49
A chhunga thu awmte 1. Editorial ..................................................................................... 2 2. MDR-TB hi eng nge? ................................................................ 3 3. Thlai ei tam a \ha ....................................................................... 6 4. Thingpui sen hang leh hriselna .................................................. 7 5. Hepatitis leh khuaizuk damdawi.............................................. 12 6. Ruh chuktuah na ...................................................................... 13 7. Thil thlum chini (sugar) ........................................................... 16 8. Khaw lum leh hriselna ............................................................. 19 9. Head & neck cancer ................................................................. 23 10. Pumpui p^n te, pum nuam lo te ............................................... 25 11. Kala lungte awm ...................................................................... 28 12. Malaria natna ........................................................................... 30 13. Lehkhathawn ........................................................................... 34 14. Zawhna & chhanna .................................................................. 35 15. Taksa bawmtu natna ................................................................ 37 16. Piles ......................................................................................... 43 17. Keimahni ................................................................................. 47 Editorial Board : Editor-in-chief : Dr. K. Ropari, Principal Director, H&FW Editors : 1) Dr. Rohmingthanga Ralte, Director, HS 2) Director, HME News Editor : Pu C. Lalmuankima, SMEMO : 2322498 (O) Members : Dr. F. Lallianhlira, Jt. Director (P), DHS Dr. C. Zarzoliana, Jt. Director (M), DHS Dr. T. Lalhmangaihi, Jt. Director (E), DHME Dr. Zonunsiama, Consultant, DHME Dr. Robert Khawlhring, SNO (Mental Health) Asst. Editors : Pu C. Lalthanchhunga, BEE : 9862791814 (M) Pu M.S. Dawngkima Ralte, AE : 9436199510 (M) Cir. Manager : Pu Rodingliana, BEE : 9862373911 (M)

Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

1June 2016

A chhunga thu awmte

1. Editorial ..................................................................................... 2

2. MDR-TB hi eng nge? ................................................................ 3

3. Thlai ei tam a \ha ....................................................................... 6

4. Thingpui sen hang leh hriselna .................................................. 7

5. Hepatitis leh khuaizuk damdawi .............................................. 12

6. Ruh chuktuah na ...................................................................... 13

7. Thil thlum chini (sugar) ........................................................... 16

8. Khaw lum leh hriselna ............................................................. 19

9. Head & neck cancer ................................................................. 23

10. Pumpui p^n te, pum nuam lo te ............................................... 25

11. Kala lungte awm ...................................................................... 28

12. Malaria natna ........................................................................... 30

13. Lehkhathawn ........................................................................... 34

14. Zawhna & chhanna .................................................................. 35

15. Taksa bawmtu natna ................................................................ 37

16. Piles ......................................................................................... 43

17. Keimahni ................................................................................. 47

Editorial Board : Editor-in-chief : Dr. K. Ropari, Principal Director, H&FWEditors : 1) Dr. Rohmingthanga Ralte, Director, HS 2) Director, HMENews Editor : Pu C. Lalmuankima, SMEMO : 2322498 (O)

Members : Dr. F. Lallianhlira, Jt. Director (P), DHS Dr. C. Zarzoliana, Jt. Director (M), DHS Dr. T. Lalhmangaihi, Jt. Director (E), DHME Dr. Zonunsiama, Consultant, DHME Dr. Robert Khawlhring, SNO (Mental Health) Asst. Editors : Pu C. Lalthanchhunga, BEE : 9 8 6 2 7 9 1 8 1 4 (M) Pu M.S. Dawngkima Ralte, AE : 9436199510 (M)Cir. Manager : Pu Rodingliana, BEE : 9 8 6 2 3 7 3 9 1 1 (M)

Page 2: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

2 Hriselna

Editorial

Kan ramah hian inzirtir tur tam tak karah, damdawi mi nihna a\anga thlira inzirtir \ul tak chu ‘INENTIR HUN’ hi a ni. Kan \awnga ‘At huai’ emaw Mizo tlawmngaihna kan tih ang chi hi damlohna chungchangah hian a \ul lo tawp a ni. Natna eng emaw kan tuar a, ‘a dam leh mai ang,’ kan tiliam puat a, a dam leh mai loh pawhin ‘ka rin aiin a na rei daih mai’ kan la tikhawtlai leh a. Doctor r^wn maina turah kan rawn mai duh \hin lo hi kan nat rei phah bakah thil pawi a thlen phah \hin a ni.

Cancer natnate pawh hi a tirah chuan natna hote niin, kha natna kha kan ngaihthah a, tlem tlema kan zuk tihnat belh zel a\anga lo awm niin an sawi \hin. Entir nan: Hrawkna kha kuhva/vaihlo/sahdah etc. a kan zuk chiah belh zel khan cancer-ah a lo chang mai \hin a ni, tiin mi thiamten an sawi \hin. Hetiang hi pum/thin/chuap-ah te pawh a ni \hin ngei ang. Heng laka kan fihlim nan hian natna in\antirhah doctor pan vat hi i ching \hin ang u. Ram hnathawk mi tan pawh pem thi ser ser thei chauh chen hian ngaihthah loh a \ha. Heng thil a\ang hian p^nchhia-pangang hling, tetanus etc te kan vei phah thei a, chuvangin kan hnathawhna hmunah Dettol kawl reng a, thi ser ser thei chauhvah pawh hnawih hlek zel i ching ang u. FIMKHUR HI BUAINA PUMPELHNA A NI.

Page 3: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

3June 2016

MDR - TB HI ENG NGE NI ?Dr. Harvey vanlalpeka,

MO - STCS

TB enkawlna dan thar Revised National TB Control Programme (RNTCP)-ah hian TB damdawi hi a tlangpuiin chi 5 hman \hin a ni a, chungte chu Isoniazid, Rifampicin, Pyrazinamide, Ethambutol leh Streptomycin te an ni. TB vei ten heng damdawi panga zinga Isoniazid leh Rifampicin an ei a, an taksaa a TB hrik awm a tihhlum theih loh hian Multi Drug Resistant TB (MDR-TB) vei kan tih te chu an ni a. A dang damdawi pathum te pawh hian TB hrik chungah hna thawk mahse, an hnathawh tur angin an thawk thei lo va, chuvang chuan MDR-TB anga ngaih tho an ni.Multi Drug Resistant TB (MDR-TB) awm theihna chhan te chu -

1. Damlovin damdawi a ei tur ang a ei \hat loh avanga insiam thei a ni.

2. TB Damdawi dik lo (wrong categorization) an eiin.

3. TB damdawi petu mit-hmuh laia an ei loh avangin.

4. Damlov in damdawi course ei kim a pawimawhna a hriat chian loh avangin.

MDR-TB Vei hlauhawmzia-

Miin MDR TB a vei tawh chuan TB damdawi pangngai ei pawhin a dam thei tawh lova, damdawi sang zawk leh chak zawk an ei a ngai tawh \hin.

Damdawi man ringawt pawh ` 67,000/- vel mi pakhatin a sen a ngai a, a ei chhung pawh kum 1A a\anga kum 2 chhung a ni. TB hrik hi boruak a leng kan hip luh a ni a, MDR-TB vei sa chuan MDR-TB hrik bawk mi dang a kaichhawng thei a, chu bakah chuan MDR- TB vei hian damdawi an ei \hat loh chuan X-DR (Extensively Drug Resistant TB) an vei mai dawn a ni. X-DR hi MDR aiin a la hlauhawm a, damdawi ngeih loh an ngah tawh avangin enkawl ngaihna an vang hle. Chubakah, damdawi ei pawh

Page 4: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

4 Hriselna

nise, an dampui ngei dawn a ni tih a sawi theih tawh loh. Mizote hi awmkhawm tel tel nuam ti mi kan ni a, chuvang chuan natna hrik inkaichhawn te hi a awlsam bik em em a ni.

Khawvela MDR - TB din-hmun -

WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber. China hi pakhatna niin TB vei zinga 9% velin an vei a, India ram hi pahnihna kan ni a, TB vei zawng zawng zinga 4% vel hi MDR-TB vei ang an ni. Pathumna chu Russia a ni a, palina chu South Africa an ni. Khawvel pum puiah hian mi 4,40,000 velin MDR-TB an vei a, an zinga mi 1,50,000 chu kum 2008 khan an lo thi tawh a ni.

Mizoram dinhmun -

Mizorama district hrang hrang report-a a landanin MDR-TB vei nia rinhlelh mi 200 aia tam fe an awm tawh a ngaih a ni.

MDR TB vei hmuhchhuahna hmun te -

India ramah hian Natio-

nal level-a hmuhchhuahna hmun thumah a awm a, chungte chu -

National Reference Labo-ratory kan tih te an ni a, heng -

1. Tuberculosis Research Centre, Chennai

2. The National Labora-tories Institute, Banga-lore leh

3. LRS Institute of TB & Respiratory Diseases, New Delhi te an ni.

State level-ah chuan Sta te TB Demonstra t ion Centre (STDC) emaw IRL (Intermediate Reference

Laboratory) tia vuah a ni a. STDC hi North East-ah chuan Manipur, Arunachal Pradesh, Sikkim leh Assam-ah a awm tawh a. Heng zingah hian Manipur STDC-ah hian Mizoram a\anga khak ekzam tur kan thawnna hmun tura ruat a ni. Heng National level-a NRL awm hovah hian Mizoram a\ang pawhin khak culture tura thawn \hin a ni bawk a, kum 2012 ral hma chuan Mizoramah pawh IRL hi nei ve thei tura ngaih kan ni.

Page 5: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

5June 2016

A inven dan -

1. TB vei reng rengin damdawi an ei hun chhung tura ruat thla (6-8) an eizawh loh chuan MDR-TB-ah a chang thei a, chuvang chuan damdawi an ei tur zawng zawng \ha taka an ei a pawimawh.

2. TB damdawi dik lo ei hian MDR-TB a thlen theih avangin, an TB damdawi dik tak an ei theih nan thawktuten fimkhur takin an history te la in an damdawi ei tur an bithliah tur a ni.

3. Kan khuh emaw kan hahchhiau in kan hmui romol-in emaw kut talin emaw hup \hin a \ha.

A enkawl dan -

1. RNTCP-ah chuan TB vei ten damdawi an ei hun chhung hi thla (6-8) a ni a. Thla 6 ei ho chu TB vei hmuhchhuah thar an niin, Category- I leh Category-III-ah an nat dan azirin dah \hin an ni. TB vei nawn tawh ho chu Category-II-ah dah an ni a, an damdawi ei hun chhung pawh thla 8 a ni \hin. TB veiin Cat-II damdawi thla 4 a ei hnua

a khaka TB hrik hmuh a la nih chuan MDR-TB a ni thei a, an khak chu culture & sensitivity test tura thawn \hin a ni. Chuta an thawn hnua MDR-TB vei an ni tih hmuh-chhuah a nih chuan MDR-TB vei tana damdawi ei tur bik ruahman sak an ni \hin a, chu chu kum 1A a\anga kum 2 chhung an ei a ngai a ni.

2. M D R - T B d a m d a w i hi DOTS Plus site a\anga pekchhuah \h in a n i a , amaherawhchu, Mizoramah DOTS Plus site kan la neih loh avangin mahni sum senga heng damdawi te hi lei ala ngai a. A man ringawt pawh ` 67,000/- vel mi pakhatin a sen a ngai a ni. Kum 2012 hma chuan Mizoramah pawh DOTS Plus site neih theih beisei a ni a, tunah hian hma lak chhoh mek a ni.

Page 6: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

6 Hriselna

THLAI EI TAM A |HAH. ZotHankHuma Bee, DHS

Thlai ei tam hi hriselna a ni kan ti teh chawk a, thu tak pawh a ni e, mi thiam zawkte sawi dan i han lakhawm teh ang.

1. Mihring hi thlai ei tura duan kan ni a, chuvangin, kan ril hi sa ei \hin – rante aiin a let 3/4 velin a sei zawk. Hei vang hian kan thlai ei kha rei tak kan rilah a kal kual a, chakna a pai kha a seng hman \hin a ni. Sa kan ei erawh chuan a lo \awih hman hle tawh avangin tur \ha loah a chang hman \hin a ni.

2. India mi, thlai ei tamte hi sa ei \hinte aiin an chak lo chuang lo. Thlaiah hian kan taksa vawng \hatu antioxidant an tihte hi an awm a, chu chuan hriselna min pek mai bakah damreina min pe thei a ni.

3. Damdawi tam zawkte hi thlai a\anga hmuhchhuah leh siamchhuah an ni a, thlai a\anga thau hi sa a\anga thau aiin a \ha zawk. Sa thau hian lung natna a thlen duh bik a ni.

4. Thlai leh hnimhnahahte hian fibre a awm avangin ril cancer lakah min veng thei a ni.

5. Thlai ei mite hi sa ei mite aiin an dam rei zawk a, an dam chhungin natnain a tlakbuak tlem zawk.

6. Thlai leh antam chite zingah hian sa aiin iron a tam zawk mai bakah sa a awm ve miah lo - Vitamin C a awm avangin thlai a iron hi kan taksa hian a seng lut \ha zawk.

Heng kan Mizo thlai thar te phei hi chuan vitamin a pai \ha em em a, chuvangin kan ei uar hi a pawimawhin kan hlutthiam a \ul tak zet zet a ni.

Page 7: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

7June 2016

THINGPUI SEN HANG LEH HRISELNADr. laltHanpuii Hnamte MD, DPH (Edn.)

