D. B.Consent. Ampliss. Facultat. Phtlosoph,

In Reg. Acad. Aboensi,DIssERTATIONEM PHILOLOGICAJVI*

DE

VERBONON

OBsCURO,Es. VIII. ao.PRAEsIDE

LAURENTIO O.LEFREN,

L. L. O. O. et Gkjbc. PROFEss, Reg. et Ord.

Candidis rerum Censoribus examinandam JisletANDR. GUsT. sTRANDMANN,

Rossia- Wiburgensis,

Die XIII. Martii MDCCLXXVI.In Audit. Maj. Tempore A, M, solito.

ABOdE Impressit Johann. Christoph, Frenckexl,

rAsON EXCELLENCE,

MONsEIGNEUR le PRINCE

PIERRENIKITITsCH

TRUBETsKOY,sENATEUR,

CONsEILLER Priv6 Actuel et CHAMBEL-LAN au service de sa MAJEsT6 IMPERIA-

LE de Toutes les Russies, CHEVALIERde l’ Ordre de l’ Aigjle Blanc.

MONsEIGNE UR.

Mon Pere rn' aijant dcpuis ma plus tendre eu/anceinspire m devouement respessiueux pour Votre Ex-cellende, s ose aujourdhui , Monseigneur, met-

tre d Vos pies cet EJsai Academique. FiIs d' mpredicateur ,

& me proposmt d' mtrer dans le memecheniin , je me sidis dpplique d cherclier le vrai Jhis d’1111 verset de la salute Feriture, qui sictus enjoint deconjulter la parole de Dicti , parce qu’ die n' est pasohscure, comme les arts magiques. Daigncz , Mon-seigkkur, de recevoir cette tnarque , quoique soible,du res pedit le plus parsait &le plus soumis , avec labonte si generalement colinae & estimee en Vous; dai-gnez ausii continuer au siIs la meme protc&ion queVous avez si genereusement aecordee d son Pere, &

pmnettez que je sois avec la plus prosande soumijsion

MONsEIGNEUR,DE VOTRE EXCELLENCE

te tres hmhk & 1 tres obejjsantsrrvitiur

ANDRi GUsT, sTRANDMANN»

MONs1EUR,

le PAEON,

JEA Is deFREEDERICKsZ,BANQUIER de la Cour de sa MAJEsT«

IMPERIALE de Toutes des Russies.

MONsIEUR.

Daignez me permetire, Mostsieur* je Vous ensupphe, de Vous offrir ce petit Esseti Academique,suible trihut d7 un respessi merite d tant de titres.Vous avez , Monsieur, honore mon Pere de Voshontes: soti sils a fierite de ses sentimens, k minie zele

pour te' service de sa patrie, h mente recomwij/knwenvers ses tiensaiteurs: puijse-t-il, Monsieur, etre

digne de eonscrver h meme place dans Votre /c;*-venir & dans Vos bonnes graces! sse sidis avec k

rcspess h plus prosond,

M O N sT E U R

VCitre fres-humbtr & trgs ohClJsantJerviteurANDRi GUsT, sTRANDMANJJi

VIRO Plurimum Reverendo atque Frcecsarisima ,

Dn. ANDREAE sTRANDMANN,Ecc!ejice, qu.e DEO in Pyhdjdrvi coiiigitur, Pastori Me-

ntissimo, vigilantijsimo ,

PARENTI INDULGENTIssIMO.

nullum officium reserenda gratia majus sit, facile vides,P ARENs 1NDUl.GENTIfflM/£

; quam qsiliaee debeat mens animus,dum tua in me benesicia cogito, ({no enim ea idplura&majora simi, eo etiamintensior esi affectus gratianimi, quoad ea adgnoscenda & recolenda seror.TIBI enim P ARENs OPTIME, nem vitam solum,sed omnia etiam,quibus gaudeo vitee ornamenta & subsidia debeo. Inde enim a tenerismihi amorem pietatis lingulari diligentia mjpirare sategisii; Cumquepaulo robusiior esse inciperem, ipse mihi prima Litterarum rudimentaImito siudio instiliasii, ut nihil addi potuerit. Quid dicam de monitisplus quam paternis, quibus me ad Musas prosectum Academicas sem-per ad Jludium solidee virtutis incendere perrexisii? Quid de iisigni-bus illis /mitibus, quibus meas in litteris progressiones quotidie pro-movere sili*dusili? singula majora simi, quam ut verbis exprimi, ne-dum officiis rependi a me pro dignitate possint. Quod vero habeo, idTIBi; PARENs INDULGENTIssIME offero, animum gratisimuqi,pietatisque plenijswium. Accipe insuper, ut talis animi tcsscratn, tenerashasce primitias /udiorum meorum Academicorum, quae tuis ipsius impeti-tis in lucem jam prodeuntpublicam! Quodreliquum esi, nihil mihi prius erit, ni-hil antiquius, quam pro tua conslanti felicitate vota nuncupare calidissnna.Faxit Dens benignisimus, ut TE, PATER OPTIME, una cum MA-TRE CARIssIMA, quam diutijsime non modo salvum & incolumem,sed scecundis etiam rerum successibus florentem quam diutijsime vide-am in nominis Divini gloriam, Ecclejice Chrijli emolumentum, & veri-tatis, de qua sipccimen uosirum agit, prajidiitm, iwslrorumqm omnium,quotquot tui sumus, gaudium & Jolatinm certissumm. sic Jijpicat,it ad extremum usque vitee halitum suspirabit

PARENTIs INDULGENTIs sI MI

silius obedienti simusANDR, GUsT. sTRANDMANN,

§. I.

