1

Constitutionalism: America & Beyond

Chñ nghÜa hîp hiÕn: Mü vµ nh÷ng n­íc kh¸c

Greg Russell

V¨n phßng Ch­¬ng tr×nh Th«ng tin Quèc tÕ

Bé Ngo¹i giao Hoa Kú

3

"Tù do cña con ng­êi d­íi chÝnh phñ lµ cã mét luËt lÖ ®Ó t«n träng, cã hiÖu lùc chung ®èi víi mäi ng­êi

trong x· héi, vµ do quyÒn lùc lËp ph¸p ®Ò ra". -- John Lock

LuËn ¸n thø hai, ch­¬ng 4.

Greg Rusell lµ phã gi¸o s­ vµ lµ ng­êi phô tr¸ch nghiªn cøu sau ®¹i häc cña

Khoa khoa häc chÝnh trÞ t¹i §¹i häc Oklahoma ë Norman. ¤ng lµ t¸c gi¶ cña

c¸c t¸c phÈm Hans J. Morgenthau v¯ Nguyªn t¾c Xö thÕ cña c¸c nh¯ l·nh

®¹o Hoa Kú, John Quincy Adams v¯ §Æc ®iÓm chung cña Ngo¹i giao, vµ

§iÒu hßa gi÷a c¸c viÖc l¯m ®óng vÒ ®èi néi v¯ viÖc l¯m sai trong ®èi ngo¹i;

Søc m¹nh cña QuyÒn lùc v¯ T­ t­ëng trong chiÕn tranh. ¤ng cßn xuÊt b¶n

nhiÒu bµi b¸o trong c¸c lÜnh vùc triÕt häc chÝnh trÞ, lÞch sö ngo¹i giao Hoa Kú

vµ quan hÖ quèc tÕ. ¤ng còng ®ang hoµn thµnh mét b¶n th¶o vÒ tµi n¨ng

chÝnh trÞ cña tæng thèng Theodore Roosevelt.

Biên tập chính: George Clack / Biên tập viên: Melvin Urofsky Chủ biên: Paul Malamud / Chủ nhiệm Mỹ thuật: Thaddeus A. Miksinski

5

Chã nghÐa háp hiÌn hay ph¸p quyÉn cÖ nghÐa lµ quyÉn lëc cãa l·nh ®¹o vµ

c¸c c¬ quan chÑnh phã bÒ giài h¹n vµ nhéng giài h¹n ®Ö cÖ thÊ ®­ác thëc

hiÍn th«ng qua nhéng quy trÎnh ®Ònh s¼n. Lµ mÜt bÜ phÃn cãa h×c thuyÌt

chÑnh trÒ hay luÃt ph¸p, HiÌn ph¸p quy ®Ònh chÑnh phã tr­àc hÌt ph¶i cÛng

hiÌn cho lái Ñch cãa toµn thÊ cÜng ®Øng vµ b¶o vÍ quyÉn cãa tçng c¸ nh©n.

ChÑnh phã háp hiÌn b½t nguØn tç nhéng ï t­Þng chÑnh trÒ të do Þ T©y ¢u

vµ Hoa Kì lµ hÎnh thêc b¶o vÍ quyÉn c¸ nh©n ®Ûi vài sinh m¹ng vµ tµi s¶n,

të do t«n gi¸o vµ ng«n luÃn. §Ê ®¶m b¶o nhéng quyÉn nµy, nhéng ng­Ýi

so¹n th¶o hiÌn ph¸p ®· nhÂn m¹nh kiÊm so¸t ®Ûi vài quyÉn lëc cãa mÚi

ngµnh trong chÑnh phã, bÎnh ®»ng tr­àc ph¸p luÃt, tÓa ¸n c«ng bºng vµ t¸ch

biÍt nhµ thÝ khÔi nhµ n­àc. Nhéng ®¹i biÊu ®iÊn hÎnh cãa truyÉn thÛng nµy

lµ nhµ th¬ John Milton, luÃt gia Edward Coke vµ William Blackstone, c¸c

chÑnh kh¸ch nh­ Thomas Jefferson vµ James Madison, vµ nhéng triÌt gia

nh­ Thomas Hobbes, John Locke, Adam Smith, Baron de Montesquieu,

John Stuart Mill vµ isaiah Berlin.

