I s t a n b u l Üniv. V e t . F a k . D e r g . 2 8 ( 2 ) , 4 1 1 - 4 2 7 , 2 0 0 2

J . F a c . V e t . M e d . U n i v . I s t a n b u l 2 8 ( 2 ) , 4 1 1 - 4 2 7 . 2 0 0 2

DOĞU V E B A T I MİTOLOJİLERİNDE H A Y V A N MOTİFİ

I . M e m e l i H a y v a n l a r

A l l a n A R M U T A K *

A n i m a l p a t e r n s i n t h e E a s t e r n a n d W e s t e r n m y t h o l o g i e s

I . M a m m a l s

S u m m a r y : Z o o m o r p h i s m a n d u n t r o p h o m o r p h i s m a r e i m p o r t a n t d e v e l o p m e n t a l s t a g e s o f r e l i g i o n i n m a n k i n d h i s t o r y . H u m a n s w h o w e r e o n c e c o n s i d e r i n g a n i m a l s a s g o d s , g r a d u a l l y d e c l a r e d t h e m s e l v e s a s g o d s . A t t h e s e s t a g e s , a n i m a l s a r e t h e m o s t i m p o r t a n t p a t e m o f m y t h o l o g i c a l v a l u e s c r e a t e d b y h u m a n t h o u g h t . H u ­m a n - a n i m a l a n d a n i m a l - h u m a n d i f f e r e n t i a t i o n s a n d t r a n s i t i o n s a r c t h e m o s t s e e n e v e n t s i n t h e m y t h o l o g y o f v a r i o u s h u m a n p o p u l a t i o n s . I n t h i s s t u d y , t h e t r i p i n m y t h o l o g i c a l h i s t o r y o f 19 m a m m a l s w h i c h a r c i m p o r t a n t f o r v e t e r i n a r y m e d i c i n e i s p r e s e n t e d a n d h u m a n - a n i m a l r e l a t i o n s h i p u n t i l ! t h e m o n o t h e i s t r e l i g i o n s w a s t r i e d t o be c o n s i d e r e d a n d e v a l u a t e d m y t h o l o g i c a l l y .

K e y W o r d s : M y t h o l o g y , m a m m a l s , r e l i g i o n , a n t i c , g o d .

Ö /e l : Z o o m o r f i z m v c a n t r o p o m o r f i / . m . insanlık t a r i h i n d e d i n i düşüncenin gösterdiği önemli gelişim e v r e l e r i d i r . Önceleri hayvanları tanrı k a b u l e d e n i n s a n l a r , z a m a n l a k e n d i l e r i n i tanrı o l a r a k i l a n etmişlerdir. B u aşamalarda, i n s a n düşüncesinin oluşiurduğu m i t o l o j i k /enginliğin e n Önemli m o t i f i n i h a y v a n l a r şekillendirir. Çeşitli toplumların m i t o l o j i l e r i n d e , h a y v a n - i n s a n v e i n s a n - h a y v a n değişimleri v e geçişlerine çok sık rastlanı­lır. B u çalışmada v e t e r i n e r hekimliği yönünden önem taşıyan 1 9 m e m e l i h a y v a n türünün m i t o l o j i t a r i h i içeri­s i n d e k i yolculukları v e r i l e r e k , i n s a n - h a y v a n ilişkileri, t e k tanrıcı d i n l e r aşamasına değin m i t o l o j i k b o y u t t a y e ­n i d e n değerlendirilmiştir.

A n a h t a r K e l i m e l e r : M i t o l o j i , m e m e l i h a y v a n l a r , d i n . a n t i k , lanrı.

G i r i ş

D i n l e r t a r i h i n d e a n i m i z m v e t o t e m i z m b i r b i r l e r i n d e n ayrı lmayan v e b i r b i r l e r i n i n içinden doğmuş v e gelişmiş düşünce ürünleridir ( 1 , 3 , 4 ) . İnsan, l o t e m o l a r a k k a b u l e t -

I . Ü. V e t e r i n e r Fakültesi M o r f o l o j i A n a b i l i m Dalı / V e t e r i n e r Hekimliği T a r i h i v c D e o n t o l o j i B i l i m Dalı. 3 4 8 5 0 , Avcılar. İstanbul.

4 1 2 A . A R M U T A K

tiği varlığın içinde z a m a n l a , k u t s a l b i r r u h u n ( a n i m a ) yaşadığına inanmıştır. H a y v a n t a ­pımı d a b u t o t e m anlayışından köken a l a n oldukça e s k i b i r inanıştır ( 1 , 4 , 2 2 ) . Birçok t o p l u m hayvanları k u t s a l y a d a bazı yörelerde i s e doğrudan tanrı o l a r a k k a b u l e tmiş v e özellikle E s k i Mısır b u k o n u d a çok z e n g i n b i r k a y n a k oluşturmuştur ( 1 , 4 , 2 2 , 2 6 ) .

İlk i n s a n l a r , yaşadıkları çevredeki hayvanlar ın gücünden v e onların yırtıcılıkla­rından başlangıçta ürkmüşler, b u ürküntü b i r süre s o n r a hayranlığa dönüşmüş v e sonuç­t a h a y v a n l a r a tapınma şeklini almıştır. B u dönem, insanoğlu'nun hayvanın üstünlüğünü k e s i n o l a r a k k a b u l ettiği b i r dönemdir v e " z o o m o r f i k dönem" ( h a y v a n biçimli tanrılar dönemi) o l a r a k adlandırılır ( 2 2 ) .

B i r hayvanın tanrı o l a r a k algılanabilmesi, hayvanın gücü v e hayvanın sevimliliği şeklinde i k i t e m e l i l k e y e dayanır. N i t e k i m b u dönemde s a d e c e güçlü v e yırtıcı h a y v a n ­l a r değil , g e y i k g i b i s e v i m l i h a y v a n l a r d a tanrılığa yükseltilmişlerdir. A n c a k b u n l a r h e r z a m a n azınlıktadır ( 2 2 ) .

B u n u i z l e y e n süreçte, gelişen v e büyüyen uygarlık i l e t o p l u m s a l yaşamdaki i n s a n l e h i n e o l a n farklılaşmalar, z o o m o r f tanrı inancını geriletmiş v e sonuçta yarı h a y v a n - y a -n i n s a n y e n i tanrılar türemiştir. B u tanrılar, hayvanın gücü v e çevikliğiyle insanın z e k a v e ihtirasının birleştiği " s f e n k s " özellikte varlıklardır ( 2 2 ) .

B u e v r e d e n s o n r a i s e tanrı tümüyle i n s a n biçiminde düşünülür. G e r e k gördükleri z a m a n b u tanrılar, h a y v a n biçimine dönüşerek o hayvanın f i z i k s e l yapısının gereği o l a n güç v e çevikliği k e n d i a r z u l a n doğrultusunda kullanırlar. A n c a k , n e o l u r s a o l s u n artık b u e v r e d e tanrı b i r insandır y a d a i n s a n biçimlidir ( a n t r o m o r f i k dönem) v e h a y v a n l a r a hük­m e d e r ( 1 . 2 2 ) .

H i n t l i l e r i n k u t s a l kitaplarından Upanişadlar 'da b i r öykü vardır ( 2 , 5 ) :

" U l u Tanrı açlık v e s u s u z l u k v e r d i . O z a m a n tanrılar o n a " b i z e yaşayabi leceğimiz v e beslenebileceğimiz b i r y e r v e r " d e d i l e r . Tanrı b i r boğa yarattı . " Y e t e r l i deği l" d e d i l e r . B i r a t yarattı . " Y e t e r l i değil" d e d i l e r . S o n u n d a b i r i n s a n yarattı. "Şimdi i y i yaptın" d e d i ­l e r . Tanrılar t a t m i n olduklarından dolayı, i n s a n bütün diğer yaratıkların e f e n d i s i o l a r a k k a b u l e d i l d i . U l u Tanrı, diğer tanrılara " Y e r l e r i n i z i alın" d e d i . . . "

B u r a d a d a anlatıldığı g i b i , k o r k u v e hayranlık dönemlerini g e r i d e bırakan i n s a ­noğlu, zekası v e zekasının ürünü o l a n uygarlığı aracılığıyla h a y v a n l a r a hükmetmeye başlamış v e başlangıçta tanrı o l a r a k k a b u l ettiği hayvanın tanrısı artık k e n d i s i olmuştur.

M i t o l o j i ; insanlık t a r i h i n d e u z u n b i r dönem tanrı o l a r a k k a b u l edilmiş h a y v a n l a ­rın m o t i f l e r i yönünden s o n d e r e c e z e n g i n b i r kaynaktır. B u m i t o l o j i k öykülerde sıklıkla biçim değişt i rme, y a n i h a y v a n - i n s a n v e i n s a n - h a y v a n geçişleri y a d a değişimleri vardır. Sonuçta h e r kültürün m i t o l o j i s i n d e , hayvanların değişik biçimlerde v e o r a n l a r d a d a o l s a m u t l a k a y e r aldığı görülür ( 9 , 1 5 , 1 7 , 3 3 , 3 6 ) .

B u çal ışmada, p o l y t e i s t (çok tanrıcı) d i n l e r i n m i t o l o j i l e r i n d e önemli y e r t u t a n m e ­m e l i h a y v a n m o t i f l e r i i n c e l e n e r e k , i n s a n - h a y v a n ilişkilerinin kökenleri v e gelişimleri o r ­t a y a k o n u l m a y a çalışılmış v e t a r i h i n e n e s k i , karanlık d e v i r l e r i n d e n başlayarak t e k t a n -

Doğu v e Batı M i t o l o j i l e r i n d e H a y v a n M o t i f i 4 1 3

nc ı d i n i e r aşamasına değin, m i t o l o j i k b o y u t t a i n s a n - b a y v a n ilişkileri değerlendiri lmiş v e günümüze ulaşabilen olası e t k i l e r i yorumlanmışt ır .

