Click here to load reader
Upload
ngothu
View
270
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
PURCHASED FOR THE
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY
FROM THE
HUMANITIES RESEARCH COUNCILSPECIAL GRANT
/
-^
^^^.^
\ '(
^-3 f^
v3'
í'
KVrx
Digitized by the Internet Archive
in 2009 with funding from
University of Toronto
http://www.archive.org/details/diccionarioportuOOvell
DICCIONARIOPORTUGUEZ , E BRASILIANO.
DICCIONARIOPORTUGUEZ, E BRASILIANO,
OBRA NECESSÁRIAAOS MINISTROS DO ALTAR,Que empbehenderem a conveksaô de tantos
MILHARES DE AlMAS QUE AINDA SE ACHAÕ
dispebsas pelos vastos certoes do
Brasil'^ sem o lume da Fe', e
Baptismo.
Aos que Parocheao Missões antigas , pelo embaraçocom que nellas se falla a Língua Portugue-
za, para melhor poder conhecer oestado interior das suas
Consciências.
A todos os que fe empregarem no ejludo da Hiftoria.
natural , e Geografia daquelle paiz;pois coufer-
va confiantemente os feus nomes originários ,
e primitives:
Por * * *
PRIMEIRA PARTE.
LISBOANA OFFICINA PATRIARCAL.
A N N O M. ncc. XCV.
• Qom licença.
POR PROLOGOSE OFFERECE O SEGUINTE.
E"^ M que Efcolds aprenderão , no meio cíos
Certocs , raó acertadas reírras da Granimati-
j ca que naó falta Jium ponto na perfeição da
-^ praxe de nomes , verbos , declinações ,con-
jugações activas,
paíTivas ? Naõ daô vantagem ciíto
as mais polidas Artes dos Gregos , e Latines. Veja-fe
por exemplo a Arte da lingua niais commum do Bra-
fil do Venerável Padre Jofé d'Anchieta , e os louvores
que aln traz deíla lingua. Por eíles julgaô muitos,
que tem a perfeição da lingua Grega : e na verdade
tem admirado eípecialmente fua delicadeza , copia ,e
facilidade. Vafconc, Liv. i. das Notic. do BrfifiL a
fag. 69 col. 2.
» Lingua fuave íim , e elegante ; mas eílranha , e co^
j> pioia. i> Dedíc.d'Art.da Ling. do F, Figueira,
» Natlones, quas Braílli^ contínentem incolunt ,
>) linguis plurimum inter ícÇ^ difcrepant : una tamen
P inter eas communior cenfetur,
qua vulgo utuntur
5> circiter decem nationes Barbarorum ,qui juxta lit-
» tora atque etiani in mediterraneis degunt : Hanc fe-
3» re inteliigunt Portugalli ; nam facilis eíl: , copiofa ,
3> neque infuavis : Portugallorum autem liberi in hif-
5> ce Provinciis naii , aut a teneris educati , eam haud
» fecus callent , atque ipH indigenge ,prsefertim iii
» Príefedlura S. Vicentii ; hujus quoque linguíe com-5> mercio ageie Iblcnt Pntres Societatis cum liiice po-
j> pulis j funt enim omnium Barbarorum humanillimi
,
» & majíime domeíliçi , & jam multis aniiis amici-
•^ tiam
,
99 -tiam , & paçem cokmt ciim Portugallis : adeo ut
99 ipforum opera , atqiie armis cseteras Brafiiise natio-
3í. nes, parrim íubjugaveriíit arque tributários fccerinr
,
99 partim funditus deleverinc , aur lares fuos deíere-
3> re , atq-ue intimas regiones commigrare coegerint. ji»
Laer. Nov. Orb, Cap. 3. pag, 645.
Huma lingua que faltando-lhe quatro letras F, L, S i/^,
ostiverbos auxilliares , a voz paíTiva dos verbos , os
accidentes do nome,que naó dobrando confoantes ,
nem ajuntando mutas, e liquidasj que nao tendo em tempoalgum Grammaticos originaes ,
que a regulaílem , Ora-dores, Poetas jHilloriadores
,que a illuílraíTem , eque;
a pezar de tudo ifto delia fe predição pelos doutos a
delicadeza, facilidade , fuavidade , copia , elegância ,
e que ultimamente fe compara na. perfeição a Grega y
como acima fe diííe , merece fem duvida alguma fer
conhecida por todos os que eftimaõ os conhecimen-
tos humanos , e que reflediem na gradação dos feus
progreíTos. VejaÕ-fe as Artes dos dois Vl^, PP. An-chieta , e Figueira.
He admirável que tendo os povos ,que a falía-
rao , limitadas as fuás idéas a hum pequeno numero de
coifas , as quaes julgarão neceílarias ao feii modo de
vida 5 puderem com tudo conceber íignaes reprefenta-
íivos de idéas com capacidade de abranger objeíflos ,
de que elles naÓ tiveraó conhecimento ; e ifto nao de
qualquer modo ; mas com muita propriedade , energia ,
c elegância. O que poderíamos moftrar , fe a brevida-
de o permittiííe. Mas por toda a prova bailará dizer:
Que naó tendo elles idéa alguma de Religião , excepto
a da Natureza , na fua própria linguagem tiveraô íi-
gnaes para reprefentar toda a fublimidade dos Myíle-rios da Religião da Graça ; fem lhe fer precifo men-digarem-nos de outra lingua. Efta fua íingularídade
nao he taô pequena , que lhe nao dê hunia grande van-
ta-
tagem , nao digo ás outras línguas da Naíurcza , com-paradas d do homem na fua infância ; mas ás línguas
íábias,que fe julgaó do homem na idade varonil. Se
bem naô he comparável a belleza original de humalíngua
,que a natureza ditou com a de outras nafcidas
da podridão , e impreftimo , quaes faô pela maior par-
te as que fe chamaó fabias. ycjaõ-fe os dois Cathecif-
mos , o ào F. Araújo , e do P. Bettendorf,
Para que melhor vieíleis no conhecimento do queacabo de te dizer , fó te faltava hum Diccionario
, quea,té aqui fc nao imprimio , cuja falta procurei fupprir
pela edição do prefente , compofto certamente por al-
gum dos Miílionarios, de quem o M.S. naõ confervava onome , e a linguagem Portugueza mollrava antiguidade.
Se te fatisíizer , dentro em pouco tempo fe te dará afegunda parte , ou reverfo defte com todas aquellas
ampliações,que forem poíTiveis , o qual talvez nada te
deixará que defejsr ao alíumpto. E por efte modo fe.
tranfmittirá hum monumento da antiga linguagem pri-
mi-tiva , e própria defte paiz , aos noíTos vindouros :
que naõ deixarão de nos agradecer efte trabalho.
Valle.
II AD
tlij* 9!
ADVERTÊNCIASOBRE A ORTHOGRApHIA , E PRONUNCIAçA^
DESTA OBRA.
"^ STA Obr.i como produzida pelos Portuguezes
,
hc Porriigueza na efcrira ; que póJe admittir apenna Portugueza. R alííni fe ufa nella de Ç com
j§ ze«ra cm lu^ar do S , cujo natural fibilo naó
confente a lin^ua Brafilica. Efcreve-fe Nhx , nhe ^ Scc. pa-
ia formar aquella voz, que fe profere nas ultimas fylla-
bas deíbs noiTas palavras , Tenha , Tenho.
"Nella lingua ha concurfo de muitas vogaes em al-
guns vocábulos : das quaes talvez cada huma faz íyllaba
per fí , e muitas vezes duas , e três concorrem em humaíó ryllaba. Fxemplo íeja o verbo Aiopoai ^
que fi^nitica,
ordeno a alguém que faça alguma coufa : no qual o pri-
meiro A he íyllaba ; 7o , outra : e as três ultimas vogaesfazem outra fyllaba , na qual O he liquido , Af diphthon-
go. Para fe evitar a duvida,
que nefta parte podem pa-
decer os menos verfados nefta lingua , coftumaó alguns porfobre algumis vogaes dous pontos , como fignal
,que elTa
vogal, que os tem , he folitaria , e faz fyllaba por fi fepa-
ra-ia das outras. Donde fe fegue , que havendo duas , oumais vogoaes íem effes pontos , fe devem unir em humaíó fyllaba.
C, pronuncia-fe áípero fobrc A, O, V, e brando fe-
br» E, lyT, como nefte nome Portuguez , Concerto. Setem zeura , fe profere brando fobre A, O, V^ como naPortuguez.
K , cara<íí:er Grego fe introduzio aqui por neceífídade
com o fom afpcro fobrs JE , /, 7", que fe fente na vozGrega Kyrie , e fe deve dar a muitas defta lingua, comoCken.t ,
porca : Xekjriri , eftou trifte . Ok^yr , chove. Qji ,
para exprimir effe fom ao modo Portuguez deftas palavrasQuero , Quix^ra , he inconveniente : porque alem de viciap
a propriedade do U , que nefta lingua he liquido depoisdo Q_ , confiiude a pronunciaçaó de muitas dicções , queíe efcreverem do mefmo modo , e do mefmo modo fe niãpronunciariaó
, quaes faó , Eboqué , eis-aqui : A.j/níty
a^l^ellai Qué coty, para cá i em que U he liquido. Ogne-
11 Advekt encia.tia , porta ; A^oquendâ , fecho ; em que U naó He liqucf-
cente.
G , he afpero ferindo A , O , U , brando porém , fo-
bre £, 7, 7", como na palavra Portugueza , Gigante. Masquando tiver H immediatamente junto a fi , ferirá comafpereza E , T, exemplos fejaó , Aimoinghé , meio dentro ;
Namonhanghi , naó faço.
H , nos exemplos acima naó he afpiraçaó rigorofa,
fó communica afpereza ao G. Porém neftas palavras v4/;c,
homem; Ehe , fim das mulheres; e alguma mais, fe ha,hs afpiraçaó afpera , e perceptível, lançando o hálito comalguma violência para fora.
7, nunca no idioma Brafilico he taó rigorofa confoan-te
, que fira a vogal como G , entre vogaes he confoanieduplez , como neíte verbo , Aiar , tomo ; onde o 7 faz omefmo fom , que o noíTo verbo Caiar. E com elía mef-ma vocalidadc fe enunciará, quando no principio da diçaô
eftiver antes de vogal , como cm loançffha , affeiçaó mn-lua. Excepto quando for articulo , porque entaó fará fyl-
laba por íi , e para diftinçaó , ou elle , ou a vogal feguin-
te terá fobre fi dous pontos. Seguindo qualquer vogal fa-
rá com ella diphthongo ; e quando naó deva concorrer pa-ra diphthongo , a vo^ál antecedente] levará dous pontos co-
mo feparada do I, o que fe vê nefta palavra Pài , Senhor.
O , depois de confoante , e antes de A y ou E , as
mais vezes he liquida: exemplo, Teoboéra , cadáver. Quan-do naó for liquida, terá fobre fi dous pontos, para fazer
fyllaba por fi , como AimoÁng , imagino. Seguindo a ou-tra vogal , fará diphthongo com ella , como no futuro,
Ãoàma , V. g. xe Çoãoàma ,para eu ir. Mas fenaô fizer
diphthongo , como fuccede em muitas diçóes , terá a vo-gal antecedente dous pontos , para fignal . como fe tem di-
to, que deve feparar-fe delle , como fe vê neíle vocábu-
lo , Anhatigáo , reprehendo com vitupério.
H. , fempre fere com brandura a vogal , como neflias
noíTas palavras Firo , Fera : ou efteja no ptincipio , ou nomeio da diçaó.
F, nunca he confoante , falvo quando por melindrefe ufa em lugar dei?, como por Aba, Peçoa , A^vâ. Masquando concorrem dous FF, lobre outra vogal , fica liqui-
do o fegundo y , Q Q primeiro parece copíoance ,porémcom
Advertência iii
com fom raõ brando , que foa como G , exemplo , Uuíine
ahi ; que foa como Gnimc. Depois de confoantes feguindo-
fe vogal , he liquido, excepto quando fobre fi tiver dous
poncos,porque entaó fará fyllaba per fi , como na propo-
fiçaó ^úi , de. Do mefmo modo naó fera liquida , cjuando
fobre ella cahir C/; , como em Amonghni , desfaço j verbo
trilTyllabo , cuja uhima parte Ghi he diphthongo.2", he nota de voz gutural, que fe forma na gargan-
ta dobrada a lingua com a ponta inclinada abaixo , e lan*
çando o hálito opprimido na garganta , com hum fom mix-
to , e confufo entre / , e mais y , e que naó fendo /,nem /^, envolve ambos, como fe vê nefte nome, 7", agua.
Os antigos para exprimirem efte fom , ufaraó de jota comkum ponto em cima , e outro em baixo. Ostros elcreve-
raó lg. Porem infufficienremente huns , e outros,porque
o jota tem diverfa vocalidade ,que nunca chega a profe-
rir eíle fom guttural. Mais proporcionado he T,que foan-
do em fua origem aos Gregos como 'Vg ^ g pronunciando-ocomo V , os antigos Latinos , os modernos em muitos vo-cábulos o exprimem como /. O Cathecifmo antigo ufavade ambas as letras /, T ^ promifcuamente por jota. Aquipor naó fe multiplicarem fem neceflidade as letras , e pôr as
que faô neceíTarias , fe põem /, com o feu ordinário fom,e fe referva 7", para a vogal guttural.
A virgula impendente, que chamamos til , he aqui
carader rigoroío , e necelTario,
para denotar aquelle íommédio entre Af, e iV, eíe acha nas vozes Brafilicas , co-mo Tupã , Deos ; cujo fom he aquelle
, que fe fente nef-
tas palavras Portuguezas , vã cotija , sã coufa.
As confoantes finaes fe devem proferir perfeitamente.E aílim quando acabaó em M ^ como Aguacem , acho , fc
ha de exprimir o Af , apertando es beiços. Acabando pniiV, como Anhan , corro, fe ha de proferir o N com osbeiços abertos , tocando a lingua no palato , e íoltando-felogo com algum eflalido ; e aflim das mais confoantes ref-
pedivamente. Por eíTa razaó nefte livro fenaõ fubílitue til
por Af j nem A'', por evitar-fe confufaõ , e refervar-fe otil para aá dições
, que trata o paragrafo antecedente : epara^que íc faiba em que letra , fe Aí , íe N , acaba adiçaô ; pois he neceíTario efte conhecimento para a forma-ção dos verbos ppj; feus tempos , c^uc pende dcftas finaes.
Pa-
ÍV A D V E R T E ti C I A.
Par* o devido accento , fe põem os Ápices , Circufn-
flexo , e Agudo. Circumflexo na penúltima, como Tbâcã ^
Ceo : faz longa eíTa ryllaba. Agudo na ultima , como emJ!có , vou; he fígnal que fe deve carreíi;ar neíTa ulrima agu-
da^mente. Na penúltima moftra v-jue eíTa fyllaba fie longa,
e a ultima aguda , como Tnpã , pai. Na antepenúltimamoílra uo mefmo modo , que eda fyllaba he aguda , e as
fegruntes graves, c íe devem pronunciar brevemente, co-
mo em o fubjundiivo lucáreme , matando. Qiiando na mef-
ma diçaô fe acharem dous accentos , he fignal que eiTa di-
ção he comporta. , e conforme ao dialecto , e propriedade
da lingua Brafilica , cada huma das partes retém o feu ac-
cento próprio que tinha , quaado feparaJa , como fe vênefte verbo Atdpxmongbetâ , rezo , fallo com Deos : e nef-
te Âç^ugnyòc , íangro , tiro fangue. A fyllaba que tem til
fempre he aguda; naó fe lhe põem com tudo Ápice, por
os naó mortificar com o embaraço que haveria , havendode porfe fobre o til agudo , para fe lhe dar o devido
acceoco , baâa eíla advertência.
NB. Já fe achava na imprefTaó o Diccionario , quan-
do fe fez a aquifiçaó do Caihecifmo do Padre Araújo,
donde fe trasladarão aqui eftas Advertências ; € por ilTo
íe naó pozeraó os ápices,que manda por ,
quando as vo-
gaes naó formaó diphthongos ; mas por-fe-haó , íe fe oífè-
recér outra occafiaó para o fazer , como fe cfpera.
^g-
a??-
DICCfÒNARIOPORTUGUEZ, E BRASILIANO,"
' OU .M^'í4Hk\
-fr.Ãfíl £0 .Vví;75w ç «*.iív»j/.3i/v
DA língua geral DO BRÀSII*
•i C'i.Cií;
(propoji^ãoílea-cufãti^vo') Pu pé.A FAI-SA Ie', t^U-
pé <rupí.
A BOCA DA KOlTEj
pytú pyti-ins*
A' fORMIGA > OU DEVAGAR,
Megoé megoc rupí.
A* HrwA 5 iepé oçú.
A' lARGA , certiimotára riípi.
A' MÃO tente (dar') Onopán-catu-nemojaby".
A' PRIMEIRA FAcr. , Occpíáca
TUpl VC.
Ciiiutém oará-A FRESSA ,
ma.. jr^o /" - ík
As , Ceçé.As APALPADELAS , nÍtÍO CCÇá
oaê nungára.As AVESSAS 5 Jimó rupí.
As CEGAS, Çtó ex'n??, íjl-
As cu;TiiADAs:. , ;;
.
o^ejapyxl
pyxáo, ,
As DENTADAS , Çlí"l'l ,ÇpÚ.
As- ESTOCADAS , JCCUtÚ CUtU»
ca.
As ESCURAS , Pytúna oçú ru-
As FURTADELAs j Jeitiima ru-
• pí. ^ > [ •^,^^: ;AAs mXos cheias, Ipo ,rice ri*
cémo pupé. '
A^s VE2ES, Amó ramé.
AB ; - .
,
A Ba de qualquer coifarWmey'ba. ; . .^, \
Abafado ( CÍlar ) •. Ojaçuí-
oicó.
A Aba'
% ABAbafado , OU Embrulhado
,
ojepokâc oac.
Abafado (Coherto ) Ojejacuí
oaè.
AsAfADiço ( /«j^^r) Tendábaipupé nitio aba pytucè me-cuáub.
Abafar (upar 4 re/pira^aÕ')
Pytucéme rekendáo.
Abafar (cobrir) Jacuí.
Abafar ( embrulhar )J [ Pó-kék.
Abafamento , Caneónçába.Abainhar , Cemey'ba mamá-
na.
Abainhada , C. Cemeyba je-
mimána.Abaixar , Mogyb.Abaixar-se , Ojemogyb.Abaixar 4 CãbeÇd , Jcái-
'Abaixar âlguetn , Mojeai-byc.
'Abaixar se â alguím ,' Oje- .
aibyc.
.
^.oiivr.'
i
j^sAtÃni, Mofcatâcl '"'"' •-
'AbaIaR^ÍSE , CI«BOUK-SÍE ,' GJC-moka.ác.
Abalançar , Mojailtíông.
Abalizado , Abá eté. •' s .'
AiiALizAR ., Mòabáetéi I ''^'-^ '
Abalizar- SE , Ojemoabá-eté. ;
Abanador , Pejúçára.
Aeanador Çinjiruniento^ Ta-pécoába.
Abanar , Mokaták.AéANAR '{iffoprary Pejií.
Abarbar com dignem , Je-
pyey'c.
Abakaotar , Morericémo.
ABAbarrotado (eílar') Tericé-
mo oáne.
Abasta , Aujé oáne , o« Ocy'ca oáne. :í:*:r;:3
Abastado , OU rtco ) Abáopabinhé mbaé oericóoaé.
Abastado (fArtO) Oapúngoáne.
Abastança , Cetá mbaé.Abastar (fartar algueifí) Mo-
apungába.Abater ( fazendo pOUCO cafo)Moceráne.
Abater-se , ]emoçerâne«Abelha , Yra máya.
negra , Y'ra máyaepex úna oaé.
Abençoar , Benção mombo»ré.
Abençoar (bcnz^r) Monga-ray'b.
Abertura ( r^.V4 ) Jicaçâ-
ba.
Abertura (terra gritada)Yhy't ojepírár oac.
Abespa , Caba.
A BOAS HORAS , A'ra catú
pupé.
A boca: DA NOITE , Pytúna
A BdcÁ CHEIA., Opabinhé
abájabc onháértg. coáub
recé.
Abocanhar,Çuú ÇUÚ.
Aboiar , Bubúi.
Aeoloreckr , Moçábé.Abolorecer-3e , Ojemoçá^
bc.
Abolorecido C f'ft<^f ) Çabé-
oàne.
AB*/bokado (ík todo o credito')
Opabinhè aba ojerobiár
cecé oaé.
Abordar , Oçyca CQCC,
Aborrecer , Roiron.
Aborrecedor , Roironçà-
ra.
Aborrecimeítto , Roironça-
ba.
Aborrecer (ter odio') Umo-tareyma.
Aborrecer-se de alguma coi-
fa , Coirái oánc ixuí.
Abortar , Akyràr.
Abraçar , Jománe.Abraço , Jomána.Abrandar , IWomembéc.Abrangi;r , Ocyca opabinhèmbaê rupí.
Aerazada , C. Ocái oaé.
Abrazar (dejlruir) Mboiboi opáo.
Abrazar , Capy' reté.
Abrazar-se ( queimar-fe )
Ocái.
Abreviar , Moatúca.Abrigo , Picyrónçába.Abrir , Pirar.
Abrir por fuA tlAtureyi ,
Ojáb.
Abrir a fior , ou fruta,, òc.Poróc.
Abrir {rachar palmeira) Pin-
dóba mopyc.Absentar , Ocó.Absolver peccãdos , Movéo.Absolver de alguma obri-
çao , Mocémo cecóquéraçui.
Absolutamente, Jabc nhó-
le.
AC j
Abster. SE geralmente , Puír*
Abstinência no COmer , Je-
cuacub.
Abundância , C'etá mbáé.Abundantemente , NoataC
mbac.
AC
ACABADO ieíl/tr) Ojeau-
jé oáne.
Acabar , Mombáo.AcABou-sE ja' , Opáo oáne;
Acabado , 4^or^ , Opáo ra*
mó.de algumas horas , Hoji
vc opáo.
de ejiar doente , Nitio
oáne catú ç"j>í ára çní.
de muito longe , Oje aur
gé oaqucra erinfibac.
A' CADA passo j Curúturu-
tém.
Acabar ( imputar ) Mon-dar.
Acalentar criatiça^ , Mopyícatú tayna merím.
Acalmar O 'ventO , Ybyiâocanhémo.
Acamar {folrepor) Mojc-ciár.
Acanhado , Teité ay'ra.
Acanhado Çcobardé) Pytúbal
Acanhar (^acobardar) Mo-pytúba.
Acantoar , Canto pUpéenóng.
Acarretar , Cejí.
Acarretado , Cejítára.
Acaso , Aroaney'ma.Acatamento , Pouçúçâba.
A ii A«
4: AGAgat^aií. ,( rerverenciar ) Mo-
été , .o« pouçu.AcAUTELLADo , Ojemoçácuí
oac.
AcEiAR , AJongatirón.
Aceitar, Jár , ou pecy*ca.
AcKLERAR (^aga.ílAr) Mopo-topáo.
Acelerar OS pajfos , Curú-turutém oatá.
Acenar com 4 maÕ , Poái.
Acenar COm O dedo , PÓ-eiyc
—— com a cahe^t , Acángaeryc.
AcENDEDAI HAS (^,M'X'eíOí)My'-
rh corcra.
AccENDER fogo , Tatá mon-dy'ca.
por arder já j Cendy oá-
ne.
Acerca , OU junto,
Çoba-kc.
Acertar ( «<ío errar') Nicioojaby'.
iftcEsbiíADA ( Vide ACaCoí-doO .:. ;:
Ac;i vcADo j Mbaè acy' acy'oaé.
*A-cii.<quE., Copiara.
Achar, Oacémo.
Acii{yc.AR-( ajuntar} Mojár ou')rtiocy'ca
-AcciDENTE , Mano ayba.Acima , Ib.itc.
Acinte , Cecé.Acobardar a OUtreilt , Mo-
pytúba. ; .
AcoDiR-,' Pyçy*rón.Acoi.a' , Oímç.AccoMETER , Ocó cecé.
AccoMMODAR , Mocicó nhó-,
te. ; ;. •
Accommodar com O tempo ,
Ara nitio ojepé oçú.Acompanhamento , Ãlira re-
iya. .
Acompanhar, I irúnamo oç6.Acondicionado em bem , Abá
ipyá caiú oaé.
Acondicionado CJn mal , Abáipyá mcoá oaé.
Aconselhador máo , O mo-tecó:çuáijb abá ay'b3 rupí.
Aconselhador em be.m , Omo-tecó cuáiib catú oaé.
Aconselhar em bem , E-nionoetá ecaiú rupí.
Aconselhar em mal , E-mongetá ayba rupí.
Acontecer vidl , Oár co-
ríac mbac ayba ndc recé.
A contknto , Cemimotárarupí.
Acordar do^ fomtlO , Opác.Acordar a Odtrem , E-
monbác.Acostar. Cãtidar pcUs praias^
Ojár.
AcosTAR-sE á terra , Ojár
yby'-recé.
Acostumado , Ojépocoáuboaé.
Acostumar a OUtrem , Mo-jepocuáub.
AcoTuvr.LAR , Juba kyiámpupê tucátucá.
Acoucear , Pyrónpyrón.
Aclarar a COuJa , Ojcco-áub.
Aclarar O 1Í/í< , Ara oje-
pirar. ,
A-
AGAclarar
^d agu.t , CenJy
ípúca oáne y'g.
AcQuiRiR , Cecár.
AcHESCKKTAMENTO , Moapy'-reçaba.
Acrescentar , Moapy're.
AcREscENTADOR , Moapy're-
çara.
Acreditar , Arcbíár.
Acreditar (dar honrO) Mo-círakéne catú.
Actualmente , Nhinhé.
AtucuLAR , Poracnr eté.
AcuMVLAR crime J^ilfo , Mo-randiiba ayba ^cicrat;oáya
rupí oiiíca cccc.
Acusar , Mombeú ay'ba.
AcuNHAR , Moancán cunhapiípc.
AcuTiLAR , Japixáo.
Aço , Ità etc.