Nhéng khÖ kh¨n cãa viÍc qu¶n lï háp hiÌn trong thÌ kí 21 sÆ lµ nhéng khÖ

kh¨n cãa nhéng chÑnh phã ®­ác c«ng nhÃn lµ d©n chã. Ngµy nay cÖ hiÍn

t­áng "d©n chã phi të do" ngµy cµng ®­ác thça nhÃn vµ chiÌm ­u thÌ do

nhéng chÌ ®Ü nµy d­Ýng nh­ kh¸ d©n chã. D©n chã phi të do têc lµ vÉ

danh nghÐa lµ chÑnh phã d©n chã nh­ng kh«ng cÖ të do hiÌn ph¸p thÎ d©n

chã ®Ö vÁn ch­a ®ã vµ nguy hiÊm, kÇo theo së xÖi mÓn cãa të do, l¹m dæng

quyÉn lëc, chia rÆ s½c tÜc vµ thÃm chÑ c¶ chiÌn tranh. ViÍc qu¶ng b¸ d©n chã

kh½p thÌ giài kh«ng lu«n kÇo theo së mÞ rÜng t­¬ng êng të do trong hiÌn

ph¸p. MÜt sÛ nhµ l·nh ®¹o ®­ác b¿u ra mÜt c¸ch d©n chã ®· sè dæng quyÉn

h¹n cãa mÎnh ®Ê biÍn minh cho viÍc h¹n chÌ të do. Thëc tiËn quyÉn të do

chÑnh trÒ cÓn cÖ ï nghÐa kh«ng chÏ Þ b¿u cè të do vµ c«ng bºng hay nhiÉu c¬

hÜi h¬n trong quan bµy tÔ quan ®iÊm chÑnh trÒ. D©n chã të do cäng t¹o ra

mÜt nÉn t¶ng luÃt ph¸p ®Ê ph©n t¸ch quyÉn lëc cãa chÑnh phã nhºm t«n

tr×ng nhéng quyÉn të do c¬ b¶n vÉ ng«n luÃn, hÜi h×p, t«n gi¸o vµ tµi s¶n.

Chñ nghÜa hîp hiÕn: Nh÷ng nÒn t°ng lÞch sö

Nhéng lï thuyÌt chÑnh trÒ të do hiÍn ®¹i ®Éu ®­ác vÃn dæng trong cuÜc ®Âu

tranh vÎ mÜt chÑnh phã háp hiÌn. ChiÌn th½ng ®¿u tiªn vµ cÖ lÆ lµ làn nhÂt

cãa chã nghÐa të do lµ Þ n­àc Anh. T¿ng làp th­¬ng nh©n nÙi lªn ãng hÜ

TriÉu ®¹i Tudor vµo thÌ kí 16 ®· l·nh ®¹o cuÜc ®Âu tranh c¸ch m¹ng thÌ kí

17 vµ thµnh c«ng trong viÍc thiÌt lÃp vÒ trÑ tÛi cao cãa QuÛc hÜi vµ rÛt cuÜc

lµ H¹ ViÍn. §¾c thâ nÙi bÃt cãa chã nghÐa háp hiÌn hiÍn ®¹i kh«ng ph¶i lµ

viÍc theo ®uÙi ï t­Þng nhµ vua ph¶i tu©n thã ph¸p luÃt (dâ kh¸i niÍm nµy

lµ mÜt thuÜc tÑnh c¬ b¶n cãa chã nghÐa háp hiÌn). Quan niÍm nµy ®· cÖ tç

7

thÝi trung cÙ. NÇt ®¾c tr­ng Þ ®©y chÑnh lµ viÍc lÃp ra nhéng c«ng cæ kiÊm

so¸t chÑnh trÒ héu hiÍu ®Ê thëc hiÍn ph¸p quyÉn. Chã nghÐa háp hiÌn hiÍn

®¹i ra ®Ýi do nhu c¿u chÑnh trÒ c¿n cÖ chÑnh phã ®¹i diÍn phæ thuÜc vµo së

nhÂt trÑ cãa c«ng d©n.

