i

D E V R E : I C İ L T : 6 İ Ç T İ M A S E N E S İ : 1

eclısı

ü z Kırkıncı İnikad

8 A.&ustos 132 5 Cumartesi

M U N D E R E C A T

1. — Z A P T I SABIK H U L Â S A L A R I

1. — Geçen inikad zabıt hulâsası

2. — Bu inikad zabıt hulâsası

II. — Y O K L A M A

III. — B E Y A N A T VE N U T U K L A R

Nutuk la r

1. — Reis Ahmet Rıza Beyefendinin;

Meclisi Mebusanın birinci senei içtima iyesinde

yaptığı kesif mesai ve ısdar olunan kanunlar ,

Sayfa 626,629

626

629:630

627

627

627

Sayfa n izamnameler ve sair Meclis faaliyetleri hak­

kındaki nutku. - 627:629 2. — Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa Haz­

retlerinin; bu senei içtimaiyede kavanin, niza-m a t ve sair mesail için Meclisçe sarfolunan

fevkalâde gayret ve Hükümete , faaliyetlerinde gösterilen teshilata teşekkürü mübeyyin nutku.

IV. — İ D A R E İ S E N İ Y Y E

1. — Meclisin birinci senei içtimaiyesinin

h i tama erdiğini müfid İradei Seniyye.

629

629

629

—~t®>Q<«B». «...

TBMM KÜTÜPHANESİ

İ : 140 8 Ağustos 1325 C : 1

B İ R İ N C İ C E L S E

Bed'i Müzake ra t

Saat : 3.10

R E İ S : A h m e t Rıza Beyefendi

K Â T İ P L E R : Seyyit Bey (İzmir), Ahmet Müfi t Bey (İzmit)

R E İ S — Meclisi Mebusanı küşad ediyorum.

I. — Z A P T I SABIK H U L Â S A S I

1. — Geçen inikat zabıt hulasası. R E İ S — Zabı tname hulasasını okutuyorum.

Yüz Otuz Dokuzuncu İnikad 7 Ağustos 1325 C u m a

A h m e t Rıza Beyefendinin tahtı riyasetinde biliçti-ma, zaptı sabık hulâsası kıraat ve kabul edildi.

Karesi Mebusu İbrahim Vasfi Bey'in beyanı ma-rezette bulunması sebebiyle, Evkaf Tensikat Komis­yonu âzalığına Bursa Mebusu Ömer Fevzi Efendinin intihap edildiği M a k a m ı Riyasetçe tebliğ edildi

Sinop Mebusu Yusuf Kemal Bey'in Adana vuku­atı hakkındaki r aporunu encümeni mahsusa verdiğin­den kendisince yapılacak bir iş kalmadığına dair tak­riri k ı raat olundu.

Memurin i Mülkiye tekadüne dair kanun layiha­sında icra edilen tadilatın Meclisi Mebusanca reddi esbabının iş 'an hakkında Meclisi Ayan Riyaseti tez­kiresi okundu ve Encümene havale edildi.

Anado lunun mahallî malumesinde inşa olunacak demiryolu kenarındaki yirmişer metrelik sahada mek-şuf ve gayri mekşuf maadini doksan dokuz sene ihraç mukabi l i ve bilâ teminat inşaata talip Amer ikan şir­keti ile akti mukaveleye Nafia ve Ticaret Nezareti­nin mezun kılınmasına dair layihai kanuniye hakkın­daki Sadare t tezkiresi ve lâvihai kanuniye kıraat ve müzakerei medide neticesinde kabul olundu.

Vilâyât teşkilatı adliyesinde icra olunacak tadila­ta dair layihai kanuniye kabul edildi.

Davavekilleri nizamnamesine zeyl edilen madde­lerde Meclisi Mebusanca yapılan tadilata dair Mec­lisi A y a n Riyaseti tezkiresi okundu ve eski kararda ısrar edilmesi karargir oldu.

Askerî Tekaü t ve İstifa K a n u n lâyihasında icra edilen tadilat ta musir olduğuna dair Meclisi Ayan Riyaseti tezkiresi ve Meclisi Mebusan Harb iye En­cümeni mazbatas ı kıraat ve Encümen rapora kabul edildi. '

Yemen Şimendiferleri hakkındaki layihai kanuni­ye müzakere ve m a d d e bemadde kabul olundu.