Açoutar , Nupan.Açoute , Nupançuba.(Açúcar , Yby' pyaça) 'vide
^ AiTucar.
AD
DAÔ , Jándé Páya ipy'.
An.KO\o , Gcaimím era
nhacn^a moáng quéra.
Adelgaçar , Mopói.Al'Eloaçar-se , Jemopoí.Adelgaçada , c. I^Ibáe poí
oac.
Adia::tame.\ 10 , Tenondeçá-ba.
Adiante , Tenondé.Adiantar-se buma coufa. Á \
outra , Cenondé kery oça- !
çáo. ^1
AD ^Adiante mais , Cfnondc tne-
rím.
Admirar , ]urújái>
Admiravelmente , Catú eté.
Admitir (recolher^ Omoingcçokópe.
Admoestar , Mombeú ca»
tú.
Adoçar , Moccém.Adoçado (eííar) Ceém oaé.
Adoecer , Mbaé açy'.
Adonde , Aláme.Adoptar (perfilhar^ Ope-
, cy'c-iay.ra rama.Adoração , Emoeitcçaba.Adorar , Emoeitc.Adormecer 4 outrem , Morj-
Adormecer pé , Oít mao
,
Jicét.
Adornar algunit COifa , Motl-gatirón.
Adornar (enfeitar^ Mopo-ráng.
Adorno , Mongatironçába."
Adornador , Monga-tiron-
çára.
Adoudado , -^cánga ybanungàra.
Adoudada ( mulher que nao
eftá quieta') Çainána.Adro, Tupá óca rocára.
Adubos (^temperos') Tembiúmongatironçába.
Adulador, Jurucé jerágoáya
rupí oaé.
Adultkrio , Mbaé puxí.
Adulterar , Momoxí.Adultera (^mulher) Cunha
iména naomoxicára.
AE
AE AF
AE
EITO {le^var^ lepc oçu-eraçó.
 F.r.i.E , Ixupc.
A ESTAS HORAS Aqui , Quíâ*
bé ramé iké.
AF .
AFFAVEL no faliar , Ju-
rucc oaé.
Affabilidade , Py'a catú ru-
pí,:. ; .
Affadigar a outro , Moca-• neón.
Affadigar-se , Jemocane-
Áffagar 5 Mory'b , ou Mo-jarú.
A' FALSA fe' ,Çupé rupi.
Afamar <^dar boa fama') Mo-céra coéne catú.
Affastar , Moiery'c.
Affastar-se alguém , O^teryc , ou Gygy'.
Afear , Momoxí.Afeador , Momoxiçára.A fe' ,
Çupi catú , ou Anhe-té catú.
Afeitar , Moporápíg mo-án» oçú.
Affeiçoak-ss Q acojktmar-fe )
Jepocoáub.Affeiçoadamente , Çauçúb
catu caba rupí.
AfFEicoADo ã mulheres , Cu-nha lupiáca.
Afeite , ott enfeite do roílo ,
Çobâ raongatironçhba.
AFAfemikadamente , Cunha
nurígára.
Afeminapo , Cunha rapixá»ra.
Afermosear y^ Moporáng.Aferrolhar , Moxací.Afiada , C. Çâimbc oaé.Afiar , Moçaimbé.Afidalgar-se na honra , Oje-memoaçára.
Afigurar , Moçangáb.Afigurar-se ( ter para ft )Moang.
Afilar Calanhar") Monha»rón.
Afilhado da mulher ^ Mem-byraangába.
Afilhado do homem , Tay*ira angaba.
A FIM , POR ESTA RAZÃO , CoaCreçê.
Affirmar , Moçúpí.Afflicçaõ , Caneonçába ,
ou Teco lembé.Afteigir , Mocaneón.Afteigir-se , Jemocaneón.-Afocikhar , Jeayby'c.
Afogado (eílar) Ojepy*py'coaè.
Afogar n^agua , Ojepy'py'-
ca.
Afoguear , Capy'c3py'.A' força , Ecarimbába rupí.
Afoutar , Mopy'â oçú.
Afrouxar a corda , Momem-béca ceráne.
Afrontar de palavras , Mo-moxi nhecnga pupê.
Afugentar , Mojab.^iO.
Afumada (terra) Tátà tinga
oçú nungíra ojacui yby'.
A-
AGArvVD.KK (^filT^t fundo) Mo-
tepy'.
y\FUíJDIR«SE , OÇO Jpy'pe.
ApuaiLAR, Bera beráb.
AG
AGACHAR-SE, Jejomí-me.
Agachar (efcofider') jomí-
me.A GRANEL
, Jabè nhóte.
Agarrar , Pycy'ca cantán.
AoARRAR-bE Qejlar ugarrado)Ojé pycyca oaê.
Aga-star , Poiupáo.Agastar-se , Jemopotupâo.Agastadico , Angaipába , ouPotupáo gocre.
Agastamento , Potupaba.Agazalhar (^fA%erficar) Mo-
pirá.
Agazalhar ã criança , Mo-pyâ catíi tay'na.
Agva , Y'g.
Agua quente , Y^g acúb.Agua fria , Yg roiçáng.
Agua ardente , Cauim ta-
tá.
Agua bekta , Yg caray'ba , ouTupána yg.
Agua corrente , Yg ccry-
ca.
Agua da chuva , Amána
Agua doce , Y*g catú.
Agua salobre , Yg cytnbe-ca.
A&UA destilada , Yg oje-inotcky'r oaqugra.
AG 7
Aguar , Cepy' y'^.
Aguas mortas , Y*g apôpáo.Aguas vivas , Y'g apô cçú.Agonizar , Ojekyi potár
oáne.
Agora , Coy*r.Agora ã pouco , Curutém
ramo.Agora sim , Coy'r reném.Agora na6 , Coyr-nitio.
Agora (^á 'vontade) Pyâ rupícarú.
Agourar , Caibo.Agoureiro, Caibonçâra.Agradar , Moapecy cAgradar 4 todos , Omoa-
pccy'c opabinhê abâ çupé.Agradecer , Mocubecatú.Agradecimento , Cobecatú.Agrado , Pya catú.
Aggravar j Mopyay'ba.Aggravar-s8 , Ojemopyay-
ba.
Aggravado , Moaçy'.Aggravada (ferida) Perebarayba oicô.
Agravar o crime , Teco ay'»ba moapy'r.
Aggravo , Mbaê ay'ba.
Agreste , Caá póra.
Aguçar com bico , Mocan«rim.
Agudeza (jnduãrio) Jeçoáubeté.
de entendimento , lacán-gaatii.
Agudeza de ^iíix , Çeçieré.
Aguilhaô, Cotucaba.Agulha , Abit
ÁH
AH AI
AH
H ! como he 'verddde ,
^ Mayabé cata çupi rupi,
OH Anhè reâ.
A' HORAS Á boas horas , Aracaiú pupé.
AI
I ; interj. de d^r , Acái ,
OH Acaigoê ÇufaÕ as mu-lheres.)
Al DE Tl , Teitê indê.
Al DE MIM , Teitê ixê.
A ILHARGA , Cobakê.Ainda , vê conj. -COpHl.
Ainda agora , Coír amo.Ainda quE («áO /mporí^) Aju-
bcre.
Aíkda hoje , Oji vê , OH
Oji ramo.Ainda bem que assim te so-
í 'cÉDEo>, Jamurú catu.
Ainda ca' quatíto mais lií ,
Iké vô memcté ipê aêpe.
Ainda (fOWi tudo i[fo ) IpU-
pê.
Ainda ífite te pexe , Ajubé-
'fe çacy' indcbo.
Ainda mais , Amo vê.
Ainda kaõ , Nitio ranhe.
Aio , Rerécoára.
Ajoelhar , Jenepy a.
Ajoujar , Momaraár.Ajuda (cry/?e/ ) Xe ríngapóra.
Ajudar , Petybón.Ajudador , Petybonçára.Ajudar em hum corpo , Mo-
jepêoçu.
ALAjuntar , Canhána.AjuNTADOR , Cainhançára.Ajuntamento de gente , My'ra
rey'Í3.
Ajustar ( iguaUr ) JMojO-babê.
Ajustado (/^«^/;Ií/o) Ojo-babê oáne.
Ajustar o que fe CÓrt4 , Mo-jàr cecê.
AL
ALACRAO, laguajíra.
Alagadiço , Yg apó-.
Alagar , Mo2epypy'ca.Alagar-se , Ojepypyca.Alagoa , Jacarwa oçú.
Alambique , Moiekyroçába.'Alargar f^2^r largo , Mo-
tepypy'r.
fa\er compndo , Mope-cú.
Alargar-se , JemotepypyV.Alargar afrouxando , Moa*
popóc.
Alargar O tempo , Mope-cú àra.
Alarve ( COmiUo^ Tyára 0-
ÇÚ.
Alastrar , Jacuí,
Alastrar ã canoa , Pocicábá
monde ygára pupé.
Alavanca , Ità pecú , ítá
rupiára.
Alcançar C^panhar de repCH'
te ) Pocuçu.
Alcançar 40 que foge , Pyi
cyca cécê.
com rogos Oericó juru-
reçaba r,ypi.
Al-
ALAí.c.\^c.\K com tiff/tj^os , Ocri-
cò inioriçáha quéra rnpí.
. por força , Fycyrón,
AiçAPAfi , Monde.AtcAbus 5 Cipo cm.
Alcomtar , Kloamanajv:-.
Aí.covriF.iRA , Cunha çapixá-
ra mcengára.
Alcovitkiro, Anianaj .
Aldka , Taba.
Aldeã velha , Taperéra.
Aldrava , Itâ okéna moan-tançába.
AiECRAR cotnajfagos, Moryb.AiEGRAR , cãítjar alegria
,
Mororyb.A1.EGKAR-SE , Cory b.
Alegria , feíl.í , Toryba.Aleijado , lapár.
Aleijado das mãos , Vô apár.— (los pés , Py' apár.
dos hr.íços, Juba apár
das punas , Cetymâapár.
Aleijar , Moapár.Aleivoso , Gereragoáya yba
monhangára.Alembrar , Menduár.Alem disso , ou do mais que
fe di\y lárpe.
Alektador , Fyranrançára.Alem , Amongaty'.Alentar , Mopyrantán.Alentar-se , Jemopyrantán.Alento , Pyrantançába.A'lerta , Ceçâ etê.
Alevantar j o fentaio , Mo-puáme.
aleije , Mondar.pe\o , Copír.
Alevantar-se , 4 miúdo , Cu-rucem pua puáftie.
AL 9A1.EVIAR , o pexp da caiíca
,
Eporóc me rim oáne , o«bebúi.
,
Aleviar , para d^fcan^armopotuú.
Ai.KviAR-sE , Jepoiuvj.
Alfange , Traçara.Alfaiate , Oba monhangára.Alforria , Jemocay^oára.Alga2ahra
,Çacti çaccme.
i^LCEMAs y Iiâ pô monde.Algodão , Amany ú.
Algoz , Poro jubyçára.
Alguém , Aba amo.Alguidar , Nhaém,Algum , tatlto , Merím nhóte.Alguma , coufa , Mbaê amo.Alguma , 'veT^j Amo ramê.Alguns
, fdmeitte , MobyTnhóte.
Algures , Mame nhóte;Alheia ( coufa ) Amò abâ
mbaè.Alho , Ybarénia.Alicerce (^qualquer) Epy*.Alimária
, Çoô oçu.Alimentar
, Jepói.Alimento
, Tembiú.Alimpar, laiJando , Cotúc.
fe for pantio , Peteca.
esfregandoi Jocyb.
rvarreiído , Pyíre.
€fpa}iando^T\hy'TÒc3,
defeuferrujaiido , Ke-tingóca.
a alma , Ketingócaánga.
o arros , Parabóca a?
baty í.
o mato por baixo ,
Caâ pyír.
B A-
IO ALAlimpador , Pyíreçára.
Alimpar, de pedras , Itâ jò*
ca.
poindo , Pô pupê ke-
tyca.
Alinhavar , Moaby*ca jabê
i^hóre.
A LI 2AR , Mocy'me.Alli , Oímè.Allivio, Pumííçàba.Alma , An^a.—
; peccadora^ Anga tecoángaipába monhangára.
;— j^^Jiit , Anga an^atu-ráma.
Almecega , Ygcyca membé-ca , ou ycyca antan coa-kéne.
Almjscar , da terra j Pixánarepotí.
Almofada , Acánga l]pába.
Almofariz , Indoà merím.Alkofia , Pratn aílíi typii oaê.Almorreimas , Ceicoára e-
pungâ océmo.Almoxarife , l\éya itajúba
rérecoára.
Ai PORCAS j Mungâ , ou pun-
Alquimia , Irajiiba rána.
Alta , tloite , Pyçaje canl.
Alteração , Petupába.Altercar
, razpes , Nheêngarobaixár.
Alternar, Jecobiàr.
Altivo , Ojemoabc etô oaê.
Alteza , dignidade , Gua-çnçãhsi.
Alto, eilo 'vai , Erê catú.
Altura , Ybáíeçâba.Alvo , do olbo , Ceçá moro-
tínga.
AMAlvacenta , Morótínga cará-
ne.
Alvaiade , Tabatínga çobai-goára.
Alvejar , dO lotlgC , Moró-tínga niingára ojecuáub.
Alvura , Morócinga.Alugar , Purú.
Alumear , Mocendy'.
AM
AMA , fenhora , Maytín-ga , ou iára.
Ama, que cria , Camby'çára.'Amador , Cauçupára.Amainar, as 'vèlUs , Rojíbe
cotíng.1.
— O -vento , Opetuií yby-tú.
A' MAIOR , parte , Tuiuçúporyb.
A'm\ior ,parte que fe re-
parte ,Çobaixára turuçu
pory"b.
Amaldiçoar , Nheénga ay'ba
etê.
Amakckbamfkto , Aguaçabó-ra.
Amancebar , Moagoaçhba.Amancebar-se , Jemoagoâçá-
ba.
A' MAKE1RA , Jabt catij,
A' MANHÃ , Oiranclc,
Amanhecer , Jscocma.
Amansar , Mojepocoáub,Amante , bo*n , OU nuío
,Ça^j-
çúpára , ou moiy'pára.
Amar , Cauçúb,Amarellar , fruta, Jemoia'
A'
AMiÍMAREi.To i fendo pejfo.i , Ço-
bâ jiiba.
Amarello , Tagoá.Amargar , Vróba.
Amargar ifai^r^ Moyrób.Amargosa ^COUja"^ Mbac Yió-
ba.
Amarrar , Pocoár , ou jepo-
ti.
Amassar , Canicryc.
Âmbar , Pyrá oçú repoty'.
Ambição , Potár Ctè opaby-nhè nibaê.
Amiíicioso , Cecatcy'ma oçuopabynhê mbaê recê.
Amfos , ou ambas , Mocòive.
Ambula , dos Santos Óleos ,
Jandy' carayba reríi.
Ameaçar , Mocekyjê kyjè.
AS.EDo, Cekujc rupí,
Ammgar , Mojarú , ou mo-ryb.
A^iETADE , huma parte do cor-
po ,Çobaixára.
pelo meio , Apytèrarupí.
Amigar-se , Jemocamarár.Amigo , em boa , ou má parte ,
Camarára.Amigo , de fua mulher , Ce-
mericô rauçupára.
Amigo , de nvinho , Cafjgoéra.
Amigo, de Jaílar , Nheen-goéra , ou jura cuí.
Amigo, de mulheres. Cunhalupiára.
A'mim , Ixébo.
Amiúdo, Curu curutém.Amo , ou fenhor , Pay' tín-
gaa OH Yara.
AN tt
A MODO , Coyabè.Amouorkado , Cepycci nhi-nhê nungára.
Amofinar , Jucâcy'.
Amolado ( eflar ) ÇaJmbèoáne.
Amoi-ar , Moça imbè,
Amoi.ar-se, Jemoçaimbê.
Amoleckr , Momembéca.Amomado, Jababóra,
A' montes , Jary'r aty'r.
Amontoar , lVIoaty'r.
Amontoar-se , Jemoaty'r,"
Amor , hotiejlo , Jeauçupába.Amor , defhouefio , Póropo-
tára.
Amorosamente , Membécay'rirupí.
Amortalhar , Pokéca.Amostrar , Comeêng.Amostra , do panno , Pccíft
gocra.
Amotinar, Mopoâme aba fC»
cê.
Amparar , Pycyrón.Amuado , Jemoirón.Amuar , Mojem.oirón.
A' MUITO , tempo , Erímbaêvè.
Amulatado , Pixúna eerâne.
AN
ANAqAR, o-vQs y Mota-tác copia.
Anciã , Caneónçaba.Ancião , Cacoáu.Anediar ifaj^r lizps') Mo-
cyrne.
Andar , Oatâ.Andar , com olhos fechados
i
Ceçâey'ma nungâraoatâ.B ii An-
1% ANAndar , de cocaras , Oapy'
apy'c nungára oarâ.
ao redor , Jatymâtymân.— de galope , Opopór.
• de gatinhas, Ponhè,ou otiryca.
perdido,Çopár.
pi^ecatado , Jeraoçácuícecè.
o cao rafiejando , Ja-
goára oatâ cemiàra pypórakoéra rupí.
Andor , Santo Rerú.Andorinha , Majoí.Angelim , madeira , Pobúra.Angvstía j Pyayba.Angustiar. , Mopyay'ba.Anil , Caâ yby'.
Animal,Qoô.
Animar (es/orcar') Mopyran-tán.
Animar-se, Jemopyrantán.
Animo, Pyàoçij.
Anjo , Caraibcbê.Atuo , da gíiarda , Caraibcbê
caronçárj.
Anjo, vuío , Jurupaií , oucaraibcbê kocra.
Anno , A caju.
Anojak-se , dar moleília ,
Mopyâ y'ba.
Anojado Cejlar') Pyâyba oicô.
Anojar ( vomitar ) Goéne.Anoitecer , Jemojíycune.A NÓS
, fem 'VÓS , ()rébo.A NÓS, todos ^ Janticbo.
Ânsia Cafjiicçao') Tçcô tem-bém.
Anta , animal , Tapyíra ,
caápoára , ou iciirè.
AOAnte
, perante nós , Jánde arob.ikê.
Ante manhã , Ecocma pi-
ranga eymevê.Antecedente ^ Tenondè.Antecessor , CenoniJè goára.
Antepor C preferir^ GcnonJèranhe enóng.
Antepassados , Cenondc goá-ra eú.
Antes do tempo , A'ra ocycey'nie vê.
Antes que , ey'mevè.Antigamente , Erinibaê.
Antigamente , COm algumaantiguidade mais , Erim-baê etê.
Antiquíssimo , Coxinbéyracgoára.
Antigos , Janderamúya.Antehontem , Coice coice.
Anuviar, efcureccr O ar j íe-
mo pytúna.
Anzol , Finda.
Anzol,pequeno j Pindâ me-
rím línga.
AO
\ O , aos i a , as,Çupè.
l\ Ao comprido , Pecuçá-
ba rupí.
Ao contrario ( ííJ TéjfxsyAmo rjpí.
Ao encontro, Cobáirím.Ao diante , Coremô curí.
A' or.iíos vistos , Opabirvhè
abâ reçô póra.
Ao longe , Apecatú cm.Ao LONGO , Apy' rupi catú.
Ao MENOS , Ajubêtc.' AoK-
AG^oKDE , Mame.Aonde ,
quer que , Ajubccc
mánie caiú^
Ao fe' àíi letri , Oát catú.
Ao rEB,To , Cobakè.Ao PRESENTE , Coyr vê.
Ao REDOR,Çobakè ri;pí.
Aos COUCES , Pyrán pyrón.
Ao VIVO, Javê caril.
A OUTRA ,parte do rio , Amo
çobaindába.'
A OUTRA p.zrte fem fer dorio , Amo çobaixára.
A OUTRO propOfito , Amôrupí rupí nhòte.
AP
APaDRINHaDOR, Py-
cyronçára.
Apadrinhar , Pycyrón.
Apadrinhar-se , Jepycyrón.
Apagar , Movco.Apagar-se ( f/?4r apagado^Ovéo oáne.
Apaixonadamente , Pyà ybarupí.
Apaixonado (j:Jlar^ Pyâ y'ba
oicô.
Apaixonar-se , ]emo pyây'ba.
Apalavrar , Nheéng cecê.
Apalpar , Pocóke.A' pancada ,todo5 juntos ,0'l-
epc oçíi.
Apanhar de repente , Pu-cuçú,
pegar no que foge ,
Pycyc.fruta , poôe.por forçt , Pycyrón.
Aparar OS golpeS 3 Piáf nU-pançába.
AD 13
Aparar com atuao , V.kr.
Avarechr , JecomeénG;.
Aparecer O que ejiwva per'
dido , Jecuáub.
Aparência Qexterior') Cepia-cabâ.
Aparentar-se , Jiímoanàm.T.
Apparente (fO«/íí) Ccpiacíibamoánga oçii.
Aparas de qualquer COufa ,
Corcra.
Apartamento , Mojaóca çába.
Apartau (^di^vidir) ÍVIojaáca.
Apasiguar , Mopotuii.
Apasiguar-se , Jerncponjí].
Apartar-se ( affaãar ) Mo-teryc.
A' pe' ( hir ) Epy' rupí.
A' PEDIR de boca, Cemímo-tára rupí carú.
Apedrejar , Japi japi.
Apegar-se ao bordão , O^e-pecy'ca epococába recê.
Apelido ( fobre iiome ') Ceraarpe goára'
Aperceler-se (^bufcar o tiecef-
fario) Jemoç.''.ináne.
Aperfeiçoar, Moi"«báo catú.
Aperrear (fai^r aíífttes) Ju-cá ey'.
Apertar , Moantán.a mao d^^lguem , Epô
pecyca.pegando , Jeby'c.
Aperto C4//7jV£40 ) Tecô tem-bcm.
Apetecer fOWCr, beber , Iw-
cé'\.
Apetecer , Jememoiíf.Apetite torpç , Jememotár
abà recè»
A.
14 APApiedar-se (íer compxixao')
morauçiib.
Apimentada ( coifa ) Mbactái oçti oáê.
Aplacar 9 Potuú.
Aplacar , Cfaz^O MopotUll.
Aplaikar , Mocy'rae.
Aplainar (,fa\er caminho )
Mopê.Aplicar-se , Oicô cecê.
Aplicar (^aprender') Jimboêranhe.
Aplicar alguém ã alguma
coifa , Moicô cecè.
Apoderak-se , tomar para fi ,
Ojár imbaê rama.
Apodrecer , Tyjúça.
Apolegar , Fokóc.Apontar COm O dcdo , Opô-
jár.
Apontar a barba , Ciniçába
ocenhiím.Apontar, ajfentar empapei y
Aloapyc papéra pupê.
Aponto ( eílar ) Oicô catú
cecê.
Aportar , Oiepotár.
Após , Çakacoéra.
Apôs iffo , Are ire.
Afo5temar-se , Oienioay'b.
Apostolado QSante ^pojioh)Etá.
Apovcar , Moteitè.
Apre Qapage^ Xo.Apregoar , Çapucái.
Apkemear , Ocepy' mecngoçú.
Aprender , Jímboè.Apresentar , Coameéng.A' PRE8SA , Canhe.AroRFIADAMEfiTE , QÍcÔ CtC
cecê.
AQ^ ARAporfiar , com palavras l
Oçobayxár eté abâ nhecn-
§3.
Apropriadamente , Jabê catu.
Apropriar , Mojojábê.Aprovar , Jabê icaiú.
Aproveitar alguma coufa âalguém , Catú abâ çupêo a rama.
A' PULOS , Opô opóre.Apupar
, Çapucái.
AQ.
'Q.UALQ.UER, Abâçu-pò nhóce.
A* QUALquER lugar , Ajubétemame.
AquELLE , Aê, OH imoaê.A' quE (^ad íjuid^ Mbaê ra-
ma.A' quE horas , Ma ára pu*
pê.
AquENTAR , Moaci^.
A quEM (4^X/.) Abá ÇTjpê li.
A* qvE , jim y Mbaérânia recê
ta.
Aqui , Ikè.
Aqui ( perto ) Ikd nhóte."
Aqui eilá , Ikc cecói.
AquiETAR , Mooicô nhóte.
AquiETAR^íE , Oiço nhóte.
AquiLLo, Uím oaê.
AAR
R Cruiraç^o^ Ybytn.
Ar Çceo das nwvens')
Ybatê.
Arame , Itâ nimbo.
Aranha , Jandu.
Ara-
AR-ARANHA caranguejeira , Jan-
àú OÇíi.
peçonhenta , Jandú ce-
ei oaê.
Arca , Patuá.
Arcar na luta , Jajumána
Arco da frecha , Uira pjra.
da "velha , Goatmimiiirapara , c?« móye oçíi.
Arder , Cendy'.
a boca com a pimenta ,
Táy.a ferida , Coóm.
— o corpo,Çakybóre.
Ardii. para enganar, Jacu-
dub etê oenganánc oarâma.
Arduamente , Ygaçu rupí.
Área , Yby' cuí.
Areal , Yby' cuí tyba.
Arear , louça , Kytingóc.
Argola, Naniby'.
Argveiro , Coréra.
Akguír , jMopudme.Armar , Moame.Armar (.compor^ Mon^aiirón.Armação , Í^Ionf^atirónçaba.
Armadilha , Monde , ou ju-
çána.
Arquear , Moapár.Arraia ( peixe') Jabybúra , ou
arináirí.
Arraial, Çayçára.
Arrais C pHoto) ]act]may'ba.
Arrancar , Moçdc , ou pôoc.Arrancar-sk
, Jemoçàc , onjepôoc.
Arranhar, Caránhe.Arrasar , Mojojabê.Arrasoar , Onheén nhcéng
,
ou jaca jacáo.
Arrastar , Alotervç,
AR ir
Aa^nEEATADo íia colcva ^ Po-topdbgocra.
Arrebentar , Póc.
Arrebentar a outrem^ Mopóc.Arrebentar com rifo , Pocâ
ecè.
Arrebentar a fonte , Y'gCaryc opúca odne.
Arrecadar a paga , Jdripy*
repy-.
Arrecadas ( brincos) XarU'bv' póra.