H¬n néa, chÑnh phã háp hiÌn hiÍn ®¹i g½n bÖ ch¾t chÆ vài kinh tÌ vµ quyÉn

lëc cãa tåi tiÉn do ï t­Þng cho rºng nhéng ai ®Öng thuÌ cho chÑnh phã ho¹t

®Üng ph¶i ®­ác ®¹i diÍn trong chÑnh phã ®Ö. Nguyªn t½c cung cÂp kinh tÌ

vµ gi¶i quyÌt khiÌu n¹i ®i ®«i vài nhau lµ yÌu tÛ mÂu chÛt cãa chÑnh phã

háp hiÌn hiÍn ®¹i. Së gi¶m såt nguØn thu theo kiÊu phong kiÌn cãa vua, së

ph¸t triÊn cãa c¸c thÊ chÌ ®¹i diÍn vµ tinh th¿n ®oµn kÌt d©n tÜc ®Ûi lÃp vài

së tu©n thã t­áng tr­ng ®Ûi vài vua vµ tÓa ¸n, ®· h¹n chÌ cÖ hiÍu qãa trªn

thëc tÌ quyÉn lëc cãa vua.

Tuy nhiªn, nhéng ®iÉu kho¶n cãa Dë luÃt vÉ c¸c quyÉn n¨m 1689 cho thÂy

C¸ch m¹ng Anh kh«ng chÏ nhºm b¶o vÍ quyÉn vÉ tµi s¶n (theo nghÐa hÈp)

mµ cÓn thiÌt lÃp nhéng quyÉn të do mµ nhéng ng­Ýi theo chã nghÐa të do

tin lµ rÂt c¿n thiÌt ®Ûi vài nh©n phÀm vµ gÑa trÒ ®¹o lï cãa con ng­¬Î.

"Nhéng quyÉn cãa con ng­Ýi" ®­ác nªu ra trong Dë luÃt vÉ QuyÉn cãa Anh

d¿n ®­ác c«ng bÛ c¶ bªn ngoµi n­àc Anh, ®¾c biÍt trong Tuyªn ng«n §Üc

lÃp cãa Hoa Kì n¨m 1776 vµ Tuyªn ng«n Nh©n quyÉn cãa Ph¸p n¨m 1789.

ThÌ kí 18 ®· chêng kiÌn së xuÂt hiÍn cãa chÑnh phã háp hiÌn Þ Hoa Kì vµ

Ph¸p, vµ thÌ kí 19 cÖ së mÞ rÜng cãa chÑnh phã nµy vài mêc ®Ü thµnh c«ng

kh¸c nhau Þ §êc, Italia vµ nhéng n­àc ph­¬ng T©y kh¸c.

