28
CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION (CKRC) Verbatim Report Of DISSEMINATION OF REPORT AND DRAFT BILL, NYERI CONSTITUENCY, HELD AT NYERI TOWN HALL

CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION (CKRC)constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-457.pdf · Kwina ndini makiria ya ithano. Kwina ruruka rwa Athungu, rua Ahindi, rua Arabu,

  • Upload
    others

  • View
    6

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION

(CKRC)

Verbatim Report Of

DISSEMINATION OF REPORT AND DRAFT BILL,

NYERI CONSTITUENCY,

HELD AT NYERI TOWN HALL

ON

15TH OCTOBER 2002

DISSEMINATION OF REPORT AND DRAFT BILL, NYERI CONSTITUENCY, HELD AT NYERI TOWNHALL ON 15th October 2002

Present:1. Com. Dr. Githu Muigai

Secretariat Staff In-Attendance.1. Anne Wairimu Miki - Assistant Program Officer2. Grace Gitu - Verbatim Reporter3. Johnson Mugo Nyumu - District Coordinator

The meeting started at 11 a.m.

Mugo Nyumu: Nitamuomba ndugu yetu Mr. Kuria aje hapa atuongoze kwa maombi.

Abdi Kuria: Islamic Prayers. Audhu Billahi Mina Sheitwani Rajim, Bismillahi Rahmani Rahim. Alhamdullilahi Rabil

Alamin, Arahmani Rahim Maliki Yaumi Din, Iyaka na Aa’budu wa Iyaka Nasta’in, Ih’dina Siratal Mustaqim, Siratal

Lathina An Amta Aleihim, Khairil Maqthubi Aleihim Walathwaalin - AMIN

Mugo Nyumu: Asanteni sana niwasalimie tena hamjambo. Kwa kawaida tumekuwa na mikutano mingi katika Nyeri ya

kuzungumzia Katiba na tumekuwa tukizungumza kwa Kikuyu. Ndiui kana andu a Nyeri kwi mundu wina thina tungiaria Gikuyu.

Kuna mtu atakuwa na shida tukiongea lugha ya Kikuyu. Basi kama hakuna, tutaendelea na hiyo hiyo lugha kwa sababu

tumesema hapa ni nchi ambayo watu wanaelewa hiyo lugha. Itanambiriria, ningwenda ndimumenyithie kuri andu amwe nigetha

tuambiririe mkutano witu. Nii nyambe ndimuire nii ndiramuariria njitagwo Mugo. Ni nii ngoragwo ndugamiriire Katiba thiini wa

2

Nyeri district ndi Coordinator na nituanacemania na aingi anyu. Riu nguria andu aria twinao haha a kamati ya Constitution thiini

wa Nyeri constituency. Aria tuinao marugame o mundu e yuge ritwa riake. Tafadhali.

Idi Sulemaini: Nii njitagwo Idi Sulemaini na ngoragwo ndiwa constituency Constitution Committee, assistant secretary.

Hezron Gikang’a: Nii njitagwo Hezron Gikang’a ni nii secretary.

Margaret Nyathogora: Nii njitagwo Margaret Nyathogora na nii vice chairperson.

Andrew Githinji: Njitagwo Andrew Githinji wa Muiruri na nii ngoragwo ndi Chairman thiini wa Nyeri Constitutional Review

Commission.

Mugo Nyumu: Okey. Asanteni sana. Hari andu angi twinao haha mbere. Onao ningumahe kamweke o mundu egwete, na

atuire thiini wa Constitutional Review akoragwo arugamiriire na njira iriku.

Councillor Waithanje: Muriega andu a Nyeri, nii njitagwo Councillor Waithanje na thuritwo ndi delegate ndugamirire Nyeri.

Tuathurirwo na muthuri uyu na mutumia uyu. Nyumite Othaya, ngoragwo Nyeri county council.

Dominic Wang’ombe: Andu a Nyeri muriega inyuothe. Nii njitagwo Dominic Wang’ombe na gwitu no haha Karia hakuhi na

Ruring’u, na ndi umwe wa aria mathurirwo delegates a National Constitutional Conference ya Katiba.

Margaret Nyathogora: O ringi njitagwo Margaret Nyathogora na ni nda mugeithia inyuothe. Ni nii ndacagurirwo ndi

representative guthii kuria National Constitutional Conference na ndi mwarimu. Thank you.

Mugo Nyumu: Asante sana. Aria turi nao megutetiithiriria umuthi. Nimurona muiritu uri haria etagwo Grace Gitu, na niwe

ugukorwo aki-record thiini wa cassette. Na twina muiritu ungi haha ugwito Wairimu Miki nake niku-record eku-record all the

proceedings cia muthenya wa umuthi. Riu tondu mahinda nimathiangite. Twina mwarimu witu wa umuthi ambaye ni

Commissioner thiini wa Constitutional Review Commission. Nio mathondekire draft ino, kuringana na uria tuamerire na umuthi

ni muthenya wake. Kwoguo niwe nguhe kamueke gaka, nigetha atuarithie programme ya umuthi. Asanteni sana.

Com. Muigai: Muriega andu a Nyeri. Wa mbere tukuenda gucokia ngatho muno tondu nimuatuamukira guku na niundu wa

wira mwega uria murutite wa kunyita mbaru wira wa Katiba. Itanambiriria, nigetha tuthome draft, ningwenda kumuririkania

maundu meri. Undu wa mbere ni ati riu ni hindi tukinyite muthia wa wira uria twambiriirie na inyui riria tuokire guku na

tukinyitanira na andu a kanitha na mawakiri ma guku na aarimu na andu aria angi. Tukiruta wira wa githomo kia watho uyu wa

Katiba na nikio civic education.

3

Thutha ucio tugicoka tugiuka ringi na tugithiururuka ma constituency mothe tugithikiriria maundu maria muatuirire inyui muonete

magiriire kurorwo na mangi gucenjio thiini wa Katiba. Riu haria tukinyite riu, tukinyite haria nimuronire na ngwihoka nimuaheo

kana akorwo mutihetwo ni mukuheo copy iria iroimire turamita draft. Na he riboti yayo na riboti iria nene ni nene muno ni ya

volume ithathatu. Na copy ciayo niikurehwo nigetha ikorwo I wabici cia muthuri uria coordinator ugwitwo Mugo. Na nigetha

aria anyu mungienda guciona, muthii muone riboti iyo. Kindu kiria kingi nituamuiriire ati maundu maria muaririe, na makioywo na

kameme karia na makiandikwo ni aria mandikaga nitukamucokeria nigetha muthome na murore muge kana ni mo maundu maria

muoigire. Na riboti iyo yanyu riu niyo ino niyoka, guku Nyeri tuthondeke ithathatu kuringana na constituency cia guku, na nii

inyui a muthia kunyita yanyu no tikuga niyo njega, ngwiciria niyo njega makiria.

Ino niyo riboti ya Nyeri town constituency na niyandikitwo maundu maria mothe muoigire na maoni maria mothe muarutire

megie Katiba ino. Na nitukumitiga na nigetha na inyui mugie na mueke wa kumirora na kurora kana ni iroiga maundu kuringana

na uria inyui muoigite. Undu uria ungi nikuga ati; twarikia wira wa umuthi na wira wa umuthi nituaririe draft iria twinayo. Nigetha

ngeria hanini muno kwa matemo tu gutariria maundu maria tuandikire na gutariria kiria giatumire tumandike uguo. Na gutariria

kiria giatumire maundu mamwe maria muatwirire tuage kuandika na mangi maria muatuirire tutikandike tukiandika. Hau

nonginya ndimutaririe nigetha mumenye uria honekire.

Twarikia wira uyu wa umuthi, nituguthii stage ya muthia ya wira uyu wa Constitution na niyo iria murathoma ngathetini. Aria

muonire ngatheti ya Standard umuthi, nimuonire nihandikitwo maritwa ma andu aria magoka Bomas of Kenya mweri mirongo iri

na inyanya mweri uyu. Na tukuegereria ati wira ucio nourutwo na mweri mugima kana unyihie mweri mugima. Kwoguo

tubangite national conference kuma mweri mirongo iri na inyanya uyu kinya mweri mirongo iri na inyanya uyu turorete. Andu

aria meguka kuu ndimuririkanie, ni andu magana matandatu ma mirongo iri na atatu. Aria gikundi kia mbere nikia Abunge othe

kwoguo andu magana meri na ikumi a national conference megukorwo moimite Bunge. Andu aria angi meguthii kuo ni

Commissioners na ningumuririkania Commission ina andu mirongo iri na kenda no Commission ndigathii conference ithiite ta

delegates aria kungitwo kura nomahure. Commission igathii national conference iya guteithia wira wa conference.

Andu aria angi meguka kuo ni andu aria matumitwo ni ciama cia uteti na mwathoma list ya umuthi nimukuona wa mbere ni

mukuamba mumake ati Kenya gwi ciama nyingi muno cia ateti, mirongo ina na ithathatu. Ngwiciria o mundu e kiama. Na o

kiama o kiama nigigutuma mundu umwe umwe, nao moke. Aria angi niaria matumitwo ni makanitha na mithigiti na ndini iria ingi

nao ni andu ta ikumi uguo. Aria angi ni aria matumitwo ni ciama cia aarimu, na aruti a wira na mawakiri na marigitari na aria angi.

Kinya andu acio othe makahinga andu magana matandatu. Riu wira uria munene utigarite ni kuga ni wira uria tukaruta hindi iyo

ya conference. Mutumia uyu ugwitwo Margaret na athuri aya eri, nio mathuritwo guku Nyeri makarugamirire district ya Nyeri

kuu conference. Na undu uria ungi tungika wa bata umuthi ni tumatume na maundu maria tungienda magakindirwo kana

magacenjio, kana makororwo ringi ni conference. Nigetha makinya kuo nomahote kuuga, andu a Nyeri nimaroririe kiuria undu

wigie una na una. Twarikia wira wa national conference, Ngai atongoretie wira ucio ungirika mweri uyu turorete, ni kuuga

4

Constitution hindi iyo igukorwo I tayari na ituarwo Parliament nigetha Parliament ihitukie.

Uria watho wa gucenjia Constitution ino wandikirwo. Wandikitwo ati; Parliament ndiagiriire ni guthii gucenjia maundu. Twoima

thiini wa conference, Parliament yagiriirwo o kuhitukia maundu mau hatari na gucenjia. Na kwoguo nikio ithui nituroiga maita

maingi ati korwo ni ithui turio, wira uyu no tuurikie tutanakinya thigukuu ya Jamhuri day. Hau riu nituehera. Ke tuthii hangi

tutanoka ibukuini. Aria murathomire draft ino na aria murathii na mbere na guthoma nimuronire ati ni kundu kuingi draft

itararingana na maundu maria inyui muoigite. Na ngeceria ni wega ndimuririkanie gitumi kia uguo. He itumi nyingi no igiri nicio cia

bata muno. Kia mbere ni tondu bururi uyu wa Kenya wina nduriri mirongo ina na igiri.

Kwina ndini makiria ya ithano. Kwina ruruka rwa Athungu, rua Ahindi, rua Arabu, rua andu airu na angi mekuu gatagatiini. Na

niwega kwoguo muririkanage ati maundu maria ithui tugite ona angikorwo nituonire me ma bata muno. Ti andu othe metikanirie

namo. Na he maundu ithui tuoigire tugithii kundu kungi maundu mau magikarario. Na he kundu kungi maundu maria moigire riria

tuamarehire guku ri, na inyui mugikararia. Undu uyu wa kwandika Katiba ni undu wa guthii tugiethaga wuiguithanio wa andu.

Tungiuga andu aya nio mekuhotana undu ini ucio kana andu aria angi nio mekuhotana undu ini ucio, ndingiandikika. Na kwi

maundu maingi kwa muhiano. Ta riu riria tuokire guku inyui nimuoigire mutikwenda majimbo, mukwenda bururi wa Kenya uture

wi bururi umwe na ndukagayanio. Na nituathire kundu kuingi muno andu aingi muno, moigire mekwenda majimbo na matiri

kindu kingi mekwenda na Katiba nguru ndiri na majimbo matikumienda. Ucio riu ni muhiano umwe.

Riria tuokire guku inyui muatuirire kwina njohi irarugwo guku miciini na town na kuria kungi na njohi iyo niithukitie miikarire ya

andu, niitete andu maitho. Aria angi ikoraga, aria angi ikagiria mahote wira ona wa kurugamirira micii yao. Na ni kundu kuingi

muno turathire Kenya yothe andu aingi, athuri na atumia moigire mutikaingirire wira wa njohi ucio, tiguo wira wanyu. Twathire

Mombasa tukirwo guku mnazi ni njohi njega na ni ya bata na ni ya tene. Tugithii Kisumu makiuga njohi itagwo chang’aa, ni njohi

ya muthini anyuage riria arikia wira wake na ndiagiriire kuingirirwo; na riria tuathire na guku Kakamega nakuo makiuga kwi

njohi yao itagwo busaa na ndiagiriire kuingirirwo.

Riu ni hinya muno andu othe makenio ni undu umwe, na nikio maundu maria me haha riu ni maundu maria tugeretie kuiganania

tukona andu othe nomaiguithanie. Na undu uria ungi ngwenda kugweta wa muthia nigetha turikie hau. Ni ati ningwena

kumuririkania ati Constitution nituaiguithanirie. Constitution ihana itugi iria ciakaga nyumba. No Constitution tiyo ndirica na tiyo

mirango na tiyo indo iria ingi tuikiraga nyumba. Ni itugi iria irugamagirira nyumba. Ungirora turandikire ibungo magana meri ma

mirongo kenda na kenda, na nituagiriire kuongerera kimwe ihinge matatu nigetha ciagirire.

