Izvještaj br. 29500-BA

Bosna i Hercegovina Country Economic Memorandum (Ekonomski memorandum za BiH) Maj 2005. godine Poverty Reduction and Economic Management Unit Europe and Central Asia Region (Jedinica za smanjenje siromaštva i ekonomsko upravljanje Region Evrope i centralne Azije)

Dokument Svjetske banke

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

VALUTE I EKVIVALENTNE JEDINICE (Kursna stopa iz maja 2005. god.) Valutna jedinica = Konvertibilna Marka (KM)

1 KM = 0.61 US$ 1 KM = 0.51 EUR

Vladina fiskalna godina 1. januar – 31. decembar

Mjerila

Metrički sistem

AKRONIMI I SKRAĆENICE

AFIP Agencija za finansijske i informatičke usluge ATPs Autonomni trgovinski preferencijali BAC Business Environment Adjustment (Prilagođavanje poslovnog okruženja) GKU Granski kolektivni ugovori BEEPS Business Environment and Enterprise Performance Surveys (istraživanja poslovnog okruženja i rezultata preduzeća) BiH Bosna i Hercegovina CBA Currency Board Arrangement (aranžman valutnog odbora) CBBH Centralna banka Bosne i Hercegovine SIE Srednja i istočna Evropa CEM Country Economic Memorandum (ekonomski memorandum za zemlju) OKU Opći kolektivni ugovori CPI Consumer Price Index (Indeks potrošačkih cijena) DPA Dayton Peace Accords (Dejtonski mirovni sporazum) EBRD European Bank for Reconstruction and Development (Evropska banka za rekonstrukciju i razvoj) EU European Union (Evropska unija) EUPM European Union Police Monitoring

Mission (Misija za monitoring policije Evropske unije)

FBiH Federacija Bosne i Hercegvine FDI Foreign Direct Investment (direktne strane investicije) FIAS Foreign Investment Advisory

Service (Savjetnička služba za strane investicije)

FTA Free Trade Agreements (sporazumi o slobodnoj trgovini) GDP Gross Domestic Product (Bruto društveni proizvod) GNI Gross National Income (Bruto nacionalni prihod) IDA International Development Association (Međunarodna agencija za razvoj) IMF International Monetary Fund

MFA Multifiber Arrangement (Multifiber aranžman) MFN Most-favored Nation (najprivilegovanija nacija) MOU Memorandum of Understanding (memorandum o razumijevanju) MTDS Medium-Term Development

Strategy (Srednjoročna razvojna strategija) NATO North Atlantic Treaty Organization (Sjevernoatlantski savez) NPV Net Present Value (neto sadašnja vrijednost) NTBs Non Tariff Barriers (netarifne prepreke) OBM Original Brand Name

Manufacturing (proizvodnja originalnih brendova)

ODA Official Development Assistance OECD Organization for Economic

Cooperation and Development (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj)

OEM Original Equipment Manufacturing (proizvodnja s originalnom opremom) OPT Outward Processing Trade (trgovina za vanjsku preradu) PAR Public Administration Reform (reforma javne uprave) PCO Pan European Cumulation of

Origin (panevropska akumulacija porijekla) PIFs Privatization Investment Funds (privatizacioni investicioni fondovi) PRSP Poverty Reduction Strategy Paper

(Dokument strategije za smanjenje siromaštva)

RS Republika Srpska SAA Stabilization and Association Agreement (Sporazum o stabilizaciji i priključenju) SiCG Srbija i Crna Gora SBA Stand-By Arrangement (stand by aranžman) SDR Special Drawing Rights (posebna prava povlačenja) JIE Jugoistočna Evropa SFRJ Socijalistička Federativna Republika

(Međunarodni monetarni fond) ITA Indirect Tax Authority (Uprava za indirektno oporezivanje) KM Konvertibilna Marka (Convertible Mark) LSMS Living Standards Measures Survey (Istraživanje mjerenja životnog standarda)

Jugoslavija SME Mala i srednja preduzeća SOE State-Owned Enterprise (Preduzeće u državnom vlasništvu) PDV Porez na dodanu vrijednost WTO World Trade Organization (Svjetska trgovinska organizacija)

Potpredsjednik:

Direktor za BiH: Direktor sektora:

Menadžer sektora: Vođa tima:

Shigeo Katsu, ECAVP Orsalia Kalantzopoulos, ECCU4 Cheryl Gray, ECSPE Bernard Funck, ECSPE Jean-Luc Bernasconi, ECSPE

SADRŽAJ

PRIZNANJA............................................................................................................................................ i SIŽE........................................................................................................................................... I Inicijalni uspjesi i mogućnosti .....................................................................................................................iii Izazovi.......................................................................................................................................................... iv Opcije za daljnji napredak ..........................................................................................................................vii Zaključak .....................................................................................................................................................xi

1. ODRŽAVANJE MAKROEKONOMSKOG OKRUŽENJA KOJE OMOGUĆAVA RAZVOJ I RAST ................................................................................1 A. Uvod......................................................................................................................................................... 1 B. Ekonomski trendovi u postkonfliktnom periodu i novija dešavanja ........................................................ 2 C. Makroekonomske politike – dosadašnji rezultati i opcije za budućnost ................................................ 14 D. Makroekonomske perspektive ............................................................................................................... 24 E. Zaključak ................................................................................................................................................ 26

2. INTEGRACIJA U LANCE SNABDIJEVANJA EU – STRATEGIJA ZA POVEĆANJE IZVOZA? .........................................................................................28 A. Uvod....................................................................................................................................................... 28 B. Trgovinski rezultati i razvoj politika od 1996. godine ........................................................................... 29 C. Izvozni rezultati: uzroci i ograničenja .................................................................................................... 32 D. Preporuke vezane za politike: Put naprijed ............................................................................................ 45 E. Zaključci ................................................................................................................................................. 53

3. STRUKTURA I REZULTATI SEKTORA PREDUZEĆA ........................54 A. Uvod....................................................................................................................................................... 54 B. Karakteristike sektora preduzeća u BiH................................................................................................. 54 C. Dimenzije i odrednice poslovnih rezultata preduzeća............................................................................ 62 D. Zaključak................................................................................................................................................ 66

4. UKLANJANJE PREPREKA ZA RAZVOJ PREDUZEĆA .......................67 A. Uvod....................................................................................................................................................... 67 B. Operativno okruženje ............................................................................................................................. 68 C. Uloga upravljanja korporacijama ........................................................................................................... 81 D. Fleksibilna budžetska ograničenja ......................................................................................................... 87 E. Restruktuiranje i izlazak preduzeća sa tržišta......................................................................................... 91 F. Preostali izazovi i preporuke vezane za politike..................................................................................... 94

5. OŽIVLJAVANJE TRŽIŠTA RADA...................................................................99 A. Uvod....................................................................................................................................................... 99 B. Naslijeđe neuobičajene tranzicije ......................................................................................................... 101 C. Sveobuhvatniji pogled na tržište rada .................................................................................................. 104 D. Alternativni pogled na fleksibilnost tržišta rada .................................................................................. 110 E. Obrazovanje i obuka............................................................................................................................. 116 F. Uloga službi zapošljavanja u Bosni i Hercegovini ............................................................................... 123 G. Zaključci i preporuke vezane za politike ............................................................................................. 126 ANEKS 2. 1 SPORAZUMI O SLOBODNOJ TRGOVINI KOJE JE ZAKLJUČILA BIH ..........................................................................................................................................130

ANEKS 2.2 IZVOZ KROZ VANJSKU OBRADU (OUTWARD PROCESSING EXPORTS) IZ BIH U EU, 1997-2001. .................................................................................131

ANEKS 3. 1: BEEPS..............................................................................................................132

ANEKS 3.2: DETALJNE INFORMACIJE O ISTRAŽIVANJU 1000 VELIKIH PREDUZEĆA.........................................................................................................................134

ANEKS 3.3: PODACI ZA ANALIZU ODREDNICA REZULTATA PREDUZEĆA ....135 Tabele Tabela 1:1 Komparativni pad proizvodnje.................................................................................................... 4 Tabela 1:1 BiH – Ključni ekonomski pokazatelji 1998-2004....................................................................... 8 Tabela 1:2 Rezerve i obaveze CBBH (u milionima KM) .......................................................................... 16 Tabela 1:4 BiH: Bruto vanjski dug (u milionima US$, s krajem 2004. godine)......................................... 24 Tabela 1:5 Ključni vanjski pokazatelji duga za zemlje srednje i istočne Evrope 1/ .................................... 24 Tabela 1:7 BiH: Reformski scenario 2005-2009. ....................................................................................... 26 Tabela 1:8 Potrebe BiH za vanjskim finansiranjem.................................................................................... 27 Tabela 2:1 Trgovina robom u BiH u periodu 1996-2003. .......................................................................... 30 Tabela 2:2 Prosječne MFN primijenjene tarife, 2002. godina (u procentima) ........................................... 30 Tabela 2:3 Uporedba trgovinskih podataka iz različitih izvora za period 2000-2003. ............................... 32 Tabela 2:4 Izvoz BiH izražen kao procent GDP-a u 1990. i 2002. godini.................................................. 33 Tabela 2:5 Važnost izvoza usmjerenog u EU za BiH i zemlje za uporedbu, 1994-2002. .......................... 34 Tabela 2:6 Izvoz finalne robe iz BiH na tržišta EU, 1996-2002. ................................................................ 35 Tabela 2:7 Indeksi RCA za BiH i druge izabrane zemlje za uporedbu na tržištima EU............................. 37 Tabela 2:8 Izvoz u EU pod loan aranžmanima, 1996-2003. (miliona US$)............................................... 39 Tabela 3:1 Obim proizvodnje u BiH, 1998-2003. godina........................................................................... 55 Tabela 3:2: Stvaranje poslovanja, 1999-2003. godina ................................................................................ 56 Tabela 3:3: Struktura malih i srednjih preduzeća po sektoru, 2001. godine............................................... 58 Tabela 3:4 Veličina neformalne privrede, 2000. godina............................................................................. 59 Tabela 3:5: Prilivi direktnih stranih investicija na zapadnom Balkanu, 1997-2002. .................................. 60 Tabela 3:6 Rast prometa preduzeća po tipu vlasništva za period 1998-2002. ............................................ 63 Tabela 3:7: Produktivnost kapitala i produktivnost rada u 2002. godini .................................................... 63 Tabela 3:8: Prosječna bruto margina dobiti (%) po broju zaposlenih......................................................... 64 Tabela 4:1 Bosna i Hercegovina: Pokazatelji napretka reformi,................................................................. 68 Tabela 4:2 Pokretanje poslovanja, 2004. godine ........................................................................................ 72 Tabela 4:3: Prosječne prodaje na kredit ili s plaćanjem unaprijed po tipu vlasništva, 2002. godina.......... 72 Tabela 4:4: Djelotvornost pravnog sistema po odlikama, % firmi od ukupnog broja ................................ 74 Tabela 4:5 Poreske stope za izabrane zemlje srednje i jugoistočne Evrope ............................................... 77 Tabela 4:6 Izvori finansiranja, 2002. godina .............................................................................................. 79 Tabela 4:7: Finansijske institucije............................................................................................................... 79 Tabela 4:8 Udio na tržištu po sektoru, 2002. (u procentima)...................................................................... 82 Tabela 4:9 Integracija na dolje po sektoru, tipu vlasništva i veličini, 2002. godina (prosječan postotak prodaje preduzeća matičnoj firmi ili povezanim podružnicama)................................................................ 82 Tabela 4:10 Zaostale obaveze i subvencije, kao % ukupne godišnje vrijednosti prodaje, 2002. godine.... 88 Tabela 4:11 Restruktuiranje firmi, 2002. godina ........................................................................................ 92 Tabela 4:12 Stečaj u FBiH po tipu vlasništva, kraj 2002. godine............................................................... 93 Tabela 5:1 Broj zaposlenih u formalnoj privredi po sektoru aktivnosti, 1991. i 1997-2003. ................... 102 Tabela 5:2 Prosječne plate i zaposlenost................................................................................................... 103 Tabela 5:3 Neto i bruto plate, 2003. godine.............................................................................................. 103 Tabela 5:4 Bruto plate u proizvodnji 1/...................................................................................................... 104 Tabela 5:5 Opis uzorka, LSMS, BiH 2001 ............................................................................................... 105 Tabela 5:6 Raspodjela zaposlenosti u BiH, 2001. i 2002. godina............................................................. 106 Tabela 5:7 Stope zaposlenosti i nezaposlenosti, po dobi i stepenu obrazovanja, BiH 2001. i 2002. godine (u procentima) ............................................................................................................................... 107