Thuhmahruai: Thingpui kan tih hian thingpuia engmah pawlh/ telh loh a kawk a, a tihthlum nana ‘Chini’ emaw a tih pawtna ‘bawnghnute’ telh loh a thingpui hang hlang hi a ni a. Chinese ho hi thingpui hmuchhuak hmasaber tu an ni a, kum sangthum deuh thaw hmalamah khan an lo hmuchhuak daih tawh a ni. An sawi dan chuan an lal (Emperor) Shen Nunga khan kum B.C. 2737 khan a lo hmuchhuak daih tawh a. Thingpui kung “Camellia Sinensis” an tih chu South East Asia ramah chin hmasak ber a lo ni bawk a ni. Chinese-ho leh Japanese hote hi thingpui hang in tilartu berte an ni. Tun dinhmunah chuan ram 30 chuang in an lo ching ve ta a. India ramah pawh hmun tam takah chin a lo ni tawh a. Thingpui tui leh tui lote hi a chinna hmun azir a lo ni a. Thingpui chinna hmun altitude sang apiangah an tui a, a kungte an tawi a, an \han a chak lo a, amaherawhchu heng thingpui te hi hmun danga mi aiin a tui ve thung a.

Khawvel pumah hian chinna hmun tam tak chu a awm na a, Sri Lanka leh India rama thingpui te hi a tui pawl a ngaih an ni. Thingpui hian taksa a ti hrisel a, mihring tan a hlu hle a ni. Mizote zingah pawh kan pi leh pu a\anga thingpui hang in \hin kan ni a, Kamdingte kan lo awm tam tak hnu hian thingpui paw thlum a in te kan lo ching ta a, hei hi taksa tan thingpui sen hang in aiin a lo hrisel lo daih mai a, chuvangin thingpui sen

hang a in hi uar ila a lo \ha fe a ni tih hi i hre thar zel ang u.

Thingpui in \hin leh hriselna:

Mi thiamtena an hmuh chhuah chiang tak mai chu thingpui hang in \hin hian hriselna a lo thlen thei a ni tih hi. Thingpui eng chi pawh hian hriselna a thlen theih dan a danglam chuang lova - Green Tea te hi \ha deuh tura ngaihna awm \hin te hi a lo dik vek kher lo a ni. Thingpuiah hian Polyphenol compounds

Page 8: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

8 Hriselna

te, Flavonoids te, Vitamins te, fluorides te, Tannins te, Catechins te- heng bakah hian tlemte t>in Proteins, Carbo-hydrates, Amino Acids leh thau lam Lipids te a awm a. A chung a tarlan tak zingah Flavonoids te leh Polyphenols te hi antioxidant chak tak an ni a- Vitamins C leh E, te kan hriat lar tak ai pawh hian an chak zawk a. Free Redicals taksa a lo awm chhan chu – taksa a timur inrelbawl kual vel laia lo piang chhuak te, boruak chhia avang te, ni zung a\ang te, meizuk khu a\anga lo piang chhuak te, anmahni leh anmahni in tih ngheh nan molecules dangte an va bei a, chu chuan timur dang a ti chhia a, tichuan chumi avang chuan Free Redical dang a lo piang chhuak leh a, chungho dang lo piang thar te nen khaidiat an siam a. Antioxidant te hi taksa tana \ha lo ‘FREE REDICALS’ an tih do thei tu te an ni a-

Free Redicals te hian taksaah natna an thlen thei \hin a, chuvang chuan upat lama natna awm thei te entir nan Cancer, lung natna, thluak a thisen zam tlakchham avang a tluk thut na, ruhseh te, mit note

pawt avang a hmuh \hat theih lohnate leh Alzheimer's natna thlen tuah ngaih an ni.

Thingpui hang in \hin avanga taksa peng hrang hranga natna laka a lo vendan in chhuim dawn teh ang :

1) Lung leh thisen zam natna: Mi thiamtena an zir chiannaah chuan thingpui a Flavonoids awm tam azirin emaw thingpui in tam leh tam loh avangin lung leh thisen zam natna a veng thei a ni - thingpui ni tin no 3 (thum) aia tlem lo in \hinah te lung natna zaa 11 a veng a ni tih hriat a ni. Thingpui in avanga lung natna a ven theih chhan chu- taksa a thau chikhat LDL (Low Density Lipoprotein) te Oxidation awm tur a ven avangin thisena thau a ti tlem a, chumi avangin thisenzam hnathawh a ti \ha a, tin, thisen a platelets (Timur chikhat) lo inchar bet turte a ven avang hian lung natna a lo veng \hin a ni.

2) Cancer natna lakah a veng: Cancer natna hi ram changkang emaw changkang lovah pawh a hluar hle mai a, kum tin mi nuai 2 chuang hret vei thar hi hmuhchhuah thar a ni a, tin, kum tin nuai 2 dang vei

Page 9: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

9June 2016

hi Cancer natna avangin an thi deuh ziah bawk a ni. Kum upa lam kum 65 chuangah za zela 65 in an vei thar a hmuhchhuah a ni. Kum 65 hnuai lamah Cancer avanga thihna mi 3 zinga 1 in kumtin thihna tuar turah ngaih a ni bawk. Thingpuia a chunga tarlan tak Phenolic Com-pounds te, Flavonoids te, Vitamins leh Fluorides an awm avang hian Cancer natna a lo veng thei a ni tih hi mi thiamtena an hmuhchhuah a ni. Japan rama an survey naah chuan thingpui in \hinah Cancer natna vei hi an tlem a ni tih an hmuchhuak a. Thingpui in tam zingah a bik takin pumpui Cancer natna vei an tlem leh zual a. Green Tea in ho zingah za zela 48 velah pumpui Cancer veina tur a tla hniam a ni an ti. Mi thiamtena an zir chian zelnaah chuan Cancer lo in \anah pawh a \han zelna tur a ven rualin a lo in\an tawh pawh a lo nasa deuh tawh a nih pawhin thingpui hang an in tam phawt chuan a cancer natna \hang zel tur a veng a ni an ti.

Mi thiamtena Japan rama an zir zaunaah chuan thingpui hang in \hinte zingah in ngai

lote aiin Cancer natna a tlem zawk a, thingpui in \hin zingah za zela 46 te chuan pumpui Cancer an vei theihna a tla hniam a, chutiang bawkin za zela 51 zingah thingpui in ve lote aia pumpui natna (Chronic Gastritis) a ti tlem bawk a ni. Thingpui a awm Flavonoids avang hian chuap Cancer natna te a ven avangin za zela 50-ah te chuap Cancer awm tur a veng a ni. Thingpui hang in \hin ni khat a vawi 3 aia tam inah te chuan hnute Cancer a veng mai ni lovin a Cancer lo awm \an tawh pawh a \han zelna tur a veng thei a ni an ti. Mizo zinga heti tak maia cancer lo hluarte pawh hi thingpui sen hang in \hin hi ching fo ila kan cancer veite pawh hian a lo ziaawm phah ngei ang.

3) Thingpui leh ha hriselna: Thingpui hang in tam apiangah ha a hrisel a ni tih hi research an beihna a\anga an hmuhchhuah chu a ni leh a, ha nget te hi an vei ve meuh lo an ti. Hei hi a chhan chu ha kar a bet tur leh ha nget thlen tu hrik (Bacteria te) lakah te a veng a, thingpui a awm Flavonoids chikhat Theaflavin-ha bang laia bet te chuan ha beh kan tih mai ka

Page 10: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

10 Hriselna

chhunga bawlhhlawh awmte a lo tih fai avangin ha chu a lo vawn fai bakah a lo ti lang nalh \hin a ni. An zir zelnaah chuan thingpui a awm fluoridete za zela 34 vei hi ka chhungah an cham banga chungte chu haah an bet a, chuvang chuan ha nget tur lakah a venga ka chhung a lo ti hrisel thei a ni.

4) Thingpui leh thisen a thlum awm zat: Thingpuia awm te entir nan a hmaa sawi tak Phenol- Flavonoids te, Tannins te, Vitamins leh a dangte avang khan thisen a thlum awm zat tur te hi a vawng \ha thei a, hei hi eng dang mah a ni lo a, thisen a thlum a pangngai a awm tur zat vawng tu, “Insulin” a tawk chauha a siam chhuah vang a ni a, chumi awmzia chu thisen a thlum awm zat a lo vawng \ha a, ZUN-THLUM awm tur a veng thei tihna a lo ni. Thingpui hang in hian rilte a\anga thlum-insem darh tur a ti tlem thei bawk a ni.

5) Thingpui in hian taksa a tui awmzat a veng \ha thei: Thingpui in hian taksa a tui awm zat a vawng \ha thei a, a chhan chu thingpui in hrim hrim hian taksaah tui a ti tam a, hei vang hian taksa a tui awm zat

chu a vawng dik \hin a lo ni. Mi \henkhat chuan thingpui in tam hian zun a ti tam duh tih te a ni a, miin no 6 aia tam a in chauh erawh chuan a pangngai ai chuan zun a ti tam deuh a ni tih hmuh chhuah a ni.

6) Pumpui leh ril hnathawh a vawng \ha: Thingpui hang in hian pumpui a Acid siak chhuah a ti tlem a, chu chuan pumpui hnathawh a ti tlem bawk a, chu lo lehah chuan pumpui chhung ril tuam tu- Mucosa hnathawh a ti \ha hrim hrim a. Thingpui a awm “Tannin” avang hian thingpui in hian kaw \hat lohna a veng thei a hriat a ni bawk.

7) Thingpui leh thazam natna: Thingpui hang in hian thazam a calcium hnathawh a ti \ha a, hei hi a chhan chu thingpui a awm caffeine leh Flavonoid chi khat Theaninc hnathawh vang a ni a, a in tu chu a tiharh vang \hin.

8) Taksa na leh ruhna te thingpui in in a veng \hin: Thingpui nikhat a no 3 (thum) aia tam inteah thingpuia awm Polyphenols te hian thil huatna thlentu Allergy siam \hin tu Histamine leh Hyaluronidase

Page 11: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

11June 2016

te a ti tlem a, chu chuan taksa hnathawh a lo ti ziaawm a. Chu lovah pawh thingpuia awm Saponins te chuan taksa vung emaw pun zel tur a lo veng bawk a- hei hi a chhan niawm a lang chu Hyaluronidase enzyme hnathawh a lo ti \huanawp bakah Leukotriene D4 hnathawh a lo dodal bawk. Thingpui hi ruhseh neite tan pawh a ti ziaawm thei a ni tih hriat a ni. USA-a an hmuh-chhuahah chuan thingpui in tam hian ruh a tih \hat avangin hmeichhe thi hul tawh tein ruh ram an vei \hin- “Osteoporosis” an tih lakah a tiziaawm hle a ni tih hmuh chhuah a ni bawk.

9) Thingpui in hian vun natna ati dam thei: Hliam leh pem thar avanga thisen chhuak te hi thingpui hnah bel hian a thisen chhuak a ti tawp thei, hei hi thingpui a “Tannin” awm vang hi a ni. Vun natna entir nan ni zung natna lakah thingpui hang in tam hian a veng thei a, chu lo lehah pawh arngeng lakah a veng thei bawk.

10. Thingpui in hian natna hrik lakah a veng thei: Natna hrik entir nan bacteria lakah a veng thei a, thingpuia Catechins te hian Helicobacter Pylosi

(HP) lakah a tidam thei a, a natna kal zel tur a ven theih rualin heng bacteria avanga pumpuia thisen put tur leh a natna kal zel tur lakah a veng thei bawk a. Eisual natna hrik Salmonella typhi-te, santen natna hrik shigella te, santen benvawn hrik natna lakah te eng emaw chen a veng thei bawk. An research tih tawh avangin kaw\halo natna kum khat hnuai lam zinga awm \hin virus chi khat Rotavirus te hritlang natna hrik Influenza A virus leh HIV hrik lakahte ran timur culture a\anga scientists Yamamato leh a \hianten 1997-a an hmuhchhuah leh 1999 a Pillai leh a \hianten an hmuhchhuah a ni bawk a ni.

Page 12: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

12 Hriselna

HEPATITIS LEH KHUAIZUK DAMDAWI

SaiHnuna Sailo

Chawlhhmun, Aizawl.

1. Thin lam natna - Jaundice, Hepatitis B&C natna tan keimah ngeiin a ka tawn hriat Archangkawm \hatzia hi, Shillong lama ka awm laiin Assamese-ho hnen a\anga ka hriat a ni. Kan \hianpa mitliam natna (Jaundice) avangin Civil Hospital, Shillong-a admit chu Archangkawm pil chhutsawm chhumtui ka intir ve mai a, a \hatpui ve hmiah. Chumi hnuah kan \hianpa Hepatitis B-in a damlo va, Archangkawm chawrno chhum tuihang leh a takte nen ka eitir vek a, a \hatpui hmiah bawk. A pil, a chawrno, a rah, a zung pil a \ha vek a ni.

Tun hnai lawkah ka fapa ngei Hepatitis C Kolkata-a refer, kal tura a inbuatsaih chhung leh a natna kan hriat tirh a\angin, Archangkawm pil chhutsawm chhum tuihang kan intir ngat ngat a. Kolkata an thlenin Doctor chuan a thisen exam turin Mumbai-ah a thawn a, a result a lo thlen chuan Hepatitis C chu an hmu ta lo va; a Doctor chuan “Keimah ngeiin ka exam ve leh phawt ang,” a ti a. A han exam leh pawh chuan a hmu bik ta chuang lo a ni.