Qautn hoc singulis accidat scriptis, nt modosloquendi habeant, quae partim ex institutis

gentium y partim ex ingeniis scriptorum, partim a-liis ex circumstantiis pendeant; mirum non est, quodnullum sere scripturae genus invenire liceat, quinpassim loca habeat, quae variam admittant inter-pretationem. si hoc locum habet in scriptis, cumadhuc vivae sunt lingvae, quibus consignata sunt,facile quisque videt, quid tum usii venire debeat,cum ea legimus, quae lingvis dudum emortuis ex-arata sunt. Haec quo longius a nostris vel mojibusvel temporibus remota sint, eo plus obscuritatishabeant, necesie est; inprimis ubi res continent,quae aliunde intelligi nequeunt. Mirum igitur nonest, quod in Lingva Hebraei, ut ex ea exemplumpetamus, subinde multi occurrant nodi, quos nedoctissimi quidem Philologi adhuc solvere potue-

2

rint. Nam cum haec lingva non tantum ultra duoabhinc millia annorum mortua fuerit, sed geniumquoque spiret, quod a genio Lingvae cujus que Eu-ropaeae tantum distat, quantum a tceio terra; adsolidam ejus scientiam pervenire hoc opus hic laborest. Dissicultatem auget, quod ex universis lingvaedivitiis, quibus olim sine dubio abundavit, non ni-si unus superest liber, qui ea consignatus est, isnimirum, quem nomine sACRI CODICIs beterissoederis veneramur, quique non tantum valde me-diocris est molis, sed res quoque continet, quae ca-ptum ingenii humani longissime superant, Nampraeter htjlorica , phyjica , mathematica & id genus a-lia t

, quae palsim admixta habet, inprimis exponitabstrusissimum DEI corsilium de salute hominum uter-na, quod neque ratione, neque meditatione, ne-que ulla alia via, quam revelatione Divina indaga*re licet. Quod si igitur in iliis prioribus, quae ma-gis obvia sunt, aqua nobis subinde haereat, idemsaepius in his accidere dtbuisset, nisi, quae summaDEI est bonitas, experientia contrarium testaretur.Nullus enim articulus fidei est, quin tam claris &

certis ex oraculis erui postit, ut nullus dubitandilocus supersit. Interim tamen negari non potest,quin in illis etiam locis, quae disia continent cla[Ji-ca, subinde alium sensum invenias, si ipsum Tex-tum intelligas, alium, si placita sequaris Interpretum,

qui nunc sententiam Textui contrariam tantumnon unanimiter amplectuntur, nunc adeo diversasequuntur decreta, ut quodnam verissimum sit, dss-

3sit illime intelligi possit. Quid? quod non raro usuveniat, ut verus loci sensus lateat, ubi sexcenta va*ria interpretamenta prostant. Ratio hujus phaeno-meni saepe non alia est, quam quod Theologi pas-cae», neglecto instrumemo philologico, quod ritetractare non didicerint, theologia quadam traditio-naria, ut ita dicam, contenti suerunt, facis se do-ctos arbitrantes, li loca perperam intellecta tornophilosophico ita aptare poffent, ut analogiae fideiconvenirent, Quanta malorum lerna ex hac Theo-logorum ignorantia aut negligentia in rem sacramredundaverit, hujus loci non est pluribus .expone-re. Hoc tamen reticere non possumus, eos veri-tati caelesti pessime consuIuisie, qui dogmata maxi-mi momenti precariis superstruxerunt fundamentis,ohscuram atque incertam clamitantes scripturam,quam si recte intellexissent, & clarissimam & cer-tissimam invenissent. Qjid hostes veritatis ex hocamicorum stupore lucrati sint, clarius pater, quamut verbis explicari neceiTe sit. sed haec hactenus.Nunc propius ad institutum, Exemplum loci scri-pturae ex ordine clasiicorum, quem plerique Inter-pretes perperam intellexerunt, nobis exhibet ora-culum Esaiae Capite Viil commate 2C. ubi tantumnon omnes vocem ■'.ntP Auroram exponunt, cumtamen, notio ohjcuritatk , nostro quidem judicio,hic multo rectius tueatur locum. Haec interpreta-tio quam solido nitatur fundamento, hoc specimi-ne Academico pro virili nobis propositu-m est osten-dere. Interea Te, Lector benivoie, quo decet

4

studio & officio rogamus, ut conatum nostrum me-liorem in partem interpreteris.

§. II.

Ut eo rectius in proposiro nobis argumentoversemur, primo omnium loco Textum Hebraeumtotius versus, una cum potioribus iplius versioni»bus, quas vel antiquiores, vel recentiores excude-runt, exhibuisie juvabit. Verba igitur ipsius Tex-tus sic habent: nDs' s '? nv.n^

'ib psJ rsln ima. Ex his verbis variumadmodum sensum exsculpserunt interpretes. Eos i-gitur prius audire volumus, quam quae nobis sede-at sententia aperiamus. PARAPHRAsIs CHALDAI-CA Jonathanis hunc loci sensum concepit: pT3nnoin N3b rcimnsn nswin> pnb p-iD^n

phan n>n pyONsnsM:r—payavnrvin id rrbsrb p*5D pm scsn&Di. e. Legem, quae data nobis est in testimonium,audivimus. Nisi transmigraveritis inter populos, &

dixerint vobis juxta verbum hoc: jam non erit eiqui mane consurgat, & requirat illud. Paulo aliterLXX. interpretes: k opu» si? Bmlsaia» sJaiHsv, 'La ti*Tizmv x'% oo; ts stuct Taro, a a<c *sj Jsteu civtU,sYRUM & ARABEM, ob inopiam typorum, de-scribere non licet. Utriusque igitur Latinum in-terpretamentum ex PoJyglottis Anglicanis adposuis-