Tabela 5:8 Osnovni pokazatelji tržišta rada .............................................................................................. 108 Tabela5:9 Struktura zaposlenosti (2001. godina) i stvaranja i eliminacije radnih mjesta (2001-2002)... 109 Tabela 5:10 Rezultati regresije plata, BiH LSMS istraživanje 2001. i 2002. godine ............................... 117 Tabela 5:11 Raspodjela radnika koji primaju plate koje kasne ili plate različite od uobičajenih, po entitetu za 2001. i 2002. godinu (%)......................................................................................................... 118 Tabela 5:12 Implicirani privatni IRR po tipu obrazovanja za BiH, 2002. godina .................................... 120 Tabela 5:13 Trendovi kod upisa u različite tipove srednjih škola ............................................................ 121 Tabela 5:14 Procijenjene odrednice profitabilnosti: OLS Regresije......................................................... 136 Slike Slika 1:2 Realna stopa rasta GDP-a po entitetima (godišnje u %)................................................................ 5 Slika 1:3 FBiH: Sektorska struktura GDP-a (u % nominalne stope GDP-a) ................................................ 6 Slika1:4 RS: Sektorska struktura GDP-a (u % nominalne stope GDP-a) ..................................................... 6 Slika 1:5 Sektorska struktura nominalnog GDP-a (u %) .............................................................................. 6 Slika 1:6 Industrijska proizvodnja, oba entiteta (1999=100) ........................................................................ 7 Slika 1:7 Godišnji rast indeksa potrošačkih cijena, po entitetima (% promjene iz godine u godinu)........... 7 Slika 1:10 Bruto Dotoci direktnih stranih investicija u BiH i zemljama regiona (% GDP).......................... 8 Slika 1:11 Bruto zvanične rezerve (u mjesecima uvoza robe i usluga) ........................................................ 8 Slika 1:12 Struktura stanovništva (nivo per capita potrošnje) ...................................................................... 9 Slika 1:13 Nejednakosti u izabranim zemljama u tranziciji (Gini koeficijent)............................................. 9 Slika 1:14 Razlika između pozajmljivanja i depozita, izabrane zemlje (u %)............................................ 11 Slika 1:15 BiH, stvarne kamatne stope (%, smanjeno za stopu inflacije iz iste godine) ............................ 11 Slika 1:16 Pokazatelji tranzicije EBRD-a – BiH, izabrane zemlje jugoistočne Evrope, srednje istočne Evrope, EBRD indeksi se kreću od 1(najgore) do 4+ (najbolje) ................................................................ 13 Slika 1:17 Struktura bilansa tekućeg računa (u % GDP-a) ......................................................................... 14 Slika 1:18 Noviji trendovi kod ušteda i investicija (u % GDP-a) ............................................................... 14 Slika 1:20 Fiskalni trendovi u FBiH ........................................................................................................... 17 (u % entitetskog GDP-a) ............................................................................................................................. 17 Slika 1:21 Fiskalni trendovi u RS ............................................................................................................... 17 (u % entitetskog GDP-a) ............................................................................................................................. 17 Slika 1:22 Ukupna potrošnja na plate u izabranim zemljama srednje i istočne Evrope (kao % ukupne potrošnje) .................................................................................................................................................... 18 Slika 1:23 Odnos potrošnje na plate i potrošnje na funkcionisanje i održavanje........................................ 18 Slika 1:24 FBiH: Projicirana alokacija poreskih prihoda između entiteta i podentitetskog nivoa (u % ukupnog) ..................................................................................................................................................... 21 Slika 2:1 Rezultati vanjske trgovine, 1996-2004. ....................................................................................... 29 Slika 2:2 Izvoz iz BiH u partnerske zemlje s kojima su potpisani sporazumi o slobodnoj trgovini, 1997-2003. .................................................................................................................................................. 35 Slika 2:3 Izvoz iz BiH u EU po intenzitetu faktora .................................................................................... 38 Slika 2:4 Izvoz iz BiH u Hrvatsku po intenzitetu faktora ........................................................................... 38 Slika 2:5 Udio OPT aranžmana u ukupnom obimu izvoza u EU ............................................................... 40 Slika 2:6 Neto dotoci direktnih stranih investicija u zemlje nasljednice bivše Jugoslavije (u milionima US$) ............................................................................................................................................................ 43 Slika 2:7 Neto dotoci direktnih stranih investicija u zemlje nasljednice bivše Jugoslavije (u % GDP-a) .. 43 Slika 2:8 Dotoci direktnih stranih investicija 1994-2003. po sektorima..................................................... 44 Slika 3:1 Promjene kod prosječnog broja zaposlenih po tipu vlasništva i BiH i SEE8, 1999-2002. .......... 57 Slika 3:2: Odnos dobiti i prometa po karakteristikama firmi, za 2001. godinu (% ukupnog broja firmi) .. 62 Slika 4:1 Mišljenja preduzeća o poslovnoj klimi, 1999-2002..................................................................... 70 Slika 4:2 Prepreke za rad i rast preduzeća (% firmi) .................................................................................. 71 Slika 4:3 Barter, mjenice i razmjena dugova .............................................................................................. 74 Slika 4:4 Udio firmi koje nemaju sporove riješene na sudovima, po veličini ............................................ 75 Slika 4:5 Dostupnost finansiranja po veličini i tipu vlasništva, 2002. godina ............................................ 80 Slika 4:6 Struktura portfolia zajmova poslovnih banaka ............................................................................ 81 Slika 4:8: Zaostale obaveze vezane za plate u FBiH i RS po veličini firme, 2001. i 2002......................... 91

Slika 5:1 Raspodjela plata, formalni i neformalni sektor, po entitetu, 2001- 2002. godina...................... 113 Slika 5:2 Najniža plata kao procenat prosječne plate, zemlje u tranziciji................................................. 115 Slika 5:3 Važnost vještina prema rangiranju poslodavaca........................................................................ 119 Okviri Okvir 1:1 Statistika u BiH: institucionalna i metodološka pitanja................................................................ 3 Okvir 2:1 Neujednačenosti kod trgovinskih statistika dobijenih iz različitih izvora .................................. 32 Okvir 2:2 Fleksibilna proizvodnja u industriji odjeće................................................................................. 42 Okvir 2:3 Poslovno okruženje kao ograničenje za izvoz ............................................................................ 47 Okvir 2:4 Panevropska akumulacija pravila porijekla ................................................................................ 51 Okvir 3.1 Projekti finansirani iz vanjskih sredstava istiskuju domaće ....................................................... 61 Okvir 3:2 Odrednice rezultata firmi............................................................................................................ 65 Okvir 4:1 Izvori podataka ........................................................................................................................... 69 Okvir 4:2 Prepreke za privatizaciju strateških preduzeća ........................................................................... 84 Okvir 4:3 Politička imenovanja ..................................................................................................................85 Okvir 4:4 Nefleksibilna politika cijena električne energije dovodi do zaostalih neizmirenih obaveza ...... 90 Okvir 4:5 Rješavanje problema viška radnika ............................................................................................ 91 Okvir 4:6 Zatvaranje poslovanja (2003. godina) ........................................................................................ 93 Okvir 4:7 Vansudsko restruktuiranje dugova / poravnanje u Bosni i Hercegovini .................................... 95

PRIZNANJA

Ovaj izvještaj pripremio je tim Svjetske banke. Pripremu cijelog izvještaja vodili su

Jean-Luc Bernasconi (vođa projekta) i Marcelo Bisogno. Ardo Hansson i Ivailo Izvorski su vodili završetak rada na dokumentu.

Poglavlje o makroekonomskim politikama pripremili su Jean-Luc Bernasconi i Irina

Smirnov, s inputima Christiana Bodewiga i Jima Andersona.

Poglavlje o međunarodnoj trgovinskoj razmjeni i promociji izvoza pripremili su Beata Smarzynska, Francis Ng, a ključne inpute i komentare su dali Alia Mouyabed i Costas Michalopoulos, kao i, inicijalno, Bart Kaminski.

Poglavlja o razvoju i reformama sektora preduzeća pripremili su Gallina Andronova Vincelette i Harry Broadman, a inpute su dali Robert Gourley i Gregory Jedrzejczak.

Poglavlje o tržištima rada pripremili su Marcelo Bisogno i Jean Fares, a inpute su dali Jim Stevens i Toby Linden u vezi s razvojem vještina, a Christian Bodewig u vezi s aktivnim politikama na tržištu rada.

Tim je imao velike koristi od smjernica primljenih od revizora na istom nivou, Daniele Gressani, Helene Tang (u fazi koncepta) i Vladimira Kreačića (u fazi odlučivanja); kao i od komentara primljenih na koncept dokumenta od brojnih kolega iz Svjetske banke.

Izvještaj je pripremljen pod općom supervizijom Bernarda Funcka (direktor sektora). Priprema izvještaja ne bi bila moguća bez ključne podrške Mismake Galatis, Kathryn Rivera i Željke Meheljić u obradi dokumenta. Emily Evershed je osigurala podršku pri lektorisanju dokumenta.

i

SIŽE

1. Cilj ovog Ekonomskog memoranduma za zemlju (Country Economic Memorandum – CEM) je trostruk. Prvenstveno, on pokušava da predstavi sva ekonomska dešavanja u Bosni i Hercegovini (BiH) od kraja rata 1995. godine, s posebnim usmjerenjem na najnoviji period. Zatim, izvještaj pokušava da istraži potencijalne izvore za viši i održiviji rast koje bi BiH mogla koristiti uporedo s napretkom njenih procesa integracije u Evropsku uniju. Na kraju, izvještaj formuliše preporuke vezane za opcije politika koje bi mogle pomoći da se do maksimuma uvećaju šanse koje privreda BiH ima za dosezanje više stope rasta GDP-a i stvaranje većeg broja radnih mjesta. Pri tome se izvještaj CEM fokusira na četiri prioritetne oblasti: makroekonomsko upravljanje, politike međunarodne trgovinske razmjene, poslovno okruženje i reforme preduzeća, te politike na tržištu rada. Posljednja oblast uključuje procjenu obrazovnih politika u BiH.