Mitliam pangngaiah chuan vawikhata theihtawka tam an in kha a tawk mai. Hepatitis damdawi pangngaia sum tam tak senral ngai tawh lo turin insawihmuh zel atan ka han puangzar ve a ni e. Mawl si, \ha si, mam tlawm bawk si.

2. Khuai zuk/seh damdawi: Hmarcha - Khuai zuk damdawi atana hmarcha \hatzia min hriltu, Pu Thangzuala hi kum 70 chuang tawh a ni a, Khawichhunmu a sudarh palh a, an zuk rawn ta vak mai a, thihpui hlauhawm khawp a ni. Hmarcha \hatzia an sawi a lo hria a, an han rawtsawm a, kut lawnga hnawih lovin lapua chiahin an han hnawih a, lak ang duakin a reh ta mai a. Hmarcha hring leh ro, hmuh awlsam apiang kha hnawih mai theih a ni, tih hi ziak teh min ti a, ka han ziak a ni.

Courtesy: Civil Pensioner.

Page 13: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

13June 2016

RUHCHUKTUAH NADr. iSaac lallawmSanga

Mizoten ruhseh kan tih hian ruhchuktuah na \hem \hum, khaw dur deuh changa rawn na zual a ni tlangpui. Chuvangin Mizoten ruhseh kan tih hi chi hrang tam tak a

awm thei ang. A tlangpuiin ruhchuktuah na hi chhan hrang hrang avangin a n^ a lo chhuakin a zual thei. Khaw vawt, taksa chakloh lai, hna thawh hah leh damdawi eilai \henkhatten a na a tizualin khawsik hial a siam \hin bawk. |henkhat phei chu sa hring ei avangin a na zual bawk a. A vaiin ziak vek leng lo mah ila mahni inenkawl dan tur leh kan hriat atana pawimawh zual kan tarlang dawn a ni.

Ruhchutuah na nazawng hi ruhseh a ni vek lo va. A natna thlentu leh damlo insawisel dan azirin ruh seh emaw ruhchuktuah na satliah a ni thei. Chuvangin khup na chiu ngai nazawng ten ruhseh ka nei an ti \hin hi a dik lo. Ruhchuktuah na hi naupang, puitling leh \halaiah a tam hle. Ruhseh erawh chu upat lam kum 40/50 hnu lamah a tam hle thung. Kum naupang lamah erawh chuan a tam lem lo. A nat dan azirin ruhseh hi chi hrang hrang a awm thei a. A enkawlna damdawi pawh a dang thei bawk. Ruhseh chi khat chu ruhchuktuah na laiah bawlhlo chi khat ‘uric acid’ a lo inkhawl khawm a, chu chuan na a rawn

siam ta \hin a. A chuktuah bul velah bawk a siam thluah thei bawk. Sa hring leh zu/meizial te a haw hle a. Hengte hian taksa a uricacid chu siambelh chhahin na a tizual fo \hin a. Hemi atana damdawi Allopurinol/Pro-benecid hnathawh thlengin heng kan sawi takte hian a tinep thei a. Hetiang natna ‘Gout’ neih chuan ei leh inah pawh mi thiam r^wn chung zela inenkawl a \ha. Gout hi zu in mi BP sangah a tam bik a. A na hi zan lamah a zual duh hle bawk. Kezungpui bul ruh chuktuahah a rawn na hmasa \hin a. A vung tel nghal bawk \hin. Khawsikte siamin ngalrek leh khupah te pawh

Page 14: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

14 Hriselna

vung a awmtir thei bawk.

Ruhseh \henkha t chuan ruhchuktuah a tihnat \hin bakah khawsik siamin ‘Lung’ a khawih tel a, a hnathawh a tibuai thei bawk. Hetiang hi a hlauhawm hle a, a nat chhung a rei bawk a. Kum 4/5 chuang inenkawl a ngai \hin a. Ruhchuktuah hran hranah a na hi insawnin a na zawr zawr a ni ber. Taksa tichauvin lung hnathawh a tibuai a, ruhseh nei e ti lovin thawhah hah leh chauvin damlo chu a let reng thei. Kut chang leh kiu ruhchuktuah laiah te vung rawn insiamin a rei hnuah bawk a insiam thluah \hin. Damlo thisenah chuan ASO a awm \hin a. Thisen test-ah hian ASO hi a hmuh loh theih bawk a. Hetiang ruhseh neite hian ‘Penicillin injection’ an la \hin a. A tlem berah kum 4/5 chhung a ngai \hin a. Hun bi neia inchiu leh a khat tawka Doctor r^wn \hin tur a ni. Mizo zingah ruh na avanga penicillin-a lo inchiu ve ngawt kan tam. A bik takin thing-tlangah! Inchiu fuh a \hatpui an awm chawk. Mahse, ruh chuktuah na nazawng hi ruhseh a ni lo kan tih tawh kha.

Penicillin hlauhawmzia lah ziah tur a tam, kan ziak vek leng si lova, fimkhurah i tlak phawt mai ang aw!

Natna \henkhat chu ruh kara damdawi chiu a dam mai thei a ni a. Hengte hi ruhseh kan tih chuan a huam lo va, Ruhchuktuah innawt leh a ruhno (cartilage) chak loh avangin khupruh a lo chak tawh lo va. A tinaltu tuihnang ‘Synovial fluid’ a lo tlem a. Tui chhia a lo insiam ta \hin a. Heng tuichhiate hi a hlauhawm lo va, a tam viau erawh chuan siak chhuah a ngai ve \hin. Hetiang natna hi upa lam kum 40/50 chung lamah a tam ber a, \halai leh naupang lamah pawh intihpalh (accident) vangin a awm thei bawk a. A chang phei chuan siak chhuah ngai khawpin tui chhia a insiam \hin.

Khup chauh lo pawh dar ruhchuktuah te pawh nain damlo \henkhat phei chuan hnung lam an ban thei lova. Zan mutnaa delh phei chuan a na a zualin kut a tizawi a. Sam zial tur pawn chung lam ban harsa an ti \hin. Ruh chiu hi kar hnih/khat danah a chiu theih a. A nat

Page 15: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

15June 2016

rei dan azirin vawi 3/4 pawh chiu a ngai \hin. Ruh chiu hi a dam hlenna a ni lo va, a nat tantirh tea enkawl a nih chuan a dam hlen ve mai bawk. Khup na te, dar na chiu tawh te chuan a dam tak avang khan ngaih \hat nghal mai tur a ni lova. A pawimawh ber chu damdawi ei chhunzawm leh indim a ni. Thil rit tak chawi nan leh chhuk chho kal nana hman nghal bawrh bawrh tur a ni lo va. Inchiu hnu lawkah phei chuan hna thawh pui loh a \ha ber. Heng a chunga kan ziah bakah hian ruhseh leh ruhchuktuah na dang dang sawi tur a la tam mai.

Sawi vek sen a ni si lo va, a pawimawh ber chu a veituin eng ang natna nge ka neih tih mi thiam r^wnin a inhre phawt tur a ni. Mi thiamten damdawi eitur leh hman tur an tih chauh hmangin a inenkawl ang a. Ei leh in chung changah pawh Doctor rawn ang thlap zawm thiam a \ha.

RANGVA INCHUNG FORMULA

In kan sakin a chungah rangva bandh engzat nge ngai tih kan hisap \hin a, hetiangah hian rangva bandh hman zat tur formula chu lxb bandhs a ni ang. a-Kan insak dung lam (Ft-a tehin) b-Kan insak vang lam (Ft-a tehin) Tichuan kan insak dung lam leh vang lam kan puntir ang a, 100-in kan sem ang a, rangva bandh zat a chhuak ang. Kan insak chu a dung feet 30, a vang feet 20 a nih chuan rangva bandh 30x20/100=bandh 6 kan hmang dawn tihna a ni. Rangva bandh khat hi a sei lam zawm khawma ft.72 anga ngaih a ni. Feet 6 chinah bandh khatah phek 12, feet 7 chinah phek 10, feet 8 chinah phek 9, feet 9 chinah phek 8, feet 10 chinah phek 7 a awm deuh ber.

Page 16: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

16 Hriselna

THIL THLUM/CHINI (Sugar)lalHmingliana,

Drugs Inspector, Aizawl East

Thilthlum hi a tel lovin kan awm thei lo va. India hnam hrang hrangte phei chuan thilthlum an ngaina in, thil thlum dawr chi

hrang hrang pawh an ngah hle a, an chaw eiah te pawh thilthlum hi an telh deuh zel a ni. Mizote pawh hian thilthlum hi kan ngainain thingpui hang in pawhin kurtai tal kan hmeh \hin a nih hi.

Mi hrisel pangngai chuan, thilthlum ei tam a pawi loh laiin upa

lam leh mi awmawl hnathawk hah lote tan chuan, thilthlum lampang ei vak vak hian taksaah harsatna a thlen thei a, zunthlum te a siam ve thei ni a hriat a ni. Thilthlum kan han tih hian, chini siam chawp thingpui a kan pawlh \hin mai hi a ni lo va, heng theirah, bawnghnute, khawizu leh thlai chi hrang hrang inchawhpawlh a\ang ten an siam chhuak \hin a ni. Chini kan ei \hin pangngai hi chu, thlitfim hnua a thlum hlang tura siam a ni tawh a, chawhmeh fun chi, chi hrang hrangah te, chhang leh cake lam chiah te, thilthlum lam chi an siam chhuahah te hmuh tur a awm \hin a ni.

Thilthlum kan han tih hian, kan taksain chakna atana a mamawh Carbohydrate hi a ni ber a, chaw

lam thil leh theirah kan ei \hin a\ang hian thilthlum lam chi (Carbo-hydrates) kan hmuh te chu, kan taksa hian glucose-ah a lo chantir zel a, chu glucose chu, tihrawl leh thinah chhek khawlin; thisenin thil thlum a mamawh dan azirin a semdarh leh \hin a ni. Kan thisenin thilthlum a mamawh zat hi, kan chawei leh thei leh thlai kan eiah te kan mamawh zat chu kan ei tel ve zel a, a hranpa in chini hlang ei hi kan taksa in a mamawh ber lem lo a ni. Amaherawhchu thilthlum lam tel tamna ei leh inah a tel loh chuan, a hranpaa thilthlum ei leh a \ul \hin a ni.

Chini hi eitam chuan kan ha tan a \ha lo in, naupangah phei chuan, ha muat leh nget te a siam thei a, chutiang tho in kan

Page 17: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

17June 2016

ei leh in tam takah hian, ha tana \ha lo thilthlum a tam \hin a, chuvangin thil ei zawh apiangin ka chhung tihfai ngun \hin tur a ni. Mi thiamte’n an chhut danin: naupang nung-chang hi thilthlum ei tam hian a danglam \hin nia an sawi chu, New England Journal of Medicine, London-ten an zirchiannaah, thilthlum ei vanga naupang nungchang lo danglam \hin nia sawi chu a dik tawk lem lo niin an sawi.

Taksa rihna siamtu hi mi tam tak chuan, thil-thlum lam ei vang niin an ngai a, an lo rih lutuk te hian, thilthlum lam ei an bansan \hin reng a ni. Amaherawhchu a nihna takah chuan, taksa rihna te hi thilthlum ei nasat vang ni lovin; thau lampang kan ei nasat vang a ni zawk mah a ni, thau gram khatah hian rihna siamtheitu 9 calories a awm laiin, chini gram khatah erawh chuan 4 calories chauh a awm thung a ni. Chini hlang ei erawh hi chu, taksa rihna tipung theia ngaih a ni thung a ni. A chhan chu, thau leh thilthlum chiniah hian a awm kawp vang hian taksa chhungah

a thilthlum chuang bang ho te chu thauah a insiam zel a, hei vang hian, chini hian rihna a tipung nasa zawk niin an ngai a ni. Chuvangin thilthlum awmna lam chi, theilam te, thlailam te hi kan hrisel nan ei tam hram hram tur a ni a, hengah hian kan taksa tana chakna tur thil tam tak a pai in, kan ei tel thei nghal bawk a ni.

Zunthlum chungchang an zirchiannaah chuan, chini kan ei a\ang lo hian, kan ei leh in dang carbodydrate pai tam chi a\angte hian zunthlum tana \ha lo kan ei tam ve hle niin an chhut a, nu valai pakhat an zirchiannaah chuan, thilthlum (carbohydrate) pai tam chi chaw pein an chhinchhiah a, chumi hnuah, thilthlum siam-chawp, theitui lam te, chini te eitir lehin hetiang siam chawp chini a ei a\ang aiin, ei leh in fimkhur loh avang hian zunthlum vei a letin a hlauhawm zawk niin an hmuchhuak a ni.

Zunthlum nei tan thilthlum lampang insum ngawt tur a ni lo va, thei lam chi te leh thlai lam chi te ei tam a thau tlemna lam chaw ei \hin tur a ni. Tin, mumal taka chaw ei hian taksa

Page 18: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

18 Hriselna

a thil thlum awm chu a nihdan turin a insem ruala chuvangin chaw hunbi nei tak a ei \hin tur a ni. Zunthlum natna vei tir te tan chuan, taksaa thilthlum (glucose) a lo tlem avangin lu te a lo hai a, an thlan te a lo tla a, thil-thlum lam chi ei tur emaw in tur emaw pek vat \hin tur a ni. Tlema a lo ziaawm deuh hnuah, thilthlum pai tam chi chaw te pek leh tur a ni. Hetiang natna nei mekte tan chuan, chini te emaw hi kalna apiangah pai reng \hin tur a ni.