5

se sufficiat, eoque magis, quod uterque LXX. se-nes secutus est. ILLE quidem hunc exhibet sen-ium: Legem & testimonmm considite , ut ne prose-rant hujusmodi sermonem, pro quo nullum dari pol esimunus ; HIC vero mentem ruv o adhuc pressius re-praesentat hoc modo: Nam legem dedit eis in auxi-lium •, quominus dicerem, nihil par est huic sermoni ,

pro quo par munus osserri potest, LATINUs VUL-GATUs rectius legit, sic transferens: Ad legem ma-gis, ad te(limonium. Quod st non dixerint juxtaverbum hoc , non erit eis matutina Lux• LUTHE-rus vertit; nacs) scem ©esei) unt» 2Ber=i) en ste t»a6 uiesit sasien, so twrsceu ste tm sstorstessiVOsse Ilici) t ()akn. Lutherum na™ sequitursVECUs, qui sic interpretatur: esser Ocs)nntne£&5rt>: om t()e tset tcse saga, sa sseia t&e ictesd FENNUs de anno 175s :

pisemmin) 2aiu jdisen ja sobifrurent ellei se tamdusmtan jdssen sano, niin ei seiscan piscd slamurujloasaamatt. DANUs de anno 1749: (3sl) cstct* £oiv,osl esser tt>isene$&»r&; bersom be iste nsle esser scetscorb, (sca sssier,) at insidi (as scem) seer 9storsienro>sceil. GALLUs Genevensis de anno 1638 1 Ala Loi t<£r dla Temoignage: Que si iis ne parient selon cetteparole- c/, pour vrai il idaura point de matin pour lui.ANGLUs de anno 1662: To the Lc.iv, and io ibeTestimony: is tbey /peak net aecording to ibis romd,it is because there is no light in tbem. DIODATUs:Alia legge et alia tessimonianzn: se alcuno non parier dsecondo qdessa parola (Japiati e) che non {s e) per luialentia aurora.

6

sEs». CAsTELLIO: ad legem <£r ad oraculum:alioquin ea dicent illi, in quibus nihil erit aurora. JUNI-Us & TREMELL1Us; Legem & 1 e(limonium coii-siilunto: Au non loquuntur in jenientiam illam cuicun-que nulla est lucis jcintilla. JOH. ( HRisT. ORT-LOB1U.s in d:sserr, peculiari : Dem @esci; Ul-lt)seusffltsj sosscu ste frassen, \vo ste nicsjt solcsje %Boctew&en n>o(Xcu'/ in trelcsjen setne itessenvots)? istJOsEPH. FRIU. s ssdELLlNG, (in tont> m ©ebraucsi bcr siralnscsjen @pracs)e 311 cinctasfrunHicsteren (£instcs)t in tie Xqekssiscsje) hanc no-vam haber vectionem: (‘jstdn!) JU 6cm Utlbscttssnrst (siasien sle stcb 311 sialten): ©offen ste t>ennnictat nacs) hi. shn 5Botte spmctKti, sici) siulcbcm setofflCllMvCPCs ts|| JOH. DAV. MlCHAeDs in novaversione JeCai* manuscripra & Cincti taltsssie unt> Ct»esletiscs)? 23ssssiot()es 1. £b. pass. 12 5: sBeissassuussimsc Mestre lact ste frassen! 5Ben sle ttcsc 2Bort nictonacs)sprect)en vnoffen, *ba<? obne ist. Hiduumviri., nostro quidem judicio omnium optimetranstulerunt. Et (1, quod res est, dicamus, inter-pretatio liiustris MiCHAcLis ideo maxime placet,quod melius convenit cum iis, quae proxime se-quuntur. Interea etiam ab ea paulullum nobis re-cedendum judicamus in hunc modum transferentes:Ad dottrinam testatijj rtnm accedere debent consulturi.Isisi huic verbo, quod nihil ohscuritatis habet , congruadederint ressonsa ; svethice; $£et) saststdlt) sdrd hb-ra tste raDsora stss. ©isiva ct)c icse swar eniisst Bectta or‘oct, uti ()d>isset intet ac ndssot mortt; sd jc.

7

Hanc loci translationem deinceps idoneis argumen-tis munire conabimur. Hic alia nonnulla interpo-nere volumus.

§. Iss.

Varias Interpretum conjecturas vidimus. Nuncvarias Commentatorum sententias lustrabimus. Hiadeo inter se discrepant atque dissentiunt, ut velillo solo consiciatur argumento, illis certe non or-tam suisie Auroram veritatis, qui eam (ibi hoc lo-co videre visi sunt. Nec hoc magnopere miran-dum. Nam cum plerique interpretum spissis in te-nebris palpaverint, eo minus a vulgo Commentato-rum expectare potuit, ut menda eorum tollerent,quod bonus quoque Homerus subinde dormitat& optimus quisque Commentatorum non raro advitia interpretum caecutiat. Quod venerando patriHIERONYMO siridonens] , qui omnium patrum He-braice doctissimus habetur, circa locum nostrumaccidit, id huic adserto sidem sine dubio sacere po£-essi Nam cum is in versionem incidislet LXX in-terpretum, qui, ut vidimus, porisciav & "invt/

transtulerant, non aiiam ob caulsam, quamquod pro illo rivari, pro hoc irro per le-gerint, tantum abest, ut bonus pater haec ulcerascalpello philologico aperiret, ut potius emplastroquodam oratorio oblinere satageret, ita rhetorican-

