ses.-$'mr*eJgeffi*

DICKENS, GRIFFITIT i MY

,,...M6rl:imto' idkoba Przed Wo9-

^",,*- " istrriclo 1n1,zakc. 1,:::,;;; ;"; il,usft acy jno.czg te

pr zea_,#,,,),.^

- mllorstto c irnpreslo.

;*i,,,*'-,,li chodzi ,o znrie, |o

,

;;;;;;;;, zi tt,oi u1y'y;:,:,:;::zmLet zgicq d",.y:'::: ot y.|,na|no-matego ftou) ator st1!

a' t 1'*eg o lr o|:,tl,

ci, buto oa"o:n),j ^I|,,znuch, cis|e61ugich oktesl' ,.1t^ojatot,",, od-

uz|Jrftofuie'i! *:1::'.i zaczerpni.tuirzaue cbcrakleroaii"i'" ttt*uek Korolo Dickensa"'

' Bernord Sho'tr r

,,7-acz! -o|lu^ ..,*kens swojego ,,wierszcza 7A' komingm''.Tak rozpocz)ma lJlcltID 'l!vJvo_

,'

,,Zacz4|.,*|Yo. ..". moe mie mnie! wsplnego,z fijmern;

Cz, zdawdoby sr' ::," :":^";i- *iooo za kom!nem.':Pocigi, kowbo5e,,!oscig...

I nagle ,,Sw.- '

,,7-ac *PY\-.*,e si .to. zde .- sd wasnie rvzia pocztek

Ate cho tak ozr'sztuka filmowa'i sa, o1 Dickerrs",d Tyo"1*:]-ffiT$,Yi?*- ffiffi;*:-ir:rg#n.#"tri#H:* to raczei *.n"T nieoczekr-.'.il"uu"w'"l'

::.' n'.1TT#trT .i;-;**

"1'1IT. 1 poj qa'Bi

wany i, zdawatooy =':' ::::': *.omatosralii ameryl

49DICKENS, GR,IFFITH I IIIY

WYBOB PISM

ffi*:: ogro*Iu robi wrairaie prrytuirrYch,

,:.: l

ny.ch... prowincjorriTyjl,.',,, e .'trick,, drapacza chm,ul T::r na ty'fil, I

,'"'-.n.,i,*,oy :. ii,:'jnjil'*##r*** *:r"z le jto Plter r'' :;;;;; "T :**i1;;*l "**T^.T."rvch rniej- |}1Tyi1"E"ffi*:;h##.-#fr:.;i;. ;]*

ldrugim. Wyst"arczy.'w;';;'

' by.*ijd. szescdzi,esr* :,;, : i:i I

scowosciach *" "'J:;; * "a"'aa.*'ffffiJy"t' r l"a""p'..soitrzone jeden nH:.*:,*" .::*#H*fl'*X":tT##:iT:#H;6r' ;trowych willi vzo. .-:^ -:^ ^*^6w'' (po. tT #ilfijJ&ffi'h.,,':1*jnnj:ffi..""tr#.5

.]

u"i*-,.i-*l *o :^fr}'*Tfi :$ffiii.il*j''Y ::.'1ucb dawi;*';" "b*]"T.i" a" "r'" 11""""5; ##ffii- jak hura- :llx'l"-isjff.T#;;ffii"*;*ffihJ'";, pno*i''.ii *o . lgan, aby nie gopas .-. ^lh kraiu, alowe '

superindus|rializacji w tym nriejscu, gdzie zwykio si mie serce albo

m6zg. --^l^ ..*-.'-+lri'-

, .ankowo,w A*.'y* uderza przede wszystkim iaka ogrornna zasc]'l

parafiaspcz5rzna i patriarchalno, ktryrni przenilorite s oby.ceaje, rno.

ralno i filozofia, r,o,y.'.ty ideowe i zasady ycia amerykafisj

di;;;;'; *.t u .,'t;os{erq'',

j"k4 Griffith z rwn)rm mi-strz.oshw.em *

DICKENS' GIFrITH I ntY

,,Jeszczn jedna uwaga, ktra dotyczy neszt wszystkich bez wyjtkuru.rworir' Dickelsa _ lvszyscy jego bohaterowie sq vnr bardziej zdu-miewajcy, im mniejsz rol w5rznaczono im w powieci. Jego posbacies4 niieskazitelne dopty, dopki autor nje wci4ga ich. do akcji. Bamblezacho,wuje si wrcz nadzwyczajnie, dopki nie powierzono .rnu.straszli-wej tajemrucy... Micawber fes! szlacheboy, pki ma prac, lecz staje malo pociqgaj4cy, gdy zacTy,|a dobro.wo}nie szpiegowa Uriasza Heepa...Pec]cgriff to posta, ktr ma w 1rcwrieoi nai.wicej ekspresjii, ale gdy.tyJk

' WYBOB PISM

od.parcie przykuway nasz uwag te nieprawdo'podobnie wieloshroni-mw'e tomy!

GriJfith okaaa si przezorniejszy...Ale zanim odkryj, co na kartach ksiki Dickensa ujlrze mg wzrok

a'merykanskiego filmowca, chcia}byn .wspont.nii' czym .'posta Daw"idaWarka Griffitha bya dla nas, mo,dych f,ilmo'wcw z 'lat dw.rrdzies"ch.

Powiem po prostu, bez oslonek:

- Objawierriern.Przypornnijmy sbie nasz elrcran z w|ozesrrych lat Pa,daernilcot.vejRewolucji Socjaiistyczlrej. Wygasy,,Kominki'' rodzimy.ch producewfijmowych, ubracily rud nami wtadz ,,Upio'rne rzan.y,, ich| pooduJ

54 WYBOR PISI{

rvietne, nowe metody filmu amoryka skiego kojarzyly si u nrego

z gboko emocjonalnyrn tematem, z natura'lnoci4 gry, 3e nieclr+mizami,atowszystko._zprzedziwn4umiejtnocizachowaniacaegoblasku dynamicznego wita, ktre tak zachwycao w Szar1lnl cienitti w Znoku Zortg i. w Domu r enouici.