Khawizu te hi kan taksa tana \haa kan hriat viau lai hian, chini pangngai ai hian Vitamin a pai hnem zawk chuang lo a ni. Tin, khawizu hi, kum 1 aia hnuai lam naupangah phei chuan, pek loh a him zawk a ni, a chhan chu natna hri a awm \hin avangin chaw a\anga natna (food kai a

hlauliawm thei a ni.

Chini hi khawvelah hian, Brazil in an thar chhuak hnem ber a, ton maktaduai 19.2 lai an tharchhuak a ni. He ramah hian motor-a hman tur in oil bagasse an tih chu; thilthlum chini a\anga an siamchhuah a ni tlat mai. Chini hi kan taksa in a mamawh a nih rual hian ei tam lutuk emaw ei tlem lutuk emaw hi kan taksa tan a \ha lo ve ve thei a, ei dan tawk kan thiam tur a ni.

He article ziaktu Lalhmingliana

Drugs Inspertor hi MCS-ah a tling a, kan lawmpui hle a ni.

Mawitea huang!

@ An fapa phaia awm kha a nu in phone in, “Mama,i pa a damlova lo haw vat rawh se a ti,” a zuk ti dek deka, ani chuan phur zet hian, ”Chu, ka pa chuan ro sem a tum em ni?” a lo ti a.

@ Tluangi te vengah chuan Truck bang sang chi hi Full load an ti a, a ruak hi chu full load ruak an la ti tho nia........

Page 19: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

19June 2016

KHAW LUM LEH HRISELNA

Van boruak zau taka thilsiam chhiarsen loh, boruak lawng ang maia leng velte zingah khian nunna nei thilte chenna

tura duan khawvel dang a awm thu kan hre hauh lo va, chenna atan kan awmna lei aia thlannahawm zawk a awm hek lo. Chutah chuan mihringte hi nungchate leh thil \ote nen, mita hmuh tham loh thilnungte chen hian nungkhawchhuak tura bei \heuh chungin kan khawsaho va. Mahse, mihringte hmasialna leh nawmsak thlakhlelhna chuan he lei hi thilnungte chenna tlak loh khawpa hmun hrehawmah a chantir mai dawn niin a lang tlat mai. Changkanna leh khawsak awlsam zawkna atana mihring siamchawp thilte pawhin kan nunphung leh hriselna khawih buaiin, a vawtuin ek kan cheh \an ta mek a ni.

Mizote hian kan ramah hian khaw lum leh vawt lutuk kan la tuar ve rih lo va. Min hualveltu thil (environment) bawlhhlawh avangin harsatna nasa kan la tawk ve meuh lo. Hei vang hian kan chhehvel thil venhim \ulna pawhin kan rilru a la kaiharh zo meuh lo niin a hriat. Amaherawhchu kum lo vei zel hian ‘khawvel a lum tial tial’ tia mi thiamte sawi \hin kha a dikzia min hmuhtir \an ve ta zel a. Khawvel lum zelin kan nunphung a la khawih danglam nasat turzia chu la chhut thiam kilh kelh chuang lo mah ila, heti anga khua a lum zel a nih chuan a la hrehawm hle dawn a ni tih

erawh chu kan ngaihtuah thiam ve \an ta.

Boruak bawlhhlawh avangin khua a lum zua l ze l a ; mihringin khawvel tilumtu boruak (greenhouse gases) kan tihchhuah lah chu a kum telin a tam telh telh mai si. Heng greenhouse gases (carbon dioxide, carbon monoxide, ammonia, nitrogen oxides, hydrocarbons , e t c . ) mi -hringin kan tihchhuahte lo tithianghlima, pawi khawih lo tura lo siamtu thing leh mau lah kan suat hiau hiau reng mai si nen; kan hmabak hi a eng lem lo hle a ni. Kum tin boruak

Page 20: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

20 Hriselna

bawlhhlawh avang hian mi maktaduai thum chuang ngawt mai an thi ziah nia chhut a ni a; boruak thianghlim lo leh khaw lum zel avang hian thihna mai bakah natna leh harsatna dang kan tawk chho nasa \an ta hle a ni.

K u m 1 9 8 8 - a d i n , I n t e r Governmental Panel on Climate Change (IPCC), sciemtist rual 2000 lai awmna in a tarlan dan chuan boruaka Carbon dioxide hi tun ang zela a tam belh a, greenhouse gas kan tihte hi nasa taka tihtlem a nih loh chuan tun kum zabi chhung hian khawvel lum lam chawhrual chu degree Celsius 1.4-5 laiin a san belh theih dawn niin an chhut a, hei hi a dik a nih chuan kum 10,000 kal ta chhunga sik leh sa inthlak nasat ber \um kan tawn g dawn tihna a ni a, a tawrh hlelhawm viau thei dawn a ni. Heti ang lam hi tam tak sawi tur a awm ang; mahse duhtawk phawt ila.

Khawvel lum zual zel avang hian sikserh, tui hri dengue fever (khawsik chi khat) leh natna dang tam tak a pung mek a. Sikserh (malaria)-in a la run

ve ngai loh leh an umbo tawhna ram heng – Ethiopia, Kenya leh Indonesia tlang ram, China leh Africa hmun \henkhatte pawh hi he natna hian a la luhchilh tho dawn nia ngaih a ni. Dengue fever leh Yellow fever thlentu thosi chi khat pawh Andes tlang (Columbia) ft. 7000 aia sangah takngial pawh a inzarpharh tawh a ni. Khaw lum zel chuan thosi, sazu lam chi leh tuihrik lam chi tan chenna hmun a siamsak zel a, boruakah pollen leh fungi leng vel a tam zel avangin thaw-hah (asthma) leh allergy lam natna pawh a tipung nasa tawh a ni. Zir mite chuan kum 2050-ah chuan nipui laiin khawpui tam tak chu a bul vel ram (surrounding areas) aiin degree Celsius 6-8 vel laia a lum zawk dawn avangin khaw lum kaihhnawih avanga natna leh thihna hi tuna mi letin a pung thei hial dawn niin an sawi a ni.

Tuilian (floods) tam tak hi khaw lum vanga lo awm a ni a, tuilian avanga buaina leh thihna a tam telh telh bawk. Hei hian mi tam tak chu tui in turah harsatna a la siamsak nasa

Page 21: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

21June 2016

deuh deuh dawn a, kaw\halo leh santen a pung ang. Kum tin hian tui thianghlim lo in avanga nunna ch^n hi mi maktaduai 2 chuang an awm ziah nia chhut a ni. National Institute of Cholera and Enteric Diseases-a an Director, Sujit Bhat-tacharya phei chuan, “Kaw\halo natna hi sik leh sa inthlak danglam zel avanga natna kan nghah mek chu a ni,” a ti hial a ni.

India ramah pawh Delhi khawpuia asthma natna vei hi kum 1975-ah chuan zaa 2 (2%)-a a pun laiin kum 2000 chho vel kha chuan zaa 10 (10%) chuangin a pung hman a, chu chu khaw lum zel vanga lo awm a ni. Khaw lum zelin a ken tel natna \henkhatte tlem azawng chauh tawi te tein lo thlirho ila; a enkawlna lam erawh kan sawi lo vang.

1)Sunburn : Hei hi ni zunga UV ray an tihte avanga lo awm a ni a. Vun a lo sen \ul a, a thakin a vung mai thei bawk. Ni saa rei tak inpho a nih phei chuan vun a lo durhin a lo keh a, a nih loh pawhin phuhlip ang deuh a lo insiam a, vun a tiduk thei. Ban, nghawng leh hmaiahte a

awm duh hle a, chauh ngawih ngawihna, nawmsam lohna, lu na leh luakchhuakte'n a zui chawk bawk. Kan sawi tawh greenhouse gases (khua tilumtu boruak) kan tihchhuah tam avanga ozone layer lo pan zel avangin ni zung a hlauhawm tial tial a ni.

2)Kaih (heat stroke): Hei hi ni sa tawrh nasat avang emaw, hmun lum leh uapa rei tak awm emaw avangin a awm duh hle. Vawilehkhata lo awm thutin vun a lo ro va, thlan a chhuak lo va, rilru a buai mup a, a taksa lo khurin a lo kaih a, thihna hial pawh a thlen thei a ni. Taksa a lumin a sa huam huam a, ka leh hnar a\angin thisen chhuak a awm tel mai thei bawk.

3)Solar keratosis: Ram luma chengte zingah a tam duh hle a, vun chu lo dumin a lo char khawng uaih \hin. Ngaihthaha enkawl a nih loh phei chuan vun cancer-ah a chang thei a, ngaihthah hauh loh a \ha.

4)Khaw lum bawl: Hei hi thlantui lo chhuahna dawt (duct)-ah hnawhtu a awm vanga lo awm a ni. Thlantui chhuak \ha thei lo chu vun pawnlawi

Page 22: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

22 Hriselna

ber (epidermis)-ah thlantui a in\aidarh vak a, vun a tithak em em ta \hin a ni. Vun a lo durh a, a sen \ul a, a thak em am mai \hin.

5)Chauhna (heat exhaus-tion): Khua a lum viau hian mi pangngaiah chuan nasa takin thlan a lo tla a, thlanah hian tui leh electrolyte an tih mai, kan taksain a mamawh em emte chu nasa takin a chhuak tel \hin bawk si a. Chu electrolyte kan hloh phuhruk tura tui leh thil dang kan ina kan ei loh phei chuan kan lo chau nghulh ta \hin a ni.

Heng bakah hian khawvel lo lum zel avangin natna dang tam tak a pung zel a. Kan sawi tawh - sikserh (malaria), dengue fever, kaw\halo, thaw-hah (asthma), vun cancer (squamous cell/basal cell carcinoma)-te pawh

hi pung zel thei dinhmunah a ding reng a ni. Khaw lum leh ni sa lutuk hi mit (eye)-in a haw hle bawk.

Engpawh ni se, khawvel lo lum zel venna kawngah hian inhrilh hriatna (awareness) kan mamawh em em tawh a, sawrkar pawhin hei aia nasa zawka \an a lak theih chuan chu chu duhthusam a ni. Kan Zoram nuam, zothlifim lenna ram, sik leh sa nawmna ram ni \hin hian khawvel lum zel hi a tem ve tak tak hma hian kan harhchhuah vat a \ul a ni. ‘Inven hi tihdam aiin a \ha zawk,’ tih thufing hi a daw ngai dawn si lo va.

Mawitea huang!

@ Zahmawh sawi hi nuam a han ti mai mai khawp a, a thianten rawtuai khawrh puiah an sawm a, ani chuan, “Hei ka khua a sik hluah maia ka tlun hlawk hlawk a nih hi” a ti a, a thiante chuan, “Kal kawngah i hovin zahmawhte kan sawi pah mai mai ang chu kan han ti deuh mawle,” an han ti a, ani chuan phur deuh hian, “Chuti chu kan insiam nghal a nge,” zuk ti hmawk hmawk a….

Page 23: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

23June 2016

HEAD & NECK CANCER TLEMA ZAWNGDr. tHancHungnunga, m.S

Kan thupui khi nghawng leh hnar, Sinus, beng leh hrawk cancer tihna mai a ni. Mizote hi India ramah hrawk cancer vei tam kan ni a. Hetah hian, genetic taka cancer vei hma kan nihna leh zuk, in leh hmuam lama kan in sum lohna leh sa kan hehna te a lang hle a ni. Kan unau Khasi te hian kuhva, mei leh zu hi an ti hnem ve hle a; mahse anni aiin hrawk cancer kan vei tam daih a ni. Nula pakhat Medical Antropology zir mekin min hrilh dan chuan Khasi te hi a nihna takah chuan Mongolian an ni ve lo reng a ni. Tin, Solomon Island mite chuan kuhva an heh hle a, mahse, Khasi te angin hrawk cancer vei lamah an lang ve lo a ni. Hei hian a entir chu genetic takin anniho nen kan danglam a ni tih hi . Mizote hi Cancer vei hma hnam kan niin ka hre tlat a. Chuvang tak chuan Cancer siam thei (Carcinogen) etc. meizial, zu leh khaini laka kan in sum a pawimawh leh zual a. Cancer vei hi a nuam lo a; treatment a hautak a; chuvangin carcinogen laka kan fihlim chuan cancer kan vei lo thei a ni.

Hnar leh Sinus cancer te hi treatment a hautak a; a lo lan chhuah tawh phei chuan lian tak (advance stage) a ni tawh \hin a ni. Kan hnar a pin deuh reng a, thisen rim te kan hriat chhuah chuan cancer a ni mai thei a, ENT doctor r^wn vat tur a ni. Tin, hrawk a lo zat chhen a, then a ngaih zin chuan, khitiang tho khi a ni a, Doctor r^wn vat tur a ni. Tin, ka ngaih pawimawh \hin chu, hrawka thil eng emaw

tang nia kan hriat \hin hi a ni a. Mi tam takin pumpui vang an ti chawk a, pumpui damdawi an ei leh mai \hin a; chutiang tur chu a ni lo. Hrawk entir vat zawk tur. Early Stage of throat cancer a lo awm reng thei a ni. I fimkhur vanga cancer hi kan hriat hma chuan a dam thei a. Lungleia ka awm laia kan deprtment driver nupui chu a fimkhur hle mai a, a hrawk a nuam lo a, a rawn inentir vat

Page 24: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

24 Hriselna

a, a dangmawn bulah cancer t> reuht> lo awm \an a lo ni a. Zai vat a ni a, a dam a ni. He nu hian a mawhpuh ber chu kuhva leh sahdah ei tam a ni. Kuhva ei sawi takah chuan, ka damlo pakhat pawh tonsil cancer a nei a, ani pawh hian a kuhva ei tam a mawhpuh ber a. A dik hle a ni.