M a t e r y a l v e M e t o t

Araşt ı rmanın m a t e r y a l i n i m i t o l o j i k o n u l u Türkçe , çeviri v e yabancı d i l l e r d e y a ­zı lmış yayınlar oluşturmuştur. B u r a d a n e l d e e d i l e n doğu v e batı m i t o l o j i l e r i n e a i t b i l g i ­l e r , h a y v a n türlerine göre sınıflandırılmış v e araşt ırmanın b u i l k bö lümünde çoğu, v e t e ­r i n e r hekimliği uygulamalar ı yönünden d e önem a r z e d e n 1 9 tür m e m e l i h a y v a n a a i t m i ­t o l o j i k b i l g i y e v e y o r u m a y e r verilmiştir.

B u l g u l a r

A t

Y u n a n m i t o l o j i s i d e e n a z diğer m i t o l o j i l e r k a d a r a t k o n u s u n d a z e n g i n m o t i f l e r e s a h i p t i r . D e n i z l e r tanrısı P o s e i d o n , d e n i z l e r i n d i b i n d e k i muhteşem sarayında yaşar. A t i ­nalılara büyük b i r bağış y a p m a k istediği b i r gün, e l i n d e k i çatal asayı y e r e s a p l a r v e y a ­rılan t o p r a k t a n kişneyerek v e şahlanarak b i r a t çıkar ( 2 8 ) . P o s e i d o n , arabasını dalgaların üzerinde çeken altın y e l e l i a t l a r b e s l e r ( 3 8 ) . A n c a k , i l k atın b i r d e n i z tanrısı aracılığıyla o luşumu, z a m a n içerisinde tanrı P o s e i d o n ' a kayalıkların t e p e s i n d e n d e n i z e atılmak s u r e ­t i y l e a t k u r b a n e d i l m e s i geleneğinin yer leşmesine n e d e n o l u r ( 2 8 ) . Y u n a n m i t o l o j i s i n d e çok önem v e r i l e n tanrı P o s e i d o n ' u n a t biçiminde i n s a n ayaklı v e d e n i z i s i m g e l e y e n m a ­v i y e l e l e r i o l a n A r i o n e adında b i r d e oğlu vardır ( 2 2 , 3 8 ) . Y u n a n m i t o l o j i s i n d e konuşa­b i l e n v e inanılmaz d e r e c e d e hızlı koşabİlen A r e i o n adlı b i r a t vardır. B u a t , aygır kılığın-d a k i tanrı P o s e i d o n ' u n , kısrak biçiminde s a k l a n a n t o p r a k tanrıçası D e m e t e r i l e çiftleş­m e s i n d e n m e y d a n a gelmiştir ( 1 4 ) , Y u n a n m i t o l o j i s i n i n önemli b i r m o t i f i d e kanatlı a t " P e g a s o s " t u r . P e g a s o s , M c d u s a adlı b i r kadının kafası k e s i l d i k t e n s o n r a toprağa a k a n k a n d a n oluşmuştur. Tanrıça A t h e n a o n u doğar doğmaz , s a n a t p e r i l e r i M u s a ' l a r a büyüt­m e l e r i için vermiştir. B u n e d e n l e P e g a s o s , sanatçıların h a y a l gücünü s i m g e l e r v e o z a n -l a r c a i l h a m p e r i s i o l a r a k k a b u l e d i l i r . Tanrılar tanrısı Z e u s , s o n u n d a P e g a s o s ' u , gökte b i r yıldız y a p a r ( 9 , 2 2 ) .

Y u n a n m i t o l o j i s i n d e a t , tanrıça A r t e m i s ' i n sembolü v e k u t s a l o l a r a k k a b u l e d i l i r ( 3 9 ) . Ayrıca, a t kulaklı , a t k u y r u k l u , a t ayaklı yarı i n s a n l a r vardır k i , b u n l a r a S a t y r adı v e r i l i r . Yaşlıları i s e , S i l e n adını alır ( 9 , 2 2 , 3 3 ) .

Bunların dışında Y u n a n m i t o l o j i s i n d e özel öneme s a h i p , C e n t a u r ' l a r ( A t - a d a m ) vardır. B u n l a r yarı insan-yarı a t biçimli yaratıklardır. Başları , göğüsleri v e kolları , k i m i z a m a n d a ön bacakları i n s a n g i b i d i r . Karınlarından arkası a t biçimindedir. Y e l e l e r i v e kuyrukları vardır. Dağlarda v e o r m a n l a r d a yaşayan b u a t - a d a m l a r , çiğ e t y e r l e r v e çoğun­l u k l a yabanıl v e azgındırlar ( 9 , 2 2 , 3 3 ) . B i n i c i i l e atın bir leşmesinden oluşan b u yaratık­l a r , b i r çök e f s a n e d e r o l oynamış lar v e sürülerin k o r u y u c u s u küçük tanrılar o l a r a k k a b u l edilmişlerdir ( 2 0 , 2 2 ) .

4 1 4 A . A R M U T A K

Özellikle b u a t - a d a m l a r d a n K h e i r o n ( C h i r o n ) adı i l e anılanı h a s t a l a n iyileştir­m e k t e büyük ün kazanır v e hekimliğin kurucularından sayılır. A t - a d a m K h e i r o n ' u n a n ­n e s i P h i l y r a ' y a gönül v e r e n tanrı K r o n o s , karısının kıskançlığından korktuğu için a t kılı­ğına g i r e r v e P h i l y r a i l e öyle birleşir. B u n e d e n l e tanrı K h e i r o n . yarı a t - y a n i n s a n o l a r a k doğar. Başka b i r anlatımla P h i l y r a ' m n tanrı K r o n o s ' d a n kaçmak için kısrağa dönüştüğü v e K r o n o s ' u n d a b u n u n üzerine o n a a t biçiminde yaklaştığına inanılır ( 9 . 2 2 , 3 3 ) . K h e ­i r o n . doğduğu P e l i o n dağlarında a n n e s i i l e b i r l i k t e yaşar v e a n n e s i P h i l y r a oğluna öğren­c i l e r i n i yetişt irmede yardımcı o l u r ( 3 3 ) . P e l i o n dağlarında yetişen şifalı otları t o p l a r v e i n s a n - h a y v a n h e k i m i o l a r a k , öğrencilerine bunların şifalı e t k i l e r i n i öğretir. Hekimliğe yönel ik tüm b i l g i l e r i n i d a h a doğmadan Tanrı A p o l l o n ' d a n e d i n e n K h e i r o n . çeşitli e l b e ­c e r i l e r i n e d e s a h i p t i r v e A k h i l l e u s ' u yetişt irmiş, tıp tanrısı A e s c u l a p ' a i s e hekimliği öğ­retmiştir. A k h i l l e u s , K h e i r o n ' d a n öğrendiği h e k i m l i k sanatını v e edindiği ilaç b i l g i s i n i T r o y a Savaşında yaralılar üstünde kullanmıştır ( 2 4 ) . Atları d a çok s e v e n A k h i l l e u s ' u n . P e d a s o s . B a l i o s v e K s a n t h o s adlı ö lümsüz üç atı vardır. A k h i l l e u s , tanrı P o s e i d o n ' u n b a ­basına armağan ettiği b u a t l a r d a n özellikle K s a n t h o s ' a çok bağlıdır. Savaşlara K s a n t h o s İle katılır. Savaşlarda A k h i l l e u s ' a h e p yardım e d e n b u ö lümsüz a t , b i r gün d i l e g e l e r e k e f e n d i s i n e yakında Öleceğini b i l d i r i r ( 9 ) .

T r a k y a krallarından D i o m e d e s , ülkesine g e l e n yabancıları , atlarına y e m o l a r a k y e d i r m e k t e d i r . A n t i k Yunan'ın ünlü kahramanı H e r a k l e s , D i o m e d e s ' i k e n d i atlarına y e d i -r e r e k b u vahşi töreye s o n v e r i r ( 9 ) .

H i n t l i l e r i n A y tanrıçası o l a n Çandra'nın, H i n t m i t o l o j i s i n d e o n a t tarafından çeki­l e n b i r a r a b a d a oturduğu düşünülür ( 2 2 ) .

H i t i t i l e r ' i n A n a d o l u ' d a atı i l k evcilleştiren k a v i m olduğu b i l d i r i l m e k t e d i r ( 1 0 , 1 1 ) . Onların m i t o l o j i l e r i n d e d e a t . H i n t l i l e r d e olduğu g i b i tanrıların b i r b i n e k hayvanıdır ( I I ) .

O r t a A v r u p a ' d a k i k a v i m l e r i n birçoğunda a t l a r , t anr ın ın gözde hayvanı o l a r a k k a ­b u l e d i l d i k l e r i n d e n k o r u m a altına alınmışlardır ( 3 9 ) .

A s y a Türkleri 'nin destanlarında önemli b i r y e r e s a h i p o l a n atların, b i r t o t e m o l a ­r a k " 1 2 Hayvanlı Türk T a k v i m i n d e " 7 . yıla adını verdiği görülür ( 1 0 , 4 1 ) . Şamanlığı k a ­b u l e d e n Türklerle Moğolların inanışlarına göre, a t gökten inmiştir. Y a k u t Türkler ine gö­r e d e kahramanların a t l a n "Güneş A l e m i " n d e n g e l i r . Bazı Türk boylarında d a alların "Apsatı" adında b i r tanrısı o lduğundan söz e d i l i r . B i r d e kanatlı v e kürekli a t l a r d a v a r ­dır k i ; bunların h e m uçarak, h e m d e yüzerek K a f dağının ardındaki "Süt G ö l ü ' n d e yaşa­dıklarına inanılır. Hızır, ö lüme çare a r a r k e n b u atları görür f a k a t t u t a m a z . N i h a y e t "Süt G ö l ü ' n e şarap dökerek a t l a n sarhoş e d e r v e b i r çiftini yakalayıp kanatlarını koparır. Bunları çiftleştirir v e böylece b u n l a r d a n a t n e s l i türer. B i r başka e f s a n e y e göre c i n s a t l a r , tanrılar i l e e j d e r h a l a r d a n türemiştir. B i r başka e f s a n e y e göre d c , b i r mağarada tanrıların atı bulunmaktadır . Bazı kısraklar o r a y a g i d e r , çiftleşir v e g e b e kalırlar. C i n s a t l a r işte b u n l a r d a n türer ( 4 2 ) .