Przecztrcie, e kinematografia kryje w sobie nieporrwlanie wik-szenroli..,,lr9ci, e wanie one stan si ,podsawowym zadaniem rozwija-j4cej radzieckiej sztuki filmowej, narzucao si z rvielk si} ,w twr-c,osci i.itt.itna, znajdujqc lv niej corM to nowe potwierdzenia.

Zautrzooa dociekliwo tworcw tych.Iat w zakresie konstruk-c ji i roclkw wyrs z,0 szybko rozpoznaa, gdeie kryje

=i.'-j"a",' z rrajbardziej potnyclr czynnikw dec1'dujqcych o le oddz'ia-

yr,ania obrazw'wielkiego Amerykanina.Rozpomaagowmalodoty'chczaszrranejdziedzinie,ktrejnazwa

bliskanambyaniewzwizkuzesztu,Ler:,,zbudowma.szynisprz-tem ele}rtry czrr1rrn, a ktr'a ;po xaz plerqlsry pojawia si na czoorvym od-

cin-ku sztri

56 \PYBOR PISLT

dzl i starzy wychodzili dwie mile na q)otkanie pocztyliona po to jedynie, bywczeniej obzyrna niesicznik Ju w drodze powrotnej rozpoczynali lektur'' za-gl4dali jedea drugiemu przez rami' czytali na glos; i tylko rrajwiksze poczci-winy bieg pdern do donu, eby si podzieli zAobyczq z .onq i dziemi. Tak,jak to miasteczko, kochala v/ owym czasie Charlesa Diokensa kada wie, kad,emi.o, caly, kraj 1 _ wa gtanicami kraju - cay wiat anglosaski osiady narnycb kontyneotach; kochaU go od pierwszej godziny ponarria do ostatniej mi-nuty ycia.

...I(edy Dicjrens zdecydo.wal wyspi jako autor publicznie i po raz pierw-szy zetJ

58 wYaR PIs}l

w jego oczach w naturalnych wymlarach. jal< w normalnym zwierclad leczprzybiera.charakterystyczne ksztalty ja}i rv zwierciadle wklsl:.m. Dickens slalepodkrela cccby s.lrych bohaterw..

W gruncie rzeczy geniusz Dickensa rvyplywa z owej swoistej optyki, a niez duszy odrobin mieszczariskiej, Dickens rvlaciwie nigdy nie nalea do .psycho.logw, kirzy w czarodziejski spos b ogalniajc dusz czlowieka, dobywaj z jejcierunych czy te szlachetnycb rde tajemne kieki zjawisk, ich barw i kon-tury. Psycbologia zaczyna .r'r rrlego od rzeczy dostrzegalnych, charakterystykaoplera si na cecbach ze.wntranych _ co pnarvda na tych najdrobniejszych i naj-bardziej finezyjnycb, xtre s dostpne tylko dla p'zro}ru o twreej przenikli.wocl Podobnie jak filozofowie szkoy angielskiej, Dickens wychodzi nie z zao-er apriorycznyc.b, lecz z cech stwierdzalnyc}r. Podchv.'ytuje najmniej .widocale'.czsto zewntrzrre przeja'*;y ycia duchowgo 1 na ich tle dziki swsj w:panialejoptyce deformujcej wywietla cay cbarakt,er. Wedug tych cech d

6i60

jednym potwierdzenierr, e Dickens wszelkirni mdkami stara siosiqln najwyszq plastyk wizerurll

L

t

I

t.t

x

6362 IVYBoR Plslt

'TTW rniar zbUania si do City haas i ruclr cuaz to si u'zmagaly.Ifiedy szli przez urici rnidzy Shoreditch a Smithfield, gwar i z:mt sta si

wrcz og}uszajcy.Widniej ni teraz.nie mialo ju zapewne by a' do wieczora. -I tak rozpoczlo !i pracorvite przedpo}udnie poou7 ludnoci l,irdynu.

...By ranek targowy.Ziemia pokryta byla 8Fub, prawio do kostrk sigajac warstv gDoju

i blota;w grze klbia si 8sta para' wznoszca si nleustannje z cuchnqcych zwie.

rzcycb cia.;i mieszajca si z mg;ktra zdawala si wisie nad domami rvspata o konlny...'Wieniacy'rzenicy,kupcyi wdrowni handlarze bydlem'mali chopcy'ztoCziejc,nierobyl wczdzy wszelkich gatunkwtoczyli si razem lv jednej z.bitej rnasie.vRozlegay si \rokoocwizdy kupcw'ujadanie psw'ryk wolqbek owiec,chrzqkanie i kwiki wi 'woanie handlarzy;wszyscy krzyczeli, klli i kcili si;Zewszystkicbpobliskichgosp,ddochodzilyodglosydzwonkmvi*rzawapod-

niesionych glosw.Toczono si i popychano, popdzano i bito zwierzta, krzyczqc na aie w naj-

rozma,ibszy sposb.ohydny, roz&ierajcy uszy harmider pafiowa w kdym zalitku t.ar8owicy.Nie.umyoi,,Bieogoleni,brzydcyibrudniludziebiegalinawszystJcieskmy'

odry.waii si od zbitej ciby i znrv si rJo niej przylczali. Wszystko to trvo-rzyo osz.aamiajc, niezwyk scen, ktra w umysach powodowaa zupelny za.h.f D r0

Ile razy w tlvrczoci GriIfitha spokalimy komiozycj tego sa-mego tYPu!

poa"U"i"jaktam,sdrowenarastanieiprzysp'ieszanietempa'tosa-mo stopnio\,l'anie gry rviata _ od ponqcych latarni - do gasncych,