Ungirora ibungo icio magana meri ma mirongo kenda na kenda, ni ukuona igeretie guetha undu uria muritu, undu uria wa bata.

Gitugi kiria gia kurugamirira no Katiba ndiandikagwo undu wothe thiini waguo tondu na nimui uguo nituri mawatho ma Kenya na

nimo twitaga laws of Kenya. Na mawatho mau nimo mathiaga marugamiriire maundu maria mangi ma bata Constitution

ikoragwo yugite nomoneke. Nituge kwa muhiano, mundu Constitution noyuge ati; mundu Mukenya ena rutha rua kugura

5

mugunda handu hothe haria angienda kugura Kenya. Ucio ni muti wa mbere. Muti wa keri ati ndakitunywo mugunda ucio ni

mundu ona u tiga thirikari ya Kenya nayo niimuitirie mugunda ucio nigetha ihuthire na maundu ma muingi. Ta guaka bara, ta

guaka thibitari, ta gwaka cukuru kana gwaka kiria kingi. Na ona hindi iyo ingimuitia mugunda wake no nginya imurihe na imurihe

na rua na mbeca icio ikorwo ciganite thogora wa mugunda ucio.

Riu kiu nikio gitugi kiria gi Katiba ini. Nikio gitugi kiria giakurugamirira mundu na mugunda wake, no watho uria ugaga uria

mundu aheagwo title ya mugunda ucio, na uria kungioneka title ya mugunda ucio ingiura, na uria kungioneka angihatikwo

muhaka wake ni mundu, watho ucio nduri thii wa Katiba, wiku? Wi laws of Kenya. Nituaiguithania? Na kwoguo mutikarore

maundu haha murie atiriri, niki kigiritie mandike una na una. Ni tondu maundu maria maingi muoigire ma bata matire haha ni

maria mekuandikwo laws of Kenya, makuhe Katiba hinya. Na ngwiciria nituaiguithania hau.

Riu nitutonye thiini wa document turore uria ikuga. Katiba itu ya tene ndiari na muoroto wa kuuga bururi witu ni wa muthemba

uriku na urorete ku na gitumi kia …..nderwo ati maundu mau turaria nimekumemerekio ni KBC na andu aria aingi

mamithikagiriria matiui Gikuyu. Kwoguo nonjarie na Githungu kana na Githweri ndagika cigana una, nigetha mone undu wa

kuga na ithui tucoke tuthii na mbere na wira witu. Niwega uguo?

First, the most important and innovative change that we have made in this draft, is the declaration in the preamble about the

nature of the society that we envisage for this Country and the kind of Country that we wish to see in place. You will recall that

under the old Constitution, there was no preamble. The old Constitution declared Kenya to be an independent sovereign

republic. In this preamble, we have sought to capture the essence of what it means to be Kenyans and we hope it will mean to

be a Kenyan in another fifty and a hundred years. The first principle is the principle of the indivisibility of the nation of Kenya.

When we visited you in the constituencies, you expressed the strong wish that Kenya should always be made, one single and

united Country. That Kenya should not be balkanized or sub-divided in any way but must be retained for our children and their

children and their children is children in the form that we received it from the founding fathers. We have captured that in the

preamble.

The other thing that we have sought to capture in the preamble, is the essence of this Country as a democracy. That is to say a

Country based on the sovereign will of the Kenyan people expressed regularly through a voting system that is free and fair. The

other principle is the principle of social justice, that Kenya should evolve and remain a society that is caring, that is

compassionate that addresses the needs of the weaker members of the society. Those who are vulnerable because they lack

resources. They are vulnerable because they are young or they are old or they are sick or otherwise. Finally, the other principle

is the principle of the rule of law, Kenya should remain a Country governed by law in which all those persons who exercise

public power do so under law in which the legal process takes precedence over all other forms of social expression.

Niuguo nitugucoka riu kwaria na Gikuyu tondu nituarikia uhoro ucio wa Githungu. Ngucokera o hanini njuge ati Katiba ino njeru

6

turathondikire handu haha tureta preamble na nikio kionereria kia bururi witu uria tungienda wuikare na turoiga he maundu

matatu ma bata. Undu wa mbere ni democracia nigetha bururi uyu wathagwo ni andu aria mathuritwo ni muingi. Undu wa keri

turoiga niundu wa watho nigetha andu aria mariathanaga bururi uyu magakorwo makirumirira watho wa Kenya na watho wa

Katiba. Undu wa gatatu ni undu wa kurugamirira kihoto kia muingi na nigetha bururi wa Kenya andu aria athini, andu aria

aruaru, ciana, andu aria akuru na andu aria othe matangihota kwirugamirira, makarugamirirwo ni kihoto gia thirikari iria

iriathanaga bururi uyu. Na niyo uhoro uria tuheanite gwa preamble. Thutha ucio nituracokire turongerera hinya watho uria ugite

ati Katiba nio watho uria munene gukira mawatho maria mangi mothe na ati gutikanagie mundu kana wabici ingikorwo ikiruta

wira utaringanite na Katiba na niyo na Githungu tuitaga, ‘the supremacy of the Constitution.’ Undu ucio turawikirire hinya tondu

riria tuathiururukaga guku tukiaria na inyui nimuatuirire ati kwi hindi kwiragwo ati; thirikariini ya Kenya kuri andu me iguru ria

watho. Na mukiuga mutingienda Katiba njeru igetikiria mundu kana wabici iriku ikorwo I iguru ria watho. Na uhoro ucio

turauhe hinya.

Undu uria ungi turoigire ni ati nitukwenda, muoigire bendera iria yarehire wiyathi na rwimbo ruria rwa wiyathi na maruri mothe

ma bururi wa Kenya matikanacenjio ringi. Maikare uguo mahana na mekirwo Katiba ini na menjerwo hau, nigetha maundu mau

mature maririkanagwo na niguo turekirire. Hau nimukuona Article 11. Na ikumi na ithatu niyo muatuirire nikuagiire thigukuu

nyingi na thigukuu icio ciothe tikuga nikuagiriire gukorwo ciiho. Na mukiuga cinyihio itigare thiku igiri kana ithatu. Na niguo

turoigire mungirora hau ikumi na ithatu, turoigire thigukuu ya Madaraka day, io ingi turoiga Jamhuri day. Na nituiguite maundu

maingi guku ta riu riria ithui tukoretwo timu ino itu twi guku Nyeri na aria angi me kuria kungi nao nomaraigua. Andu aingi

nimoigite tuikire thigukuu ingi ya andu aria maruiire wiyathi tene, ona aria marathii na mbere na kuruira riu; na ucio ni undu umwe

hihi andu aya aria mugutuma delegates conference nimeguthii na uhoro ucio.

Riu turarora namba ikumi na ithathatu. Twi kibungo gia ikumi na ithathatu aria menayo na turarora uhoro wa citizenship. He

maundu meri turathondekire thiini wa citizenship. Undu wa mbere ni ati; Katiba iria ya tene ndiretikiritie airitu, riria muiritu ahika,

akahikio ni mundu utari wa Kenya. Ndiretikiritie muiritu ucio ciana ciake ikorwo iri citizens cia Kenya. Na riria tuamuririe ciuria

uria mungienda tuike, andu aingi nimoigire uguo gutiagiriire. Kuagiriire uria mwanake…hinya uria ekuheo ni watho ona muiritu

akaneo ta ucio. Riu niturathondekire turoiga na handu hau hakiri na thina makiria tondu muiritu wa Kenya angirahikirio ni

Muganda macoke moke maikare guku Kenya, riu ciana ciake ti ciana cia Kenya. Angigicoka ate muthuri wake, riu ndiui thiku

ici kuiragwo nituge mateane. Mangicoka mateane, ciana igutigwo hau gatagatiini. Na nikio turoigire undu ucio uthondekwo.

Mundu wothe uciaritwo ni muciari mu Kenya, mundu ucio ni Mukenya.

Undu uria ungi urari wa andu aria mathiaga Ruraya na amwe mathiaga guthoma, no ithui tumatumaga. Aria angi mathiite

guthukuma. Magathii makaheo mawira ma guikara mabururi mau mari. Watho wa tene uroigite ati uguthii uguo niugutunywo

citizenship yaku ya bururi wa Kenya angikorwo ni woya citizenship ya bururi ungi. Tondu bururi wa Kenya nduratiite ati mundu

no akorwo e citizen wa mabururi meri. Na riu nituracenjirie turoiga, mundu uhetwo marua ma bururi ungi, niagie na meri tondu

ithui tutiri hathara turathii. Na andu aria aingi nimui, kuma na micii nimuui andu aria aingi mathiite Ruraya na makagia na marua

7

ma kuruta wira kuu na gutura. Niguteithia marateithia bururi uyu. Naithi tiguo? Nio matumaga mbeca guku, na riria tuekaga

research ya uhoro uyu nituamakire ni kumenya ati bururi ta Phillipines, bururi umwe ni Phillipines, bururi uria ungi ni Misri.

Mabururi mau meri matuirio ni mbeca iria itumagwo mucii ni andu aria mathiite guthukuma mabururi mangi.

Na kwoguo tukona ona bururi ta uyu witu mawira magire muno, korwo notuhote andu tumomiririe uria mangithii na matigate

citizenship, tukona niwega na niguo turekirire hau. Na no guthii turathii riu turorete, Chapter Five, iria itagwo na Githweri haki za

kibinadamu. Ici ni haki cia mundu o wothe wi thi ino. Wi bururi uyu. Na ino Chapter ni ya bata muno na nondimurie muainuka,

mumicokere wega, mumithome wega tondu ona mungithoma hau iguru nimukuona niyugite ati this Bill of right is the foundation

stone. Nikuga riri nirio ihiga riria ria corner. Tondu nikuga bururi uria utatiite andu ake, bururi ucio naguo nduitie na

ndungitiikana. Na haha he maundu maingi na tutingiona mathaa maguthii tuaririe maundu mau mothe me hau. Nouria tui, undu

uria tui maundu mau mothe nikuga ni mabata.

Ningwenda murore, thirty-five tuanjiririe hau kana twanjie thirty-two. Hari undu hau thirty two na nonyende gutariria hanini. No

uria turageria kuuga ni ati hukumu ya kifo iondolewe. Uhoro wa andu guitwo weherio na undu ucio naguo no undu

tutinawandika tutambite gwiciria muno na gutuiria muno na gwika research. Turona ati thiini wa Kenya, waganu uria wigie

kuraga andu kana nimagitunywo mbeca kana ni umaramari wa kuraga andu kana ni magika maundu maria mangi. Tukona uthiite

ukiongererekaga na ati gitumi gia kuuga ati kwina watho wa mundu gutuirwo akue nduteithitie. Na nima research igutuonia ati

andu aria aingi aganu ni aria meciragia morage mundu kana hindi iyo makiiya. Nigetha thutha ini matikanatuarwo igotiini atuike

niamenyeka. Ucio ni muti wa mbere.

Muti wa keri riria tuatuiririe, tugikora Kenya gutiri mundu uri wanyongwo kuuma 1983, maturaga njera mahana mugagaca.

Mahingiirwo ta nyamu cia githaka. Mundu akanina miaka ikumi, ikumi na itano, mirongo iri, ahingiirwo kanyumba na ndoimaga.

Tugeciria ithui thutha wa gutuiria maundu mau mothe, uhoro uyu wa kuraga andu weherio, nigetha mundu ohagwo maisha make

mothe kuu njera iyo, na nigetha kuu njera thiini ohwo arute wira uria ungiteithia muingi wa Kenya. Riu ni inyui muguiciria uhoro

ucio. Uguo ithui nituronire na gwi kundu kuingi muatuirire niguo mukwenda na kuri o kundu kuingi andu matuirire andu nimathii

na mbere na kuragwo. Tondu nao andu hindi iyo matioi ati andu matiuragagwo, no kuohwo mohagwo na cabi igateo.

Nitugucoka hau.

Nituthii uhoro wa atumia thirty five, turoigire maundu mothe maria, watho wothe wa Kenya ndukanetikirie atumia gukorwo

matiraheo wiyathi uria uhetwo arume. Na hau ndiguiciria he undu ukwenda kuongererwo. Murore hau mbere ningi nituroigire

uhoro wa andu aria akuru na thutha ucio uhoro wa ciana, na thutha ucio uhoro wa andu aria mena wonje wa muthemba uriku.

Riu twi thirty nine no guthii turathii. Thutha ucio turaria uhoro wa maundu maria tukoragwo namo nimotuitaga haki za kisiasa.

maundu ma mundu gukorwo e kiama ini kiria ikwenda, guthii mucemanio uria ekwenda. Kwaria na andu aria ekwenda, na

kuingira demonstration iria ekwenda na maundu mau mothe meho. Riu ingienda tucoke tuthii kinya haha fifty seven. He uhoro

wa thibitari na ndwari na githomo na nyumba na mai na irio. Na he handu ngwenda kugweta hau hegie health, fifty seven.

Nindiraiguire andu aingi makiuga ati, handu hau handikitwo na Githungu ni nguhathoma. Ati ‘every person has the right to health,

8

which includes the right to health care services including reproductive health care.’ Na nindiraiguire andu angi moiga ati uguo

nikuga ati atumia nimaritikagirio kuruta mahu. Tathomai andu aria moi Githungu munjire atiriri, ni ha hau hoigite uguo.