Mülkiye Tekaü t K an u n u lâyihasında icra edilen tadilatın Meclisi Mebusanca reddine mütedair cevabî encümen mazbatası aynen kabul edildi.

İnikada son verildi.

Reis

Ahmet Rıza

Kât ip Kât ip T<-»*v*?4 İ 7 m i r • Z l IJU L

Ahmet Müfit Seyyit

R E İ S — Bir mütalaanız var mı?

İ S M A İ L M A H İ R E F E N D İ (Kas tamonu) — Ana­dolu şimendiferleri için Hükümet in yaptığı maddede bir metrelik işareti var. Halbuki encümenin dediği, bir metre , beş santimetre olacak. Şu halde bir metre hiç işe ya ramaz ona göre tashih edilsin.

R E İ S — Peki efendim öyle işaret olunsun.

P A N D E L Â K İ K O Z M İ D İ E F E N D İ (İstanbul) — Bugün ruznamei müzakera ta başlayacağımız sırada müzake re etmemiz iktiza eden bir mesele varsa o da kilise meselesidir. Bu meselenin ne kadar m ü h i m ol­duğu, arkadaşlar ın kâffesi nezdinde takdir olunur. Çünkü Bulgar unsurunun da, R u m unsurunun da mez­heplerine ait bir hususta hukuklar ına taalluk eder ki bu k a d a r müh im bir meselenin bu Meclisin mehabe­tiyle mütenasip bir surette, amîk bir surette tetkik ve h a k k u adi dairesinde bir kaideye rapt ı lâzım geliyor. M a l u m u âlinizdir ki bugün İs tanbul 'da yüz mebus­tan ziyade kalmadı . Şimdi Meclisin içerisindeki me­busları bendeniz t âdâd ettim, sekseni tecavüz etmi­yor. Böyle bir meselenin Meclisin dağılacağı sırada, son dak ikada alelacele mevkii müzakere konulmasına taraftar o lamam. Çünkü mevzuubahs olan hukuku milletin müzakeresinde bir ciddiyet gösterilmek lâzım

— 626 —

TBMM KÜTÜPHANESİ

t : 140 8 Ağustos 1325 C : 2

gelir. M a a h â z â kanunun bize verdiği bir selâhiyet

vardı r ki, Meclisin ekseriyeti olmadığına kaani oldu­

ğum sırada ekseriyet olmadığı itirazını dermeyan et­

mektir . Burada ekseriyet olmadığına zatı âlileri de, bü tün arkadaşlar da emindirler. K a n u n u Esasinin

maddesiyle temin olunan bu mesele hakkında bende­

niz ekseriyet olmadığı ve Meclisin müzakereye devam

edemeyeceğini söyler ve şayet Meclis, aksi bir müta­laada bulunursa, bendeniz o madde i kanuniyeye müs­tenit o lmak üzere bu Meclisten çekilirim.

R E İ S — Ehemmiyet inden bahsettiğiniz mesele, yal­nız Bulgarlarla Rumlar değil, bütün Osmanlı lar için­dir. Ekseriyet yoksa o vakit müzakere edilemez. Ek­seriyeti sayalım.

II. — Y O K L A M A

R E İ S — Yoklama yapılacaktır. (Yoklama yapıldı) (Mebusan beyninde anlaşı lamayan münakaşa t )

R E İ S — Ekseriyet hâsıl olmadı. Eğer müsaade ederseniz dağılalım, bir saat sonra toplanal ım.

Hitamı Celse Saat : 4.00

İKİNCİ CELSE

Bed'i Müzakerat Saat : 9.45

REİS : Ahmet Rıza Beyefendi

KÂTİPLER : Seyyit Bey (izmir), Ahmet Müfit Bey (izmit)

R E İ S — İkinci celse küşad olundu.

III. B E Y A N A T VE N U T U K L A R

Nutuklar /. — Reis Ahmet Rıza Beyefendinin; Meclisi Me­

busanın birinci senei içtimaiye sinde yaptığı kesif mesai ve ısdar olunan kanunlar, nizamnameler vesair Mec­lis faaliyetleri hakkındaki nutku.