DICKENS; CRIFFITII MY

od nocy do brzasku, cd brzasku do penej jasnoci dnia (,,Widniej niteraz nie miao ju zapevane by a do .w.ieczora''); przemy]ana z.r!a-na elemealtw cxio wzrokowych z wplecionyrni w nie elementamidwikow1mi: .najpierw zrnqCpny gwar, ktry z daleka wtruje .powol-nernu rozwidnianj'u si, po,tam poptzez oguszajqcy haas przejcie docz}'sto dwikowych wtkw kompozycyjn}'ch, jtl okrelonych i kon-kretnych (roznzia Y w moim ukadzie); tak samo przelotnie [rczonascenka - w rodzaju pocztyiiorra spieszcego, by zn4y przed otw.ar-c.iem pocztJr; i na koniec, ta sama wspaniaa klasyfikacja szcrcg ow'jar gsta para' bijca z cia' nl,ierzych i mieszajca si rv jederr oblokz rng.' polalrn' czy wielki plarr nogi ''.prawie do koski grzn4cejw gloju i bocie'', co lepiej ni dziesiqtlrl sfronic op.isu pozwala w peniuwiadomi sobie obraz targowiska!

Zdumiewaj4c si tyrni przyJ

6-1 WYBR PlsM

''Miasto sktadao si z kilku wielkich ulic podobnych do siebie jak dwie kroplervody, zamieszkanych gzez ludzi jednakowego zupe.nie kalibr1 ktrzy o jedrrej'i tej samej godzinie .stpari jednyrn l tym samym krokiem po jed.nlza i tym sa-.mym bruku do jednej i tej aamej mboty - i dla ktrych wczoraj byo takie.sarue jak 'dzi.., a jutro miao by takie jak wczoraj, a kady rok podobny do.ubiegego 'i majcego nastqpi.. t:

Anglia w Toku 1954, Ckie czasy ey Cztouiek z t|umu Ki,nga Vi-dora z roku 1928?

JeIi w w"r.ej przytoczorrych fr,agmentach naPotl lny p.aw?orycharakter;s'tyczrrrh dla Griffitha elkspozyc j i rn onta owyc h,to vr;'51'."'y pr'zrczyta uwanie powie o oliwerze Twicie, by od-azu nlale i drug t)pow metod montau, jak4 pmugiwat si Grif-fith morrta rwnoIegy scen wcitych jed'naw drug.

''.1^J'. .*.'- .1Wemy dla przykadu gru]p soen rprzedsawiajcych zrrany epizod, lw ktorym misber Brorrrlow okazuje zaujanie preygarnitemu pr7ez.* 'bie o[rverowi i posya 'go z paak 'lrsi4ek do w}'aciciela ksigarni,i w ktr;"ni oliwer wpada 1rcnownie w apy zodzieja Sikesa, jego przy-jaciki Nancy ii sarego Fagina.

Sceny te s odmalowa:re motod griffithowsk _ wewntrzna erno-cjonalno, niezwykla plaska r}su,nil

WYBR PISM66

Zmrok mv,i.o t1rm, e upyrro sPoro Tas.u1 ".:1P1an zegar-

ka' ktry po}Qzany -.t"' i"j.. awuxrotnie, prz;pomina, e.,rtii-

no ju bardzo d".;;..el" gay do {Y ,,wrci _ nie wrci'' Ycig-

nice s ju nie tyxo t.j *, -az""t"l"""n:, ale i yczliwy c1rtelnik'

najgorsze obawy' *gri"t".p''""^"-*'"j tady potwierdzajq si przer

wticie nowej "o',f.l-,,ita,i"t xv, w ktryrn pokaza.ne

jesty jak bardzo wesoy staruszek i panna Nanc.ybyli przywlz".i dd oliwera Twista.''

Jest to nalpierw ,lrot]a gcena w s.zynku pomidzy bandy Sike-

sem, jego p*o, *'y..,_r"g-* i miss.Nancj, rtora mi^ata wyledzi'

gaae'P.teUYwa Oliwer

,, - Jeste na tropie, co, Nancy? _ zapy|at Sikes ezstujqc

j kieliszkiem._ Jestem, Bill - odpirla m}oda

darna *y.nyi":" zawarto - anczyo mnie

to nie bYle jalr'-'r's

Nastpnie _ jed,na z najlepszych scen w calej powieci, a w ka-

dym razie ta, lctora w dzfecit'rstwie n1fmi ze zowrog postaci Fa-

gi,rra rrajsilrriej wrya si w nasz pami _ scena, sdv do idpego

z ksika'mi Oliwera poatieg" nagle jaka moda kobieta:

::''

,,Nagle przelazi go gony }czyk jakiej dziewczyny: ,,o, .mj kbchany braiisz-

ku!,, I,edwo 'atyi eoa1iJ:; ;;;, uy zouac'r, "o s'.d"iuj",

a ju obeznpl,ad-niy. 8o czyje ramioni tto." opiouy ,mu clasno

szyj''.l! ..

Tym zrcanyTn Inanevrern Nancy, majc "u Tb? "ry1:e calej tili-

cy, ciga ,,brata "na..otawnego,, u. iopaczliwie w)r1yrvajcego

oliwera z powroteni do zodziejskiej szajki Fagina.Ftoz&zil'L XV ko czy zrr,an nam ju fnaz montaow: ... '.

,,Zapalono latarnie gaznille, pani Bedwin czekaa niespckojnie w otwartycll

drzwiach we;ciowych, suca ze dwadzieci'a razy wybiegaa na .ulic

spojrze'

czy nie ma gdzie Oliwera, a dwaj ,t"',y p",,o*ie wci jeszcze wytrwale siedziell

w ciemnym saloniku. Midzy nimi lea zegarek.'' 17

W rozdziale XVI oliwer, zawleczony ponownie d: :e}iny szal

DICKE}.IS, GRJFFIT1I t MY

nas epizodu wyna si jeszcze jedna ,,';rsta1ry!'' _ caa dygresja napocz4tku rozdziau XWI, ktr na razie z ro.zmyslem przemilczelisny.c jest godnego uwagi w owej dygreji.?