Reproductive health care nikuga ati, ithui tukiandika tuandikite nikuga ati; kana ni muthuri kana ni mutumia, maundu maria mothe

mangienda kumenya na mangienda guteithio namo ma kiurigitari megie kugia ciana ciao na gucirera; na maundu ma muthemba

ucio nimagiriire gukorwo meho. No hatiri handu na uhoro ucio wa abortion nituaririe, maundu maria mutarona haha tikuga

mutiaririe. Tuaririe maundu maingi muno, mamwe maritu muno na tukimaregera mamwe kuraya muno na nondimumiririe ati haha

hatiri undu wa muthemba ta ucio.

Kuuma hau undu uria ingienda kuuga wigie niundu wigie maundu mangi meri nigetha tuthii na mbere. Undu wa mbere ni wa andu

aria me njera na mutigakimake muge atiriri, kai Katiba ino irandikagirwo andu aria maranyongwo na aria me njera? Uu nikuga

ati bururi umenyekaga ati ni bururi wa ma na ni bururi wa kihoto ungirora uria bururi ucio wikaga na andu aria ohe na andu aria

aruaru na andu aria athuku mutwe na andu aria athini. Ungikona bururi ukuremwo ni kurora andu acio, umenye ona maundu

maria mangi, bururi ucio ndungihota kurora. Tuoigire njera cia bururi wa Kenya ciatuikire kundu andu mohagwo magathii gukua.

Tondu gutiri irio, gutiri ndawa, gutiri gwa gukoma. Gutiri ona kundu mundu angika mathako. Na uguo tiguo bata wa kuoha

mundu. Mundu ndohagwo nigetha akue. Mundu ohagwo nigetha akerire mehia make acoke oime njera oke arute wira wa

bururi. Na kwoguo niturandikire hau ati miikarire ya njera, irio iria irario kundu kuu, na miikarire ya andu aria me njera

ithondekwo nigetha magacoka miciini kwao mundu acenjetie, na agacoka guthii guteithia family yake na gwiteithia we

mwenyewe.

Undu uria ungi hau ngwenda kurikia naguo, ni andu aria athitange macira magoitiini. Nimuatuirire ati maita maingi guku magotiini,

mundu utari na wakiri niohagwo ona atari aramenya cira uria ukumutuarite uma waki. Na uria turageririe gwika niguthondeka

wabici ya mundu uretwo wakiri wa muingi. Wakili wa walioshtakiwa. Wakiri wa muingi, na Githungu niwe uretwo public

defender na wira wa wakiri uyu wa muingi ni guciririra muingi maciraini mao mothe. Ati mundu wothe utari na wakiri wake ni

eguthii wabici ya wakiri uyu wa muingi, na wakiri ucio agathii kumurugamirira. Riria mutaratatara uyu uriagira, to muhaka wakiri

uyu wa muingi akorwo na wabici magoti mothe ma Kenya. No nikuamura ekuamura mawakiri maria mekuo o town o town, na

akamahe wira wa gucirira muingi nake akamariha o uria mangiciririire andu aria mangimarihire. Na nigetha gutikanathii mundu

igotiini oige, nii ndinamenya cira wakwa uma waki, tondu ona hatiuma wakiri na hatiri mundu ui uria njirirwo.

Riu tuume hau tucoke tuthii mwena wa ciama cia uteti. Riu twi kwi political parties. Undu uria umwe mwatuirire tuike,

nimuatuirire…uria ngumuiraga ni gwi ciama mirongo ina na ithathatu, na o kiama kiu ki mwene. Gutiri kiama gitari mwene.

Ungithii kwihutiriria kiama kiu wamaka ni uria mwene angiguthukira. Riu turona uria ciama ciagiriire guthii, ti twambiririe na kuga

ati niciaingatwo ciothe. Ni watho turathondekire wa kuuga ati, undu wa mbere Electoral Commission niyo irirugamagirira ciama

ciothe. He mundu ugwitwo registrar of political parties. Msajili wa vyama vya siasa. Arikoragwo ari wabici ya electoral

commission. Acoke agie na watho wake wa kuuga o kiama o kiama. Maundu maria gikwenda guika. Angikorwo ni gikuenda

guthii na mbere gukorwo ki register ini ya kiama. Nimwanyita uria turekire. Tutinoiga ciama ithii, turoigire ciambe itonye register

9

ini no register iyo nigetha ukorwo ugithii na mbere guikara ho, no nginya wike maundu ma muthemba muna.

Undu wa mbere, kiama nonginya gikorwo na member Kenya yothe handu yaruma. Iyo riu ikwamba irie ciama nuthu, tondu

nyingi nimui cii mondo ini ya ene cio. Itiri ona member angi. Undu wa keri turoigire ni ati na no inyui muatuirire uguo, ona ciama

cia bata muno guku bururiini. Igathii ikahuererekira niundu wa kwaga mbeca. Na kwoguo turoiga ciama iriheagwo mbeca ni

thirikari. No ti ciothe. Ti icio mirongo ina na ithathatu. Ni kiama kuringana na andu aria kirugamitie githurano na magathurwo. Ti

marugame mahotwo othe magire mbeca Nairobi. Nimarugame na mahotane githurano na mathii thiini wa Parliament. Nikuga

angikorwo kiama ta DP kina member nituge igana rimwe thiini wa Parliament, gikuheo mbeca cia kuruta wira wacio kuringana

na member acio igana rimwe. Ti moe mbeca mekire mondo member. Ni ineo kiama nigetha kiama gicoke miciini githondeke.

Ta riu wira uyu turaruta korwo ciama cina mbeca, na ithi ticio ingiraruta wira uyu na niguo turenda kuhane.

Undu uria ungi wigie ciama nituroigire ati ciama rimwe kuri andu mendaga kuragama githurano na matiendaga gukorwo me

kiamaini. Na Katiba iria yari ya tene ya wiyathi ni yari na haki iyo yakuga mundu noarugame githurano atari na kiama na niwe

witagwo independent candidate. Na nituracokirie haki iyo ya mundu kuragama githurano ari independent candidate. Tondu

muatuirire gwi kundu kumwe anene a ciama mathiaga makagiria mundu kurugama ona angikorwo mundu niarendwo ni andu.

Turakiuga, reke mundu ucio akarugama angikorwo niekwenda. Nituarikia uhoro wa ciama. Undu uria ungi ni uhoro wa

Parliament. Parliament nituranyitire turamigayania maita meri. Nigetha kuragia iria tureta Upper House na ingi tureta Lower

House. Upper House turamita national council, na Lower House turamita national assembly. Gitumi gia gwika uguo ni tondu

niturageririe guetha uria Parliament tungimihe hinya wa kurugamirira maundu.

Kwi hindi muatuirite, kuri andu moigite nituongerere andu aria mekuo nigetha kugie na Parliament ya andu magana matatu. No

riria tuanjirie guthondeka indo iria ingi na imwe nitukuaria uhoro wacio riu. Indo ta cia thirikari ya district, ya province na iria

ingi. Tukiona no nginya tugie na Upper House nigetha irugamagirire maundu mamwe megie thirikari cia district, na nitukuaria

uhoro ucio. No ni twambe turanie atiriri Parliament ino ri igukorwo na andu aigana? Igukorwo na aria tukarogwo nao magana

meri na ikumi, iyo ni Lower House. Lower House turacoka turamiongerera andu mirongo kenda; na haha muthikiririe muno riu

tondu niho uhoro uri, haha niho hatuite mburi tatha; tondu harerwo ateti maroiga ati; kurathondekirwo iti mirongo kenda cia

nomination. Na ati iti icio ti cia nomination. Iti iria turathondekie ni iti ciitagwo na Githungu, proportional representation seats.

Uguo ni kuuga atia? Nikuuga atiriri, githurano kiria tuthuranaga bururi uyu witu ni kiria gitagwo single member constituency.

Nikuga o constituency o costituency ithuraga mundu umwe. Ona angikorwo constituencies icio itiganaine;

a) Kuringana na andu aria mekuo.

b) Kuringana na warie wa costituency.

Ningimuhe ngerekano, constituency iria nene muno Kenya itagwo North Horr. Ihakuhi kuria Ethiopia. Kuuma mwena umwe wa

constituency guthii uria ungi ni mairu magana matandatu. Voters othe a constituency iyo riria magomanite othe biu ni ngiri ithano

na ni mari mbunge wao umwe. Kuria Mathare constituency, registered voters ni ngiri igana rimwe ria mirongo itano na me mu

10

member umwe. Guku Tetu ni ngiri mirongo ina. Ungihuthira system iyo niukuona ati andu aria maraingira Legco. Matiganainie

miti, nimuona uguo? Na undu wa keri ciama iria irathurwo, kiama nogithurwo na miti minini na kiingihie iti, hau nimwona? Ati

kiama nogikorwo. Nituge ta riu kiama kingikorwo kina Bunge kundu gutari na andu aingi no kwina iti, kiama kiu nokiingire

Parliament. Wone iti…hari iti rimwe, wone kina iti sixty. No miti yatarwo ri, ukona githuritwo ni miti twenty percent. Twi hamwe

na inyui? Wira uyu wa system ya mixed proportional representation ni kugeria kuiganania ciama nigetha mundu uria wi Nyeri

town ahura kura yake, agathura mu member na kiama kiria athura na kio. Kiama kiu riria giathii thiini wa Parliament, miti yakio

yothe igatarwo. Nigetha o uria kiama kina miti miingi noguo kiretikirio kurehe andu kuma list iria. Kwoguo ti nomination. Hau

nimuanyita?

Undu ungi wa keri na wa muthia uhoro ucio ni kuuga ati; kuri andu aingi matari ateti. Wakiri, mwarimu, ndagitari, mubiacara,

murimi, muhunjia; na andu nomende andu acio mathii Parliament. No andu acio ti ateti na matingihota maundu ma uteti. System

iyo itikagiria kiama kuoya andu ta acio gikamekira ki? List ini iyo. Nikuga o matiri constituency, ucio ni undu wa mbere na undu

wa keri ni kuuga o matigeka githurano. No kuga riria kiama gikahotana ri, nimakarutwo listini maingire ku? Iyo niyo point iria

ingi ya uhoro ucio.

Reke riu njarie uhoro wa national council na niyo iyo tweta Upper Chamber. Upper Chamber igukorwo na andu igana rimwe.

Mirongo itatu ni atumia na hau muthikiririe muno. Hau niho turekirire iria itagwo affirmative action. Turoiga in the upper council,

out of the hundred seats thirty must be women. Thirty members must be women. Nikuga atumia mena githurano kiao muanya;

no ti mathurane mari atumia, ni ithuothe tumathure. Iti icio ingi itigarite mirongo mugwanja, nacio tuthurane na cio icio mirongo

mugwanja, tuguthurana ki district. Hau ningwenda muthikirie wega. Ni kuga Upper Chamber I handu irugamiriire district na

Nairobi ni district. Ithui andu a Nairobi tukuga ona ithui nitugukorwo na andu. Riu Parliament ya Kenya igukorwo na andu

magana mana. Andu magana matatu Lower Chamber na andu igana rimwe Upper Chamber. Gugukorwo MPs magana mana,

na hau ni handu hamwe ha haria inyui mwi wananchi nimukwendwo muaririe na nginya tuiguithanie; kinya andu aria turatuma

conference mamenye kana andu acio ni aingi muno, kana ni anini muno. Ucio ni undu umwe tungienda kwariria thutha ini.

Undu uria ungi turoigire ni githomo kia MP. MP nituroigire riu agie na githomo kia form four. Turoigire thirikari irathii ikigiaga

maundu mena hinya, na nigetha MP akamenya uria kurathii, maundu maria mararirio akorwo ena githomo kia form four. Na

angikorwo arenda guthii Upper Chamber ahingie miaka mirongo itatu na itano. Tondu Upper Chamber nayo ireciririo ni kundu

kwa…korwo ni tene twamita council of elders. Ni kundu kurendwo andu makorwo mari agima hanini. No Lower Chamber

noingire ena miaka twenty one.

He kaundu kangi, he Commisssion turathondekire na nituguka uhoro wayo iretwo Integrity Commission. Commission iyo niyo

yakurora maundu ma ihaki. Muno maundu ma ihaki. Niyo Anti-Corruption Authority, no ina mawira mangi maingi. Undu umwe

wayo, ni kurora andu aria othe marenda kuruta wira wa muingi. Kana ni MP, kana ni Judge, kana ni President, kana ni Prime

Minister, akarorwo maundu make ma miikarire yake. Na nikuuga ati ona urugamite giti kia MP na wina githomo na wina miaka,

11

na maundu mau mangi mothe. Nouregwo angikorwo Commission ino yaguuria maundu maku ikore wina mawaganu maku

moikaine no uregwo. Twi hamwe na inyui? Nikuga Commission ino kwa muhiano ni iriroraga. Ta riu bururi uyu wa Kenya ni

mui indo ciitu ni ciurite muno, indo cia muingi miaka miingi na andu aria aingi marugamaga githurano marugamaga na indo cia

muingi iria moyete. Commission ino wira uria ikuruta, Integrity Commission, ni wira wa kurora kana mundu ucio, mutumia kana

muthuri kana ona mwanake. Mundu wa twenty one naithi ti mwanake. Kana ni ari waganu wa muthemba uriku kana uriku.

Nikuga mu member ndarithuragwo tondu ena mbeca. Angikorwo ni mundu warugamiriire kahua kana macani kana iria, indo cia

muingi ikiiywo no arege kuhitukio ni kamiti ino na no age guthii Parliament.

Undu uria ungi he mundu uroigire ati; inyui muri wananchi, Katiba ino ndiri undu imuhete hinya. Ndiri ndona na nithomete nyingi

cia bururi. Tondu nii ndi muarimu wira wakwa ni gucithoma. Ndanathoma nyingi. Ndiri ndona ihete wananchi hinya ta uyu.