8

do: Deus Jiuhis Legem in adjutorium dedit; adeo utnon dicant gemes ad oracula sua fugientes sicui ver•hnm hoc, quod adjutorii loco ‘Judaeis datum esl , quodverbum cum gratis datum (it, gratis accipiendum esr,nec licet pro eo munera ojserre. Haec in se verasunt, sed ea hoc loco dici, salli(simum est. Inter-ea HIERONYMUM faciles excusamus. Nam quodis acutius non vidit, id prosecto non hominis, sedtemporis culpae tribuendum. Idem sere de recen*tioribus dicendam. Vix enim paulo oculatior cete-risque audacter extitit Philologus, qui veteres ali-quot errores nova veritatis sacula detegere & cor-rigere sustinuit, quin aliquid samae metuendum su*ilTe senserit a tetra baeretificantium turba, quae ho-mines etiam innocentes, ubi talia audent, aera hae-reseos nota insamare solet. Quorsum vero haec di-cuntur? ut ratio pateat, cur viri etiam sagaci sii mi& erudirissimi satius quandoque duxerint veteressequi translatores eorumque errores potius com-modis interpretationibus adhibitis mitigare, quamillis sunditus evulsis simplicem substituere veritarem.Hinc de singulis sere vocabulis nostri dicti cialTicitot dilTonae sunt sententiae doctorum, ut parum ab-sit, quin huc adplicari possit tritum illud: quot ca-pita, tot sensus. sic nomina nhm & rvnvn, quaea plerisque Lex & tesiimonium transferuntur, nuncidem, nunc diversum, nunc hoc, nunc illud signifi-care iubentur. Aiii ea assertive, alii interrogative in-tellecta volant. Aiii certam juramenti formulam exiis exsculpunt, alii nihil hujusmodi in iis inveni-

9

«nt, Alii voce siltri prtcepta legalia & voce nTivnpromisisa evangelica innui autumant. Alii illa verbumDei scriptam, hac vero oracula voce prolata intelli-gunt. Alii paulo aliter scripta Mosaica, rmynvero oracula prophetica interpretantur. Alii deniquesine diserimine totam scripturam sacram his vocibusindigitari sciscunt. Particulas en quidam inter-rogative sumunr, & an non vertunt, quidam indi-cative & vel sm mitius, vel nisi , vel quod si non ver-tenda judicant. De sensu vocum rnn IDID nonmulto magis consentiunt. Quod per se, secundumhoc verbum , valeant, agnoseunt omnes; Libi vero re-currit quaestio & scire volunt, quodnam hic ver-bum intelligatur, mox gliseit disiensio, aliis verumDei verbum , quod Propheta nuper nTiyn &

vocaverat, aliis inanes Pythonum viusjitationes , dequibus paulo superius egerat, eo indicari putanti-bus. Excipit pronomen "VU7N, quod seque ambi-guum faciunt. Hoc enim alii relative, alii adsertivesumunt, alii redundare putant. Qui adsertive acci-piunt, illi certe , vel prosecto reddunt, qui relative.,illi hoc, una cum sequente *i/, cui vertunt. Hoc i-psum ubi relative sumitur, ab aliis ad doclrinamab aliis ad persoriam resertur. Urrique in partesabeunt. Ex iis, qui ad doctrinam reserunt, aliielatum Dei verbum, alii perobjcura murmura pythoni■ca hoc pronomine indigitari existimant. Nec unameandsmque viam ingrediuntur, qui hoc relativumad personam respicere docent, Alii enim illud adDeafirma , alii ad populum, alii ad personas sinalitas,

10

sjtsibus ita occaecatus erat animus, ut salsa hariolo*rum & pythonum essata, quam vera DEI oraculaconsulere mallent. Arque ita perventum est ad vo-cem hnw, in qua cardo omnis hujus qnsestsonis ver-titur. Hanc, praeeuntibus illis interpretibus, quos§. 11, adduximus, plerique commentatorum auroramvertunt. Quoniam vero propria & phyfica vocis si-gnificatio hic locum habere nequit, ad metonymicas& metuphoricas necesse habent consugere. CumqueAurora sit lucida , ad notionem lucis unice atten-dunt, in eaque extendenda & adplicanda adeo lu-xuriant, ut quidquid unquam vox lucis in sacrisLitteris tropice significet, id sere omne uni huicvoci obtrudant. Quum aurora suo adventu primadiei initia adserat, & lucem valde debilem spargat,prasertim si cum sole comparetur, rectius omninofaciunt, qui (cintilla lucis contenti sunt, quam quisatis non habent, nisi uttiversum lucis oceamim quasiexhauriant. Doctisiimus CAMPEG1Us V1TR1NGAscite quidem observat, *in\u & tempus desi-gnare matutinum & translate tempus resurresimiis ,

forte quia illucescente aurora singere solent ho-mines, qui nocte quieverunt Hinc inserre non du-bitat, hoc loco consultoribus Pythonum denegariresurredionem ju(lorum ad vitam aternam. Hactenusnon inepte. sed quando mox addit, hac voce de-notari simul manisestationem regni Christi atque do--eumenta evideutissima gloria Divina cum eo connexa ,

vereor ? ut notionem tanti splendoris admittat vox,quae formaliter nigredinem valet, & materialiter no-

11

tat su(eum illud, quod medium cst inter lucem & ca-liginem , (ole nondum supra horizontem elevato, utCei sTCCKILs ad h. v. docet. Pari modo judi-candum de caeteris, qui Metaphoras & Metonymiasex lumine aurorae captant Ferri posiunt, quam*diu lucem cognitionis veritatis calestis ea voce indi-cari statuunt. simul vero ac verum comparationistertium deserunt & non solum lucem gratia sed lu-cem quoque gloria in aurora quaerunt, ncstroquidem judicio, audiendi non sunt. Nequeenim facile a nobis impetrare possumus, ut cre-damus , tam stupidos suisle Judaeos, ut aeternamgloriam cx obscuris hariolorum responsis, aut quae-rerent aut exspectarenr. Et si vel maxime suislent,hanc tamen mentem Prophetae esle, non tam di-xisse quam probasse sufficerer.

§♦ iv.