To, e starrowi ona srrloisty ,,traktat'' o prawid'ach tej wanie kon-shutrcji 'morrtaowej wtku, ktra ma tyle uro;}

?0 WYBR Plsll

XX wieku udzielal wielki powieciopisarz poowy wieku xIX. I Griffi.thotwarcie skada nalerry hod pamici Did

73IZ WYBOR PIS}I

Prz.edsta.wierrie to oglda mister James M. Hill z Chicago trudniqcysi handlem uywan odzieq. Tene mister Hi]l nama.ja Thompsone,by na.pisa melodramat w czlerech aktach, ktrego centraln postaci4byby,,stary Joshua''.

Tak porstaje melodramat ,,Stara farma'' (the oid Hornestead), kt-rego wystaw.ielie firu.:l.suje rnister Hi!.l. Nowy gatunck zakorzenia siz tr'udem. Lecz umiejtna .reklarna i propaganda rcb! swo'je: potr.afirozbudzi sent5znentaln marzycielkc i wspomnienia o dolbrych, i;ta-rych, niestety, porzuconych ogniskach dcnowych; o yciu poczciwej.starej, prowincjonalnej Amerryld, i... sztuka nie schodzi z aliea prza,lat dwaclziecia pi, uczynirszy .przez ten gzas mister Jamesa I{. Hi]]arnilionerem.

Drugim takim sukcesem z tego salnego lcru tematy(ulego by ,,Jar-mark w,iejski" Neilla Bargessa.

Wystawienie tej sztuki jest szczegtnie goine uwagi, tu bowiem poraz pierwszy w dziejach teatru po'kazano na scnie pravdziwe... w}'scicrkonne. Konie galopowa}y po... ruchomym trotuarze, znajdujqc si przezcay czas w zasigu sce{ry.. Pony.sowa instalacja dajqca w efekt sc-niczny zostaje opatentowana, jej wyrialazca w ciqgll wielu lat zbiera. wy-sokie honoraria utorskj,e, zwlavcza za. pyn mu qne przez Lat dlua.dzieia Fn z teatralnego prekursora rwnie synnego frrrr'u Ben [u'r,w ktrym po .wielu latach aablynie na ekratrib Ramon Novarro w sce-nie najbardziej szalericzych wycig w k.onnych, jakie kiedykolrviek og1-dano w kinie.

Nowoc i urok terrnatyki w polczcniu z w1malazcz pornysowoisceniczn sprawiaj, ite w gatuneJc dramatu loka}nego wchodzi szybkow mod.

Jacob Litte uciual \l ciqgu dziesiiu lat par mitrionw za nre!*.dramet ,,W starvm Kentucky".

Augr'stus Thomas tworzy a, ttzy melodramaty: ,,.labama.', ,,Arizc-na" i ,,'W \'Iissouri".

Wkr tc nie byo doslirwnie anl jednego st'anu, ktry by nie m;amelodramatu osnutego na rnateriale lokalnym.

Na .riczas, w la.taclr dziewidziesitych, przyszly wie,lki producerr.t;Wiilja'm A. Brady, zajmuje si na razie jeszcze orgar zacj wszystkiegopo t'rosze: wycigw nowerowyc'h - krtkodystanmwych,. szerciodnio-wych, dwudziestoczterogodzinnych _ meczrv walki francuskiej' tum.n1'ch nraskarad, cake.walk, mistrzctw bokserskich. \Iidzv inn1'nri rc-bi r wnie interesy.na melodrarnatach. Precujc w splce z modym jesz.

DICKENS, CRIFFITH I MY

cze wtedy Florsntzem Sigfe'ldern, ktry sta si pniej jdnyrn z naj-wybi.tnsrych kr]w arnerykaftsJ

l. WYBR PI,S}I

,,7 pa.dziernika odbyla si premiera fascynujcogo melodramatu ,,Dziew.-dzicsit i dziewi'', ktory zabml takimi efektami jakle tylko moe d.a slCe:lna wtedxl gdy nie raa kfuta ,,Tygodnik teatralny'' z to o}aesu podaje nast-;pujc}' opis Mtuki: 'slcomna osada otocuolra

piencienien gr''/atowtlde ploncycb

preril P.oar zagrae yciu bzech tysicy osb. Na stacji kolejowej' od}eglej od.osady 'o .trzydzieci ni! dziesitki ludzi ledzi z oapiciem, jak telegraf wystu-ikujeobrazskasztiwejgrcy,Specja.lnypocigruszyma'ladacbwilarrara&rnek.gincym. Lecz bralc jest maszyuristy, a wytr'orny mlody.rnllioner w obawie o swe:ycie nie chce poprowadzi pocigu .przez ogrriy piercier. Zjawia si w6w-czas rriody bohater i mialo podejmuje si tego zadanJa. Calkowita ciegto.Chwila napicia. Kurtyr.a si gpdnosi odsaniajc v/strzasajcy ohaz. Cal prre-strze scen54 doslowuie '..|gwa morze rozszalalego ognirr... Po rkodku _ poztyparowz n3[urarngj wielkocl. prawie niowi:ioczrry wrd porriefri. Prowadzi go

'maszynista-ochobik trzymajcy si mtat}

ItDTCKENS. CRTFFITH I ITY76 WYBOR PISM

Takwygdajedenzamerykafls&ichprekursorwczalodziejskiej'metody montu.

Nie wiem, jak o,dnios do tego rnoi cz;rtelnicy, ale ja za.wve uwia. '

damiarn sobie z '.aJ"ii,-l= filmr radziecki bynajmniej ni9 iest jdrim

przyb! bez rod'owod", u"" badycj''- bez bogatego zapierza kultury; -j"i""yctr. Jedynie ludzie bardzo lekkomyIni i

pyszakowaci tw.o-

rzy mog zesady i estetyk filrnu w oparciu o 'podejrzane prrzesanki.-"*oa't*" tej sztuki, rpocztej z ducha witego!