Tondu mungithoma hau Article 14, igana ria ikumi na igiri, mwi hau? Yugite ati inyui wananchi nomuite MP uria muthurite.

Nomuthondeke petition, mwi thirty percent. Petition yanyu ithii gwi Speaker, Speaker amituare kwa Electoral Commission. Na

muge mu member wanyu niorire mucii, ndonekaga na ndarutaga wira uria muamuheire. Kana kuuma muamuthura nimumenyete

waganu ungi wake wa kuagania indo cia muingi. Na Speaker era Electoral Commission ike investigation. Gwatuika uhoro ucio

ni wa ma, mu member ucio akarutwo na githurano gigekwo kieru. Nii munginjuria ndamuira ucio ni hinya munene muno. Na mu

member niariciragia maita maingi muno atanehitha Nairobi ategucokerera andu ake. Gwi kundu kumwe na guku kundu

ndikugweta, tondu mundu uria tuathire nake ni murata wakwa, na ni mu member wa miaka ikumi kuo. Kundu na kuu kuraya.

Na riria twakinyire nake andu ake moigire, nituacokeria Ngai ngaatho nikumurehe na inyui nituamucokeria ngaatho ni kurehe

mundu uyu, tondu twina miaka ikumi tutari tuamuona, na niwe member wa kundu kuu. Riu nimarihotaga gutumana makoiga

nimekwenda kumuruta.

Undu uria ungi ni hinya wa President, na turathii turikitie riu. Riria tuathiururukaga guku nimuatuirire ati giti kia President nikirathii

rimwe gikaga riri, tondu maundu maria President areka rimwe ni maingi. He rimwe ewika maundu ma kiama, na e munene wa

kiama nieguthii akarumana na andu aria angi a ciama iria ingi, na wabici iyo ya President ikaga riri. Riri ringi ni riria e munene wa

thirikari, na e munene wa thirikari nieguthii ningi makagucania na ateti aria angi wabici ya President ikaga riri. Riri ringi maundu

ma bururi ma bata na manene magakorwo ndarahota kumarora President tondu hihi niathire kuhingura ndunyu kundu, kana

kwirorera thigari igithoitha, kana maundu mangi. Undu uria moigire ni ati; wabici iyo ya President, igerie iheo riri uria wagiriire,

na yehererio maundu maria matamikonie. Na nikio tureciririe undu wa mbere. Tureciria President tumueherie thiini wa Bunge.

Nigetha President ndagathiage Bunge, tondu ona angikorwo Katiba ya tene ituire yugaga President ni Mbunge ndathiaga kuo.

Na riria tuathire kundu ta Gatundu na Baringo Central. Andu a kuu matuirire mutino uria munene muno ni andu mangithura MP

wao acoke athurwo President. Nimorira, tondu ndari hindi acokaga na ndari undu amateithagia. Tondu ndari kuria Bunge

maundu marateterwo. Riu tureciria undu wa mbere, tueherie President Bunge, nigetha o constituency igakorwo ina member

wayo.

Undu wa keri, turoiga mundu eguthurwo giti kia President, no nginya ehere iti cia kiama. Nigetha maundu ma kiama na maundu

12

ma bururi matigathii manyitanite magirie arute wira uria wagiriire. Tondu President eguthurwo ni bururi, naithi tio andu othe.

Kinya aria matamuthurire na aria matari a kiama giake, ni wao othe. Turoiga President ndagaikarire giti gia kiama. Undu wa

gatatu turoiga thiini wa thirikari, President ehere wira wa ku-manage thirikari na nigetha thirikari I managegwo ni Prime Minsiter

na hau niho uhoro uri. Undu andu amwe makoiga atiriri, tondu riu murenda kuga President ndari wira na ndari na hinya. Na ithui

tukoiga aca. President uria turenda kumuika nikumuambatiria handu atarikinyagirwo ni ndoro ya ateti no uteti, nigetha agatuika

wa kurugamirira bururi wi wothe na urumwe wa andu othe. No President ena hinya muingi. Aria mwina Katiba ta riu nonyende

murore 150 na muikuruke kinya 151, 152. President ena hinya muingi muno. Prime Minister arithuragwo ni President. Ni

President urithuraga Prime Minister. President nowe Commander in Chief of the Armed Forces. Niwe Chairman wa defence

council. Niwe chairman wa defence council. Niwe chairman wa national security council. Niwe uri appointaga andu othe aria

mena mawira, ma Judge, ma Permanent Secretaries, Ambassadors. Anene a Army, abirithi, a kuria kungi guothe.

Thirikari ni thirikari ya President. No President ndarikoragwo ari thiini wa Parliament na kuu nikuo Prime Minister arirutaga

wira. Prime Minister we nuu? Prime Minister arithuragwo kuuma he mundu uria wina kiama kiria kina andu aingi thiini wa

Legco. Na thirikari yake I na uu? Undu umwe ni inyui muatuirire ni ati; Kenya ni bururi wina Ministry mirongo mugwanja na ni

kabururi kanini muno. Assistant Minister o Ministry ni atatu atatu na kumwe ana. Uria turageririe gwika ni kunyihia thirikari

nigetha gukorwo kwina Ministry ikumi na ithano peke yake. Na thiini wa thirikari iyo mundu uria wi Parliament na thiiniwa

cabinet no Prime Minister na deputy Prime Minister eri. Ni andu atatu. Acio angi othe turoiga mariumaga kuma nja ya

Parliament. No ucio ni undu ateti mareganite naguo na ni inyui mugutua. Muatuirire ati; ungirora thiikari ya Kenya werwo

mundu niwe Minister wa undu muna, ni uhuthu ugakora undu ucio ndaui na ndari na bata na kuumenya. Ukaigua mundu niwe

munene wa ngirigaca na ndoi uhoro wa uriithio, ndoi uhoro wa kurima. Ungi niwe munene wa githomo, ndoi uhoro wa cukuru,

ndoi uhoro wa warimu, ndoi uhoro wa maundu mau. Uria ungi niwe munene wa health. Ndoi uhoro wa marigitari, ndoi uhoro

wa ndawa. System iria turageria guthondeka ni ya cabinet yumage kuuma gwi professionals. Nikuuga Prime Minister agathii

Kenya yothe handu yaruma akoiga, Minister wa ngirigaca tuamuona Meru na itagwo ng’ania wa ng’ania na ino niyo history

yake ya uria oi undu ucio wa ngirigaca. Na mwarimu munene aronekire githumo na ici nicio cukuru iria anarugamirira and so on

and so forth. Uguo niguo turoigire. Riu nao ateti ndiui kana nimeguitikira, tondu muteti nake athiaga Parliament nigetha atuike

Minister na kwoguo no age guitikira wa kuruha ruhi. Umwe murata wakwa anjuririe, riu inyui murenda ithui turutage wira uriku?

Ngimwira korwo nimurutaga uria mwinaguo, ucio ni wira muiganu na ni muingi na no inyui mugugitua tondu ni inyui ene Katiba.

Riu nindarikia hau.

Reke thii haria hangi na ni magotiini. Magotiini nimuatuirire maundu maigana una. Undu wa mbere mwatuirire magoti rimwe

nimaraihiriirie kuria maikaraga na undu wa keri procedure ya magoti rimwe ina hinya. Tondu mukoiga rimwe mundu ni

mubiacara munini. Ena tunyumba twake tutatu kana tuna handu akite. Arega kurihwo ni andu aria akomborithitie, no athire ethe

wakiri nake wakiri a file maratathi namo maratathi mathii igotiini. Mature, meterere kinya andu acio ringi nimorire nyumba. Na

mukiuga guethwo undu magoti mangiuka hakuhi na andu na makorwo ni magoti meguthikiriria cira narua matekurihia mbeca

nyingi. Turoiga tuthondeke igoti na nimo magoti tureta local tribunals. He magoti meguka hakuhi na andu megwitwo local

13

tribunals na nimekugeria gucira tumacira turia tungirikio narua kuria andu maikaraga. Ucio ni undu wa mbere. Undu wa keri,

nimuatuirire ati, ni kuagiriire kugia na constitutional court ya kurugamirira Katiba. Tondu andu aingi matuirire Katiba iria ya tene

kundu kuingi yathukiirio igotiini. Tondu ona magoti nimakinyire kundu makianjia kuga uria Katiba iroiga na ithui tuarora tukona

tiguo iroiga. Na ithi tiguo muatuirire?

Kumwe twathire tukirwo igoti riroiga Anti-Corruption Authority ti njega na mwananchi arora Katiba akona ndiri handu Katiba

igiritie Anti-Corruption Authority tiga ikorirwo igoti riu either ritiui uria rireka kana rina waganu wario. Turoigire guthondekwo

igoti riretwo Supreme Court nigetha igoti riu rithurwo andu, athuri na atumia mekuhota kurugamirira Katiba na nigetha thina uria

wothe turite tukigerie guthondeka Katiba ino ndukanatuike wa bure. Katiba ino ikinyite igotiini muthenya umwe tukerwo ni

irateirwo tondu igoti rireciririe undu wa muthemba.

Undu uria ungi wa muthia nimuatuirire ati muarora magoti maitu, nimuragia na nganja uhoro wa andu aria maratua macira.

Mukoiga, mugituira ati, mwarora nimukuona ta kuri andu mathuritwo, ti tondu wa umenyo wa wira wake no niundu wa uteti na

mundu ucio atua cira agatiga andu aria othe meguciraga cira ucio mamakite. Tondu andu nimekuona watho uria arahuthira

ndaraumenya. Wuira uria uheanirwo ndanawuigua. Kana angorwo naiugiire ndanaunyita. Na muroiga nikuagiriire Judiciary

yothe ya Kenya, ma Judge mothe ma Kenya marorwo o mundu o mundu uria atonyete wira ini ucio. Na mundu uraruta wira

wake wega wina githomo kiria kiagiriire, wirutiire gutungata muingi, mundu ucio niagiriire kuingirirwo. Na niguo Katiba ino

iroiga. Ati mundu wothe ui wira wake na uurutaga wega na atiite muingi na atiite watho ambe aigwo mwena umwe.

Igacoka ikoiga mundu wothe wina ucuke, wanathitangwo wanateterwo ni muingi agatuika ena mawaganu make, mundu ucio

ndakarekererio ambe athuthurio. Tondu watho wa Kenya wa tene ugite Judge akoima wabici yake ahingia miaka mirongo

mirongo mugwanja na ina. Na inyui mukiuga iyo ni ya ingiha. Angikorwo ni mwaganu ri na ena miaka mirongo itano, to akigere

ngero muno. Riu mugigituira, miaka iyo undu wa mbere yambe inyihio. Tondu arimu na marigitari, na andu aria angi maroima

wira mundu ena miaka mirongo itano na itano. Ma Judge acio nituakimongerera hanini mahingie itandatu na itano, no iyo ya

mirongo mugwanja na ina ni miingi muno

Undu uria ungi muatuirire ni ati; andu aria othe marirutaga wira wa muingi Kenya kuuma President gucoka na thi, mundu no

nginya akaheana marua, o mwaka o mwaka makuonania indo iria enacio na kuri acirutire. Riu mundu wina kagombe gake na

mburi yake, ena thina agikiuga kuria arutire. Na nituroigire ona Ma Judge ri tondu bururi ti wao ni wananchi onao nonginya….

Judge uria uguthii gwi Commission iyo, etio maratathi mothe makuonania mbathi ciothe cia guthii Githumo ni ciake. Nyumba

ciothe iria ikomboragwo Buruburu ni ciake. Commission ni ikamuria wacirutire ku. Na uria ugutariria na uria aratariria kwage

kuiganira, wira wake niuguthirira oro hau.

Nimuanyita riu tondu nimurathoma maundu ngathetini mukarigwo ngucanirio ino yumite ku. Yumite hau. Commission ndiri

mundu yorotete na kara ikoiga Kamau wa Njoroge atunywo wira. Kana ikoiga Mutiso kana Ouma kana uria ungi atunywo

14

wira. Yugite wira wothe wa muingi na Judge ni wira wa muingi ndukarutwo ni mundu utarahituka kigerio giki na giki na giki na

kiu. Na nicio ndamuira. He undu ndamuira muona tuagiriire kuruta. He undu tukuruta? Kwi hindi Judge utari na githomo agiriire

gukorwo ekuo. Wiritwo ni aroya mbeca cia ihaki ri niagiriire ni gukorwo eho?Aca. Mundu utararoka wira na ndari hindi

arandika judgement ri niagiriire gukorwo ho. Mundu wina indo itaramenyeka kuria cioimire niagiriire gukorwo ho? Njirai iria

tukuruta hau tondu icionocio tuandikite. Tutigithii na mbere, tuarikia uhoro ucio. Ukuria tuarikia.

Riu ngwenda kwaria hanini uhoro wa migunda. Hanini muno. Riu nigetha tuthii thirikari ya district riu turikie. Uhoro wa migunda

ri, ni example imwe njega ya uria tukugaga ati ni hinya maundu mamwe mandikwo Katiba ini tondu maundu nima laws of

Kenya. Migunda ni imwe ya uhoro ucio na ungirora haha niukuona Chapter eleven, gicunji two hundred and thirty two niho

uhoro uri wa migunda na uria tugeretie gwika haha ni kurugamirira haki ya mundu na migunda yake. Mundu akarugamirirwo

haki ya mugunda wake. Ucio niguo muti wa mbere.

Muti wa keri tukarugamirira haki ya mihiriga na muingi wi wothe. Migunda iria iratuire yoyetwo ni Commissioner of Land.