Khing a\anga kan hriat tur pawimawh chu Mizote hi cancer vei hma (Genetically Prediposed) kan ni a, zuk, ei leh in \ha lo cancer siam thei (Carcinogenic) lak a\anga kan fihlim hi a pawimawh em em a. I harha chhuak thuai ang u.

Nghawng lamah kal leh hlek ila. Nghawngah hian \halbe, pen chhun han tiat a\anga han hmeha hriat mai theih hi 300 vel a awm a. Nghawng a lo b^wk deuh nalh hi chuan ngaih a \ha zan lo a nih hi maw. |hal (nghawng \hal \hoh) avangin

nghawng \halbe te a lo lian thei a, a tlangpuiin a rei zawng chu kar khat chhung a ni. T.B. hrik avangin nghawng \hal \hoh a awm thei a, a rei zawng chu kar 3 kar 4 vel a ni \hin. Cancer zung zam avangin nghawng \hal a lo b^wk thei a, a rei zawng chu kar 1 aia rei a ni \hin. Aw le, heta \ang hian ngaihdan \ha kan nei thei. Nghawng \hal b^wk kha kar khat aia a rei tawh chuan T.B. emaw cancer emaw a ni \hin; chuvangin, inentir vat a, investigation tih vat a tur a ni. Doctor-in ngun takin a lo en ang a, investigation te a lo ti ang a, a \hat chuan lungmuang taka awm a \ha a ni. Cancer hlauh lutuk avangin cancer vei miah lo hi kan dam lo vak thei a, chuvangin doctor thu r^wn hi pawm hmiah a \ha ber a ni.

Mawitea huang!

@ Kumthum hnuah khan a pension hmaa a driver hlui kha a hmu a, “Engati nge hman a Durtlang kan kal haw khan i va khalh chak em em ve, i rui a ni hial lo maw? kan accident palh mai tur asin ” tiin zuk chhuahchhal chauh a……

Page 25: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

25June 2016

PUMPUI PÂN TE, PUM NUAM LO TE

Pum pai nuam lo hi chaw pai \awih har ei vang emaw, thil mawm lutuk ei vang a ni mai thei a. Zu in pawh hian a awm duh hle a ni. A chhan chu heng thil ei leh in te hian pumah thil th<r tam tak a siam a, irh te a thurin, thin thip leh pum pai nuam lo a awm tir \hin a ni. Mi \henkhat chuan thin thip vung vung hi lung lam \hatloh vangah an ngai a, an ring sual fo a ni. Thin thip vung vung hi pumpui pan emaw, lawng vang emaw a ni \hin.

Pumpui p^n leh rilfang p^n hi pumpui a\angin acid a insiam tam lutuk si lovin, na awm reng si mahse tawrh theih takin a na \hin. A chang chuan a thip zawk zawk bawk a. Chutianga na chu thil ei in emaw, bawnghnute in in emaw a reh deuh va, a changin a na chu chaw ei hnu darkar hnih velah emaw, chaw ei hmain emaw a rawn awm \hin. Tin, chaw mawm lutuk ei te, zu in te, mosola leh hmarcha ei te hian a na a ti zual duh a ni.

Pumna chu zanah a zual a. Endoscopy (pum enna khawl) a enchian ngei a \ ha. A lawng chu a nasat viau chuan luak a awmtir a, a chang chuan thisen thar lam takin an luak a, tin, Coffee rawng ang takte pawh a ni thei. Pumpui lawng ek chu a

tlangpui thuin a rawng a dum \hin.

HRIAT TUR

Pumpui l^wng \henkhat chu a na lova, a hriat theihna hmasa ber chu luakah thi a lo tel a, a nih loh vek leh ek chu a dumin a ban \hin. Hei hi ngaihthah chi a ni lo. Damlo chu thichhuak avangin a thih mai theih avangin Damdawi thiam ko vat rawh.

A enkawl dan leh a ven dan:

A na awmtir theitu chaw te ei ai chuan, a tidam theitu chaw te ei zawk rawh. Heng a hnuaia entir te hi ei tam zawk tur a ni.Pumpui p^n venna:

Vawikhat a chaw puar lutuk a ei loh a \ha. Tam lovin ei zin zawk mai tur a ni.

Page 26: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

26 Hriselna

Tui tam tawk in tur, chaw ei hma leh chaw ei khamah tui no 2 tal in tum tur. Tui in tam hrim hrim hi taksa tan a \ha a ni. I theih anga tam tui in \hin ang che.

Aloe Vera hnah hi pumpui l^wng enkawl nan a \ha hle a ni. A hnah chu chansawm la, zanah darkar hnih danah no 1 zelin in ang che, a tui hi a kha deuh fak a, a nal deuh bawk a, damdawiah a \ha hle.

Pumpui p^nin a huat loh te:

Artui, Biscuite al chi, Chou chhum tuihang. A lu, Iskut, Cake, Balhla hmin.

Pumpui p^n tizual tute:

Zu, coffee, mei zuk mosola, hmarcha, soda pop, Coca Cola, thil mawm (Chaw mawm).

Doctor \henkhat ten pumpui l^wng atan Bawng-hnute in an chawh \hin a, a Bawnghnute hian rei lo te atan chauh pumna a chhawk a, Pumpui a acid awm a ti tam a, chu chuan pum na a ti zual a, thil \ha lo zawk a thlen thei. Tunlaiah chuan bawnghnute in

hi pumpui l^wng atan chuan an duh tawh lo a ni.

Antacid an tih Milk of Magnesium leh Aluminium hydroxide te pawh hi pumpuia acid tam lutuk pawlhdal turin ei la a \ha hle. A ei dan tur diktak a ei chuan pumpui p^n a ti dam \hin a ni.

Pumpui p^n hi a lo dam hnuah pawh ei fimkhur loh chuan, a rawn thual leh duh hle a, chuvangin a ngeihloh chi reng reng chu ei leh ngai suh. A theih phei chuan mut dawnah antacid ei ziah tur a ni.

Pumpui p^n chu tihdam thuai tur a ni. Tih dam thuai a nih loh chuan thi a luak te, ek thi te a awm tir theih mai bakah natna hlauhawm tak Peritonitis an tih pawh hi a awmtir thei a ni. Pumpui p^n neiin a ei a fimkhur hle chuan, pumpui p^n hi a dam chak duh hle a ni. Thinrimna te, thil helhkam neih te, nasa taka zamna te hian pumpui p^n a ti zual thei a ni.

Rilru leh taksa, hahdam taka chawlhtir thiam hian nasa takin pumpui p^n chu a damna

kawngah a \anpui thei a ni. Tin,

Page 27: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

27June 2016

a lo dam hnuah pawh a rawn thual leh loh nan fimkhur zui zel tur a ni. A \ha ber chu pumpui p^n lo turin, thil ei leh inah fimkhur hi a ni. Zu in tam lo la, mei pawh zu hek suh.

Ek khal:

Ek a lo khal a, a ruh tlat emaw a, ni hnih emaw a aia rei emaw an ek tawh loh chuan, a chhan chu chaw ei mumal loh leh ei \hat vakloh te, thil hrui nei lam chi ei tam loh vang te a ni duh hle \hin.

Tui tam tawk in \hin te leh thei lam te, thil dang ei tur \ha ei tam tawk te chuan ek khal hi an nei khat hle a ni.

Chuvangin damdawi lam ek nem nana hman ai chuan, ei lamah fimkhur a \ha zawk.

Mumal taka ek theih hi a \ha a, chutianga e fo thei tur chuan, upa te pawh ke a kalin insawizawi fo hi an mamawh a ni.

Nithum emaw, a aia rei emaw e lova awm mahse pum te na lemlo chu, ek nemna damdawi chaklo ber chi Milk of Magnesium ei a \ha a, mahse, ei fo tur a ni lo. Ek khal deuh apianga ei loh tur, chu ai chuan ei lamah fimkhur zawk tur a ni.

Mawitea huang!

@ HSSLC result tarna bul velah khan a lo vei ve sek a, LPS lam khan an rawn hmufuh a, “Kha i exam ve em ni, i pass em?” an ti a, ani chuan, “Chutiang lam pawh a ni lo, ka hming ang pu hi engzat chiah nge pass ka en vel mai mai a nia” a lo ti a, a piah lawka tlangval pakhat kut beng chunga lawm em em a lo zuang tawr tawr hi phur deuhin an va pan leh a, “E kha nang chu i va han hlim em em ve, i pass tha viau a ni ang maw?” an han ti leh a,ani chuan “Pass teuh nang, mahse ka thianpa a fail ve hlauh mai a, ka lawm tak tak a ni” a lo ti ve leh a….

@ An veng thlan lungah khan, “Hetah hian Ralkapa kan phum ta mai, a nau sipai tang a lo haw hunah chuan a ui ngawt ang” tih zuk inziak a!

Page 28: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

28 Hriselna

KAL A LUNGTE(Urinary Calculi)

Dr. SangtHuama ngente

He natna hi mihringte lo buaipui \hinna chu rei tawh tak a ni. Kum 2000 hma lam a\ang tawh khan a awm chhan hi an chhui \hin a. Mahse vawiin ni thleng pawh hian ‘chu chu a ni’ an la ti chiang thei lo a ni. Mahse rin dan tam tak chu siamchhuah a ni. Kan zunah hian Cystacloids (darthlalang them tereuh te te ang) Urric acid te, Umate, Sodium, Potassium, Calcium te etc. a awm \euh mai a. Tin, Colloid (Tuihn^ng ang) pawh a awm a, chung ang inpawlh tawk lo chuan a siam ta \hin a ni.

Hetiang a thlen \an hian kan zun al danin a hring thei fu a ni. Zun tak lutuk a awm reng hian a siam ve thei a, chuvangin zun tidal turin tui tam tak in te, Alkaline mixture te in \euh \hin a \ha. Tin, calcium tam hian a siam ve thei a, chuvangin a pawng apuia calcium mum leh calcium injection uar hle hi a \ha lo. Kan tui in leh thlai eiah te calcium a tam viau chuan lungte siamtu tur a ni thei. Kan ram leilungah calcium a tam viau chuan kan ei leh inah a tel hnem a, chu chuan kala lungte awm a thlentir duh bawk. Manipur ramah chuan an tui tlan hi a tam chhan niin hriat a ni a. Tin, kan zun kawnga dam lohna a awm

hian a pui nasa thei em em bawk a ni. Vitamin ‘A’ tlakchhamna hian zun kawng leh kal chhunga thisen dawt a tinuam lo thei a. Chu chuan calcium-te betin zawi zawiin lungte a lo inchhek-khawm ta \hin a ni.

Lung chi hrang hrangte :

(1) Oxalate: Calcium Oxalate a ni a, a lianin a thap em em \hin a. A malin a awm deuh ber \hin a, zun thi a siam fo \hin.

(2) Phosphatic: Hei hi calcium leh phosphate inchawhpawlh a\anga lo awm a ni a, a mum a, mahse a lian duh \hin a ni.

(3) Uric Acid h Urate Calculi: A changin a mam pel a, tam tak an awm khawm \hin. Hetiang lung chi hi a tam pawl tak a

Page 29: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

29June 2016

ni.

(4) Cystine lung te, Xanthine lung te, Indigo lungte pawh a awm thei na a, mahse an awm khat a ni.

A natna lan dan tlangpui:

A lungte awm dan azirin a nat dan a danglam \hin a ni. A \hen chuan natna hranpa siam lova, natna dang zawn paha hmuh chhuah a awm \hin. A tlangpuiin n^k ruh hmalam hnuai lam na veng veng te, kawng chho kala na zual viau te, a \hen chu na em em, n^knem a\anga kap thlenga na em em, khup tawm tlat ngai te, luak leh thlanfimin a bual zawih zawiha awm te, zun thi \het \het hialte a thleng \hin.

Tin, khawsik awm miah si lo, temparature pangngai aia hniam daih tur a awm tho \hin a ni. Tin, zun thi leh hnai paw rem r<m a awm chuan inentir vat a \ha ber.

A enkawl dan: Zun kawng lam harsatna neih chuan a rang thei ang a, chiang taka tihdam tum zel a \ha. Zun a inte hian ni 1-2 damdawi eite hian buaina thui zawk a thlen theih avangin, enkawlna lak reng reng chu a bi

kim tawk lak hram hram tur a ni. Tin, zun exam a, a damdawi bik tur zawntir a \ul a ni. Tin, tui in tam hle hi damdawi man tlawm \ha ber a ni thei.

Tin, lungte awm leh awm loh chu X-ray te, Ultra-Sound-a en ten a lang chiang thei a. Vanneih chuan an zung chhuak ve thei \hin a ni. A tlangpuiin zun chhuah vek a har avangin zai chhuah a ngai ber fo \hin a ni. Lungte \henkhat chu damdawi tui chi khat, solution G ei hian a tikehsawm thei ve \hin a ni. Mahse Mizoten kan rin, chhuangtuar sava sa ei hian a tisawm thei anga kan ngaih hi chu thil rintlak loh, \ul lova insenso thlawnna a ni.

