín v× r»ng ng−êi ta cã thÓ kh«ng chÊp nhËn kÕt qu¶ nghiªn cøu hay ®¬n gi¶n lµ kh«ng sö dông. 5. Vµo n¨m 1998, MRDP ®−a ra mét ph−¬ng ph¸p qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng céng ®ång míi ë vïng cao. Ph−¬ng ph¸p nµy cho thÊy sù kÕt hîp cña nhiÒu nguyªn lý qua qu¸ tr×nh häc hái vµ ®µo t¹o ë hiÖn tr−êng mµ ch−¬ng tr×nh ®· tÝch luü qua nhiÒu n¨m. Mét trong nh÷ng néi dung ho¹t ®éng chÝnh cña ch−¬ng tr×nh FCP –MRDP lµ gi¸o ®Êt l©m nghiÖp vµ n«ng nghiÖp vµ lËp kÕ ho¹ch sö dông ®Êt (th«ng qua çc Chi côc §Þa chÝnh tØnh vµ çc c¬ quan l©m nghiÖp). Lóc ®Çu (gi÷a n¨m 1991 vµ 1996) ch−¬ng tr×nh tËp trung vµo giao ®¸t l©m nghiÖp ë çc huyÖn trung du dÔ tiÕp cËn. Giao ®Êt rõng cã quy m« nhá cho çc hé ç thÓ ë trung du th× kh¸ ®¬n gi¶n. C«ng t¸c ®Þa chÝnh kh«ng mÊy phøc t¹p. §ång thêi n«ng d©n thÊy lîi vÒ mÆt kinh tÕ khi ®−îc nhËn ®Êt vµ b¾t ®Çu trång rõng quy m« nhá, thiÕt lËp v−ên rõng, v−ên hé hçn loµi. Khi b¾t ®Çu di vµo ho¹t ®éng n¨m 1996, ch−¬ng tr×nh MRDP còng cã ®Þnh h−íng míi tËp trung cho vïng cao, vµ ph−¬ng ph¸p t−¬ng tù nh− ph−¬ng ph¸p giao ®Êt vµ lËp kÕ ho¹ch sö dông ®Êt cho çc vïng trung du ®−îc ®−a lªn ¸p dông cho vïng cao. Tuy nhiªn, trong khi giao ®Êt n«ng nghiÖp ®−îc chÊp nhËn kh¸ tèt, giao ®Êt l©m nghiÖp cho thÊy râ lµ phøc t¹p h¬n nhiÒu, v× mét sè lý do:

• NhiÒu x· vïng cao cã tû lÖ lín ®Êt ®−îc ph©n lo¹i lµ ®Êt rõng (th−êng trªn 75%) khiÕn çc hé ç thÓ khã nhËn vµ qu¶n lý ®−îc çc l« ®Êt rõng xa th«n.

• CÇn tÝnh ®Õn çc ph−¬ng thøc chia ®Êt hiÖn cã tæng sè çc

nhãm d©n téc kh¸c nhau (HM«ng, Dao, Nïng, v.v…). Çc nhãm d©n téc kh¸c nhau chän çc vÞ trÝ kh¸c nhau trong hÖ thèng sö dông ®Êt tæng thÓ.

• CÇn tÝnh ®Õn sù xen kÏ phøc t¹p cña ®Êt rõng s¶n xuÊt víi

rõng phßng hé Ýt xung yÕu vµ rõng phßng hé rÊt xung yÕu ë vïng cao.

44 Krantz, L. & Davies, R. (1999), Mét nghiªn cøu vÒ Quan ®iÓm vµ Ph−¬ng ph¸p ®èi víi nghÌo ®ãi trong ch−¬ng tr×nh MRDP, b¸o ço chuÈn bÞ cho ®¸nh gi¸ gi÷a kú cña MRDP.

77

• Ho¹t ®éng ®iÒu tra ®Þa chÝnh ë vïng cao th−êng rÊt phøc t¹p, tèn kÐm vµ tèn thêi gian do tÝnh chÊt khu vùc réng lín, hÎo l¸nh, vµ ®Þa h×nh bÞ chia c¾t nhiÒu.

Ch−¬ng tr×nh MRDP b¾t ®Çu ®−a ra mét ph−¬ng ph¸p míi ®Ó B¶o vÖ vµ Qu¶n lý Rõng cÊp X· vµ th«n. Ph−¬ng ph¸p nµy h×nh thµnh tõ mét nghiªn cøu s©u do ch−¬ng tr×nh tiÕn hµnh vµo ®Çu n¨m 1998 vÒ thùc tr¹ng qu¶n lý rõng45. Ph−¬ng ph¸p míi nµy dùa trªn çc nguyªn t¾c sau:

• KÕt hîp s¶n xuÊt víi b¶o vÖ rõng

• Giao ®Êt l©m nghiÖp dµi h¹n cho x· vµ th«n

• Kho¸n b¶o vÖ rõng cho çc hé, nhãm hé hay xãm nÕu thÊy phï hîp.

• ChuÈn bÞ KÕ ho¹ch Qu¶n lý vµ B¶o vÖ rõng cÊp th«n

• N©ng cao çc kü thuËt l©m sinh trong qu¶n lý rõng ®Ó b¶o vÖ

vµ s¶n xuÊt

• Tho¶ thuËn vÒ thu nhËp/lîi Ých gi÷a hé vµ céng ®ång

• LËp quü cho çc ho¹t ®éng qu¶ lý vµ b¶o vÖ rõng.

• Giao tr¸ch nhiÖm kØÓm tra vµ gi¸m s¸t cho cÊp x· Ph−¬ng ph¸p míi nµy míi ®−îc ®−a vµo 8 x· thuéc 2 tØnh (Hµ Giang vµ Yªn B¸i) trong n¨m qua, nªn ®©y míi chØ lµ giai do¹n ®Çu. Xin lÊy vÝ dô vÒ th«n Giµng Cµi, mét th«n ng−êi Dao ë huyÖn V¨n ChÊn, mét huyÖn n»m trong lßng d·y nói Hoµng Liªn S¬n. §©y lµ th«n thÝ ®iÓm ®Çu tiªn cña tØnh46. Qu¸ t×nh lËp kÕ ho¹ch ë ®©y kÐo dµi suèt trong n¨m qua vµ gÇn ®©y th«n ®· x©y dùng ®−îc tho¶ thuËn dµi h¹n víi chÝnh quyÒn huyÖn ®Ó b¶o vÖ vµ qu¶n lý h¬n 1000 ha rõng giµu. Çc b−íc tiÕp theo trong qu¸ tr×nh nµy lµ tiÕp tôc lµm viÖc víi th«n vÒ çc vÊn ®Ò kü thuËt l©m sinh cÊp céng ®ång ®Ó n©ng cao n¨ng suÊt còng nh− duy tr× ®−îc chøc n¨ng phßng hé cña rõng. §iÒu chóng t«i muèn nhÊn m¹nh ë ®©y lµ ph−¬ng ph¸p tËp huÊn lóc ®Çu vµ x©y dùng ph−¬ng ph¸p §¸nh gi¸ Chuyªn ®Ò cho ho¹t ®éng LËp kÕ ho¹ch Qu¶n lý vµ §iÒu tra Rõng (xem Hép 16). Çc nguyªn t¾c chÝnh sÏ ®−îc lµm râ d−íi ®©y:

45 Hobley, M. vµ nh÷ng ng−êi kh¸c (1998), Tõ B¶o vÖ ®Õn B¶o vÖ th«ng qua S¶n xuÊt:c«ng t¸c lËp kÕ ho¹ch vµ qu¶n lý rõng ë Hµ Giang vµ Yªn B¸i, nghiªn cøu t− vÊn cho MRDP. 46 Bïi §×nh To¸i, O’Reilly S. vµ nh÷ng ng−êi kh¸c (2000). Liªn kÕt çc HÖ thèng Qu¶n lý Rõng §Þa ph−¬ng vµ Nhµ n−íc – mét ph−¬ng ph¸p míi ®Ó qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng céng ®ång tõ mét th«n ng−êi Dao ë Yªn B¸i, b¸o ço chuÈn bÞ cho Nhãm C«ng t¸c Quèc gia vÒ Qu¶n lý Rõng Céng ®ång.