Türkistan'da gökten inmiş bakır b i r a t vardır. B u a t yarıya k a d a r toprağa gömülü­dür. H a z i r a n ayında n e h i r d e n b i r a t çıkar v e b u gökten inmiş bakır a t i l e çiftleşir ( 4 2 ) .

Doğu v e Batı M i t o l o j i l e r i n d e H a y v a n M o t i f i 4 1 5

Moğol k a h i n l e r , tanrılarla konuşmak için, görünmezlerden g e l e n b i r b o z a t a b i n e ­r e k göklere çıkarlar. Şamanlar d a göğe çıkarken " P u r a " adı v e r i l e n a t l a n kullanırlar. A t , gö rünmez a l e m l e r d e n h a b e r g e t i r e n , g e l e c e k fenalıkları önceden s e z e n , d o s t u düşmanı tanıyan b i r yaratıktır. Kahramanlar ın yardımcısı v e s i l a h arkadaşıdır .Gerekirse konuşur v e s a h i b i n e n a s i h a t l e r v e r i r . B i r Moğol inanışına göre d e a t uçarak, üzerindeki k a h r a m a ­nı c e h e n n e m e götürür v e s o n r a g e r i g e t i r i r ( 4 2 ) .

Eşek

Yunanlılar v e R o m a h l a r tanrı P r i a p o s ' a a d a r l a r . Mısırlılar i s e o n u kötülük tanrısı­n a b e n z e t t i k l e r i n d e n s e v m e z l e r ( 2 2 ) . Yalnızca Sümer tanrılarının eşekleri vardır ( 1 9 , 2 2 ) . M i t o l o j i d e a t k a d a r önem verilmemiştir .

Sığır

A s y a v e A f r i k a kültürlerinde k u t s a l olduğu düşünülür. B o l l u k v e güçlülük s i m g e ­s i boğaya i l k o l a r a k Sümer inançlarında v e m i t o l o j i s i n d e rastlanır ( 2 2 ) . B u m o t i f i n d a h a s o n r a k i tüm inançlarda y e r aldığı v e m i t o l o j i k yönden e n önemli h a y v a n l a r d a n b i r i o l d u ­ğu görülür. Güç v e b o l l u k s i m g e s i o luşunun yanısıra boğa. döl leme özelliği v e k u v v e t yönünden d e e r k e k gücünün s i m g e s i d i r . Sümerlerde boğa, e r k e k - i n s a n başlı o l a r a k d a t a ­sarlanmıştır ( 2 2 ) . Sümer 'de b i r boğa, gürleyip ayağını y e r e sürterse, fertilité gücünün yüksek o lduğuna k a r a r v e r i l i r ( 3 9 ) .

E s k i İran'da i s e , G e u s - U r v a n adlı b i r boğaya m i t o l o j i d e önemli b i r y e r ayrı lmış­tır. Zerdüşt inançlarına göre, tanrı A h u r a - M a z d a tarafından yaratılan v e karanlıkların r u ­h u A h r i m a n tarafından öldürülen b u boğanın, tüm hayvanların r u h u n u k e n d i s i n d e t o p l a ­dığına v e tüm yararlı hayvanların o n d a n türediğinc inanılır ( 2 2 ) .

Y u n a n m i t o l o j i s i n d e tanrılar tanrısı Z e u s ' u n diğer h a y v a n l a r a dönüştüğü g i b i . E u -ropa'yı e l d e e d e b i l m e k için b i r boğaya dönüştüğü d e görülür. Y i n e e s k i Y u n a n ' d a M i -n o s ' u n boğası d e n i l e n v e i n s a n b e d e n l i , boğa başlı b i r c a n a v a r d a vardır ( 2 2 ) . G i r i t kralı M i n o s , tanrı P o s e i d o n ' d a n tanrıya k u r b a n e t m e k üzere d e n i z d e n b i r boğa çıkarmasını i s ­t e r . Poséidon, k r a l a eşsiz güzell ikte b i r boğa gönderir. A n c a k boğa, kralın o d e n l i hoşu­n a g i d e r k i ; o n u sürüsünün içine k a t a r v e o n u n y e r i n e d a h a a z d i k k a t çeken b i r sığırı k u r ­b a n e d e r . Poséidon, kızartılan sığır e t i n i n k o k u s u n u alır a l m a z , o n u n k e n d i hayvanı o l ­madığını a n l a r v e boğasının çı lgınca b i r öfkeye t u t u l a r a k G i r i t ' i yakıp yıkmasını sağlar. Kralın eşi kraliçe P a s i p h a e dışında tüm G i r i t ' l i l e r k u d u r a n h a y v a n d a n dehşete düşerler­k e n , kraliçe boğaya aşık o l u r v e o n u n l a b i r a r a y a g e l i r . Boğa b u n d a n s o n r a d a vahşiliği­n i sürdürür v e Y u n a n i s t a n anakarasının yakıp yıkar. S o n u n d a M a r a t h o n yakınlarında öl­dürülür v e G i r i t Boğası y a d a M a r a t h o n Boğası o l a r a k adlandırılır ( 1 4 ) .

H i t i t öncesi A n a d o l u ' d a yaşayan ulusların Seriş v e H u r r a adını taşıyan tanrı boğa­ları vardır ( 2 2 ) . A n c a k b u m i t o l o j i k inançlar arasında e n i l g i çekicisi hiç şüphesiz E s k i Mısır 'a a i t t i r . " A p i s Öküzü" adı v e r i l e n v e tanrının r u h u n u taşıdığına inanılan h a y v a n , b u yönde çok güzel b i r örnek oluşturur ( 2 2 ) . M e m p h i s ' d e k u t s a n a n A p i s Öküzü nün, b e l i r l i bazı fiziksel özellikler taşıması g e r e k l i d i r . B u hayvanın, M e m p h i s bölgesinin yöresel tanrısı o l a n Ptah'ın r u h u n u taşıyıp taşımadığına a n c a k r a h i p l e r k a r a r v e r i r . Gövdes inde

4 1 8 A . A R M U T A K

A n t i k A n a d o l u toplumlarının çoğunun inançlarında dişi d o m u z , insanların v e e k i n l e r i n doğurganlıklarını v e üretkenliklerini s i m g e l e r . E r k e k d o m u z i s e , b a z e n e r k e k tanrıların sembolü o l a r a k b e l i r i r . H i t i t l e r d e , d o m u z a m i t o l o j i k b i r a n l a m yüklenmemiş v e d o m u z a n a z a r a n sığır, a t , k o y u n g i b i h a y v a n l a r a d a h a çok önem verilmiştir ( 1 1 ) . A n c a k Sümer ' lerde, d o m u z çok yaygın o l a r a k bakı lmış , bes lenmiş v e e t l e r i tüketilmiştir ( 3 0 ) .

K e l t ' l e r d e , y a b a n d o m u z u b i r tanrıdır v e a n c a k k a h r a m a n l a r tarafından y e n i l e n b i r k u t l a m a yiyeceğidir. İskit'lerde i s e h e r h a y v a n , i n s a n b i l e k u r b a n e d i l e b i l i r a n c a k d o m u z a s l a k u r b a n e d i l e m e z ( 1 1 , 3 9 ) .

E s k i Türklerin " t o n g u z " adını v e r d i k l e r i d o m u z , kötülenen v e y e r i l e n b i r h a y v a n değildir. T a m t e r s i n e önem v e r i l e n b i r hayvandır. H a t t a d o m u z , 1 2 Hayvanlı Türk T a k v i -m i ' n d e 1 2 . yılı s i m g e l e m e k t e d i r ( 1 0 , 4 1 , 4 2 ) .

K o y u n

Y u n a n m i t o l o j i s i n d e altın olduğuna inanılan tüylü b i r k o y u n p o s t u i l e i l g i l i b i r o l a y anlatılır. T h e b a i k e n t i n d e kıtlık olmuş v e k r a l Athamas ' ın i k i n c i karısı, k a h i n l e r i kandırıp o n l a r a b u kıtlığın g i d e r i l e b i l m e s i için üvey çocuklarının k u r b a n e d i l m e s i g e r e k ­tiğini söyletmiştir. K r a l Athamas ' ın i l k karısı N e b h e l e ' d e n o l a n çocukları P h r i k s o s i l e H e l l e t a m k u r b a n e d i l e c e k l e r k e n a n n e s i imdatlarına yetişerek, çocuklarını altın p o s t l u v e kanatlı b i r koçun üstüne b i n d i r i r v e K a r a d e n i z ' e doğru gönderir. Y o l d a g i d e r l e r k e n H e l ­l e , k o y u n u n üzerinden kayıp d e n i z e düşer v e o r a d a ölür. O günden s o n r a . H e l l e ' n i n d e ­n i z e düşerek öldüğü y e r " H e l l e s P o n t o s " (Çanakkale Boğazı) o l a r a k anılır. H e l l e ' n i n k a r ­deşi P h r i k s o s i s e koçla b i r l i k t e tanrılar tanrısı Z e u s ' a g i d e r e k koçu o n a k u r b a n e d e r v e a l ­tın p o s t u d a Z e u s b i r k o r u içerisinde s a k l a m a y a başlar ( 8 , 2 2 ) .

E s k i Türklerde 1 2 hayvanlı t a k v i m i n 8 . yılı k o y u n a ayrılmıştır. K o y u n , s e v i l e n v e k u t s a l k a b u l e d i l e n b i r hayvandır. K o y u n u t o t e m o l a r a k k a b u l e d e n Türk boylarının v a r ­lığı bildirilmiştir. B i r e f s a n e y e göre; toprağa k o y u n kemiği e k i l e c e k o l u r s a , o r a d a n k u ­z u l a r çıkar. B u kuzuların, göbeğinin t o p r a k t a n kopması için ürkütülmeleri g e r e k l i d i r ( 3 4 , 4 1 , 4 2 ) .