2. Izvještaj prenosi tri ključne poruke. Prvo, deset godina od kraja rata, BiH i dalje pati od naslijeđa sukoba koji je uništio znatan dio fizičkih proizvodnih kapaciteta zemlje, oslabio ljudske resurse i razbio institucije i socijalni kapital. Vrijeme koje je izgubljeno u toku rata, u kombinaciji s kasnijim poteškoćama pri rješavanju dvostrukog izazova koji predstavljaju postkonfliktna rekonstrukcija i tranzicija u tržišnu privredu, doveli su do toga da je BiH prilično zaostala za najuspješnijim zemljama srednje i istočne Evrope (Central and Eastern Europe - CEE). Iako je postkonfliktna rekonstrukcija bila uspješna, uglavnom zbog velikih dotoka pomoći, analiza uključena u izvještaj otkriva da BiH zaostaje u mnogim pitanjima vezanim za strukturne reforme, koje su pratile ekonomsku tranziciju u regionu. Ta pitanja uključuju stratešku privatizaciju, liberalizaciju tržišta proizvoda i rada i restruktuiranje sektora preduzeća.

3. Kako je najvjerovatnije da će se postojeći pad dotoka pomoći nastaviti, odlaganja napretka strukturalnih reformi ograničavaju BiH u postizanju cilja koji je sama sebi postavila – da se pojavljuje kao vitalna, produktivna privreda integrisana sa svjetskim tržištima. Mnogo je izazova koji tek čekaju. Nakon poslijeratnog oporavka, tek treba postići snažan i održiv privredni rast. Tržište zapošljavanja je anemično, a stopa nezaposlenosti visoka, dok u isto vrijeme izgleda da neformalna ekonomija obuhvata sve veći dio. Vanjski disbalansi zemlje i dalje su veliki i morat će se korigovati kako bi se ograničili dugoročni rizici. Mnoga preduzeća, posebno ona u vlasništvu države ili privatizovana u masovnoj privatizaciji, i dalje rade s labavim budžetskim ograničenjima, što ostavlja prostor za neadekvatno ponašanje uprave, koje se može kretati od slabih napora za ostvarivanje profita do rasprodaje i izvlačenja imovine preduzeća. Najvrjedniji resurs BiH, konkretno, njeni ljudi, a posebno njeno mlado stanovništvo, jošuvijek žude za tim da napuste zemlju. Nesigurnosti vezane za ekonomsku budućnost zemlje i s tim vezani nedostatak mogućnosti i prilika, predstavljaju važne izvore nastavka odliva mozgova. Međutim, mentalni sklop, koji jošuvijek upravlja donošenjem odluka, kako na političkom nivou, unutar javne administracije, tako i unutar mnogih kompanija, jošuvijek naginje ka očuvanju kratkoročnih privilegija, umjesto ka uspostavi temelja za održiv rast obima proizvodnje.

i

4. Kao važnu prepreku, treba istaći da politička i administrativna struktura koja je proistekla iz Dejtonskog mirovnog sporazuma dodatno otežava zadatak hvatanja priključka. Iako su procjene političke i institucionalne relevantnosti Dejtonskog mirovnog sporazuma van opsega ovog izvještaja, kao i mandata i oblasti stručnosti Svjetske banke, a uzimaju se kao temeljne, treba ukazati da ti aranžmani povlače znatne troškove. Stepen kompleksnosti koji je uključen u administrativne aranžmane u cijeloj zemlji donosi direktne fiskalne troškove. To također, za rezultat ima i manje opipljive ekonomske troškove, imajući u vidu da značajnije reforme moraju biti podržane obaveznim koncenzusom između konstitutivnih naroda BiH. Reforme koje mogu izgledati kao da jednu ili drugu grupu dovode u nepovoljan položaj često zamagljuju debatu o politikama i istiskuju vjerovatno važniji i dugoročniji efekt razvoja koji može donijeti reforma. Taj problem je dodatno otežan slabostima kod tehničkih kapaciteta i neuspjesima pri koordinaciji politika između različitih nivoa vlasti. Novija kolebanja u vezi s reformama oblasti visokog obrazovanja predstavljaju ilustrativan primjer kompleksnosti političke ekonomije u BiH. Bez predviđanja i predlaganja bilo kakvih dubinskih modifikacija Dejtonskog mirovnog sporazuma, ovaj izvještaj signalizira da politička posvećenost postizanju reformi u razumnom vremenskom okviru mora u BiH biti čak i jača nego u drugim zemljama regiona, kako bi se prevazišla inercija koja neizostavno dolazi sa samim sistemom.

5. Druga ključna poruka ovog izvještaja je da BiH zaista može da uhvati priključak sa naprednijim privredama u srednjoj i istočnoj Evropi. Mogućnosti za rast postoje i vlasti su, u više slučajeva, jasno pokazale političku volju i ustrajnost za angažman na teškim reformama. Neke veoma važne institucionalne reforme su postignute imale su mjerljive inicijalne efekte, čak iako oni nisu na nivou ili s dinamikom koja bi bila poželjna. Preduzeća iz BiH mogu da izvoze, strani investitori vide perspektive za poslovanje u BiH i nova radna mjesta se stvaraju. Da bi se ti inicijalni rezultati prenijeli na viši nivo mora se razriješiti više ključnih izazova. Oni se uglavnom odnose na poslovno okruženje, reforme sektora preduzeća i reforme tržišta rada. Srednjoročna razvojna strategija vlasti BiH identifikuje najvažnije od tih izazova, i daje viziju koja je konzistentna s vizijom ovog izvještaja CEM: ciljevi ne predstavljaju u svakom slučaju viši rast i više investicije u odnosu na brzi tempo odmah nakon rata, već različit tip rasta i investicija, u kojem privatni sektor predstavlja vodeću snagu. S ciljem postizanja tog cilja, Razvojna strategija preporučuje širok spektar mjera vezanih za politike. Nažalost, Razvojna strategija ne uspjeva da rangira mjere vezane za politike, prema njihovom vjerovatnom efektu na rast realne stope rasta GDP-a. Izvještaj CEM pokušava da popuni tu prazninu izdvajajući najurgentnija pitanja koja zahtijevaju hitnu reakciju politika u tim oblastima.

6. Treća ključna poruka odnosi se na optimalne karakteristike reakcije politika: selektivnost pri izboru prioritetnih aktivnosti i fleksibilnost pozicije politika, koja se proteže od čvrstog stava u nekim oblastima politika do mudrih intervencija u drugim. Kao što je već navedeno, vlasti BiH nisu čekale ovaj CEM izvještaj da bi identifikovale najhitnija pitanja vezana za politike i napravile planove u više oblasti koje zahtijevaju akcije. Često je, međutim, predviđena reakcija politika naklonjena aktivnim i široko postavljenim intervencijama vlade. Štaviše, predviđene aktivnosti su suviše brojne da bi imale kredibilitet i da bi postizale funkciju vezanu za signaliziranje, uključujući i one koje su navedene u samoj Srednjoročnoj razvojnoj strategiji. Za razliku od toga, CEM izvještaj zauzima iznijansiranije gledište. Temeljni cilj politika je stimulacija “novog” tipa rasta, što prije svega podrazumijeva uspostavu adekvatnih motivacionih oblika za povećanje stepena efikasnosti i djelotvornosti. U nekim oblastima, kao što su režim trgovinske razmjene ili politika kursnih stopa, to se tumači kao zadržavanje postojećeg kursa. U mnogim drugim slučajevima,

ii

uspostava adekvatnih motivacija zahtijeva da vlade umanje stepen svoje prisutnosti ili da se čak sklone s puta. Na kraju, postoje mogućnosti za aktivne intervencije politika, konkretno u vezi s reorganizacijom javne potrošnje s ciljem reforme sistema obrazovanja ili osiguranjem adekvatnijih mreža socijalne sigurnosti za one kojima su najpotrebnije, kako sada, tako i budućnosti, nakon transformacije privrede. Unutar tog okvira, ostatak ovog sižea razmatra najvažnije zaključke ovog izvještaja.

INICIJALNI USPJESI I MOGUĆNOSTI

7. Bosna i Hercegovina je bila uspješna pri postizanju makroekonomske stabilnosti. Inflacija je spuštena na nivoe prisutne u industrijalizovanim zemljama. Fiskalni bilansi su poboljšani, a konsolidovani budžetski deficit je upadljivo smanjen. Stepen povjerenja u valutu je visok, što pokazuje stalni rast depozita izraženih u KM. Uspješni aranžmani reprograma duga, potpomognuti dostupnošću tržišta kapitala, pomogli su u smanjivanju vanjskog duga na održive nivoe. Bez obzira na veliki i uporan deficit tekućih računa, vanjske rezerve su povećane. Dotoci direktnih stranih investicija su od 2000. god. povećani više nego dvostruko, dosežući do 6 % GDP-a 2004.god.. Ukupne direktne strane investicije od kraja rata procjenjuju se na više od 1,6 milijardi US$.

8. Dosada postignuti uspjesi sektorskih politika su neujednačeni, a veliki dio programa još nije izvršen, kao što je opisano u prethodnom dijelu teksta. Ipak BiH je uspjela da razvije konkurentno bankarsko tržište, uključujući regulatorne i supervizijske funkcije koje izgleda da se sprovode. Uspješnost u finansijskom sektoru ne dolazi bez izazova, međutim, pri čemu je rast stope kreditiranja za sektor domaćinstava veoma visok i pretače se u uvoz. Slično tome, iako je oslobađanje države od mnogo malih i srednjih preduzeća završeno, korištenje metoda masovne privatizacije je imalo negativna uticaj na upravljanje preduzećima

9. U oblasti vanjske trgovine, BiH je usvojila najliberalniji trgovinski režim u jugoistočnoj Evropi i zaključila je bilateralne sporazume o slobodnoj trgovini sa svim svojim najvažnijim trgovinskim partnerima u podregionu. Ti sporazumi u općem slučaju ispunjavaju standarde vezane za obuhvat koje preporučuje Pakt stabilnosti. Kreatori politika i drugi posmatrači su, međutim, u općem slučaju izrazili razočaranje nedostatkom reakcije ponude na tako povoljan trgovinski režim. Kao što je već pomenuto, podaci koji su predstavljeni u ovom izvještaju potvrđuju da su izvozni rezultati bili manji od prihvatljivih. Međutim, te bojazni nisu u potpunosti zasnovane. Bez obzira na ekstremno teške polazne uvjete u periodu neposredno nakon rata, izvoz robe iz BiH povećavan je za 10 % godišnje, izraženo u eurima, dok je pokrivenost uvoza izvozom porasla s manje od desetine na trećinu. Važno je istaći da je BiH postigla određeni uspjeh pri preusmjeravanju trgovine ka tržištu koje donosi najviše perspektiva za budućnost, konkretno tržištu EU. BiH je također, bila u mogućnosti da dobije povećanje učešća u trgovini s drugim najvažnijim trgovinskim partnerom, Hrvatskom. Učešće u robnim lancima vođenim maloprodajom, kao na primjer u sektoru namještaja, pokazuje da preduzeća iz BiH mogu biti prisutna na vrlo konkurentnim tržištima. Također, ohrabrujući je i napredak ostvaren pri eliminaciji korupcije na carinskim ispostavama, što je važna dimenzija za omogućavanje trgovinske razmjene.