Chñ nghÜa hîp hiÕn v¯ di s°n cña nh÷ng ng­êi s¸ng lËp Hoa Kú

TrÃt të háp hiÌn cãa x· hÜi Hoa Kì ®­ác x©y dëng trªn nÉn t¶ng së nhÂt trÑ

cãa c«ng d©n të do vµ cÖ lï trÑ ®­ác thÊ hiÍn trong biÊu t­áng "khÌ ­àc x·

hÜi" lµm c¬ sÞ ®Ê ®¹t ®­ác nhéng mæc ®Ñch nhÂt ®Ònh. ThuyÌt "khÌ ­àc x·

hÜi" cëc thÒnh Þ ch©u ¢u thÌ kí 17 vµ 18, g½n liÉn vài tªn tuÙi nhµ triÌt h×c

Anh Thomas Hobbes, John Locke vµ nhµ triÌt h×c Ph¸p Jean-Jacques Rous-

seau. Nhéng nhµ t­ t­Þng nµy ®· gi¶i thÑch nghÐa væ chÑnh trÒ cãa c¸c c¸

nh©n ®Ûi vài cÜng ®Øng trªn c¬ sÞ lái Ñch vµ lï trÑ, vµ h× cäng nhÃn thêc rÕ

nhéng lái thÌ cãa x· hÜi d©n së n¬i mµ c¸ nh©n cÖ c¶ quyÉn vµ nghÐa væ so

vài nhéng bÂt lái cãa "nhµ n­àc të nhiªn", mÜt gi¶ thuyÌt vÉ së v½ng m¾t

hoµn toµn cãa quyÉn lëc chÑnh phã. ï t­Þng "khÌ ­àc x· hÜi" ph¶n ¸nh

nhÃn thêc c¬ b¶n rºng mÜt cÜng ®Øng chê kh«ng chÏ lµ mÜt chÑnh phã kh¶

thi ph¶i ®­ác thiÌt lÃp nÌu cÖ mÜt chÑnh phã të do vµ nÌu con ng­Ýi ®­ác

b¶o vÍ chÛng l¹i së tÂn c«ng cãa nhéng ham muÛn ®Øng nghÐa vài tÎnh

tr¹ng hÚn lo¹n, b¹o ng­ác vµ nÙi lo¹n chÛng l¹i tr©t të háp lï s¼n cÖ. Trong

t¹p chÑ Ng­Ýi theo chã nghÐa liªn bang sÛ 2, John Jay lÃp luÃn rºng c¸ nh©n

9

cÖ thÊ tç bÔ mÜt sÛ quyÉn të nhiªn cho x· hÜi nÌu chÑnh phã cÖ quyÉn lëc

c¿n thiÌt ®Ê b¶o vÍ lái Ñch chung. KÌt qãa lµ së tham gia cãa c«ng d©n vµo

nÉn d©n chã háp hiÌn ®i kÄm vài tr¸ch nhiÍm tu©n thã luÃt ph¸p vµ c¸c

quyÌt ®Ònh cãa cÜng ®Øng trong c¸c vÂn ®É chung, thÃm chÑ khi c¸ nh©n bÂt

®Øng gay g½t. aristotle vµ Spinoza ®Éu cho rºng c¶ "kÅ såc sinh" têc lµ tÜi

ph¹m v« chÑnh phã vµ "kÅ bÉ trªn" têc sÆ trÞ thµnh nhµ ®Üc tµi ®Éu sè dæng

luÃt ph¸p theo ï mÎnh vµ ph¶i bÒ khuÂt phæc hay tÀy chay khÔi x· hÜi.

Hobbes, Locke vµ nhéng nhµ s¸ng lÃp Mî ®Éu ®Øng ï nh­ vÃy. §©y lµ ®iÉu

kiÍn tiªn quyÌt cãa x· hÜi d©n së. LuÃt ph¸p vµ chÑnh s¸ch cãa chÑnh phã

háp hiÌn kh«ng chÏ bÒ giài h¹n vÉ ph¹m vi mµ cÓn dëa trªn së nhÂt trÑ nhºm

phæc væ lái Ñch cãa nh©n d©n trong x· hÜi nÖi chung vµ tçng c¸ nh©n trong

x· hÜi ®Ö nÖi riªng.

C¸c chÑnh kh¸ch Mî têc lµ nhéng nhµ c¸ch m¹ng vµ so¹n th¶o hiÌn ph¸p

®Éu coi ®©y lµ di s¶n vÎ lÒch sè Mî g½n liÉn vài Tuyªn ng«n §Üc lÃp 1776,

§iÉu kho¶n Liªn bang 1781, së kÌt thåc cãa ChiÌn tranh C¸ch m¹ng 1783,

so¹n th¶o HiÌn ph¸p 1787 vµ th«ng qua Dë luÃt vÉ c¸c quyÉn 1791. Sau ®©y

lµ mÜt sÛ chã ®É th­Ýng thÂy trong cuÜc ®Âu tranh Þ Mî vÎ të do vµ háp

hiÌn.