A chunga kan han sawi a\ang khian a invenna \ha ber awlsam si chu tui tam tak in a, Alkaline mixture (Citro tui) in \hin te, zung kawng n^, zun in, zun thi te a lo awm a nih chuan a rang thei ang bera inkawl dan tur zawn tur a ni.

Page 30: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

30 Hriselna

MALARIA NATNA lalcHHancHHuaHa (Amtea Hauhnar)

Projectionist. DHS/MEM

malaria hi natna chi khat, tun thlenga khawvel hmun hrang hranga an la buaipui em em a ni a. Khawvel hmun hrang hranga mi maktaduai 300-500 vel hian kum tin Malaria avang hian harsatna an la tawk reng a, hemi zinga zaa sawmkua (90%) vel hi chu African-ho an ni. India ramah chuan a bikin North-East States ho hi Malaria tam deuhna bik chu a ni. Mizoramah pawh buaipui ala ngaiin Health Department pawhin theihtawp chhuahin a buaipui mek reng a ni.

Malaria hi kum khat chhung hian dan tlangpui chuan May a\anga October thla chhung hi a hluar hun lai a ni \hin a. Mahse keini Mizoram bikah hi chuan he natna hian min chenchilh tlat avangin kumtluanin a vei tawk kan awm reng \hin a, chuvangin Malaria laka inven leh a do hna hi kan tih makmawh a ni.

Malaria tam duh bikna chu boruak lum leh hn^wng, Temperature Celsius Degree 20 a\anga 30 inkar hi a ni deuh ber a, tin, chawhma lama ruah a sur zawh a ni lo sa zui leh \hin te hi Malaria semdarhtu thosi pianna atan duhthusam a ni ve tlat a ni.

Malaria thlentu hi chi li a awm a, chungte chu :

1. P l a s m o d i u m V i v a x (plasmodium vaivaks)

2. Plasmodium Falciparam ( p l a s m a w d i u m falsiparam)

3. Plasmodium Ovale

4. Plasmodium Malarie te an ni.

Thosi zawng zawng hian Malaria an thlen thei lo va, a thlentu bik chu Anopheles nû a ni. Tin, Malaria hrik pai thosiin mihring a seh hian Malaria an vei nghal mai lo va, a chhan chu kha Malaria hrik kha natna siam turin taksaah a inthlah pun phawt a ngaih \hin vang

Page 31: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

31June 2016

a ni. Chuvangin Malaria PF hi thosiin mi a seh a\anga ni 12-na velah a lang chhuak tlangpui a, PV erawh hi chu ni 14-na hnuah a rawn lang chhuak ve thung a ni.

Malaria Natna lan chhuah dan:

A tir berah chuan taksa a rawn vawt a, lu na, luak leh tlun tein a rawn zui a. Taksa temperature a rawn sang a, hetih hun lai hi Cold Stage an ti a, darkar khat vel a awh ber thin. Hetianga khawsik a awm tawh phawt chuan, Malaria vang a ni lo tih chiangkuang taka finfiah a nih si loh chuan Malaria vang nia ngaih phawt a, thisen laktir phawt a him ber.

A dawt leh hi Hot Stage an ti a, taksa a rawn sa a, lu na hi ala awm reng a, mahse luak chhuak erawh a reh thung. Hei hian Darkar 2-6 vel a awh ber.

A tawp ber hi Sweating Stage an ti a, khawsik a reh a, thlan a rawn chhuak a, taksa lum dan pawh a rawn pangngai tan a, damlo pawh pangngai takin a muhil thei ta \hin a ni. Hemi hun hi darkar 2-4 vel a rei

a ni \hin.

Aw le, Malaria PF vanga lo awm a nih chuan khawsik khan hunbi a nei hranpa lo va, a inchhunzawm char char thei bawk. Lu na leh luakchhuak a keng tel bawk thin a ni. Hei bakah Mitliam, Anaemia, Delirium (rilru buai/mumal lo, rei lote chhung) te a rawn awm tir thei bawk. Chuvangin Malaria PF hi a hlauhawm em em a, thluak a khawih tel thei a, ‘Khawsik thluaka lut’ an tih mai hi a thlen thei a ni. Amaherawhchu Malaria PF hi vawi khat enkawl dam tawh chuan a lang nawn leh tawh ngai lo thung a ni.

Malaria PV hi PF nen a landan chu a inang a, mahse a nat dan a nep zawk a, mahse a dam tawh anga a lan hnu kum 3 velah pawh a rawn lang leh thei lawi si a ni.

Malaria hrik inthlahpun dan:

Malaria hrik paitu thosi ten mihring an seh hian thisenah lutin, thinah an lut leh a, tichuan an inthlahpung ta \hin a ni. Heta \ang hian thisenah bawk an kal leh a, thisena Cell-ah

Page 32: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

32 Hriselna

pungkhawmin Cell te chu an tichhia a, hei vang hian thisen tlakchhamna a awm phah thei \hin. Hemi hnu hian Malaria hrikte chu Merozoite an ti tawh a, taksa hmun hrang hrangah vak darhin tlun-na an thlen ta thin a ni.

Malaria inkaichhawn dan tlangpui te chu hengte hi an ni:

1. Malaria hrik pai thosi seh a\angin. Hetiang thosi pakhat lek pawh hian mi tam tak hnenah Malaria natna a thlen thei tawh \hin a ni.

2. Malaria hrik pai thisen dawn a\anga he natna hi kaichhawn \hin a ni bawk.

3. Nuin a nau paiah a kai thei bawk.

A do dan:

Sikserh do nan hian kan mi thiamten ruahmanna \ha tak tak an siam chho mek zel a, chung zinga kan hriat lar em em thosi kah hi a hmanrua pakhat chu a ni. Thosi kah hi mipuite \awiawmna tel lo chuan engtik lai mahin a hlawhtling thei dawn lo tih kan hre \heuh awm e. A thawktuten theihtawp chhuahin

tan la mahse chhung tin ten phal taka an in leh lo, mutna pindante an kahtir phal si loh chuan a thlawn mai a ni dawn a ni. Chuvangin hemi kawngah hian tlawmngai pawl hrang hrangte, khawtlang hruaitute leh kohhran hruaitute thlengin hma min lakpui a, theitawp chhuaha tan min lakpui turin Health Department chuan a sawm tak meuh meuh a ni.

Thosilen hman uar hi he natna laka kan lo fihlim theihna tura hmanraw pawimawh tak a ni tih hre reng \heuh ila, abik takin ram riahnaah thosilen zar hi uar ila, a theih phei chuan thosilen damdawia chiah ngei hmang ila duhthusam leh zual a ni.

A dawt lehah chuan in leh a vel vawn thianghlim hi a pawimawh hle bawk. Kan hriat \heuh angin sikserh hi thosiin a thehdarh \hin a, thosi hi tuitling awm naah a piang \hin tih pawh kan hre tlangpui awm e. Chuvangin he natna laka kan fihlim theihna kawng pakhat leh chu thosi pian theihna tur tuitling awmtir loh hi a ni. Kan in leh a vel kan vawn faia thosi pianna tur tuitling kan tih rêm

Page 33: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

33June 2016

chuan sikserh natna pawh a tlem ngei ang.

Hemi bakah hian kan khua a lo sik palh hlauh a nih chuan a rang lama Health Sub-Centre hnai berah emaw damdawi inah emaw FTD-ah emaw thisen laktir a, sikserh a nih leh nih loh finfiah vat a pawimawh hle a ni. Sikserh kan lo vei palh hlauh a nih phei chuan mi thiamte r^wn vata damdawi an chawh ang dik tak a ei a, kan inenkawl dam thuai a pawimawh hle bawk a ni.

Malaria vanga kan nunna hlu tak kan chân fona chhan chu kan inenkawl dan dik tawk loh vang emaw, tlai khaw hnuah chauh kan inenkawl thin vangte a ni fo thin. Chuvangin a hun taka mi thiamte r^wn vata, a enkawl dan tur dik taka kan inenkawl chuan sum tam tak khawral lovin nunna hlu tak kan chhanhim thei dawn a ni tih i theihnghilh lovang u.

MAWITEA HUANG

Kohhran Upa pakhat thusawi zan hian, Biak in chowkidar hian, “Ka pu, ruah a sur bur bur mai si a, inkhawm dar hi ka vaw lo mai dawn em ni?!” a ti a. Ani chuan, “E… vua e a, beram pahnih khat lek an lo kal pawhin eitur kan lo chhawp tur a nia lawm,” a ti a. Mahse, dar rik hnu fe pawha tumah an lo lan tak silovah chuan kohhran Upa chuan, chowkidar hnenah chuan, “Hei tumah an lo kal si lo va, thu hi ka sawi lo mai dawn em ni,” a han ti ve leh a, chowkidar lah chuan, “E…engah nge i sawi loh vang ni, i sawi ngei tur alawm, i beram zinga pakhat lek pawh ril\amin i awmtir mai mai dawn em ni?” a lo ti ve leh a. Tichuan, ani chuan thu chu a sawi ta a, chowkidar chauh chu inkhawm awmchhun a ni si a, Nu mawhphurhna te chu a sermon ta chiam mai a, inkhawm ban chuan chowkidar chuan Upa hnenah chuan, “Ka pu, beram za zet eitur beram pakhat chauhin han pumbilh chu a hne hnawk theih alawm mawle,” zuk ti a.

Page 34: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

34 Hriselna

Lehkhathawn

To, The Editor, Hriselna Magazine.

Ka pu,

Kan mi thiam hmasa ten natna hming an lo vuah pahnih hi a dik tawk lo deuhva ka hriat avangin hming dang atana rawtna thar ka han thlen a, i chanchinbu a min lo chhuahsak turin ka ngen a che.

1. Epilepsy: Hei hi ‘Phungzawl’ tiin kan sawi mai \hin a, a hming hi a rapthlak lutuk deuh a, natna chikhat mai tho a ni a. ‘Phungzawl’ ti lovin ‘Kaihpui’ ti ta zawk ila.

2. Hernia: Hei hi ‘Tila ril tla’ tiin kan sawi \hin a. He natna hi hmeichhia pawhin an tuar ve thei tho a, hmeichhia pawh til nei sawiin kan sawi a ni der mai asin. Kum 1960 chho velah khan kan hnathawhnaa kan hotunu pawh ‘Hernia’ hian a dam lova, kan \hian pakhat chuan, “Ka pi, i natna chu tila ril tla maw ni a?” a han ti chu kan pi chuan a hau nek mai asin. Hetiang a nih avang hian ‘tila ril tla’ ti lovin ‘Ril tla fual’ emaw ‘Ril tawlh fual’ ti ta zawk ila a fuh awm e.

I rintlak,Dated Aizawl Sd/- Thandanga. Chandmary

Page 35: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

35June 2016

1. Sinus hriat theih dan leh a enkawl dan min hrilh theih chuan ka lawm hle ang.

Ans: Hnar kumkar natna (Sinusitis) hi hnar chhunga ruh kawrawng, hnar kawn rawn pawhtu a natna hrik kai hi a ni a, natna benvawn a ni duh hle.

A hriat theih dan: Mit bul vel a na a, han khawih leh kun zawngte hian a na \hin bawk. Hnarah hnap khal tak emaw hnai emaw, rimchhe tak a lo awm \hin a, tin, hnar chu a ping deuh reng bawk \hin. Hemi avang hian a chang changin khawsik a thlen \hin bawk.

A enkawl dan: Hmaia a natna lai vel chu tuilumah puan tih huhin dep la, hnar ping tihrehna, a thlawr chi, pheny-lephrine emaw hmangin a enkawl theih bawk. Tin, Ampicillin, tetracyclyne, penicillin emaw ei la, hetianga enkawl pawha a \hat chuan loh chuan Damdawi lama mi thiam entir tur a ni.

I hritlan a, i hnar a lo pin

ZAWHNA & CHHANNA

chuan, tih-awng tum la, hnar ping tihreh dan kan tarlan ang hian ti ang che.

2 SLE hi eng nge a nih? Engtin nge a lanchhuah?

Ans: SLE tih hi ‘Systemic Lupus Erythematosus’ tih lam tawi a ni a, natna benvawn chi khat, ruh chuk-tuah, vun, kal leh taksa peng dang dang khawih thei a ni. SLE hi ‘auto immune disease’ zinga pakhat a ni a. Heng ‘auto-immune disease’ ho reng reng hi hmeichhiaah a hluar zawk vek a; SLE pawh hi mipa aiin a let 9 in hmeichhia in an vei duh bik a ni. SLE hian taksa peng hrang hrang tuamtu hamda a khawih \hin avangin ‘Con-nective Tissue Disorder’ an tih ho zinga mi a ni.

A lan chhuah dan: SLE hian taksa peng hrang hrang a khawih theih avangin a lan chhuah dan pawh a dang a dang thei. A tlangpuiin hmeichhia \halai lampang biang leh hnar velah vun duk/sen (butterfly rash) an nei a, an khuate sikin an ruh

Page 36: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

36 Hriselna

chuktuah hrang hrang a na \hin. A chang chuan thawk zawng a awm na/kalh te an nei thei a; an kal a kawih tel chuan an vung thei bawk. |henkhat chuan thisen tlakchham (anaemia) an nei thei a; vun duk, hnar thi, ha hni thi te an nei thei bawk. Rilru buaite pawh an nei thei bawk. SLE veite chu an han \ha lo deuh va, an \ha leh deuh a, a hnu lawkah a chhuak leh a, chuti reng reng chuan an awm \hin. |henkhat chu ni sa a an awm deuhvin an natna a zual sauh thei. SLE Diagnostic Criteria : A hnuaia 11 zinga 4 tal miin a neih chauhin SLE a vei kan ti thei.