Arrecear , Moaúb.Arrecear-se
, Jemoaúb.Arredar , Moreryc.Arredar-se alguent , Gi^í
,
ou oteryc.
A' rédea folta , Cemimotá-ra rupí.
Arredondar , Oapoám.Arrefecer , Moroyçdng.Arregaçar , C^upir.
Arreganhar-se com frio y
Ry'ry'[uy' çiií.
Arreigar Qcreor raix^S^ Ojemoçâpô odne.
Arremeçar , Iry'c.
Arremedar, Çadng.
Arremeter Qfaz^r) Monha-rón.
Arrenegar , Royrón.Arrenegado , Tupúna FCcô
royronjára.
ARREPEtAR OS càbellos y Oce-kí oçú idba.
Arrepender-se , Jepyâ roje-
by r.
Arrepiar-se o corpo de me^do , Piríng.
Arrepiamento antts da fe^brç , Tuy'»
AR"
i6 ARArriba , Ibatê.
Arribar , OjebyV-Arrimar, Mojckóc.Akrimar-sk , Jokóc.
Arrogância , Jabá etê çába.
Arrogante , labii etê.
Arrombar , Mopóc.Arros , Abatiapè , ou abatyí.
Arrotar , Omocémo ybycú
ejurú rupí.
Arroto , Ybytiu
Arrufar-se , Ojemoirón.Arrufar (^fa%ei' defconjí.ir')
Mojemoirón.Arrugar j Nhinhíng.Arruinar , Mony'b.Artelho , Pinhoá.Artéria , Cagíca oçú.
Artífice, Monhan^ára.Artigos , d/l Fé , í>. M. Igr.
reco rerobiaçára.
Arvore , Iniyrâ , ou yba.
AS
ASASOADO, Geayrón.A SEU , ter , Jeguarú.
A SEU, caufar ^ Mojeguarú.Asma, Averána.Asperamente , Qacy' rupí.
AspKRo ,Çaimbê.
Assacar tejienmilbo , Mon-dar.
Assadura , Mixíra.Assaltar , Pycyión.
Assalto dos foliados , 5o-rára era pycyrónçaba.
Assanhar , I\íainharón.
Assar , Alixíre.
Assar mal , Amocaém.
ASAssegurar que fiaÕ fujd ,
Pecyca catíi.
Assegurar a "verdade ^ Ma-çupí.
Assemelhar , ATojojabè.
Assentar Qfãxer') ]Vloapy'ca.
AssENTAR-sE, Oapy'ca.
Assentar no rol , Moapy'capapéra pupê.
AsSENTAR-SE á mei^t , Oapyca umauçápe.
Assento , Apycába.AssíGNALAR , Moçangáb.Assim foi tia 'verdade, Çu-
pí jabè oac|uéra.
he Cem díivida , Ti-lubc,
—-_ covio ajjim , Ajubétejabè.
he , Cupí jabè.
he l>om , Jabc icatú.
deve fer ^ Jabõ ipó.
como , Jabè nongara.
demonjirativo ,CÒy2ihè.Assistir , OicônhinKè.Assoar , Amby' óc3,
Assoar-se , Jeamby' ócaíAssobiador , Tomunhcetl-
guéra.
Assobiar , Tomunhacng.^Assolar , Mocanhémo.AssopRADoR , PeJTjçára.
Assoprar , PejiL
Assopro , Pejuçaba.
Assustar alguém , Moca-nhémo.
AssusTAR-sE, Jecanhcmo.
Astúcia, Ceçiíetè.
.
A's AVESSAS , Epy' kety'.
A's VEZES , Amo ramè.
A's VOLTAS 5 Jatymâ tyma.
AT
ATAT
A TABALHOADAMEN-
AV 17
J^ TE , Jabè nhcote ouTeém nhó e
Atadura , Pccoacába.
Atalhar,Çobaitím.
Atanto, o« por tanto , Cecè.
A' tarde , Caaiúca ramê.
Atar , Pocoár , ou Japoty'.
Atarracar , Moantán.Ate' agora , Atecuyr.Ate' quando , Ate mbacre-mê catu ta.
Ate' alm , Are oíme.Atear fogo , Capy' tatá.
Atemorizar , Mocekyjè.Atempo oportutio , Aracatn
pup^.
Atenção tio owvir , Jeapy-
çácár.
Ati KTAR , Macm.ATEKTARfor jí , Jemoçâeuí.
Atilho , OU corda , Tiipaçá-
ma , ou Xánia".
Atinar , Oaçéme.A.TIRAR , Japi.
Atolar , OçÓÍpy'pe tyjúcá-
pupê.
Atoleiro , Tyjucopába.Atordoar , Jocay'ba.
Atormentar , Moporárâ.A torto , E A direito , CC"
mimotára riipi nhóte.
Atourar ptío , Mondoçóca.Atrahir , Ceky.Atrai ÇAÔ , Eçupê rupí.
Atraz,Çakaí^uéra.
AfRAz (iortiar} Çakaquérarupí ojebyr.
Atravessar ( p^ar ) Çaçáo,
Atraveesar (fa\er) "MoçaçaoAtravez , Amo nipí.
Atrikuir , Monúb.Atribular , Mocanéon.Atroar , lapyçâ mocanhémo.
AV
AVALIAR , Cepy' nóng.
Avançar, PocÓcAvantagem , Pury b.
Avante , nondè kety'.
Avarento , Cecateynu;Ave , Guyrâ.Ave de rdpiíJd , Guyrâoçô.
Ave^jturar , C-aàn«2;.
Avfriguar a 'Verdade, Mo-jecoáub çupiçaba.
Avesso , Py'-
Avezar, Moiepocoáub.AvEZAP.-sE , Oiepocuáub;_
AviAR-sF, Ojemoçaináne im-
baè recê.
A' VISTA de todos , Opabinhêaba reçâ póra.
Avistar , Ojecuáub.
AvizAR , Morandúb.Avizo , Morandúba.A' VONTADE , Pyâ ri] pi catu.
A VÓS outros , Petihémo.
Avô de hrima , e outra parte ,
Tamúya.Avó de huma , e outra parte
,
Ary'a.
Audácia , Pyâ OÇ^.
AuGMENTAR , Mo3py'r.
Auxiliador , Pyrybonçára.
Auxiliar , Pytybón.
Auxilio , Pytybonçába.
AuzENciA , Cupê rupí , OH
Cakaquêra.C Av.
i8 AZ BAAuzENTAR a, outrem , MojabáoAuzENTAR (fugir ) Jabáo.
AZ
AZA ãe pd(faro , Guyrápepô.
Aza de pote ^ Namby'.Azedar , Moçái.Azedo, Cái.
Azeite , landy'.
Azeite amargofo , Iandy'i-róba.
Azeite do reino , landy' ço-bagoéra.
Azia do ejlom€go , Pyâ çái.
AzoRRAGUE , Nijpançába.AzvL 3 C]uguí.
BA
ABA , Tendy'.Babar-se , Ccndy* çTirurn.
Bacharelices, Jurú gucra.
Bacinico , C.irucába.Bacio , Caapába.Baço , Perê , ou Merè.Badalo do sino , Tamaraoâ
racónha.Bafejar , Pejil.
Bafio , Pitiú.
Bafo , Jerú pituccme.Bagaço , Catykéra.Bahia, Paraná oçú.'
Bailar , Poracéya.Bailar ( filiar') Moporaccya.Bainha de coílura , Cemsybamamána.
Baixa coufa , latúca.
Baixamar , Tipáo.Baixos do rio , Tijuçupáp.
BABala , Moçàba ray'nha.
Balança , Çaangaba.Balancear SE , Jatimbór.
Balancear a Mtlôít , Ogerègerébe.
BaleA , Pyrâoçâ paranâoçúpôra.
Bancos de arétt , Yby' cuí
OÇTl,
Banda d^além , Cobaindápe.Banda da quem , QiJerobay-
xára çiií.
Banda de qualquer coifa ,Ço-
baixára.
Bando de pajfaros , Guyrâreryâ.
Banha (gordura ) , Caba.
.
Banhar alguém , Moaçúc.Banhar-se Ojemoaçúc.Banhos de cafamento Men-
doçára roçapiicaitába.
BANquETe-jT^embiú oçú.
Baptismo , Y^g carayba pupênhémoacnca.
Baptizar , Caróc.Baralhar , ]apatlicâ.
Barata ( hicbo ) , Arebè.Barkado , Cinoába oaê.
Barbara , tiome dc mulher ,
Miry'ba.
Barbara C coifa ) , Mbaê ay'-
ba etê.
Baríiatana de peixe , Pyrâpipo.
Barkear jTinoaba monhang.Barbeiro , Tinoába monhan-
gára.
Barbol::ta , Panamá.Bareja C tnofca ) , Merú ra-
piâ.
Barra DE fírro , Icâpecú.
Bar^
BEBarreira; Goára piranga.
Barrer , Fiy>.
Barriga , Maricá.da perna , Cerimâ roo.
Barro , Tejúca.
Bargantim , Maracatím.Bassoura , Tapixába.Basta , Aujê.
Basta por hora , Aujè ranhe.
Basta que assim he , Anhê çu-
pí , OH Jabé cô raá.
Basta qvE assim fo; , Anhêçupí aqucra , ou Jabê pacôraá.
Bastaõ , Pococába.Basto , Mato , capim 8cc. v.
Anáma oçu.
Batalhar , Rlaramonháng.Batata , jety ca.
Batecu*, Ceicoára motaca.
Bater , Motáca.
BE
BÊBADO, Ça-baipór.
Bebedice, C^auçába.
Beber , \'i\.
Beeer a tragos , Tucucúr.Beber ^inho , Gaú.Bkber agua , Yg vô.
Beberagem , \'^iiçába.
Beberraõ , Caú goéra oçú.
Beiço , Tembê.Beiçvdo , Tembê oçú.
Beijar , Pitér.
Beira mar , Paraná remey'ba.
Bella ( coifa ) , Poránga etè.
Belleza , Porangába.
Beldroega , Caà rerú.
Belide do olho , Cecâ pungâ,Wi TuDgá.
BI ip
Beliscar , Pixáme.Bem , Ecatú.
Bem a' vista esta' , Cíçápecatú oco.
Bbmaventurados , Tupánareco monhangára.
Bemaventurança, Tupána re-
côbeçába.
Bem educado , Jiinboeçàbacatú pupê ojcmoturuçu.
Bem empregado, Jatnurú catú.
Bens , Mbaê etâ,
Bekzer , Mongér ayb,Bekzer-se
3 Jemocuruçâ.Bertoeja , Curubá.Bexiga , Ty'carúca rerú , ou
Carucába.
BzxiGAs doença , Merébaay'-ba.
BI
lCARfa\er bico , Mocan-lím.
Bicho , Taperú.Bicho berne , U'ra.
Bicho de madeira , Yçaçoci,'
ou Yçoca.Bichos doença , Caicoára oçú.
Bichos dos pés , Tumby'ra.Bico de íjual^ner coifa , Can-
tím.
Bico de qualquer extremidade,
CacapyVa.Bigodes , Amotâba.Biscocto , Meapê antan;
Bispo , Pay' Abarê guaçú.
Bizarrear , Ojemoporángetê.
Bizarria , Porangatú.
C ii BOA
20 BO
BO
T> OA ( coifa ) , Mbaê catú.
•*^_BoA coKDiçAõ , Anga.tii-
rnma.
Boa fortuna ^ Teco poiángctê.
Boas noites , Enepytúna catú
Boas tardes , Ene coá rúd.Bobo
, Moçaraiguéra.Boca
, Juru.
Boca abkrta, Juru jái.
Boca DA noite , Pytíi pytnna.
Boca do rio , Yg-árapê roma-çápe.
Bochechas , Carypy'.Bodas , ou àãnç.is , Jybà
bóc , OH B>íbàc.
BoD5., Çuaçumê apyába.
Bofe , Pyâ bjbúí.BciETEAii , Cobâ peteca.Boi , Tapy'r3.Bóia , Bubuitába.Boi.iR com alguein , Auky".BcLiR ( /}2;i;?r dlgwiLí coufa^
Mokardc.BoLiR de per fi , Katà-katác.Bolor, Cabe.Boi.oREcER Q/a2^r')MQÇ3Lhè.Bom , Catíi.
Bom trato em qualquer coifa ,
Oerícô catú.
Bonança, A^ra catíi.
Bondade , Catijçába.Bonina , Poty'ra.
Bons dias , Enecoéma.Borbulha , Curiiba.
Borda , Cer.iey'ba.
BoRDAÕ 5 Pococába.Bornir j Kytyc , OU Mocy"»
me.
BRBorra , Kyâquéra.'
Borra , ou pé de alguma coi-
fa , Catyquera.
Borralho , Tanimbúca.Borrar alguma coif/í , Mo-
ky'à , oti MiKuiine.Rorrar-se
, Jemokyâ.BoRRiiADOR , Cepuírába.Borrifante , Cepuítára.
Borrifar , Cepuí.Bosta , 1 ypoty'.
Bostella , Meréba pircri.
Botar , embotar dentes , Mo-ayb cainha.
Botar a perder , Moay b.
BoTAR-sE aperder , Ojcnio-ayb.
Botar ( //ínÇ/?r) Mombóre.Bot!ca , Poçánga etô rendába.'
Boto ( peixe ) Pyrâ jagoáia.
Boubas , Py'nhà.
BR
P RAÇO', Jybâ.J--^ Bradar , Çapiicái.
Bramar , Cacéme.Branca COUf^ , Moiotínga.Brancas da cabeça , Aba mo-
rotínga.
Branco Vortugnei^^ Cary'ba.
Brandura , Pyô. mcr.ibéca.
Branquear , Momorofinga.Bravejar , Monh orón.
Braveza , Nhoronçába.Braza , Tatá py'niia.
Bhazeiro , Tara py"nha rera.
Brear , Moacyca.Breu , Ycyca antám.Brevemente , Cliruccni.
Briga , Maramonhangába.^ Bri-
BU CA CA 21
Brigar, Mnramonháng.Brincar , Jcrr.cçarái.
Brotar , Poróc.
Krusco dia , Aú kyâ.
Bruxa , Maracaímbára.
Bruxo, Pajô.
BU
BUCHO , Cigiê oçil.
Bugio , Macaca.
BuLHAÓ de d^ua , Yg byby'ra.
BunR , Eiíuky'.
Buraco , Coára.
Buscar , Cccár.
Buscar O ttecejfario , Jenoçai-náne.
Buzina , Memby' , ou Jom-by'â.
BuzixADOR , Memby' Ye']ii-
çára.
Buzinar , Pejú memby'.Buzio , Oatápú oçu.
CA
CA ; Ikê.
Cabaço , CabaçiJ.
Cabana , Tejupaba.
Cabeça , Acánga.
Cabeça de gerarão , Ypy'.
Cabeça d^agn.^ , Yg apô oç^.
Cabeça de alhos , Ybarcmaacánga.
Cabeçada , Ojapy' acángapiipê.
Cabecear , Akatâ katàc acán-ga p^jpê.
Cabeceira , Acángapába.Cabeceira de Tgarãpê , Yga-
rapè reapy ra.
Cabeçudo , rude , caniám ca-cánga.
Caeelio , A'ba.
Caeer , Ni tio oçy'ca , ou Ní-tio eiiikc cuáiib.
Cafo de qualquer injirumento,
Y'ba.
Cabo de terra, no mar , Para-ná remey'ba.
Caera , Ciiaçumê.Cabrunculo doenç.t , Jaty'í
ay'ba.
Caça , Coô.Caçador , Cnâ mondoçára.Caçar , Caâ mondo.Cachaço , Ai^irepy'.
Cacho , Caryba.Cachoeira , Yg tu.
Cada dia , Arajabêjabê.
Cada hum , Jabèjabò.
Cada koite , Pytúna jabê-
jabè-
Cada PASio , "Nliinhê , ou Cu-rti cu ri; tcm.
Cada ve2 mais , Jabê tuiuçâpory'b.
Cada vez peior , Jabè aybíitenhê.
C AjyiE IA de ferro , Itâxama.Cadeira, Oapycába oçú.
Cadeiras de corpo , CuàCaganeira , Caa caao.
Cagar , Caao.
Cahir , Oar.
Cahir <í/r«í^ 5 Cocóí.
Ca i; I R C/a ^i" ^ fruta ) Moco-cói.
Cahir OS dentes , Cainha cocát
Cahir efcortegaiido , Py' ce-
ryca.
C^ju', A caju»
Cai-
22 CACaixa , Paml.Cai xa de tabaco , Pyty'ma cuí
rerxj.
Caixões , Yg byby'ra.
Cal , Iriry cuí
Calcanhar , Py'ropytâ.
Calcar ,Çoçóc.
Calcar COm Oí pés , Py'rón,
Calcar com as maos , Pôpyc.Calções , Torína»
Caldeirões do rio , Yg coará-
na , ou Yg )eby're.
Caldo, Jekyçy".
Calma , Araçacy' , ou Coára-cy' çacú.
Calos , Puruâ.Calote , Perímpeiím.Calvo , Apekexínga.Camaleão , Cenemby'.Camarada , Cuapára.
Camarás doêtiça , Tory'ca,
ou Caâ caáo.
Camarás defaugue , Tepotypiranga.
Camarões , Pory.
Caubada de peixeiPyrá api-
táma.
Caminhador , Goataçára.
Caminhar , Goatâ.
Caminho , Pe.
Campainha, Tamaracâ merímCampamario j Tamaracâ ren-
dába.
Cana , Taboca.Cana da perna , Cetymâ can-
goéra.
Canal de agua , Ye^ cereru-
çába.
Canavial , Candy'ba,Canhoto , Jaçíi oaê«
Canoa , Y^ára.
CACansaço , CaneonçábaTCangar d Outrem , MocaneótiCançar-se , Jemocaneón.Cantador , Nheengaçára.Cantar , Nheengár.Cantareira , Camotim ren-
dàba.
Cantiga , Nheengára.Canto da cafa , 0'ca epy'.
Caõ , Jaguára.
Capado , Nicio capiâ oaê.
Capar ,Çapyâ jóca.
Capataz , Retecoára.
Cafella dos olhos , Ceçâ ári-'
bo goára.
Capinar , Caá pyír.
Capoeira , roça 'Velha , KÔ-quéra.
Caprichar , Jemoporáng etê.
Cara, Çobâ.Cara de Cão , Jaguára róba.
Cara ^^ morto ,Çobâ juba
Cara cousa , Mbaê cepy' oçúoaê.
Caraça.,Çobâ oçn.
Caracol,
JapurÚJCirâ-
Caramujo , Aroaím.Caranguejo , Uça-Cardume de peixe y Pyrâ oe-
tcpe.
Carecer , Oicô tembèm.Careta , Cjobâ rangába.
Carga , pocyçába.Cariciar , Mojarú , OU Mo-
ry'b , OU Moapycy'c.Caricias , Moryçába.Caridade , Morauçúba.Carne , C^oô.
Carnegaõ , Epéba anran.
Carolo defruta , Ybâ raynhaCarpinteiro, Carapína.
Car-
CECarpir
,prantear
,Çapirón.
Carrancudo Çobâ cy.
Carrapato,
Jafiiica.
Carregada ca"Ôa, Oçó ipúpe.
Carregar 4 CATlÒít ^ Poracár
ygára.
Carregar h'vando al^^umA
coufAy Cegy' , ou Çupír.Carro , Pannc^'*
Caruncho , TaÇÓca.Cartaõ , Tàtapynha.Cascavel de cobra , Maracâ
bóya.
Casco da cabeça , Acangacan-goéra.
Caspa da cthe^/t , Apecuí.
Castiçal , Irarím rendába.
Castigador , Nupançára.Castigar , Nupàn.Catar a cãbeqa , Jóca keyba
acánga çuí.
Catarro , Uú.Cathecumexo , Ceray'ma.Catholico , Tupána ray'ra.
Captivo a , Meaçúba.Cavacos , Imyrâ coréra.
Cavallo , Cabsrú.
Cavar ,Çabicón.
Cauterizar , Capy.Caza , Oca.Gazado.a, Mendaçára.Cazamekto , Mendaçába.Cazar , Mendàr.Cazar (^fai^r ) Momendàr.
CH 23
CE
CEA , Cearáma.Cear , Cearáma vc.
Cebola , Ybaréma oçú.Cebo , Ecàba quérji.
Cedo , Curutém.Cedo (atites de tempo) Ara
ocy ca eyma vê.
Cedro , Acáyacá.
Cegar , Ceçâ acanhémo.Cego, Cecâ eyma.Celebrar (Mijja) MiíTa mo-
nháng.Celestial , Ybáke póra.
Cemitério , Tupàn óca ro-
çara.
Centopeia , Jurupari kybába,
ou Japégoa.
Centro dá terra , Yby' apitér-
pe.
Ce o , Ybáke.
Cera , Iraitím.
Cerca de quintal , Kendâra.
Cercar dar cerco , CekycémoCerne de madeira ^ Coâ mi-
tcra.
Certamente , Cupí cailí , (WTitubê.
Certaõ , Tapuytáma.Certeza , C^upiçába.
Certificar , Moçupí.Cessar , Putmi.
Cevar , Jepói.
CH
CHAGA, Meréba.Chasa viva , Pereba pi-
ranga.
Chagar , Moperéb.Cha ( coufa ) Tirycérae oaè ,
eu Ipóra.
Chama defogo , Tatá berába.
Chamar , Clenci.
por alguém , Jóre.
nomes , Cura curáo.Ch4
24 ClBera beráb.
Chamissas lenha, miúda j Ce-
cai.
Ckamuscae, Çaberéc , ou Ça-
péc.
Chapa de/erro , Itlpcba.
Chapeo defoi , Caaracy' pya-
çába.
Chapinhar n^agua , Yg omo-popórc.
Charco de dgua , Jacaruâ me-rim.
-> de dgua fedorenta , Ja-
caruâ merim inéme oaê.
Chato , Apéba.Chave , Xabí.
Chaveiro , Xabí rerocoára.
Chegar , Cyca , ou Ur.a canoa ^ Jeporár ygára
; huma coufa ã outra ,
Mojár.
Cheia do rio , Ygapô oçò.
Cheirar tOmAtldo O cíoeiro,
Ceciina.
leni j Ceaquénc.mal , Enéme.
Cheiro de peixe que fe a{fa ,
Pixê.
de peixe , Pitiíi.
Chocalheiro, Morandugoéra.Chorar , Jaceón.
Chorar (^faz^r^ Mojaceón.Chover , Amánaokyr.Chrisma , Jandy carayba.
Chrismar , Mopexy'b jandy
carayb pupê.
Christaô , Tupanâ ray'ra.
Christamente , Tupanâ reco
rupí.
Christo , Tupán Tay*ra.
Chuço , Iiàcanum,
Cl CL COChupar , Pitcr.
Chuua , Amána.Chuviscar , Amâna apypy'c.
Cl
CIAR , ter ciúmes , Toy-ron.
Ciciosa no fallar , Nheéngpirá pita.
Cidadão , Mairy'goàra.Cidade
, Mairy.Cigarra, Jakyràna.CiNGiDouRo , Cuâ pecoaçába.Cingir a cintt , Cuâ mamàne.Cintura , Cuâ.Cinza , Tanimbúc.i.
Circular , Boboca.Cisco que fe ijarreo , Ytykéra.
CL
/^LAMAR, C-apucâi."^^ Clara d^o^vo
,Çopiâ ta-
caca.
( coufa ) Mbac ceny-
púca oaê.
Claraõ da manhã , Coéma pi- |
râ piranga.|
Claridade , Cendyí.|
Clérigo, Pay' abaré."
Clarim , Meniby' apara.
CO
r^'OADA (icoufd^ MbaêV> n:ioguàb oaê.
Coador , Moguapàba , OHjurupéma.
Coalhar-sk , Jemoantan.|
Co-Coar , Moguàbo.
COCobarde , Puúba-Cobertura ,
Jaçuiçabl.
Cobiçar, Poà , o« Jcniemoiâr.
Cobra , Bóva , ott Mòya.(Pagns i
Qicurejú.
CoBRELo , Bóya nungára.
Cobrir , Jaçuí.
Coçar , Caranha.
Cócegas C/.í\eO Mopokery c.
Coceira ,Juçara.
Coco , Ybabaçu.^
CoEKTRo , Caâquéne.
CoFo , Urti.
Coitado, Teitê.
CoiKo das pernas , Cety*m2
iapára.
CoLF.RA , Iróba oaê maricá
póra.
Colher , Poóca.Colher de repente , Pucuçú.
Colhereira ( a^ve") Ayayâ.Comadre , Toaçaba»Começar , Jepyrúng.
Comer , \''ii.
Comichão , Juçara.
Comida , Tembyú.CoMu.Aó , Tiara oçu.
CoMMiGo , Xe irunámo.
Com MUNOAR , Tupanrar.
CoMMVNHAó , Tupanrára.Como , Maiabê.Compadre , Toaçába.Companheiro , IrunámogoáraCompassar , Peiecém.
Compençar , Moçocobiárj ouCepy'nieéng.
Comprar , Peripán.
Comprehender tudo , Ocy'caopabinhê nibaé rupít
Comprida {cOíifo) Mbaê pccu.
CoMFRlMENTO | P^CÚÇ^ba.
CO if
Compungido ( eílar^ Epyá ro-
jebyr oáne oicô.
Com tudo , Epupê VtJ.
Cumprir a pala'vra , Moçu-pí enheénga.
Cumprir O defejo , Poracár
cerni mota ra.
Concavidade , Typvçába.Conceber ^/ftio, Jcnioporoâ.
Conceder , Meêng.Concertar , Mongacirón.Concha, Itâ yryry".
Conciencia , A'nga.
Concorrer , Pycybón.Concubina , >\guaçiiba.
Concupiscência , Jemimotára.Comdemnado do inferno , Ju-
ruparí rata póra.
ao cajlígo , Teco ay bapóra.
Cof.BicAÕ de génio , Tecô.Conduto , Ty'ra.
Confeitos , Ceém kycâ kytám.'
Conferir , Mongetâ.
Confessar , Mojemombeú.Confessar-se , Jemombeú.Confessor , Mojemombeu-
çâra.
Confiar em ãlguem , Jerubiár.
Confissão , Nhemombeuçába.Conforme nO animo., Jabè caiu.