Turathomaga rimwe, amwe andu aria a gatene hanini nimoi, tene town ciothe nituari mbirira iria tuathikaga andu na turakinyire

handu, wagera hau ugakorwo ni harakwo mukawa tondu niciaheniirwo Nairobi na kundu kungi. Na maundu mau nimuatetire

uhoro wamo na uria turekire riu turathondekire Commission iretwo National Land Commission nigetha Commissioner of Lands

ndakanagie wira wa kuheana migunda ndari migunda. Migunda ni ya andu. Migunda ni ya muingi. Uguo niguo turatuire handu

hau.

Undu wa muthia ngwenda riu tucoke undu wigie uria thirikari ibangitwo na ngwenda murore two hundred and twenty. Thirikari

ya Kenya riu igukorwo ibangitwo ta uu; thirikari nene niyo Government of the Republic of Kenya I Nairobi na Nairobi

nituramikirire Katiba ini ati niyo town nene ya Kenya nigetha ndikanacenjio. Thirikari ya keri I district. Na hau muthikiririe muno

tondu niho uhoro wothe uri. Thirikari iria ina hinya riu igukorwo I district. Na niyo iretwo district Government. Thirikari iyo ri

igukorwo na ma Councillors nio marituaga watho wa district, matanyihire mirongo iri na matakirite mirongo itatu. Nituge twenty

Councillors. Na thirikari iyo ya district iriathanagwo ni mundu uretwo district administrator na nii ndimuitaga district governor.

Mundu ucio ni mundu wina hinya muingi muno tondu district governor ahana Prime Minister no ni wa district. Nikuga muti wa

mbere ena Parliament yake na anga irigicemanagia guku turi. District Administrator ena Parliament yake na niyo ina Councillors

matanyihiire mirongo iri na matakirite mirongo itatu. Ucio ni muti wa mbere.

Muti wa keri ena ma Minister make guku thiini wa district. Ona akorwo matiretwo Minister, maretwo Chief officers. Nikuga

ena mundu wa kurugamirira thibitari, wa kurugamirira cukuru, wa kurugamirira miako yothe. Wa kurugamirira ngirigaca, wa

kurugamirira maundu ma ciana na maundu mau mothe. Nikuga ati district administrator ni mundu wina thirikari yake complete

na athuritwo ni muingi wa district. Nii korwo ndi muteti giti kiria ingienda ni giki kia district administrator. Tondu e gucoka

tumuhe hinya na kanju yake mathondekaga watho wa district. Na niho haria tuaririe tukiambiriria tuoiga atiriri; he maundu maingi

tutanahota guikira Constitution ini tondu andu matinamaiguthania. Ta riu guku Nyeri district tungienda kunina njohi iria irarugirwo

micii. Watho ucio ukuma ku? Ukuma Parliament ya district. Tungiuga irabu itiriheagwo licence hakuhi na maturaini kuria andu

15

marakoma watho ucio ukuma ku? Na wira ucio wothe wa kurugamirira ni wa district administrator. Kwoguo giti giki kia

district adminstrator gitukanitie na ino ni point ya bata muno.

Wira uria wari wa DC na wira uria urari wa chairman wa county council ugukorwo wi wa uu? Tondu riria Katiba ino ikanjia

kuruta wira, wira wa Chief na Headmen na DO na DC na PC ugathira muthenya ucio. Na andu aingi nimaroririe megugithii ku?

Matiri kundu meguthii tondu no aitu. Megucoka Nairobi kuria mahereirwo wira nigetha maheo further instructions. Riu nomaheo

wira kuu kana matumwo o wira ungi wa thirikari no guku thiini wa district government, guku kuriathanagwo ni andu aria

mathuritwo ni muingi na mundu uria munene thiini wa district ni ucio. Thi wake ni location na location nayo ina thirikari yayo. He

mundu uretwo location administrator. He kundu ndiroigite atiriri, tutigithii na mbere kumuita cibu. Andu maroiga tutikwenda.

Ritwa ria Chief tutikwenda ricoke niethirwo ringi. Nake mundu uyu ugwitwo location administrator ena hinya wake. He thirikari

imwe muona hau ni ya guira itiini. Ndinona handu. Niya division. Iyo niirathire tondu muatuirire gutiri wira urutagwo division.

Kwoguo thirikari iyo ndinonerwo handu. Tuoima district, thirikari iria ingi I location. Na riu mundu uyu uriciraga location aretwo

location administrator. No korwo ni nii ndoiga tumuethere ritwa ringi riega no nitugucira uhoro ucio thuthaini. Ena athuri atandatu

na athuri guku gwitu kiugo muthuri nikuga ni muthuri na mutumia. Naithi tiguo? Riu ena athuri atandatu kana nituge between

atandatu na ikumi. Na acio no nginya makorwo hari atumia. Kiama kiu gitingicira gitari na atumia. Naithi tiguo tuaiguithaniirie?

Ini tondu nio ene mucii. Knaju iyo iritagwo location council. Kirikoragwo gitumitwo andu kuuma icagini iria tureta village

council. O gicagi o gicagi na haha mumenyerere tutikahitania. Constitution haria ireta gicagi ri, ithui tuitaga ki? Sub-location.

Constitution iragita village no ti village ni sub-location. Kwoguo thirikari ihana uguo.

Haria thi biu ni village council ina athuri aigana. Ina athuri atandatu kana ikumi makiingiha. Kuuma hau tuthii location council.

Nayo iyo ina andu atandatu or about that. Tondu mekuma eri, eri kuuma sub-location. Kwoguo nomaingihe gukira uguo.

Sub-location ingikorwo iri nyingi ri na o sub-location iroima andu eri eri nomakiingihe na nio megucoka mathii mathure mundu

uria tene tungiretire Chief. Acio nio meguthii kumuthura. Nigetha turikie hau, ke njuge mbeca ciothe cia district….aca hau tiguo

hahana, ke njuge atiriri. Mbeca cia kurugamirira thirikari ya village council na ya location council iriumaga district. Districts no

nginya igatuma mbeca cia kuriha athuri aria meki? Me thiini wa council Riu tondu muatuirire atiriri, wira uria urutagwo munene

urutagwo ni athuri kuu kanjuini na icagini na matirihagwo. Na riu turenda marute wira. Undu wa mbere mathurwo, wa keri

marute wira, wa gatatu marihwo.

He ingi iretwo provincial government. Provincial government ndiri na hinya tondu hinya wina district government. Provincial

government ni ya gu coordinate districts iria cii thiini wa province na kurora indu iria cia province ci own itwo ni district ci

hamwe. Ta riu provincial hospital kana provincial school kana maundu maria mangi me thiini wa province no nima district ci iki?

Wira wa provincial goernment ni gu coordinate nayo provincial government igutumirwo two representatives kuuma o districts.

Uguo ni a small government and one of whom must be a woman. Riu thirikari yothe ya Kenya no nginya haria yaruma

hagakorwo na atumia marugamiriire. Uhoro ucio wothe na ithi ti mwega. Uguo niguo thirikari igukorwo ihana.

Riu ngurikia na kuheana uhoro wa Commissions. He Commission nyingi muno na tutingiona kahinda ga guthii guciariria ciothe

16

no ningwenda muthii mucirore na wira uria tucihete Commission icio ni kurora thirikari nigetha thirikari ndigathurwo icoke ithii

toro irege kuruta wira uria ithuriirwo ni muingi. Na kwoguo ngwenda murore Chapter seventeen. Ta riu he Commission imwe ya

bata muno muno haha. Iguitwo Commission on Human Rights. Nimuamiona iyo? I Chapter 288. Commission iyo ni ya bata

muno tondu niyo ina mundu uria witagwo ombudsman nimuamuririkana? Ombudsman niho ari na ombudsman nimukuririkana

nituoigire ni mundu uria uiguaga mateta ma muingi. Itagwo complaints office. Na kwoguo no nyende muthome uhoro ucio wothe

wa Commissions icio na uria ciugite. Na itanarikania nacio he undu umwe mwatuirire. Kenya yothe undu uria ndaiguire andu

uria ndaiguire andu othe makiuga ni ati, gutikanagie na mundu ukuiyongerera mucara. Tutiri kundu tutathire na tutiigue uguo na

niturandikire hau. He na nyamu turetire salaries and remuneration commission. Nikuga kuuma President, guthii mundu uria

wothe urarutira thirikari wira, mucara wake urithondekagwo ni Commission iyo. Nigetha twike maundu meri. Undu wa mbere

aria marathana matigage kuiyongerera mbeca na undu wa keri micara ya mawira ma muingi ithii igananitio. Riu ngutigira hau

tondu he maundu mangi maingi tutangirikia na nitugire tukianjia, Constitution ni itugi cia gwaka nyumba na riu icio ndamuonia ni

itugi iria tuhuthirite gwaka nyumba ino. Hari o ingi nyingi na muoria ciuria aria mukuria hihi hari o kundu tungicoka tuongerere.

Riu uria ingienda tuike Bwana Mugo, no tuende mundu wothe wina kiuria orie handu hothe hatanathera.

Undu wa keri mundu wothe ungienda kuheana maoni make ma uria tungiongerera kana turute maundu maya me haha

tutanakinya kuria conference, na mugerie muno niundu wa gitio, tutigacokere maundu maria moigitwo. O mundu akagweta

kaundu kwa mukhatasari, naithi tiguo? Na riu tuguthii uguo. Andu aria me iti cia mbere. Tucoke thutha uguo nigetha tuthii

turikitie na thutha. Mundu akeyuga ritwa, akoiga kwao agacoka agakiuga kana ena kiuria kana ekwenda kuongerera maundu

maria twaria.

Mugo Nyumu: Niwega muno Commissioner. Mundu wina kaundu akoya guoko iguru.

James Mwai: Ha ritwa njitagwo James Mwai na ndi mwarimu by profession na ninugamiriire andu mena visual disability. Hari

kiuria ndirenda kuria, kana nonjuge hari observation ndona kuringana na mutaririe wa structure ya thirikari. Wa mbere nimugite

uhoro wa Ministers makorwo mari professionals na hau nonjuge nihega muno no kiuria giakwa ni giki, ngurani iria igukorwo ho

ya Ministers aya meguthurwo na Permanent Secretaries ni iriku? Na in connection with that, nindirona ati Ministers aya

matigukorwo mari abunge no no muhaka macokagie ciuria thiini wa Bunge. Mechanism iyo iguthondekwo atia? Kiu ni kiuria kia

mbere.

Kiuria gia keri kigie structure ya the local government. Nituona ni hari division igiri. Imwe ni ya provincial government na iria ingi

ni ya district government. No mutinatariria uria town na cities igutabarirwo. Ni thirikari muhiga uriku igukorwo put in place niguo

ihote gutabarira nituge municipal councils na city councils. Riu korwo nonjokerio ciuria icio ri, nonjigue ngenete. Thank you very

much.

General Kiriria Gathogo Muthura: Asante sana. Nii ngucokeria Ngai ngatho mbere na njuge ithui aruiri aria tuaruire bururi

17

uyu. Nii mbere njitagwo General Kiriria Gathogo wa Muthura na ni ndii nduire bururi uyu kinya hau ukinyite no kindu kiria

ngwenda kugweta hari inyui Commission ino ni ritwa ritu rirokorwo riingirite Katiba ini ritigature riikarite oro nja tugatuikaga

andu matari wira tuarutire. Ucio ni undu wa mbere. Njoke njuge bururi uyu turi na maundu maingi tukwenda gwika na Ngai

niegutuhotithia tuike. No Ngai nake arute wira witu tondu ithui, githomo ithui tutikiri tuathomire o githomo ithui tutikiri,

tuathomire o githomo gia kurua na bunduki. Kiu nokio tuarutire wira wakio na aria mari na githomo aria tuciarite, mathie ona

mbere gutuandikira na mutuamukire na mutuikire Commission ini nii ndiri undu ungi nguongerera. Asante sana.

King’ori Mbogo: Nii njitagwo King’ori wa Mbogo. Nii kiria ngwenda tuike ni tucoke hari Katiba tuthii page six. Mundu uri na

Katiba athii Page number six. Ngumuria atiriri inyui andu a Commission. Ni muthomete na nimuthomete kiugo giki wega gitagwo

sovereign. Angikorwo nituthomete sovereign gitauragwo na mithemba iigana. Tondu kiugo kiu sovereign nikio kiambiriirie hari

draft na no kio giki. Mukorwo mui inyui nimuataurira andu aya me haha. Gwa gitumi kimwe, tungithii page number six, ni

mutumia wa muhindi na muhindi manyitite makoiga sovereign. Na ndaikia maitho haha hari muhindi. Nimuramonire Gatharaini,

nimuramonire kuria kungi turagithia. Mwambe muicirie andu a Commission. Tutikarute wira ungi wa kiria tuaruire. Gietagwo

Kenya colony. Kenya colony. Na angi makoiga orio ari India nii nyumite Kenya colony. Akorio ti Kenya crown. Ihi nyumite

Kenya colony na nikio mbara yambiriire. Akorio ti Kenya crown, ihi nyumite Kenya colony na nikio mbara yambiriirie.

Kwoguo kiugo giki kiandikitwo ni mundu mugi na nikio kiambiriire. Ningwitikania na mundu ugwitwo muthuri wa K.C.A agoire

ni kaba kuandikirwo ni mundu wa Standard four gukira andikirwo ni muthungu wa University. Murore hau wega.