Keçi

Tanrılar tanrısı Z e u s ' u çocukken G i r i t Adası 'nda A m a l t h e i a adlı b i r keçi sütüyle b e s l e r . S o n r a k i e f s a n e l e r o n u n b i r keçi değil, b i r p e r i olduğu yolundadır. Çok güçlü b i r çocuk o l a n Z e u s b i r gün sütü i l e beslendiği A m a l t h e i a ' n m b i r b o y n u z u n u kırar. B u o l a y üzerine Z e u s , e l i n d e k a l a n b o y n u z parçasına h e r z a m a n için çeşitli n i m e t l e r l e d o l d u r u l ­m a k v e y a d o l u b u l u n m a k gücünü bağışlar. D a h a s o n r a b u b o y n u z Romalı larda " C o r n u C a p r a e " adını alır v e keçilerin b o y n u z u b e r e k e t sembolü h a l i n i alır ( 3 3 ) .

Tanrılar tanrısı Z e u s , oğlu D i o n y s o s ' u , karısının kıskançlığından k o r u y a b i l m e k için, b i r dönem keçi kılığına s o k a r v e o n u s u p e r i l e r i arasında büyütür ( 8 , 2 2 ) .

Y i n e Yunanistan'ın dağlık A r k a d i a bölgesinde sürülerin özellikle küçükbaş h a y ­vanların v e çobanların tanrısı o l a n keçi ayaklı P a n yaşar. Doğduğunda keçi kafalı o l a n , a lnında i k i b o y n u z taşıyan, keçi ayaklı v e keçi k u y r u k l u Pan'ın s a d e c e boynuzları v e k e -

Doğu v c Batı M i t o l o j i l e r i n d e H a y v a n M o t i f i 4 1 9

çi sakalı k a l a r a k yüzü b i r i n s a n yüzüne dönüşür. Diğer d i n l e r d e k i Şeytan m o t i f i n i n keçi sakalını v e boynuzlarını P a n d a n aldığı i l e r i sürülür. Dağlarda o t l a y a n k o y u n sürülerini u z u n u z u n i z l e y e n P a n , a n i d e n ormanlar ın karanlığına d a l a r v e vahşi hayvanları kıvılcım saçan gözleriyle b u l u p öldürür ( 8 , 1 4 , 1 7 , 2 2 , 2 9 , 3 3 , 3 8 ) .

İskandinav m i t o l o j i s n d e tanrı T h o r ' u n arabasını i k i keçi çeker. Tanrı acıktıkça b u keçileri k e s i p y e m e k t e d i r . S o n r a onları y e n i d e n canlandırıp arabasına koşmaktadır . K e ­çilerin y e n i d e n c a n l a n a b i l m e l e r i için, d e r i v e k e m i k l e r i n e e l sürülmemesi g e r e k m e k t e d i r . Tanrı T h o r y i n e b i r akşam v a k t i , b i r köylünün e v i n d e k o n a k l a r k e n , e v i n oğlu b u d u r u m u bilmediği için ölü keçi k e m i k l e r i n d e n b i r i n i n iliğini e m e r . Tanrı, keçisi s a k a t kaldı d i y e b u o l a y a çok öfkelenir v e keçilerini köylüye bırakıp, köylünün oğullarına arabasını çek­t i r m e y e başlar ( 2 2 ) :

E s k i Türklerde bazı boyların t o t e m i v e t a b u s u keçidir.Hitİt m i t o l o j i s i n d e d e keçi m o t i f i vardır. Kırgızlarda keçileri k o r u y a n b i r varlığa inanılır v e b u varlık "Çıçan A t a " o l a r a k anılır. A l t a y Türkler inde d e t u f a n olacağını i l k k e z d e m i r b o y n u z l u , gök y e l e l i b i r keçi h a b e r v e r i r ( 4 1 , 4 2 ) .

T a v ş a n

H i t i t l c r d e t o t e m o l a r a k k a b u l e d i l i r ; k u t s a l o lduğuna inanılır v e e t i y e n m e z ( 1 1 ) . E s k i Türklerde d e t o t e m o l a r a k k a b u l e d i l i r v e " 1 2 Hayvanlı Türk T a k v i m i ' n d e 4 . yıla adını vermiştir ( 4 1 , 4 2 ) . Çin 'de a y i l e ilişkili olduğu düşünülerek, ağustos aylarının d o ­lunaylarında adına f e s t i v a l l e r düzenlenir. Tavşan, A n t i k B r i t a n y a ' d a d a k u t s a l o l a r a k k a ­b u l e d i l i r . A n t i k R o m a ' d a i s e düzenlenen d i n i törenlerde çok önemli r o l l e r i vardır v e h a l k tarafından e t i y e n i l m e z ( 3 9 ) .

K e d i

Özell ikle E s k i Mısır 'da çok k u t s a l b i r hayvandır. Mısır 'da, " P a h e t " adında b i r k e -di-tanrıça vardır. Tapınağı b i r k e d i mezarlığı içindedir ( 2 2 ) . Ayrıca b i r d e " B a s t e t " adı v e ­r i l e n k e d i başlı b i r Mısır b e r e k e t tanrıçası bulunmaktadır . K e n d i s i mutluluğun d a t a n n -s ı d ı r ( 2 2 ) .

E s k i Mısır 'da eğer b i r e v d e k i k e d i doğal o l a r a k ölürse, o e v d e oturanların h e p s i yaslarını b e l l i e t m e k için kaşlarını kazıtırlar. Ölen k e d i özel b i r mezarl ığa gömülür. K e ­d i l e r i n mumyalandıklar ı y a d a tunç t a b u t l a r içerisinde toprağa v e r i l d i k l e r i bildirilmiştir. B i r e v d e yangın çıkt ığında Mısırlılar, k e n d i l e r i n d e n önce k e d i l e r i n i y a n m a k t a n k u r t a r ­m a k amacıyla çevreler inde b i r çember oluştururlar. B u şekilde, a l e v l e r d e n k o r k a n v e çıl­gına dönen p a n i k içerisindeki k e d i l e r i n , a l e v l e r i n üzerine atlamalarına e n g e l o l u r l a r . Mı­sır ülkesinde tapılan b i r tanrı v e b i r t o t e m o l a n k e d i l e r e gösterilen b u büyük i l g i v e d e ­r i n s e v g i , H i t i t ' l e r e v e U r a r t u ' l a r a d a yansımıştır ( 1 , 2 2 ) . E s k i Mısırlılar b a z e n , doğan gü­neş tanrısı Ra'yı, yılana saldıran b i r k e d i şeklinde düşünürler v e b u şekilde şeytana k a r ­şı iyiliğin gücünü k e d i i l e s e m b o l i z e e d e r l e r ( 3 9 ) .

K e d i Y u n a n m i t o l o j i s i n d e p e k y e r a l m a z . S a d e c e tanrıça A r t e m i s ' i n b a z e n k e d i şekline dönüştüğü görülür ( 3 9 ) . K e d i , i l k önce evcilleştirildiği Mısır 'daki dokunulmazl ı ­ğını v e ayrıcalıklı k o n u m u n u diğer uygarlıklarda çoğunlukla bulamamıştır . Öyle k i ; E s -

4 2 0 A . A R M U T A K

k i Mısır 'da b i r k e d i y i yanlışlıkla öldüren b i r Romal ı . Mısırhlarca e v i n d e linç edilmiştir ( 8 ) .

Karanlıkta, gözleri parlayıp b e d e n l e r i gözükmediği için k e d i l e r , d a h a s o n r a k i dö­n e m l e r d e kötü b i r üne s a h i p o lmuş v c t e k i n olmadıkları düşünülmüştür ( 3 9 ) .

K ö p e k

Y u n a n m i t o l o j i s i n d e köpekler tanrıça A r t e m i s ' i n arkadaşıdır. A r t e m i s yanında h e p b i r köpekle b e r a b e r b e t i m l e n i r . H o m e r o s ' u n destanlarında insanların e n yakın d o s t u v e k o r u y u c u s u o l a r a k tanımlanır. B u d e s t a n l a r d a k i köpeklerin e n ünlüsü A r g o s ' d u r . U n u t u l ­muştur v e p i s l i k içinde yaşar. A r g o s k e n d i s i n i g e n c e c i k b i r köpek o l a r a k bırakıp g i d e n O d y s s e u s ' u b e k l e m e k t e d i r . U z u n yıllar s o n r a O d y s s e u s ' u g e r i döndüğünde b i r t e k A r g o s tanır a m a ayağa k a l k a m a y a c a k k a d a r b i t k i n d i r v e gücü a n c a k kulaklarını v e kuyrukları­nı o y n a t m a y a y e t e r . A z s o n r a d a köpek Ölür. Ayrıca, " K e r b e r o s " adı v e r i l e n v e c e h e n n e ­m e bekçilik y a p a n yüz başlı b i r köpek vardır. O n u yalnızca H e r a k l e s a l t e d e r . Ölüsü o l a n l a r K e r b e r o s İçin mezarlıklara y i y e c e k l e r bırakırlar. K e r b e r o s ' u n s o y u n d a n g e l e n köpeklerin günümüz Yunanistan ' ında yaşadığı i l e r i sürülmektedir ( 1 6 , 2 5 ) . A n c a k y i n e d e E s k i Y u n a n ' d a köpekle i l g i l i anlatılar çok değildir ( 2 2 , 2 4 , 2 5 ) .

E s k i Türklerde köpek 1 2 hayvanlı t a k v i m d e 1 1 . yılı s i m g e l e r ( 1 0 . 4 1 ) . " B a r a k " adı v e r i l e n v e tüyleri çok u z u n o l a n b i r köpek Sümer ' lerde okluğu g i b i , Türklerde d e k u t ­saldır. Şamanlar . B a r a k a b i n e r e k göklere çıkarlar. E s k i Türkler ayrıca, köpek başlı , sığır ayaklı b i r u l u s u n varlığına inanırlar. Şamanlar boyunlarına köpek r e s i m v e h e y k e l l e r i t a ­k a r l a r . K a z a k m i t o l o j i s i n d e " K u r m a y " adlı b i r kuşun yumurtas ından, köpek yavruları çıktığı anlatılır. Büyük tanrı Ülgen. cansız o l a r a k yarattığı i l k insanları kötülük tanrısı kardeşi E r l i k ' i n şerrinden k o r u m a k için, köpeğe bekçilik görevi v e r i r a n c a k E r l i k köpe­ği kandıracaktır ( 2 2 , 4 1 , 4 2 ) .