10. Iako su ukupni rezultati sektora preduzeća i dalje neimpresivni, postoji podskup sektora preduzeća, koji pokazuju perspektive, a to su mala i srednja preduzeća (SME). Poslovne prakse malih, novoosnovanih preduzeća usmjerene su ka ostvarivanju dobiti i ta preduzeća su usvojila poslovnu kulturu u kojoj se ugovori poštuju, a snabdjevači i radnici plaćaju. To je u oštrom kontrastu sa situacijom u veliki preduzećima, posebno onim u

iii

državnom vlasništvu, koja još rade na principima kontrolisane ekonomije predratnog samoupravljanja: prevelik broj zaposlenih, fleksibilni budžeti, te slabo upravljanje. Mnoge ključne reforme su pokrenute, iako se neke implementiraju veoma sporo. U nekim slučajevima, vlada je pokazala odlučnost neophodnu za napredovanje pri ispunjenju programa reformi. Podnošenje zakona o stečaju za usvajanje u oba entiteta BiH – Federaciji Bosne i Hercegovine (FBiH) i Republici Srpskoj (RS) - kao i kasnija uspješna kampanja Vlade FBiH na uvjeravanju Parlamenta da povuče amandmane koje je uveo, a koji bi umanjili efekte implementacije zakona, pokazalo je da je u BiH moguće postići teške reforme.

11. Taj dualitet odražava se i na tržište rada. Čak i ako BiH pokazuje niske stope učešća radne snage i zaposlenosti uopće, sektor malih i srednjih preduzeća pokazuje da postoji potencijal za dinamično tržište rada. Inicijalne reforme institucija tržišta rada, uključujući zakon o radu i zavode za zapošljavanje, išle su u pravom smjeru, ali tržište rada je ipak i dalje oblast u kojoj su izazovi možda i najznačajniji.

IZAZOVI

12. Imajući u vidu da su preostali neriješeni izazovi zaista akutni, njihova analiza trebalo bi da uključuje određeno postavljanje prioriteta, c ciljem vođenja politika. Apsolutno najvažniji makroekonomski disbalans predstavlja stalno prisutan i uporan deficit tekućih računa. Na nivou od blizu 17 % GDP-a, on u dugoročnijem periodu nije održiv. Analiza predstavljena u ovom izvještaju ukazuje da je to rezultat niskih stopa domaćih ušteda, a ne visokih investicija. Stopa investiranja nije iznad prosjeka za privrede u tranziciji, ali je udio u domaćim uštedama koji može to da finansira, posebno nizak. U kontekstu u kojem vanjske uštede u obliku dotoka pomoći opadaju, a nivoi investiranja moraju da ostanu visoki, kako bi pratili ekonomsku transformaciju, makroekonomske i strukturne politike trebalo bi da budu usmjerene ka stimulisanju domaće štednje i privlačenju stranog kapitala nove vrste.

13. Potreba za povećanjem stepena domaće štednje pokreće pitanje stepena adekvatnosti tekuće pozicije fiskalne politike BiH za osiguranje ekonomskog rasta: može li BiH smanjiti udio javne potrošnje, istovremeno povećavajući stepen efikasnosti javnih službi? Taj izazov može, na prvi pogled, izgledati nerješiv, no ovaj izvještaj daje argumentaciju koja pokazuje da bi se on mogao postići. Uprkos postepenom smanjenju javne potrošnje, opterećenje koje vlada predstavlja za privredu, iako znatno smanjeno u toku posljednjih par godina, još uvijek je preveliko, na nivou od gotovo 50 % GDP-a. Potrebna je dalja konsolidacija i ona će morati da se odvoji od ranijih napora, koji su bili fokusirani na investicionu potrošnju. Ograničavanje tekuće potrošnje, bez obzira na svu inerciju koja će na to imati uticaja, predstavlja najviši prioritet. Imajući u vidu neizmirene potrebe za finansiranjem održavanja i funkcionisanja, ukupna potrošnja na plate (platni fond) u javnom sektoru i određeni programi transfera predstavljaju najvažnije kandidate za racionalizaciju. Povećanje stepena efikasnosti potrošnje, također, predstavlja ključ za uspostavu okruženja povoljnog za rast i osiguranje boljih mreža sigurnosti za one koji neće imati mogućnost za nalaženje novih radnih mjesta.

14. U srednjoročnom periodu, međutim, sama fiskalna prilagođavanja neće generisati potrebno povećanje domaće štednje. Znatan doprinos će morati doći i od povećanja domaće privatne štednje. U sektoru domaćinstava, noviji period je karakterisao visok stepen dostupnosti kredita za finansiranje izgradnje i potrošnje. U okviru aranžmana valutnog odbora, koji upravlja kursnim stopama i monetarnom politikom, vjeruje se da je to

iv

omogućeno znatnim dotocima privatne štednje građana, koji žive u inostranstvu, uključujući doznake radnika. Iako bi iscrpljivanje tih resursa dovelo do automatskog ograničenja nivoa kredita, kratkoročni imperativ predstavlja obuzdavanje rasta kredita domaćinstvima, uz oslanjanje na ograničene instrumente monetarne politike, koji su dostupni u tekućem režimu valutnog odbora. Oni uključuju povećanje zahtijevanih obaveznih rezervi i pooštravanje regulativa za oprezno poslovanje banaka i supervizije banaka. U dugoročnom periodu, međutim, stvarni izazov predstavljat će povećanje stepena domaće štednje u sektoru preduzeća, odnosno profitabilnost preduzeća koja rade u BiH. To će zahtijevati poduzimanje niza aktivnosti na jačanju poslovnog okruženja i upravljanja preduzećima, stimulaciju restruktuiranja preduzeća i povećanje stepena fleksibilnosti tržišta rada. Tek nakon toga će preduzeća u BiH, bez obzira da li u su u domaćem ili stranom vlasništvu, moći da zauzmu velike dijelove evropskih i svjetskih tržišta i da doprinesu unapređenju vanjskotrgovinske pozicije zemlje.

15. U oblasti trgovine, noviji neimpresivni rezultati teško se mogu pripisati poziciji vezanoj za politike, koja je imala za cilj liberalizaciju i integraciju. Stvarna ograničenja za dinamičnije izvozne rezultate nalaze se u poslovnom okruženju i investicijskoj klimi. U stvari, trgovinsko okruženje BiH nudi mnoge prilike koje ostaju neiskorištene. Na primjer, obim izvoza roba je isuviše nizak, predstavljajući tek nešto iznad 10 % GDP-a. Izvozom dominiraju sirovine i proizvodi u čijoj proizvodnji intenzivno učestvuje neobučena radna snaga. Prilike za učešće u međunarodnim lancima snabdijevanja, posebno sa EU, nedovoljno se koriste. U sektorima u kojima su preduzeća iz BiH prisutna, kao u slučaju tekstila i kožnih proizvoda, dugoročna održivost njihovog učešća je ugrožena teškim pritiscima konkurencije, što ukazuje na potrebu unapređenja proizvodnje i njenog dovođenja na više nivoe ljestvice dodane vrijednosti. Taj tip investicija na najbolji način će biti promovisan u slučaju da poslovno okruženje postane privlačnije za stvarne investitore. Također, mogućnosti na rastućem susjednom tržištu Srbije i Crne Gore se ne iskorištavaju u dovoljnoj mjeri. BiH je pokazala da može uspješno izvoziti proizvode iz poljoprivrednog i prehrambenog sektora u Hrvatsku. Međutim, nije uspjela da osvoji veliko tržište EU za takve proizvode, znatnim dijelom i zbog toga što joj nedostaje adekvatna institucionalna infrastruktura za certifikaciju proizvoda. Domaće tržište same BiH zahtijeva dodatan razvoj ka jedinstvenom ekonomskom prostoru koji će, također, stimulisati prekograničnu trgovinu.

16. Bez obzira na uništenje proizvodnih kapaciteta, a uprkos nasljeđenoj predratnoj industrijskoj strukturi, koju nije lako prilagoditi vremenu, izgleda da neki sektori imaju potencijal za budući rast, kao na primjer šumarstvo i obrada drveta, tekstila i kože, druga proizvodnja manjeg stepena, neki podsektori poljoprivrede ili sektor električne energije. Međutim, ovaj izvještaj argumentuje da bi politike trebalo da budu usmjerene na osiguranje maksimalnog nivoa fleksibilnosti, što se može ostvariti uklanjanjem prepreka za investicije ili poslovanje i jačanjem ljudskog kapitala. Kroz široko zasnovane motivacije, BiH se može dalje razviti u multisektorsku privredu. S druge strane, teško da će pristup “biranja pobjednika” kroz usmjerenu industrijsku politiku dovesti do boljih rezultata u BiH nego što je to bio slučaj u drugim zemljama.

17. Izazovi vezani za široko postavljene reforme preduzeća u suštini se odnose na dva osnovna pitanja (i) uklanjanje strukturnih prepreka za stvaranje i funkcionisanje konkurentnih tržišta; i (ii) uspostavljanje strogih pravila, procedura i s tim vezanih institucija koje stvaraju motivacione faktore za olakšavanje i omogućavanje svakodnevnih poslovnih transakcija.

v

18. Uklanjanje prepreka za pokretanje poslovanja je od ključne važnosti za stimulisanje daljeg pokretanja preduzeća, kao i za rast nedavno stvorenih novoosnovanih preduzeća, s obzirom da taj segment sektora preduzeća pruža najbolje mogućnosti za rast i stvaranje novih radnih mjesta. Najviši stepen prioriteta treba biti na uklanjanju nekoliko uskih grla.