NieehewicDickens,icalapl,ejadapr'zodkw,pocz41YyodGre..hw i Szekspira, posuy irn jako jesz,czc jedno przypomnienie,

,e za-

rnrrno Griffitb, ja{< i fiim o"a'i"a.i nie wywodz si z samych siebie,lecz maj povJan przu-rose kulturaln, co an,i troch nie

przeszkadza

kademu z nich w okrelonyn momencie historycznym roz;rrija wiel-k sztuk filmolr. Nieche wi owa przeszlos wyt}orie nierozwatymludziom nadmiern4 |y"t'e, albcyw-iem Literatura wniosa ogromny

wded

w t sztulr rzeko,n.o bee preceden'sll 'a co najwaniejve _ w sz|uk

wi&enia, nie patrzeni", t""' wanie widzenia - w obu aspektachtego terrninu.

To przechodznie estetyki f ilmovlego patrz:"ii Y *tyk:obr a zowego wid'z"'' i" z j a wi slra bylo najistotnsz r7mzr. procesie rozwoju filmu radzirckiego: na rm polegara r&wnie

jego

ogT$rura mla w histcrrii rozwoju ca}ej kinemotografii viatowej; duezrraczeniemiaatespeqrticznaini'erpret.acjazasadmontau,takau-mienna dla radzieckiej sz}roy fiJmowej.

. liieinniej wplyw Grilfitha na powstawanie radzieckiej metody mon-

tazu jest bardzo powny. 'Rwnie .powalry, jak- vrpy.v\,l Dic.kens na kgtattowarrie si metody

Griffitha; podotnie':"L ."r -Didcensa

- wplyw tradycjl zaplecza kul-

tural.nego miniorrych epok; a w wilrsrym jevse stopniu - wpywprzesarrek spo.ecenych, lctre w pevrrych zwmtrrych momentach hi-storii stawialy cigle te czy inne elerne-nty montu w centrum uwagit*'.ircw.

Rola Grilfitha jest powana, ntemniej kinematograf-ia n-asza nie na.

ley do jego ubogich kiewnych czy t& do nietv14placa'lnych du:nik.w.Treycianaszegolcajudostarcza.awtkwtematycznych,ktrenie.wiarygodnie rvyprzedzily sfer idealw dostpnyc}r Griffithgwi, i wyra-ajcych je obrazw artystycznych.

Jeli chodzi o poglqdy spoeczrre, Grilfith by i pozostal ljberalerui bardzo niedawno odszedl od nieco scvrtymentalnego humanizmu pctcz-

ciryr,yeh entelmen w starej daty i milych tadies z doby wilrtoriafrskiej,ktre to postaci tak lubi p.rzedstawia Dickerrs.

Filantropijna mora.l,nc jego filmw nigdy :ri,e *^T ": p".Td -l

chrzecijat'r.skie obnaanie niesprawiedliwoci ludzkiej, aden jego ftrm )nie dwiczy protestem przeciw niesprawied}iwoci spoecanej.

'W najlepcych swych filmach jest rzecznikiern gscyfizrnu i pogodze-ni,a z losern. (fycie ieit ptt+,e1 bd!, t,e' mioci dc czowieka ,, w ogie''(Z,ama'na lilio). Czasami w srvoich os4dach Griffith potrafi si wznie do

rvspaniaego patosu (na prrykad w filnrie Droga na lsch6d).,w '*oi"t'

dzie6.ct' o bardziej w4tpliwej ttematy.ce wystpuje w obro.nie...- suchej litery prawa (fitrn wolka) - 'albo .tez rrei.aliryc::tej

filozofii

o wiecznym istnieniu pierwiastkw Dobrra i Za (Nietolerantja).Metafizyk przepojony jest fi}rn frotci szot'r.l' wedug powie.d po..

pul,arnej pisa*i atgielslriej Mary Corelli'Wreszcie w swoich wrcz odpychajcych filmach (sq i takie) Gdffith

wystprrje jako Jawny apologeta rasi.zrnu, wulosz4cy celuloidolt.y pm-r'.ik ku czci Ku.K1u*-xl"''u-".u jego waik przeclw Murzyncra (Ncro-d.ziny Narodu).*) : _^:

lri*o to nic nie zdoa umniejvy sawy Griffil,ha jako jednego z-,JaJ-znekcmit.vych mifozw f ilmu ame,rykafrskiego.

W m1leniu syntetycznym kco.rcepcja rnoniau musi byc ciIe po-wi4zana z ogolnymi zaogniami

. Ushrj,

-ktry ajduje djbj.i.e l k'oncepcjach griffithorskiego mon-tau, jest r'strojem spoeczefistwa buruazyjnego.

I izecz1-wicie przypomina on ironiczne okrlenie Dickensa: ,pT".C-rornity uro'*'u uo"'et. l; rzeczywicie pr7eplataj "i

* 1T. z rrieuba-g* kotu1'.asc warstwY ,,biale- i ,,c.zetwone'' _ bogate i bidne. (Jestta siaty ternat powie,ri bia."'o", lrtcrry poza taki podzia 1i9 w"chodzi.