R E İ S — (Reis ayağa kalkar , mebusan da ayağa ka lkmaya teşebbüs ettiklerinden) Şimdiye kadar ben­deniz o turduğum halde siz ka imen söylüyordunuz. Şim­di de siz oturunuz, bendeniz ka imen okuyayım.

Muh te rem refiklerim! Meclisi Mebusanın ilk içti­ma i bugün h i tam buluyor. Meclisin 8 aylık tarihçei mesaisini size muhtasaran arzetmek isterim. Milletin bize tevdi ettiği vazifei teşriiyeyi müddet i içtimai res­mimiz olan 4 ay zarfında ifa e tmek başlıca emelimiz idi. Lâk in H ü k ü m e t tarafından Meclise tevdii iktiza eden kanun lâyihalarının ve bilhassa bütçenin geç gel­mesi ilk aylarımızın semeresiz kalmasına sebep oldu. Levayihi kanuniyenin Meclise peyderpey geldiği ve işler kemali şevk ve gayretle görüldüğü bir sırada reh-

gûzârı azmimize bir heyulayı İstibdat çıkıverdi : «Şe­riat isteriz» kisvei r iyakâranesine bürünen müfsitler Meşrutiyetin nigehbânı olan askeri kısmen iğfal ede­rek hem şeriatı ve hem hâkimiyeti milliyeyi bir ara­lık sokağa düşürmek istediler. Nice emek ve fedakâr­lık sayesinde istihsal edilen hürriyeti amali hasiseye hizmet yolunda kullanarak iyiliğe nankörlükle muka­belede bulundular .

H a k k u adlin muhafızı ve hamiyyeti miliiyenin tim­sali müşahhas ı olan Osmanlı Ordusu ve o şanlı ordu­ya bir hissi vatanperveri ile iltihak eden Osmanlı di-lâverânı, fikri ist ibdada veya ağrâzı şahsiyeye hadim olan birkaç hainin söz ile milletin iradei umumiyesi hükümsüz kalamayacağını , hissiyatı ulviyenin hiçbir z a m a n hissiyatı süfliyeye mağlup olmayacağını cihana bilfiil gösterdiler.

H a k yerini buldu. Milletin hukuku siyasiyesini muhafaza için Ayastafanos 'a çekilen Meclisi U m u m i î Millî heykeli istibdadı temelinden y ıkmak azmi kavi-

627

TBMM KÜTÜPHANESİ

İ : 140 8 Ağustos 1325 C : 2

siyle burcu haşmetine avdet etti ve bu maksadını bü­yük bir metanetle, itidali demle istihsale muvaffak ol­du. Meclisi Mebusanm mesaii fevkaladesi asıl inkılâ­bı hayrdan sonra görülmeye başladı : Çarhı Hüküme­tin çürümüş , paslanmış âlâtını tecdit ve milletin hu-hukukunu hâkimiyetini tahkim ve teyid edecek kanun­lar bu zaman içinde müzakere edildi, çıkarıldı.

«Mebusan çalışmadı, Meclisin bu seneki devrei içtimaiyesi ak im kaldı» diyenlere sicilli mesaimizi tez­yin eden şu işlere nazarı insafla bakmalar ını tavsiye ederim :

H ü k ü m e t tarafından Meclise gönderilen levayihi kanuniyenin mecmuu 73'tür. Bunlardan elli üçü Hey'e­ti Umumiyede müzakere ve ikmal edildi. Yirmisi encü­menlerde derdesti tetkik bulunuyor .

Azayı k i ram tarafından Meclise 668 takrir verildi. Bunlardan 158'i Hey'eti Umumiyece kabul ve encü­menlerde tetkik edildikten sonra Nezaret i müteallika-lar ına tebliğ ve 348'i reddedildi. 162'si de encümenler­de derdesti müzakeredir .

Meclise takdim edilen arzuhal larm ve levayihi sairenin adedi onbine baliğ oluyor. Bunlardan ikibin dör tyüzü icabı badel ' iora eshabı istidaya tefhim edil­miş, 2 100 adedi ait bulunduklar ı nezaretlere tevdi edilmiş ve 5 200'ü hıfz veya merciine müracaa t edil­mediği için reddolunmuştur . Bakisi derdesti tetkik bulunmuştur .