19. Najprije, izvještaj zaključuje da su neizvjesnost ekonomskih politika i korupcija među najsnažnijim preprekama za strane investicije, stvaranje i razvoj poslovanja. Zatim, cijena i dostupnost finansiranja, poreske stope i administracija, prakse usmjerene protiv konkurentnosti, te funkcionisanje pravnog sistema pri zaštiti imovinskih prava i sprovođenju ugovora predstavljaju znatan teret za razvoj poslovanja i investiranje. Nedostatak jakog i konkurentnog poslovnog sektora u BiH dovodi do toga da finansijske institucije nisu spremne da pozajmljuju preduzećima. Poteškoće vezane za dostupnost kapitala, kao i ograničena sigurnost ugovornih prava, prouzrokuju da preduzeća vrše transakcije na primitivan način i da se oslanjaju na poslove ugovorene i sprovedene na licu mjesta. I na kraju, administrativne prepreke, kao što su formalno vlasništvo nad zemljištem, dostupnost zemljišta, radna regulativa, dozvole, te zahtjevi vezani za licenciranje, smatraju se stalnim izazovom za pokretanje poslovanja i konkurentnosti na tržištu. Pokretanje poslovanja u BiH jošuvijek traje suviše dugo i suviše je skupo. U toku je reforma registracije preduzeća, ali dinamiku te reforme usporavaju kako tehničke poteškoće vezane za uspostavu integrisanog sistema, tako i, možda čak i u većoj mjeri, razvučene debate političke prirode. Administrativne i birokratske začkoljice, također, povećavaju troškove vezane za vođenje poslovanja. Sistem privrednih sudova pati zbog velikog broja zaostalih, neriješenih slučajeva. Uz to, bez obzira na nedavno postignut napredak, zemlja se jošuvijek ne može opisati kao zemlja koja nudi jednake mogućnosti za rad na cijeloj teritoriji, u odnosu na nivoe i naplatu oporezivanja.

20. Postoji ubjedljiva argumentacija da se ranije uspostavljanim preduzećima pruži mogućnost restruktuiranja i reorganizacije. Široko raširena praksa nagomilavanja zaostalih neizmirenih obaveza i oslanjanja na subvencije otežava takvo restruktuiranje i mora se prekinuti. Nagomilavanje zaostalih neizmirenih obaveza ukazuje na spremnost vlada na svim nivoima da tolerišu i štite gubitaše od uklanjanja s tržišta, kao i da prihvataju praksu odgađanja plaćanja među preduzećima. Za preduzeća u državnom vlasništvu, opcije su jasne: strateška privatizacija ili likvidacija. Izvještaj, međutim, pokazuje, da je oslanjanje na insajdere (radnike i upravu) i državu u većini zaključenih poslova vaučerske privatizacije dovelo do fragmentiranosti vlasničkih struktura, slabih motivacionih faktora za restruktuiranje i razvoj slabih struktura upravljanja korporacijama. To je ograničilo dotoke novog kapitala znanja i tehnologija u novoprivatizovana preduzeća i dovelo je do toga da investitori oklijevaju da u zemlju uvedu strane investicije koje počinju od nule. Vlada će morati da riješi izazove koji predstavljaju pojednostavljenje i ubrzanje privatizacije, tako da poslovne perspektive kompanija koje su ponuđene na tenderu postanu osnovni faktor za donošenje investicionih odluka. U masovno privatizovanim kompanijama, koje su često u većinskom vlasništvu privatizacionih investicionih fondova (PIF-ova), napori na ostvarenju profita ograničeni su time što su preduzeća primorana da zadrže višak radnika. Zbog zaostalih obaveza za plate i doprinose, ukupni troškovi otpremnina premašuju mogućnosti gotovinskog toka, tako da su kompanije natjerane da zadrže višak radne snage, čak i ako to ograničava njihove investicione i razvojne strategije. Za većinu masovno privatizovanih preduzeća, međutim, osnovni izazov nalazi se u raspršenom vlasništvu i nedostatku discipline kod upravljanja, koju bi nametnuli vlasnici.

vi

21. Mogućnosti za izlazak sa tržišta su bile gotovo nepostojeće. BiH je zemlja u kojoj je koncept stečaja gotovo neistražen, i u kojoj su moderni zakoni o stečaju tek nedavno usvojeni. Djelotvoran režim stečaja predstavlja ključni uvjet za osiguranje institucionalnih instrumenata za restruktuiranje preduzeća, za ponovno osiguranje ekonomske održivosti preduzeća ili za omogućavanje njegove eliminacije sa tržišta. Takav režim osigurava mogućnost za oslobađanje sredstava koja bi mogla da, potencijalno, dovedu do novih poslovnih aktivnosti i radnih mjesta, čak i ako se u kratkoročnom periodu dese likvidacija i gubitak radnih mjesta. U mnogim slučajevima za neodrživa preduzeća u državnom vlasništvu i druge kompanije, ta radna mjesta su ionako bila samo fiktivna, nevezana za bilo kakve proizvodne ili produktivne aktivnosti i nisu dovodila do plaćanja ni plata ni doprinosa, već samo do nagomilavanja fiktivnih zaostalih potraživanja u knjigama kompanija. Takve kompanije koje se na vještački način održavaju u životu, na račun svojih radnika, snabdjevača i poreskih obveznika, moraju se temeljno restruktuirati ili likvidirati, a oba ta cilja mogu se postići kroz implementaciju novih zakona o stečaju. Međutim, korištenje procesa stečaja u BiH jošuvijek onemogućavaju sljedeći faktori: (i) političko oklijevanje, posebno sa strane poreskih vlasti, koje su u oba entiteta tek nedavno počele da razmatraju pokretanje stečajnog postupka; i (ii) socijalni pritisci, u kombinaciji s vrlo negativnim gledištima u odnosu na stečaj. U takvom okruženju, djelotvorna implementacija novih stečajnih okvira u potpunosti zavisi od političke volje za eliminacijom neodrživih preduzeća s tržišta.

22. Izazovi na tržištu rada su brojni. Stopa nezaposlenosti je visoka i povećava se, posebno za žene i mlade. Nova radna mjesta koja se stvaraju su rijetka i uglavnom su u neformalnom sektoru. Stope učešća i dalje su niske, iako ponuda radne snage izgleda nešto spremnija da reaguje na mogućnosti za zapošljavanje, nego što se ranije pretpostavljalo. Teško je tačno reći šta su uzroci nedostatka fleksibilnosti na (formalnom) tržištu rada. Uprkos relativno fleksibilnim zakonima o radu, prakse izdvajanja i naknada jošuvijek pokazuju uporne znake nefleksibilnosti, a izgleda kao da povećanja plata konzistentno premašuju povećanja stepena produktivnosti. Relativno slabe pozicije udruženja poslodavaca u kolektivnom pregovaranju mogle bi predstavljati objašnjenje za naizgled neodržive prakse zapošljavanja. Taj problem je na nivou preduzeća dodatno otežan slabom tržišnom disciplinom i slabim upravljanjem korporacijama, kao što je već naglašeno u prethodnom dijelu teksta. Radnici često nisu spremni da naplate svoja potraživanja od firmi time što bi pokrenuli stečaj, čak i u slučajevima gdje je to davno trebalo da se uradi. Preduzeća rijetko donose teške odluke vezane za prilagođavanje radne snage zahtjevima proizvodnog procesa i odupiranje automatskim povećanjima plata, čak i u slučajevima u kojim to dovodi njihov opstanak u pitanje. I same vlade su u mnogim aspektima reforme tržišta rada, naizgled neuspješne. Pokazalo se da su slabe u pregovorima o uvjetima rada, potcjenjujući signale i efekte prelijevanja vezane za kolektivne ugovore u javnom sektoru. Umjesto da se fokusiraju na osnovno posredovanje na tržištu rada, zavodi za zapošljavanje kanalisali su svoje viškove u direktne ekonomske intervencije. Obrazovne politike, posebno za više srednje i visoko obrazovanje, odvojene su od potreba tržišta.

OPCIJE ZA DALJNJI NAPREDAK

23. Vlasti BiH su prepoznale većinu izazova koji su zacrtani u prethodnom dijelu teksta, kao što je odraženo u Srednjoročnoj razvojnoj strategiji. U više navrata Vlasti su, također, poduzele inicijative za razrješavanje tih izazova. Razmatraju se akcioni planovi za oživljavanje privrede, pripremaju se socijalni programi i traže se rješenja za olakšavanje finansijskih problema kompanija koje su u poteškoćama. Međutim, politike koje se

vii

predviđaju prečesto traže povećanje stepena intervencija vlasti s ciljem postizanja kratkoročnih smanjenja pritisaka kroz nuđenje neodrživih subvencioniranja određene vrste, uključujući i otpis dugovanja. U drugim slučajevima vlasti su, kao i u svakoj drugoj zemlji, pod pritiskom interesnih grupa koje podržavaju promjene politika koje funkcionišu, ili odlaganje reformi koje bi mogle donijeti neophodne promjene. Stalni pozivi na povećanje stepena protekcionizma predstavljaju takav slučaj. Kao što zaključuje poglavlje izvještaja posvećeno trgovini, ništa što bi bilo od temeljne važnosti nije pogrešno u trgovinskom režimu, do te mjere da zahtijeva da se popravi. Stvarna uska grla su negdje drugdje.

24. Prema tome, ovaj izvještaj pruža argumentaciju koja pokazuje da bi se, kako bi se postigao opći cilj politika vezan za unapređenje motivacionog okruženja za ekonomski rast, politike morale fokusirati na prioritete koji su identifikovani u prethodnom dijelu teksta, iako sama priroda političke pozicije može varirati od slučaja do slučaja. Najprije, u nekim oblastima, kao na primjer u oblasti međunarodne trgovine ili monetarne i kursne politike, izabrane politike bile adekvatne. U takvim slučajevima, najbolja opcija za politike je ostati na istom kursu. U ovom slučaju, ostajanje na kursu treba se shvatiti kao zadržavanje istog smjera politika, a u nekim slučajevima čak i kao ubrzavanje tempa, uz stalno praćenje efekata i uticaja politika. Održavanje valutnog odbora, na primjer, ne znači da vlasti ne treba da pažljivo prate evoluciju realne kursne stope ili rast obima kreditiranja i ponovo razmotre opcije nakon određenog vremena. U ovom trenutku izgleda da je prioritet obuzdavanje rasta kredita domaćinstvima.

25. Drugi tip prioriteta politika trebalo bi da se fokusira na unapređenje okruženja za poboljšanje rezultata privatnog sektora. U općem slučaju to se prevodi u pojednostavljenje administrativnog okvira za privatni sektor ili, jednostavno, oslobađanje prostora i resursa za njegov rast.

26. Na poslijetku, u nekoliko slučajeva, potrebne su aktivne intervencije. Jasno je da se to odnosi na sve ključne oblasti javnog domena, uključujući preraspodjelu i racionalizaciju vladine potrošnje. U nekim slučajevima preporučuju se čak i tržišne intervencije, kao što su striktne politike prihoda za kompanije iz javnog sektora. Ostatak ovog odjeljka sažeto predstavlja ključne preporuke ovog izvještaja vezane za politike.

Unovčiti nedavno postignute uspjehe

27. Ključni sastojak politika za podržavanje daljnjeg rasta predstavljat će zadržavanje makroekonomske pozicije koja je usvojena u toku prethodnih par godina: oslanjanje na aranžman valutnog odbora (currency board) kao sidro za makroekonomsku politiku i podrška tom aranžmanu kroz nastavak fiskalne konsolidacije. Osnovni pokretač tog drugog cilja je ojačana kontrola ukupne potrošnje na plate u vladinom sektoru. Sve dok zemlja ne uspostavi svoju kreditnu sposobnost, vlasti bi trebalo da održe oprezne strategije vanjskog zaduživanja.