1. Malar rash: bianga vun sen duk.

2. Discoid rash: Vun natna chikhat ho.

3. Photosensitivity: Ni zung natna ang chi.

4. Oral Ulcers: ka, lei durh/pan

5. Arthritis: Ruhseh

6. Serositis: Chuap leh lung tuamtu natna.

7. Renal disorder: Kal natna hrang hrang.

8. CNS disorder: Rilru buai, Kaih.

9. Hemotologia disorder: Thisen tlachham, thisen v a r t l e m , P l a t e l e t s hniam.

10. Immunologic disorder: Auto-antibody hrang hrang thisena awm. Eg. Anti-ds-DNA, Anti-Sm, An t ipho - s l i p id antibodies.

11. Antinuclear antibody (ANA) Thisenah emaw vunah emaw a lang thei.

Mawitea huang!

@ An fapa kha kumli lai phaiah school an kaltir ve a, a chawlh hmang lo haw hlimah a pa hian chhuang fahran hian, “How are you my son,” a lo ti a, ani chuan, “I am in the well father, I hope you are also in the well,” zuk ti heu mai a!

Page 37: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

37June 2016

Heng taksa bawmtu natna:- |hek, Vun inlip, Singsihlit, nghamit, arngeng leh a hawlphum

|hek: Awmah te, nghawngah te, hnungah te val var te tak te te in a kah chuk, a sir vel rualrem lo tak, thak tel si lo hi fungal infection Tinea Vesi-color an tih hi a ni duh hle a. Dan naranin a thak lo va, a ngaihmawhawm hran lo.

Enkawl dan :

* Kat (Sulphur) leh vawk-hriak (Lard) chawhpawlh hnawih a \ha.

* Sodium Thiosulfate thir-fian lian khat leh tui no khat pawlhin hnawih a \ha a, hnawih hnuah vinegar tuiah lapua chiah huh in hruk leh tur a ni. (Spdium thiosulfate) hi thlalatu ten thlalak silfai nana an hman ‘Hypo’ an tih hi a ni a. Damdawi \ha tak a ni.

* A dam hnuah pawh a chunga enkawl dan ang khian karhnih danah ti zui zel rawh.

Val var t> tak t> t> naupang hmai a awm \hin, ni em ro ang tak, a bikin naupang hang deuhvah lang duh tak hi, \

hek ai chuan a lang fiah lo zawk a, kai chi pawh a ni lo va, a lo awm pawhin ngaihpawimawh tur a ni lo, an len deuh hnuah a reh leh mai \hin.

Heng val varte hi chakloh vanga awm niin an ring \hin a, chak loh vang ni hran lova, chakna dam-dawi pekin a ti reh thei chuang hek lo. Vuna val var awm, na hre si lo hi phar in \anna a ni thei. Doctor r^wn tur.

Vun inlip var: Mi \henkhat chu an vun khawilai emaw hian rawng pangngai hlohvin a lo var thluah thluah \hin a. Kutah te, hmaiah te, ke bawrah te leh taksa chuan chung lamah te a awm deuh ber \hin a. Vun in a rawng pangngai a hloh va, hetianga a lo awm chuan Vitiligo an ti a ni. Natna ang a chhiar an ni lem lo va, upat tawh a lu te a \uak var ang hi an tehkhin ber \hin. Mahse a var lai chu niin a em loh nan tuam rawh.

Page 38: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

38 Hriselna

Vun a var dang awm theihna chhan dangte: Val var Vitiligo ang tak hi natna vangin a lo awm \hin a. Ram \henkhat South America ramah te chuan a lar hle a ni, a lo awm \an dan chu arngeng ang hian a bawl sen a, chutah a bawlna laiah chuan val var a hnutchhiah \hin a. Inkai darh pawh awl tak a ni. Heti ang hi Pinta an ti a ni.

Pinta enkawl dan chu saihri enkawl dan nen a inang a, mahse pinta chu hmeichhia leh mipa inpawlna a\anga kai a ni ve lo.

Tin, vun var lai chuan na engmah a hriatloh chuan (hriaua vih pawhin) Phar a ni mai thei.

Singsihlit: Singsihlit tam ber chu naupang kum 3 a\anga kum 6 inkar hian an nei duh hle a, amahin a reh leh ve mai \hin a. Tin, kehnuai a singsihlit ang tak per deuh, na ve tak awm \hin hi 'Planterwart' an ti a, vunsak (Corn) pawh a ni mai thei bawk.

Enkawl dan:

* Damdawi phuahchawp hian a tireh ve thei a, mahse acid lam chi leh

hnim t<r nei chi lam chu hmang suh. A tikangin pan hlauhawm tak a awm zawk ang.

* Planter Wart na tak chu Health Centre-ah zaitir rawh.

Nghamit/Vun char (Corn): Corn hi vunchhah tak leh char tak hi a ni a, pheikhawk bunin ke a do nasatna laiah te a awm duh hle a, a na duh hle bawk a ni.

Enkawl dan:

* Pheikhawk nem lam chi ke in a do vak theihloh chi bun tur.

* A nat chuan a tihreh nan a hnuaia mi ang hian ti rawh.

Arngeng leh a hawlphum: Tleirawl laiin arngeng hi hmaiah te, awmah te, hnungah te a awm duh hle a ni. A chhan chu hetih lai hian vun hian hriak a ngah lai a nih vang a ni. Arngeng hi bawl te tak te te, a hmura hnai khal var awm, a rei deuhva dum insiam \hin hi a ni a. A chang chuan a lianin a na viau thei a ni.

Page 39: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

39June 2016

Enkawl dan:

* Tuilum leh sahbonin ni tin hmai fai takin phih tur.

* Ni eng hian a tireh ve thei a, chuvangin a theih ang angin ni eng hmuh tam tir rawh.

* I theih ang ang in ei ti \ha la, tui tam tawk in la, muhil tam bawk rawh. Ei tur mawm chi pumpelh la.

* I mut hmain Alcohol leh Kat (Sulphur) hnawih rawh. Kat thirfian khat

leh Alcohol thirfian 10 pawlh tur.

* Arngengpui, pawng lian leh hnai awm, a chunga mite anga enkawl pawh a ngeih lo chu Tetra-cycline (Laihren) ei tur, ei ni hmasa berah chuan vawi 4 ei a, a tukah vawi 2 ei leh a, chutah ni tin pakhat ei in thlakhat chhung ei tur a ni.ni. T.B. hian a chang chuan \halbeah hmun a khuarin, \hal te a ti \hoh thei.

MAWINA HUANG

Sakhmel mawi neih i duh em ? I duh chuan heng a hnuaia mi ang hian kan Zoram thlai leh thei ngei hmang hian han chhin ve the le.

FANGHMA: Thil \ul - Khawizu, fanghma, bawnghnute khar. Fanghma pumkhat hmun lia \hena hmunkhat rawtsawm la, chumi tui chu thirfiante 2 leh khawizu thirfiante 2 leh bawnghnute khar thirfiante 1 chawhpawlh la, chu chuan i hmaiah rual tak leh uluk takin chulh la, minute 20 i chiah hnuah i phih fai leh dawn nia, hetiang hian eng emaw chen han ti chhin teh.

BALHLA: Thil \ul - Balhla, bawnghnute, khawizu, alu phut (dip) balhla 1 rawtsawm la, bawnghnute khar thirfiante 2 leh khawizu thirfiante hnih bawk leh alu phut (dip) thirfiante khat uluk takin hnawih leh la, minute 30 chiah la, chumi hnuah i phihfai leh dawn nia. (Source : Reader's Digest)

Page 40: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

40 Hriselna

PUMPUI CANCERJameS lalZuitHanga cHawngtHu

Cancer tih hming hi kan zingah chuan a mikhual lo hle a. Natna nunr^wng, kan duhlai leh kan hmangaih em em te pawh zuah lova min suat saktu \ihbaiawm tak a ni a. A

hming hriat ringawt pawh hian, thihna kotlanga dinga inngaihna a awm nghal thin. Pumpui Cancer hi khawvel huap pawha thihna thlentu tam berte zinga mi a ni a, mahse tihdam theih loh a ni lo, hriat chhuah hma chuan a tihdam theih a ni. Pumpui hi stomach ti a hriat a ni a. Damdawi lam zir mite chuan hmun 4-ah an \hen a. Chungte chu : Cardia, Fundus, Body leh Pylorus (antrum leh canal) te an ni. Heng then hran hrang hrang zingah hian Pyloric Part (antrum leh canal) Ril nena inzawmna cancer hi 50% lai a ni a, Body-ah 18%, Cardia leh Fundus-ah 22% a ni thung.

Engvanga lo awm nge?

Pumpui cancer lo awmna chhan hi chiang taka hriat a har hle a, mahse heng a hnuaia kan tarlan avangte hian a awm thei.

1.Ei leh in (Diet): Pumpui cancer hi heng ei theih thil avangte hian a awm theia ngaih a ni.

(a)Thlum lampang chi

(b)Dangpuithu, Nghapih leh nghathu

(c)Sangha tin leh thil dang, a tina awm reng reng chi. A chhan chu hengah hian bawlhlo

chikhat N-Nitroso Compound (preservatives) a awm vek, he bawlhlo hi cancer thlentu lian tak a ni.

(d)Sarep (a bikin meia rep) emaw Sangharep, (A chhan chu hengah hian bawlhlo chikhat 3,4, Benzpyrinea awm a, hei hian cancer a thlen thei a ni.)

2.H.Pylori Infection: Natna hrik pakhat H.Pylori avang pawhin cancer hi awm theia ngaihna a awm.

3.Age and Sex: Pumpui cancer hi a tlangpuiin kum 50-70 inkarah a hluar bik a. Kum 30

Page 41: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

41June 2016

hnuai lamah chuan a awm meuh lo. Hmeichhia aiin mipaah a awm duh zawk.

4.Geographical Factors: Pumpui cancer hi ram \hen-khatah a hluar hle laiin USA, UK leh Canada-ah chuan a awm meuh lo. Hei hi ei leh in inan loh vanga ngaih a ni.

5 . P u m p u i c a n c e r h i inthlahchhawn theih a ni bawk. (Mahse an tam tehchiam lo)

6.Blood Group ‘A’ nei teah Pumpui Cancer hi a awm duh bik.

Pumpui Cancer hi heng zingah hian a awm duh bik !

(1)Pumpui lawng chi hrang hrang (Chronic Gastric Ulcer, Chronic atrophic ulcer) nei ten an vei duh hle.

( 2 ) D a w l d a n n a c h i k h a t (Pernicious anaemia) nei teah a awm duh hle.

(3)Mei zu mi-ah

(4)Zu in mi-ah

(5)Vitamin tlachhamteah (a bikin Vitamin A leh Vitamin C tlachham teah)

(6)Blood Group A neiteah

(7)Nu leh pa, chhungkhat hnai deuh emaw ten an veiin.

A lan chhuah dan:

Pumpui Cancer lan chhuah dan hi mi zawng zawngah a in ang vek kher lova. A lanchhuah dan tlangpui hetiang hian a then theih.

(1)Kum 45 aia upa, hrisel \ha pangngai tak, insawiselna em em pawh nei lo kha kawpuar leh chaw pumpuiin a pai\awih mumal lova rei taka i awmin.

(2)Engmah dang insawi-selna emaw natna nei chuang silova i lo zawi ngawih ngawih emaw, i chaw ei a tui loh emaw, chau em ema i awmin

(3)Thin hnun (epigastrium) na deuh reng leh nat hunbi mumallo taka a awmin.

(4)Cancer kha chaw kawng hnawh zawnga a awm a nih chuan, chaw tlemte eia puar ula inhriatna te, irh chhuak emaw phuh chhuah te leh luak te pawh a awm thei.

(5)Awm hnuai, dul chung lamah hian (epigastrium) bawk ang pawng a langchhuak thei.

(6)Khingkhang ruh (veilam) chung khuar deuh laiah hian thalbe a lo uar ringawt chuan rang

Page 42: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

42 Hriselna

taka Doctor-te rawn tur a ni.

Tin, heng bakah hian Pumpui Ulcer nei lai i nih chuan i ulcer kha Cancer-ah alo chang thei a ni tih hria ang che.

Engtin nge chu chu kan hriat theih ang?

(1) Hunbi nei taka i pumna thin kha hunbi mummallo taka a natin.

(2) I Ulcer avanga i pumna sa huam huam (burning pain) thin kha a dul ruih

(dull aching) a a natin

(3) A hma aia i luak a zinin

(4) Chaw ei tui thin em em kha i chawei a lo tui loh thutin

(5) Intih zan tuma exercise lak vang ni lem lova i taksa rihna rang taka i hlohin.

Mawitea huang!

@ Naupang pahnih hian ball hi an rawn keng a, an zitirtu khan, “Kha khawilam ball nge? in ruk a ni lo maw?” a lo ti a, anni chuan, “Mi tihbo kan chhar a niH hi” an ti a, “Engtin nge, mi tihbo a ni tih in hriat?” tia a han zawh chuan anni chuan, “Aw..... a tibo tuten an zawng lai pawh kan hmu reng alawm,” zuk ti a!!