Confortar , Mopirantán.
Cunhado do homem , Toba-jara.
Cunhada da mulher , Ukéi.
Conhecer , Coáub.de <vijla , Coáub cepía-
caba rupt.
Conhecida coufa y Mbaé ojc-
cuáub oaê.
Consagrar, MQBJçray'b.D CoK-
i6 COGoNsi- GuiNTFMENTE , Cjakyquc-
ra vê.
CoKSEKTiDOR , Pot3çára.
Consentimento , Cemimotáralupí.
Consentir , Potáre.
Consentir ( tLio impedindo )Cepiâca nhóte.
Consideração, Jcpyâ mon-
gheraçába.
Considerar , Jepyâ mon^hetâ.Consolação, Mopyâ caiuçáb.i.
Consolar , Moapecy'ca , OHMopyâcatíj.
Consolador , Mopyâ catuçára.
Constante , Pyâ çant<ám oae.
Constituir , Teco monháng.Constranger , Moacangay'b.Consultar , Póro mon^hecâ.Consumar , Moaugê.CoNsuMiR-sE , Jejucâ.
Contagio , Emaacy' ay'ba.
Contar , Papar.
Contas , P.íprçába.— de rez^ir^ Muy'ra curu-
ca.Contentar , Moryb , OU JMo-
apecyca.Continuação , Nhinhê.Conto , híjioria , Porandúb.
Contradizer , Cobaixárainheénga.
CoRTRAPEçoNHA , Mbaê ay'ba
lupiàra.
Contrario ,Çobayana.
Contrição , Moacyçába.Contumaz
, Abâ nicio o aro-biàr oaê.
CoçíVAlecÉr , Jemopiranràn.
Convencer , Jereragóáya pu-pê'òácémo.
COConveniente , Catú íxiipè.
Convento , Pay' etâróca.
Conversar, je monghetâ.
Convidar , Cenói.Convite , banquete , Tcmbiâ
oçii.
Copula , Ojoecè , ou Ocy"cacecê.
Cor , Cepiacàba.Coração , Pyâ.
Corada C., Mbaê piranga oaê.'
Corda , Tupaçàma ,ou Xáma.
Cores di-vsrfas, Jeparâparábo.
Corisco, Itâ Tupán çui océiiio
C3Ô.
CoKNo j A'ce.
Coroa de xrèa, , Yby cuí oçij.
de Padre , Pay' apiíéra
Corpo ,^ Cetê.
morto , Teón goéra.
Correnteza , Tipaquéna.
Correr , Nbàne.
Correr C/^W ) Monháne.Correr O Uqtior , Cary'ca , ou
Tykyr.Corrimentos , Caruara.
Corromper , Moayb.CoRROMPFR-sE ,
]emoay'b.
Cortar , Mondóc.Corte zi A ( /íf$/20 ) ]urujy"b.
Cortiça , MotUty'.
Coruja , Orocuriâ.
CospiR , Tumúne.Costas , Cope.
Costellas , Orucânga.Costumar , MojepocUáub.CosTUMAR-SE , Oiepocuáub.
Costume , Ceco tenho.
Cotovelo ,]ybâ moapyieçába
CU 3ybâ iiipytâ.
Cova , Yby» coára.
Co-
CRCova de Lídraõ , Atyba pí-
goáy.
CovcE da porta , Okcna ru-
pytâ.
Covos de peixe miúdo , Mata-
Couro , Ceopirèra.
Cousa , Mbaò--verdadeira , Ojecuáub.
Couve , Tayóba.Coxa da pertht , Y ba.
CoxiAR , Paríparim.
Coxo , Ceryma iapára.
Cozer nn p.tnella , Mimói.com agulha , Moaby"ca.
Cozido efiar ãffado , 0)í oánc
Co2i>;har , Tembiú monháng
CR
CRAVO docertao, Ymy-râ keynha.
Creador , Monhangára.Creatura , Abà.
Crecensas , fohras , Cem-byra.
Crecente da maré , Paraná
oikè.
Crecer , Jemoturuçn.
Credito , Robiaçába.Crer , Arobiár.
Crespo, Japix^Him.
Jai^r , Mojepixaím.Crestar ao fOgO , Cabarcc
,
oti Çapéc.
Cria^aó , Mimbâbo.Criado , a , Ocapóra.Criakca , Mitánga, oh cayna.Criar
, Moruruçii.Criar
, faT^r çria^ao , Póro-raonháng.
CU 27Criar raii^s , Jemoçapô oáne.
algnma co:tfa,Mon\úng,matéria , Jemof^cba.
Crime , Tecôayba.'Gris do Sol , ou Lua, Coa-
racy' , on Vacy' ománô.Crista de gallo , C^apucáia
pocyra.Cristal 'vidro , Cendy púca
etè eaê.
Crivar , Mogoáb.Crivo , Urupéma.Crucificado (.ejlá) Ojír curu-
çâ recè.
Crucificar , Mojár curuçà
recè.
Crucifixo , Tupán TayTarangába.
Cruz , Curuçâ.Cruzar , Mocuruçâ.
CUU' , Teicoára.
Cuidar Qer fnfpetta') Moàng.
difcorrendo , Japyâraonghetâ.
Culva , Angaipába.Culpado , Teco ay'ba goára ,
OH Angaipába.Culpar , Mombeú ay ba.
Culto, Emoetcçába.Cu MIEI RA da cafay 0'ca ary'-
bo goára.
Curada (^coufd gorda ^ Kyrâoçú.
Curar , Poçarióng.
CuRAR-sE , Jepoçanóng.Curto , laiúca.
Cosi-iNHAR , Tumútumúne.Cuspir , Tumúne.
D ii Cvs-
i8 DACu5TAR , fer ãijficil , Iguaçu.
Custodia , 'VígiÁ , Manháne.Cutilada , A^JÍxába.
C^ujAR , Mokyâ.ÇujAR-iE , Jenaokyâ.
Cu MO, Ty'.
DA
A', C/JáríOCuí.Dacolá' , Uime ÇUÍ.
Dadiva ( prefente) Pothba,
ou Meengába.Dahi , de lá , Aêçui.Dai.guma maneira, Nungára
jepê.
Dali.i por diante , Aú rirê.
Damni FICAR , Moay'b.Dança , Poiaccya.
Dançador , Moçaraitára.
Dançar , Poracê.
—fa\er , Moporacê.D'akte maò , Ranhe.Daqui , Ikc çiiu
— por diante , Coy'r rirê.
á pouco , Corímcrím ,
OH Coromô corf.
D^k , Meéng.ã 'véla , Pirar çotinga,
ou Ceky' çotinga.
credito ao que fe di\,
Arobiár.
á coãa , Ocánhémo.— cerco , Cekycémo.
afaber , Cuáb ucár.
em roílo , Mombóraçóbápe.
pancadas , bater o co-
ra^íío ^ Epyâ popóre,pala-vra , Nheéng oje-
mcénga.—— ojuijp 'volta , Jcmoa:
canga y ba.
DEDar 'vento[idades , Pino. "
conta do que fe /f^,Ojcmonliáng akoéra recê.
de comer , Jepóí.
agua , Meengy.g.encontro , Japy' cecê."
bom confelbo , Mon»ghetâ caiw Ixupê.
de olho , Ceçâ pomím.'nó , Mokytam i oti
Mopokyên.de mamar , Mokamby'bofetadas
,Çobá peteca
-^couces , Pyrónpyrón.p.ilmadas , Po petcc.
murros , Tucâ tucâ.
— p^.ucadas ^ Nupân.razpes , Nheén;^ nhe-
éng, ou Nhecnga robaixhra.
fígnal, Cingába meéng.— boas noites , Mopy-
tcne.
os bons dias , Mocaémeou-uidos , Opyçacár.
Dar-se , Jemeéng.a conhecer , Jecuáb
ucar.
DE
E, CpartO Çuí.
De baixo , ybyra çuí.
de alguma coufa , Ú^rpe^
De eai.de , Panémoi oh Teêm,ou Jabê nhóte.
Debilitar , Moniembéca.Debilitar-se ,
Jeitioraembcca
De boamente , Pyâ rupi cattí.
Debulhar , C'ay'nha jóca.
Debuxar , Mocanghb, OU can-
gába monháng , oh Coatiár.
De-
DEDebuxo , Coatíçaba , ou çan-
gába.
Dk ca para tA , Ikê çuí amon-glieti-
De cafeça abaixo iYby' ke-
ty' iacànga óçô.'De cada parte , Cobaixára
jabê jabê çui.
Dk cima , Ybaiê çuí.
Declarar Ae 'vift^ , Moje-coáub.
de faber , Coameéng.De continuo , Nhinhc.Decrépito , Tyjobaê reiô.
De dentro , Ocapy' çiú.
De dia , Arybo.Dr. DIA EM DIA, Ara iabê ia-
e.
Dedo , Pô.Dedo polegar , Poám.De DUAS MANEIRAS , MocÒÍ
rupí.
De escar,\'e , Jemoçaráyarupí.
Defender, Pycyrón.
Defender-se, Jepycyrón.
Defensor , Pycyronçára.Definar (^fax^r) , Momaraár.Definar-se
, Jemomaraár.De fora
, Ocáraçuí.pAra. dentro , Ocáçuí
ocapy' kery'.
de outra, terra , Amôyby' çui.
De força , Cantán rupí.
De foz em Jòra , Cação eiê
çangába.Dk FRAUDAR , Enganáne.Defronte
, Cobaixára.Defumar , Motimbóra.De^VMAR-SE , JCB^oiinibóra.
DE 2í>
Defunto , Amby'ra.cor];>o morto , Tcón*
goéia.
De galope , Popóre.De gatinhas , Ponliê.
Degolar , Jajúra mondóca.De graça , Jabê nhóte.
Degradar , Mopú catámaÇUÍ.
De hum em hum , Jepô jepèJDeitar/oV^ , Mombóre , o«Mocímo.
no chão Ity'c.
a mu pane , Moaúbayba.
de molho , Moren).alguém , Mojenóng.
Deiiar-se, Jenóng.Dkixa , deixai , Tenhè.Deixa ejlá quieto , Oizo
nhóte.
Deixar , Cejár.
Deixail ejiar , Tenhè toi-
cô
De la* donde eílh , Aè çuij
Deleitação , Moapycy'ca.Deleitar
, Jemoapycyca.Delgaçar , Mopoi.Delgadeza , Poiçába.
Delido (e/íár) , Icuruí oicôo
Mocoruí.Delir-se
, Jemocoruí.De longe , Apecatíi çuí.
De ma' 'vontade , Nem ce-
mimotára rupí catíi.
De madrugada , Çapucáia.De maravilha , Amô ramo
nhóte.
Demarsar , Moçangáb."De meias , Apytêra rupí.
Demónio , Juruparí.
De
maneiras , Cetâ
parte , Nitio
30 DEDe jíuitas
rupí.
1>B NENHUMAmaçuí.
maneira , j^nangái eté.
De noite , Pytúna rupi.
Dentada,Çuúçába.
Dentar morder, Çníi.
Dente,Çáinha , tánha.
Dentro , 0'ca py'pe.
de poucos dias , Cu-nucm o 1 rama.
Deos , Tiipána.
De palavra , Nhaéng pupênhote.
Deparar , Mojecoáub.De parte de algum , Ciiru-
tcm oarània.
Devexar a^ves f Csbóca.Dependurar , Mojatico.Dfpenicar a galinha , Pixá
pixáme.
o pajjaro a fruta ,
Opipine.Deperto , C^obakè çiií.
De poder abfoUito , Cemi-TOOcàra nàpí catii nhócc.
Depois </«? , Re ire.
e não agora , Curiêcurí.
dífio 5 Coaerirc.
diljõ j Aèrirò-.
Deprecacaõ , Juriireçába.
Depressa , Curucéoi oará-
ma , ou Capyâ.De qualquer modo , Ajubé-
tè jábe nhóíe.
De QUANDO em quando y Amòramc.
Derradeiro, Çakyquéra guá-ra.
Derramar, Jucáae.
DEDerramar-se
, Je]iicàne.
Derrancar , Moay'b.Derrancar-se , ]emoay'b.Derrear , Mopcne çupê catí*
goéra.
Dsrepente, Çanhc.
Derreter , Tyky'r , OU Mo-membéca.
Derribado , Coábya acy'ca.Derribar pao grande , Icyc
como fruta , Moco-cói.
entortar , Moapàr.Desde , Cuivê.
â muito tempo , Coa-nhey'me çuívè.
• quando , Mâàraçuívècatikâ ?
Desacompanhar , Oç6 ixuí.
Desaferrulhar , Cokenda-boca,
Dfsaffrontar , ]epy"ca.
Desaffron5ar-se, Ojejepyca.Desamarrar , Jurào.Desandar , Rojebv'r.Desanimar , Moacanhémo.Di^saparecer , Canhcnio.Desapegar-se , Puy*r.Desapegar (/'í^.er), Mc>piiy'r.
Desarranjar , Mocaneón.Desarran.iar-se
, jemoca-neón.
Dhsastre , Tecôayba.Desatinado , Acàng-iy'ba.
Desatinar, Moacàngayba.Desbastar de enxj ,
Jupáne.
Desbocado , Jurú OCÍi , OuJurú poxi.
Desbotar , Cepiacàba Oca-
nhcmo.Descançar , Putuú.
Des
DEDescakçar (^faz^O , JVIopu-
tllU.
Descarregar á cano^ , To-
róc.
a confeicncia , Jucybánga.
Desc \5car , Piroca.
Df.cEi, aU;uem , Gocjy b.
Ds.cERj'a\er alguém y Mogoe-• iy'b."
Descoekir o fegredo , Coa-buçàr morandúba,
I^EscoMPOR , Momoxí.Descompostura , Alomoxicá-
ba.
Desconcertar , Moayb.Desconfiar
, Jemoirón.— fjti^r alguetn , Moje-
moirón.Desconjuntar , Purúc.
Desconsolaao , Anga cóay'ba
Descoser, Juráo.
Descuidar-se , Ceçaráí.
Desde agora ^ Cuyrreire.Desdobrar , 1'irár.
Desejar , Potár.
Desejo torpe , Jemímotár.Desembaraçar , Ju'áo.
Desembarcar da cano.t , Cc-nioygâraçui.
Desemparar , Eajúr.
Desencabeçar , Moacanga-ay'ba.
Desekcarrecar , Océmoixuí.Desen-costar , Mopxiáme.Desencovar, Mocémo yby'-
coiraçuí.
Di:5ekferrujar , Kycingóca,
• OH Copotyóca.Díse.ncahar , Imçniibciicaiu.
DE 31
, Moayb, mom
, Moayb , ou
De'Sekcrossar j Mopoi.DESENTirriR
, jóca.
Desfsif.rar , Ceçánga oca-niiémo.
Desi-ai.ecer , Manar.(^faz^r^ Mómaraarâr.
Desfavorecer , Cejár nhóte.
Desfazer , Mongúi.Desfiar , ]uráo.
Defloraea (eíiar^ , Ojcayb.Desflorar
hyc.
Desflorarmombyc'.
por forç^ , Oacy pcmombyc , on moayba.
Desgostar a outrem, Mopyâayba.
Deshabítuar-se , Puy'r.
Deskonestídade , MoropO-tára , mbaê puxí.
Desigualdade , ]abycába.
Desinchar , Plingil cocrajearóca.
Desmaiar , Mano 2y'ba.
Desmentir alguma parte docorpo , Purúc.
alguém , Mojsrera-goáy.
Despachar defpedir ,Mondo.
Despejar 'vafar , Ca ca boca.
derramar , Juçáne.
defcarregatido , Porócex poróc oáne ygára-
Despertar alguém do foftO ,
Mombác.por ft , Pác.
Despregar , MeçácDesprecar-se , Oçác.Desprezar , Roirón , nitío
Moecè.De 3-
3i DlDespropósitos , Marám.Destemperar , Moayb.Destrocer , Jufáo.
Desviar-se j Tyryc , ou Poír.
Desviar a outrem , Moty-ry'c , ou Mopoír.
Deter alguém , MopytâDeter-se , e ejiar muito tem-
po , Oicô pecú-Devagar , Megoê megoè
rupí.
Deve bastar , Augê ipô.
Deveras , Cupí , OH TitU-bê.
Devoto , Moeteçára.De supito , Pucuçú riipí.
De zombaria , Mocaráya ru-
Dl
IA , Ara.grande defeãjí
,
A'ra etê oçn.— fanto , Muruú.• íle entrudo , Jamo-
nnga ára.
' de ciií\a , Tanimbú-ca ára.
de Vajcoii , Mucuúoçíi.
dos finados , Tyje-
pói ára.
de Natal , Mifla py-
túna.
de juiiç , Papaçába
ára.
hrufco . Amána ára.
defoi , Coaracy ára.
Diabo ,]uruparí.
que appareçç no ma-
to , Curupira.
DlDiABRURA , Juruparí remí-
monhánga.Diante , Tenondè.— em prefença
, Çoba-kê catú.
Dianteira , Tenondeçába.da ca\a , Oca róba*
Dieta , Jecuacúba.
Difamar , Mocarakucne ay'-
ba , ou Mopuân marandú-ba acaaguaçuí.
Diferente , Amô rupi.
Dificultar , Mogoaçií.Dificultoso , Yguaçíi.
Dilatar ãlguem , Mopirâ.Dilatar-se alguém , Oiço
pecu.
Diminuído (e/í^ír), Jear4c.
Diminuir , Mojearóca.
Dinheiro , Itâ juba.
Direito , Carambúca.í)isciPLiNA , Nupançhba.Disciplinador , Nupançá-
ra.
Disciplinar , Nupán.DisciPLiNAR-sE , Jenupán.Discípulo , Cemcmboê. L
de Chrião , lándeára 1
J. Chriílo yby' aiquéra |
etâ. P
Discorrer peU memoria ,
Pyâ mongheiâ ojemenduárca rama.
Discreto fabedor j Cuapára. .
Discrepar , Jaby".f!
Cfa\er^ Mojaby'.
Disfarçar ,Jemoaco.iub ey'-
ni 1
.
Disforme , Oiaby' çingába. ;.
Disparar a efpingardií , Ja-I
pi mccíba.Dis.
DODispor plíiititr , Joty'me.
DibruiAR , Oçobayxáia c-
nheénga.
DissvADiRjOjóca iacánga çuí.
Distante , Apecatú goára.
Dl í TILAR , Tyky'r.
(ja^er) , Motyky'r.
DisTKiBLiR , Mojaóca.
Diversidade (U COtíS , de cofí-
fas , e5>f. Jeparâ parábo.
DiMDiR , Mojaóca.Divindade , Tupána igoaçu-
çába.
Divorcio , Jemombórc ixuí.
Divulgar , Moçaccm.DivuLGAR-sE , Jcnioçaccm.Diz , Paê i ex. ereçô ipy'r
paê.
Dizer , MombeúiAíljja , Mifla mo-
nháng.
Dizimo, Tupána pocába.
DO
DO' (p.m.^ÇulDoera , Mamána.
Dobrado (ejlar) , Ojemamá-ne oicô.
Dobrar ^ Mamáne.entortar fe , Ojemoa-
pár.
o ftno , Mopú reiê
tamaracâ.
DoçE , Cecm.DvjEKçA , Mbac acy'çábo.
pegadi^a , Mbaê acy'
ojepecy ca oaê.
Doer , C^ecy'.
4 cabeça , Acán^aacy'.
Doekte j Mbaè atfycába.
E3 3
Domar ãmatifar , Mojepe-coáiib.
Do MESMO modo , Jabc non-gára.
Dominar, Oericô teco cccê*.
Domingo , Muiuú àia.
Donde , Maçuí.Dono fetihor ^ Iara.
DoNZELLA , Cunha moeu.Dor , Poraraçába.
Dormir , kcr.
fazer alguma coufa ,
Monguér.Dorminhoco (jjlar') , Cepy-
cci.
Doudo , Acánga y'ba.
Dourado peixe , Pyrâ miú»
na.
Dous , Mocói.DouTivA , Tecm nhóre.
Doutra maneira , Amô rn-
pí.
Doutrina , ]imboeçába.DouTRiNEiRo , Poro imboc-
çára.
Doutrinar , Mocecô cuáub ,
ou Jimboé.Dura co»fa ,
Qantam.Durar , Oicô V"'ecu.
fa2^r , Mooicô peei»
E
E(cnn}.) Abè.EA , Erêcatii , ou IScm,
Eclipse do Sol , OH Lua ,
Coaracy* , ou Jacy' ema-no.
E COM TUDO T-ÍSO , IpUpêvê.Edificar , Monliáng.
EiLo VAI 5 Erê caiu'
£ 'El-
54Eiva
EL EM, Ceco meoám.
Eis-Aqui , Cocicôi.
Eixó Ç^eixíidA) Porurè.
EL
ELLE, eU.i, Aê.
Elieí , dUs , Aê etâ,
ou aoâ.
El-Rei j Réya.
EM
EM Çprep.) , Pupè.I Kmbaçar. 5 criar baço ,
Mopciè.Embair , Pirín^.
Embaixada Q trazer') Moran-dúba irúre.
Embaixo , Yby"pe.
Embai.ançar alguma coufa ,
Mojatinón^.
Embaraçado ( ejlar^ Japatucâoicô.
Embaraçar , MojapatUcâ.Embarcar alguma COufa , Ro-
ár ygára pupê.
Embarcar-se , Eikê vgára pu-
Embarrar 4 cauòa , Ygáraojapy-.
Embastecer , Ojemoanâmaoçú.
Embastecer (fitxer ) Moaná-ma oçú
Embastecida ( cofifa ) Anámaoçu.
Embebedar dc todo , Moça-biiipór , ón moc.iú.
Embeber o liquido , Pitér.
Embioo, Poruám,
EMEm boa occaftao ^ A'ra cata
pupê.
fé , Ecatú rupi.
Embora , Ajubéte.
Emeoscar-sf , Jejemíme.Embravecer (/^:;^r ) Monha»
rón.
Embravecer-se , Jemonharón.Embravecido ( f/?<fr ) Onha?
|
rón oicô.
Embrulhar, Mamána.Embrulhado C ejiar ) Ojema-máne oicô.
Embrulhar-sf , Ojemamána.o tempo , A'raojc mo-
kyâ.
Embrulho , Pokcca.
Emhagrecer , ]emoan»áigoá-
ra.
Emendar-se , Puy'r.
EMMouquECER , Japyçâ canhe»
mo.Em muito , Etè.
Emmudecer , Juru canbémo.Em kenhum lugar, Nitio ma-
me.Em ovtra occafiaÕ , Amo ara
pTjpê.
Em outra parte , Amô ma-me.
Emi'aneirar , CjOpár.
Em particular, Jemíma nipí.
Em te' Celiar) Po.íme oicô.
Em i'edaços , Peçani^ocra pu-
Empedir , Cobiícim.
Empingem , Viíurána.
Emfiscak o olho,Çapomím.
Empobrecer, Momoriauçúba.Kmpobrecer-5e , JcmoJiioriaU':
çúba. "
Eí4-
ENEmpola ffO corpo , Curúba.
Emfrsstar , Puri!.
Em pkfzen-ça ,Çobakò.
Empurrar , IVIonháne,
EN
ENCAMINHAR, Mote-cocuáub.
Encarar , Mnèm etè.
Encarecer O preÇO , Mogoa-çu.
Encarecimento , Rlogoaçuça'-
ba.
Encarnar a ferid.i , Ojemo-piránça pereba.
Encarnicar-se , Onharón etè
oicô.
Encarregar, Omecng epó-
Encher , Pcraçar.Enchkr-se
,Ojemotericémo.
Encher-se de po , Tybuy'rapijpê ojeporaçár.
a via ré , Paraná evi-
kè.
Encolher , Moaiúca.
Encorporar (/-í^fO MojCpêoçú.
Encorporar-se , Ojemojepeoçú.
Encostar alguma f0?</t , Mo-jokóc.
Encostar-se , Ojokóc.Encrespar , Monhenhing
,
ou mopixain.
Encvbrik , Cuacií , ou jumí-
me.Encubrir.se , Jejumime.
Encvlcar , Comccng.Encvlcar-se 5 Je^omecng.
EN 35-
Encvrtar-sk a "vijlaf Ctçâ
pyçô ojemoatúca.
Encurvar-se tendo m/trrx ,
Candúr.Endemoninhado , Aba jcrupa-
rí oaè.
Endireitar , MoçatambúcaàEndireitar-se , Ojcmoça-'
rambúca.Endoudecer (faT^r) Moacan-gayba.
Ekdoudecer-se 3 ]emoacanga-y'ba.
Enladar a outrem , Mopyây'ba.
Enfadar-sk , Jemopyây'b3.Km ADADo(fj?4r) Pyâyba oicô.
Enfeitar ,, Mongatirón, OU
moporanga.Enfeitar-se alguém , Jemo-
poiáng.
Enfeitiçar , Xemocanhemo.Enfermo , Mbacacy bóra.
ENFERRvjAR-sEjOiemojepoty^Enfiar , Oçacibô.Enfileira ,
]ecyión.
Enfileirar Çmatidar) Mojecyrón.
Enforcar , Jybyca.Enforcar-se , jejybyca.
Enfraqvect.r , Momembéca»Enfraquecer-se , ]emomenir
beca.
ENFRAqúEciro Ceílar) Mem-beca oicô.
Enfvscar , Mopexúne ceráne.
Enganchar , ]Mopôpecy'ca.
Engasgar {comendo') Jybyca.
Engenho {qualquer') Ymyrâ-bóca.
Enoclir , Mg cone.
E ú E?:.
3^ ENEngomar , RToecy'ca.
Engordar, Mokyrâ.Engrandecer , Mo^oaçii.
lÍNGRossAR O liquido , Moa-gyca.
Ekí-abusar , Motuúne.Enmojar , Je<^oarú.
Enrolar, Mamána.Enrouquecer , Curucâba oje-
kéndáo.Ekseada do rio , Cabaâ , ex.
paranâ rabaíi.
Ensinar , Jimbo^.
Ensovai.h.\R » Momoxi.Ensovai.hador , Momoxiçára.Entaõ , Arame.Entender , Cendn.Ektiíkder com dignem , Cau-
Í^ntekdimento , Tecocodub.Ekter.meclr-se , ]emoacy .