28. Što se tiče trgovinskih politika, izvještaj otkriva da je, opće uzevši, postojeći trgovinski režim povoljan i da ne predstavlja slabu kariku u lancu izvoza. Vraćanje na protekcionističke politike bi imalo suprotne efekte, kao što se i desilo u mnogim zemljama. Upravo suprotno, ako BiH treba da izmijeni svoj tarifni raspored, trebalo bi da izvrši dalju liberalizaciju tarifa, i da prije svega smanji stope koje su i dalje neuobičajeno visoke, kao npr. za neke investicione robe. Oslanjanje na tarifne kvotne stope (Tariff Quota Rates - TQRs) najvjerovatnije neće dovesti do postizanja većeg stepena produktivnosti, čak ni u agroprerađivačkom sektoru. Imajući u vidu administrativne komplikacije koje su uključene u to, ovaj izvještaj preporučuje da se TQR uopće ne primjenjuje. U slučaju da se primijene na

viii

neke robe, tarifne stope bi trebalo održati na niskom nivou, a procedura licenciranja trebalo bi da bude što je moguće transparentnija.

Promovisati adekvatne motivacione faktore i osloboditi prostor za rast

29. Jedna od najtemeljnijih reformi u sklopu rasporeda vlasti je uvođenje poreza na dodanu vrijednost (PDV). Ta reforma će imati dalekosežne posljedice po javne finansije, poslovno okruženje, jačanje konkurentnosti domaćih preduzeća i promovisanje boljeg upravljanja. Institucionalni aranžmani za usvajanje PDV-a su uspostavljeni, počevši od uspostave Uprave za indirektno oporezivanje na nivou države i nekoliko temeljnih zakona i regulativa u vezi sa stopama, strukturom, izuzećima. Legislativa koja se odnosi na raspodjelu prihoda i druga pitanja, mora se hitno usvojiti, tako da se naknadni napori mogu usmjeriti isključivo na izgradnju kapaciteta poreske uprave i povećanje stepena svijesti kod poreskih obveznika.

30. Unapređenje motivacionih faktora za trgovinsku razmjenu vezano je za implementaciju ključnih institucionalnih reformi i brzu uspostavu regulatornog okvira. Prioritetne mjere politika trebalo bi da se prije svega usmjere na ispunjavanje uvjeta za ulazak u pregovore o Sporazumu za stabilizaciju i priključenje, što je prije moguće. Napredovanje u sklopu pregovora o Sporazumu o stabilizaciji i priključenju morat će pratiti i pravna harmonizacija koja će uključivati konsolidaciju jedinstvenog ekonomskog prostora u BiH. Sporazum o stabilizaciji i priključenju će, također, otvoriti put za učešće BiH u programu “panevropske akumulacije porijekla”. To bi, sa svoje strane, povećalo stepen privlačnosti BiH kao učesnika u robnim lancima, koje vode proizvođači i, općije, za dotok direktnih stranih investicija. Napori bi, također, trebalo da budu usmjereni na dalju implementaciju politika za omogućavanje trgovinske razmjene, uključujući pojednostavljenje procedura na graničnim prijelazima i nastavak borbe protiv korupcije na carinskim ispostavama.

31. Da bi se osigurali odgovarajući motivacioni faktori za kreiranje novog poslovanja i rast poslovanja, vlasti će morati da ubrzaju implementaciju reformi oko kojih već duže vrijeme postoji koncenzus. Novi sistem registracije poslovanja se mora implementirati u potpunosti, kako bi se osiguralo njegovo glatko funkcionisanje. Planovi za pojednostavljenje procedura poslovne inspekcije bi, trebalo da se, također, implementiraju, kako bi se ograničio teret koji regulatorni okvir predstavlja za kompanije. Strogo provođenje politika vezanih za pravednu konkurenciju, također, je neophodno kao zaštita za vitalna tržišta na kojima se mogu tražiti odštete.

32. Važna oblast reformi za unapređenje motivacija su temeljne promjene pravila vezanih za vlasništvo nad preduzećima, kao i pravila koja se odnose na privatizacione investicione fondove (PIF-ove). Nova pravila bi trebalo da podstaknu PIF-ove da naprave stratešku odluku: ili da postanu investicioni (mutual) fondovi ili da postanu kompanije za upravljanje.

33. Promjene kod regulativa koje se odnose na privatizaciju neophodne su u oba entiteta, kako bi se omogućilo reorganizovanje i finansijsko restruktuiranje preduzeća u državnom vlasništvu izvan režima stečaja. Za djelotvorno restrukuiranje sektora preduzeća neophodno je da i u preduzećima u državnom vlasništvu i u privatizovanim preduzećima budu uspostavljene adekvatne vlasničke strukture. Za već privatizovana preduzeća, ključno pitanje je stimulisanje stvaranja koncentrisanih vlasničkih sturktura s motivacijom za rad u poslovnom okruženju na osnovu strogih principa upravljanja korporacijama, pri čemu je osnovni motiv ostvarenje profita. Uz to, vlasničke strukture svih preduzeća moraju da stvore motivacione faktore za menadžere (upravu) i vlasnike, s ciljem maksimalnog uvećanja dobiti

ix

iz povećanja stepena efikasnosti. Reforme koje će promovisati takve ciljeve uključuju jasno odvajanje funkcija upravnih i nadzornih odbora, eliminaciju političkih postavljenja s ciljem osiguranja nezavisnosti odbora prvog reda od uprave, zaposlenih i velikih dioničara, pojednostavljenje sistema odbora u korporacijama kroz uklanjanje trećeg reda odbora u BiH, konkretno, “revizorskih odbora” u Federaciji BiH i “nadzornih odbora” u RS, harmonizaciju zakona o preduzećima u oba entiteta za uspostavljanje jednakih prava za sve dioničare, te javno objavljivanje finansijskih izvještaja preduzeća. Usvajanje standarda za računovodstvenu regulativu u skladu s međunarodnim standardima, kao i nezavisne vanjske revizije, može predstavljati snažan instrument za unapređenje rezultata sektora preduzeća i povećanje stepena povjerenja među investitorima.

34. Povećanje stepena fleksibilnosti na tržištu rada bit će postignuto, između ostalog, naporima vlade na postepenom smanjenju poreskog opterećenja na rad, počevši, možda, od smanjenja stope doprinosa za osiguranje u slučaju nezaposlenosti u FBiH. Takva smanjenja trebalo bi da budu omogućena proširenjem osnovice za socijalne doprinose, kroz, između ostalog, i smanjenja radnika koji su izuzeti iz plaćanja doprinosa. Vlada treba da aktivno ulaže napore na ukidanju automatske povratne sprege između najniže garantovane i prosječne plate u FBiH. Što se tiče radnih odnosa, vlasti bi trebalo da oslobode prostor i igraju samo ulogu olakšavanja poslodavcima da postanu aktivan partner u socijalnom dijalogu.

Intervenisati mudro

35. Iako bi veličina opće javne potrošnje, izražene kao procenat GDP-a, trebalo da bude smanjena, vlasti bi trebalo da nastave s izmjenama strukture potrošnje, kroz preraspodjelu ušteda ostvarenih smanjenjem ukupne potrošnje na plate (platnog fonda) i socijalnih transfera na potrošnju na funkcionisanje, održavanje i investicije. To će zahtijevati odlučno poduzimanje aktivnosti. Ograničenje za ukupnu potrošnju na plate koje je određeno u okviru srednjoročnih fiskalnih ciljnih iznosa mora se poštovati u sklopu godišnjih budžeta, dok bi pravila za određivanje visine plata trebalo detaljno reformisati i dovesti u sklad sa standardima evropske prakse.

36. Kod ključnih službi javnog sektora, kao što su obrazovanje ili socijalna zaštita, alokacija potrošnje trebalo bi da bude vođena razmatranjem stepena efikasnosti i jednakosti. Konkretno, finansiranje usmjerenog i visokog obrazovanja zahtijeva hitne reforme, kao i transferi za socijalno staranje za domaćinstva. Također, planirane politike za smanjenje fiskalnih rizika kroz izmirenje velikog zaostalog iznosa domaćih potraživanja trebalo bi da budu implementirane u skladu s predviđenim planovima.

37. Ubrzanje privatizacije zahtijeva aktivnije, ali i koncentrisanije napore vlade. Preporučuje se pojednostavljenje procesa kroz uvođenje pojednostavljenih, mada transparentnih, procedura licitacije. Slično tome, institucionalno i tehničko vodstvo za proces privatizacije trebalo bi biti pojašnjeno i ojačano. Agencije za privatizaciju mogle bi igrati ključnu ulogu, kad bi im se dao viši stepen nezavisnosti i zaštite od političkog uplitanja, kako kod samih transakcija, tako i u vezi s budžetima agencija.

38. Međutim, da bi napori na restruktuiranju bili uspješni, treba se omogućiti i izlazak s tržišta, kroz smanjenje subvencija i zaostalih neizmirenih obaveza, nezdrava preduzeća bi trebala da budu likvidirana, nefleksiblnosti na tržištu rada trebalo bi da se u znatnoj mjeri eliminišu, a strukture upravljanja korporacijama i vlasništva bi se trebla u znatnoj mjeri unaprijediti. Te akcije politika dovele bi do smanjenja fleksibilnosti budžetskih ograničenja i rezultovale bi djelotvornijim restruktuiranjem. Iako je stečaj u velikoj mjeri pitanje vezano za

x

motivacione faktore i za poslovno okruženje, vlada bi mogla da osvijetli put pokretanjem stečaja za neodržive kompanije s velikim zaostalim neizmirenim obavezama za poreze i doprinose.

39. Što se tiče reformi u oblasti rada, a u skladu s reformom sistema za određivanje plata, pomenutom u prethodnom dijelu teksta, vlada bi trebalo da te radnike isključi iz općih kolektivnih ugovora, kako bude prelazila na statutarni režim zapošljavanja. Trebalo bi da se odredi i primijeni politika striktnih rezultata koja bi se primjenjivala na ključna preduzeća u državnom vlasništvu. Na kraju, vlada bi trebalo da razmotri mehanizam koji bi upravljao određivanjem najniže (minimalne) plate, posebno u FBiH, te da uvede jedinstvenu, najnižu platu, koja ne bi dovodila u opasnost stepen konkurentnosti zemlje ili otežavala zapošljavanje mladih i radnika s niskim kvalifikacijama.