,,Malerika Dorrit'' jest podzi,elo.a w ten spasb na dwie czsci: ,,IJbstwoi ,,Bogactwo').. I to s;neczesbwo pojte wyczni,e ja}'o przeci*. 1t.awno

bogaty"rr i biednych od'bio si w wiadomo.ci Griffit}ra niegtb.ied ni porny.sowo rczwtzany obraz dwoch rc':rrolych tokwak9jL

ied'zinie,Griffith jest pude wszystkirn nieawnan1rn mistrzem rv t

t; We wszystkicb tych przyTadk:ch maln.ea myIi ni:' mis.,lzostwo Griffitha'ktre oiernal zawsze jest jednakowe' .wyra.staJce z gbokiej gczeroci i pe}negoprsekonania o ptusaoSci si"O.U t-o.itOw, lecz przede-wvz:"stkirn same tematv i ichwymlr.v ideow (przypisek autora).

ao WYBOR PTSM

ktra najbardziej dzi,a.a na odbir zrnysowy - rnistrzrml rnontazu

r'wnolegego.A wip w pienrrsz;rrn rzdzie z ogrcmny'm kt.grsatem wada.montaem,

tworzc jedrrctajne -nnzyrspieszerrie i narastanie tempa (zw.aszcza we

wstazanyctr vryej for'mach .montau rwnolegego')SzkoaGriffithatowanieszkoatempa.Niernniejzmodszko

'.oa*ircg" *o,,t."z., ni. e by w stante rwspoawodrricy pod rvzgldern

ekspresji iuily oaa"i"ywania rytm u, .ktrego rola daleko przekraoza

pojcie tempa w cisym'anaczeniu tego sorr'a...wp;e'wszyohfilmachradareckich,jakiepojawiy.siwArnelqlce'

z*'ocelo szreg61n uw3g rwanie na t cech druzgoccegorytmu, w odrniieniu oq efektw tempa.

Niezalenie od rnorodnej .reakcji rra tematyk i. ideowq ilvyrnov

naszych filrnw, w latacr}r tzs-tszo prasa amerykanska naj,bardziejai''cttuje t odrbnq rvaciwo naszej twrczoe!

Istot. rytm'u 5esi przede .wszy;tkirri jed.nos oganiczn,a;-nie kolejny

cig antagorustycznycr, terrratw, w-cicb mechanicrrie jede'n w drr:gi

r.i. p.*'j"'ajcyctr si wzajemnie, legz :wa.nie jednoc, ktra po'praeagr sPrzeczncti' wewntrrrrych, wpTzrr.z zmierrno, napicia, d,a

je wykr'es

organicznego puxowania obrazu. Nie jeot to powrerzch'p'1pa jednos akcji.

ktor4 widzjmy * l.l""v.""y"t' a"u"..i'.pogcmi, Iecz orlv"a wewnto:zrra jed-

no, kt6rq uwiadarniamy obie * -o'.tnz,'.jako 1upenie innq metod

kompozycyjn,.gd'i"_;x u*"',y."*'t.' rownoLgy nie naley ani do naj-

l*r.i"r":"iy"r', .ani zbyt gb

80 wr3R PlsM.

,,Po rozpadoiciu si *ry*1-P-: ^:. r"' skadowe, pow.staa jedrro mi-

dzy wydzielonymi wyra-zalrni a lc.h poczerrio.. syntalctyczni zam.knite zcan.!a.

Wyonily si rnorodn:ffii$:f aenia polczeri so,vnjch...'' 28

,,Pienvsze zacztJri sk}ad,Dj' ukryte v polisyntetycanym wyrazie.zdaniu' wy-

stliy na jaw pniej, iffi.;;olniu. z.aaoie rozbite zostalo na gwne czo-

^i i ,^nypowstao fri':T#il;;il;* mu rrawi,ar] i skladni.-"

2c

Przedstawiern powyz odrbno .naszego pogidu rla rnonta.

Jednake rnica .pornid1 nasz a arnerykairstu k-':Tlu mcru

uwypukli b"'.d;;lo',jes. zwromy uwag "1 *.Y niemniej

istotn nowo, -g,oua'*, -

Jo }rin"m1'"9*l.'j=Grif f itha, a kt1

rny rwnie intepretrr,jemy w.e {wflz. odnr:ienn1rm seqsle.

Chodzi o tak zwane "zbll;i'ienie"'Ta zasadnic za ttica zaczyrl.,A sr :w gtuncie rzeczy

ju bd ..samej

rEzwy' t -^!.^-''F^ '' u' r.rr.\{y mwimy, e przedniot czy oscba.pokazane s rv ",duym

plarrie'',

"''1;:,i;l,il,i. -o*i. b lisko (dcowne zrraczerrie terntinu,,clqse;-up''). stron danego zjawisk.r, pw]l.y zatem okrelamy. jakociowzaTr z jego znacze"l"* i* analogiczlrv sposb mwjmy

o duyrn

talencie, czyli o "ki*, ktjry wy.blia diP.'q T'.y'* ska sryej rya1;

toci, albo t. " ;;;j;;'d i

82 V/YBOR PISiI

Seldes spcdzieu,a si tej wietlanej rprzyszoci lrinematcgrafii po ja-kich nigrviado,rnych, coraz tardetniejsrych filmach, po jakich rwnieniezrnn5rch ,,pawdziw]rch artysach'' i po eposach powiconyc}t... arne-rykafiskiemu

".,p..rp."umyslowi lub pszerricy amerykafisldej. Lecz jego

prorocze sowa zrralazy potwierdzenie zr.rpeklie gdzie in&iej _ stay sijak gdyby zapo,niedei tego, co wlanie w owych latach (kka wysza* *t.i r-sz)-l.sztattowao si na d.rugim loraricu ziemi, by wreszci,e .zna-le skofrczony wyraz w wietnej plejadzie pierwszych niemych filmwradz,ieckich, ktrym sqdzorre byo przej wszelkie przewidywani,a Sel-desa.