78

• TËp huÊn lóc ®Çu cho mét Nhãm hçn hîp gåm çn bé hiÖn tr−êng/nhµ n−íc, l·nh ®¹o x·, th«n, th«ng tin viªn, çc chuyªn gia hç trî tõ bªn ngoµi. TËp huÊn kiÓu nµy hiÖu qu¶ vµ thó vÞ h¬n theo kiÓu ‘thÊm dÇn’ tõ trªn xuèng.

• G¾n tËp huÊn víi çc t×nh huèng ®êi thùc trong céng

®ång. Çc bµi t©p hiÖn tr−êng nÕu chØ dïng lµm vÝ dô minh häa th−êng thiÕu chiÒu s©u vµ h¬i thë cña cuéc sèng thùc tÕ.

• Thu hót ®−îc cµng nhiÒu ng−êi cµng tèt. VÝ dô, mêi tr−ëng

th«n cña çc th«n xung quang cïng tham gia çc ho¹t ®éng t¹i th«n thÝ ®iÓm. §iÒu nµy võa t¹o ra sù hiÓu biÕt l¹i c«ng khai çc ho¹t ®éng.

• Chó ý lùa chän çc l·nh ®¹o x·, th«n hay th«ng tin viªn

cã n¨ng khiÕu hay kh¶ n¨ng vÒ c«ng t¸c ®¸nh gi¸. Nh÷ng ng−êi nµy sÏ lµ çc chuyªn gia hç trî hay tiÓu gi¸o viªn ®Þa ph−¬ng ®Ó tiÕp tôc ®−a qu¸ tr×nh nµy ®i lªn.

• Trao tr¸ch nhiÖm cho çc tiÓu gi¸o viªn hay chuyªn gia

®Þa ph−¬ng nµy ngay tõ ®Çu. Sau mçi mét giai ®o¹n çc çn bé hay chuyªn gia bªn ngoµi lµm viÖc víi céng ®ång, nªn thèng nhÊt víi nh÷ng ng−êi nµy çc ho¹t ®éng cÇn tiÕp tôc lµm tr−íc khi ®Õn lµm viÖc lÇn sau.

• §Ó çc chuyªn gia ®Þa ph−¬ng hay tiÓu gi¸o viªn tham gia

trùc tiÕp vµo ®¸nh gi¸ vµ ®Ò xuÊt söa ®æi çc ph−¬ng ph¸p thö nghiÖm tr−íc khi tiÕp tôc vßng ®µo t¹o tiÕp theo.

• Sö dông çc chuyªn gia ®Þa ph−¬ng hay tiÓu gi¸o viªn

nh− mét ®éi ngò chuyªn gia ®Ó tiÕp tôc ®µo t¹o cho çc ®Þa ®iÓm míi. VÝ dô, Nhãm Qu¶n lý th«n (VMG) Giµng Cµi ®· tham gia vµo vßng tËp huÊn thø hai khi ®−a ph−¬ng ph¸p nµy sang 6 x· ë 3 huyÖn míi. §−îc tham gia nh− vËy lµm t¨ng tÝnh tù tin, gióp hä c¶m nhËn ®−îc thµnh qu¶ vµ tÝnh lµm chñ ®èi víi c«ng viÖc. Nhãm Qu¶n lý Th«n (VMG) Giµng Cµi còng chÞu tr¸ch nhiÖm hç trî viÖc phæ biÕn çch lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng sang çc th«n kh¸c trong x·.

• Giao vai trß hç trî tõ nhãm chuyªn gia bªn ngoµi cho çn

bé c¬ së vµ chuyªn gia ®Þa ph−¬ng/tiÓu gi¸o viªn cµng sím cµng tèt.

Nhãm Qu¶n lý th«n (VMG) tham gia vµo giíi thiÖu vµ phæ biÕn çc ph−¬ng ph¸p míi ®Ó lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý vµ ®iÒu tra rõng céng ®ång (Nhãm Qu¶n lý th«n Giµng Cµi – TØnh Yªn B¸i)

79

Khung 18. VÝ dô cô thÓ vÒ çc mèi liªn kÕt ho¹t ®éng ®éng gi÷a tËp huÊn, lËp kÕ ho¹ch thùc tÕ, khuyÕn

n«ng khuyÕn l©m

Thêi gian

Çc ho¹t ®éng do VMG Giµng Cµi thùc hiÖn

T−¬ng t¸c víi huyÖn, x· vµ th«n kh¸c

Hç trî do chuyªn gia ®µo t¹o bªn ngoµi cung

cÊp 11 / 1998

TËp huÊn cho Nhãm hçn hîp t¹i th«n cho çn bé tØnh, huyÖn, x· vµ çc VMG tõ tÊt c¶ çc th«n trong x· Ngµy sau khi tËp huÊn lµ tiÕn hµnh bµi tËp lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý vµ ®iÒu tra rõng céng ®ång sö dông çc ph−¬ng ph¸p §¸nh gi¸ Chuyªn ®Ò ë th«n Giµng Cµi. LËp KÕ ho¹ch Qu¶n lý Rõng cña Th«n dù th¶o vµ thèng nhÊt çc ho¹t ®éng tiÕp theo.

Çn bé khuyÕn n«ng huyÖn, kiÓm l©m, l©m

tr−êng tham gia tËp huÊn t¹i hiÖn tr−êng vµ çc bµi

tËp lËp kÕ ho¹ch cho th«n

ChuÈn bÞ tµi liÖu tËp huÊn dù th¶o. Hç trî tËp huÊn vµ lËp kÕ ho¹ch lÇn ®Çu tiªn.

12 / 1998 ®Õn 1 / 1999

VMG tiÕp tôc häp néi bé th«n ®Ó th¶o luËn chi tiÕt vÒ kÕ ho¹ch qu¶n lý (vÝ dô vÒ thµnh lËp tæ b¶o vÖ, ranh giíi, quy chÕ, v.v…) Häp víi VMG ®Ó th¶o luËn thùc tr¹ng ho¹t ®éng theo dâi lËp kÕ ho¹ch chi tiÕt, sö ®æi theo ®Ò nghÞ, vµ thèng nhÊt vÒ thêi gian ®Ó hoµn thµnh kÕ ho¹ch

Th¨m kiÓm tra vÒ tiÕn ®é thùc hiÖn kÕ ho¹ch theo dâi

2 / 1999 ®Õn 3 / 1999

VMG tiÕp tôc häp néi bé trong th«n vµ lµm viÖc víi çn bé huyÖn vÒ lËp b¶n ®å

chi tiÕt ranh giíi rõng

Çn bé huyÖn hç trî lËp b¶n ®å vµ hoµn chØnh kÕ

ho¹ch.