H e r kanun lâyihasının Mecliste ikişer defa ve Ayanın bazı muhik dûrendîşâne tadilat ından sonra bir üçüncü defa daha müzakere edildiği nazarı i t ibara al ınacak olursa, bu ilk devrei içtimaiyede Meclisin pek boş o turmamış olduğu anlaşılır.

Miktar ı oldukça mühim bir yekûn teşkil eden ve ehemmiyeti ciheti ile şâyânı takdir olan bu kanun lâyihalarının vesair işlerin böyle müsaraa ten elden çı­karı lması hususunda azayı muhteremenin ve bilhassa encümenler in ibraz ettikleri h immet ve faaliyet müs­telzimi şükr ve mahmidet t i r .

Meclis açıldığı zaman umuru idareye ait bir şey hazır değildi. Divanı Riyasetteki muhterem refikleri­min muavenet i mütemadiyeleri sayesinde Meclisin Ka lem, Muhasebe ve Evrak daireleriyle zabıtası, ha­demesi ve ma lûmunuz olan daha birçok u m u r u tan­zim edildi. Evkaf ve Adliye Nezaret ler inden alınan yerlere encümen için odalar yaptırıldı. Mebusanm istikmali raha t ı ve teshili mesaisi için bu da kâfi gö­rülmedi. Adliyenin ve Evkafın başka mahal le nak­liyle binanın kamilen Ayan ve Mebusan Meclislerine tahsisi cihetleri düşünüldü. Adliyenin buradan çıkarıl­

ması şimdilik m ü m k ü n olamayacağı Sadaret i Uzma­nın son tezkerei cevabiyesinden anlaşılması üzerine M a k a m ı Ulyâyı Şehinşahîye müracaa t edildi. Taraf ı Şahaneden bir lutfu mahsus o lmak üzere Ayan ve Mebusana Çırağan Sarayı ihsan buyuruldu. (Alkışlar, yaşasın padişahımız sadaları)

Kuvvei İcraiye ile Kuvvei Teşriiyenin sertâcı if­t iharı olan Padişahız Efendimiz Hazretlerinin vata­nı mukaddese ve Meşrutiyete m u h a b b e t ve sadakat-ları pekçok âsâr ve ef'ali memduhalar ıy la meş 'hudu-muzdur . Böyle bir hükümdara nail o lmak bizim için hakikaten mucibi şükr ve mefharett ir . (Akış la r )

K a n u n lâyihalarını ihzar ve Meclisimize tevdide gayreti mahsusası görülen Hükümet i hâzıraya da be­yanı memnuniyet etmeliyiz. Mukted i r ve hamiyetli ze­vat tan müteşekkil olan bu Kabinenin mevkii iktidar­da sebat ve çarhı Hükümet i kemali meharet le tedvir edeceğinden emin olmalıyız.

Aziz refiklerim, sekiz ay sizinle birlikte çalıştım. Vazifemi ifa ederken bilmeyerek, istemeyerek bir ku­sur ettimse affınızı dilerim. (Alkışlar ve estağfurullah sadaları) Ciddî, samimî bir maksa t uğrunda vaki olan kusur mucibi iğbirar o lmaz sanırım. (Alkışlar, hayır sadaları)

Bizim bu devrei içtimaiyedeki muvaffakiyatımız-dan biri de, birbirimizi tan ımak oldu. Bu sayede ge­lecek sene daha büyük bir ahenk ve intizam içinde çalışılacağı şüphesizdir. (İnşallah sadaları) Ü ç ay son­r a yine toplanmak ümidiyle bugün birbirimizden ay­rılıyoruz. F a k a t bu müddet i tatiliye esnasında vazife­miz, vazifei vataniyemiz munka t i ' olmuyor. Efradı millet arasında fikri Meşrutiyet ve ittihadın tamim ve tahkimi yolunda da muvaffakiyetimizi temenni ede­rek cümlenize vedâ eylerim. (Alkışlar)