ZAKLJUČAK

40. BiH se suočava sa svim tipičnim izazovima političke ekonomije s kojima su se borile druge zemlje u tranziciji, uz neke izazove koji su karakteristični samo za nju. To dovodi do potrebe adekvatnog raspoređivanja reformi u faze i potrebe unapređenja upravljanja. Raspored reformi u faze i njihova dinamika od ključne su važnosti u vođenju politike do željenih ciljeva. Kao i u drugim privredama u tranziciji, neke od potrebnih reformi će naići na otpor različitih interesnih grupa, kao što su direktori preduzeća u državnom vlasništvu, zvaničnici lokalnih vlada ili radnici koji su pod uticajem reformi. Uz to, imajući u vidu noviju historiju BiH i njenu kompleksnu političku strukturu, temeljne reforme će u velikom broju slučajeva zahtijevati težak i kompleksan proces izgradnje koncenzusa između konstitutivnih naroda u zemlji. Također, postoje i važni eksterni imperativi koji vode raspored reformi, od kojih je najvažniji perspektiva ulaska u Sporazum o stabilizaciji i priključenju s Evropskom unijom. Svi ti faktori će zahtijevati da vlasti naprave razliku između hitnih zadataka i onih koji to nisu i da se uzdrže od dodavanja novih zadataka u raspored aktivnosti koji još nije u potpunosti izvršen. Srednjoročna razvojna strategija pruža koristan okvir za takav raspored reformi, ali jošuvijek je potrebno povećati stepen fokusiranja. Još važnije od toga, unapređeno upravljanje i djelotvornije politike borbe protiv korupcije predstavljaju neophodan uvjet za dobijanje podrške šireg stanovništva za reforme. Uz to što pomaže pri izgradnji široke podrške za reforme, unapređenje upravljanja predstavlja temeljnu odrednicu politika za jačanje ekonomskog rasta, kako istraživanja Svjetske banke tako i drugih institucija.

xi

1. ODRŽAVANJE MAKROEKONOMSKOG OKRUŽENJA KOJE OMOGUĆAVA RAZVOJ I RAST

A. UVOD

1.1 Čak i u poređenju s drugim postkonfliktnim privredama, BiH je ostvarila impresivne stope rasta od kraja rata, koji je rezultovao razbijanjem ranije Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, sredinom devedesetih godina prethodnog vijeka. U periodu odmah poslije rata, rast je u najvećoj mjeri vođen intenzivnim investicijama u rekonstrukciju i rehabilitaciju javne infrastrukture i privatnih stambenih prostora. Potrošnja je u najvećoj mjeri finansirana velikim dotocima pomoći. Privatni transferi i doznake radnika iz inostranstva također, su igrali važnu ulogu u pokretanju domaće potražnje.

1.2 Pozitivni rezultati ostvareni na polju rasta odražavaju program rekonstrukcije koji se smatra u najvećoj mjeri uspjelim. Zvanični donatori isplatili su 5,1 milijardi US$ kao podršku programu ponovne izgradnje i rehabilitacije ekonomske i fizičke infrastrukture BiH.

1.3 Dok je realna stopa rasta u toku prošle godine opet povećana, nakon usporenja u toku 2003. godine održavanje rigorozne ekonomske ekspanzije postat će pravi izazov, u okruženju smanjenja zvanične pomoći i skromnih nivoa privatnih investicija. Trend smanjenja dotoka pomoći vjerovatno će biti nastavljen, kako se strateški fokus na kom se zasnivaju donatorska obvezivanja za pomoć premješta sa finansiranja rekonstrukcije i povratka izbjeglica na podršku dubljim strukturnim i administrativnim reformama. Kao što signalizuje neodrživ nivo deficita tekućih računa, najhitniji makroekonomski izazov za BiH, prema tome, predstavlja jačanje stopa domaće štednje i povećanja investicija, posebno u privatnom sektoru, uz privlačenje viših stopa strane štednje u obliku direktnih investicija kapitala. Bez obzira na opće pozitivan trend rasta, oko četvrtina stanovništva živi ispod granice siromaštva, dok bi se još jedna trećina mogla naći u tom položaju u slučaju poremećaja prihoda. Stopa nezaposlenosti je vrlo visoka, posebno među ženama i mladima, iako su administrativni podaci precijenjeni. Neformalna privreda je, također, sveprisutna i širi se.

1.4 Makroekonomske politike su postavljene tako da osiguravaju konsolidaciju stabilnosti BiH. Ona je utemeljila stabilnost cijena i kursnih stopa na strogom poštovanju režima valutnog odbora. Fiskalne politike su u sve većoj mjeri podržavale stabilizaciju, pokazujući dramatično unapređenje ušteda vlade u toku prethodnih par godina. Politike vanjskog zaduženja su se uspješno fokusirale na smanjenje dužničkog opterećenja BiH kroz pregovore o reprogramu i otpisu predratnog duga, dok se novo zaduživanje tražilo samo po veoma koncesionalnim (povoljnim) uvjetima.

1.5 Iako se postavljaju pitanja o tome da li makroekonomske politike orijentisane na stabilizaciju možda u pretjeranoj mjeri ograničavaju potencijale BiH, ovo poglavlje daje argumentaciju za to da nastavak usmjerenja na održavanje stabilnosti predstavlja najbolju opciju za promociju konkurentnosti i održiv rast u srednjoročnom periodu.

Konkretno, imajući u vidu jedinstvene karakteristike zemlje, valutni odbor i dalje je najadekvatniji aranžman za monetarnu i kursnu politiku za BiH. Fiskalne politike trebalo bi da za cilj imaju dalju racionalizaciju i reorganizaciju potrošnje kako bi se postigao viši stepen efikasnosti ključnih javnih usluga. Napori usmjereni na jačanje javnih investicija kako bi se kompenzovao nedostatak vanjskog finansiranja projekata opravdani su, ali selektivnost i detaljna ekonomska i finansijska analiza treba da predstavljaju osnovne pokretače odluka vezanih za javne investicije. Na prihodnoj strani, poreska reforma bit će fokusirana na uvođenje poreza na dodanu vrijednost, što predstavlja temeljnu promjenu od koje se očekuje ne samo da stimuliše i stabilizuje fiskalne prihode, već i da omogući unapređenje konkurentnog okruženja u domaćoj privredi. Općije, najveći izazov koji se postavlja u budućnosti predstavlja izgradnja samoodržive “fiskalne arhitekture” u kojoj bi se temeljne političke odluke, kao što su, na primjer, ciljni iznosi konsolidovanog budžetskog bilansa, mogle donositi na koordiniran i pravovremen način.

1.6 Nedostatak fleksibilnosti koji ograničava potencijal privrede BiH najbolje će se riješiti ubrzanjem ključnih strukturnih reformi, uključujući unapređenje poslovnog okruženja i povećanje stepena fleksibilnosti tržišta rada. Pod pretpostavkom da će program reformi biti implementiran zadovoljavajućim tempom, u slučaju da ne dođe do vanjskih šokova i ako se pretpostavi nastavak političke stabilnosti, takve politike bi mogle pomoći pri održavanju realne stope rasta GDP-a na oko 5 %. Ti razvoji događaja bi, također, trebalo da se odraze u znatnom rastu izvoza, relativno visokim nivoima direktnih stranih investicija, te postepenim povećanjem domaće štednje i investicija. Kao posljedica toga, stepen osjetljivosti vezan za postojeći jaz tekućih računa mogao bi se smanjiti. S druge strane, odlaganje reformi dovelo bi do nižih stopa rasta obima proizvodnje i izvoza, kao i stalnih visokih deficita na tekućem računu koji bi doveli privredu u rizik još oštrijeg pada.

1.7 Preostali dio ovog poglavlja organizovan je na sljedeći način. Naredna sekcija daje pregled ekonomskih trendova od kraja rata i naglašava neke od važnijih novijih razvoja događaja. Sekcija C razmatra dosadašnje rezultate makroekonomskih politika i strukturnih reformi, te daje preporuke vezane za buduće pozicije politika. Kvantifikovani makroekonomski pregled predstavljen je u sekciji D. Sekcija E predstavlja zaključak.

1.8 Kao upozorenje treba istaći da se veliki dio analize predstavljene u ovom odjeljku oslanja na vrlo slabu statističku osnovu. Podaci su konstruisani iz različitih izvora koji nisu u svakom slučaju konzistentni i podložni su znatnim i čestim revizijama. Statistički sistem u BiH još nije u potpunosti integrisan, a neophodne su hitne institucionalne reforme kako bi se unaprijedio kvalitet ekonomskih i socijalnih podataka. (Okvir 1.1) opisuje osnovne izazove s kojima se suočava statistički sistem u BiH, kao i reforme koje se sada predviđaju kako bi se na njih odgovorilo.

B. EKONOMSKI TRENDOVI U POSTKONFLIKTNOM PERIODU I NOVIJA DEŠAVANJA

1.9 U toku prve polovine devedesetih godina prošlog vijeka, BiH je prošla kroz najrazorniji ekonomski kolaps koji nije niti jedna privreda u srednjoj i istočnoj Evropi iskusila od Drugog svjetskog rata. Ekonomske aktivnosti su pale na manje od 20 % svojih predratnih nivoa (Tabela 1.1). Rat je doveo do promjene socijalne i ekonomske mape zemlje i razorio je njeno stanovništvo i fizičku strukturu. Od predratnog broja stanovnika od 4,4 miliona, do kraja rata 250.000 ljudi je umrlo ili se smatra nestalim. Više od 60 % stanovništva interno je raseljeno, dok je više od milion ljudi napustilo zemlju.

2

Okvir 1:1 Statistika u BiH: institucionalna i metodološka pitanja Kao dio bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, Bosna i Hercegovina je naslijedila statistički sistem koji je sličio onom u privredama s centralnim planiranjem, uključujući metodologiju materijalnog sistema proizvodnje sovjetskog stila za obračun agregatne proizvodnje. U toku rata sistem nije radio i podaci su izgubljeni, što objašnjava nedostatak bilo kakvih statistika za period 1992.-1995.g. Na kraju konflikta, Federalni Zavod za statistiku (FZS) preuzeo je najveći dio osoblja i zgrada ranije statističke agencije, dok je Republika Srpska uspostavila svoj Zavod za statistiku (RSZS) i počela od nule. To je dovelo do upotrebe različitih metodologija za prikupljanje podataka i obradu: dok je FZS pokušao da uvede standardne međunarodne metodologije, RSZS je nastavio s primjenom predratnih metodologija. Kao rezultat toga, sistem nije bio sposoban za proizvodnju bilo kakvih podataka za cijelu zemlju u toku dužeg vremenskog perioda. Agencija za statistiku na nivou države (BHAS) uspostavljena je 1998. godine s jakom podrškom Međunarodne zajednice, a koordinacija statističkih aktivnosti predstavljala je njen primarni mandat. Zbog nedostatka bilo kakvih ovlaštenja za implementaciju, BHAS sve do nedavno nije uspijevao da izvrši reformu sistema, a kamoli da proizvede pouzdane konsolidovane statistike. Tekući izazov s kojim se suočava statistički sistem u BiH je dvostran: institucionalni i tehnički. Tek nakon rješavanja tih problema može se očekivati proizvodnja pouzdanih statističkih podataka na nivou države, uključujući i podatke o cijenama i nacionalnim računima.