4 / 1999

Giang Cµi tr×nh bµy KÕ ho¹ch Qu¶n lý Rõng cña Th«n tr−íc Uû ban Nh©n d©n

HuyÖn ®Ó phª duyÖt

ChÝnh quyÒn HuyÖn duyÖt kÕ ho¹ch

5 / 1999

VMG Giµng Cµi tham gia vµ trùc tiÕp ®ãng gãp cho vßng tËp huÊn thø hai

Vßng tËp huÊn thø hai ë

Yªn B¸i cho çn bé 3 huyÖn vµ 7 x·

Söa ®æi tµi liÖu tËp huÊn dùa trªn kinh nghiÖm cña

th«n thÝ ®iÓm. TiÕp tôc tËp huÊn

8 / 1999 ®Õn nay

Th«n ®−îc giao dµi h¹n 1019 ha rõng. Th«n b¸t ®Çu thùc hiÖn kÕ ho¹ch, chèng

ch¸y rõng, ph©n cho çc tæ

ChÝnh thøc phª duyÖt KÕ ho¹ch Qu¶n lý Rõng cña Th«n vµo th¸ng 8 n¨m

1999

11/ 1999

Nhãm Qu¶n lý Th«n Giµng Cµi hç trî

çc bµi tËp lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý vµ ®iÒu tra rõng cho çc th«n xung quanh trong

x∙.

80

4.4 1999 – 2000 Giíi thiÖu mét ph−¬ng ph¸p míi ®Ó t¹o quü trùc tiÕp cho kÕ ho¹ch ph¸t triÓn th«n vµ x· Cã nhiÒu khã kh¨n c¬ b¶n vÒ ng©n s¸ch vµ c¬ cÊu ®· h¹n chÕ sù ¸p dông vµ phæ biÕn çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia vµ mang tÝnh tham vÊn. Trong khi ph©n tÝch cã ng−êi d©n tham gia ®ãng vai trß lín trong viÖc hç trî ng−êi d©n bµy tá çc yªu cÇu cña hä, ng−êi d©n Ýt cã kh¶ n¨ng trùc tiÕp thùc hiÖn çc dù ¸n ®Þa ph−¬ng v× hä khã cã thÓ tiÕp cËn çc nguån vèn bæ xung. MÆt kh¸c, trong çc ch−¬ng tr×nh ‘môc tiªu’ cña chÝnh phñ l¹i kh«ng cã çc kho¶n ng©n s¸ch linh ho¹t ®Ó cã thÓ ®¸p øng çc yªu cÇu ®a d¹ng tõ bªn d−íi. Nhê hiÓu biÕt ®−îc çc h¹n chÕ nµy, trong mét n¨m r−ìi qua, MRDP ®· x©y dùng vµ ®−a vµo ho¹t ®éng mét ph−¬ng ph¸p míi ®Ó t¹o quü trùc tiÕp cho Quü Ph¸t triÓn Th«n vµ X· ë vïng cao. Ph−¬ng ph¸p míi nµy lo¹i bá çc néi dung ho¹t ®éng cò dùa trªn hÖ thèng lËp kÕ ho¹ch vµ ng©n s¸ch theo ‘chiÒu däc’, vµ thay thÕ vµo ®ã lµ mét hÖ thèng theo ‘chiÒu ngang’. Mçi ®¬n vÞ ®Þa lý trong vïng ch−¬ng tr×nh – th«n, x·, huyÖn, v.v… sÏ nhËn ®−îc mét kho¶n ng©n s¸ch riªng vµ sÏ lËp kÕ ho¹ch trªn c¬ së ®ã. Quü Ph¸t triÓn Th«n vµ X· phï hîp víi mét sè chÝnh s¸ch míi cña ChÝnh phñ ViÖt Nam. Trong ®ã NghÞ ®Þnh 29/CP (1998) vÒ thùc hiÖn d©n chñ ë c¬ së, h−íng dÉn lÊy ý kiÕn cña nh©n d©n, qu¸ tr×nh vµ h×nh thøc ra quyÕt ®Þnh ph¸t triÓn mµ nng−êi d©n ®Þa ph−¬ng ph¶i ®−îc tham gia. Tr×nh tù lËp kÕ ho¹ch trong quòy ph¸t triÓn th«n vµ x· rÊt phï hîp víi tinh thÇn cña NghÞ ®Þnh nµy. Theo ®ã, ho¹t ®éng lËp kÕ ho¹ch cã ng−êi d©n tham gia sÏ g¾n trùc tiÕp víi mét tµi kho¶n cña x· më t¹i ng©n hµng. Môc ®Ých cña viÖ nµy lµ sÏ lµm cho c¬ cÊu yªu cÇu ho¹t ®éng hiÖu qu¶ vµ cã nh÷ng yªu cÇu hîp lý h¬n cho c¬ cÊu hç trî cña çc c¬ quan dÞch vô cÊp huyÖn vµ tØnh còng nh− çc tæ chøc t− nh©n. Trong khi ch−¬ng tr×nh vÉn tËp trung cho çc ho¹t ®éng qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn , ng−êi d©n ë th«n vÉn cã thÓ lùa chän sö dông ng©n s¸ch ®−îc giao cho çc ho¹t ®éng kh«ng liªn quan trùc tiÕp ®Õn qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn, vÝ dô n©ng cÊp thiÕt bÞ cho tr−êng häc cña th«n. §©y lµ mét s¸ng kiÕn míi vµ còng lµ th¸ch thøc ®èi víi MRDP v× sÏ cã 215 th«n thuéc 66 x· vïng cao hÎo l¸nh sÏ tham gia vµo ph−¬ng ph¸p míi nµy trong n¨m 2000. Mét sè bµi häc vÒ nghiªn cøu vµ ®µo t¹o §iÒu to¸t ra tõ qu¸ tr×nh ph©n tÝch nµy lµ mét nhu cÇu cÊp thiÕt ®Ó c¶i tiÕn çc ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o khuyÕn n«ng th«ng th−êng. Ngoµi ra, còng cÇn suy nghÜ l¹i mét çch toµn diÖn çch çc tæ chøc nghiªn cøu vµ ®µo t¹o bªn ngoµi tiÕp xóc víi çc ch−¬ng tr×nh vµ dÞch vô t¹i hiÖn tr−êng. Cã thÓ thùc hiÖn ®iÒu nµy qua nh÷ng çch sau.

81

TËp trung h¬n n÷a vµo viÖc ®Þnh h−íng l¹i çc ‘chiÕn l−îc’ vµ hÖ thèng’ ®µo t¹o tæng thÓ ViÖc n©ng cÊp ®µo t¹o chÝnh quy trong n«ng nghiÖp vµ l©m nghiÖp trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ®· tËp trung chñ yÕu vµo néi dung vµ ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o, vµ vµo mét sè çc ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cô thÓ míi ( vÝ dô sö dông nghiªn cøu ®iÓn h×nh, ®ãng vai trß, vµ çc qu¸ tr×nh thóc ®Èy…). Sù ph¸t triÓn cña çc hÖ thèng vµ chiÕn l−îc nghiªn cøu vµ ®µo t¹o tæng thÓ (nh− yªu cÇu cao h¬n dèi víi khÝa c¹nh s− ph¹m vµ tæ chøc h¬n lµ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o) ®· bÞ lïi l¹i sau. TËp trung vµo néi dung vµ ph−¬ng ph¸p cô thÓ cã tÝnh rñi ro ë chç dÉn tíi viÖc trõu t−îng ho¸ çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia khiÕn chóng trë thµnh, ®¬n gi¶n lµ, mét m«n häc cña ®µo t¹o chÝnh quy (chø kh«ng ph¶i lµ mét ph−¬ng tiÖn truyÒn t¶i). Trong hÖ thèng gi¸o dôc ®µo t¹o hiÖn tr−êng cã sù tham gia cña ng−êi d©n, th× cÊu tróc vµ néi dung cña çc m«n kü thuËt vµ kiÕn thøc sÏ tù n¶y sinh tõ qu¸ tr×nh ®ã.