M U S T A F A A S I M E F E N D İ (İstanbul) — Taraf ı Riyasetten bu suretle bir nu tuk irad olunacağından bihaber idim. Binaenaleyh vacip olan mukabeleye ha­zır lanmamışt ım. Lâkin arkadaş lar ımdan şu vecibeyi ifa etmek arzusunda bulunan birçok zevat tahmin et­t iğimden beni yine ber isticali mingayrihaddin şu kür-sî-i hi tabete şevketti. Cümlenin işittiği veçhile tarafı Riyaset ten irad buyurulan maka la t gayet beliğ ve vâ-kıfane ve hakikatcûyânedir . Bunun meyanında gerek Meclise karşı gerek Meclisin mesaisi hakkında irad o lunan sözler ayrıca şâyânı teşekkür olduğu gibi, ken­dileri taraf ından Meclisi idare e tmek hususunda ihti­ma l ki bazılarımızın keyfine dokunulmuş olduğuna dair vukubulan itizar d a ayrıca şâyânı tebriktir. Ben­deniz kendi hesabıma bu yolda vuku bulan harekât ın

628

TBMM KÜTÜPHANESİ

İ : 140 8 Ağustos 1325 C : 2

hiçbirini şâyânı tenkit göremem. İhtimal ki yanlışlığa tesadüf edenler de olabilir. Onları da yine kendi he­sabıma - benim hakkımda olduğunu bilmiyorum -hüsnüniyet ten neş'et etmiş olmasını tahmin ederek helâl ederim. (Hepimiz iştirak ederiz sadaları) Reis Beyefendi Hazretleri , kendi taraf ından şu içtimaa şu suretle nihayet verileceği sırada u m u m î suretle vukua gelen taksiratın dahi her taraf tan helâl edilmesini, Avrupa tabirince affedilmesini söylüyorlar. Bendeniz kendi hesabıma gerek Zatı Alii Riyasetpenahilerine karşı ve gerek bütün rüfekaya karşı kalben zerre k a d a r inkisarım olmadığını ve her ferde t amamen hakkımızı helâl eylemeyi ve cümlenizin de buna işti­rak edeceğinizi kaviyyen zan ve tahmin etmekteyim. (Alkışlar)

K O Z M İ D İ P A N D E L Â K İ E F E N D İ (İstanbul) -Reis Beyefendi! Siz de hakkınızı helâl ediniz belki ta­rafımızdan da bir şey olmuştur.

L Ü T F İ F İ K R İ BEY (Dersim) — Bendenize de helâl ediniz.

2. — Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa Hazretlerinin; bu senei içtimaiyede kavanin, nizamat vesair mesail için Meclisçe sarfolunan fevkalâde gayret ve Hüküme­te, faaliyetlerinde gösterilen teşkilata teşekkürü mübey-yin nutku.

R E İ S — Buyurunuz Paşa Hazret ler i .

H Ü S E Y İ N H İ L M İ P A Ş A (Sadrazam) Efendi­lerim; 1293 senesi Haziranının 7 nci günü tatili mü-zakerat etmiş olan ilk Meclisi U m u m î n i n 4 aylık me­saisine dair mebusanda kıraat edilen nutka nazaran o vakit Meclisi Umumîn in gördüğü işler onsekize baliğ oluyorsa da, bunlar meyanında memleketçe şâyânı is­tifade olan ve mevkii ta tbika vaz 'olünan netâyici me­saî, Dersaadet ile Vilâyât Belediye Kanunla r ına mün­hasır olup, mevaddı saire arizei teşekküriyye ve em­sali müzekara t ve muhabe ra t t an ibaret idi. Hey 'e t i Ce-lileniz sekiz aya baliğ olan müddet i içtimaiyesinde ve­zaifi teşriiyye ile bihakkın iştigale mani olacak müş-kilâtı abîdei azîmeye maruz olduğu halde yine mem­leketimizde usulü Meşrutiyetin takviyesine, terakkiyatı maddiye ve maneviyemizin tesrii hüsnü husulüne cid­den hizmet edecek 56 kanunun ikmaline muvaffak ol­muştur , Kuvvei İcrâiyye, kendisine tevdi olunan bu kanunlar ın tatbikatına derecei nihayede gayret edeceği gibi, 2 nci devrei içtimaiyenizde takdim edilmek üze­re memleketimizin m u h t a ç olduğu diğer kavanini mü-fidenin istihzarına dahi itinayı t âm ile çalışacaktır.