Ndina clarification imwe nyinyi. Turona thiini wa Constitution muandikite retirement ya Judge ni sixty five years. While we still

get in other papers makoiga sixty five years. So, that kind of anomalities niturenda hihi tuthikiririo nigetha tumenye ni iriku

itikiritio. The other thing ni ati kanju nimugire ati district council irigiaga igoti rikari kuri makanju kana iriukaga atia igoti riria

ritinagio ria kahua, ria cai, ria iria, ria indo ciothe tuguraga ndukaini ri. Riri cokaga gucoka kuri kanju na njira iriku?

Geoffrey Karani: Ha ritwa njitagwo Geoffrey Karani. By profession ndi muarimu. Ningwenda kuria kiuria kimwe na

ndikwenda ku-refer handu tondu ndithomete any part of the Constitution na undu umwe ingienda kuria ni undu wa Constitution

ino gutuika ni expensive guthondekwo. Ona Constitution iria ingi nitui cianakorwo iri expensive na kindu kimwe ngwenda kuria

ni muthondekere wa mbeca. Riu tungienda ku-refer Constitution ta cia kindu ta bururi wa America. Kuuma mwaka wa 1779

mbeca ni expensive guthondekwo na nituonete mbeca niiratumirwo ringi niundu wa njira itari njega na niundu wa gutinda

igicenjio cenjio. Nitui tungitinda tugithondeka o President oka, tugacenjia ritwa ria mundu uri woka. Twathiathia tugacenja

cenjia. Ona tugicaragia mbeca nitukwenda tumenyerere kuria guothe economy ingikorwo riria kuria ingikorwo igitumira mbeca

na no ciage kuoneka ta umuthi. Na thutha wa miaka igana no ni kuri handu hihi muthondekete ati niiguikirwo in the Constitution

mbeca itiritindaga igicenja cenjio nigetha tutindage tugitumira mbeca makiria. Thank you very much.

Mbaragua Mutahi: Ha ritwa njitagwo Mbaragua Mutahi. Ingienda ku-refer haha hari issue ino ya national days. Haha

nindirona twina 1st June, Madaraka day, 12th December Jamhuri day na the day Constitution ino njeru igatuika enacted.

Kuringana na history ya bururi uyu uria ihana, nitukoretwo na andu aingi muno maruire bururi uyu ta ucio General Kihihia hau

18

na athuri aria angi matuciarite. Amwe nimakuire na amwe makiri o muoyo. Niingiapendekeza kwa maoni yangu kana no

tukorwo thiku ino irehereririo ikorwo iya mashujaa day nigetha tukahotaga kuona bururi witu kuria woimite na tugakiririkana na

tukahota kugia na njira ya guthia na mbere.

Issue iria ingi ni ati; the appointment of Ministers ona angikorwo the draft iratuonia the Ministers ma appointagwo from the

professional candidates. Nitukuona hihi nogukorwo na MPs mangikorwo mari equally qualified na nii nguona if an MP is equally

qualified na niekuhota ku-run Ministry ninguona niagiriire ku-appointwo Minister so undu umwe hihi na uria ungikorwo atari MP

aki-appointwo gukorwo ari Minister. Thank you.

Peter Ngure wa Kariuki: Njitagwo Peter Ngure wa Kariuki na gwitu ni guku Nyeri kuuma Mukurweini na ndi muhonoki. Nii

ndirenda o gucokeria Ngai ngatho na kugathiriria wira uyu murute ni andu aria marutite wira ucio no nonyende kuria kiuria iguru

ria undu umwe. Nihagwetirwo ati andu aria mari manyumba ni mari thiini wa Constitution. Ndimithomete wega na matithiite

through. Nonyende kumenya kana andu aria matari nyumba ona imwe ri na aria angi matari na mabiacara ri. Magiuka biacara

ini nimagitiritwo ni Constitution ino hari uhoro wa kindu gitagwo good will na kiria kingi.

Haria hangi ningwendaga kuria handu haririo uhoro wa andu aria mehagia magatuika nimatuagirwo gukua. Ningunyita mbaru

uhoro ucio no no nyende hongererwo kana hathondekwo wega makiria ati mundu angithii muno makiria uria hihi angiteithio na

uhoro ucio wa kuihia muno makiria niundu wa guteithio kahinda karaihu. Asante sana.

Andrew Githinji: Nii njitagwo Andrew Githinji Murimi na ngwiciria nii ngugweta kaundu kanini tu. Kaundu karia ingienda

kugweta no ati uhoro ucio wa kuandika professionals makorwo mari Ministers thiini wa thirikari iria igukorwo I njeru thiini wa

Constitution njeru. Ucio nii nokugathiriria ingigathiriria njuge niundu mwega muno tondu ni kuagia na creation of jobs na andu

professionals aria marihotaga guteithia andu. Tondu ona Minister athurwo ari Member of Parliament kuma kiama ini giake

nikuandikwo andikagwo wira ni thirikari. E public servant arutire thirikari wira. Kuringana na uguo hatiri na utiganu riu uriho.

Gatagati ka andu aria marioyagwo mari na guku nja. Aria mangihota kuandikwo makaheo ruhengo ruu marutire thirikari wira

and the Public Service na undu ucio niurikoragwo uri undu mwega tondu nitakuga ati mundu ucio arirutaga wira akimenya ni

bururi ararutira wira. Tiguthurwo athuritwo na wira ucio ni arirutaga na kinya akimenyaga ati angithukia niekuingatwo. No

Minister niamenyaga no nginya aikare miaka itano. Athurwo thiini wa Parliament eguikara miaka itano. No uyu ukuandikwo ni

public servant na nikuandikwo andikwo ni thirikari, niekuruta wira ucio aubaririire na nigetha ona ahote guturia kinya hindi iria

agakorwo akioya pension yake. Thank you very much.

Maclein Watetu: Mimi ningependa kutumia Kiswahili. Sijui kama ni sawa? Mimi naitwa Maclein Watetu na ningependa

kupongeza kazi ambayo imefanywa na Tume na pia ningependa kuongeza haswa mambo….what you sighted on behalf of the

Kadhis court. The structure is very much admirable as far as we gave our views. Also, I would like to draw the Commission to

the following:

19

I would like the draft to be a little bit more specific on the duration that the constituents can impeach or rather can wish to call

back their representatives because of may be under representation. Kwa sababu tunaweza chagua mtu leo halafu next week

tuchukue signature za thirty percent. We want the MP back because of malice. Na pia tungependa draft ielezee if the victim can

be allowed to re-contest. Kama watu wamesema umeshindwa, can you be allowed to re-contest on the same. Na pia

tungependa hii mambo ya ku-impeach Member of Parliament also should cover the civic representative. Pia Councillor if he is

not performing pia watu wa ward yake wanaweza kum-recall. Na pia hii Katiba igusie. It should at least put a page on the

nomination or clearance fees for the candidates. For example, if the Electoral Commission inaweza kulazimisha watu walipe

pesa kama fifty thousand ama twenty thousand ili mtu awe cleared. What happens to candidates who don’t have that capacity

ya hiyo pesa and he would like to represent his people? Na pia ningependa Constitution iwe clear kwa mambo ya tenders.

Isemekane ya kwamba you cannot award yourself a tender while you are on the sitting committee. Kama council inataka

kuweka tender ya kuweka mawe ama kurekebisha mji. It is not possible Councillor ama mtu kama ni Bunge ina award kitu

kama hicho. You are a party to the people ambao wanapeana hiyo tender na wewe mwenyewe pia unapewa hiyo tender. Ama

kama ni mambo ya kutengeneza barabara, iwe from other sources. Also, ningependa Katiba itueleze vizuri katika bill of rights.

How does the various authorities of the Government ensure that every unemployed Kenyan is entitled to daily bread.

Kwa sababu we have got in other Government formations for example in Libya or Britain. Unemployed people kuna kiwango

cha pesa ama kuna kitu fulani ambao wao hupewa. Kwa sababu tunajua ya kwamba all of Kenyans cannot be employed. So,

katika Bill of rights mtuambie ama muongeze wale ambao wako unemployed wanaweza saidiwa. Kama ni Serikali itawapatia

pesa wafungue biashara. Na pia ningependa kugusia mambo ya ceiling of the age. Kwa mfano tumeambiwa katika draft over

seventy one years cannot be allowed to contest for Presidency. What about the MPs? Is it possible tuchague MP ambaye ako

na two hundred years. Na pia ningependa Parliamentary term iwekwe. We have got a term for Presidency. What about an

MP? Is it possible to have an MP for the whole decade to have an MP for the whole century. Mtu alianza kuwa MP sixty two

mpaka leo and also the local authorities. Asante.

Thank you Commissioners, I am Councillor Joseph Wamiti Kamiri kutoka Karundu location, Nyeri county council. Langu

ningetaka…ke njarie na Gikuyu. Giakwa ingienda turore gicunji kigie tiri. Uria tukuona thiini wa Katiba kana thiini wa history itu

ni ati; tiri ukoretwo ukihuthirwo kana ukinyitwo tari utonga. Ninjuge tiri urorwo na njira ya mwanya thiini wa Katiba njeru.

Wonekane tari gicunji kia wonjorithia niguo tuhote guteithia thirikari ya Kenya. Tuarora makiria nitukuona andu aingi matuire

maigite tiri ta thahabu thiini wa bururi uyu na ni anyinyi muno. Andu aingi ni aria matari na kamweke ga kugia na tiri na gutiri. Ni

tungienda Katiba njeru ikirwo hinya andu matige kuiga tiri na njira iyo iraigwo. Tiri ucokio thiini wa thirikari ino turathondeka ya

location kana district na wanjie gukomborithio na njira ya gukomborithio. Maoni makwa kana wendi wakwa ni ati; kindu

giguitwo title deed iria itakoretwo iri thiini wa control thiini wa thirikari ino twinayo. Cininwo na ituike replaced hihi na kindu

kiria thirikari ingiona kiagiriire thini wa district kana location level ingiona kiagiriire. Na nii hakwa ingiona kingikorwo gi ta licence

uguo.

20

Tumite hari title deed, iria cio nyingi itugiririirie ithui andu ethi gukorwo tukigia na indo cia kuiyonjorithia. Tondu o haria hothe

ingithia ngwitio security na title deed. Niingienda kindu gitagwo kibande gikorwo gikiheo hinya muno ni thirikari icio nyinyi cina

guku thiini wa location. Ati o mundu wothe ungienda guteithio, athii thiini wa locational government kana district government,

kibande kio giki na gukorwo ni wakuu, igatuika security ya kuheo mbeca kana kindu kiria kingi abatie thiini wa biacaraini. So na

njira iyo ngwenda kupendekeza kindu giguitwo title deed tunine na tiri urorwo na njira njega ni Commission ino ya tiri. Thank

you.

Michael Muriithi Chege: Ha ritwa njitagwo Michael Mureithi Chege na nyumite mwena wa Othaya. Kindu kiria ingienda

kuria haha nindaigua Minister aitu kana President, nimari declare aga utonga ao mbere ya kuheo wira. No ningwendaga kuria

atiriri, watho witu niutuirite uria kurikagwo angikorwo President kana Prime Minister nianyititwo ati niarite indo cia muingi.

Watho niuroiga uria hihi arikinyagirwo agagicokia indo icio tondu nima itiari ciake agicokerie muingi. Tondu hakiri na uhoti

kuringana na uria tuonete ati ona President no ahote gwithondekera title ya bururi uyu ituike yake o handu hihi

aritukomborithagia migunda kana hihi icio ikwiragwo ni mundu ucio uma hau mbere.

Uguo noguo ngwenda kuria. Nindaririkana he handu hangi ngwendaga kuria. Haha he handu tuirirwo ati thirikari iria irituathaga

guku irikoragwo iri under D.A kana District Administrator na ndaigua hakirwo ati Commissioners nimareciragia uria mangithii na

mbere gwitwo ma chibu. Tutingienda kuigua hindi ingi ritwa ria Chifu kana ria Headmen kuringana na uria matutuarite. Korwo

no kuhoteke, ona kungiaga ritwa, rekei magitwo deputy district administrator. No kindu ta Chifu kana Headmen, reke

tutikariingirie thiini wa Constitution itu. Thengiu.

Peter Ndegwa: Ha ritwa njitagwo Peter Ndegwa na nyumite itura ria Tetu. Hakwa ingienda uhoro wa Commission ino

nindakena muno tondu nindaigua ati mithuranire kuuma haria turithuranaga ona mundu ta President ndagacoka guthii Parliament

no ninguenda kuria o kiuria kimwe. Tondu andu aku a President nimathurite President ri, nimagucoka ithandukuini mathure

mundu ungi wa kwao mjumbe wa kumaragiriria. I tondu President wao niehera thiini wa Parliament na nimariendaga tumaundu

twao kuga tuthii Parliament. Tuu turiaragiririo nuu? Asante.

Rose Muthoni: Njitagwo Rose Muthoni wa Kabutu na mbere nigucokeria Ngai ngaatho niundu wa kuhee andu aya a

Commission hinya wa kuruta wira ucio muritu marutite. Tondu kahinda kua njikarite, nii ndiri ndona wira ungi ukurutwo ni andu

a Kenya yothe na ugakenia andu ninety nine percent. Ucio ni wira wa hinya muno na wira wa kuonania andu acio ni mari na ugi

na nimahoire Ngai ugi ota uria waheirwo Solomon. Kiuria kiria ingikorwo nakio ni kimwe tu. Niki giatumire hihi kuhoteke andu

anini ta one percent moige draft Constitution ona ndirarugamirira maoni ma andu ona matarikitie kumirora uria ithiite na mbere.

Hau noho hamakitie na nonyende hihi Commission ituiguithie hanini.