• Qu¶n lý DÞch h¹i Tæng hîp (IPM) lµ mét minh ho¹ lý t−ëng vÒ nguyªn t¾c nµy ë quy m« nhá. Theo ®ã, qu¸ tr×nh häc hái diÔn ra phô thuéc vµo sù hiÓu biÕt vµ xö lý çc bÊt th−êng vµ vÊn ®Ò mang tÝnh sinh häc hay m«i tr−êng trong hÖ thèng canh t¸c diÔn ra liªn tôc tõ tuÇn nµy sang tuÇn kh¸c, th¸ng nµy sang th¸ng kh¸c.

• VÝ dô vÒ th«n Giµng cµi ë trªn còng lµ mét vÝ dô hay vÒ ®iÒu

nµy trªn quy m« réng. Theo ®ã, qu¸ tr×nh häc hái diÔn ra ®−îc tËp trung vµo çc quyÕt ®Þnh ph¶i lµm g× tiÕp theo vµ cÇn cã lo¹i hç trî nµo ®Ó gi¶i quyÕt çc bÊt th−êng trong kh©u tæ chøc ®Ó thiÕt lËp çc lo¹i h×nh ®èi t¸c míi gi÷a çc cÊp qu¶n lý rõng vµ céng ®ång ®Þa ph−¬ng.

NhËn thøc ®−îc lµ trong qua tr×nh häc hái t¹i hiÖn tr−êng th× ‘ph¸t triÓn tæ chøc’ lµ yÕu tè thiÕt yÕu ®Ó thµnh c«ng T−¬ng tù nh− trªn, çc ph−¬ng ph¸p cã tÇm quan träng thø hai. Trong ph−¬ng ph¸p IPM, HuÊn luyÖn N«ng d©n/Héi nghÞ ®Çu bê chÝnh lµ h×nh thøc tËp trung qu¸ tr×nh häc hái vµ ®−a qu¸ tr×nh ®ã ph¸t triÓn. Qu¶n lý rõng céng ®ång cßn cã mét qu¸ tr×nh häc hái phøc t¹p vµ cao h¬n, ë chç ®ã lµ häc hái ®Ó söa ®æi b¶n th©n tæ chøc vµ çch tæ chøc cho phï hîp. VÝ dô, kh¸i niÖm “tiÓu gi¸o viªn lµ n«ng d©n’ cã ý nghÜa s©u h¬n viÖc ®¬n gi¶n chØ sö dông ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng truyÒn t¶i th«ng tin hay kü n¨ng tíi ng−êi kh¸c trong th«n t−¬ng tù nh− trong mét kho¸ §µo t¹o TiÓu Gi¸o viªn (TOT) th«ng th−êng. Nh− vÝ dô vÒ Th«n Giµng Cµi cho thÊy, chØ cã thÓ nhËn thÊy tÝnh hîp lý ®Çy ®ñ cña nã nÕu ®Æt nã vµo mét chiÕn l−îc lín h¬n vÒ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña çc tæ chøc c¬ së vµ qu¸ trÝnh tù chñ qua thêi gian. C¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p ‘§µo t¹o TiÓu Gi¸o viªn’ truyÒn thèng Çc ph−¬ng ph¸p ‘§µo t¹o TiÓu Gi¸o viªn’ (TOT) mµ çc tæ chøc nghiªn cøu vµ ®µo t¹o hay sö dông trong çc ho¹t ®éng dÞch vô v−¬n réng cña hä dùa trªn mét sè kh¸i niÖm ®· lçi thêi vÒ tÝnh chÊt thÊm xuèng cña kiÕn thøc mµ c«ng nhËn mèi quan hÖ kh«ng b×nh ®¼ng gi÷a çc trung t©m quyÒn lùc cã tri thøc vµ nh÷ng ng−êi tiÕp nhËn tri

82

thøc. Ph−¬ng ph¸p TOT cã mét sè khiÕm khuyÕt cô thÓ. Mét trong sè ®ã lµ trong nhiÒu tr−êng hîp, ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o nµy kh«ng hiÖu qu¶ khi bá qua phÇn giao diÖn (tiÕp xóc) gi÷a n«ng d©n vµ çc c¬ quan.47: TËp huÊn khuyÕn n«ng mét n¨m mét lÇn ë mét th«n vïng nói hÎo l¸nh Chóng t«i ®−îc biÕt r»ng trung b×nh mçi n¨m mét lÇn çn bé khuyÕn n«ng vÒ x· T¶ Gia Kh©u ®Ó ®µo t¹o cho çc çn bé th«n vµ mét sè ng−êi d©n. Çc chñ ®Ò ®µo t¹o bao gåm ch¨n nu«i, ph©n bãn, gieo trång vµ canh t¸c c©y l−¬ng thùc. Sau ®ã sè ng−êi ®−îc ®i häc (th−êng lµ nam giíi) sÏ vÒ th«n tæ chøc häp víi çc chñ hé ®Ó chuyÓn giao kiÕn thøc. N¨m ngo¸i (1998), «ng Giµng M×n Sµi, mét trong nh÷ng hé nghÌo nhÊt th«n Th¶i Giµng S¸n, ®−îc th«n cö ®i häc. ¤ng cho biÕt lµ «ng kh«ng hiÓu nhiÒu l¾m nh−ng «ng còng häc ®−îc vÒ trång c©y Sa méc vµ c©y lª, ®ång thêi biÕt ®−îc tÇm quan träng cña viÖc nhèt gia sóc vµ lîn ë ngoµi nhµ ®Ó chóng khoÎ m¹nh, mau lín. Nh−ng «ng còng nãi r»ng sau khi häc «ng ®· kh«ng truyÒn ®¹t l¹i nh÷ng kiÕn thøc ®ã cho ai. Thø hai, th«ng tin bÞ mÊt, bÞ hiÓu sai lÖch hay bÞ thay ®æi lµ mét vÊn ®Ò thùc tÕ: Th¶o luËn ë th«n NËm Tang vÒ ý nghÜa cña viÖc “thiÕu kiÕn thøc” vµ vÊn ®Ò th«ng tin qua tay Trong çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng çc hé t¹i th«n, ng−êi d©n th−êng cho r»ng hä nghÌo lµ v× “thiÕu kiÕn thøc”. Khi vÊn ®Ò nµy næi lªn trong mét cuéc th¶o luËn nhãm ë NËm Tang, chóng t«i ®· hái nh÷ng ng−êi tham gia ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ g×. Nã cã nghÜa lµ do hä kh«ng th«ng minh? Hay bëi v× hä kh«ng tiÕp cËn ®−îc th«ng tin? Hay lµ v× çi g×? Hä ®· tr¶ lêi r»ng do hai ®iÒu. Thø nhÊt, bëi v× ng−êi d©n chØ nghe l¹i th«ng tin qua ng−êi kh¸c. VÝ dô ®µo t¹o khuyÕn n«ng th−êng chØ thùc hiÖn víi mét, hai ng−êi hoÆc cho çc chñ hé (th−êng lµ ®µn «ng vµ çc hé kh¸ gi¶ ), hoÆc lµ ng−êi d©n chØ biÕt vÒ çc chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc qua çc çn bé th«n, x·. Nh÷ng ng−êi trong cuéc th¶o luËn nãi r»ng ng−êi d©n kh«ng thùc sù tin nhiÒu vµo nh÷ng th«ng tin ®ã v× ®ã lµ nh÷ng th«ng tin ®· qua tay nhiÒu ng−êi . Thø hai lµ do thiÕu kh¶ n¨ng tiÕp cËn th«ng tin ®¹i chóng. Mét vÊn ®Ò kh¸c lµ néi dung ®µo t¹o trong TOT lµ do çc chuyªn gia ë trung −¬ng so¹n th¶o. Néi dung nµy kh«ng phôc vô ®−îc hÕt nhu cÇu ®a d¹ng cña kh¸ch hµng (ng−êi häc). Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, néi dung ®µo t¹o khuyÕn n«ng ®· cã mét sè c¶i tiÕn míi. VÝ dô, b»ng çch chuyÓn tõ çc ph−¬ng ph¸p c«ng thøc sang §¸nh gi¸ Nhu cÇu ®µo t¹o, sang çc qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y cã sù tham gia bÒn v÷ng h¬n. Theo çch nµy, cã thÓ n©ng lªn tÝnh hîp lý cña néi dung ®µo t¹o b»ng çch t¹o ra çc vßng cung ph¶n hæi, tuy