Chñ quyÒn phæ biÕn:

"Nh©n d©n chång t«i...so¹n th¶o vµ ban hµnh HiÌn ph¸p nµy". Nhéng tç

nµy xuÂt hiÍn trong lÝi tëa cãa HiÌn ph¸p vµ thÊ hiÍn h×c thuyÌt chã quyÉn

phÙ biÌn hay quyÉn lëc cãa nh©n d©n. Nhéng nhµ so¹n th¶o hiÌn ph¸p ®·

x©y dëng mÜt v¨n kiÍn qu¶n lï do d©n th«ng qua dëa trªn quan niÍm

quyÉn lëc chÑnh trÒ tÛi cao kh«ng thuÜc vÉ chÑnh phã hay bÂt kì quan chêc

nµo trong chÑnh phã mµ lµ thuÜc vÉ nh©n d©n. "Nh©n d©n chång t«i" sÞ héu

chÑnh phã ®Ö nh­ng trong nÉn d©n chã ®¹i diÍn chång t«i trao quyÉn lëc

qu¶n lï së væ cho mÜt c¬ quan gØm c¸c ®¹i biÊu ®­ác b¿u ra. Tuy nhiªn së

giao quyÉn lëc nµy kh«ng ph­¬ng h¹i hay gi¶m chã quyÉn tÛi cao cãa nh©n

d©n, têc lµ quyÉn vµ tr¸ch nhiÍm cãa h×. Së háp ph¸p cãa chÑnh phã vÁn do

d©n quyÌt ®Ònh vµ d©n cÖ quyÉn bÂt kh¶ chuyÊn nh­áng trong thay ®Ùi

chÑnh phã mÜt c¸ch hÓa bÎnh hay tu chÑnh HiÌn ph¸p.

Ph¸p quyÒn:

Tuy nhiªn theo lï thuyÌt hiÌn ph¸p chÑnh phã ph¶i c«ng bºng vµ cÖ lï trÑ,

kh«ng chÏ ph¶n ¶nh quan ®iÊm cãa ®a sÛ mµ cÓn phâ háp vài luÃt ph¸p, vµ

Tuyªn ng«n §Üc lÃp g×i ®©y lµ "LuÃt të nhiªn vµ tÛi th­áng". §¹o luÃt

tuyªn bÛ n¨m 1766 cãa NghÒ viÍn Anh kh»ng ®Ònh sÞ héu thuÜc ®Òa Hoa Kì

"rµng buÜc trªn m×i ph­¬ng diÍn" ®· khoÇt s©u thªm së m©u thuÁn giéa cai

trÒ bºng luÃt vµ cai trÒ cãa luÃt. Cai trÒ cãa luÃt ®É cao vai trÓ cãa luÃt vµ

11

c«ng lï mang tÑnh bao trâm vµ phÙ biÌn h¬n lµ luÃt kh«ng cÓn hiÍu lëc hay

®­ác c¸c chÑnh kh¸ch ®­¬ng ®¹i ban hµnh. Nhéng nhµ s¸ng lÃp cho rºng së

cai trÒ cãa ph¸p luÃt lµ x­¬ng sÛng cãa trÃt të x· hÜi vµ c¸c quyÉn të do d©n

së c¬ b¶n Þ Hoa Kì. Cai trÒ cãa ph¸p luÃt cho thÂy quan hÍ ng­Ýi vài ng­Ýi

vµ vài nhµ n­àc ®­ác ®iÉu chÏnh bÞi mÜt bÜ luÃt t­¬ng ®Ûi c«ng bºng chê

kh«ng ph¶i lµ mÜt nhÖm c¸ nh©n, do ®Ö chång ta khÖ trÞ thµnh n¹n nh©n

cãa së cai trÒ ®Üc ®o¸n vµ tuì tiÍn. C¿n chå ï rºng nghÐa væ chÑnh trÒ theo së

cai trÒ cãa luÃt kh«ng chÏ lµ quyÉn vµ të do cãa chã thÊ vµ c«ng d©n mµ cÓn

cãa nhéng nhµ l·nh ®¹o vµ qu¶n lï. Th«ng qua ng¨n c¸ nh©n vµ nhµ n­àc

hµnh ®Üng v­át qu¸ bÜ luÃt tÛi cao, c¸c nhµ so¹n th¶o ®· x©y dëng mÜt

khu«n khÙ b¶o vÍ c¸c quyÉn të do cãa c¸ nh©n.