Isaac Wambugu: Nii njitagwo Isaac Wambugu Gatheru kuuma Mathakwaini village. Ndirenda kuria Commission ino, niundu

21

thirikari iria irariho…mabururi ma kuraya ati niwagutueithia. Na ithui guku tuturaga ma form otuiyuragia. Magathii kuria Nairobi,

mari ma group kana mari ma individual na gutiri…..tugaikara muno ona ringi gutiri kindu giukaga. Mbeca ciitu ituraga ciigunaga

ona thirikari iyo ingi irariho. Andu magaturaga megunaga na mbeca cia cionje. Riu na inyui Commission ino, Katiba ino njeru

irathondekirwo ri, nonyende kumenya uria ithui mututhondekeire uria mbeca ciitu cia uteithio turicionaga na njira itari ya kugio.

Ngurikiria hau.

John Karweni: Njitagwo Karweni na nii wakwa ti kiuria no ni a comment ngwendaga ku make. Wa mbere reke nyambe njuge

twina ngatho muno ni Commission. Wira uria turutite ni wira mwega tumuteithiriirie tondu ni ithui tumuteithiriirie muno na njira ya

kuruta maoni. Korwo tutiarutire mutiri na kindu mungirandika but all in all ndina guoya kidogo ngiciria tuerekeire guthii kurikia.

Na muroiga mwahota gukorwo mugituhe Katiba njeru by December 12th na Katiba iyo hihi no tuhote gukorwo tugithii githurano

nayo giki tuerekeire. No ndina guoya wa gwicira ati ti andu othe magukorwo mamionete na kwoguo agreement iyo tukiuga ni

kuringana na uria Bwana Mugao anjirire ati Katiba ni agreement. Angikorwo ni agreement tuaiguaniria na tukorwo tutigukora

tutimiui ithuothe. Ndina guoya wa kuga ati onayo ndingikorwo igituteithia. All through ta riu ungirora population iria I giikaro giki

today, tinjiganu ya kuuga ati, we have all the Nyeri community as a constituency. Na angikorwo mugukaga kuuga twina

delegates aria twinao haria aria turatuma niundu wa conference. Magiuka guthikiriria uria turoiga thutha wa kuona Katiba

tucoke tumatume, ndina guoya wa kuuga ati onao matigatuara Wanjiku uria wi guku Nyeri angienda kuuga. Kwoguo ndirenda

kuuga na njira nguhi ati no twende kuongererwo kahinda. Wanjiku ucio ambe anengerwo document iyo before I-endorswo

kana before yambiririe kuruta wira, ambe anengerwo amione na ami-understand na njira iria yagiriire.

Charles Githonga: Mbere ni ngucokeria Chairman….ritwa njitagwo Charles Gitonga Nderi na ndi muturi wa Nyeri

municipality ino turi haha. Wa mbere thiini wa Constitution iyo nimuthondekete wega muno, thengiu muno. No hari handu

hamwe ndaregana naho, notikuregana naho ni maoni makwa. Nguga Ministers ikumi na atano ni anini muno moke eighteen.

Muthii muchunguze ringi moke eighteen. Ningi hari iti magana meri ma ikumi, kuongerera ta iti mirongo kenda uguo muthii

muthondeke constituency iria nene muno ciongererwo andu acio mirongo kenda mathurwo. No kunengera andu o uguo, raia

raia ragaraga. Iti icio mirongo kenda ithii igayanio constituency iria nene. Wa keri, Senator aya igana rimwe, kwa muda kamuiria

mucenjie Katiba thutha wa miaka iri ningwitikania naguo riu. No hindi iyo ingi, muandike hau ati igacenjio. Iti icio ni nyingi muno,

imwe ciaheanirwo Rift Valley na Western Kenya noo atheri ona thiini wa Senate iyo irathio gutiri undu urihitukagio no o aingi.

Tondu districts ciathondekirwo ota village iguka I mirongo mugwanja tuhu handu ha ikorwo iri mirongo itano cia Kenya.

Kwoguo in future ciikorwo iri mirongo itano na atumia mirongo iri ciuke seventy. Muthii murore hau aria marathii gucenjia

Katiba iyo Senate. Iyo ingi tondu niyerwo muno. Nimukuaritie uhoro wa bendera, mwaria uhoro wa public holiday. Iyo

ndikariganire. Kenyatta day uria iguthondekwo ithondekwo niundu wa wiyathi ucio waruirwo na niyo Jamhuri ikumi na igiri tiyo

yoimire wiyathi. Hindi iyo andu nimakuite. Struggle ona America ni kuri muthenya wa struggle yao ya George Washington riria

maneirwo bururi wao. Kenyatta day muthii mumenyerere muno ndikahane ya guthira. Ya mueri ikumi iyo ni ithii ndiri na undu

iroiga.

22

Hau hangi nimugire uhoro wa Katiba ya health. Muoiga atia thiini wa Katiba ino, ati mundu ndakoimwa ati ni human rights.

Ndakaimwo care ya emergency ya kuruara. Nimugite atuarwo thibitari na mundu wao ni muthini, kana ni atuarirwo Kenyatta

kana atuarwo Nairobi hospital nuu ukariha bill iyo? Tondu niwandoria Mathari ri na ndiri na mbeca ni emergency ndaimwo, nuu

ukandihira na andu aitu ni athini?

Secondly, hari nyamu ingi ya human rights ndageria kumirora na ndinamiona. Public auctioneer. Riria indo cia mundu ikuhurirwo

ngengere Nyeri kana kuria kungi kana Murang’a . Haha muthikiririe muno. Ukoya indo cia mucii iria irugagira mwana na okaya

thaburia na thani na ki giothe. Iyo ti human right ucio ti umundu. Hau muthii murore ringi okorwo nduri ho. Auction iyo okorwo

nduri na indo bengi thii woye mugunda kana woye kindu kingi na ndugathi kuoya kindu kia mwana. Na ndukoye indo cia

nyumba itikanoywo. Wa keri, gutuaraga andu njera ni undu wa thiri wa mundu. Uyu naguo nituiyathire muno, andu matige

gutuarwo njera niundu wa thiri wa ng’ania ati oima na thiri. Guthii kuheo ngima thiku mirongo itatu, ucio ni ukoloni uria wa tene.

Ya muico nayo na ndiui kana iyo nayo iri haha no ndimiuge. Ni uhoro wa migunda iyo muagweta haha. Nii ona ndiui kuria

muarutire uhoro ucio murarutire hau na nomurekire wega muri athuri. Kuuga ati muiritu wakwa niahikire Mathira na indo ciakwa

ringi niaroka guku akagae na ningi niakihikire. Watho ucio okorwo umite India, ni uthii weherio. Ucio ti undu wa nduire wa

(inaudible). Akorwo niahika, ona nii ndiguthii kwao, niathii kwa murume agaye indo kuo. No nii niatige gucoka na guku thutha.

Oke akioyaga na twina mwana muthini.

Iyo ingi ni uhoro wa mbeca, mutinandika uhoro wa mbeca. Kana no (inaudible) na mbica yake. Kana mbeca ici tugucenjia

igekiragwo mundu oka igekirwo uria ungi. Nimurandikire mbeca icio thiini wa Constitution inyihio kiria….icorwo kiria

irimenyekaga ciandikitwo na maritwa ma andu. Uhoro wa mbeca. Ndakinyia hau na nindoiga ni thengiu muno. Asante sana.

James Wanyiri: Ritwa ni James Wanyiri kuuma na haha Kieni. Nii undu uria ingiuga mbere ni ngatho nii ingimucokeria. Muti

uria ungi nonjugire hari muthenya umwe, mababa maitu nimakiririkanaga thiku icio cia Kenyatta day uria maruire wiyathi.

Muthenya ucio uragia andu a 10th October nii nonjuge utuo riria Kenya yagiire ciama nyingi. It is a very important day. Iyo

niithui turakiyoneira tikuigua tuiguaga.

Muti uria ungi, thirikari iria tungithondeka kana Constitution iyo tungicenjia, andu maririkane ona makanitha makagiirwo mbeca.

Tondu ona andu nimarora kanitha ni mihothi na maruta kuingiha na uria uchumi uhana. Uguo ona makanitha matikariganire undu

andu amwe nimatuike pagans muno mundu utari ndini niundu wa kuhinyiririo.

Undu uria ungi ha micara naho, iyo nayo ithii irorwo muno tondu uraigua mundu araheo ngiri magana na nii ndiratinda kibarua

kwa mundu ngaheo ciringi igana na turinyua mai mamwe na turigura duka imwe mutu. Thank you.

Samuel Gikonyo: Njitagwo Samuel Gikonyo na gwitu ni guku Nyeri. Katiba iyo nimugeretie guthondeka na ni ngatho nyingi

23

no kuri point imwe ya bata muno itanaigua thiini wa Katiba iyo. Niyakuhe muruti wa wira wa thirikari iria twetereire iguka. Uhoti

muingi muno wa kuhota gucindana na mundu wa kawaida. Tondu mundu ucio ndinaigua, ucio uraruta wira thirikariini. Ndinaigua

mumugiritie kuhura wira wa biacara. Na ndangiona umithio na kundu kwiri. Ithui tutiri mundu tuetereire atuandike na tugeragia

tubiacara tutu tunini tunini. Mundu ucio tondu niandikwo na akiri na mbeca nyingi, muamuitikiria oke biacaraini, ndarirutaga wira

wa muingi na njira njega. Tondu akorwo ni ndagitari, ningwenda gutariria hanini handu hau. Gitumi ni tondu nii ndathii wabici,

ndirakora niathire kurora kana iria nirithirire dairy yake. O korwo niucio mureta district administrator, hindi iria ndathii gwake

wabici, ndirakora kana niathire kurora kana Supermarket yake noiragurwo na ni commodities iriku thiru. Ningwenda…na point

iyo nindanina. Constitution igirie muruti wothe wa wira wa muingi kuingirira biacara. Namba ya keri, igirie thirikari gwitia indo

iria tukuragia guku. Okorwo ni igua ta tuge cukari, hindi iria metia nja, arimi a guku kuria turarima, ugutuika waste. Mucere ningi

ta uguo. Ndinaigua Katiba iyo kuri handu ihutitie. No ucio ni undu umwe wa bata muno tondu andu aingi ni aria mategukorwo

me handu mari ri na ni makuria cukari ri, nimakuria mucere ri, wacoka wetio murimo ri, witu ndukagia bei ona ndukona gwa

kuendio.

Namba iria ingi ni iria igwetirwo ni mundu umwe haria akiuga ati title deed I-revolkwo iyo ingikorwo iri thirikari ya mikora ya

gutunya andu haki yao. Gutiri hindi mugunda wa kuuma agu na agu ungituika nduri kirugamiriri na utuike ati kinya aria maruikara

ni wa gukomborwo. Hau nonyende Constitution itu nayo ikire hinya title deed ya migunda iyo ituike ya ma. Nondinabinga

mundu kurugamirirwo akioya loan ni kibande. Ni uguo.

Francis Karong’o: Niwega muno Bwana Chairman. Ha ritwa njitagwo Francis Karong’o na ningoretwo thiini wa Nyeri town

ngitongoria aruti a wira thiini wa Nyeri town. Hari observation imwe, thutha wa bwana chairman gutariria Constitution ino itu.

Nyamu ino abolishing of provincial administration, tutikae kuhuana ta mundu ungi woimire America, agiuka agikinya airport,

aki-abolish form five, form six akirehe kindu gitagwo 8-4-4. Na 8-4-4 niyacokire iki-fail. Kwoguo ndiroiga atiriri, tuki-abolish

the provincial administration nituagiriire Katiba yonanie, hathio systematically. Okorwo ni ku-abolish, tu abolish akorwo ni

uhoro wa sub-chief mambe mehere tu-replace na village elders acio muoiga. Tuone kana that idea is going to work. Tuthiite o

uguo tungi succeed tu-abolish akorwo ni district commissioners. The other thing ni uhoro wa ku-vet member of Parliament.

Andu aingi ninjui gutiri mundu urugamaga giti kia Parliament akaga opponent. Kungituika thirty percent ya andu nimeku-vote

vote of no confidence, nikurikoragwo na coups tondu mundu uria wahotwo ringi ahotirwo na miti minini, egucoka a-organize

andu ma-vote na vote of no confidence to that MP. Kwoguo handu hau nihagiriire kurorwo muno. Mundu arikia guthurwo ni

aheo miaka iria itano iria agiriire kurikia that term. Thank you.

Raphael Kimathi: Ha ritwa njitagwo Raphael Kimathi na nyumite Ndugamano. Ni observation ingienda ku-make here. Njuge

ati Constitution iria turahuthira ndagika ini ri, ni hari maundu mamwe, for instance ni hari freedom tukoragwo tuhetwo ya

movement. Hau ninguona ati ta riu mundu ona akiuma wira ri kuri hindi anginyitwo ni borithi thaa ta ithatu akiumira wira. Ageria

kumaiguthia makaga kinya kumuigua ukona ni atuarwo igotiini. Riu ri Constitution iyo niituhete freedom of movement na

niukuona that site is not being adhered to. Riu undu uria ingienda kuria ri, ni guarantee iriku Constitution ino ituhete ati maundu

24

maria mari Constitution ini ino nimakurumirirwo.

Undu uria ungi ingienda kuria ri ni ati, riu tondu turi in the process of completing the enactment of the Constitution ri, yathii

Bunge yahitukio ri na yagia na presidential assent, ni guarantee iriku turi nayo ati ndiricenjacenjagio ota uria riu nyonaga igicenjio

to certain individuals. Undu ungi ingienda ku-make. Another comment ni ino ya gutuika ati professionals nio magukorwo

maki-head ministries. That’s a very bright idea. Thank you.