47 Tµi liÖu ®· dÉn. §¸nh gi¸ T×nh tr¹ng NghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia.

83

nhiªn lµm nh− vËy còng ch−a gi¶i quyÕt ®−îc khiÕm khuyÕt c¬ b¶n ®Ó v−¬n xa h¬n. Liªn kÕt çc hÖ thèng nghiªn cøu vµ ®µo t¹o theo chiÒu ngang vµ theo chiÒu däc Mét çch quan träng ®Ó c¶i tiÕn TOT lµ liªn kÕt vµ hoµ hîp çc hÖ thèng theo chiÒu ngang vµ theo chiÒu däc. Çc hÖ thèng theo chiÒu däc cã thÓ ®em l¹i çc ý t−ëng míi vµ çc mèi quan hÖ tõ bªn ngoµi vµ do ®ã cho phÐp çc tæ chøc nghiªn cøu vµ ®µo t¹o bªn ngoµi häc hái ®−îc tõ hiÖn tr−êng. MÆt kh¸c, çc chiÕn l−îc ®µo t¹o theo chiÒu ngang l¹i rÊt thiÕt yÕu ®Ó nh©n réng çc ph−¬ng ph¸p cã ng−êi d©n tham gia mét çch hiÖu qu¶. §Ó c¶i tæ l¹i çc hÖ thèng ®µo t¹o, th× b−íc ®Çu tiªn lµ xem xÐt qu¸ tr×nh th«ng tin vµ qu¸ tr×nh häc hái chu chuyÓn trong toµn bé hÖ thèng lín h¬n. §ã còng lµ çch mµ çc hé n«ng d©n ç thÓ còng ®ang sö dông víi s¸ng kiÕn cña chÝnh hä ®Ó liªn kÕt çc dÞch vô khuyÕn n«ng víi nh÷ng n«ng d©n kh¸c:

Çc tæ chøc dÞch vô N«ng d©n N«ng d©n N«ng d©n Th«n Th«n Th«n

Nguyªn lý nµy lµ nÒn t¶ng cho tÊt c¶ çc chiÕn l−îc ®µo t¹o hiÖu qu¶ ®· ®−îc ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP thö nghiÖm bao gåm Phæ cËp Lan réng, PRA chu kú 2 vµ çc vÝ dô vÒ qu¶n lý rõng céng ®ång ë trªn. T¨ng thªm sè l−îng tiÕp xóc liªn tôc qua thêi gian Mét lÜnh vùc quan träng kh¸c mµ ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP ®· rót ra kinh nghiÖm lµ cÇn cã ®é t−¬ng t¸c liªn tôc thËt cao gi÷a çc bªn cã liªn quan t¹i çc cÊp kh¸c nhau trong hÖ thèng ®Ó cã thÓ c¾m rÔ çc qu¸ tr×nh cã sù tham gia. Nguyªn t¾c nµy còng cÇn ®−îc ¸p dông réng h¬n cho ho¹t ®éng ®µo t¹o. Çc ho¹t ®éng t−¬ng t¸c liªn tôc còng cÇn ®Ó lµm cho çc ho¹t ®éng ®µo t¹o cã sù tham gia hiÖu qu¶ h¬n vµ nh− Sceuermeier vµ Katz m« t¶48: “Trong hÖ thèng ®µo t¹o t¹i chøc chuyªn ®Ò … th−êng th× chØ cã 1 hoÆc 2 giai ®o¹n mµ ng−êi häc quay trë l¹i, th¶o luËn vµ ®¸nh gi¸ kinh nghiÖm cña hä. Çc kho¸ häc nh− vËy lµ h÷u Ých ®Ó truyÒn t¶i

48 Sceuermeier, U. & Katz, E. (1999) §−a Ph¸t triÓn Kü thuËt cã ng−êi d©n tham gia vµo mét th«n, tµi liÖu ho¸ mét héi th¶o ®µo t¹o cho çc tæ chøc ®èi t¸c cña Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp X· héi ë ViÖt Nam.