Enterrar , JotyniC.Entezar ,. Moantáni.• ao fogo , Moantám
tatápe.
Encostar , Moapár.Entortar-se , Jemoapár.Entrar , Eikè.
Entrar (^fa%er') Jenioeikê.
Entretanto , Ranhe.Entreter '^/o'«/2s a ficarem,
Mopytâ.Entreter-se , Oicôpecú.Entregar y Enóng , ou ome-
cng abâ pope.
Sktregar-';e , Jemccng.Entristecer alguns , Mopy-
ây ba.
Entristecepv-^íe , Ojeniopy-ây'ba.
Entrudo , JamOLÍnga»
EP ER ESEnvelhecer alguém , Motyí-
jobaê.
Envelhecer se , Jemotyjobaê,Enverdecer , 3emoaky'r.Envergonhar a outro , Mo-moxí , ou motim.
En\ergonhar-se , Jemomoxí,ou jeraotím.
Enxada , Perore.
Enxagoar , Mokoçóc.Enxergar , Cepiác.
Enxó , Perore.
Enxofre , Jeruparí re-poti»
Enxotar, Mupú.Enxugar , Motieam.'
Enxi'gar-se , Jemoticám.
EP, e ER
EPOR ISSO , Imoâ recê ;
ou cecè.
Erguer CfaT^r') Mopuáme.Erguer-se , Jemopuáme.Errar , 3a by'.
• (fa2^r') Mojaby'.
Ervilh.a. , Goandn.Ervoado ar'vo.tdo do miollo ,
Ceçá beryb.
ES
SBOFETEAR , Cobâ.^ peteca.
Esborraxar , Camery"c.EsBRAAEJ-AR , AíopOfOpáo.Esbugalhados olb)S , Ceçà
pirar oçú.
Escasso , Cecatey'ma.
Escada , Mutâ mutâ.
Escalar peixc , JVIobóc.
Escaldar , Capv' , CX. tC-
nhè xerapy'.^
Esr
ES
EscALDAH-sE Cquàm.ir fe) Cái.
Escama , Piréra.
Escamar , Pyróc.
E-icAPAR ,Jabao.
Escarnecer , -Moçarii.
Escarrar ,Moiumúne.^
Escoar como ãgii.t ^ Jucáne.
Escolher ,Parabóca.
Esconder ,Jomime.
EscoNDER-sE , Jeiomíme.
Escorregar > Pycyryc.
Escoucinhar , Pyrón pyrón.
Escravo , 0« a , Meauçúba.
Escravidão , Meauçubóra.
Escrever , Coatiár.
Escrivão ,Coatiára.
EscRifTLRA , Coacíçába.
Escuma , Tyju.
Escumar , Tyjúóc.
Escurecer, jèmopytúna.
Escuro , Pyiunaoçri.
Escutar , Cendú.
Esfolar , Pyróca.
Esi ORÇAR , Mopírantám.Esfriar, Moroiçáng.
EsFRiAR-sE , Jemoroiçán^.
Esfriada coufo. , Oroiçángoaê.
Es GRavatar , Ca ranha.
Esmagar , Comcry'c.Esmigalhar , Mocuruj.Esmolla , Tupana potâba.
Esmorecer , Eacanhémo.E'PADA, A'á-2;ípéma.
EsrADAR-TE peixe . Araoabâ.Espadoa ,
3ybâ cangoéra.
Espalhar , Moçacém,Espanar , Tyby'ióca.
Espantado Qejijir') Oacanhé-mo.
Esfantalho > Moçakyjaçába.
ES .nEspantar , OU affhjlar , Mo-
cekujè.
Alojabáo.
Especular , Cecár cecár.
Espedaçar , Alondoçòca.E<;pELHo , Oariiâ.
Esperança,Çaronçába.
Esperar ,Çarón.
Esperador , Çaronçára.
Esperdiçar , Mocanhcmo , oumococáo.
EspERDiçAR-sE , Jemocanlic-
mo, oti Jemococáo.Esperdiçado (jílar') Ococáo
oicò.
Esperdicador , Mococáoçára.Espertar do foniUO , Pác.
a outrem , MombácEspeto , Cepetú.
Espingarda , Moçába.Espinha , Cangoéra.
carnal , Tobâ curúba.
Espinhaço, Cupê cangoéra.
Espinhal , Jíltyba.
Espinho , Jti.
Espirro , Oçámo,EspojAR-sE , Ojerò jerco.
Esporão , Caniim pecíi.
Esposado , Cemericô potaçá-
ba.
Esposada , Iména potaçdba.
Espreitar , Manhana.Espremer , Jamím.EspREGuiçAR-sE , Ojejeky'.
Esquecer , Ceç.irái.
Esquife , Teóngocra rcru.
Esquinencia , Curi!cába epun-
gâ oçú.
Estabi;lecep. , Japycâ.
Estação da Aíijf.t , Pay' pó-
ro monghetacaba.' Esf
38 BSEstafar , Mocaneón.FsTAFAR-sE , Oicmocaneón.Esta feito , Taujê..— e acabado , Ojc au-
Estalar , Poc. {/a2^r) Mopóc.Estalo , Tyopy'.Estancar O fatigue , Mopw-
tlilú t'Ug'UÍ.
Estanho, Itajyxa.
Estar , Qicô.— ejpirando , Ojekyi oi-
ço.
de joelhos , Ojenipil
oicô,
_ 'vi<vo , Oicôbevê.
fora ão feu direito ,
Amo rupí oicô.
muito tempo , Oicôpccu.
em pé , Puáme oicô.
fentado , Oapyc oicô.— aleí^re , C-oryb oicô.
tnjie , CjObacy* oicô.
bem , Oicobê catú.
mal , Oicô ayba.
doente , Mbaê acy' oi-
cô.
fjfiieto , Oicô nhótc.
focegado , Kerirína
oicô.
Este , Co3ê..^_-.— mundo , Coaê ára.
Esteio , Okyfà.Esteira , Pyif.
Estender , Mocém.Esterco , Tcpoty'.
Estilar , Tekyr.Cfa\er) Motekyr.
Estilo , Teco»
ET EVEstimarão, Moeteçába
.
Estimador,Çauçupára.
Estimar , Cauçúb , ou moC-tê.
EsTiMAR-sE , Jemoetê.
Estimular, Moacy'.EsTiMULAR-sE , Jcmoac/'»
Es no , Coaracy' ára.
Estocada , Cotucába.
Estômago , Cy_^iê oçú.
Estrada , Pè oçú.
Estragar , Moay'b.Estrangeiro , Amôaba rcri-
ma goára.
Estrella, Jaçy' tatá.
Estreita , Mok popyrúme.curta , Acúca , ou te*
popyrúme.Estreitar (^encurtar') Moatúr,
ou renhè motepoyr.Estremadura ,
Çanoába.
Estremecer ,Jacanlicmo.
Estripar , Cepoty' Óca.
Estrondo C /^^.er ) Motea-py'.
Estudante, Temimbâè.Estudo , Jimboeçába.
Esturrar , Cái.
ET , e EV
TERNAMENTE, Au-jeramanhê oaráma.
E TU TAMiiEM , Indêbê.
Eu , Xê.
Eu mesmo , Ixê etê.
Evangelho , Tupá enheénga.
Evangelista , Tupdna nhecQ-
ga cotiaçára.
Evangelizar , Mombeú Tu-
pána nlieénga.
EX
EX FA
EX
EXAGERAR , Mogoaçii.
Exaltarão , Ibatcçába.
ExAMiKAR , Ceçár.
ExcEoLR , Oçríçáo pucy'b,
Exceptuar , Mojaóca , 0«
Joóc.
Expectação , Caronçíba.Explicar , Mombeú catú.
Experimentar, Çaáng.
Expor , Comecng.ExpoR-sE , Jecomeéng.Expressar , Mojecoáub,ExTKNSAõ , PucTJçába.
Extrema-unçaó, ]andy'caray'-
bâ.
FA
FABRICA , Monhangà-ba.
FaefxIcar , Monháng,Faca , kicp.
Facada , Cotucába.Facalhaí cutelo , kicêguaçii.
Faces do rojio , Catypy".
Facho , Tory'.
Fácil coufa , Nit'o gnaçTl.
Facinoroso , Tecô ayba mo-nhangára.
Fadiga , Caneonçábi.Faísca, Tatá niertni.
Faiscar , Peryryc.
Falla , Nliccnga.
Fai.lador , Nheengocra.Failar , Nheéng.
de entre os dentes,
Curtirúc.
— com império , Nhecng-etc. •
FA 39Faiar afpero , Epotopáb
irúnama enheén^,-— Ifx/iand.ídes
, Aíoça-ràyi rupí nhóte enhecng.
Ii'vi4ndiídes em mã par-te , Mbao poxí recc enhe-cng.
mííl , Nheéng ay'ba.alto ., Nhaéng çantàm.baixo j Mègoc tupi
cnheéng.— g^go , Nheéng apita
pita.
Falhar , Jaby".
Falsear , Jopáne.Falsidade , Jereragoáya.Falsario , Jereragoáya oaé.Faltar alguma coiift , Oatár.Falto de fuílerito , Tyabóra,Fama , Carakoéne.Família fem fer efcravos ,
Abâ.
efcra'Vos y Ocapóra.Familiar conhecido , Cua-
pàra.
Familiaridade, Jepocoáub.
Faívtasma , Anhangá , oti
Mbaê ayba.Farelagem farelo , Coréra.Farinha , Uí.
da agua , Uí cani.
fimilhante a de trigo ,
Caarymâ.ejpremida , Uy-moyi
pába.
meio moida , Uy-tin-
mais de meio cozida ^
Uy-eça coacin^a.
coT^da de todo , Uy-atá.
Fa-
4Ô FAFarinha crua, da mandioca
cortada em rodas , e fecca
ao Sol , e pÍ2^tda apilaõ ,
Typyratí.•^ frefca por eãar de
molho , Uypúba.da raiz, de molho ao
depois de fecca , Carimâ.Fartar , Moapúng.Fartar-se j Jemoapúng.Fastio , Ni tio jurú cê.
Fava , Comenda oçu.
Favo de mel, Tyapyra.Favorecedor , Petybonçára.Favorecer , Pétybón.F'azer , Monliáng.
agajlar , Mopotopáo.faher , Cuabucár.acintes , Jucacy'.
largo , Motcpopy'r.—-— comprido , Alopecu." lu%ir , Mocandypúca.
FE
E' CATHOLICA , J.
Chrifto rerobiaçába.
pEERE , Taçúbâ.. maligna, , Taçúba
ayba.Fechar cerrando , Çoken-
dâ.
-—— atrancanda , Moan-lám.
-^ os olhos a miúdo
,
Çapomím.Feder , Anéme.Fedor da boca, Jeruncme.Feijaõ , Comanda.Feiticeira , Maracaymbára.Feiticeiro , Pajé.
Feitiços, Pajé remífflonhan*gayba morojuára.
Feitoria , Tyba.Feitor , Mbaê monhangára."Feixe . Mamnna.Fel , Pyâpegoára , ou Pyá-
poára.
Fei-ugem , Tatá tinga repoty'.
Fêmea , Cunham.Fenda
, ]icaçába.
Fender em gretas , Jicâ jicâ;
com unhas , Moboécunha popê.
por ft , Opóc , ou
Obóc , ou Jicâ jicâ.
Fera , C.oò oçú»
Ferida , Japixaba.
Ferir , Japixâ.
fogo , Moár tátâ.
Ferocidade , Nharonçhba.Ferrar O aguilhao , Japy* ,
ou Cotúc.
Ferreiro , Pererú.
Ferro , Ilâ.
de co-vds , Tacyrayby" lupiàra.
de canoas , Tacy'ra.'
Ferrugem , Tipoty'.
Fertilidade , Yby' mámcopobinhê mbaê ojemo-nhàng.
Ferver , Pupúre.
Fervura , Piipureçàba.
Fesra , Tyry'ba.
Festejap. , ÁloCLê.
FI
lADO, Tnlnibô.
fino 5 Inimbô.ipiíi.
Fia-
FI FL ¥0 4t
Fiado ^o-ro/To , Inimbô ponçu.
de linh.ts , Inimboí.
Fiar , Pománe , ou Foban.
Ficar , Pytâ.
faier , Mopyta.
com ú boca abcru
,
Jurujai.
Fidalgo , o« a , Woacara.
Fidelidade ,Jerubiaçába.
Fígado , Pyâ.
Figura jOii/orm^ ,Çangába.
FiLKiRA , Icyronçaba.
Filha do pai , Tajyra.
Filho do pai , Tay ra.
efilha da niãi , Mem-byra.
Fim , Cycába.
Finalizar , Mombáo.Finalmente , Coice.
FiNAR-sE , Maraár.
Fincar , Jatycâ.
Fingidor , Moangára.Fingir , Moáng.Fingimento , Moánga.Firmar , Moçangáb.FíRME da terra , Yby çaniám.
Fistula , Pereba.
Fita , Fltâ.
FL
FLATO, Ceçâbery'b.
Flor , Potyra.
Florecer, ]emopoty'r.
fo
FOCINHO , Tím.FociNHVDo , Tím oçú.
Fogareiro, Tatspynhj ren-
da bã. •
Foco , Tatá.
Fogueira , Tatá oçu.
Foi muito bem empregado ,
Auge catú , ou Jamuiú.cata.
FoisE , Oçôáne.ao fundo , Oçô ipTi*
pe.
Fôlego refpiraçaÕ , Pitucè-me.
Folgar brincar^ Monçaráí.alegrar fe , Cory'b.
Folhas de er-vas , ou matos p
Caâ.
Fome, Jembaacy*.
FoKTE , Ygcoára.
qt4e mana , Vgcery'c ,
OH Ygcerern.
Fora rfe cãfa , Ocárpe.Forca , Jybycába.
Forca , Pyrantancába.
Forçar a mulher , Oacy'peoerycò.
Forcejar , Jcmocarimbaba.'
Forma ,Çangaba.
Formiga , Tacyba.grande , Yçay'ba.
deJogo 5 Tacy ba ca-
cy' oaê.
douda , Tacy'ba cai-
náne oaê.
Formosear , Moporáng.FoRMosEAR-SE , Jetrcporáng.
Formosa coufa , JVIbaê po*
ránga.
Formosinha , Poránga ay'ra."
Formosíssima , Poráng Clê.
Fornicar , Mino.Fornicador , Minonçára.
Forno , lapiina.
FoRouiiHA , Ymyrà iiamby'.
F Fo»
42 FR FU GAForro, o« a , Taigoára , Oft
tábapóra.
Fortaleza (^cojiello) Macaó-ca oçíi.
FoRTuM (cheiro') Pitiú.
Fortuna , Teco porán»a.
FouicE ,, Kycê apara.
FR
RACO , o« :? , Membé-ca , OH pyt'iba.
Frade de Adiffii , Pay' MilTa
monh.in^ára.-—^.— leigo , Pay' a pias.
Fragmentos , Cemby'ra.Francez , Tipúy rín;^.'».
Franzir Qetlcrefpxr} Moapi-xaím.
Franzido e/?i , Oapixaím oi-
cô.
Frauta , Meniby'.Frecha , Uy'ba.
erncjada , Uy'ba açy'.
Frechar, Jemú.
F"recheiro , Jemiiçára.
Frequentar , Nhinhê.Frescura , Yroiçàng.
Fresco Çdc pOUCO tempo') Pe-
çaçú.
Frieiras , Juçara.
Frigideira , Peryfyçába.
Frigir , Peryryc.Frigir-se , ]emoperyry'c.
Frio , Tuy'.Fronha , Acangspába rerú.
Frustrar , Mopanémo.Fruta - Ybâ«
FU
UGIR, Jabáo.—-— f^^er , Mojabio;
Fugitivo, Jib.ibóra.
Fujaõ, Jababóra.
Fumaça , Tatá cínga.
Fumegar , TâCitínga mo-nháng.
Fundar , Motapy'.
Fundo fer , Tíoy'.
de agulh.t , Aví coara.
Furada conf.t , Opúc oaê.
Furar , M)mby'ca.Furo , Coára.
Furtar , MonJa.Furto , O^nonJà aquéra;
Fu!?cA , Pixúna ceráne.
FuziE de ferir fogo , Tacânioaçába.
Fuzilar , Moár tacâ.
Fuzo , Y y'ma.
GA
ADANHO . Tyànha.Gado , Mimbhbo.
Gafanhoto , Tu c lira.
Gaieira de cao , Pyrâoçij.
Gaguejar , Nheéng pitâpitâ.
Gaita , Memby".GaiteAR , Jupy' jupy'.
Gaite-iro , Mcniby' jupyçára;
Gaivota , Aiy' aty'.
Gala , 0'ba miituii recê goá-
ra.
Galardão, Cubecaniçába.
Galanteria , Nhcéngl porâ
poráng.
Galantea'"^ 5 Monçarái.Ga-
GEGalho de ar^vore , Ymy'râ
acyqiíéra , ou áca.
Galhofa , Jemoçaráya.Galinha
,Çapucáya.
GAL1^HE1RA ,Çapucaia roca.
Ganhar foldo , Porepy'.
Ganho , Morepy'.Garça (/íT/f) Acará.
Garganta , Curjcaba.
Gargarejar , Cororóng.
Gastar , Mombáo.efperdi^ando , Rloco-
cáo.
I mal o tempo , Teém ára
omombáo.Gasto , MocOCaba.Gato , OU a , Pixána.
Gavar alguém , Mombeú ca-
tú cecê.
Gaviaõ , Guyrâ oçú,
GE
GEMA do 0'vo ,Çopiâ
taguâ.
Gemi os ( irmãos) Monoxi.Gemer , Çacémo.Gemido , Amby'.General , Morobixába oçíí.
Gengiva,Çaiby'ra,
Genro do 'varao , Tayuména.da mtdher , Peúma.
Gente , Myra.Gemtio , Tapy'a caá póra.
Geração , CU Unha, japycâ.
multiplicação , Poromonhang.
Geralmente , Opabinhê ca-
tú.
Gerar , Mojem^nháng.
GI GL GO 43
GGI
IBAo , Guarína.Gineta bajiâo , PocCC.í-
ba.
GiNGiBRE , Mangaratáya.Giz, C-ayrçába.
Gizador , Çayrçára.Gizar , Çay r.
GL
GLOBO , Apuam.Gloria do Ceo , Ybaké»
pe luryba.——^ da fama , Carakucne
caiíi.
Gloriar (^fât^f) Morory'b,Gloriar-se , Coryb.Glorioso, Ybák póra.
GO
GOLODICES, Nhcmo-motaçába.
GoLoso , Tyára oçxi.
Golpe icortadura) Japyxába.Goma , Yeyca.Gomo tetiro
, Çoamky'ra.Gordo ejlar , Kyrâ oçu.
Gordura , Icaba.
Gorgomilho 5 Curucába ijuí
oaê.
Gorgulho , Çaçóca.Gosto (bum dos jinco fcntU
dos) Çaang.Gota de agua J Ygtyky'r.
coral 5 Alanô ir.anô
ayba.Gozar , Oericô.
F ii GR
44 CÍR GU
GR
A'ngs recobêRAÇAçába.
GRAqA tio rofto , Tobà catú.
Graças TIO f.tll.tr , Nbeéngaporá porátTí.
Gracejar , Mojarn.Grai. , EnJuâ mjrím.Grande , Turiiçu.
fAT^r , Muturnçn.Gkandeza , Tuniçuçába.Grakgear a 'Vontade a al-
guém , Mopyâ cacú abaçíipe.
ÍTRAõ , OU feinetite ^ <^ay'nha.
Gratií 1CADOR , Cubecatuçá-ra.
Grato ( fer a Deos ) Icâtu
Tiipána çupê.Grelhas , Trà juráo.
Gretar, Jicaçába , O» ohòc,Grii.lo , Okyjn.Gritar
, Çacémo.Cchãniar') Çapucáí.
Grosso , Pooçú.Grossura , Pooçi/çába.Grudar , Moecyea.Grude , Ycvca.— de peixe , Pyrâ ycy'ca.
GU
GUARDA , Manhiiia.^
porta j Okcnapiaçába.
roupa , 0'ba mimde-pába.
Guardar ('Viciar') Manhana-" alguma çonfa , Noa-
HAGuardar-se (svigiar-fe') Jemo-
çâcuí.
C arredar fe") Gygy,OH tyry'c.
GuELA , Curncába.GuELRAs de peixe , Pyrá cu-
rucába.
Guerra , Maramonhangába^Guerrear , Maramonh;ing.Guia do caminho, Pè j^ira
,
ou pêcuapára.
Guiar pelo caminho , Peco a-»
meér»g.
Gula no comer , Mbaê ú etê.-
Gume de ferramenta y Çainx-
HA
HA , Sum , CS , fuit ,por
ter , Aicobê.
Ha ? Qah admir.) Eá I
Habilidade , Acinga atu.
Habilitar , Mbaô cacú , m3'>
nungára recè oaráma.Habitador , Póra.
do Cco , Ibáke póra.'
da terra , Yby' póra.
do inferno , Juruparirata póra.
dos matos , Caápóra.Habitar , Oicô nhinhé.
Habito (fCi/í^wtHO Ceco renhè.
Habitoar , Mojepocoaub.Hai ? interj. dolorofa , Acn
ou acagoâ , ou acâ.
Haver mijler , Oicô tembê.
Haver-se bem , Oicô catíi.—— mal, Nkio okô c»-
'' HE
HE Hl HO
HE
HE , Síim , es , ftdt,por
fer, Aè.—— pojjí-vel que fo^e ! Cjuya
carú t'aê oço.—— pojjí^el ? Tecacúnhé ?
—— "verd/ide ? C^upí , oh ti-
lubê >
ijio djftm ? Çupí lâ quaê ?
Herege , Tupána robayána.Herva , Capiím,
de pajarinho , Guiráxepoty I
HHl
ISTORTA , Porandúb,
ou marandúba.
HO
HOJE (fallando da pre-
fente') Cuyr.(/e do futuro') Curie
cu ri.
(/f do pretérito') Hojí.
Homero , Juba pecánga.
Homem , Apyiiba.
fem prejiima , Abà pa-
ncmo.nobre , Aba moacára.humilde , Abâ leirê.
rico , Abá itajúba iára.
— tolo , Abà cuábey'ma.'velhaco , Abâ puxi.
Homicida , Poro jucaçárj.
HoNE-sTA (^coufa) Mbaê catu.
Honestidade , Catuçába.
Hoí.ra , Moeieç^ba.
HU IA 45-
Hoivrar , Moetè.HoNTEM
, Çoicê.Hora
, A'ra.
Horta , Caá koéne rendába;Hospede , Oicô çocôpe , ott
púrigoára.
Hóstia , Iriry'.
Confagrada , Tupàna.
HU
HUI dinterj^') Húi.Hum , Iipê.
Ojepê.fomente , Ojepè nhâ,a hum , Jepê jepê.
de nos , Ojepê iándcçui.
de 'VOS , Ojepê peçui.qít.tjí nada , Alerim
nhóte.
e outro , Mocói vê.Huma 'X'^:;^ , Jepê yí.
Humanidade , Cetè.
Humedecer , Iaky'me.
Qfaxer) Moakymé.HuiMEDECER-sE , Ojenjoa ky*
me.Humores , TugUÍ ay'b3.
Hypockisia , Angaturáma mo-ánga oçú.
Hysope , Yg caray'ba cepui"taba.
IA
JA' , Oáne.
Ja' agora , Coy'r vè.
Jactar-se , Jerubiár.
Ja' mais , Anaigái oàne.
Ja* muito he j Érimbaô oaneí}\' (^vE , Recè»
Jar.^
a6 ID JE IG ILJardim , Poty'ra rendába.
Jarretar , Mboí boi.
Jazer , Qicô , ou genón.
ID
IDADE , Acajíí età.
Ida (partida^ Japabóca
,
ou Ço.Ide A
, Çangába.Idear , Moçangáb.Idiota , Acoáub ey'ma 09a.
lE IG, e IL
JEJUAR , Jecuacúb.Jejum , ]ecu'icúba.
Igreja , Tupánóca.Ignominia
, Jerotím.
Igualar , Mojojabê.Iguaria , Tenibiú.
Ilha , Caâpoám.Ilharga , Ikê.
de qualquer coufa ,
C^obaixdra.
Ilho (fíO Teicoára,
Illustre , Abâgoaçú , oumoacára oçâ.
IM
MAGEM, qangába Tu-pána.
Imaginar , Jepyâ monghetâ.Immediatamente , Aujerama'
manliê.
Immensidade , Nitio çangábaoaê.
Imitar, Çaáng.
Imóvel , Nitio goatâ oaê.Impedir , C^obaiiim.
IM INÍmpeto
,Çanhâ.
Impiedade , Moraiiçúb Êy'mi»Impigem , Vaurána-Impor , Mondô.Importar , Cacy'.
Importunar , Mopyay^baiImputar , lty'c.
IN
INADVERTIDAMENTE,Jabyçába rupí.
Incêndio , Tatá oçíi.
Incensar , Motimbôr.Inchação , Pungâ oçú.
LvcKAço , Pungâ.Incitar , Teco meéng , ou
eauky'.
tndwxlr a mâ parte,Moacángay'b.
Inclinar-se abaixando , Ojc-ayby'c.
Incluir , Ipupc oicô.
Incorporar , Mojepc oçu.
Incorrupto , Nitio ijúca CO-
áub.
Incrédulo , Nitio arobiár
oac.
Inculcar , Mombeú catú cecà^
Indicio , Comeen^ába.Indignado Qeílar) Potupáo
oicô.
Indignar-se , Jemotupáo.Infalivelmente , Cu pi nipí.
Infernaes , Jurupari rata pó-
ra.
Tnierno, Jurupari rata.
Inimigo>Çobayána.
Injuria, Momoxiçaba.Injuriar , Momoxi.Injuriador,, Momoxiçára.
ÍN«
IN JO IRInjustamente , Tecm nhóte.
Inquietar , Auky'.Instante , A ra iatúca ayra.Instar
, jururè nirê.
Inteira (_coufa) , Oetcpe.Inteirar, Moaujè.Inteligência , Teco coáub.
Intentar, Je pyá mongetâ.