Hactenus varias aliorum sententias de sensaverborum oraculi nostri pro ratione instituti stri-ctim enarravimus. Nunc noffram idoneis argu-mentis munire incipiemus Omnium igitur primumnomina nVin & nTWnsub examen vocasle juvabit.Notio prioris seu min communissime poni solet inLege, qua voce proprie intelligitur doctrina facien-dorum & fugiendorum, quae & internam mentis &

externam operis obedientiae!! portulae, eamque ut

12

plurimum non tam premiis & promisjionibus elicit,quam poenis & comminationibus extorquet. sed haecquidem notio vocis oppido salsa est. Quamvis c-niro, ubi Textus Hebraeus nT*n habet, ibi in ver-siombus legi soleat Lex, Lei, Legge, gottvLaw, ©esc|c JC. ut ex adductis modo speciminibusex parte constat, tantum tamen abest, ut haec no-tio vim vocis penitus exhauriat, ut potius Lex vixdimidium ejus ambitum dimetiatur. Hoc eo ma-gis necesse est (cire & tenere, quod haec mancavocis nostrae significatio monslrosum quendam Chri»stianismum in mundum introduxit. Nam cum ve-rus Cbristianismts spiritum pojhilet voluntarium, quijponte & libere ea facit, qu<s DEO placent, ille verospiritus non nisi ex doctrina evangelica nascatur,ut quidquid boni sacere sibi videantur, qui ex le-ge pendent unice, nihil nisi jussa sapientes, id inexternum opus operatum desinar, quod tantum a ve-ro distat Christianismo, quantum status servoruma statu Liberorum dissert» Quid igitur vox iVVinproprie & praecise significet, non exigui momentiquaestio cst. Eam igitur paulo penitius excussissenon poenitebis» Radix nv, unde deseendit, quam-vis generatim jaciendi, simulque dejiciendi & injici-endi significationem habeat, speciatim tamen saepiusde rebus adhibetur acutioribus, quae, cura jaciuntur,objecta penetrare solent, utpote de telis, jaculis, sa-ginis &id genus aliis. Hinc MVn pluviam signifi-cat, quod ejus guttae, cum decidunt, instar sagitta-rum terram penetrant, eamque irrigant & soecun-

13

dant. Nec praetereundum, quod rVT' proprie eamdesignet pluviam , qu<e (satim pc(l jasla semina decidit ,

iisque vim germinandi communicat. Haec ratio est,cur verbum min rn conj. Hiph. insiituendi & insor-mandi signiskationem habeat. Unde prono quasi al-veo stuit, vocem min, vi originis, non tam legemspedatim dicere, quam potius generatim quamvis in-silititionem , informationem , doslrinam & dijciplinam ,

sive ea praecipiendo & mandando, sive promittendo& pollicendo instilletur. Hoc loco doslrinam populoJfraelitico traditam & sriptis Mosaicis comprehenjam di •

c/V, eoque minus evangelium excludit, quod totuscultus Leviticus nihil aliud erat, quam dulcissimum eu*cutgelium lingva quadam symbolica propositmn ex-aratum. Nunc altera vox DTiVn paucis excutiendasequitur. Hujus radix est cujus samosa signifi-catio id importat, quod tesies faciunt. Hi vero proobjecto habent veritatem, eamque partim latentemrevelant , partim vacillantem confirmant. Hinc rrnvnobjectum dicit revelationis & confirmationis seu da-Urinam Divinitus revelatam & firmi(simis te(limoniisconfirmatam. Voces igitur nvn & nri?n unum i>demque significant. Quod ll vero quis per illamseripta Mosaica, per hanc vero oracula propheticaintelligere vellet, nihil ille saceret, quod a \eritatealienum videretur. Interea res eodem sere rediret.Nam Mejes esi Prophetarum oceanns ,

& quidquid Pro«phetae deinceps condonati sunt, id omne rationemhabet ulterioris diiucidationis antiqui texrus Mosai*ci, quem partim propius determinanti partim dari-

14

us Hlustrant. sed cum veritas duobus gaudeat testi-bus, altero externo, qui eam aure percipiendam,altero interno , qui corde sentiendam exhibet, sie-ri p-osse videtur, ut svnvn, seu testimonium, hocloco interiorem conscientiae convictionem indigitet,quam spiritus sanctus de veritate in omnibus pro-ducit sidelibus, utrumcunque ad soedus pertineant.Noslro certe judicio, inconsulto Judaeorum conficiohariolos & pythonicos sciscitandi non minus obsta-re potuit interior, quam exterior veritatis sensus.Quod si igitur utrumque conjungamus testimonium,dostrinam habebimus te/Jatissjmam , ut in versionemonuimus. sed quomodo, inquies, salva lingvaenatura, fieri potest, ut duo nomina rmn atque rrnyn*quae copula sunt connexa, rem unam designent?Immo vero potest. Habemus enim innumeris ex-emplorum documentis confirmatam regulam Gram-maticam, quae modum, non tantun» propinat, sedetiam demonstrat. Hendiadys , seu rectius hhd suo*dici solet figura seu regula, vi cujus duorum jubstan-livorum copula connexorum alterum quandoque adjedi-ve explicandum esl. Hujus regulae exempla nonnullain medium produxisse non pcenitebit. sic ipse V1R-G1L1Us initio JEneidos scribit: Arma virumque cano t

pro virum armatum cano. Pari modo arma viros-que dicit Curtius L. VIII. 14. r. His praelusit PA-L/FPHATUs de Cadmo , cum t* prodthys eonKuuim, posuit. scholiasles ARIsTOPHANIs,vocem vmAot explicaturus, JW®» scribit, i*e, pullus eqvinus. sed ex sacra forte pagina exem-