84

kiÕn thøc cÇn cã. Tuy nhiªn, chóng kh«ng phï hîp víi çc kü n¨ng cÇn cã sù häc hái ®¸nh gi¸. [Cã thÓ gäi çch kh¸c lµ ‘®µo t¹o vµ huÊn luyÖn’] “ë ®©y ng−êi häc th−êng dù mét buæi ®µo t¹o nhËp m«n ®Ó ®−îc gi¶ng gi¶i vÒ çc kh¸i niÖm c¬ b¶n cho qu¸ tr×nh häc. Vµ khoa häc ®ã còng g¶i thÝch cho häc viªn biÕt hä cÇn lµm g× trong giai ®o¹n tiÕp theo. H¬n n÷a, çc häc viªn ®−îc chØ b¶o tËn n¬i lµ ph¶i ®äc ch−¬ng nµo trong çc cuèn cÈm nang ®Ó n¾m th«ng tin kü thuËt. Hä quay vÒ víi c«ng viÖc ®Ó thùc hiÖn nh÷ng g× ®· ®−îc häc. Trong khi lµm viÖc t¹i hiÖn tr−êng, gi¸o viªn h−íng dÉn sÏ th−êng xuyªn ®Õn gi¸m s¸t, nhËn xÐt c«ng viÖc cña hä vµ gióp hä khi gÆp khã kh¨n… “Sau khi kÕt thóc giai ®o¹n hiÖn tr−êng ®Çu tiªn, çc häc viªn l¹i gÆp nhau t¹i trung t©m ®µo t¹o vµ trao ®æi vµ th¶o luËn çc kinh nghiÖm hiÖn tr−êng. Çc buæi gÆp mÆt nµy còng cã thÓ dïng ®Ó trao ®æi çc vÊn ®Ò mang tÝnh kü thuËt.Ng−êi ta cã thÓ kiÓm tra n¨ng lùc cña çc häc viªn. Sau ®ã, ng−êi ta th¶o luËn vµ lý gi¶i bµi tËp cho giai ®o¹n hiÖn tr−êng tiÕp theo. Theo çch nµy, sÏ cã thÓ cã 10 giai ®o¹n hiÖn tr−êng. Toµn bé qu¸ tr×nh cã thÓ mÊt mét n¨m hoÆc h¬n.” Thay thÕ çc ‘dÞch vô’ ®µo t¹o vµ nghiªn cøu b»ng ‘çc ®èi t¸c’ cïng häc hái vµ ®¸nh gi¸’ bÒn v÷ng h¬n Cuèi cïng, kinh ngiÖm cña ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP cho thÊy r»ng cã mét sè vÊn ®Ò mang tÝnh hÖ thèng nghiªm träng trong çch çc tæ chøc nghiªn cøu vµ dµo t¹o bªn ngoµi t−¬ng t¸c víi çc ch−¬ng tr×nh ë hiÖn tr−êng. Çc vÊn ®Ò ®ã ®· h¹n chÕ sù tham gia cã ý nghÜ cña hä vµ h¹n chÕ c¶ sù ®ãng gãp vµo qu¸ tr×nh häc hái ë hiÖn tr−êng. Qua nhiÒu n¨m ch−¬ng tr×nh ®· liªn hÖ víi nhiÒu tæ chøc nghiªn cøu vµ ®µo t¹o cÊp quèc tÕ, vïng vµ quèc gia. Vµ còng gièng nhiÒu nhµ tµi trî kh¸c, Sida cã chÝnh s¸ch râ rµng lµ t¹o m¹ng l−íi vµ liªn kÕt çc tæ chøc nghiªn cøu ®−îc hä gióp ®ì víi çc ch−¬ng tr×nh hiÖn tr−êng do hä tµi trî. Tuy nhiªn nÕu chóng ta nh×n l¹i çc kinh nghiÖm thu ®−îc mét çch kh¸ch quan tõ phÝa tiÕp nhËn, râ rµng lµ nhiÒu tæ chøc nghiªn cøu vµ ®µo t¹o kh«ng ®i ®óng h−íng trong mèi t−¬ng t¸c ®ã bëi v× hä phô thuéc vµo ho¹t ®éng cung cÊp çc dÞch vô cô thÓ. Çc dÞch vô cô thÓ nµy chØ ®−îc hoµ nhËp víi çc qu¸ tr×nh ë ®Þa ph−¬ng víi ®iÒu kiÖn lµ c¶ hai bªn ®Òu thËt sù mong muèn vµ cã n¨ng lùc thùc hiÖn ®iÒu ®ã. PhÇn lín çc ch−¬ng tr×nh vµ ®Ò tµi nghiªn cøu ®Òu ®−îc x©y dùng tõ bªn ngoµi. §a sè çc nghiªn cøu t− vÊn thiÕu nÒn t¶ng vµ qu¸ tr×nh x¸c nhËn th«ng tin hîp lý. Çc ‘gãi’ ®µo t¹o th−êng ®−îc ®−a vµo qu¸ nhanh, thiÕu theo dâi gi¸m s¸t vµ ho¹t ®éng nh¾c l¹i hay tiÕp xóc th−êng xuyªn. Do ®ã, kÕt qu¶ tÊt yÕu lµ çc ch−¬ng tr×nh hiÖn tr−êng vµ dÞch vô bÞ qu¸ t¶i v× çc ph−¬ng ph¸p ‘®¸nh nhanh th¾ng nhanh’ do bªn ngoµi ®−a vµo ®Ó lµm nghiªn cøu vµ ®µo t¹o kh«ng ®¶m b¶o ®−îc qu¸ tr×nh ®èi tho¹i vèn chËm nh−ng bÒn v÷ng cÇn cã. T×nh h×nh nµy cßn xÊu ®i nÕu ®−îc g¾n víi çi khÈu hiÖu ‘cã sù tham gia’ v× nh− vËy nã chØ lµm çn bé ®Þa ph−¬ng tèn thªm thêi gian mµ th«i.

85

Gèc rÔ cña çc vÊn ®Ò mang tÝnh hÖ thèng nµy lµ nhiÒu tæ chøc tµi trî, nghiªn cøu vµ ®µo t¹o kh«ng thÓ tiÕp nhËn çc ph−¬ng ph¸p mang tÝnh tham gia h¬n vµo lÒ lèi lµm viÖc vµ ra quyÕt ®Þnh cña hä. Çc vÊn ®Ò nµy kh«ng chØ riªng ®èi víi kinh nghiÖm cña ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP. Cã lÏ chóng phæ biÕn cho ®a phÇn çc ch−¬ng tr×nh vµ dù ¸n cña çc tæ chøc tµi trî vµ phi chÝnh phñ trªn toµn thÐ giíi. Do ®o nguy c¬ l·ng phÝ chi tiªu c«ng céng lµ rÊt cao. Çc vÊn dÒ nµy chØ cã thÓ ®−îc gi¶i quyÕt th«ng qua sù c¶i çch nghiªm tóc trong çc mèi quan hÖ tæ chøc. Nªn khuyÕn khÝch çc tæ chøc nghiªn cøu vµ ®µo t¹o nhËn Ýt nhiÖm vô ®i mét chót. Vµ çc nhiÖm vô cßn l¹i nªn võa ph¶i, cã tr¸ch nhiÖm, bÒn v÷ng vµ cam kÕt l©u dµi ®èi víi çc s¸ng kiÕn ë céng ®ång. VÒ phÝa c¹nh nµy, chóng t«i thÊy r»ng Dù ¸n C©y thøc ¨n gia sóc hé gia ®×nh tÇm vïng ®Æt t¹i Lµo hiÖn nay lµ mét m« h×nh tèt cho thÊy hinh thøc çc ®èi t¸c häc hái vµ qu¶n lý (Khung 19). Dù ¸n nµy nhËn ®−îc hç trî tõ CSIRO vµ CIAT ë C« l«m bia vµ ®· lµm viÖc víi ch−¬ng tr×nh MRDP vÒ ho¹t ®éng n«ng d©n thö nghiÖm trång c©y cè ®Þnh ®¹m vµ thøc ¨n gia sóc tõ n¨m 1997. §©y lµ ho¹t ®éng hîp t¸c vÒ nghiªn cøu vµ ®µo t¹o thµnh c«ng nhÊt cña ch−¬ng tr×nh. Çc nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do çch vËn hµnh cña dù ¸n nµy:

• Tr−íc hÕt, chÝnh s¸ch cña dù ¸n lµ râ rµng ngay tõ ®©u. §ã lµ, dù ¸n chØ chuyÓn sang vïng míi nÕu cã yªu cÇu râ rµng cña ng−êi d©n vÒ c©y thøc ¨n gia sóc. Do ®ã çc ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu còng kh«ng bÞ ®éng, vµ dù ¸n cã thÓ ho¹t ®éng b»ng hç trî vµ thu hót ng−êi d©n tham gia vµo çc bµi tËp ®¸nh gi¸ chuyªn ®Ò.

Khung 19. Dù ¸n C©y thøc ¨n gia sóc hé gia ®×nh

CSIRO

CIAT

Dù ¸n c©y thøc ¨n gia sóc cho hé gia ®×nh

TÇm vïng – Lµo, ViÖt Nam ….

Çc Tæ chøc Ch¨n nu«i Quèc gia

Çc ch−¬ng tr×nh hiÖn tr−êng nh− MRDP cã

m¹ng l−íi c¬ së vµ liªn kÕt víi çc dÞch vô

khuyÕn n«ng

86

• Thø hai, dù ¸n cung cÊp çc dÞch vô hç trî tæng hîp bao gåm thiÕt kÕ thö nghiÖm vµ gi¸m s¸t, ®µo t¹o, mua s¾m vµ vËn chuyÓn h¹t gièng, hç trî kü thuËt, thiÕt lËp m¹ng l−íi th«ng tin vµ kiÕn thøc tõ çc n¬i kh¸c trong vïng, vµ c¬ héi ®Ó çn bé c¬ së tham dù vµ ®ãng gãp cho çc héi th¶o quèc gia vµ vïng.