Tylko bowiem nowy'ustrj spoecany, ktry na zawsze w5zu'oli sztu-k z ciasnego krgu komercyjnych crel6w, mg da pehrowartcrcioweycie temu, co zaled'wie rnarzylo si przoduja.cym bystryrn Ameryt

84 wYB PISM

cze jeden blqd' iwszystkich czterech6we8o montau.

to w purrkcie przeciwlegym * przy po4czeniu.wtkw tematycalych filmu wed}ug teje zxady

,,.-pocztkowo te cztery wtki fabrrlarne poplyn niby. cztery potoki ogl4dane

ze szeytu gry. Najpiemv kaidy bdzie bieg osobno, rwno l spokojnie. Lecz;'- ;;j-Logi "ulii'e si zacan do

siebie coraz bardziej, curaz szybciej, a

". l.*i".' w ostainim axcie, spyn w joden pot]try nurt burzliwej emocji''.3J

l,ecz efekt chybi.Albowiern w lzul'taci.e wy-szio zesawienie czterech 'rnych akcji'

a nie siop czterech w,ikw rv jednym uog briony'm obrazie.Nietolerancja _ ,,dramat porwnarl'', tak Griffith nazwat swoje przy-

szle dzieo. Istofnie, Nietalerancjo .pozostaa tylko dra,matem porwrrari,

zarniast sta si je

86 WYBOR PISM

cile okrlonego adu i systemu mylaiia; moe si orro skonlrretyzo-wa i skonkretyzowao si ;tylko ptzez poznanie kolekty.wne, bdce od-zrvierciedleiem nowego (socj.aLsty':zrrego) stadium spoeczefrstwa i rezul-tatem ideowej i filozolicznej szlioy my-lenia, cile zwizanej z ustrojemtego spoeczefrstwa.-xasza gboko ideowa i intelektualn.a epoka odozytara,uaa praede wsrystkirn w kadrze cechy jego ideologicznej engra-mr.) .- anaku; p,lo",uszystkim m.usiqa ujnec w ze'stawieniukadrw ksztatowanie si nowego elementu ja-ko ciowe go, nowego obrazu, nowego po j cia.

Zobaczywszy |to rnusieiimy d'okona gwato.wnego skoku rv .tym

kierunku.W tiimie Pad'zierruk wcilimy w. s'oen z przemwieniami miefr-

szewikrv harfy i baaajki. Harfy te nie oznaczay realrrych in'stnumen-trv, lecz byy plasty.czrr definicj miodopynnych przemwien opo'rtu-

nizmu miefrszewicki"i" "" Drugim ZjeAie Rad w roku 19i7. Baa'ajki

za jlustrorvay dd*.ulz[we brzkan| pustych slw w obliczu nadciqga-jcych gronych wydarzefi historji.

Stawiajqc obok siebie mie szewika i harf, mieriszgrvika i baaajkprzesuwa1imy ramy .montau rwno'Iegego w no.wq jako, w.now dziedzin-zesfery akcji wsferskojarzenia.

okres tych do naiwnych zestarviefr roin4 stosunkowo szy.bko. Po-

dobne rozwi4zania, troch ,,z gruba ci6a!e'', w wie'lu lvypadkach sLa-ray si (niezbyt przy t1,rn toiturrni za pomoc rodkw, j.akimi dys-ponowa} fiIrn niemy, w;l,powiedzie rto, co pcniej z atwoci wyraaamuzyka w filrnie dwiko'wym

Rozwizania te szybko zesz!! 7 eliranu.Zostaa jed.nak rzecz najgwniejsza, zostao rozumienie moritau nie

tylko jako rodka dla tworzenia efektw, lecz pr.zede wvystkim jako

instrumentu wypowiedzi, eks'p ozyeji myli za pcmoc specy-.fic;nego j zyka f i lmowegc.

Drogadozrozumienianormalnegojzykafil.mowego cakiem naturalnie rviodia przez stadium !vy-padu w dziedzi.n prymityrvnej metafory. Ciekawe'zo pod tyrn wzgldem zbliylmy si do metocy twrczej staroytno.ci. I{a przyk}ad ,,po.etycki'' obraz centaura jest przecie po prostu tro4-

.) Engram3 _ trwaly lad pcwsta.ly wrvn..:zn ych, f iz jologiczna podst awa lu(lzJ(rego

mzgu pcd wplywem..bodcwciowiedcsnia G)rzyp' tum.).

.DICKENS, GRIFFITH I I'Y'

czeniem ozowieka i konia, cosposb jest odda zazu (a mianowicie, e ludziechyo biegaj4).

A, zatem 1nwstawarnie prcsch poj jest rr1rnikiem procesu zesfa-

wralua.Dlatego te gta zestarviefi ,ma rv montau tak siln4 wymow.

z drugiej bowiem strony poprzez pocztkowo wyjarvione zesta.wieniapo.winienpowstavasystemzozonegowe.wntrznegozesta-wienia (ju nie daj4cego si odczyta aewnbznie), ktre daje kada

fra-

za norma.lnego umiejtnego jzyka montau.Nie'mniej, w i

88 WYBR Pis1t

to rvlame wraenie pr.zypisuje twrcy rvyraenia obrazowego. To mniej lvicej tak'

jak gdyby kto si ,pod"l.,u"r, e w wirze zacitej bifuy moliwy jesi taki sam

spckojny namys 5"l. .,.i.o,",ponderrcyjnej ,o"s,y*." szachowej.' Jeeli. jednak po-

stau'imy si w sytuacji mwicego, to atrvo odrwci jest argument cirodnego

obserwator 1 orzec, e primum se oflerens, .t,.t ',i" ,,communis'', jest wanie

obrazowe""'3 1,,^- u korebki

Werner w swojej rozprawie o metaforze take umieszcza j4

jzy{ia, cho znw " i,-y.r' pobudek czy ia rue z tendencj do p o z

n a-

w a n i a nowych dziedzin qlasobem przyswajarria czego niezrranego za

porednictwe- "*Jgo,.i""" p*."i*-ie, z tendencj do ukry cia, za-

st4pienia, zanriany w obiegrl teg'c, co znajduje si pod zakazem jzyko-

wjirn - co jest ,,tabu"'

Ciekawe,ejusam,,faktsorva''jestlvistocierzeczyrud5rmen.tetn troPu PoetYckiego:

,'Niezalenie od stosunku slrv pier.wiaslkc.wycb i pochodnych,' kade slo\o'

ja]io dwikowy wyraz znaczenia, oparte jest ,.. .*no.'u'nym lub koie.jnyrn sko-

j;;;" owitu i znaczenia, a zater']a .ies: rn3toniniq''.