@ Persian lal pakhat pawh khan a damchhung hun kha englai pawha hlim renga hman a duh a, chutianga englai pawha nun hlim neih theih dan tur chu a mi fingte a zawt a, anni chuan chutiang hlimna nei tur chuan englai pawha mahni chantawka lungawia hlim reng mi kawr hak lai a hak chauhin a neih ve theih tur thu an hrilh a, lal chuan chutiang mi chu a zawntir ta nghal a. Nakinah chuan, ni tina inhlawhfachawpa eizawng, mahse englaipawha hlim em em reng mai hi an hmufuh ta hlauh mai a, mahse…. chupa chuan kawr hak tur takngial pawh a lo nei hlek lo mai chu niin….

Page 43: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

43June 2016

PILESDr. c. lalDinpuia

Mi tam takin “Ka ‘pile’ a na tunlai chu inthiar a nuam lo,” an tih \awngkam hi i lo hre ve fo tawh thin awm e. Zuk leh hmuam ngaina hnam leh thingpui heh tak hnam kan nih vangte hian a ni mahna; mi tam tak hian pile kaihhnawih hi kan ngah em em a ni.

Pile hi a awmzia chu a mawlmang thei ang bera sawi chuan ek paha thi far emaw b^wk lawr kan ti thei awm e. A tlangpuiin, pile ringawt hi chu na lo tura ngaih a ni, na a tel a nih chuan natna dang kaihhnawih a tel duh viau \hin a ni. Pile hi a awlsam zawngin chi 4-ah \hen a ni a, chungte chu :-

First degree - Ek zawnga thi mahse bawk khawih fuh tur awmlo.

Second degree - Ek zawnga thi, ek zawng chauha bawk rawn awm thin, amaha let leh mai thin.

Third degree - Ek zawnga thi awm bawk, b^wk tawn chhuak tel bawk mahse nawr luh leh theih.

Fourth degree - Ek zawnga thi chhuak, b^wk rawn chhuak

bawk, b^wk nawr luh theih tawh loh chin.

A \hen hran dang hrang hrang a\ang khian pile natna awmdan tlangpui chu a hriat theih awm e, na hi a tel ngai mang lo tih kan hriat tel a pawimawh hle. Ek zawnga thi, b^wk rawn chhuak bawk na em em \hin hi chu a tlangpuiin mi tam zawkah chuan ‘Fissure’ kan tih hi a ni thin a, kum upa lamah chuan Cancer te pawh pile ang deuhin a rawn inlan ve \hin a ni.

Pile awm chhan tam tak a awm a, sawi vek sen pawh a ni lemlo ang, mahse kan ram anga pawimawh chin ang chauh han tarlang ila :-

Pile siamtu pawimawh taka hriat chu ek zawnga san vak vak hi a ni. A tlangpuiin,

Page 44: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

44 Hriselna

ek khal chi emaw inthiar harsat thin ho ah hian a awm duh em em a ni. Zuk leh hmuam vanga ek khal/mumal lo hi kan ramah chuan kan tam hle awm e. Chhan hrang hrang vanga chaw hunbi a ei loh emaw inthiar hunbi neih mumal lo ah te hian a tam hle a hriat a ni. Hmeichhiaah a tam zual bik duh a, vawih insum emaw ek insum emaw hrat lutuk vangte pawh hian a awm thei a ni. Kaw\halo emaw santen kan tih lampang neih te hian pile a insiam hma duh bik em em a ngaih a ni bawk. Chhan dang lehah chuan pum chhung nekna (pressure) sang bikah a awm duha - naupai vang te, thau lutuk, pum chhunga bawk lian tham, khuh benvawn, hritlang benvawn, zunkawng emaw ril felloh vanga inthiar zawnga san vak vak ngai \hin hoah te hian a awm duh bik hle bawk a ni. Tin, zu vanga thi \halo nei nasa tawh takah pile hi a awm duh hle a fimkhur a ngai lehzual hle \hin bik a ni. Pianpui \hat lohna (mawng bawr tinem chaklo/thisenzam chak lo) taksa pianphung dik tawk loh vang te pawha awm theia ngaih a ni.

A lan chhuah dan tlangpui

chu ek zawnga thisen lar lo far fep fep thin a ni tlangpui a, b^wk awm hnua hre ve chauh pawh an awm thin. Kaihhnawih dang a neih chuan ek zawnga na te, bawlhhlawh chhuak (discharge) emaw mawngbawr thak te pawh a tel ve thin. Dang sawp khawpa pile lo nei rei tawh, unhre ngai miah lo pawh an awm ve thin bawk.

Pile hi enkawl vat loh chuan natna dang \ha lo tak tak a kangkai thei a, ulcer te a insiamthei a, fibrosis (benvawn reh theilo sak tel tul), strangulation (taksa peng thisen tlakchham vanga reh hluim/thih), thrombosis (thisen zama hlawm kalkual thei), gangrene (taksa tawih/nung thei tawhlo), infection hnai la te thlengin a siam thei a ni.

A enkawl dan han tih hian a tlangpuiin chi hnih ah then hrang ila :-

1) Damdawi hmanga enkawl - Second degree thleng hi chu zai loha enkawl dam theih a ni a, third degree hi chu zai ngai tura ngaih a ni (an zai nghal vek kher lo, damdawi hmanga

Page 45: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

45June 2016

enkawl phawt te a \hen chuan an duh thin). Damdawi ei chi emaw hnawih chi bakah hian pile chiu (injection therapy) te pawh tih theih a ni.

2) Zai (Surgery) - Zai tih hian pile hren (banding), a deh ral emaw zai (Haemorr-hoidectomy) te a ni.

Damdawi te hi mahni a ei ngawt chi a ni lo va, kan sawi

tawh angin natna dang tam tak pile ang tak a awm ve thin a awm. Chuvangin, Doctor pan vat a \ha ber a ni. Zai ngai kher lo a enkawl dam theih a tam a, chuvangin zai hlauh vanga inentir hreh te hi a tha lo em em a ni. A rang lamin Daktawr pan la pile tel lovin hringnun hmang ang che.

HRISELNA LATU TE TANA HRIATTUR PAWIMAWH

Hriselna la thar tur leh renew turte tan MRB Dinthar Branch-a Hriselna Account no. 25055010453-ah pawisa deposit-in lak thar leh renew theih a ni ta e. Pawisa deposit hnuah Email: [email protected] leh Editorial Board member mobile phone no. tarlanahte hian SMS hmangin renew-turin subscriber no. leh hming, la thar turin hming leh address chiang tak hriattir tur a ni. Lak thar man hi Calendar year zulzuiin thla khata Rs 5/- hisapin pek tur a ni. Tin, kum 2014 atanga chanchinbu lak man pe tawh lote paih an nih avangin subscriber no. hi siam rem a ni a, tun thlenga chanchinbu la dawngte chuan no. thar in nei vek tawh tih hria ula, renew tur reng rengin no. thar hman vek tawh tur a ni.

Page 46: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

46 Hriselna

Heng a hnuaia mite hi Health Worker a\angin Health Supervisor-ah an kaisang :- No. Name From To 1. Saikunga Sailo Lunglei Venglai Clinic Zobawk Main Centre 2. R. Lalhmangaiha Zobawk S/C, Lunglei Dist. Buarpui Main Centre 3. Beikha Lungpuk Clinic, Saiha Dist. Chhuarlung Main Centre 4. Hi-u Saiha S/C Phura Main Centre 5. Tinhrea Sangau S/C Sangau Main Centre 6. Chithanga Mamte S/C Lunglei Main Centre 7. Vanlalhumi PPU Kulikawn Aibawk Main Centre 8. C. Lalhmingmawii Republic Vengthlang Reiek Main Centre 9. Chandraprova Chakma Chawngte PL S/C, Chawngte Main Centre Lawngtlai Dist. 10. F. Lalengmawii Bungkawn S/C Sialsuk Main Centre 11. V. Zirkimi Bungtlang 'S' S/C Bungtlang 'S' Main Centre 12. Ralkapzauvi Maubawk Clinic Lungdai Main Centre 13. C. Rongaii Armed Veng S/C T h i n g s u l t h l i a h M a i n Centre 14. Pushparani Tiperaghat S/C Tlabung Main Centre 15. L. Zirliani Sailo Civil Hospital Aizawl Saitual Main Centre 16. Nemzasiami Armed Veng S/C W. Phaileng Main Centre 17. Lalbiakchhingi New Saiha Clinic Chhuarlung Main Centre 18. NC Khaimo Meisatla S/C Saiha Main Centre

Chhiartute thu khawchang.....

Ka pu, I chanchinbu ‘Hriselna’ hi kan lo chhiar ve \hin a, \ha kan ti tlang hle mai. Hetianga mi chi hrang hrangte harsatna sutkian theihna tura mi thiamte thiamna zar zo theih tura thlatin chhuak lehkhabu in rawn tichhuak \hin hi in fakawm tak zet zet a ni. In hnathawh hi mi dangte tana malsawmna liau liau a ni tih hrerengin theihtawp chhuah zel turin kan rawn ngen duh che u a ni e. SANGTHUAMA, Sihphir

Page 47: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

47June 2016

@ Dengue Fever dona atan May ni 16 kha Ministry of Health chuan National Dengue Day atan a rawn puang a. He ni hi India ram danga hman a nih rualin Mizoram hmun hrang hrangah pawh hman a ni. Aizawl West-ah chuan Dr. R. Lalthanga, CMO hovin Health Worker Training School Hall-ah hman a ni a, he hunah hian Chairman Dr. R. Lalthanga, CMO chuan Dengue natna hi India ramah a hluar nasat tawh thu sawiin, Mizoramah pawh he natna hi a awm tawh thu leh vanneihthlak taka a la punlun loh vang mai chauhva hre lar rih lo kan nih thu te sawiin a thlentu thosi pawh hi kan rama thosi tlanglawn ho an nih thu a sawi bawk.

@ Diabetes, Cardiovas-cular Diseases and Stroke (NPCDCS) leh National Programme for Prevention and Control of Deafness (NPPCD) tangkawp te chuan an hmalakna kal zelah May ni 13, 2016 (Zirtawpni) khan Aizawl Salem Veng, YMA Hall-ah Awareness

KEIMAHNICampaign cum NCD Screening Clinic an nei.

@ May ni 12 kha khawvel pum huapa Nurse t e n i International Nurse Day a ni a, Mizorama damdawi in hrang hranga Nuese ten he hun hi an hmang. He International Nurse Day pual hian Aizawl Civil Hospitala Nurse-te chuan Chawnpui Bethel Camping Centre-ah a thlawnin BP check leh Blood Sugar test an neih bakah thilpek an hlan bawk.

@ Malaria Dona Ni, World Malaria Day 2016 chu ni 25 April khan I&PR Auditorium-ah hlawhtling taka hman a ni a. He hunah hian Pu Lal Than-zara, Health Minister chu Khuallian a ni. Tin, Pu Lalrinliana IAS, Secretary health chu Khual zahawm a ni bawk.

Chief Medical Officer (CMO) Aizawl West hovin he ni hi Health Worker Training School, Kulikawn-ah an hmang bawk.

@ Pu Lal Thanzara, Health & Family Welfare Minister chuan ni 19 May 2016 khan

Page 48: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

48 Hriselna

Conference Hall, Aizawl Civil Hospital-ah Mizoram Govt. Nursing Service Association 19th Biennial Gen. Conference nihnih awh a hmanpui.

Tuarpuina

Ni 18 May khan DHS a kan thawhpui Pi Thanchhungi LDC (General) pasal Pu Hmart Lalhmuakliana chu a boral a, hemi ni vek hian an chenna Kulikawnah vui a ni. Khawhar chhungte kan tuarpui tak zet zet a ni.

@ April 2016 chhung khan, Aizawl Civil Hospital-ah OPD

leh casualty-ah mi 34,824 an in entir a, mi 1,206 admit an ni. Nau piang 335 leh mitthi 52 an awm. Mizoram pawna damlo thawn 185.RSBY-41, Healthcare-72.

@ Aizawl Civil Hospital a damlo kan hun hi zing dar 7-9 leh tlai dar 3-5 a ni a, hemi chhung hian damlo chaw pe tur pawhin pek thin tur a ni. Tin, hospitala hnathawkte tan lo chuan compound chhungah lirthei park phal a ni lo. Damlo awmpui tute leh damlo kan tuten bawlhhlawh paih darh mai mai lo turin an ngen bawk

Mizoram Microscopist Association hruaitu thar (2016-18)

President : Pu Lalrema Chenkual (Phn.9862371508)Vice President : Pu Lalngaihzuala ( Phn.9862284153)Gen.Secretary : Pu Lalhruaia (Phn.9863385467)Joint Secretary : Lalthakima ( Phn.9612593901)Fin. Secretary : Pu R. Lalrinthanga ( 9612229807)Treasurer : Pi Lalmuanpuii (Phn.9612715476)

Mizoram Microscopist Assiciation hian an memberte, Annual member Fee 2016 chhung atan ̀ 600/- \heuh pe thuai turin an inngen a, pekna hmun tur chu hengte hi an ni.

1. Lalthakima Joint Secretary : Health Directorate Malaria Sec.(Lab.) Room

2. Khawvelthanga Committee member : Health Directorate Malaria Sec.(Lab.) Room

3. Lalmuanpuii Treasurer : Civil Hospital Centinal Section.

Page 49: Editorial Board : June 2016 Editor-in-chief : Dr. K ... ti mi kan ni a, ... WHO in a tarlan danin khawvelah China ramah leh India ramah MDR-TB vei an tam ber

49June 2016