15

pia produci optas. Producam itaque & quidem pri-mum Graeca ex N. T. Talia sunt ow sydhis, tinea

rosio , pro otjs Qtdxruum tinea rodens Matssi. VI: ip.Es •xymvxv *«*’*« prece &• jejiinio, i. e. prece sobria& jejuna Gap. XVII: 21. Taleae guttum, tauros& coronas, ), e. tauros coronatos Act. XIV: 13. Quodcoincid.t cum illo Virgilii: victori relatum auro vit*tisque juvencum, ubi auro vittisque est pro vittisaureis. Aia 2s'£»c udi per gloriam &• potentiam,ie. per gloriosam potentiam. sed exempla ex lin-gva Hebraea petita desideras. Ex ea igitur nonnullaadjecisse juvabit.. sic facite npnsn iDDurD, judicium&• justitiam, i. e. exercete justum judicium. Jer. XX:3. rrprO rvssinN, sinem & expedi at ionem , i. e. sinemexpectatum dare Gap. XXIX; 11. nPNsni DtPb, adnomen & ornatum, scu gloriam , i. e. ad nomen orna-tissimum, seu gloriosissimum. Plura addere nec va-cat nec juvat, cum vel ex his paucis constet, quamrecte se nostra habeat interpretatio, qua duo nomi-na rmym rmn dodlrinam testatissimam exposuimus,Testatissimum vero Latini dicunt, quod verissimumest & certissiraum. Haec vero interpretatio non mi-nus scopo Prophetae, quam genio Lingvae convenit.Judaei diro quasi oestro perciri ad hariolos & pytho-nicos consulendos cursitabant. Hi curo nihil veriaut certi haberent, non tantum rcsponsa dabantambigua, sed ea quoque tnusjitamlo & balbitando tamobscure proserebant , ut, quid dicerent aut sentirentdeceptores, non intelligerent auditores. Cum igiturPropheta in eo esset, ut suos a saisissimis & obscu»

16

rissimis his prfestigiis avocaret & ad doctrinam di*vinitas revelatam revocaret, nihil ipsi tam oppor-tunam erat, quam hanc doctrinam a summa tumveritate, tum firmitate commendare. Quod verbumtini hic subaudiatur, id dubium esTe debet nemini,qui contextum examinaverit. Commate praeceden-te duo axiomata inculcat Propheta, solum DEUMpopulo consulendum dTe, nihilque tam esse abisir-dum,quam mortuos de satis vivorum considere. Adhaec eo vehementius animis auditorum imprimen-da maxime emphatico orationis genere, interrogativosimulque elliptico , utitur. Hoc vero commate mo-dum, quo DEUs sit consulendus, paulo propius de-terminat, non aliunde petenda docens responsa,quam ex verbo DEl revelato, eoque clarissimo atquecertissmo. Post nomina igitur mvn & rrnvn sub-audiendum est verbum tmi. Id exinde consiat, quodaccentus magnus Athnachus haec nomina consinde-re vetat cum verbo sequente liDsh quod eademelliplis in formula contigua commatis proxime prae-cedentis locum habet, quodque littera b his nomi-nibus praefixa eum conductionis modum involvit,quem verbum um tum amat, cum in significatio-ne consulendi adhibetur. Hoc plurimi observaruntPhilologi, & nominatim perillusiris JOH. DAV. Ml-CHAeLls, idque non ad hunc solum locum, sed a-libi etiam saepius.

§. V,

Ordine jam excutienda veniunt particula: est

17

K?, & quae eas sequuntur vocabula. Primum qui-dem obstrvamus, cs proprie (i, & Nssi proprie nonsignsficare. Hinc n5? Dn' conjunctim si non, vel nisivalere,certum essi Hoc multa demonttranc loca scri-pturae, in quibus hae sigmficatio extra controver-siam posita e st. Exempla hic adponeremus, nisi o-tium nobis secisier diligentissimus CHR. NOLDUjsin Opere Concord Partic. Hebraeo-Chald. ad quodLectores remittimus, bae Jege»l ut si quo in loco,ex iis, quos ille num 6. adducit, sm minus reddidebere videantur hae particulae, rem eodem recide-re cogitent. Qui formulam juramenti ex his par*siculis exsculpunt, nulla resutatione egent. Quid c-nim opus suilTet juramento confirmare, tam sidi’dos e(le, vel sore multos Judaeorum, ut nugamentaPythonica pro Divinis haberent oraculis, cum resipsa omnibus nota edet, adeo ut publica jam resu-tatione & castigatione malo occurrendum ducerent»quibus sidus ecclesiae erat conr.miiia t Perinde hocsuisset, ac si quis hodie, illis in locis constatus, Li-bi homines turmatim mulierculas concionatrices con-veniunt, coram ipsis locorum incolis» hujusmodiconventicula celebrari, juramento confirmare vel-let. Ad verbum igitur iiCNt progredimur. Hocquamvis generatim dicendi significationem habeat,tot tamen admittit modificationes orationis, ut sin-gulas hic recensere longum soret. sic, ut alias praeter-eam, in Judiciis decernendi , in mandatis jubendi, inpromissis pollicendi , in colloquiis vero nunc proponen-di, nunc respondendi significatienem tuetur. Ultimavero potestas, quae sicta ad nostrum spectat institu*