I gdy.by ktcr prborva zbuntowa sie i przecivrsta"wi temu, znaLaL!-

by si niem,tpliwie w sytuacji owego puaontu z noweli L. Tiecka, kt-

* ::.:":'",Lo czowiek porwnuje jeden przedmiot

z druglm, z punktu kamie:

,,Zorza poran,," 'o"-JnJ:"

-lti:. &1u i"^" .rvymyli co bardziej gupiego?

,,Sloice pogla .l *To",",,. Bekot!... ,,nan"r< sii uua'i''. Nie ma adnego ranka'

jakewicmozespac?Toprzecieoi",'.,ugo,.tyikowschdsofica..Przekleristwo!Wszak slonce ,,"*ut ni" *."bodzi - to take

.absurd i poezja. o, edyby mi dano

wadz nad jzykiern' ja bym go wy.rnit.do.czystal o, przekle stwo! Wymie! Na

tym do cra zaklamanyil s-*i".io nie spcsb ,i, 'J.*i .cd

mrvienia nonsenswi'' 37

To samo ,potwierdza rw:rrie obrazowo irrterpretacja prostego

p r zed st awleni a. Doskonale okrela to Potiebnia:

,,obraz jest waniejszy od przedstawia-ne.j treci. opo-

wie o mnichu, ktry, by nid zlaroa postu" zanim napoczl pieczone prosi' wy.

mawia nad nim zaklcie: ,,obr si prosi w r*".i. * .o.iei - sdyby j pozbawi

charakteru sat)Tycznego - ukae ,narn lowszechny ja}< wlat wigtem

.prze:aw

myl'i ludzkle5: srowo i obraz jest to ductrowa cz dziela, jego istota''.

W kadym razie pryrnitywrta metafora niewliwie powstaa w za-

raniu. jzyk" i *;; "i s"sru: o}*T. tworzenia pierwszych prze-

nonych' to jest i""o"rrio*ych, a nie tylko motorrzny* i obie.ktyw.

nych poj' czyli z okresern porstawania pierwszych riarzdzi jako

pierwszych ,'dil;,,|,,*i.,i"a,, funkcji ciaa i jego energii z czo-

DICT

on WYBR Pls}l

Ale z pe'nego punk'tu widzen.ia jest to tylko jedno zdanie. obraz sowny jest jeden'mimo e rozwija si, e ta]< powiem, kinematyczrrie. AIe gdy w sowie pisanymobraz ten narzuca si od razu, w sorvie mwionym rozbija si go na czony, kt-rych liczba i wyrazisto oclporviada \,Taen1iom mwiqcego lub temu, w jaki sposbcbce on oddziala na sluchacza'r. s8

Cz1 nie jest to dokadny schemat tego, co zaohodzi w rnont,au?I czy to, co iu powiedziano o siowie ,lplsan;r'm'' nie wydaje si kopiniezarnego ,,plarru ogInego'', ktry, gdy tyl,ko usiuje co udra-m a t y,*

^ , z.aczyma beznadaiej.nie przypomix,'a grnolotne, cikie

zdanil, Tojce si od' zdan 'podrzdnych, imi,esorvow przyrniotrrikowycb'przyswkowych, ,,teatra]noci'', na. kt.r4 sam siebie skazuje?-

iu .o^,u.i,^ to byrrajmniej, e b.zeba za wszelk cen ugania si za

',bjgosem montaowym''. W zwizkr,l a tym mona tu na pojcie frazy

rozciqgn4 to, co na temat solv pisa autor ,,Rozwan o staryir i no.-1,* ityio jzyka rosyjskiego'', sowianofil A. S. Szyszkcw:

,,!V jzyku konieczrre s so'wa dlugie i kIL bez }rrt}iich bowiem bdzie onpodobny do przeciqgego myczenia kr6w, za bez dugich przypomina bdaie jedno.

s'ajne i urywane skrzeczenig srok'.. i9

Co si tyczy ,,logiki uczu'', o ktrej pisze Wandries i ktra starrowiz?'qad sowa mwionego' to rnorria bar&o szlbko wyczu' e rv niejtkwised.nor7eczy.alezeuywpeniuch-vcijejmeto'dorafprawi-diorvoci rnonau, trzeba tl1o doi

92 WYBR PISM

Pierwsze ,4rby pira'' w tym now)n sarnodzielnym kierunku wy-stpuj ju bardzo iicznie w Strojku (1924). Masowe rozstrzeliwaniedemo.nstrantw rv f,!nale, spiecione a .k.rwawy.mi scenami w nzeniaohmiejskicb,(wtym,,dziccinnym"okrosienaszegofilmubrzmialotoztl-pcinie p,me.onywajqco i .w5rwieralo ogromrrb wraenie!) sta.piaj siw mctafo'r filmow ,,rz.eni ludzkiej'', apelujc.ej do pamici krwu-rvvch rcPresji ze strony despotow. Nie s to ju proste ,5pekuia'tywne''kontrasty z Pataci i tuierd'zy, ale _ cho jeszcze pryritityv'na, cho

i iapjdarna _ konsekwentna i lv.iadc.ma prob skojaTzenra.L-'

Sko',jarzenra zmierzajcego ku tcmu, by opowiedzie o rozstrze'lanittrobotni]rw nie tylko w sposb obrazowy, lcce take przez uoglniajqcy

,;plastyczny tok mowy',, uuazcy analogi ze slo.wnynr obrazem ,,krrvawej

rzelli',., w Ponr'urn!,,cu Potioml,.inie trzy niezaleme due plany t:i-rr}ch marmurowych lwow w rnych pczach stapialy siw jednego lwa w skoku, co wicej - w inny

wymiar f ilnrorvy''.^r ucieleniony okrzyk mctaforyc.zrly:,,Rykny kami'enie!''

Vr' filmie Griflitlra jest scena z plyncym a'maczem lodw. Po lodz:ebiegnie vr popiechu Lillian Gish. Na r.atuneJ< jej spieszy Barthclmessskaczqc z kry na kr.

Ale rwnolegy bieg statku i akcji ludzJ