Sekiz aylık müddet i mesaide Kuvvei Teşri iyeden ınazhar olduğumuz teyidatı münevvire pek müşkül olan vazifemizi teshil ve bizi bir azmi kavîi vatanper-verâne ile çalışmaya teşci' ettiğini teşekküratı kâmile-mizîe birlikte arz ederiz, (Alkışlar)

IV. — İ R A D E t SEN İ Y Y E

1. — Meclisin birinci senei içtimaiyesinin hitama erdiğini müfid İradei Seniyye.

H Ü S E Y İ N FİİLMİ PAŞA (Sadrazam) — Şimdi İradei Seniyyei Hazret i Padişahiyi kıraat edeceğim. (Bütün Mebusan ayağa kalkar) .

Meclisi U m u m î i Osmânînin 8 Ağustos 1325 tari­hine kada r temdit edilmiş olan ilk devrei içtimai hi­t am bulduğundan K a n u n u Esasinin 43 üncü madde­si mucibince bimennihî taâ lâ teşrinisani iptidasında

tecemmu' etmek üzere bugün müzaka ra t a nihayet verilerek, Meçisin kapanmas ın ı i rade ettim.

İ şbu İrademizin Meclisi U m u m î d e kı raat ına ve mesâîi medîdei vatanperverâneler inden dolayı Âzâyı Meclise mahzuziyyetimizin tebliğine Sad razam me­murdur . (Şiddetli ve sürekli alkışlar).

5 Şaban 1327 Mehmet Reşa t

Sadrazam Hüseyin Hi lmi

2. — Bu Inikad Zabıt Hulâsası. R E İ S Senei içtimaiyemizin son inikadında bu-

I. — Z A P T I SABIK H U L Â S A S I (Devam)

lunduğunuz için, müsaadenizle bu inikada ait zabıt hulâsasını okutacağım.

629

TBMM KÜTÜPHANESİ

t : 140 8 * 1325 C : 2

— 630 -

TBMM KÜTÜPHANESİ

Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa Hazretlerinin; bu senei içtimaiyede kavanin, n izamat ve sair mesail için Meclisçe sarf olunan fevkalade gayret ve himmete ve Hükümete , faaliyetlerinde gösterilen teshilata teşek­kürünü mübeyyin nutku alkışlarla istima olundu.

Meclisi Mebusanı Osmaninin birinci senei içtimai-yesinin h i tama erdiğini müfid İdarei Seniyye, Sadra­z a m Hüseyin Hilmi Paşa hazretleri tarafından okun­du. İnikada nihayet verildi.

Reis Ahmet Rıza

Kât ip Kât ip İzmir İzmit

Seyyid Ahmet Müfit

REİS — Dinlemiş bu lunduğunuz zabıt hulâsasını kabul edenler... Kabu l edildi.

Birinci senei içtimaiyemiz h i tam bulmuştur. Mec­lisi Mebusanı kapat ıyorum.

Hi tamı İnikad Saat : 10.20

Yüzkırkıncı İnikad

8 Ağustos 1325 Cumartesi

Birinci Celse

Ahmet Rıza Beyefendinin taht ı riyasetinde inikad ederek Zaptı sabık hulâsası kıraat ve kabul edildi.

Nisabı müzakerenin mevcudiyetinde husule gelen tereddüt üzerine yoklama yapıldı ve ekseriyetin bu­lunmadığı anlaşıldığından, bir saat sonra içtima et­mek üzere, inikada ara verildi.

İkinci Celse

Ahmet Rıza Beyefendinin riyasedcrinde inikad etti.

Ahmet Rıza Beyefendinin; Meclisi Mebusanın birinci senei içtimaiyesinde yaptığı kesif mesai ve ıs­dar olunan kanunlar , n izamnameler ve sair Meclis faaliyetleri hakkındaki nutku istima ve alkışlarla tas­vip ve takdir olundu.