• Thø ba, cung cÊp hç trî lu«n ®i kÌm mét thêi gian dµi theo

dâi ®Þnh kú (mét hay hai lÇn mét n¨m) víi çc chuyÕn ®i thÞ s¸t t¹i çc ®iÓm hiÖn tr−êng. §æi l¹i, çc ch−¬ng tr×nh hiÖn tr−êng nh− MRDP cung cÊp cho dù ¸n c©y thøc ¨n gia sóc mét m¹ng l−íi çc ®iÓm nghiªn cøu vµ ®µo t¹o.

Suy nghÜ thªm vÒ tÝnh bÒn v÷ng Nh− vËy lµ – gÇn m−êi n¨m b¾t ®Çu tõ ‘sù kiÖn’ ®Çu tiªn – tõ mét cuéc héi th¶o tæ chøc vµo thêi gian ®Çu cña ch−¬ng tr×nh FCP ®Ó giíi thiÖu PRA cho çn bé 5 tØnh vµo th¸ng 10 n¨m 1991, giê ®©y ch−¬ng tr×nh vÉn ®ang b−íc vµo gaiai ®o¹n häc hái míi nhÊt cña m×nh. Nh− ®· nh¾c ®Õn trong ph©n giíi thiÖu, ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP cã lÏ lµ mét trong nh÷ng ch−¬ng tr×nh ®−îc phèi hîp tèt nhÊt trªn thÕ giíi khi giíi thiÖu, nh©n réng vµ hoµ nhËp çc ph−¬ng ph¸p PRA vµo çc c¬ quan dÞch vô cña nhµ n−íc. Do ®ã, t¹i thêi ®iÓm nµy, chóng t«i còng muèn ®¸nh gi¸ l¹i vÒ kinh nghiÖm nµy vµ tù hái mét çch th¼ng th¾n lµ nã ®· thµnh c«ng ra sao? §Ó tr¶ lêi cho c©u hái nµy, nh− tÊt c¶ çc qu¸ tr×nh cßn ®ang tiÕp diÔn nh− vËy, chóng t«i ph¶i tr¶ lêi mét çch dÌ dÆt r»ng nã võa thµnh c«ng võa kh«ng thµnh c«ng. Ch−¬ng tr×nh ®· ®ãng vai trß dÉn ®Çu khi ®−a PRA nh− mét ph−¬ng ph¸p ®Ó ph©n tÝch vµ lËp kÕ ho¹ch ph¸t triÓn n«ng th«n cïng víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng vµo trong bèi c¶nh cña ViÖt Nam. Ch−¬ng tr×nh ®· cã ¶nh h−ëng vµ dãng gãp nhiÒu ý t−ëng cho nhiÒu dù ¸n kh¸c trong n−íc. Trong khi b¶n th©n ch−¬ng tr×nh vÉn ®ang lµ mét qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ liªn tôc vµ biÕn ®æi çc ph−¬ng ph¸p nµy cho phï hîp víi sù ®a d¹ng. Cã lÏ lÜnh vùc s¸ng t¹o cã ý nghÜa nhÊt lµ trong Phæ cËp Lan réng vµ trong viÖc chøng minh ®−îc PRA cã thÓ ®−îc dïng vµo gi¸m s¸t mét mÉu lín çc thay ®æi trong m«i tr−êng vµ kinh tÕ – x· héi. Trong qu¸ tr×nh nh©n réng, còng cÇn cã lóc th¶ láng ®Ó cho mäi viÖc tù vËn ®éng. Më réng ph¹m vi ®Þa lý ®· lµm lo·ng ra vµ ®¬n gi¶n ho¸ çc bµi tËp ®¸nh gi¸ khëi ®éng vµ lËp kÕ ho¹ch ë çc th«n míi. Hoµ nhËp nhiÒu h¬n vµo m¹ng dÞch vô nhµ n−íc còng ®· n©ng cao çc lo¹i dÞch vô nµy, nh−ng còng khiÕn çc th«n Ýt linh ho¹t. §©y lµ mét sù ®¸nh ®æi kh«ng thÓ tr¸nh ®−îc. Nh−ng ®i cïng víi nã lµ mét qu¸ tr×nh t¨ng c−êng sù häc hái th«ng qua çc ®¸nh gi¸ chuyªn ®Ò mÉu (trong gi¸m s¸t th«n b¶n, ®¸nh gi¸ ®ãi nghÌo, lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng céng ®ång, v.v…). Cã lÏ ®©y lµ çch duy nhÊt ®Ó xö lý qu¸ tr×nh nh©n réng mét çch thiÕt thùc. Th¶ láng ë mét mÆt vµ t¨ng c−êng ë mÆt kh¸c.

87

Ngay tõ ®©u ch−¬ng tr×nh ®· rót ra kinh nghiÖm lµ b¶n th©n çc ph−¬ng ph¸p chØ cã tÇm quan träng thø hai so víi qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c kinh tÕ vµ x· héi vµ ph¸t triÓn tæ chøc mµ cã thÓ n¶y sinh tõ viÖc sö dông çc ph−¬ng ph¸p ®ã. T¸c ®éng vµ ®ãng gãp lín nhÊt cña ch−¬ng tr×nh cã lÏ lµ trong lÜnh vùc ph¸t triÓn tæ chøc ë cÊp giao diÖn n«ng d©n – c¬ quan. §iÒu nµy cã thÓ khiÕn chóng ta cã ý kiÕn kh¸c nhau vÒ tÝnh bÒn v÷ng. Ng−êi ta cã thÓ cho r»ng thµnh c«ng cña mét ph−¬ng ph¸p vµ ho¹t ®éng ph¸t triÓn tæ chøc nh− vËy nªn ®−îc ®o b»ng møc ®é çc c¬ quan dÞch vô nhµ n−íc cã hoµn toµn chÊp nhËn PRA vµo c¬ cÊu vËn hµnh cña hä hay kh«ng? Hay Nhãm Qu¶n lý Th«n vµ Nhãm Së thÝch N«ng d©n cã thÓ tån t¹i ®−îc sau khi ch−¬ng tr×nh kÕt thóc, lµ khi mµ trî cÊp vµ hç trî kh«ng cßn n÷a, hay kh«ng? NÕu chóng ta nh×n tÝnh bÒn v÷ng theo çch nµy, th× ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP thµnh c«ng h¬n ë mét trong 5 n¨m tØnh dù ¸n chñ yÕu lµ do møc ®é hoµ nhËp do chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng thùc hiÖn tèt h¬n. T¸c ®éng cña ch−¬ng tr×nh gi¶m ®i trong çc tr−êng hîp vÉn duy tr× mét ‘c¬ cÊu qu¶n lý dù ¸n’ riªng rÏ. Nh−ng còng cã çc çch kh¸c ®Ó nh×n nhËn tÝnh bªn v÷ng. Mét çch kh¸c lµ xem xÐt tõng ç thÓ trong mét hÖ thèng cã thÓ thay ®æi çch lµm viÖc nh− thÕ nµo nhê cã ¶nh h−ëng khi ®−îc ®−a vµo çc m«i tr−êng häc hái ®a d¹ng mµ trong ®ã ng−êi ta ®−îc gÆp gì víi çc ç thÓ kh¸c mµ th«ng th−êng th× kh«ng bao giê gÆp nhau. Ho¹t ®éng ®µo t¹o vµ häc hái ë hiÖn tr−êng hiÖu qu¶ chÝnh lµ ë chç t¹o ra ®−îc çc diÔn ®µn hay bµn nhón cho çc nhãm hçn hîp ®ã vµ kÕt qu¶ th× còng khã ®o¸n tr−íc. Chóng t«i xin lÊy hai vÝ dô: ¸p dông tøc thêi çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ®ãi nghÌo ë x· Phong Niªn Phong Niªn lµ mét ®iÓm mµ PPA Lµo Cai thùc hiÖn ®¸nh gi¸ vµo n¨m 1999. PPA lµ mét ®ît nghiªn cøu s©u víi sù tham gia cña 2 th«n trong tæng sè 15 th«n cu¶ x· mµ l·nh ®¹o x· vµ mét sè tr−ëng th«n trùc tiÕp tham gia. Chóng t«i th¨m l¹i huyÖn mét thêi gian ng¾n sau ®ît c«ng t¸c hiÖn tr−êng hoµn tÊt ®Ó trinh bµy b¸o ço dù th¶o. Trong chuyÕn ®i nµy, çn bé huyÖn cho chóng t«i biÕt lµ Uû ban Nh©n d©n x· Phong Niªn ®· tù tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ ®ãi nghÌo (sö dông ph−¬ng ph¸p xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng) cho toµn bé çc th«n cßn l¹i trong x·. Lý do hä lµm thÕ lµ ®Ó ®¸nh gi¸ tèt h¬n vÒ çc hé nghÌo ®−îc −u ®·i vµ cã nhu cÇu vay vèn cña Ng©n hµng Ng−êi NghÌo. Ph−¬ng ph¸p míi lµm ®¸nh gi¸ kh¶ thi cho kÕ ho¹ch th«n ë Hµm Yªn Çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ kh¶ thi th«ng th−êng lµ sau PRA, huyÖn sÏ nhËn ®−îc kÕ ho¹ch cña th«n vµ kiÓm tra kÕ ho¹ch ®ã. Lµm nh− vËy ch−a h¼n ®¸ tèt nhÊt , hay ®¶m b¶o c«ng khai, vµ çn bé huyÖn mÊt nhiÒu c«ng søc ®i ®Õn kiÓm tra tËn çc th«n, v.v…