18

tum, praeter alia scripturae loca, quae adponere ne-gat festinatio, ctssci potest ex Gen. IU: 2. XV111: 9.XXII: 1. Josi XIV: 19, 21, }er. XXX!: 6. Quod-nam vero hujus praedicati subjectum sir, id paulodissicilius dignoscitur. Nos certum genus hominumdeterminare hic non podumus, sed generatim per-tinere judicamus ad omnes, qui ab aliis consulerentur,praecipique, ut hi reiponsa darent, quae verboDEl revela-to congrua esient, nihilquc a quoquam nec proseren-dum, nec divulgandum s quod huic normae non con-grueret* Eoque minus a nobis impetrare possumus,ut jus rcsponsa dandi ad certas reslringamus perso-nas, quod constitutio Republicae Judaicae serebat,ut quilibet se pro Propheta tamdiu impune gerereposiet, quamdiu eventus vaticinia ejus non reselle-ret, modo nihil proserret, quod doctrinae EcclesiaeIfraelisleae receptae & institurisMosaicis inculcatae ad-versum teneret. Hinc illi etiam ipsi, qui spiritumhabebant Pythonicum, tamdiu libere responsa da-re poterant, quamdiu Mosi non contradicerent. In-terea mortuorum responsa vel quaerere, vel propone-re ipse Moses sevenssitne prohibuit. Vocesnp, secundum hoc verbum , non ad vana pythoni-corum visa, sed ad verum doctrinae typum a Mosepraescriptum, quem Propheta initio commatis minmiym adpellaverat,reserimus. Ratio,cur sic sentiamn?,ineo lita quod aliud non patiatur,neque praeclarissi-ma deseriptio hujus ipsius verbi, quam verba pro-xime sequentia involvunt, ut mox videbimus, ne-que severisiima comminatio, quae iq commatibus hopexcipientibus iis denuntiatur, qui hanc normam non

19

sequerentur. Hanc comminationem alii initium ca-pere putant a voce "KPs in hoc ipso commate,nos vero, calculo rectius subducto, eam commatedemum sequente incipere judicamus.

§. A/l.Atque ita ad ultimam oraculi nobis propositi

formulam, Pmy il? ps pervenimus. Hanceo diligentius excutere volumus, quod in ea totiusnegotu cardo vertitur. Prius vero, quam quid to-ta in recessu habeat, persnicere p ossa mus, verba e-jus singula seorsim expendere necesse est. Initiumigitur faciemus a Pronomine Purs. Hoc non, utrovilcis visum est, vim adseverandi hoc loco habet,sed pururn putum est relativum ad nomen P3P, quodproxime praecedit, reserendum. Ita tamen hoc pro-nomen capiendum, ut non ieorsim reddatur, sedCum sequente vocula v!> conjungatur, cum eaqueU£mm quasi vocabulum constituat. Hoc neminemoffendere debet. Neque enim insolens est, ut hu-jusmodi pleonasmum pariat. Hoc vel pueris notumessi Vix enim tertiam partem primi capitis sacriCodicis prius perlegere possiwt, quam idoneum reiexemplum in formula P3 Pypis Pu;n bis inveniant.H aic similes deinceps per totum Codicem Hebraeumquam saepissime occurrunt* Et quamvis hic pleo-nasmus in sententiis positivis videatur frequentislj-mus, non tamen desunt loca, qui eundem in sen-tentiis etiam negativis habent. Horum igitur non-nulla hic adlegasse juvabit. Huc pertinet formula*]DD \> pN cui non esl argentum jcs, LV: i.

20

t£?nb Dni? ps quibus non esl incantatio h. e,qui incantari nesciunt. Jer.Vlll: 17. Dnb ps

quibus nihil erat. Cap. XXXlX: io. 1U?NV32G *i> pN, qux pinnas aut squamas non habent,Levit. X: 10, 12. consr. Deur. XIV. on? pN *vUHnmn» qtt£ murum non habent. Cap. XXV :$s. “'tPMD1D na qnji maculam non balet . Num. XIX; ?,

csr. v. 15. nri nrP pN VvPs, qui paflorem non ha»bent, Cap. XXVil: 17. 1. Reg. XXII : 17. pNP5£p qii£ duciorem non habet. Prov. VI. prJ WNtZD'1 nD b"D nna, quibus nulla erat macula , nullum vi»tium Dan. 1:4. Adde Ps. LVjao. 2.Ctoron, XVllI: 7.&c. Ex his limiiibusque exemplis haud obscure con-siat, opus non esic Pronomen VvTN in aliis lingyis«sisiincta bic vocula exprimere. Non equidem ne-gamus ei interdum competere vim adseverandi. sedeam bic locum habere, tum demum concedere co-geremur, cum hujus opinionis patroni necessariis e-yicissent argumentis, cum ea incipere apodosin, quaeprotasi, quam particula Ds insinuat, responderedebeat. Cum vero haec hypothesis idoneo funda-mento desiituatur, eam1 vocis significationem, quam& simplicissimam & usitatistimam, in hujus modi qui-dem consiructionibus, invenimus, eo minus desere-re potuimus, quod haec voci propria est, & migra-re non licet regulam, qua proprias ac receptasvocum significatior.es tamdiu retinere jubemur, quam-diu id nulla prohibeat necestitas. Quid? quod to-tus contextus ex nosira hypothesi facillime stuat, &

haec interpretatio omnia habeat criteria veritatis,quae unquam optari postinr, Inprimis vero eam con-

21

firmat propria & nativa significatio nominis seqaen-tis nnu>, quam nunc paucis investigare conabimur.