Ph©n quyÒn v¯ hÖ thèng kiÓm so¸t v¯ c©n b»ng:

Nhéng nhµ s¸ng lÃp ph¶i tr¶ lÝi c©u hÔi lµm thÌ nµo ®Ê triÊn khai chÑnh phã

cãa luÃt ph¸p chê kh«ng ph¶i cãa c¸ nh©n l·nh ®¹o. Dâ sao thÎ nhéng nhµ

l·nh ®¹o ®Ö ®Éu lµ nhéng ng­Ýi theo thuyÌt hiÍn thëc chÑnh trÒ muÛn g½n

tinh th¿n chã nghÐa háp hiÌn vài nhéng ®¾c thâ cãa thÝi ®¹i vµ bÛi c¶nh ®Ât

n­àc. CÖ lÆ nhÃn xÇt hay nhÂt vÉ së lång tång vÉ lï luÃn vµ thëc tiËn nµy lµ

cãa James Madison trong tÝ Federalist sÛ 51. ¤ng kh»ng ®Ònh rºng tham

v×ng ph¶i ®Ûi ch×i vài tham v×ng. Lái Ñch cãa con ng­Ýi ph¶i g½n ch¾t vài

quyÉn hiÌn ph¸p cãa n¬i ®Ö. ChÏ mÜt chåt hiÊu biÌt vÉ b¶n chÂt cãa con

ng­Ýi cäng cho thÂy "nhéng c«ng cæ ®Ö lµ c¿n thiÌt ®Ê kiÊm so¸t së l¹m

dæng cãa chÑnh phã". NÌu con ng­Ýi lµ nhéng thiªn th¿n thÎ së kiÊm so¸t

bªn trong lÁn bªn ngoµi ®Ûi vài chÑnh phã cäng kh«ng c¿n thiÌt. Nh­ng

Madison lµ ng­Ýi theo chã nghÐa hiÍn thëc. L¹i trÑch lÝi cãa Madison rºng

chã nghÐa háp hiÌn kÇo theo chÑnh s¸ch "cung cÂp th«ng qua nhéng lái Ñch

®Ûi lÃp së khiÌm khuyÌt cãa nhéng ®Üng c¬ tÛt". Khu«n khÙ hiÌn ph¸p

®­ác x©y dëng dëa trªn së t«n tr×ng con ng­Ýi ph¶i giåp chÑnh phã kiÊm

so¸t nh©n d©n. Tuy nhiªn ®iÉu kh«ng kÇm quan tr×ng lµ tÑnh ng¨n ngça bÙ

trá cãa kiÊm so¸t vµ c©n bºng trong b¶n th©n chÑnh phã.

Bºng c¸ch ph©n ®Ònh c«ng viÍc cãa chÑnh phã cho ba ngµnh ®Üc lÃp, c¸c nhµ

so¹n th¶o hiÌn ph¸p ®¶m b¶o rºng nhéng quyÉn lëc chÑnh cãa chÑnh phã nh

­ lÃp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t­ ph¸p kh«ng bÒ thao tång bÞi mÜt ngµnh nµo.