A r s l a n

Birçok m i t o l o j i d e hayvanların e n güçlüsü v e b u n d a n ötürü d e kralı sayılan a r s l a n , güçlülük, yüreklilik v e güneşin s i m g e s i o l a r a k tanrılık özelliği d e kazanmışt ır ( 2 2 . 3 9 ) .

Mısır m i t o l o j i s i n d e tanrıça T e f n u t ( T e f n e t ) : n e m l i l i k / r u t u b e t tanrıçası o l a r a k b i l i ­n i r v e a r s l a n başlıdır ( 2 2 ) . Mısır 'da savaş tanrıçası k u t s a l b i r h a y v a n o l a r a k k a b u l e d i l e n dişi a r s l a n i l k e t e m s i l e d i l i r ( 3 7 ) . Ayrıca, kapıları kükreyen a r s l a n m o t i f l e r i y l e süsleyen Mısır l ı lar , tapmaklarına d a a r s l a n imajları yerleştirmişler v e b u şekilde arslanın k o r u y u ­c u l u k özelliğinden yararlanmışlardır ( 3 9 ) . E s k i İran'da i s e i l e r i k i süreçlerde, s f e n k s özel­liğinde i n s a n başlı a r s l a n l a r b e l i r e c e k t i r ( 1 8 ) . B a b i l v e A s u r ' d a a r s l a n l a r avcılık için d e eğitilmişlerdir. B a b i l ' d e savaş v e aşk tanrıçası îshtar'm yanında h e p b i r a r s l a n vardır. Sü­m e r güneş tanrısı M a r d u k i s e , gücünü s e m b o l i z e e d e n b i r a r s l a n a s a h i p t i r ( 3 9 ) .

H i n t m i t o l o j i s i n d e tanrı Vişnu, d o k u z k e z yeryüzüne inmiş v e h e r b i r i n d e d e baş­k a b i r kişilikte görünmüştür. Tanrı Vişnu, yeryüzüne dördüncü inişinde a r s l a n o l a r a k b e ­lirmiştir ( 2 2 ) . A r s l a n H i n t m i t o l o j i s i n d e k u z e y i n k o r u y u c u s u d u r . Ayrıca B u d i z m ' d e y a s a ­ları a r s l a n k o r u r ( 3 9 ) .

Doğu v e B a n M i t o l o j i l e r i n d e H a y v a n M o t i f i 4 2 1

Çin m i t o l o j i s i n d e i s e a r s l a n g e n e l l i k l e , b i r küre y a d a b i r t o p i l e b i r l i k t e düşünü­lür. B u t o p u n , yumurtayı b e l k i d e dünyayı t e m s i l ettiğine inanılır. Ayrıca, e r k e k a r s l a n l a -rın pençeler inden süt salgıladıkları belirtilmiştir ( 6 ) .

A r s l a n , Y u n a n m i t o l o j i s i n d e d e kullanılmış b i r güçlülük s i m g e s i d i r . İnsanlaşt ın-l a n tanrılara karşı, lannlaşür ı lan b i r i n s a n o l a n H e r a k l e s , z a m a n içerisinde b i r m a s a ! k a h ­ramanına dönüşmüş v e Y u n a n kahramanlığının v e c e s a r e t i n i n s i m g e s i sayılmıştır ( 9 . 2 2 ) . H e r a k l e s , birçok m i t o l o j i k öyküye s a h n e o l a n Kitharİon dağlarının ormanlarına k o r k u s a l a n K i t h a r i o n arştanım Öldürmüştür. H e r a k l e s ayrıca. N e m e a bölgesini kasıp k a v u r a n v e c a n a v a r l a r d a n doğmuş N e m e a arslanını okları v e t o p u z u i l e a l t e d e m e y i n c e , kolları arasına almış v e e l l e r i y l e boğarak öldürmüştür. B i n b i r güçlükle yüzdüğü p o s t u n u d a k e n ­d i s i n e zırh edinmiştir ( 9 , 2 2 ) .

Y i n e Y u n a n m i t o l o j i s i n d e oğullarından b i r i , b i r a r s l a n tarafından parçalanan k r a l M c g a r c u s . kızını, oğlunu öldüren arslanın haklından g e l e c e k a d a m a vereceğini b i l d i r i r . B u işe, tanrılar tanrısı Z e u s ' u n torunlarından A l k a t h o o s t a l i p o l u r v e arslanı öldürüp kız­l a b i r l i k t e krallığa d a s a h i p o l u r ( 9 ) .

A f r i k a kıtasının bazı bölgelerinde h a y v a n - i n s a n m i t i çok yaygındır. B u i n a n c a gö­r e bazı insanların ruhlarını h a y v a n l a r a göç e d e r l e r . B u o l g u n u n e n sık r a s t l a n a n örnekle­r i n d e n b i r i d e arslan-insanlardır. Eğer r u h u n İçine girdiği h a y v a n v u r u l u p öldürülürse. r u ­h u n gerçek s a h i b i o l a n insanın d a h e m e n öleceğine inanılır ( 4 0 ) .

İngiltere Krallığının " L y o n e s s e " (Dişi A r s l a n ) adına kurulduğu y o l u n d a söylence­l e r vardır. E f s a n e v i K r a l A r t h u r dönemi kraliçelerinden b i r i n i n adı L y o n o s ' d u r . O y s a a r s ­l a n , B r i t a n y a adasının doğal hayvanlar ından b i r i değildir. A r s l a n s i m g e s i v e o l g u s u n u İn­g i l t e r e ' y e Romalı lar götürmüş o l a b i l i r . Roma l ı l a r d a a r s l a n s i m g e s i n i , tanrıça K y b e l e i l e b e r a b e r A n a d o l u ' d a k i uygarlıklardan almış o l a b i l i r l e r ( 8 ) .

Birçok kahramanın a r s l a n l a r tarafından büyütüldüğü, birçok u l u s u n d a a r s l a n l a r tarafından e m z i r i l e n , büyütülen v e eğitilen b i r atanın s o y u n d a n türediği (Moğollar g i b i ) i l e r i sürülmüştür ( 2 2 ) . A n a d o l u m i t o l o j i s i n d e g e n e l l i k l e yiğitliği v e koruyuculuğu s i m ­g e l e y e n arslanların; şehirlerin, konaklar ın v e tapınakların giriş kapılarında kabartmaları­n a y a d a h e y k e l l e r i n e rastlanır ( 1 2 ) . A n a tanrıça K y b e l e . o t u r u r k e n v e h a l t a doğum y a ­p a r k e n , h e r i k i yanında b u l u n a n dişi v e e r k e k a r s l a n l a r a dayanır. Tüm hayvanların k r a l i ­çesi ( P o t n i a t h e r o n ) ' d e o l a n K y b e l e , doğa üstüne v a r o l a n s o n s u z egemenliğinin b i r s i m ­g e s i o l a r a k arslanlarını yanından ayırmaz. H i t i t ' l i tanrıların arabalarını i s e arslanların çektiğine inanılır ( 8 , 2 2 ) .

K a p l a n

Özell ikle, A s y a halklarının m i t o l o j i l e r i n d e önemli b i r y e r t u t a r . K a p l a n , ateşin y e ­raltı y a d a gökyüzünden çalınarak i n s a n a g e t i r i l m e s i n d e önemli r o l üstlenmiştir ( 3 6 ) . Çin m i t o l o j i s i k a p l a n m o t i f i n d e n y a n a çok z e n g i n d i r ( 3 1 ) .

E s k i Türklerde b a z e n b i r r u h , b a z e n b i r tanrı o lduğuna inanılan k a p l a n , 1 2 h a y ­vanlı t a k v i m d e üçüncü yıla adını vermiştir ( 6 , 1 0 , 4 1 ) . E r k e n dönemde Türkler tarafın­d a n b i r t a b u o l a r a k k a b u l edi lmiş , saygı gösteri lmiş v e ö ldürülmemiş im T i b e t ' l i l e r d e i s e

4 2 2

kaplanın k o r u y u c u b i r r u h olduğu inancı yaygındır ( 6 , 4 1 ) . Aynı şekilde p a r s v e vaşak'da t a b u o l a r a k k a b u l edilmiş v e öldiirülmemişlerdir. J agua r ın i s e Güney A m e r i k a ' d a çok önemli b i r y e r i vardır. Çünkü b u h a y v a n , o n u n r u h u n a s a h i p o l a n şamanlar için b i r güç kaynağıdır. Şamanlann öldükten s o n r a , j aguar la r ın İçinde yaşadığına inanılır ( 3 9 ) .

K u r t

Türk m i t o l o j i s i n i n İlahıdır. Türkler, atalarının b o z r e n k l i b i r k u r t o lduğuna, bazı Moğol boyları İse e r k e k b i r k u r t l a dişi b i r geyiğin bir leşmesinden türediklerine inanırlar ( 2 2 ) . K u r t b i r t o t e m d i r . O b i r h a y v a n - a t a v e y a h a y v a n - a n a sembolüdür. Ayrıca b i r türe­m e sembolüdür. Bazı Türk boyları, a l a c a r e n k l i v e k u r t şeklindeki b i r ilahın, b i r hüküm­d a r kızı i l e bir leşmesinden doğduklarına inanırlar. K u r t l a r l a e v l e n i p y e n i b o y l a r oluştur­m a v e k u r t l a r d a n g e b e k a l m a öyküleri Türkler arasında çok yaygındır. K u r t t a n türeme e f s a n e s i Göktürk ' lerde d e vardır ( 6 , 2 2 , 4 2 ) .