88

Mét h«m, trªn ®−êng ®i c«ng t¸c, chóng t«i ghÐ th¨m Nhãm Dù ¸n MRDP ë HuyÖn Hµm Yªn th× thÊy huyÖn ®ang tæ chøc mét cuéc héi th¶o ®Ó tiÕn hµnh cïng ph©n tÝch kh¶ thi. T¹i héi th¶o, t¸t c¶ çc Nhãm Qu¶n lý th«n ë çc th«n míi ®Õn dù víi çc kÕ ho¹ch dù th¶o cña th«n m×nh. §i cïng cã mét sè çc Nhãm Qu¶n lý th«n cò nhiÒu kinh ghiÖm. ViÖc ®¸nh gi¸ kh¶ thi ®−îc lµm ngay t¹i chç. Çc VMG cò cã thÓ th«ng b¸o cho çc VMG míi vÒ nh÷ng g× thµnh c«ng vµ nh÷ng g× thÊt b¹i (®ång thêi gióp hä tù tin h¬n). Ho¹t ®éng nµy x©y dùng qu¸ tr×nh häc hái theo chiÒu nngang vµ rÊt c«ng khai. §èi víi çn bé huyÖn th× lµm nh− vËy rÊt dÔ vµ thó vÞ. T¸c ®éng vÒ mÆt kinh tÕ vµ x· héi cña viÖc tæng hîp nhiÒu phÇn söa ®æi nhá (nh×n thÊy vµ kh«ng nh×n thÊy) nh− çc vÝ dô trªn khi ng−êi d©n ®−îc lÊy ý kiÕn vµ th«ng tin cho nhau th× khã mµ cã thÓ ®o ®Õm ®−îc. Nh−ng nã còng chØ ra r»ng hiÓu tÝnh bÒn v÷ng sao cho cã ý nghÜa nhÊt chÝnh lµ cã thÓ nhËn thøc, ®¸p øng mét çch tÝch cùc vµ hç trî çc b−íc ngoÆt mang tÝnh ç nh©n trong ho¹t ®éng cña ng−êi kh¸c. §©y lµ mét viÖc rÊt ç nh©n. Mét çch suy nghÜ kh¸c vÒ tÝnh bÒn v÷ng b¾t nguån tõ vai trß xóc t¸c thiÕt yÕu cña çc qu¸ tr×nh thay ®æi (vÝ dô nh− çc ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn) trong mét m«i tr−êng réng lín h¬n. Çc Nhãm Qu¶n lý Th«n vµ Nhãm Së thÝch N«ng d©n ®−îc thµnh lËp trong ch−¬ng tr×nh FCP-MRDP râ rµng lµ çc h×nh thøc qu¸ ®é vµ sÏ lµ sai lÇm nÕu cè ®Þnh çc tæ chøc nµy l¹i b»ng çc quyÕt ®Þnh chÝnh thøc. XÐt qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi liªn tôc cña kinh tÕ n«ng th«n ViÖt Nam hiÖn nay, çc tæ chøc giao diÖn nµy sÏ cÇn ph¶i thay ®æi. Trªn thùc tÕ, chóng t«i ®· thÊy cã sù thay ®æi, víi çc thµnh viªn VMG cò nhËn thªm çc vai trß vµ dÞch vô cña khèi t− nh©n. vµ giai do¹n lín tiÕp theo trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña çc tæ chøc n«ng d©n ®Þa ph−¬ng ë ViÖt Nam cã lÏ sÏ lµ sù xuÊt hiÖn çc h×nh thøc hiÖp héi tiÕp cËn thÞ tr−êng (marketing) míi. §iÒu ®ã sÏ lËp ra çc mèi quan hÖ quyÒn lùc vµ kinh tÕ míi tõ ®ã çc qua tr×nh thóc ®Èy tÝnh c«ng khai vµ sù tham gia sÏ kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau. PRA – nÕu nh×n nhËn nh− mét ph−¬ng ph¸p – ®· cã mét vai trß xóc t¸c vµ b¶n chÊt cña vai trß nµy ®· thay ®æi. Khi b¾t ®Çu ch−¬ng tr×nh FCP, nã chØ ®¬n thuÇn lµ mét ph−¬ng tiÖn cho phÐp çn bé nhµ n−íc hiÓu vÒ t×nh h×nh cña n«ng d©n khi giao ®Êt cho hé vµ ®Ó x©y dùng çc mèi liªn hÖ míi th«ng quan giao diÖn n«ng d©n – c¬ quan. §Õn khi MRDP s¾p kÕt thóc, vai trß cña nã nghiªng vÒ cung cÊp sù hiÓu biÕt s©u h¬n vµ qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch s©u vµ hîp lý h¬n. Trong t−¬ng lai, - ai biÕt ®iÒu g× sÏ x¶y ra? Nh−ng nã còng cã nghÜa lµ tÝnh bÒn v÷ng cÇn ®−îc x¸c ®Þnh , kh«ng ph¶i b»ng viÖc mäi thø cã duy tr× ®−îc nh− cò hay kh«ng mµ b»ng qu¸ tr×nh häc hái cã ®−îc ¸p dông mét çch hîp lý hay kh«ng ®èi víi c«ng viÖc cô thÓ.

Documents

Edwin Shanks Bïi §×nh To¸i...7 PhÇn 1. Bèi c¶nh "BiÕt lµ biÕt chøng tá trong viÖc lµm" "NgÉm nghÜ nh÷ng ®iªï m×nh ®∙ häc ®Ó thµnh ra cña t©m trÝ m×nh,