Ph©n bÙ quyÉn lëc giéa ba ngµnh riªng biÍt nµy cäng ng¨n viÍc hÎnh thµnh

nªn mÜt chÑnh phã quÛc gia qu¸ m¹nh cÖ thÊ ¸p ®¾t quyÉn lëc lªn chÑnh

quyÉn bang. QuyÉn lëc vµ tr¸ch nhiÍm cãa chÑnh phã chØng chÇo nhau cÖ

chã ï. VÑ dæ quyÉn lëc cãa quÛc hÜi trong lÃp ph¸p cÖ thÊ bÒ kiÊm so¸t bÞi

quyÉn phã quyÌt cãa tÙng thÛng. QuyÉn phã quyÌt nµy l¹i cÖ thÊ bÒ b¸c bÔ

vài tí lÍ phiÌu 2/3 trong hai viÍn. TÙng thÛng lµ tÙng t­ lÍnh nh­ng chÏ cÖ

QuÛc hÜi cÖ quyÉn huy ®Üng vµ hÚ trá qu©n ®Üi cäng nh­ tuyªn chiÌn.

13

TÙng thÛng cÖ quyÉn bÙ nhiÍm tÂt c¶ thÀm ph¸n liªn bang, ®¹i sê vµ c¸c

quan chêc chÑnh phã cao cÂp kh¸c nh­ng tÂt c¶ bÙ nhiÍm ph¶i cÖ së t­ vÂn

vµ nhÂt trÑ cãa Th­áng viÍn. LuÃt chÏ cÖ hiÍu lëc khi ®­ác th«ng qua Þ hai

viÍn.

TÓa ¸n TÛi cao cÖ quyÉn lëc cuÛi câng trong viÍc chÏ ra nhéng hµnh ®Üng

lÃp ph¸p vµ hµnh ph¸p nµo lµ phi hiÌn. §©y lµ nguØn gÛc cãa viÍc xem xÇt

l¹i vÉ m¾t t­ ph¸p vµ t¨ng quyÉn lëc cho t­ ph¸p liªn bang Þ Hoa Kì sau

khi cÖ bµi Marbury v. Madison (1803). QuyÉn lëc cãa viÍc xem xÇt l¹i vÉ

ph¸p lï kh«ng do HiÌn ph¸p Hoa Kì quy ®Ònh (kh«ng nÖi rÕ vÉ ®iÉu nµy)

mµ xuÂt ph¸t tç mÜt lo¹t c¸c væ xè tç cuÛi thÌ kí 18. §iÊm chung cãa c¸c væ

nµy lµ mÛi liªn hÍ giéa së xÇt l¹i vÉ m¾t ph¸p lï vµ luÃt ®iÉu chÏnh, Ñt ra

cäng lµ së minh chêng vÉ m¾t triÌt h×c cäng nh­ ®¹o lï cãa quyÉn lëc tÓa

¸n. Ng­Ýi Mî hØi ®Ö ®· ãng hÜ quan ®iÊm cÙ cho rºng nÌu luÃt thëc chêng

hay luÃt cãa con ng­Ýi xuÂt ph¸t tç luÃt cãa të nhiªn thÎ ®Ö kh«ng cÓn lµ

luÃt mµ lµ së bÖp mÇo cãa luÃt. ï kiÌn nµy ®­ác ®­a ra trong "QuyÉn cãa

c¸c thuÜc ®Òa cãa Anh ®­ác kh»ng ®Ònh vµ chêng minh" (n¨m 1764) cãa

James Otis:

LuÃt cãa të nhiªn kh«ng ph¶i lµ s¶n phÀm cãa con ng­Ýi, cäng kh«ng nºm trong kh¶ n¨ng cãa con ng­Ýi cÖ thÊ sèa ®Ùi hay thay thÌ nÖ. Con ng­Ýi chÏ cÖ thÊ thëc thi, duy trÎ, kh«ng tu©n thã hay ph¸ vß nÖ. Vi ph¹m luÃt sÆ bÒ trçng ph¹t ngay c¶ trªn cÕi ®Ýi nµy, ®Ö lµ hÎnh ph¹t dµnh cho ng­Ýi nµo c¶m thÂy bÒ suy ®Øi, bÒ tha hÖa bÞi së ®iªn rØ vµ xÂu xa cãa mÎnh tç mÜt ng­Ýi ®êc h¹nh tÛt ®Èp thµnh mÜt kÅ såc sinh, hay bÒ chuyÊn hÖa tç mÜt ng­Ýi b¹n, mÜt ng­Ýi cha cãa ®Ât n­àc mÎnh thµnh mÜt con s­ tè hay con hÙ ¨n t­¬i nuÛt sÛng.