Interceder , Jururê cecê.
Interese j Cepyrec»-.
Interior da ca\4 , Ocapapêgoára.
Interiormente , Ipupê.
Interprete , Nlieénga Iara.
Intimar , Nheéng catú , ouCarú mira çupè.
Inveja , Moacyçhba oxipiá-
ca recémbaê.Invenciokeiro , Jereregoáyamoânga oçii.
Inverno , Amána ára.
Invocar , Cenói.
30
JOELHO , Jenepyám.Jogador ,
]emoçaraitára.
Jogar , Jemoçarái.
Jogo, Jemoçara iiába.
Jornada , Goataçába.Jornal , Pôrepy'.
Jornaleiro , Moraukyçára.
IR
JR
, Çô.ter com alguém
,
OçQ abá pyr.a pè , Ypy' rupy'
oçô.
—— procurar \ Oçô cecàr.
IS JU 47Ir , ao fundo , Ypy'pe oçô.
de "vajlo , Ipancmooçô.
bufear , Oçô pia ra-
mo 5 'vulgo,piámo.
Ira , Nharonçába.Irma de fêmea , A mu.Irmaõ de njarao , Tendy'ra.
Mií , ou Cemíi.
da mulher , Kevíra.
Irreverência , Ttjpána re-
cô jabyçába.
IS
ISCA de an\ol , Pindâ po-tába.
deferir fogo , Tatápotába.
Isso mefmo , Imoaè renliè.
não , Oê nitio.
por 'ventura ? Imoaôipô.
ajfim hc , Imoaê çu-
Isto , Coaê.
JU
JUBILO, Tiiry'ba.
Junco , Peiy'.
Juncto ,Jepocoaçába,
Juntamente , Irúnaraovê.
Juntar , Cjainháng.
JuKTo ,Çobakê. •
Jurar , Tupàna réra ocenói.
falfo , Jereragoáya
rupí tupá réra ocenói.
Justiçado , Teco ay'ba póra.
Justificar , Moçupi.
JvsTo , Angaiuiàma.LA
4^ LA
LA
LA', Aépe.— vieftiio , Aépe tenhê.—— dejfa parte , Ac çuí.
^— onde tu ejlás , Aépemame ereicô.
< 'VOS a'vinde , Fere-
mimotára rupí.
Labeo , Moryçàba.Laçad»*, Japoryçába.La^o , Juçána.— de pefcoço , Juçána ]u
ripiyára.
~- de pés , Juçána bipi-
yára.
——— do meio do corpo , Ju-
çána pitercba.
Lacrario, Jagoajíra.
Ladino, Jacoáub etc.
Ladraú , Mondaçára.'Vil , Mondabóra.
Lagartixa , Teray"ra.
Lagarto , Teju.
.—— grande que come os
O-uos , Jacaré arú.
dos braços , Juba goabyru.
Lagrima , Ceçá ry'.
Lagrimejar , Cecâ ry' çu-
runi, ou Uçâ tyky'r.
Lama , Tyjúca.
Lamaçal , Tyjucopáo.
Lamber , Ceréb.
Lamentar , Çapirón.
Lançar fora , Mombóre.por terra , Yty'c.
em rofio , C)ol3ápeoity'ca.—— abem, Nitio ojemoi-rón cecê.
Lanterna , Canéa ren^.
Lar. do fogo j Tâtà rcndába-
LELaranjal , Narandy'ba»Largo , Te popy'r.Largar , Poy'r.
Largura , Te popyreçába.Latejar a ferida , Coóm.
a fonte da cabeça ,
Tytyc.Lavanca , Itâ pecú , ou Itâ
rupiára.
Lavandeira , Pana ^peteca.
Lavar enxaguando , Moko-çóc.
fvaos , ou pés , Jucy'b.
Lavar-se todo , JemoaçLica»
LE
LEI , Teco-
Jalfa, Teeò rána.
LvicENço , Jatyc.
Leigo frade , Pay' apína.
LeitaÕ , Taiaçu áya merím.Leite , Camby'.Leito , Cámarendaba.Lembrança , Maenduçába.Lembranças mandar , MocU-
bccâtú.
Lembrar , Maenduár.JdT^r alguém , Mo-
maenduár.Lembrar-se ,
Jemacnduár.
Lençol , Cama jacuiçába.
Lendia , Key'ba ropiâ.
Lenta coufa , Iaky'me.
Leme, Jacumâ.
Lenha , Jepyába.
de S. João , C.acai.
Lepra , Meréba ayba , ou
Pyrâ ay'ba.
Ler,Jimboê papéra rscè.
; ,
Letra , Coatuçába.Ls*
LI
Levaktar alguma cottfa ,
Çupír.—-^^— fdi^r alguém , Mo-poáme.
Jalfo y Mondar.Lf.vantar-se , Jemopoánie.Levar , Eraçô.
p€r forqa. , Ecarim-bába rupí eiaço.
Leve , Nitio epocy'.
Lezaó , Meoárn.
LI
LIBERAL , Nitio ceco-
tey me oaê.
Liekrdade , Cemimotára-LiçAó , Jimboeçába.Licitamente , Ecarú rupi.
Lidar , Oicô etè morauky'Ligeireza tias m40S , Pô ja-
báo.
Li MADURAS , Itâ corcra.
LiMEo , Ybycoara oçú yby'apiccrpe mame pytúna oçúoicô nhinhê tay'na àn^aceray'ma pupê omanô oaêetâ rendába.
Limos d^agua , Yg aba.
Limpar la'Vãndo , Cútúo.pannos , Peteca.
almas , Jocyb ánga.—.— es/regando , Jocy b.
'varrendo , Pyíre.
efpanando , Tybyróca.—— defen/errujando , Ke-tingóca.—— de/enferrujando a al-
ma , Ketingóca ánga.
o arro\ 3 Parabócaabaiy-i.
LO 49' ' o
^mato por haixo ,
Caâ pyír.
de pedras , Iiá ióca.
poindo i Pô pupê kè-xyca.
Língua , lapycón.má
, Jufú ay'ba.
de mato , Caâ juro.
Linguagem , Nhecnga.Linha , Inimboí.
de pefcar , Pindâ xí*ma.
LiquiDo , Tyc-ú.
Qfa2^r) , Motyc-ú.LiQuoR , Ty'.
Livrador Aefenfor , Pycy-roncara.
Livrar , Pycyrón.Livre oh forro , Taigcára
,
ou Tábapóra.ar^vedrio , Cemimo-
tára.
LiJiioNjA lifonjear , Mory'b*
LO '
LOGO , Coromô corf,'
Logo ja , Coyrvc.—-— ^a qui a pouco , Co-rímerím.
Lograr , Oericò.
Lombrigas , Cebuí.Longe , Apecatú.Lontra , Jagoacacáca.
Louco ou louca , Acangay*ba.
LoucEiRA paneleira , Cam-bocy' monhangára.
Louvar , mombeú cato.
Louvor Di'vin0 , Tupánajimboeçába.
G LU-
LU
LU
UA , Jacy'.
tio^va , Jacy' pe-
çaçú.
. crefcsnte j Jacy' je-
inotoroçu.
cheia , Jacy* çobâoçú.
mnguante , Jacy' jea-
róca.
Luar , Jacy" rendy'.
Lu&ar'»^ Tendába.Lume , Tatá.
Luminária , Tatá rendy'»
Luxuria , Morepotára.
Luz , Cendy'.
Lvé EM cu' Onfetlo) , Oám.Luzir, Cenòypúca.
MA
^/í AQAM do roão y Co-^ b.: pecát>ga.
Maçar píT^ndo ,Çoçóca.
Maçarico peqiieno , Itliy'
tily".
Machado , Gy'.Macho de qtiíilquQr animal ,
Apyába.Maço , Motaçába.Macula , Meoám.Madeira , - Ymyrâ.MlADiíE ' de mulheres , Mem-
by' rerii.
Madrinha de macho , e fê-mea , May'angába.
Map-rúgada , Coéma-piránga.^'ÁrjRuGAR , Goéma ey'itjc-
vè poiiraa.
MAMadura fruta , Tearón.Magoa , Moacyçába.Magoador t Moacyçára.Magoar , Moacy'.
Magreika , Angaigoára goé-
ra.
Mai , Máya.Maior , Tutuçúpy'r.
Mais , Py'r.
Mal , Meoám.encarado , Çobâcy*.
fa\ejo , Mbaê ay'bamonhangára.
querente , Amorare-ymbára oaê.
Malagueta , Kyínha aví.
Maldade , Meonçába.Maldição , Mongtiér ayba.Maldizente , Jurtt puxí.
Maldizer , Mombeu ayba.Malefício , Mçoám , OH
Mbaê ay ba.
Maleitas , Tacúba ryry'»
Malícia , Pycímeoáni.Malicioso , Moauguéra ay'-
ba.
Maltratar , Oycô ay'ba.
Malva , OaxírHC merím.Mama , Cama.Mamar , Camby'vii.Manar , Tykyr , ou C.urlirw.
Manceba (f©n<r«/'ífM!)iAgoaçâ.
MANCEniA , Aííoaçabóra.
Mandador , Mondcçára.Mandamentos da Lei , Te-
co monhangába.Mandar , Mondo.Mandrião , Ateyma oçú.
Maneira , Nongára.Manha , Coéma.
, çedof. Coénia piráng?;
Ma-
MAMakga da cami2.1t , JubLMangue <vermelho , Mopa-Makha clara , Coéma ciè.
Manifestar , Mojecoáub.reyba.
branco , Xerey ba.
Manquejar , P:uím parfm.
Mansidão , Pyà membcca.AIanteiga , C^ába.
Mantimento , Tembiii.
Ma'o , Ayba.cheiro , Incme.
fim , Cicába ayba.
enfíiJd 5 Imboc ay"ba.
Mao , Po.
cheia , Pô rycéme.
direita , Pô ca tu.
efquerda , Po açií.
de gral , almofariz^,
Indoâ merím ména.Maquina , Ceyy'a.Mar , Paraná.— largo , Paraná oçií.
Marapiraó , Motapirón.Maravilhar-se , Jacanhémo.Marca
,Çangába.
Marcar , Aloçangáb.Marezia , Jopymóng oçii.
^Iarido , Iména.Mariscar
,]cporacár.
Marreca , Potery'.
Marrecão , Goananâ.Mas ainda , Ipupê vê;
. antes ajjim , Ojubérejabê tenêm.
Mastigar,
ÇiJÚ-
Mastro , Y'ba.
da 'véla,
Çotínga
y ba.
Matadobl, Ju caçara.
Matar,]ucá, »
ME 51Mato , Caâ.
firme , Caà ciê.
Matrimonio , Mendâra.
ME
ECHEDOR , Pobore-çára.
Mecher , Mopobúrc.Medicina , Poçánga.Medico , Poçanongára.Medida
, Çangába.Medir , Moçangàb.Meditar
, Jepyâ monghetl.Medo , Cekypê.Medrar , Jemonháng.Meia cheia , Tyriúme icui
rupí.
noite , Pyçajê.
Meio , Pircrpe.
— dia , Ara çuipe.
Meirinho , Ymyrâ rerecoára»
Mel , Y'ra.
• de pito , ymy'ra y'ra.— -— da terra , Yby' yra.Melancolizar , Mopyâ y'baoMembro f/>// , Tacónha.Meminice , Mitânga reco.
Mendigar , Jururê.
Menino a , Tayna , ou Mi-tânga.
do olho , Cecâ ray'-
nha.
Menos , Merí pory'b.
Mentir, Jereragoáia%
Mergulhar , Oçoipy'pe."
Mergulhão (^fOj Guytêmc-goân , ou Ca rara.
Mero (peixe) , Pyrà úna , OUConaptj aupomí.
Mesmo ou tnefma j Aè etê.
G ií Mes
5'í MIMestre , Jimboeçára.I^ÍESTiqo , Carybóca.Meter' dífcordio. , Jamota-reyma ucár abâ.
, Monde»viedo , Moukyê.
sS^Ieu , Xêmbaê.Mexilhão , CururÍJ.
Mez, Jacy*.
_ (las mulheres , Jemon-^yáfa.
MI
IGALHA , Pecengoéra.
dtz me\A , Tem-bin coréra.
acrcfcimos , Cemby-ra.
MijADEiHo , Carucába.Mijar , Carúc.Mijo, Ca rúc.
MiLHARis de peixe , Pyrâ ro-
, pyâ.Milho , Abaty'antâm.Mimo ( prefente') Potába.Mina , Iiajúba ty ba.
Mineiro, líà juba ropiára.
MiNGOAR , Jearóca.Minhoca , Aboy'.MliNisTRo do altar , MiíTa py-
lubonçára.
MioLLo. (polpiidafruttO Tu-uma.
MioLLos da cabeça, ^pytiú-
ma.Misturar , Mooáne.
na agua , Tycoár.MizERicoRDiA, Morauçúba.
MO
MO
O , Itababóca.
__ Moça , Cunhâ VdVLcni
Mocho , Mur7jclltutú.
Mocidade , Corumí oçucá-
ba.
Moço , Corumímoçií.
Moderar , Puy'r merím.Moderna ( coufa^ Pyçaçú»
Modo , Teco.Moeda , Itâjúba.
Moedor , Mocuíçára.Moer , Mocuí.
cana , Mobabóc.Mofino , Pycílba.
iMoFo , PyxâMoinho , Moçuiçàba , C/4
itababóca.
Molde,Çangába.
Moleira da\abeça , Apy-rére.
Molestar , Mopyâ yba.Moléstia , Mbaê acy'acy'.
Molhar , Moakyme.Molho , Ay'.— de mandioca , Ay' co-
py'-
, Maniana.de tabaco , Pytyma
aniám.
Monarca , Moroxába oçu.
Monte (^ferríi) Ubyty'ra.
Monturo , Catykoéra rendá-
ba.
Morador , 0'capóra.
Morcego , Andy'ra.
Mordedura , Cuuçába.Morder
, Çuú.Morena, Pixúma ceráne.
MoK.-
jviu
Morrendo (citar) Maraár
,
ou jekyi-
Morrendo Qarrancdndo) Oje-
ky"t oáne.
Morrer , Mano.Morta , coufa , corpo , éf^C.
Teongoéra.Teón.
IMoRTiFicAR, Jucá ayha.
Morto (já de/unto) Amby'ra.IMoscA , Meiu.AInsQuiTo , Merui
,jatiú ,
pium , carapanâ , moroçóca.Mostrar , Comeéng.]MiisTRAR-sE
, Jecomeéng.Mouco , Nirio iapy'ca oaê.JVIovER o coraç.to j Pyâ mem-
béca.
— abortar a criança,
Akyrár , ou memby Jvyrár.
MU
MUDA ipejfoa) Aba ni-
tio onheéng oaií.
Mudança «,í/í//'4 , Amórupimpí onheéng.
"MvBAK alguma coufa , Cegv'.Mugir (^ordenhar') CamlDy'-
jóca.
Muita doefíça , Taconô , cu. mukâ , ou pungâ.Muitas- <ve2^s ^ Ceiè eyí.
Muito , Cetê.
de prejfa , Çapy'c
,
ou curutém.— pequeno , Merím ay'-
ra.
grande , Turuçú etê.
— embora , Ajubéte.
— anus j Cenondê etê.
NA 5-5
Mulato , Ceiya,
Mulher , Cunhá.do homem , Temi rico.
donxella , Cunha coa-
ra eyma.foheira , Cunha men-
daçára eyma.cafada , Cunha mea-
daçára.
'velha , Cunha goai-
mim.anciã , Cunha ca-
cuáo.
Multidão, Ceíya.
Multiplicar , Póro monh-áng.
MuKDo , A'ra.
Munição , Mocába ray'nha»
AIurchar ,Tening ceráne.
Murmurar , Angau.
Murar . Çokendáb yby òca
Muro , Yby oca.
Murta , Caâ pexúna.
MuiGo das ardores , Ymy-râ rabiju.
NA
NA ( prep.) Pupê , o«pc,ou mê.
Naçaõ i gente]) Abà.
Nada , Nitio mbae.
Nadador , Vicábo oaê^
Nadar , Vitábo.
Nádegas , MikyTa.Naò , Ni cio.
owvçs ? Nitio ereccn-
dú pe ?
fei , Cê , 0« nicio
xacoaub.Na»
S4 NANau tem remédio , Nítio po-
çánga.
falta tempo , Nitio
oatárára.
> polfo , Nitio xacoáub.-—— falta nada , Nitio oa-
tár mbaê.errar , Nitio ojaby'.
tue parece bem, Nitio
catú nungára ixébo.
fomente {(fo , Nitio
imo aí nliô.
prcjla para nad/t , Ni-
tio mbaê rama.
he nada , Nitio mbaêoicô.
he ajjim , Nitio jabê.
íjuer tomar caminho ,
Anaigatê icatu potàr,
fei o que fera , Ma-yabè ipô corí.
[ei como , Nitio xa-
coáub mayabê.
feni catifa , Nitio ja-
bê nhóte.
fei nada dijfo , Nitio
xacoáub ipô imoaê.
fei para que , Nitio
xacoáub mbaê rama.
feja ajfun , Ajubéte
nitio jabê.
de balde , Nitio teêm
nhóte.
me ãefconfoles , Tenhêxamopyà y"b.
Na realidade , Çupí rupí.
Naris , Tim.do mar , Pirâtira.
Nasckr , A'r, ou cémo , ou
poróc.
NENascer planta fementc , Ce-
nhy-í.
Nascida do COrpo , Múnga ,
OH pungâ.Natureza , Teco.Navalha , Quecê.Navegar , Goatâ.Na 'Verdade
,Çupí.
Navio , Maracatím oçâ.
Naufrágio , Jepypyca.
NE
ECEDADE, Tccò tem-bem.
Necio , Jacoâub eyma.Nefando ( wio } Tivíro.
Negar , Jumime.Negligente , Aba panémo»Negocear , Jepyripána.
Negra , ou ca/ufa , Tapa-nhúna.
Negra ( coufa ) Pixúna , OHúna.
Nem mais , nem menos , Jabêtenhê.
Nenhures , Nitio mame.Nervo, Cajíica.
Nesse lugar .^ Aèpc tenhê.
Neste tempo , Coaê ára pu-
lugar , Coae rendá-
pe.
Neto , ou neta de 'varao ,
Temiminò.ou neto da mulher ,
Temiarirón.Névoa , Ybyiú nane.
Nevoeiro ,,Ybytú rána.
NI
NI NO
NI , e ^X)
INGUEM. Nitto abâ.
Ninho , Cobâcím , OHguira roca.
NiSTo, Quop^ipê.No ( prep.) Pupê.Nobreza , Iguaçúçába.No CABO , Co ire.
No CHAÓ , Yby pe.
Ne)civA (cofifa) Mbaê ay'-
ba.
NoDOA , Kyaçába.Nojo (ícr) Jci^uarií.
{cauf.tr) Mojeguarii.Noite , í^ytúna.
NoiTECER (jaT^r) Mopytú-na.
Noiva , Iména potaçába.
Noivo 5 Gamericô potaçába.Nome , Cera.
Nomear , Cenói cera rupí.
No mefmo lugar , Cendápecatíj.
No njefmo tempo , Aç rame-vêcatú.
Nora da mulher , Membyra/>'•
Nós outros , Ore.todos , Jandê.
Nossa coufa , Jánde mbaê.Nota , Meoám.Notavelmente , Alayabc ca-
tú.
Noticia , Morandiiba.Noticiar , Momorandúba.Notificar , Coabucár , oumomorandúba.
Nova coufi , Mbac pyçaçil.
>NovELo , Inimbc» apuám.
NU OB OC 55-
Novilha , Tapyira cimliá nui-
cíi.
Novilho , Tapyira coiuníimoçíi.
Novíssimos do homem , Abâreco itycába , ou mondu-çába.
N'ouTRA parte ^ Amo mame.
NU
NU' , Ecatúpe.
Nuca , Aty'ba.
Numerar , Papar.
Numero , Papaçába.Nunca , A^ne.
mais , Angé oáne-Nutrir
, Jemoro-6.Nuvem , Ybyiu tínga , OHybáke tinga , ou ybytânane.
OB
BEDECER, Arobiár.
Arobíaçnba.Obediente, Arobíaçára.
Okra , Temimonhánga.Obrar , Monháng.ObreA , Pa pêra moícyçába;Obreiro , Moraukyçára.Obrigaí^aõ , Teco.Observar , Poroçhr.
Obstáculo , Çobayxára.
oc
CA {coufa) , Mbac nl-
tio ipór oaê.
OccAsiAó , A'ra.—,— dar iTeco monháng;
Oc-
^6 OD OF OLGcciDENTE , Mame coaracy'
ocanhémo.0'COUTAD1NHO , Tcilê 13 â.
OccoRRER a encoTAtro , Ge-mo ixupê.
lembrar^ Menduár.Óculos , Ceçâ roá,
Occultaménte, Jemíma ru-
OucuLTAR , Jumime , oh Cua-cúb , OH J3Ç11Í.
Occui.To Çeílar) , Ojejumí-me oice.
OccuPACAó , Moraxiky'»
OccupADOR , Jocaiçára.
OccuPAR j Jocoái.
OD , e OF
ÓDIO , Jamotareyma.Odiosamente , Jeamota-
reyma rupí.
OttENDER , Moay'b.Oei-ensa , Mbaê ay'ba.
OtfERECER , Coameíng.Offerta , Pocába.
Officiai. , Mbaê monhangá-ra.
OfFuscAR , Mokyâ , OH Mo-tuúne.
Offuscar-se dia , A'ra oje
mokyâ.
OL
EiêO' LA' (incitati-vo^ ,
cam.Olaria j Camotím monlian
gaba.
Oleiro , Camotim mpnhanaára.
OM ONOr.FACTo feiítido , Mbaê re-
túna.
Olhar , Maém.—
•
para, diante , Tenon-dê kery' omacm.
de efguelha, , Ceçâiapára irúnamo omaém.
ao redor, Macm co-
bakê rupi.
para baixo , Yby' ker
ty' omaém.para tra\, Çakaqué-
ra kery' macm.de longo , Opecani
çuí maém.— com mãos olhos , Q^q-
bâcy' irúnamo maém.para ijlo , Pemaém
tánhè quaê recâ.
Olhos , 1 eçâ.
enco^vados , Ceçâ te»
py' tepy'.—— de ^ijta aguda , Ce-
çâ peco etè.
muito abertos , Ceçâepirár oçú oaê.
njefgos y Ceçâ iapára.
OM , e ON
MESMO , Aè tenhê. ^
Omnipotente , Opabí-nhê mbaê monhangára.
Onc^a animal , Jagoára aê.
Onda ,]apinón.
Onde , Mame.qusr que , Ajubécc
mame.
OP OR OS
OP
OPERAR , Monháng.QpiLACAõ, Epuní;â oçú
,
ou lapu pungâ oçú ygçuí.
OhPoR ,Çobaixára.
Opportumdade , Ara catú.
QppRiMiR , Reco ayba.
OR
ORAÇAô , Jimboeçába.Orar
, Jimboê.Oratório , Tiipánóca me-
ríni"
Ordenar mandar , Mondo.Orojenhar , Camby' jóca.
Ordinariamente , Ara jabê
jabê.
Qrdir , Jepirón.
Orf.i.ha , Naniby'.
Orelhudo , Namby' oçâ.
Orfaó , Nitio paia oaê.
Original, Epy" çuí goára.
Ornar, Mongatíron.
Ornamento compoíluray Mon-gatironçába.
de Igreja , Oba tu-
pán oca recé geara.
Ortiga , Pina pina.
Ortigar , Pina pina pupêjupim.
Orvalho , Yg apy'.
Oos
SGA , Trapopába.
Osso , Can^oéra.
OU PA
OU
S7
OU , Coípe. ^Ovas de pcixe^Pyr^ ropiâ,
OvEiRf í Copiâ lerú.
Ovo ,Çopiâ.
Ouriço cacheiro , Cuandú.Ourina , Tycarúca.(^URINAR , Carúc.
OuRiNOL , Ty'carúc rerú , ott
Caiúc.
Ourives , Icâ juba tnonhan-»
gára.
Ouro , Icâ juba.
Ouropel , Itâ juba rána.
Outeiro , Yby'ty'ra.
OiTRA i''e\f Amo binbè.
Outro tatito , Amô jabê.
mais, Avnôvè.
dia , Amô ára pu-
pê.
Ouvido , Apyçâ coára.
Ouvidor , Imyrâ rerocoára
oçú.
Ouvidos dar , Apyçâcár.Ouvir , Ccndú.
PA
PACIÊNCIA ,qcçánga.
Paciente , C^oçánga oaê.
Pacificamente , Caiú rupí
nhóce.
Pacificar , Mopyâ catú.
Pacifico , Pyâ catii.
Padecente , Poraraçára.
Padecer , Porarâ.
( fa\er) ,Moporarâ.
Padre , Pay .
y8 PAPadre dd companhia , Pay'
abúna.
de Santo António ,
^ay' lucúra.
— leigo , Pay' apína.
. de Mija , Pay miíTa
moiíHangdra.
Padrinho de honiem , e mu-lher ^ Páy;i angába.
de afilhada , TajyVaangába.— de afilhado , Tay'ra
angábi.
Pagaó , Geray'ma.
Pago , M irepy",
Pagar , Cepy' mecng.
Paí , Páya , ou Túb:i.
Painel , nibaê rangába.
Paixão , An^a côaiba.
Palavra , Nheénga , .OU liçá-
ba.
dcshonefia , Nhcéngapuxí.
Palma da mao ^ Pôpiréra.
para os ramos , Pin-
caraiba.
Palmo , Po çangába.
Palpar , Pocók.
Palpitar , Ty y'c.
-Palrador , Nheengoára.Palrar , Nheéng nheéng.
Pancada , Jemocaçába.Panella , Nhaémpepô,Panno fino , Pana poí.
de linho , Pana ca-
ba igoára.
de algudao , Ama-re lú çuígoára.
— r^i'ojo , Poaçú.Pao , Ymyrâ.
(ontpridO) Ymyiâpecú.