Institucionalna pitanja posljedica su, prije svega, političke posvećenosti uspostavi jedinstvenog, harmonizovanog statističkog sistema. Nakon intenzivnih pritisaka Međunarodne zajednice, početkom 2003. god. usvojen je zakon o statistici na državnom nivou, a postojeći zakoni na entitetskom nivou harmonizovani su s njim. Zakon predviđa obavezno izvještavanje o podacima, saradnju i metodološku harmonizaciju za entitete. Ključni izazov u ovom trenutku predstavlja neophodnost usvajanja programa rada koji bi se, između ostalog, fokusirao na unapređenje statistike nacionalnih računa. S ciljem pokretanja aktivnosti uspostavljene su različite radne grupe, s podrškom Evropske unije, kako bi se riješila preostala tehnička pitanja. Zaista, tehnički izazovi su važni. Jedini podaci o nacionalnim računima koji su dostupni i koji se koriste i u ovom izvještaju CEM, predstavljaju GDP izračunat na strani proizvodnje, koji je sumnjivog kvaliteta. Zavodi za statistiku koriste finansijske izvještaje na nivou preduzeća, što predstavlja izvor znatnih grešaka, jer ti izvještaji ne daju nikakve informacije o prirodi i odgovarajućem udjelu registrovanih aktivnosti (tj. proizvodnje, trgovine itd). Na strani potrošnje, podaci o potrošnji još nisu dostupni. Istraživanje budžeta domaćinstava (Household Budget Study, HBS), koje se upravo implementira uz podršku Statističkog zavoda Italije, trebalo bi da osigura pouzdane podatke s tim ciljem, kao i određenje pondera za potrošačke cijene (zavodi za statistiku sada koriste pretkonfliktne pondere koji su prilagođeni na ad hoc bazi). Dodatni problem koji odražava nedostatak podataka o vlasništvu nad imovinom, predstavlja neuspjeh pri uključenju imputiranih stanarina kao dijela potrošnje. Metodologija prikupljanja podataka o investicijama nedavno je harmonizovana, a formulari za prikupljanje podataka razvijeni su kroz saradnju tri institucije, što bi trebalo da dovede do tačnih podataka iz sektora preduzeća. Međutim, mjerenje investicija domaćinstava jošuvijek nije razriješeno. Za vladinu potrošnju sistem se oslanja na podatke Centralne banke, koji se mogu smatrati zadovoljavajućim. Statistički podaci o vanjskoj trgovini su lošeg kvaliteta (poglavlje 2) i bit će unaprijeđeni tek nakon instalacije novog informacionog sistema u upravi carina, uključujući i centralizovanu bazu podataka o carinama na nivou države. Nepotrebno je i reći da ne postoji metodologija za procjenjivanje neformalnog sektora (iako Centralna banka proizvodi neke statističke podatke). Na kraju, nedostatak pouzdanih podataka o broju stanovnika (posljednji popis stanovništva izvršen je prije rata!) pokreće bojazni u vezi s kvalitetom svih per capita pokazatelja. Ukratko rečeno, formulacija ekonomskih i socijalnih politika u BiH pati, u ozbiljnoj mjeri, od manjkavog statističkog sistema. Aktivnosti vezane za politike u toj oblasti zaista su hitno potrebne, tako da se dostupna tehnička podrška može djelotvorno mobilisati na razrješavanje problema vezanih za nedostatak kapaciteta. Evropska unija je na adekvatna način prepoznala važnost ovog pitanja i postigla je napredak na implementaciji Zakona o statistikama, kao jednog od ključnih preduvjeta za pokretanje pregovora o Sporazumu o stabilizaciji i priključenju.

1.10 Od 1996. godine, povratak mira, u kombinaciji s višim stepenom socijalne i političke stabilnosti i velikim nivoom međunarodne podrške, doveo je do ponovne uspostave privrednog rasta. Od tada je zemlja poduzela velike korake ka ponovnoj izgradnji svoje privrede. Mreže transporta, komunikacija i snabdijevanja energijom su

3

rehabilitovane, dok je, paralelno s tim, iz korijena rekonstruisana institucionalna infrastruktura – iako je napredak na tom frontu bio daleko sporiji nego što se očekivalo. U toku poslijeratnog perioda zemlja je uspjela da uspostavi državnu valutu, konvertibilnu marku (KM), kao i nezavisnu centralnu banku. Paralelno s tim, BiH je uspjela da za znatan dio umanji svoj vanjski dug koji je naslijedila od bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ).

Tabela 1:1 Komparativni pad proizvodnje

Komparativni pad proizvodnje

(procent onog iz 1989.)

Realni GDP 2002. god. (1989.=100)

Bosna i Hercegovina 83 76 Hrvatska 41 87 Češka 13 105 Mađarska 18 112 Slovačka 25 111 Albanija 34 114 Bugarska 27 80 Srbija i Crna Gora 59 50 BJR Makedonija 32 75 Rumunija 25 87 Jugoistočna Evropa 30 81 Srednja i istočna Evropa i baltičke zemlje 18 115 Izvori: Za period 1990-2001. EBRD (2002); za period 2002-2003. sopstvene procjene. 1.11 Između 1995. i 2004. godine, realna stopa rasta GDP-a povećana je skoro četiri puta, dok je izvoz povećan deseterostruko, a inflacija maloprodajnih cijena stabilizovana je na nivoima sličnim onima u industrijskim zemljama. Paralelno s tim, aktivnosti izazvane rekonstrukcijom doprinijele su smanjenju stepena siromaštva, pri čemu je per capita potrošnja u realnim iznosima povećana za većinu domaćinstava.

1.12 Povećanje stope izvoza pomoglo je pri jačanju realne stope rasta GDP-a na 5,7 % u 2004. godini, sa 4 % u 2003. Održavanje takvog tempa u budućnosti predstavljat će, međutim, izazov, u okruženju pada zvaničnih dotoka i skromnih reformskih napora. Rast je u različitim entitetima išao različitim putevima, pri čemu je RS zaostajala u najvećem dijelu postkonfliktnog perioda. To bi se dijelom moglo objasniti odloženim pristupom strane pomoći za RS, kao i znatnijim gubicima obima proizvodnje u sektorima poljoprivrede i proizvodnje. Izgleda da se u novijem periodu stope rasta u entitetima približavaju, što možda signalizuje poboljšanje integracije domaće privrede.1

1 Uz prepreke vezane za slabu statističku osnovu, tumačenje GDP-a u RS dodatno komplikuje činjenica da je od 2002. godine Statistički zavod u RS učinio napore da unaprijedi obuhvat prikupljanja podataka. Stope rasta prikazane na slici 1.2 korigovane su u odnosu na tu promjenu strukture.

4

Slika 1:1 Realna stopa GDP-a i strane pomoći u BiH (godišnji % rasta; milioni US$)

Slika 1:2 Realna stopa rasta GDP-a po entitetima (godišnje u %)

0 5

10 15 20 25 30 35

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

-100

100

300

500

700

900

1,100

1,300

Realni rast GDP-a (%) Strana pomoć (mil US$)

-8

-4

0

4

8

12

1999 2000 2001 2002 2003 2004

FBH RS

Izvor: MMF, sopstvene kalkulacije. Izvor: MMF; zavodi za statistiku BiH, FBiH, i RS.

1.13 Uz znatnu humanitarnu pomoć i pomoć u održanju mira koja je osigurana odmah nakon rata, međunarodna zajednica je do kraja 2004. god. isplatila više od 5,1 milijardi US$, što je ekvivalentno iznosu od oko 13 % GDP-a godišnje, uglavnom za projekte rekonstrukcije i izgradnje institucija. Vanjska pomoć je predstavljala pokretač ekonomskih aktivnosti kroz podršku širokom programu rekonstrukcije koji je predstavljao temelj rehabilitacije javne infrastrukture i obnovu privatnog stambenog fonda. Grantovi (donacije) su predstavljali oko tri četvrtine ukupnih dotoka pomoći. 1998. došlo je do primjetnog pada dotoka pomoći, što je ponovljeno 200. godine, kako su se donatori suočavali s konkurentnim zahtjevima drugih zemalja koje su bile u problemima, a i njihovi budžeti su bili pod pritiskom. Sa strateške strane, većina međunarodnih partnera, također, je smatrala da su ciljevi vezani za rekonstrukciju u najvećem dijelu ostvareni i da bi nova pomoć u sve većoj mjeri trebalo da se fokusira na tehničku pomoć kao podršku ekonomskoj tranziciji. FBiH je primila oko pet šestina te pomoći, što je znatno veći dio u odnosu na broj stanovnika u njoj, nego RS, prije svega zbog toga što su dotoci pomoći RS počeli kasnije, iz političkih razloga.

1.14 Izgleda da je u poslijeratnom periodu došlo do primjetne promjene strukture GDP-a. Prema zvaničnim statističkim podacima, udio poljoprivrede je znatno opao, dok je udio uslužnih djelatnosti porastao (Slika 1:3 i Slika1:4). Iako opći trendovi u oba entiteta prate sličan put, i dalje postoje primjetne razlike. Primarni sektor (poljoprivreda, ribarstvo i šumarstvo) i dalje je važan sektor u RS (20 % GDP-a), a u FBiH je spao na manje od 10 %. Sekundarni sektor (industrija i rudarstvo) održao je svoj udio od oko jedne četvrtine entitetskog GDP-a u FBiH. Deindustrijalizacija je bila primjetnija u RS. Industrija zauzima tek oko 16 % GDP-a, od čega jednu trećinu industrijske dodane vrijednosti pokriva sektor proizvodnje električne energije. U uslužnom sektoru, iako su finansijske i poslovne usluge pokazale stalan rast, vladine službe i dalje zauzimaju veliki dio općih usluga, posebno u FBiH. To odražava i kompleksniju administrativnu strukturu i više plate u državnoj upravi u FBiH, nego u RS.

1.15 Doprinosi različitih sektora ukupnom rastu realnog GDP-a odražavaju rast važnosti uslužnog sektora (Slika 1:5). U najnovijem periodu, pad doprinosa poljoprivrede (u RS) i industrije (u oba entiteta) posebno su upadljivi. Naravno da ti statistički podaci ne obuhvataju neformalnu privredu u potpunosti, a vjeruje se da je ona među najvećima u regiji.

5

Aktivnosti neformalnog sektora uglavnom su koncentrisane u sektorima poljoprivrede i trgovine i procjenjuje se da rastu. Važnost neformalnih aktivnosti u sektoru preduzeća i na tržištu rada detaljno se razmatra u poglavljima 3 i 5.

Slika 1:3 FBiH: Sektorska struktura GDP-a (u % nominalne stope GDP-a)

Slika1:4 RS: Sektorska struktura GDP-a (u % nominalne stope GDP-a)

0% 20% 40% 60% 80%

100%

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003Poljoprovreda Industrija GrađevinarstvoVlad. službe Kom. službe

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003Poljoprivreda Industrija GrađevinarstvoVlad. službe Kom. službe

Izvor: Zavodi za statistiku BiH, FBiH Izvor: Zavodi za statistiku BiH, RS. Slika 1:5 Sektorska struktura nominalnog GDP-a (u %)

-5.0% 0.0% 5.0%

10.0% 15.0% 20.0% 25.0% 30.0% 35.0%

1996-99 2000-03 1996-99 2000-03FBH RS

Poljoprivreda Industrija Građevinarstvo Usluge

Izvor: Zavodi za statistiku. 1.16 Striktno poštivanje aranžmana valutnog odbora uvedenog 1997. godine, pomoglo je pri usporavanju inflacije maloprodajnih cijena na jednocifrene nivoe i ispod jedan % u toku perioda od 2002. d