David Waithaka: Ha ritwa njitagwo David Waithaka no andu makinjue Chaka. Ndutaga wira Glogon. Ni maundu maingi

maritio na ndikihota gukiaria mari mothe. No maundu maria ingienda kuaria ni maundu ma Judiciary. Tondu niyo ihuritwo muno.

Nonjurie kai utangitangwo na wonaka na mahitia macio, mundu uyu uguthitangite arihwo mbeca icio mundu a finagwo handu ha

ningi ithii na thirikari. We ugatigwo nii wambagiririe maundu ma civil case. Uguo niguo nii ingienda kwamba kuria.

John Rugara: Asante sana Bwana Chairman. Kiuria kiria ngwenda kuria no kimwe no nguria ciuria ta ithatu uguo. Njitagwo

John Rugara kuuma guku Nyeri na ninjugire Bwana Chairman oiga ati nimukugia na council ya kuchunguza andu aria corrupt.

Na nindikitie kuona council nyingi igithura kana thirikari iria twinayo igituthurira andu acio corrupt. Magakorwo nio corrupt kuria

marathii kurora. Handu hau naho ni ikinya ririku murioyaga. Angikorwo andu aria marikoraga kurora andu aria corrupt nio

marikoragwo mari corrupt kuri acio angi.

Wa keri, ningwenda kuria kana ta riu igoti ta riri ria Nyeri for example, handu ha gucirira macira infront of people, maciragwo

kiroko, ukona thaa inyanya guathio chamber, kuu nikuo angi mathiaga kurengerwo kirimi kuria andu mataraigua. Kuri na igoti

ribataire gukorwo na guku thutha na riria ringi rigakorwo ri mbere.

Wa gatatu ningwenda mu-consider at least athuri aria maruire wiyathi bururi uyu tondu ndoraga ngona ati andu aria maikarire

wega na mathire wega muno ni aria matanogirio ni bururi. Andu aria mataire thakame na makiona thina muno. Andu aingi ona

6x4, handu ha guthikwo ndari umuthi. Kwoguo andu acio mugithondeka Constitution njeru, mugeria gu-consider ona kaba ithui

tuikare hanini kuheo kindu no andu aria maruire wiyathi at least magerie gukorwo na maheo ona korwo ni acre igiri, igiri kana

imwe imwe. Mundu ona angigikua one haguthikuo. Asante sana.

Nancy Wangeci Ngatia: Njitagwo Nancy Wangeci na ndi wa Nyeri municipality na Tetu branch, Kenya union ndi treasurer

wao. Riu ndirenda gucangira uhoro wa andu aria matakoragwo na hinya tondu nikuri andu aingi makoretwo magithomithia ciana

ciao na ciana icio igatuika ciana thomu nomarikia makaga gwiteithia ni tondu wa kuaga capital. Riu undu uria nii ingiuria Katiba

ino njeru ni kuria ati; korwo mundu woth no a-considwo ta mundu. Akorwo ni hindi iria kurendwo gukombanirwo mbeca, andu

acio magakomberwo ni tondu andu aingi twina kiyo gia kuruta wira no niturakorwo tutari na hinya niundu wa gukorwo tuagite

mbeca. Kwoguo niingiuria Katiba igicenjia, itikire gu-consider andu acio nigetha aciari aria marahitha ciana ciao micii matige

gucihitha. Niwega.

25

Mugo Nyumu: Ndona tatuarikia, ninguria Commissioner athii na mbere.

Com. Muigai: (inaudible) He mundu umwe uririe uhoro wa town na city na ningumuira arore Article 222. Niho uhoro wa

town na city iri. He mundu waririe na ndatekania nake biu uhoro uyu wa gucokia MP niukwenda urorwo hanini nigetha

ndukahuthirwo guthukia. Na kwoguo ni wega hangikirwo limit ya mundu ndakaingire kuo ona atanina mieri itatu ningi gutuike

niaretwo. Na uhoro wa kana no arugame, angirutwo ni kuaga kuruta wira, ndagiriirwo kurugama na maundu mau mothe

nindaigua. Hari muthuri umwe woiga giti kia MP onakio nikiagiriire kuhingirwo miaka. Mundu acoka maita meri, ria gatatu

ndagacoke kana akiria miaka igana una. Ona iyo nonyende turore. maundu mau mangi mothe ni mega ni maoni. O mundu

akoiga uria hau hangikwo.

Riu ithui nituakena muno niundu wa uguo mukire na mwakiriria na mwamukira maundu maria tuamuira na inyui muatuira maria

muona magiriire. Riu andu aria macokererwo ni uhoro ni aya twinao atatu. Athuri aya eri na mutumia uyu tondu nio magathii

kumurugamirira national conference. Na nimaigua nimuona nimandika muno muno. Matiri undu matanaigua. Uguo tuakinyukia

ikinya riu ringi, nio riu magathii kuga uria andu a Nyeri mekwenda. Riu ningucokeria coordinator witu kameme nigetha tuhinge

giikaro giki.

Mugo Nyumu: Niwega muno Commissioner Muigai, niwaruta wira mwega na niwatuthomithia. Na inyui ndimucokerie ngatho

ni tondu wa uguo muakiriria. Tuge atiriri, o mundu o mundu atuike mwarium. Kaingi nindirona ndahitukira handu, mundu ona

ndina karuri gaka, akanjuria uhoro wa Katiba. Kana ngona mundu anjika kiara oro uguo. Ni tondu andu aingi mena bata muno

na wira uyu wa Katiba na matingienda wira uyu uthuke. Riu ngwenda kumutariria ati; mundu ena copy ya Draft Constitution.

Muthie mumithome wega na nigetha ugicokeria mundu kiuria ukahota kumucokeria kuringana na draft uria ihana. Na ungihota

mapendekezo maku….Ningukaga hau uguo. Draft Constitution ici turacitwara thiini wa bururi mugima. Na tutihotete gukorwo

na njiganu ati o mundu o mundu agie. No nonyende kumuririkania ati kaingi kaingi ngathetini nimarutaga pull out igakorwo hau

ngathetini. Library itu iri o haha, nitukuiga copy cigana una ho nigetha mundu angienda guthii guthoma agathoma. Ona andu aria

matahota guthoma niundu matiri na maitho, nituri na Braille iria cia guthoma na moko. Na riria twina ingi no turithiaga na mbere

kumuhe. Wa keri ndimuririkanie ati tutiri na kahinda karaihu muno tondu kuuma riu umuthi na mweri twenty eight, ni thiku nini

iria tugathii national conference na ni important turathii tukiraga andu. Muthii muaririe uhoro uyu. Muugariure mundu na mutumia

wake, mundu na muthuri, mundu na arata ake. Nigetha Katiba ino wona twamiandika igakorwo iri na input ya everybody.

Njoke ndimuririkanie ati; turi na delegates aitu mari haha. Between now and twenty eighth no moye mapendekezo manyu na

magithii kuria magathii kwariria andu a Nyeri. Mungirora ngatheti ya umuthi ya Standard ina list ng’ima ya delegates aria othe

magathii kuu na maritwa ma delegates aitu meho. MPs aitu ni delegates kwoguo no mumahe ujumbe uria mungienda waririo.

Riu ngithii kurikia, ninguhe Councillor o ndagika imwe tu. Please Councillor warie na ihenya muno. Ucoke unengerere Madam

Nyathogora atuhiningire na mahoya turikie.

26

Councillor Waithanje: Ngwiciria aria matoima ho mbere, matinamenya ritwa riakwa. Njitagwo Waithanje na ndi Councillor.

Wakwa ningwendaga gucokia ngatho niundu wa inyui mukire, facilitators aria tukoretwo nao. Njoke njokerie inyui ngatho

muonire matha ma guka guku. Na muno ningwenda gucokeria ndagitari ngatho na niwe Commissioner witu. Tondu thiku

ithathatu tukoretwo onake. Tukiambiriria Mathira, tugithii Mukurweini, tugiuka Othaya gwitu. Turathii Tetu, ira turari Muiga na

umuthi turi guku. Ningwendaga kuoya mweke uyu ndagitari ngwire ni thengiu muno tondu thiku icio tukoretwo na we ndiri

ndaigua onogete. Ona umuthi noguo ndona wacererwo hanini. Hindi iria ingi ukinyaga mbere itu. Njoye mweke uyu njoke

njokerie andu a Nyeri ngatho othe tondu uhoro uria matuhete nituhite na ithui tugithii kuria turi delegates ithui atatu tumu-assure

kindu kimwe. Ati uhoro uria tuhetwo ni Nyeri yothe nitugathii ku-defend na kuariria Nyeri. Uria irendaga na yugite na maingi

nitamurahanania kuuma kuria tuthiite nitukaruta wira ucio na njira iria yagiriire.

Reke njuge Commissioner Bwana Githu wona wathii kuria wire Commissionwers aria angi nitu-appreciate wira uria marutite

miaka iyo iri ona kuri na mathina maingi muno muno. Muico ini ningwenda kuria o kindu kimwe na ngiaria ndiraria uhoro wa

Nyeri. Ni ati President witu nitukwenda ahutio, nitui ni mundu wa kanitha no nitukwenda ahutio. Ndakabunje Bunge conference

ino tumiite (inaudible) itekite atia? Na angika uguo tondu niwega kuuga tondu turi ateti, amenye thirikari tondu niirakioneka iria

igugiuka nitukamucirithia. No riu ndikwenda kumucirithia tondu ndikwenda miaka yake forty seven ikorwo iraruta wira wa tuhu.

Wakinya guthii thii wega na inyui mwakinya gutuhoera wira uyu turute, wakorwo na kiria ungikorwo na kio, ngwiciria ithui turi

oneki turi aguku.

Muicoini nii nonjugire nimuaigua views cia andu othe a Nyeri. Na kuria tondu nikurithiaga gugekwo tumaundu turia turu. Reke

njuge on your behalf, ona ithui nomutuike recalled ota uguo Constitution ireka atia. Ona akorwo mutigwitwo hindi ino. No

meciria manyu na maundu manyu ni magatuika recalled. Tondu consciousness yanyu na andu aya itigakorwo igituarana. Na nii

no njugire Ngai nimwega reke wira uyu turikie na turikie na njira njega. Thank you

Margaret Nyathogora: Rekei riu tuhoe. Nondimurie murugame.

Ngai mwega thiini wa ritwa ria Jesu Kristu, Baba twina ngaatho niwe kahinda gaka niundu nitukuririe utuhe kiambiriria kiega

Baba na kirikiro kiega na riu niguo guatuika Mwathani. Ithe witu nitungigucokeria ngatho tondu niuthotithitie tugakorwo na thayu

Kenya ino ona tukionaga maundu uria turagururwo kuna kuna na niundu Ngai witu nitukwendete nawe niutuendete, ugakiriria

gutuhe hinya Ngai witu wa guikara hau mutharabaini tuguetereire Mwathani. Na Ngai witu Baba niturona kwina ndariri. Ithe

witu maria mothe twanarira Baba niturona nimakinyite riu kugirio. Niundu Ngai witu Baba ni ithui turethondekere Katiba ino na

niikinyite muico Mwathani witu. Na kuna turi o maruini Baba tugikuira ati; uharaganio o uriku Mwathani witu ndukanoke

itarikite. Ona macio Ngai witu makubunja Bunge Mwathani witu tuamakumithia thiini wa caitani na tuahumbirithia undu mwega

Baba na thakame ya Jesu. Niundu Ngai witu turi ciana ciaku na niutuendete. Nitui utheri wothe urioho Ngai witu na uguthii o

ukionekaga Mwathani. Thengiu niundu wa Commissioner Githu Mwathani witu. Aturite na Nyeri yothe Mwathani witu thiku

ithathatu akiheana uhoro mwega wa Katiba. Haria hothe tuthiaga Mwathani witu nyonaga otukihura ruhi Ngai witu na tukoiga

27

halleluyah niuria atuthomithitie wega. Ithe witu tungigikuria Mwathani umuhe hinya o ucio mwega wa guthii akirutaga utheri

Baba. Na Ngai witu nitungikuria Baba kahinda gaka tondu nituarikia, reke Ngai witu tutigane wega Mwathani witu na aria

meguthii mathii na wega na niundu Ngai witu niui ngari ici ithondekagwo ni moko ma andu. Nitungikuria utuike ndereba aya

marathii Nairobi. Ona aria angi marathii o kuria mundu arithii. Ona aria meguthii na maguru Baba witu mahutie na umatongorie

Ngai witu. Na weka uguo Ngai Mwathani, ngumo na rugoci irogucokerera.

Tutingiriganirwo ithui tutumitwo ni andu a Nyeri Mwathani, tuakinya kuria Ngai witu niui kwina maundu maingi muno na andu

nimahoyire mbeca Ngai witu magituiga kando. Tuteithie ithui delegates a Nyeri Ngai witu tuige o hari we. Uria tukwirwo ni andu

a Nyeri Ngai Baba reke tuthii tukoige gu. Reke tukarie kihoto Ngai witu na maundu matari ihoto Ngai witu niundu wa kwenda

mbeca muno. Baba witu tutikwenda tukuhiririe ithui. Tukwenda utuige o hau hari Jesu Mwathani tuthii na ihoto ciothe. Ngai witu

wa tuika macio mothe ri, ngumo na rugoci niigagucokerera. Niundu nituakuhoya uguo twitikie Ngai witu niugutuigua. Thiini wa

ritwa riaku na ria muruguo ucio mwega Jesu Kristu. Amen.

The meeting ended at 1.40 P.M.

&&&&&&&&&&&&&&

28