§. VII.Hac voce saepius denotari auroram , adeo cer-

tum est, ut absurdi eslemus, si id in dubium vo-care vellemus. Cum vero haec notio huic loco disrsicillime adcommodari possit, de alia aptiori ac ve-riori cogitare ipsa necessitas postulat. si formulanuper adducta ex mente nonnullorum Interpretumtransferenda esTet: ei prosecto non erit aurora , sen-sus omnium simplicissimus esset, eum, qui, desertoverbo Divino, ad inania Pythonicorum somnia con-sultandi causFa recurrerer, prius morte puniendumede, quam aurora diei proximi oriretur. sed nequehunc senlsim huic loco tribuunt Interpretes, nequeper contextum commode tribui potest. Quomodoenim locum invenire potuissent omnia ea mala, quaePropheta verae doctrinae contemtoribus in sequenti-bus minatur, si Unguli eadem nocte e terra viven-tium deleri debuisTent? Praeterea duo hic adeo con-traria sibi invicem opponit Propheta, ut lux & te-nebrae- vix plus habeant discrepantiae, nimirum exuna parte tesponsa pythonica, ex altera vero verbumDivitium, Quemadmodum igitur illa in puris putisconsistebant praesagus, quae vel spiritum sanaticum»vel ingenium sallendi non minus peritum, quamcupidam arguebant, ob eamque causTam nihil veriaut certi habebant, ita hoc ex veritate clarisiima at-que certissima commendandum erat, eoque magis,quod sortissimum dissvadendi argumentum hinc exillorum viciis, illinc ex hujus virtutibus desumi de-

22

bebat. Hinc non satis erat doctrinam Mosaicam t:>tulo testatissimae ornare, quod nomen siTiVn, ut su-pra monuimus, importat, sed requirebatur insuper,ut omnem obscuritatis opinionem ex ea d<mro re-moveret. Nunquam enim nimis dicitur. quod nun-quam saris discitur Voci igitur hntF notionem cb*(curitatis tribuere, scopo dicentis convenientisiimumerat. Eidem sini quoque savet constructio, quamtum laudavimus, cum vocibus n notionem eivindicavimus, & ad nomen quod proxime pro-cedit, reserri debere offendimus. Illa igitur sida nuncsuperest quaestio, utrum vox “imiT revtra ohjcuritatemsignificet? Ipsa radix hnty proprie nigrum vel chjcu-rum esie significat. Hoc passim docent Lexica Phi-lologis summi subsellii consirn;antibus. Quoniam j-gitur nomina formae ex verbis qualitatis deri-vata, ipsam quandoque qualitatem significare solent,observante Cei. JOH, sIMONIs in Arcano Formarumsect. IV. Cap. I. p. 257; nihil omnino obstat, quominus TnW nigredinem aut obsatritatem hic valeat.Hanc notionem ulterius confirmant nomina conju-gata, utpote abstractum IVhVs, schchor, nigredo Thren.IV: 8. & concretum schachor t niger, a, m.Levit. XIII: 57- Zach. VI: 2,6. Cant. 1 ; 6. V : 11.Qjid! quod non desint, qui ipsi ncstrae voci "'iruunigredinis aut obscuritatis notionem tribuunt, nonmodo hoc loco, sed etiam Jcs, XlV: 12.JoeI, 11:2. AmoslV:!}. <sc alibi. Vide Lexicon Ma-nuale jOH. sIMONIs. Nec hanc vocis significationemnegant, qui eam alias praestigias, s6Jentslresd?, in-terpretari malunt. Eara certe adgnoscit periilustris

23

JOH. DAV. MlCKAeLls, qui ideo artem magicamlingvis quibusdam Europsis a nigredine, utpote Ger-manice @d)roar£smist & svetice 0Vl\U’ttonst, dictamobservat» quod Arabes, unde prosecta est, eam de-nominant a hmtG quod & ipsis nigrum esse signifi-cat. Hic igitur pedem sigere posiemus, ni si paucisexcusanda videretur insolentia, qua ab auctoritatelaudati modo illustris MlCHAeLIs recedere ausi su-mus. Adeo nimirum nos tenet amor veritatis, utnullius auctoritatem ei anteponere postimus. Quodigitur vocem, de qua qaatstio est, ad exemplum vi-ri maximi, non nullas prostigtas , iutct sednihil obscuri , iutct UssssOt IttDttss transtulimus, id sa-ctum est ideo, quod, ex tenore regulae nuper allatae,propriam, quam tropicam nominis significationemexprimere maluimus, idque eo magis, quod illampriorem cum scopo dicentis propius convenire judi-cavimus. Duas scilket propositiones hic inculcatPropheta, alteram, fugienda esse consilia Pythoni-ca, alteram, quaerenda consilia Divina, idque exverbo DEI revelato. Medii igitur termini, quo hocsvadet, & quo illud disTvadet, sibi invicem opphsi-ti esse debent. Jam vero in Pythonibus csiserte vi-tuperat modum rcspondendi obscurum, quatenus con-silia non clara & certa voce, sed submisia mussita-tione «se contusa murmuratione proserebantj ergo vioppositorum in verbo Divino eam laudat virtutem,qua illud non obscurum neque consusum , sed in se utverissimum, ita clarissimum est. Interea omnem Py-thonicorum artem in fraudulentis praestiglis consti-tisse adgnoscimus, nec ullo modo negamus, verbum

24

divinitus revelatum ab omni prorsus suspicione ar-tis & fraudis remotius esse, quam a terra cceium.Ob eamque caussam non dubitaremus interpretatio-nem penllustris MlCHAeLls tanquam omnium, quasvidimus, optimam amplecti, nisi noffra hoc nomi-ne simplicior videretur, quod, praeter proprietatemlitteras, quam nuper offendimus, non assunde, quamex insicis textus indiciis, repetit rationem oppositio-nis, quam Decus Gottingennum paulo altius ex indo-le oraculorum Pythonicorum, quam Propheta di-recte non nominaverat, desiimit. Interea utrumqueverum est. Et sane re ipsa adeo parum inter nos sii-perest d-siidss-» ut non dubitemus Lectoribus liberamsacere optionem, utriuscunque eligere malint trans-lationem, eoque magis, quod de terminis protase-os & apodoseos inter nos conveniat, id quod incaulla est, cur de interpretatione scbiUingiana idemjudicium serre non possimus. Quid! quod ne ver-bo quidem a tranilatione penllustris MiCHAeLIsdissensislemus» modo in Iingva svecana non deside-

raisemus vocabulum, quod GermanicumXVWst commoditate «quare potuisset,,