O r t a A s y a Türk' lerindeki b o z r e n k l i k u r t inancı, i l k e l totemciliğin b i r kalıntısıdır. H e m e n tüm Türk b o y l a n , b i r b o z k u r t u n varlığına inanırlar. Türklerin ünlü B o z k u r t v e E r g e n e k o n destanlarında k u r t m o t i f i h e p öndedir ( 6 , 3 5 , 4 2 ) . Türklerde g e n e l l i k l e k u r t ö ldürmek i y i sayılmaz. Uğurlu, hayırlı v e şifa v e r i c i b i r h a y v a n olduğuna yönelik düşün­c e l e r yoğunluktadır ( 4 2 ) .

Bazı Moğol b o y l a n İse, Borte-Çine adını v e r d i k l e r i e r k e k b o z k u r t u n . dişi a k g e -y i k G o a - M a r a l İle çiftleşmesi s o n u c u doğan "Bataçİhan"m ataları olduğuna inanırlar ( 2 2 ) .

A n a d o l u m i t o l o j i l e r i n d e k u r t m o t i f i ; H i t i t ' l e r l e o r t a y a çıkar. H i t i t ' l e r d e k u r t tanrı­nın yoldaşıdır. O r m a n tanrıları k u r t l a n çok s e v e r l e r v e onları yanlarından ayırmazlar. A n c a k H i t i t ' l e r d e k u r t k e s i n l i k l e b i r t o t e m değildir ( 1 2 ) .

R o m a İmparatorluğunun kurucuları o l a r a k k a b u l e d i l e n R o m u s v e R o m u l u s ' u n öyküleri d e k u r t m o t i f i n i n kullanıldığı ilginç b i r öyküdür. Savaş tanrısı Mars'ın oğulları o l a n R o m u s v e R o m u l u s ' u T i b e r n e h r i kıyılarında b u l u p e m z i r e n y i n e b i r dişi k u r t t u r ( 7 ) .

İskandinav m i t o l o j i s i n d e F e n r i s adı v e r i l e n s o n d e r e c e yırtıcı b i r k u r t vardır. B u vahşi k u r t . savaş tanrısı O d i n ' i y o k e d e r ( 8 , 2 2 ) . A n c a k tanrı O d i n , h e r z a m a n yanında i k i k u r t l a b e t i m l e n e c e k t i r . Ayrıca İskandinav'lar, güneş i l e ay'ın peşine i k i t a n e vahşi k u r t u n takıldığını düşünürler. B u n e d e n l e a y v e güneş sürekli h a r e k e t h a l i n d e d i r ( 2 2 ) .

T i l k i

Özellikle J a p o n m i t o l o j i s i n d e çok kutsaldır. T i l k i , Pirinç tanrısı i l e eş t u t u l a c a k d e r e c e d e kutsaldır. B u a d e t , Japonların çok e s k i dönemler inden kalmıştır. Tüm tapınak­l a r d a t i l k i r e s i m l e r i v e k a b a r t m a l a n göze çarpar. B i r i n a n c a göre d e ; t i l k i insanın içine e t i l e tırnak arasından g i r e r v e insanın içinde bağımsız o l a r a k yaşayarak " t i l k i hastalığı" adı v e r i l e n b i r akıl hastalığına n e d e n o l u r . B u hastalığa y a k a l a n a n l a r a " t i l k i basmış" d e n i r ( 2 2 ) . T i l k i ' l e r i n diğer doğu kültürleri v e A m e r i k a n y e r l i l e r i n c e şekil değiştirdiklerine v e doğaüstü güçlerle d o l u olduklarına inanılır ( 3 9 ) .

Doğu v e Batı M i t o l o j i l e r i n d e H a y v a n M o t i f i 4 2 3

E s k i Y u n a n m i t o l o j i s i n d e , T e u m e s s o s dağlarında yaşayan v e T e u m e s s o s t i l k i s i o l a r a k adlandırılan b i r t i l k i vardır. T h e b a i ülkesine tanrı Dyonysos'ıın b e l a ettiği b u yır­tıcı v e i n s a n y i y e n canavarı k i m s e y a k a l a y a m a z . S o n u n d a K e p h a l o s e v köpeği P r o k r i s i l e g e l i r v e köpek g a n i m e t i n i k o v a l a r . Tanrılar, i k i s i d e s o n d e r e c e hızlı koşan b u h a y v a n ­ların b e r a b e r e b i t e n koşu yarışmasını onları taşa çevirerek b i t i r i r l e r ( 1 4 , 2 2 ) .

Ayı

Dünyanın b i r çok y e r i n d e İnsanların atası sayılması v e içinde k u t s a l b i r yaratığın d a h a doğrusu tann 'nın r u h u n u n yaşadığı inancı, ayı kültünün doğmasına y o l açmıştır ( 2 2 . 3 6 ) . Ayı'yı ö ldürmekle , içinde taşıdığı k u t s a l varlığın d a özgür lüğüne kavuşacağı inancı yaygındır. Böylece, dünyaya a i t b e d e n i n i n tutsaklığından k u r t u l a n k u t s a l varlık, k e n d i s i n i k u r t a r a n l a r a d a m u t l u l u k g e t i r e c e k t i r . Ayı i l e i l g i l i inanç v e törenler, taş d e v r i ­n e değin uzanır. E n çok K u z e y A s y a v e K u z e y A m e r i k a y e r l i l e r i n i n m i t o l o j i l e r i n d e y e r alır. Ayı i l e i l g i l i rütüeller, u z u n süreli b i r uğraşlar bütünüdür. B u r a d a , tanrı y a d a tanrı­l a r için k u r b a n v e r i l m e s i farklı b i r b o y u t t a değerlendiri lerek, z a m a n içerisinde tanrının k e n d i s i n i n k u r b a n e d i l m e s i şeklinde b i r u y g u l a m a y a dönüşmüştür ( 3 6 ) . B u yörelerde şa­m a n l a r , ö lümün b i r ayının sırtında y o l c u l u k ettiğine inanırlar ( 3 9 ) .

Ayılara t a p m a , yalnızca A s y a v e A m e r i k a i l e A f r i k a ülkelerine özgü olmayıp , K e l t ' l e r v e C e r m e n ' l e r arasında d a yaygın b i r inançtır. Bugün B e r n , B e r l i n g i b i k e n t l e r i n s e m b o l l e r i n i n ayı oluşu, A r t i o adındaki K e l t ayı-tanrıçasından köken a l a n b i r u y g u l a m a ­dır ( 2 2 ) . G ü ç v e korumanın s i m g e s i o l a n ayıların kış uykularına yatmaları v e b u u y k u ­n u n birçok t o p l u l u k tarafından ölüm o l a r a k değerlendiri lmesi n e d e n i y l e , kış u y k u s u n d a n k a l k a n ayıların ruhlarının y e n i d e n doğduğuna inanılır. Y i n e A m e r i k a n y e r l i l e r i , kış u y ­kuları n e d e n i y l e ayıların doğaüstü güçlerle ilişki içerisinde olduklarına v e s i y a h ayıların i s e Bat ı 'n ın k o r u y u c u s u o lduğuna inanırlar ( 3 9 ) .

Sümer m i t o l o j i s i n d e y e r a l m a y a n ayı m o t i f i n e , H i n t m i t o l o j i s i n d e k r a l y a d a l i d e r k o n u m u n d a rastlanılır ( 6 , 3 0 ) .

Y u n a n m i t o l o j i s i n d e tanrıça A r t e m i s ' i n yanındaki p e r i l e r d e n b i r i o l a n K a l l i s t o , tanrılar tanrısı Z e u s ' t a n h a m i l e kalınca, b a k i r e A r t e m i s o n u dişi b i r ayı h a l i n e g e t i r i r v e Z e u s ' d a o n u gökyüzünde "Büyükayı Takımyılıdızı"nın arasına yerleştirir. Ayrıca, Y u n a n ­lı b i r avcı kız o l a n A t a l a n t e ' y i , b i r dönem ayıların e m z i r e r e k büyütmeleri dışında, a n t i k Y u n a n ' d a ayıyı k o n u e d i n e n m i t o l o j i k b i r m o t i f e r a s t l a n m a z ( 9 , 3 3 ) .

Çin' in k u z e y k a v i m l e r i n d e n G a v l i ' l e r i n hükümdar a i l e s i n i n , b i r s i h i r b a z i l e b i r ayının evli l iğinden oluş tuğuna inanılır ( 6 ) .

E s k i Türklerin şamanlık inançlarında d a , ayı k u t s a l b i r hayvandır. Ayı, o r m a n r u h ­larının t e m s i l c i s i v e ormanın tanrısıdır. Ayı-tanrı 'ya Kıpçak Türkleri " B a b a " d e r l e r v e b i r t a b u o l a r a k o r m a n a g i r d i k l e r i n d e ayının adını a n m a z l a r . Bazı Türk b o y l a n g i b i Baş­k u r t ' l a r d a , atalarının ayı o lduğuna v e o n d a n türediklerine inanırlar ( 4 2 ) .

Kızılderili ler i s e ayının, gökyüzündeki "Büyükayı T a k ı m y ı l d ı z ı n ı o luş turduğuna inanırlar ( 3 2 ) .

4 2 4 A . A R M U T A K

Çakal

E s k i Mısır 'da ölülerin v e mezarlıkların tanrısı o l a n A n u b i s ' i n , çakal başlı v e i n s a n gövdeli olduğu düşünülür. Ölülere öte dünyanın y o l u n u gösteren, onları o r a y a ulaştıran çakal başlı A n u b i s ' i n , m u m y a l a m a tekniğinin d e k u r u c u s u o lduğuna inanılır ( 2 2 ) .