PAPao delgado , ou nuara , V-
myraí.' decra^vo, Ymyrâ ke-
y'nha.
de angelim , Pubúra.— de cedro , Acayacá.
de louro , Ajúba.
de lacre , Anhangárecuyba.
de girae , Go^icapy'.
de pilão , Indoâ mé-me.
de jogar , Ymyrâ je-
moçaraitâba.
Pao , Meapê.Papagaio, Paragoâ , o« Jeru.
Papellao , Papéra ianámaoçú.
Papo , Curiicnba.
Parabéns , Cubècatu.
Paragem j TcnJaba.
Paraizo celeílial , Ybakepôuiryb.i.
terreal , Jánde paia
Alaó renJába qucra.
Parapeito , Moantançába.Para que ,
Mbaeràma ú.dentro , Oc.py' kety.
fora , Ocára kety.
cima , Ibatê kery'.
baixo ^ Yby' kety.
que fim , Mbae ra-
ma recâ taê.
islo , Coaê arama.
fempre , Augéra ma-nhc oaráma.
logo , Curutém oarrí-
ma.
além , Amorrgheiy'.
aqui, Ikekety'.
— lá , Áê kety*.
Pa.
PAPara outra parte , C,obaíxá-
ra kety'.
ontra parte do rio ,
Amô çobaindápe.
onde , Mankety'.—— cima donde correm as
ago.is , Ygapv'ra kety\
baixo,para onde cor-
rem as agoas , Tomaçákecy'.
Parar focegar , Oicô nhóte.
defcançando , Putuú.
ficando , Pytâ.
Parceiro companheiro j Irú-
namo goára.
Parpa (for) , Tuguir.
Pardelhas , Anhóte caiu.
Parecer , Not\^ár.
Parede , Taipaba.—— de terra , Yby' óca.-^— de pedra , Itâ óca.
Parelha , Joiábé.
Parei.har iiguallar) , Mo-jojabí.
Parenta , Anáma.por afinidade , Cu-
nha mcna.Parentella 5 Anrma etâ.
Parentesco , Anamaçába.Parir , Membyrár.Parochia > Taygoára etA Tu-
pan óca.
Parocho , Pay' moro re recea-
ra.
Partejar , Omembyràr oac
piíibonçára.
Parte quinhão , Potába.. de alguma coufa , Pe-
çangoéra.
Partír , Mojaóca.
de pfrío ;»Pabóca.
PA r?Partir, cortar , Mondóc , ou
Monocóca.Parvo , Acangay'ba.Pasmado Çeílar) , JurUJái oi-
cò.
Pasmar, Jacanhcmo.
Patsa culpas , nhirón gucraJPassar , Csçáo.
de largo,Çnçao nlió-
tc apecatú lupí.
pelo enter.dimcuio ,
Çaçáo iacánga rupí , ouKlotaráb.
a^vao , Viiabo a ca-ção.
Pássaro , Guyrà.Passeador , Goatacára.
Passear , Guatá.Passeio da porta , Jtby' je-
byVe.Passo , Goataçdba.Pasto , Mbaè uçãba , O/í
Catuába.
Pastor , Rerecoára.
Patarata , Gerera^uáya.Pata ratear , Gereraguái ,
ou Poitõ monháng.Patear j Teapíi.
Patejar n^agoa , Pô pytcca
y'pe.
Pateo , 0'ca rccara.
Patente (e/ívír) , Oje coaúbnhóte.
Pato , IpCcú.
Patraõ , Oca jára.
Pátria , Ceiáma.Pauza , PiJtiJi:çába.
Pauzar , Puiliú.
Paz , Teco catú.
Pazes (/42,er) , Mopyâ ca-
iu . OH Monborón.H ii FE
6o PA
PE
E-, Py.ãe 'vento , Yby
tu OÇD.
dormente , Py' jícéi.
Peça di pAíiHo , Páaa pacoá-la.
de artUhmá , Mocá-ba oçú.
Peccado , Teco an.»aípába.
mortal , Teco angai-pába oçn.
'venijtl , Teco angai-
páb.i merím.Pfccador , Teco angaipába
monhingára.Peçonha , MLiiê çaci oaè.
Pedalo , Pycenj;oéra , ouAcyqnéra.
—-— ha j Ojibè merím.Pedintaõ
, Jurureçára , ouJorurçj^oéra.
Pedir, jrxnirê.
a ãi-vid/t,Çepy' quc-
ra oj'jri!rc.
fowi hntnihLide , Ju-
rurê rurê ca:u.
—
.
coui importunaçaHf,
Caneonçába rupí ojururê
nirê.
— com efficacia , Opyaçní catn ojururê.—^— ajuda ,- l^ityhonçáhsL
ojurnrè.
. efmoU , Tupána po-tába ojururc.
de porta em porta,
Abâ etâ okéna rupí tupá-
na poiába ojururC-.
PAPedir confelho , Cecocoáubarama ojururê.
Pedra , Itâ.
de afiar , Itaky*.
hume , Itaém.——— de beiço , Tametára.pomes , Ira bubúi.
defal , Jukyra kycati.
Pedrada , Japy apyxába.Pedregal , Itâ ry'b.l.
Pedrejar , Itâ pupê japi.
Pedreira Qvalia) , Jurure-
çára.
(de pedras^ , Ocamonhangára.
Pegada , Py'póra.
Pegado ( juntou , Apyrupy'*Pegar em alunem , Pecy'ca.
• o peixe na ifca , Pindâ lí.
Phgar-se, Jepecy'ca.
Pego , Paraná pitérbe.
Pejada ( prenhe^ , Poroi.
Peidar , Pino pinô.
Peido , Pino.
Peijo , Pouçu.Peiorar , Jemoáub pory'b.Peior , Áy ba poty'b.
Peitar , Poiába meéng.Peito , Potiâ.
do pé , Py cope.
de mulher , Cania.
cabidos , Cama piréra.
redondos, Cama puam.Peixe , Pyra.
[joi , Goarab:i.
mal ajfâdo , PyrâcKin
bem afiado ^yr^ mixíra:
frito , Pyrâ piriryc.
de fdlmoura , Pyri
iulcy'ra y.óra.
Pei-
PEPeixE fecco , Pyiâ em.Pela geral ra\to, Imoaê mpí.Pe lejar , Jacáo.
brigando , Maramo-nháng.
Pelo, pela (prepof.^ Rupí.
amor de Dccs , Tu-pána recc.
meio , Pitéra rupí.
— contrario , Amo rupí.
que , Aê recè.— tempo adiante , Coro-mô curí.
Pellar., CabócatPelle , Pircra.
Pelludo ,Çába oçu.
Pena (ífr) C^acy'.
Penacho , Acangatára.
Penar (.tormento) Porará.
Penas de a'ves , Pypo.
Pendência , Maramonhangá-ba.
Pendenciar , Maramonháng,Pendekciador j Maramonhan-
gára.
Pendentes das orelhas , Nam-by' póra.
Pendura , Mo)atic?çába.
Pendurar , Mojaiicô.
Penedo , Itâ guaçu.
Peneira , Gunjpéma.Peneirar , Moguáb.Penetrar ,
Çaçáo.
Penhor , Cecobiára,
Penitencia , Apyâ rojaby'r.
(iconjiíjaõ) Jemombeu-çába.
Penitente , Moacycára.Pensamento , Menduaçába.Pentear , Capyc.Pente AR.-SE , Jeacspyc.
PE 61Pente , Kybába.Penugem
,Çabijn.
Pequena , Merím.Pequenino , McFÍm ay'ra.
Perante nÓS , Jandè robâke.Perceslr , Cendíib.
Perda , Canhcmo.Perdaõ , Nhyronçába.Perder , Canhéme.Perder O C/iminho , Cepár.
o jni^o i Teco coáubcanhcmo.
Perdiz a've , inamby'.Perdoar , Nhyrón.Perfumar , Mocoaquéne , OU
motimbóí.Pergunta , Porandúba.Perguntador , Poranduçára.PERGUNTA4Í. , Porandúb.Permanecer , Oicô tenhê.
pEREQuiro, Perequíta.
Pereguino , Goataçára.Peregrina(^aõ , Goataçába."
Perna , Cetymâ.de ar-vore , Ymyrâ
áca.
Perseguir , Oeríco ay'ba.
Persignar-se , Jemocuruçâ.Persuadir , Moacánga ay'b,
Pertender , Oicô cecê.
Pertinas , Nitio arobiár.
Perto , (^obakè.
Perturbar , Jocanhcmo.Perturbar (fa^^r ) Moaca-
nhémo.Pesadelo , Kér ay'ba.
Pesar (de peip) Moçatigab.
{de dor) Moacy'!Pescador de Unha , Pindâ
iiychra.
de rede i pyçá icycára.
Pes-
6% PI
. ,_ de pari , Pary' itycára.
Pescada ( peixe) Oatocupâ.
Pescak , Pyrâ ity'c.
Pescaria , Pyrâ monhangába.-^ corfo , Pyraicjuê.
Pescoço , Ajúra.
Petiscar fOgO , Moártatâ.
Pesqueiro , Pyrâty'ba.
Pessoa , Abd.Pístana (los olhos , Jandê le-
çâ çába.
Pestanejar , Ceçâ pomy'm.Peste , Mbaè acy' ay'ba oçu.
Peto axfe , Arapacô.Pez o da balança , Pu cycaba.
PI
3 IA de agua benta, Tu-pá yg rerú , oh caray'-
ba rern.
debapúi^r, Mitángajerocába rerú.
PicADURA , Cutucába.PicAFLoR a-vs , Oaincum by',
OH goainumby'.Picar , Cutuca.PicAR-sE
, Jecutúca.
Picar O peixe , Pindâ mua aije najruta , Opy-
pyne.a abelha , Pím.
Piedade . Moreauçúba.Pigarro , Curucaba ojeken-
dáo.
Pilhar , Monda.Pilhagem , Mondaçaba.PiLAÕ , Indoâ.
Pilar , Caçóca.Piloto
,Jacumay ba.
Pimenta , Kyy'nha.
PL POPimenta do reino , Kyy'nha
çobaigoára.
Pintada com cores Ai-ucrfas ,
Jcpará parábo , ou pini-
pínima.
Pintar , Coatiár.
Pintor , Coatiaçára.
Pintura , Coariaçába.
Piolhar , Kiy'ba.
Piolho lãdro , Kiy'ba rána.
Pirraça , Jucacy'.
Pistola, Bocába merim , oubocába memby'ra.
Pita ^^her^xja) Caraoá.Pito , OU pita
,Çapucái pa-
merim.PizAR com os pés , Pyrón.
com as mãos,Çoçoé.
PL
LANA (coufa) Mbaê epé-
ba oac.
liz^i , Mbaè cime oaê.
Plaina de carpinteiro , Mo-cimbaba.
Planície , Ybypéba.Planta , Mytyma»
do pé , Pypiccra.
Plantar , Jory'mc.
PO
o, Tibuy'ra.
Pobre , Moreauçubóra.
Pobreza , Moreauçúba^Poça de agua
^Jacaro.â
Poder , Tecô.Podre , TyJLica.
Po£deira {galinha') Çapocáyaçapiâ oaê.
PoiR , Mocy'me5 ou kety'c.
Pois , Anhê..Po-
roPois não , Anhê reâ.
Polegar Qiedo) PÓ acangaoçu.
PoLMAO , Piinoâ.
PoLME , ou fedimento da fa-rinha , Tipyóca.
Polucaõ, Taypór.
Pólvora , Moca Cllí.
Pomar , Ybâty baPomba
, Pycaçu , OU juruty'.
Pompa, Cniaçuçába.
Ponta, Çicapy'ra.
aguda ,Çacapy'ra
cantím.
dope, Py' racapy'ra.
da terra,Çapycón.
PoKTE , Yg.Tçapàba.
Pontífice , Pay' abarê OÇUerc.
Pontada , CutúcUíúc nongá-ra.
Popa da canoa j Ygára ropy-'â.
Por Çprcpof.^ Rupí.amor , Rccé.
amor dijjo , Cecê.
hnm nada Merím nhóte.
iífo , Cecc.eíla razão , Coac recc.
'verdade, Çu pi rupí ca tu.
que , Mbac recc.
tanto , Ceco.
de trax. Cope rup?,
P p. (yerho^ Enói , ou enóng.
a culpa , Yfy c ixupê.—- em parte fegura , Enon-
gatii.
no canto alguma coufa ,
Canto pupè enóng.Porfiar, Nhecn? nhecns.oR-sE em pe , Jeipoame.
PR ífj
O foi , Coaracy' oc»l-
nhénio.
Porco manfo , Tayaçú aya.
do mato , Tayaçu ecé
^ da queixada branca ,
Tayatinga.
outra efpccie , Tayatiiu.
outra rajieira , Tayaçupeba.
Porta , Okéna.Porto , ygaropába.Porta , Pycengocra.Possuir , Oericò.Posto , Tendába.Postrar-se , Ojáryea.FoTE j Camoiím.Pouco , Meiím.
e pouco j Megoê me-goê.
^— depois , Aerirê me-rim.
-— atites , Cenondê me-rím.
menos , Merím pury'b.
mais 3 Turuçú merímpury'b.
Povoar , Poracár.
Poupar , Cecateyma lupimerím.
Pouzar a a've y Oapy ca.
PR
) RAGA debixosy TaperiS
reyya.
Fkagaxa , Coréra.
i'RAGAs , Nheénga ay'ba.
Praia , YbycUÍ.
Prantear ,Çapyrón.
Pkata , Itâ jiiba.
Pratica , Monghetaçába.Pra-
^4 PRPraticar , Jemonghet?.."
Praza A heos , Teimonia.
Prazer alegria , Tuiyba.Praiamar , Oikè oçú.
Precatar ã outrem , Jemo-çacuí ucár,
Precatak-se , Jemoçacuí.Preceito , Nheénga , OU te-
co.
Preço , Cepy'.Pre'gador , Tupána nheén-
ga , amocémo oaê.
Pre'garj Jarycâ.
Pre'go , Etapuâ.
Preguiça (bícho') Ay'g.
rateio , Atey'ma.Preguiçoso , Ateyma oçu.
Premiar , Cepy' meéng.Prender , Pocaár.
Prenhe , Puruâ.
Preparar , Mangatirón.Presença
,Çobakê.
Presente , Porába.
Presentear , Ipotába omon»do «londô , ou jopói.
Preservar , Pycyrón mbaêay'ba çui.
Presidio , Mocaóca merim.Pressa
,Çanhê.
Prestar para alguma coufa y
Ecatú mbaê arama.
Préstimo , Catuçába.Presumir, Moáub.VB.B.SVUPÇAÓ foberba , Jerobiár.
Preta coufa , Pixúna.
pRFTo , TapanhúnaPrezo , Monde póra.
Primeira COufa , Ranhe.origem , Ypy".
Primeiro que tudç ^ Ojoibâ-nh^ renondê.
gati
PRPrima do homem , Tendy'ra.
da mnlber , A mu.Primo do homem , Mu.
da mulher , Keby'-ra.
Primogénito , Cenondê gea-
ra.
Principaes grandes , Moaçá-ra etâ.
Principalmente , Menietè ipô.'
Principiar , Jepyrón.
Principio , Ypy'.
Prizaõ, Teco ayba , ou mon-de.
Privar , Mocéme.Proa da catwa , Vgacím.
Profiro d^ caiioa
yba.Proceder bem, Oicò catu.
'
Procissão , Tupána oatâ.
Procurar , Cecár.
Prodígio , Mbaò açu eté Tu-pána remimonháng tenhê.
Produzir , Ojemonháng.Proezas , Catú mbaê oçú
cçii.
Profanador , Momoxicára.Profanar , Momoxí.Profunda Ccoufa') Typy' etê.
Profundidade , Typyçába.Prolongar , Mopecú.Promptidaõ , Oicô tenhê cc-
cc oaráma.Promulgar , Ocoabucár.
Pronosticar , Cenondê o-,
membeú.Pronunciar , Mocémo.Vropagak de gente , Poronio-
nháng.
Propósito , Teco coáub.
PaorKiAMEíTE , Jabê catú.'
PU QUProsegvir , Tenondè oçô.
Protecçau , Pycyroncába.Provar , Çaârii^.
Provavelmente , Clipí catu
ipô.
Proviír , Poracár.
Próximo , Capixára.Prudente , Tccô coáiib catíi.
PU
PUBLICAMENTE,My'-ra reçápe.
Publicar , Roçapucái.PuiR, Mocy'me , ott Kety'c.
Pular ^ Opóre.Pulga , Jagoára kiy ba , ou
Tendy".Pulso , Jâby rajy'ca.
Pureza d.t alma ,
rançába.
Purga , Poçánga.Purgação das mulheres , Jc-
mondyára.Purgar
, Jucy'b.
Purgatório , Tupána rata.
Purificar , Kyting;óc.
Puta , Potakcra ojemonháng.Puxar , Ceky'.
pelas orelhas , Nam-by' reky'.
Puxos de cameras , Jamí ja-
mí maricá.
au
QUADRAR contentar ,
jVIoapecy*ca.
Quadril , Cuacánga.Qual , Abâ.
^ fera , Ab^ taè ?
QU "^^
Angatu-
QvAL de nós ? Abâ tâ ján»
de çuí goára ?
Qualquer, Ajubcte jepè amôiQuando , Mbaê ramê.
pode fer , Oicô co*'
áiib ramè.
qnii^res , Arepotáf
ramê.
quer que j Ajubcte ára
amo pupc.
Ql'anta3 've2^s , Moby'r t\.
Quakto mais , Meniéic ip6.
Quantos , MobyY.Quaresma , Jecuacâ oçtí.
Quarta feira , Morauky'moçapyr.
Qy arteAR Jãx^r em quartos ^
Alondoçóca.^'Asi , Mirim nhónte.
Quatro olhos C feixe) , Ta»raguv'r3.
QuE^? iVIayabê.
'vai ? Mà marandúba,coítfa ? Wâ mbaè.horas saÕ ? Moby'r
hora.
'VOS parece ? Mayabê-*
te penhémo.Quebrada coufa 'V. gr. fâo ,
Pene.
Quebrado 'V. gr. pratO , Ji-
câ.
ihomem) ,Çacamby'
pene.
Quefrantar , ou debilitar
,
IVIomembcca.( lei ) , Jaby reco.
QuEERAR pão , Mopéne.Queda , Ar.Queijo , Camby'antám.Queimada , Caí.
l QVEX,
66 auQueimado do foi , Pixúna
Coáracy" çuí.
Queimada , Cáí.
Queimar , Capy*.! I a, pimenta , Táy.Queixa , Morandúba ay'b3.
Queixada queixo , Çajy'ba.
QuEixAR-sE, Jemombeu ayba.Quem , Abâ.——— es tu ? Abâ teindc ?
du-vida, dijfo , Abânitio arobiár imoâ recê.
Querer , Potár.— bem,Çauçáb.— m.tl , ]imotarey'ma.
Querido,Çauçupára.
Quilha de tl.l-vio , Yby' cei-
Jáne , OH Maracatím çupècanga.
Quinas,Çaímbc.
QuiNHAÕ , Potába.
Quinta , Copixába , OU C^ôpe.——— feira , Çoô papão.
e{fenda da mandioca,
Typyóca.Quintal , Kendára.Quotidianamente , A'ra jabê
jabê,
RA
AM (animal) , Yuí , ouTatáca.
Rabear ,Çacê çaccmo.
Rabo,Çobáya.
Kaeujem dos caens , Jaguárapyruçu.
Rabujento , Nitio ojemoa-pecyca oaê.
Raçaó, Potába.
Racha fenda , Jicaçába.
Rachar , Mobóc.
RARacional , Tecô coáub oaé.
Raia peixe , ]abyby'ra , ouArinairy'.
Raio , Icâ ybyty' ay'ba çuígoára.
do foi , Coaracy" be-
rába.
Raivar , Pyâ ay'ba.
Raiz , Cepo.Rala (confa) , Çacacánga.R.\LAK(/a2^r li í]utdo),Mot.ycu.Ralhar , Anqaú.Ralo de rel.tr, Ybucéí.Ralo (^hicbo) , Tatin.Ramalhete , Putyra pccoára.
Ramo das awores , Caâ ró-
ba.
efgalho de aruore ,
Ymyrâ r.i canga.
Rancho , Oca.Ranger , Catáca.
Ranho , Amby' , OH UíS.
Rapar a cabeça , Jopíne.
Rapariga , Cut>há tém.Rapaz , Curumim.Rapina , Mondaçára.Raposa , avara.
Raramente , Amo ramê nhó-te.
Rasgar , Mondoçóca.Raspar fa\endo lÍ2p , Mo-
cy'me.
Rastejar , Fypóra rupí oa-
tâ.
Rasto , Pypóra.
Ratiucar , Moçupí.Rato , Goabyru.
jue fe come, Çabujâ.Ratoeira , Jjnçána , ouMonde.
Razak (^arra\ir) , Mojojabè.Ra.
RERazaõ (ífr) , Çupí anhccng.
Razoar , Nhecnnlieéng.
RE ?r
R
RE
EAL coitfdy Mbaê catíi.
RiALiDADE , Cupí ru-
pí-
Rebanho , Ceíyâ.
Rebater , Mocáca , OU Tll-
cà.
Rebentar , Póc.
a corda , Çóc.
Reboliço ialboroto) , Myrâreiya opoame.
Rebolo , Jtâ babóca.
Rebotalho , C-uéra.
Rebuçar ,Çobâ pokcc.
Rebuscar , Cccár ecê.
Recadar , Nongatii.
Recado , Morandúba.Recahir h.í doença , Mbaê
acy' jeby'rc.
Recear Qer medo) , Rcceky'
jê , ou Moáub.,—— o cdminho ( e fcwe-
Ihantes) , Moáub.Receber , Jár.
ewfua cdfa , Omoin-gc çocópe.
Recebkr-se (^caz^r-ft') , Jemo-mendár.
Reclinar , Jenông ceráne.
Recolher , Monde , OH Mo-ingê.
Recommekdar , Mombeíi ca-
ta.
Reconcilíar ifai^ 4t}iiz^de)f
Rojerô jcrón. ,
Recokhecer , Coáub.Recordar , Menduár jeby'rtRecuar
, Çakiquéra jeby'r.
Recuííar , Roirón.Rede de dormir , Kyçába»
de pefcar , Pyçâ.
Redemir , Pycyròn , ou Mo-cémc.
de 'vetíto , Ybyiu ba-
bóca.
Redemptor , Poro pycyron'cara.
Redondar , Moapuám.Redondeza , Apuarr.çába.
do mundo , Opabi-nhê yby* mpí.
Redondo , Apuám.Reduzir , RojebyV.Refego da faia , Safa mem*
by'ra.
Refeição CtOmary<t MbaêUl1.
Refeitório , Mbaê uçábsrendába.
Referir , Mombcú.Reforçar , Mopyrantón.Reformar , Mopyçaçii ja-
by'r.
Refrear-se , Puy'r.
Refrescar , Moroyçáng.a iv.efíwria , Jemo-
manduár cecè.
Refugio , Pycyronçába.
Regalar-se , Açaçáo caiâ
ara.
Regador , Rerecodra.
Regar , Moaky'me.Regato de agua , Ygarapè
mcrím.Regimento TIO COmer , Jcciía-
cúb,
I ii Re-
'6S RERegrado OU moderado y Çan-
gába rupí oaê,
Keino ,Çobay'.
Reinar , Cobaiguára.
Relâmpago , Tupán berába.
Relampejar. , Tupán beráb.
Relar , kecy'c.
cfmigalhando , Mocu-ruí.
mandioca , Kety'c
mandioca.R.ELATAR j JMombeú.Religião , Tupána recô.
Rflogio , Ara rangába.
do Sul , Coaracy' ran-
gába.
Reluzir , Cendy' púca.
Remanso do rio , Yg jcby'-
ra.
Remanecer , Oicô tenhêt
Remar, Japecuí.
fuiudamente , Mopy-pyc.
as 'vejfas , Coatyár.
Remegar 'Vomitar , Goéme.Remédio , Poçánga.RiMEiRo , Apecuitára.
Remela , Toúma.Remendar , Mongatirón.Remexer , jVíopobn pobú-
re.
R-EMissAÕ , Nhironçába.Remo , Apecuiiúba.
Remunerar , Mofocobíar,Kekovar , Mopeçaçú.Kente , Cobakè.Reparar notando , Moaúb.Repartir , MojaócaRepassar
, Caça. çaçáo.Repentinamente
, Çanllê.Repetir
, Jeby'r,
Comeéng.
RERepicar o citio , Moçory*b
tamaracâ.
Replantar , ]oty'me jebyre."
Replica , IS^heénga rebaixa-
ra.
Reposta , Cecobiára.Repousar , PotUlI mcríltlt'
Reprehensaú , Jacáo.
RepresentarRepudiar , Mombóre.Requerer
, Jururê.
Rescaldo , Tanimbúca çacúoaê.
Resentido , Jeroçeky'pe.Reservar , Nongatú.Resfriar , Moroiçing.Resgatar
, Pyripuia.
Resgate , Cepy',Residir
, Qico.Resina , Ygcy'ca.
de cajil , Cajá cv'ca.
de "vidrar , Gicay'cyca.
Resistir, Jepytaçóca,
Resmungar , Cururúca.Resolver-se , Jepyâ monghe-
tâ.
a pojlema , Jeby'r.
Respeitar , Moetê.Respeito , Mosteçhba.Respingar , Jemoacy'.
Respirar , Pytuccma.
Resplandecer , Cendy'púca..
Re!;po:;der , Nhecng.Restante , Cemby'ra.Réstia do Sol , Coaracy' ren-
dy'.
Restituir , Mojeby'r.
lÍEsvi.iiR(abbrevia^^ MoatúcaaResuscitar' , Cecobebê je»
^*
Re.
RE RIResurreií^aÕ, Cecobebê çab:i
Retalhar , Mondoçóca.Retalho de pantlO y Pána pi-
çangoéra.
Retardar , Mooicôpecú.
Ketentiva , Acangaiú.
Retirar , Póir,
Retumbar ,Tyapil.
Revelação , Mojecuapába.
Revelar , rvlojecuáb.
Rever , Cepiáca jeby'!.
Rever-se ao efpelho , Oje-
pyáca po:ár etê oaruâ pupe.
Reverencia , Emoeteçába ,
OH pouçuçaba.Reverenciar , Emoetê.