G e y i k

Y u n a n m i t o l o j i s i n d e altın b o y n u z l u , tunç ayaklı b i r g e y i k vardır. K y r e n i a geyiği adı v e r i l e n b u h a y v a n , tanrı A p o l l o n . tanrıça A r t c m i s v e tanrıça A l r o d i t ' i n koruduğu s i ­h i r l i b i r hayvandır. H e r a k l e s o n u b i r yıl k o v a l a r v e s o n u n d a o k l a y a r a l a y a r a k y a k a l a r ( 8 . 1 4 , 2 2 ) . A n t i k Y u n a n ' d a y a m a n b i r avcı o l a n A k l a i o n , b u n u n l a çok f a z l a övününce , t a n ­rıça A r t e m i s o n u b i r g e y i k h a l i n e dönüştürür v e 5 0 köpeğini üzerine saldırtarak o n u p a r ­çalatır ( 8 ) . Tanrıça A r t c m i s , b a z e n g e y i k kılığına g i r e r . Y i n e böyle b i r gün. N a k s e s a d a ­sında a v l a n a n i k i kardeşin karşısına çıkar v e onları peşine düşürerek b i r uçurumdan aşa­ğıya yuvarlanmalar ına n e d e n o l u r ( 2 2 ) .

E s k i m o l a r tarafından R e n geyiği-tanrıça o l a r a k k a b u l e d i l e n v e " P i n g a " adı v e r i ­l e n g e y i k , bütün hayvanların k o r u y u c u s u d u r . N e r e d e bulunduğu v e n e biçimde olduğu, hiç k i m s e tarafından b i l i n e m e z çünkü, k e n d i s i k i m s e y e gözükmez ( 2 2 ) . A m e r i k a n ycrlİ-l e r i n c e g e y i k , tanrılar y o l u n u n r e h b e r i o l a r a k k a b u l e d i l i r . İrlanda v e G a l y a ' d a g e y i k l e r i n ruhları, b i r s o n r a k i yaşama aktardıklarına inanılır. K e l t e f s a n e l e r i n d e b e y a z g e y i k m o t i ­f i n e çok sık o l a r a k rastlanılır. H i n t Veda'larında d a geyiğin, rüzgar tanrısını t e m s i l ettiği anlatılır ( 3 9 ) .

E s k i A n a d o l u m i t o l o j i s i n d e , insanların alın yazılarına e g e m e n o l a n H i t i t k a d e r tanrısı R u n d a . yanında h e p b i r g e y i k l e dolaştığından g e y i k , Hiıit ' lerce k u t s a l o l a r a k algı­lanmıştır ( 1 3 ) .

R u n d a , ayrıca b i r a v tanrısı niteliği d e taşımaktadır. O n u n b i r kartalı, b i r değneği v e b i r geyiği bulunmaktadır . R u n d a . d a h a s o n r a k i çağlarda Avrupa'nın çeşitli m i t o l o j i l e ­r i n e d e g i r e r e k o r a d a k i tanrılar i l e kaynaşacaktır ( 1 3 , 2 2 ) .

E s k i Türk ' lerde g e y i k , k u t s a l b i r h a y v a n v e b i r t o t e m o l a r a k değerlendirilir. O ğ u z Kağan destanında Oğuz K a a n . o r m a n d a k i canavarı y a k a l a m m a k için y e m l i k o l a r a k b i r geyiği ağaca bağlar. Moğol v e T a t a r ' l a r d a d a g e y i k , y o l gösterici v e kurtarıcıdır ( 4 2 ) .

F i l

H i n t v e A f r i k a m i t o l o j i l e r i n d e , b u ağır v e barışçıl h a y v a n değişik biçimlerde i z ­l e n i r . H i n t m i t o l o j i s i n d e B u d d h a , dünyaya beşyüzelli gelişinden b i r i n d e d e f i l kılığına bürünür. H i m a l a y a dağlarında f i l l e r i n kralı o l u r v e i k i f i l karısı vardır ( 2 2 ) .

A f r i k a ' d a i s e bazı k a b i l e l e r , f i l avı sırasında filin üzerine mızrak a t a r k e n , b i r y a n ­d a n d a f i l e ; k e n d i l e r i n i ö ldürmemesini v e k e n d i s i n i n çok güçlü olduğunu söylerler. F i l ö ldürülünce, ö lümünün o n a b i r k a z a olduğu söylenir v e o n d a n özürler d i l e n i r . F i l i n h o r ­t u m u d a ö lümünden s o n r a büyük b i r törenle gömülür ( 1 5 ) .

Doğu v e Batı M i t o l o j i l e r i n d e H a y v a n M o t i f i 4 2 5

M a y m u n

E s k i Mısır 'da herşeyi y a r a l a n v e yazıyı b u l a n hekim-tanrı T h o i m a y m u n kılığına g i r e r v e öyle b e t i m l e n i r . M a y m u n u n yaşadığı coğrafyada y e r a l a n uygarlıkların çoğunda m a y m u n a tapınma olayı görülmektedi r ( 2 2 ) .

F a r e

E s k i Türkler v e Çinli ' lerce k u t s a l k a b u l e d i l i r . Türklerin 1 2 hayvanlı t a k v i m i n d e i l k yıl sıçan (sıçgan) yılıdır ( 4 1 ) . B u n a bağlı o l a r a k d a e s k i A s y a toplumlarında k e d i p e k s e v i l m e z ( 4 2 ) . S a d e c e Mısır 'da f a r e y e d e tapıldığı b i l i n m e k t e d i r ( 4 2 ) .

T a r t ı ş m a v e S o n u ç

İnsanlık t a r i h i n d e d i n düşüncesinin t e m e l e v r e l e r i o l a r a k k a b u l e d i l e n z o o m o r -fizm v e a n t r o p o m o r f i z m b i r i b i r i n i izlemiştir ( 1 , 2 2 ) . Başlangıçta, yabanıl h a y v a n l a r a karşı savunmasız v e zayıf o l a n i n s a n l a r , h a y v a n l a r arasından t o t e m l e r edinmiş v e o n l a ­rın içindeki r u h a ( a n i m a ) lapmışlardır ( i . 4 ) . Z o o m o r f i k e v r e o l a r a k adlandırılan b u e v ­r e d e s a d e c e güçlü v e yırtıcı değil , s e v i m l i h a y v a n l a r a d a tapıldığı görülür. Z a m a n İçeri­s i n d e uygarlığını şekil lendiren v e hayvanları e v c i l t m e y i başaran i n s a n l a r , z o o m o r f i k e v ­r e d e n çıkarak yarı h a y v a n - y a n i n s a n tanrılar e v r e s i ( s f e n k s dönemi) v e d a h a s o n r a d a tanrıların tümüyle i n s a n o l a r a k algılandığı a n t r o p o m o r f i k e v r e y e girmişlerdir ( 2 2 ) . B u dönem, insanların h a y v a n l a r a karşı k e s i n v e kayıtsız üstünlüklerini s i m g e l e d i k l e r i b i r e v ­r e d i r . A n t r o p o m o r f i k e v r e d e tanrılar, g e r e k gördükleri t a k d i r d e i s t e d i k l e r i hayvanların biçimine dönüşebil ir ler ( 9 . 1 1 , 1 2 , 2 1 . 2 9 , 3 3 ) . Çünkü b u dönüşümü y a p a b i l e c e k z e k a v e yeteneğe s a h i p t i r l e r . B u şekiide diğer insanları v e hayvanları cezalandıran y a d a a l d a t a n tanrılar, b i r süre s o n r a y e n i d e n i n s a n biçimine yükselirler ( 9 . 1 1 , 1 2 , 2 1 , 2 9 . 3 3 ) . B u şe­k i l d e hayvanları k u l l a n a n i n s a n biçimli b u tanrıların b i r y e r d e , dünyanın s a h i b i n i n v e e f e n d i s i n i n i n s a n olduğu f i k r i n i n çıkış kaynağını d a oluşturdukları v e dolayısıyla, d a h a s o n r a k i dönemlerde yaygınlaşacak o l a n t e k tanrıcı d i n l e r d e İnsan-hayvan ilişkilerinin i n ­s a n l e h i n e o l a c a k şekilde yorumlanmas ına n e d e n oldukları i l e r i sürülebilir.

Eskiçağ uygarlıklarının b i r kısmında, h a y v a n haklarına özen gösterildiği v e h a y ­vanların yaşama haklarına karşı oluşan tecavüzlere c i d d i c e z a l a r verildiği b i l d i r i l m e k t e ­d i r ( 1 0 . 2 3 ) . B u uygulamanın , z o o m o r f i k dönemden köken a l a n b i r u y g u l a m a olduğu, a n t r o p o m o r f i k t o p l u m l a r d a b u duyarlılığın azaldığı y a d a o r t a d a n kalktığı v e b u n u n e t ­k i l e r i n i n d a h a s o n r a t e k tanrı inancını b e n i m s e y e n t o p l u m l a r d a d a d e v a m etliği düşünü­l e b i l i r . B u k o n u n u n İlcriki dönemlerde , t e k tanrı inancına s a h i p büyük d i n l e r d e hayvanın k o n u m u n u İrdeleyen y e n i v e kapsamlı v e t e r i n e r hekimliği t a r i h i çalışmalarıyla aydınla­n a b i l e c e ğ i düşünülmektedir .

Görüldüğü g i b i , t e k tanrıcı d i n l e r öncesi dönemde , i n s a n yaşamında birçok yön­l e r d e n e t k i l i o l a n hayvanların, d i n i a l a n d a k i ağırlıklarının, gelişen i n s a n uygarlığı karşı­sında g e r i l e y e r e k azaldığı v e i n s a n - h a y v a n birlikteliğinin s o y u t b i r e v r e d e n , güçlü e k o ­n o m i k v e s o s y a l t e m e l l e r i o l a n . insanın d e n e t i m i altındaki s o m u t b i r e v r e y e doğru geçiş

4 2 6 A. A R M U T A K

yaptığı i l e r i sürülebilir. Hayvanların, t a r i h b o y u n c a insanın ürettiği tüm b i l i m v e t e k n o ­

l o j i ürünlerinde büyük emeği v e katkısı bulunduğu düşüncesinden h a r e k e t l e , g e z e g e n i -

m i z d e k i e k o l o j i k d e n g e l e r k a d a r , insanın düşünsel ürünleri o l a n m i t o l o j i , d e s t a n , m a s a l ,

r e s i m , h e y k e l v e diğer s a n a t dalları için d e önemli b i r h a m m a d d e kaynağı olduğu d i k k a ­

t e alınırsa; kültürel, b i y o l o j i k v e e k o l o j i k z e n g i n l i k l e r i n v e d e n g e l e r i n devamı için

onların g e l e c e k t e d e özenle korunmaları gerektiği s o n u c u n a varılabilir.