Revestir-se ,Jemoámondê.
Revezar ,]ecobiár.
Revekdita ,]epy'ca potár
erê.
Revirar , Mogerê jebyY.
Revolver , Poby're.
Reza , Jimboeçába.Rezar , Jimboc.
Rezina , Ygcy'ca.
RI
IBEIRO, Ygárapè me-rím.
Rica coufa (de muito feitio') ,
Catú etê.
Rico homem, Itajnba jára.
Rigor. Crigorojidade ) Teco
Rija (jcQufa) Cantam.Rijo esforçado , Corimbába.Rim , Pirlkytyím.
Rima de quíilquer çoufa , A-tyr'. >
Rio , Ygarapê. ,
RO hRio ] dãs Amaj^nas , Para-
ná piíynga.
de militas nuoltas , Yga-rapê jatymâ tymán.
Riqueza , Catú mbaê.Rir , OU rirje , pucâ.
Çfa\eO Mopucâ.Risca
,Çayrçába.
Riscar,Çayr.
Risco (perigo). Teco ay'ba.
Risonho , Pucâgoera , OHpucâxoér.
RibriDo (fer) Poiupào gocre.
RO
OCjA 'velba, Coqucra."
Roça , Cô , OH Capixaba:
Rocar o mAto para, roça ,
GopyT.RoçADouRA (fouce) Kycê a-
pára.
Rochedo , Ttâ ty'ba.
Roda de fiar , YniyrâbócS."
Rodemoinho da agua , Ygjeby'r.
de carro , Panacú oára
capa.
de fufo , Yy*magoâ.
I
RoDEiAMENTo , Jatvmána.
I
RoDEiAR ,Jatumáne.
! Rodela ^f f^no^ , Oára cápâ.
I Rodilha trapo , Pána ay'ba.
Rodo, Apecuitába.
Roedor , C.uúçdra.
Roer , tjUÚ çilú.
Rogar , Jururê catu.
— hem a algucm , Nhe-éng catú cecè.
pragas y Nheengay'baeiè.
Rof
7Q RO RURogar com e^cãcU , Jurerè
apyâ çui catú.
Roído , Tyapu.RoíM Ccoftfa) Mbaè meoám.RojoENs , Retykéra.
Rol , Mbae popaçàba»
Rola a've , juruiy'.
Roliça Ccoufa') Mbaê puâm.Rolha , Cokcndapába.Rolo de qualquer coufa , Pa-
cokra.
Romba (^COufo) Mbaè CpÔ OÇll.
Romper , Çoróca.Roncar , Amby'.
dormindo , Cararáng
,
ou akcr amby*.
Rozario , Moyra curuçâ.
Rosnar , Cururúc.
RossA , Capixaba , ou cô.
Rosto , C^obâ.
Roubar , Pycyrón.
Rouco (ejlar') Curukába oje-
kendáo.
Roupa , Oba.RôxA (.cor") Pyxúna ceráne.
RU
RUA , Ocára.Rude de memoria , Ja-
cánga çantám oaê.
Ruga, Nhinhíng.Rugido das tripas , Ciiturú-
ca , maricá tyapú.
Rugir , Mobyrú byiiu
Ruiva (cor) Psránga ceràne.
Rumor , Tiapu,
Rústica (eoufa^ Jacoáub ey'-
ma.
RusTico, Caapóra.
SA
SA
SABEDOR, Cuapára.Sabedoria , Cuapába.
Saber , Coàub.governar , Ocricó co-
áub teco.
o que ha de no^vo ,
Coáub morandúba.Saber (ter ftbor^ , Cè.Saborosa (coufa) Mbaê CÔ
catu.
Sabugo do coriio , Aca pòra.'
Sachador , Caâ pyrcára.
Sachar , Caâ py'r.
Sacho , Pororê merim."Saco do mar Guâ.Sacramentar , Aáng poça-nóng Sanra Madre Igreja
Sacramento etâ pupê.Sacrário , Tupána rendába.
Sacrilégio , Teco angaipàbaoçú ctê tecatunhê.
Sacudir , Motemúng.Sagaz , Jacoáub etê.
Sagrar , Monjeráub.Sahir fora , Iccmo ocárpe.
Saia de mulher , Cunha obâ.'
Sal , Juky'ra.
Salinas , Juky'ra ry'ba.
Salário ipago) , Morepy'.Salgado C^flar) Ceémbúca.Salgar , Mocém.Salca do certaõ ( parrilha )
Xipô cm.Saltar , Popór.
a cdfca fora , Piróc'
Salto , Póre.
Salvação , Ybakcpe OÇÔ.
Salvador , Pycyronçára.Sal-
SASangve , Tugui.
ííanguexuga , Cebuí peba.
Sangrar , Cuguí jóca.
Santificar , tmoetê.Santopea (^centopeíi) Jiiruparí
kybáte , ou japoaguá.
Santos óleos , Jandy' cara-
ybaSaõ , Catú.
Sapo , Cururil.
Saquear , Pycyrón , Oíi mon-da.
Sarampaó , Mixua ràn.i.
Sarar A Outrem , Mocatú.
a ferida iCaem.
Sarda do Tojlo , Tagoâ ce-
ráne.
Sardinha peixe , Aravari.
Sar.tar , Momboi lanceta pu-
Sarna , Curuba.Sarko de c/iximbo , Caiímbáo
repoty'.
Satisfazer , Moapecy'ca.Satisfeito C^Jlar') Jemopoa-
cyca oicô.
Savdar , Momoráng.Saudades, Xepiáca aúb.
Saúde , Caiuçába.
SE
SE(fOw/), Çaê.
Se acaso , C]aê aroaney'-
ma.Sleo ,
Çába.
Secca , Tiníng.
Seccar , Motining.Secretamente , Jemíma fUpí.
Secretas , Caapáiia.
Seus , Yg juceí. j
SE 71Sedkja , Coréma merfm.Segredo , Jumimecaba.Seguir a outrem , Abà raka-
quéra oçô.
SEGUNPA/f/rt, Morauky' py'«
Segundar , Jeby'r.
Segurar pag/tudo , Pecy'c ca-
tn.
alguma coufa para naocabir , Jutacóe , ou mopi-tacóe.
Seja como for , Ajubcte ma-yabê nhòte,
embora.f
Ajubcte.
Sei. LO,Çangába.
Sellar comfello , Enòng çan-
gába.
Selvagem , Ocoáub ey'maoçú.
Sem, Ey'ma.dú-vída , Tltubê.
falta, Çupí rupi.
Semblante , Cepiacába.
Semeiar ,]oty'm3.
Semelhança , Nongára.
Semente ,Qay'nlia.
Sempre , Ninhê.
Senão , Nitio ramè , OU çaènitio.
defeito , Mcoám.Senhor , Jára , ou Páy tínga.
deft » Cemímot.-íia lu-
pi oicô.
de fi,fendo IiidiOy Tay-goára.
Sensualidade , Poro potara.
Sentar Çf^^er) Moapúca.Sentar-se , Oapúca.Sentido (^aggra^vado^ Moa-
cy'-
Sentimento , RIoacyçába.Se-
72 SE SI
Separar , Mojaóca;Sepultar , Joty'me.
Sepultura , Ybycoáia.'
Sequazes , Irúnamo guára
eiâ.
Se quER , OU ao mctios , A]u-béte.
Sequioso , Ygjucéi.
Ser (jjiar') Oicô.Serafim , Carybebê.Sereno Qejlar fem bolir , ou
fallar^ Kerurim.Serra Cvionte) Ybyty"ra.
de ferrar , Kytyçá-ba.
Serração do peitO , Curucá-ba ojckendâo.
Serralheiro , Xaui monhan-
Servente , Moraukiçhra.'Servkjo , Morauky*.Servir , Meaucúb.Servo , Meauçúba.Seta , Viba.Sete ejlrello , Cejuçu.Seu , Embaê.Severidade
,Çobâ oçu.
Sexta feira , Jecuacába.
Sezaó febre , Taçúba.
SI
SILENCIO, Kirirím.
Sim , Ecm.Simples , Pyâ catú.
Simplesmente , Jabê nhóte.
Sinal ,Çan^ába.do rofto , Çobâ ky*-
tam.
Sinal lembrança , Moçangáb,Ofi enóng çangába.
soSiKGELEZA , Pyâ catuçába.'
Sintinella , Manhàne goé-ra.
Sifjo , Tamaracâ.Sitio (cerco') Cyc cémo.
(fugar) Tendába.Situar , Ojemotapejár.
SO
So , Anho.Soar , Tyapij.
Sobejar , Pita.
Sobejos , Cemby'ra.'
Soberania , Jabaeteçába.
Soberba , Jerobiár.
Sobrado , Jirao.
Sobrancelha , Ceçá pecángaTSobre , A'rpe.
faltar, Moacanhémo;ceo , Aríbo goára.
maneira , Tecatunhô.nome , Cera arpe gué-
ra.
pôr , Earpè enóng.
falto j Acanhcmo.Sobrinho , ou ^ , do homem ,'
Cunha memby'ra.
o ou a , da mulher ,
Pénga.SocEGADo , Oico nhore.
Socegar > Moricô nhóte.
Soccorrer , Petybón.
Sôfrego no comer , Jaca-
nhémo niingrfra tembiúrece,
Sofrer ,Çocáng.
SoíRiDo(^paciente') , C.oçáng
oaê.
Sogro do homem , Tatúba.
da%mlber , Ivíendin
ba. ,,
So-
so su——— do boniem , Aixc.
d.t mulher , Coaracy'.
Solda , Ygcyca.Soldado , Moccy'ca.Soldo , Porepy' , OU Mory-
py'-
Soi.f.mn-i2ar , Moetê-Soi pojio , Coaracy' ocanhé-
mo.SoLVCAR
, JOJOCÔ.
Solitário , Anho ay'ra oaê.
Solha Cpeixe^, Aramacâ.Soltar , Joráo.
Solteira , Mcndaçdray'ma.Som , Tkipií.
Sombra ,Roiçánga , OU A ng:i.
Somente , Anhê.Sondar ,
Çaáng rypú.
Sonhar , Poçaiiçú.
SoMKo , Pucêi.
Sorver , Pitér.
Sov , OU eílou , Ixc aè.
sv
SUAR, Ciáya.
Súbdito , ou fujetto , Poúrpe oicô oaè.
Subida Qcojia acifito) j Jeupyi-
çába.
Subir , Jeupyr.
Cfazsr ftihif) , Mojeiipy"r-
Subitamente , Auiermanhè.
Substancial , Mopirantán
oaê.
Substituir , Moçocobjár.
Substituto , Ceçobiàra.
Subterrânea (COU^O) , Vby'
urpe goára.
Subverter , Mocanhcmo?
TA 73SuccEDER , Ojcmonháng.Sujeitar , Epô arpe enóng.Sumir , Canhémo.Sumo , Ty'.
(molho de mandioca')
,
Tycijpy".
Suor , Tyíiya.
SupEusTicRó , Tupána reco
jabyçába.
SuppLicAR, Jururè.
SuproRTAR , Porarâ.
SuRRETEIRAi.ENTE , JamilTia
rupí.
Surdo , Nitio íapycâ oaê.
Suspeitar , Moáub.Suspirar, Pytuccme.Slsteí.to , Timbiú.Sustentar
, Jopói.
Sutukno,Çobâ cy'.
Suxar (afrouxar acorda')',
Moapapóc.
TA
TA' (tiao mates) , Tc-nhè.
Ta (uao bulas) , Caca,
Tabacal , Pyty'ma tyba.
Tabaco , Pytyma._ de pó , Pyiy'ma cuí.
Taberna , Caiiim meengába,
ou Meengára.Taboa , Vmyrapéba.Tacha defeito , Meoám,Tacto , Pokóca,Tainha ( peixe) ^ Paraty'.
Tal quAL , Nungára;Talvez , Aro cney'ma»"
Talha , Ygaçába oçu.
Talo das ar-vores , Caâ roâ.
K Ta'
74 TA TETalo , (olho de qudqusr ar-
vore) , Coánky'ra.
Também , Vê.Tamborete , Oapycába.Tangedor , Moapyçára.Tanger , Moapy'.Tanto qne , Rupíve.Tapadouka , C.okendapába.
Tapar,Çokendâ.
a refpiração , Pyiu-
cénio ojekendáa.
Taruar , Oicô peca.
Tarde , Caariica.
Tartaruga , Jurara.
redond^t , Taracajâ.
macba , Capitarí.
Ta ta , Tenhè lenhê.
TE
nj^E agord , Ate ciiy'r.
X Tear , Pana monhanga-ba.
Tecei,aõ , Pana monhangára.Tec}:r , Jopém.Tecto , Ibateçába.
TtiA de aranhu , Jandú ke-
çàba.
Teimoso , Nitio arobiúr oaê.
Telhar , Jacui óca.
Temente a Deos , Tupánamoetcçâra.
Temer , Câkyjê.
Temperado com tudo , Çan-^ába rupí oa<:-.
Temperar O comer , Monga-tyrón rembiú.
Tempestade, A'ra ay'ba Ccêi
Temílo , Tupána roca.
TETem?o , A'ra.
de chwvx , Amanaára.
— de Sol , Coaracy* ára.
Tençaô , Pua.
Tenda onde fe 'vende , 0'cambat mecngába.
otidefe trabalha , Mo-raukyçába roca.
Tenra , Membéca.Tentac^aõ , Juiuparí enganá-
ne çhba.
Tentador , Engananeçára.Tfntar , Enganáne.Tentear , Caàng.Ter , OericÓ.
afco , Jeguaru.
rayio de parentefco ,
Anáma bè.
refpeito , Moctê.
refpeito com pejo ,
Pouçíj.
á fua re-veria , Ce-mimotára rupí oerico.
a mal , Jemoacy'.
febre , Tacúba pora-
râ.
— neceffídade , Oicô tem-
bém j OH Teme.conta cen: alguma cou-
fd , Jemocoár.— ter em muito , Çaií-
çúb etè.
para fi , Moáng./orne , Jemoacy'.
em pouco , Ojemotei*
tê ayrâ.
TEKqA feira , Morauky mo-cói
^
Terçol do-olho , Ceçâ puii-
lER-
TE TITerra , Yby*.
plana , Ybypéba.— Jirnie ^ Yby' retê.
gretada , Yby' ojepi-
rár oaê.
lamacenta,Tyjvicui>'ãha.
Tekreiro , Ocára.
Terremoto, Yby' ryry'.
Terrível (jcoufd) , MbaC ay'-
ba— peJfoA , Abâ angaipá-
ba oçíí.
Terror , OU efpafítO , Aca-nhémo.
Ter-se com alguém , Jepyta-
çóca.
Testemunha , Çupiç.íba OCO-meéng oaê.
Testiculos , Capyâ.Tf u , tua , Ndé mbaê.Texto de cobrir , Jacuçdba.
Tezouro , Itajúba rerú.
TI
TIA affim de homem,
como de mulher , Aixc.
TiçAÓ , Tacâ pynha oçú,
Tio de huma , e outra par-' te , Tuty'ra.
Tingir. , Miindê tinta piipè.
ãe preto , Mopixúne.Tinha doenç.t , Apekexinga.TitiTA 'vermelha , tltucVí , ou
carajuri) j ou urtjcuri.
Tirania , Moreauçi]bay'ma.Tirar ,
]óca , ou Moccme.—-^— por força , Ceky".
alguém do [eu fixp ,
]Woacangay'ba.^ injorma^^h i Porándú
randú. >
TO TTTirar-se ãjf'ajlar-fe , Puy'r.Tiritar de frio ^ ^^^Y l^T*
Çllí.
Tiro , Mocába reapu.
Tísica , Abeiána.iisNAR , Motuúna.Titubar , Jacanhctno»
Tizotjra , Py ranha.
TO
TO' {chamar pelo cdo ) a
Aâ.Toar , Tyapu.Tocar , MoajPÚToda todo , Òetépc.Todo O dia, A'ra ocrcpe.
T0D03 , Opabinhè , oh Pabè. 05 dias , Ara jabè
jabè.
juntos em hum corpo ,
]epê oçú.
Tola , OU tolo , Ocoáubeyrra.
Tolda da cãtioa , Tamaca-ríca.
ToLEiRAÕ , Ccáubeyma oç<3.
Tolher-se dos membros , Ce-
tè omanô mano.Tomada da faia ( tefego } «
Sáya memby'ra.Tomar ,
]ár.
_ á fua conta , ]ár e-
pope.
por força , Pycyrón.
eílado , Jár ceco ra-
ma.paixd^j Jemopyâ y'ba.
Toi-ADA , Japy"-
Topar {evcotiírar'), Çobaitím.
Torcer , Po nnimbyca.
K ii ToR*
7á TO TRTorcer amiÕ , Po memby'ca.
o pé , Pyrúca.• as paLi-vras , Amo
rupí rupí onhecng.Tormento , Tccò ay'ba , OH
Poraraçába.Tornar , Jeby'r.
a /a\er . Mojeby'r.• com a paU-vra aerA\,
Amo lupi onheéng jeby*r.
a culpa a outrem ,
Amo abâ çiipè oety'ca ce-
co.
ToRNozmo ) Pigoâ.
Torpeza , mbac puxí.
Torraò , Yby' antám.
Torrar ao fogo , Moteníngcarn.
Torto y Ia pára.
dos olhos , Ceçâ ia-
pára.
ToRTULHo , Urupê.Tosca ( coufa ) , Mbaê oçu
oaê.
TosQUEf EjAR , Akér merímme rim.
TosquiAR , Jupyne.Tosse , Uçâ,Tostar , Çapéke.ToTALiMENTE , RCÍÇ.
TR
TRABALHADOR , Mo-raukyçára.
Trabalhar , MorauJ^y'.^— de balde , Morauky'panémo.
— por de mais , Morau-ky' tecm nhóte.
Trabalho , Mgríiuky'.
TRTrabalhos , Poraukyçába.Trabalhosamente , Ooçú lU'"
Trabucar , Motâ motác.Tkaca (bicho) , Taperú pí'r
na mboiçára.Traçar , Mamáme.Trafego , Morauky' oçu.
Tragar bebendo , Tuciicúr.
Trajar , Jemoâmondê.Trambolhões , (^gerC- gerco.
Transitória (^CCttfa) , Mbaôcururém oçaçáo oaâ.
Trapo , Pána ay'ba.
Traquinas , Niiio oicô nlió^
le oaê.
Trataktaõ 5 Açu coice coi-
ce.
Tkasiíordar 5 Jucéne.
rRASFEGAB. , Cacabóca.Traspassar , C.açio.
Tratar > Oerico.
com rigor , Oericoayba.
bem , Ojemocoár ca-
iu cecê.
mal , Moreauçúb.Trathar , Porará uçár.
Travar OU atar , Japoty'
^
OH Apoccír.
amizade , Ojémo ca-marár.
Travessura , Mbae ay'ba;
Travesseiro , Acangapábarerú.
Travesso , Mbaè ay ba mo-nhangára.
Trazer , Erúre.
ã memoria , Jemoma-enduar. \ i
Tremer « Byry'.
TR TUTremer de frio , Ryry' lUÍ
çui.
palpitar , Tyty'c.
Trempe , Cambocy' rcndába.
Tremuras (4/)<'rí05),Tembcm.Trepar , Jeupy r.
CJaxfr) , Mojeupy*r.Três , Moçapy'r.Tresmalhak-se , Jemocanhé-
mo.Tresvariar , Acánc^a ay ba.
Triaga , Mbaê ay ba poçán-
Tribulação, A'nga cô ayba.Trilhar , Pyrón pyròn.Trincheira , Cayçára.Trii'as , Cigiê mcrim.Triste (e/?^r) , Kyryrim.Tristonho
, Çobacy".Triunfar, Moçarái.Trocer , Pò membéca.Trombeta , Memby'.Trombeteiro , AXemby' ju-
piçára-
Tromeuuo, Çobacy*.
Tronco (pr/:^^©), Monde.Tropa (íe getttc , Myia reí-
ya.
Trôpego (bometfí) , Abâ roo
nhóte oaè.
Tropel de geiíte , Myra ria-
pú.
Tropicar j A'r.
Trovaó , Tupâ.
TU
TU, Indè.
Tua coufi , Indè mbaè.
Tudo , Opabinh;.
Tu;'BA , TeongOjCra rejitába»
TY VA 77Turbar , Moacanhémo. •
Turva (coufd) , Typyty'ng.'
TuRVAA 4 AgOA , Motypy-ty'ng.
TuRVAR-sE , Jemocanhémo.Tutano , Cangoéra póra.
Tyranno , abaangaipàba oçOetê.
VA
VADEAR o rio, Çaçao;Vadio , Goataçára.
Vagado , Ceçâ beryb.
\'^AGAROSAMEWTE , Megoê mC"goè rupí.
Vaguear , Oatâ atâ nlióie.
^'^Al , Ecoem.Vaidade , Mbaè CUrutélH
nhóte oçaçáo oaê.
\''alente ÇfaÕ) , Qicô catvi.
Valentão , Abâ carimbáboçu.
Vai.le , Ybyiygoáya.Valia , Guaçuçába.
pedreira , Pay'a an-
gaba.
Valor preço , Cepy'.
forças, Carimbábo,Valoroso , Apyâ oçú.
Vancloriar-se , jerobiar etè
cecê.
Vaporar , Pymcémc.Vara , Ymyrâ-í.
de medir , Pana ran-
gába.
Varanda , Copiara.
de rede , Kyçába rc-
meyba.Varaõ , Apyàba.
Vakeak , Ámô rupí.
7S VEVarejar, Nupán.Vasar-ie , Jepocoáub.
Vascolejar , Mocoçóc.Vazar 4 maré , Cary'ca.—.— botando fora , Jucáne.
defpejando ,Çocabóca.
r.——ff- revendo , Cjururú.
Vazia {coufÀ), Nitio ipóroácVasilha , Rern.
VE
VEADO, Çiiaçu.— '— de cornos , Çua-çuapára.
Vedar , Ocricó ay'ba.
Ve«a , Tugui rape, ou Ca-gyca.
Vella da. canoa , Ygoára re-
línga.
de cera , Yraitím.
Velejar , Goatâ.
Velha , Guaimím.. C^cofifa) , GemaneVelhacaria , Mbaê puxí.
Velhaco, Abâ puxí.
Velhice , Tijuaeçába.
Velho , Tíjuaê.
Velar , Nitio okcr.
Velório , Puy'ra , ou Muyra.Vencer , Moceráne.yjih-DA (itaberna) , Cauim me-
engába.
Veneno , Mbaê ay'b3.
Veneração , Moeteçába.Venerar , Moetâ.Ventagem , Pury'b.
Vento , Ybytu.—— de rajadas , Ybytúpeâ peâ.—— de trovoada y Ybytú-ayba.
VE VIVentas Coí narizfs\ Apy'nha.Ventrexa , Maryca , ou Qa-
capcn.
Ver , Cepiáca , ou Maém,Veraó , Coaracy'ára.
Verbalmente , Nheénga ril-
pí nhótc.
Verdade , CJupíçába.
Verdadeiro , Abâ çupí ru-
pi oaé.
Verde (fôr) , Xepiacábaa=
ky'ra.
Verdegar , Aky're.
Verdete , Itâ uguí.
A^^ERGAR , lapáre.
Vergonha , Tim.Vergonhoso , Timgoére.Verificar , Moçupí.Verilha , Çacamby'.Vermelha , Pyránga.
Verne (^bicho ) , Urâ.
Verónica , Sanílo rangába
Verter , Çururú.Verruga , Kytám.Vesgo , Tororó.Véspera de Santo , A'ra ára ,
ou Renondé goára.
tarde , Caarúca.
Vestia , Guarína,
Vestido , 0'ba.
Vestir, Jemoamondc.V^z, Eí.
VI
VIA {caminho')^ Pê.
Viagem , Guataçábá.
Vibrar , Berdb.
Viciar , Momoxí.Vício , Tecopuxí.Vida , Teclbe. i
Vi 01A, Marbáne goére.^
Vi- .
Xl UNVigiar , Manhánc.\''iGoK , Pyranrançaba.Vil e baixamente , Mbiê rána.
Vinagre , Cauím çai.
Vinculo, Japoryçhba.
Vindouros , Uf baráma oaèetâ.
Vingar , Jepyca.\''iNHo , Cauím.
do reino , Cauím pi-
ranga j on Çobaigoára:
Vioi.A , Giiararapéba.
Violar , Momoxí,Violentar mulheres , Oacy'-
pe oetycô.
Vir , Ur.ViKA^AÕ , Yrayçáng.
Virar , Mogerè.Virgem , Cunhâ nitio ranhe
yaíba oaê.
Virtude , Tiipanâ recd po-
racaçába.
Virtuoso , Tupána recó po-
racaçára.
VisAÕ , Mbaê repiáca.
Vista , Ceçâ pyçô.Vituperar , Royrón.Viver , Aicobê.
Vivificador , Tupána iandè
recovebê meengára.
Vizinha (^ coufa ) , C^obáke
poára.
ViziTAB , Py'r.
UNUNC,Aô j Janay' caraíba.
Ungir , Pyxyb jandy'
caray'ba pupc.
Unha , Po apém.
VO XE ZE 7pUnheiro , Po apém pim^â.Única icoufa^, Jepê nhô
oaê.
Unir ) Mojepc oçú.Untar , Pyxy b.
Unto , Çába.Useiro e 'vífetro , Tapejára.Usurpar , Pycyrón.
VO, é vu
VOAR, Bebé.Volta , Apare.
Voltar tomar , JebyY,{Jíi\er'}^ MojcbyV.
Voluntariamente , CemimO*tara rupí.
X^^omitar , Gocne.Vontade , Jemotára.
de al^tmiít coufa , Je-
mimotár mbae reco.
Vós , Nhecnga.Vulgarmente , My'ra rCcô
rupí.
Vulgo , My'ra.
XE , e XO
XERINGA , Xerínga.
Xo?RA ! (yo-z^ de quemfe efpanta) , Iraxo.
ZE, c ZO, ZU
ZELAR. Royrón.ZoMBA?v , Rlonçarái.
ZuNiDo dos ouvidos 1 Apy-câ reapy'.
Zunir , Tyapú.
FIM DA PRIMEIRA PARTE,