K a y n a k l a r 1 . A n o n i m { 1 9 7 7 ) : D i n l e r T a r i h i v e A n s i k l o p e d i s i . Gelişim Yayınlan. Gelişim Basım v e Yayım A.Ş.

İstanbul, 4 8 1 - 7 2 2 .

2 . A n o n i m ( 1 9 7 8 ) : Upanişadlar -Tanrının Soluğu ( D e r . M e h m e t A l i Işım). D e r g a h Yayınları. İstan­b u l , 9 2 .

3 . C a m p b e l l , J . ( 1 9 9 2 ) : İlkel Mitoloji-Tanrının M a s k e l e r i - (Çev. K u d r e t Enıiroğlu). İmge Kİtabevi. A n k a r a , 3 5 7 - 3 6 8 .

4 . C h a l l a y e , F . ( 1 9 6 0 ) : D i n l e r T a r i h i . (Çev. S a m i h Tiryakioğlu). Varlık Yayınlan. İstanbul. 5 - 2 1 .

5 . Çağdaş, K . ( 1 9 7 4 ) : H i n t E s k i Çağ Kültürüne Giriş. A n k a r a Üniversitesi D i ! T a r i h Coğrafya Fakültesi Yayınları N o : 2 3 4 . A n k a r a . 7 4 .

6 . Çoruhlu, Y . ( 1 9 9 5 ) : Türk Sanatında H a y v a n S e m b o l i z m i . S e y r a n Kitapçılık. İstanbul. 1 - 2 8 6 .

7 . Demircİoğlu, H . ( 1 9 8 7 ) : R o m a T a r i h i . I . Kısım - C u m h u r i y e t . Türk T a r i h K u r u m u Yayınlan. A n k a r a , 3 6 - 4 0 .

8 . E r g e n e r , R . ( 1 9 8 8 ) : Anatanrıçalar Diyarı A n a d o l u . Yalçın Yayınları. İstanbul. 4 9 - 6 0 .

9 . E r h a t , A . ( 1 9 8 4 ) : M i t o l o j i Sözlüğü. R e m z i Kİtabevi. İstanbul. 1 - 3 2 5 .

1 0 . E r k , N . ( 1 9 7 8 ) : V e t e r i n e r T a r i h i . A n k a r a Üniversitesi V e t e r i n e r Fakültesi Yayınları. N o : ( 9 5 . A n k a r a . 1 - 2 6 .

1 1 . Eyuboğlu, İ. Z . (1981) : A n a d o l u Uygarlığı. D e r Yayınları. İstanbul, 1 1 8 - 1 2 4 .

1 2 . Eyuboğlu, İ. Z . ( 1 9 8 7 ) : A n a d o l u İnanç l a n - A n a d o l u M i t o l o j i s i . Geçit Kİtabevi. İstanbul, 1 - 1 8 3 .

1 3 . Eyuboğlu, İ. Z . (1990) : Tanrı Y a r a t a n T o p r a k : A n a d o l u . D e r Yayınları. İstanbul. 1 - 3 3 2 .

1 4 . F i n k , G . ( 1 9 9 7 ) : A n t i k M i t o l o j i d e K i m K i m d i r (Çev. Ümit Öztürk). Kabalcı Yayınevi. Kültür Tarihî D i z i s i . İstanbul, 1 - 3 5 5 .

1 5 . F r a z e r , J . G . ( 1 9 9 2 ) : Altın D a l I I (Çev. M e h m e t H . Doğan). P a y e l Yayınları. İstanbul. 1 - 3 9 .

1 6 . F r i e d e l l , E . ( 1 9 9 9 ) : A n t i k Yunan'ın Kültür T a r i h i . Hristiyanlık Öncesi yaşam v e E f s a n e . (Çev. N e c a t i Aça). D o s t Kİtabevi. A n k a r a , 1 - 3 1 0

1 7 . G r a n g e r , E . ( 1 9 8 3 ) : M i t o l o j i (Çev. N u r u l l a h Ataç). C e m Yayınevi. İstanbul, 1 - 1 1 6 .

1 8 . Günaltay, Ş. ( 1 9 8 7 ) : İran T a r i h i . I . Türk T a r i h K u r u m u Yayınları. A n k a r a , 7 9 - 8 0 .

1 9 . Günaltay, Ş. ( 1 9 8 7 ) : Türk T a r i h i n i n İlk D e v i r l e r i n d e n . Yakın Şark- E l a m v e M e z o p o t a m y a . Türk T a r i h K u r u m u Yayınlan. A n k a r a , V I + 6 0 7 .

2 0 . Kabaağaçh, C . Ş. ( 1974) : A n a d o l u E f s a n e l e r i . Y e d i t e p e Yayınları. İstanbul, 1 - 1 4 2 .

2 1 . Kabaağaçh, Ç. Ş. ( 1 9 8 3 ) : A n a d o l u Tanrıları. B i l g i Yayınevi. A n k a r a , 1 - 1 4 1 .

Doğu v e Batı M i t o l o j i l e r i n d e H a y v a n M o t i f i 4 2 7

2 2 . Hançerlioğlu, O . ( 1 9 7 5 ) : İnanç Sözlüğü. R e m z i Kİtabevi. İstanbul: 1 - 8 6 1 .

23- . H e r o d o t o s ( 1 9 8 3 ) : H e r o d o t T a r i h i . R e m z i Kİtabevi. İstanbul. 1 0 5 - 1 1 5 .

2 4 . H o m e r o s ( 1 9 8 1 ) : İlyada (Çev. A z r a E r h a t - A . K a d i r ) . S a n d e r Yayınlan. İstanbul, 1 - 6 2 2 .

2 5 . H o m e r o s ( 1 9 8 4 ) : O d y s s c i a (Çev. A z r a E r h a t - A . K a d i r ) . C e m Yayınlan. İstanbul, 1 - 4 3 0 .

2 6 . H o o k e , S . H . ( 1 9 9 1 ) : Ortadoğu M i t o l o j i s i (Çev. A l a e d d i n Şene l ) . İmge Kİtabevi. A n k a r a . 1 - 2 2 4 .

2 7 . İnan, A . ( 1 9 8 7 ) : E s k i Mısır T a r i h i v c M e d e n i y e t i . Türk T a r i h K u r u m u Yayınları. A n k a r a , 2 1 9 ^ 2 3 1 .

2 8 . K ı sakü rek , N . F . ( 1 9 8 4 ) : A t a S e n f o n i . Büyük Doğu Yayınlan. İstanbul, 2 9 - 3 0 .

2 9 . Kozanoğlu, M . T . ( 1 9 9 2 ) : Y u n a n M i t o l o j i s i . M i t o l o g y a Yayıncılık. İstanbul, 1 - 2 5 6 .

3 0 . K r a m e r , S . N . ( 1 9 9 0 ) : T a r i h Sümer'de Başlar (Çev. M u a z z e z İlmiye Çığ). Türk T a r i h K u r u m u Yayınları. A n k a r a , 1 0 6 - 1 0 8 .

3 1 . M a c k e n z i e , D . A . ( 1 9 9 6 ) : Çin-Japon M i t o l o j i s i (Çev. K o r a y A k t e n ) . İmge Kİtabevi. A n k a r a , 4 9 ¬8 0 .

3 2 . M a r r i o t t , A . , Rachliıı, C . K . ( 1 9 9 4 ) : Kızılderili M i t o l o j i s i (Çev. Ünsal Özünlü). İmge Kİtabevi. A n k a r a , 1 - 2 9 4 .

3 :3 . N e c a t i g i l , B . ( 1 9 8 8 ) : 1 0 0 S o r u d a M i t o l o g y a . Gerçek Yayınevi. İstanbul, 1 - 1 4 4 .

3 4 . O r k u n , H . N . ( 1 9 5 4 ) : E s k i Türklerde E v c i l Hayvanların Tarihçesi. Y e n i M a t b a a . A n k a r a . 1 - 4 3 .

3 5 . Ö g d , B . ( 1 9 9 3 ) : Türk M i t o l o j i s i I . M i l l i Eğitim Bakanlığı Basımevi. İstanbul, 1 - 8 7 .

3 6 . Ö r n e k , S . V . ( 1 9 8 8 ) : 1 0 0 S o r u d a İlkellerde D i n , Büyü. S a n a t , E f s a n e . Gerçek Yayınevi. İstanbul. 1 - 2 3 1 .

3 7 . Özer, Y . Z . ( 1 9 8 7 ) : Mısır Tarihi.Türk T a r i h K u r u m u Yayınlan. A n k a r a , 5 5 - 5 7 .

3 8 . P e t e r i c h , E . ( 1 9 5 9 ) : Küçük Y u n a n Mitologyası (Çev. Y a k u p B a y d a r ) . M a a r i f Basımevi. A n k a r a . X I I I + 1 - 1 6 6 .

3 9 . T e l e s c o , P . ( 1 9 9 5 ) : F o l k w a y s . L l e w e l l y n P u b l i c a t i o n s . S t . P a u l . M i n n e s o t a , 2 1 - 4 4 .

4 0 . T o p u z , H . ( 1 9 7 1 ) : K a r a A f r i k a . M i l l i y e t Yayınları. İstanbul. 2 0 3 - 2 5 9 .

4 1 . T u r a n , O . ( 1 9 4 1 ) : O n i k i Hayvanlı Türk T a k v i m i . D T C F Yayınlan, T a r i h S e r i s i , N o : 3 . A n k a r a , 1¬1 3 9 .

4 2 . U r a z , M . ( 1 9 9 2 ) : Türk M i t o l o j i s i . M i t o l o g y a Yayınları. İstanbul, 1 - 3 4 0 .