Chñ nghÜa liªn bang:

Nhéng nhµ s¸ng lÃp cäng x¸c ®Ònh rºng quyÉn lëc ph¶i ®­ác ph©n ®Ònh

theo c¸c cÂp ®Ü kh¸c nhau trong chÑnh phã: cÂp quÛc gia vµ cÂp bang. ThÂt

b¹i cãa C¸c ®iÉu kho¶n liªn bang (1781-1787) trong viÍc thiÌt lÃp mÜt chÑnh

quyÉn kh¶ thi cho c¸c thuÜc ®Òa Þ Hoa Kì buÜc c¸c ®¹i biÊu t¹i HÜi nghÒ

HiÌn ph¸p 1787 Þ Philadelphia ph¶i trao thªm quyÉn lëc cho chÑnh phã

trung ­¬ng. Nhéng ®iÉu kho¶n nµy lµ c¿u nÚi giéa chÑnh phã ban ®¿u cãa

HÜi nghÒ læc ®Òa giai ®o¹n C¸ch m¹ng vµ chÑnh phã liªn bang thµnh lÃp

theo HiÌn ph¸p Hoa Kì n¨m 1787. Do dÂu Ân cãa quyÉn lëc trung ­¬ng Þ

n­àc Anh vÁn cÓn in ®Ãm ®Ûi vài c¸c thuÜc ®Òa nªn nhéng nhµ so¹n th¶o

c¸c ®iÉu kho¶n nµy cÛ tÎnh lÃp ra mÜt "háp bang" c¸c bang cÖ chã quyÉn.

Tuy nhiªn nhéng ®iÉu kho¶n nµy kh«ng trao quyÉn cho QuÛc hÜi thëc thi

nhéng yªu c¿u ®Ûi vài c¸c bang ph¶i ®Öng gÖp tiÉn b¹c hay qu©n ®Üi vµ

cuÛi n¨m 1786, bÜ m¸y chÑnh phã ®Ö kh«ng cÓn ho¹t ®Üng hiÍu qu¶.

15

Theo HiÌn ph¸p Hoa Kì, háp bang sÆ nh­Ýng chÚ cho liªn bang, mÜt hÍ

thÛng trong ®Ö quyÉn lëc sÆ ®­ác chia sÅ giéa chÑnh phã quÛc gia vµ c¸c

chÑnh quyÉn bang. ChÑnh phã trung ­¬ng cÖ vai trÓ tÛi cao trong mÜt sÛ

lÐnh vëc nh­ng c¸c bang kh«ng chÏ lµ nhéng ®¬n vÒ hµnh chÑnh cãa chÑnh

phã trung ­¬ng. QuyÉn cãa c¸c bang ®­ác b¶o vÍ bºng nhiÉu c¸ch. Thê

nhÂt, Tu chÑnh HiÌn ph¸p sÛ 10 nÖi rÕ rºng nhiÉu ho¹t ®Üng dµnh riªng cho

bang. VÑ dæ c¸c chÑnh quyÉn bang chÒu tr¸ch nhiÍm chÑnh trong qu¶n lï

ng©n s¸ch vµ so¹n th¶o cäng nh­ thëc thi luÃt trong nhéng lÐnh vëc t¸c

®Üng tài c«ng d©n cãa bang. Thê hai, c¸c bang cäng ®­ác b¶o vÍ th«ng qua

®¹i diÍn trong Th­áng viÍn Hoa kì: mÚi bang dâ làn hay nhÔ ®Éu cÖ hai

th­áng nghÒ sî. Thê ba, Cè tri ®oµn, c¬ quan chÑnh thêc b¿u TÙng thÛng

Hoa Kì, lµ n¬i tÃp háp tÛi thiÊu ba cè tri do mÚi bang lëa ch×n. Thê t­, qu¸

trÎnh sèa ®Ùi HiÌn ph¸p cäng ph¶n ¸nh lái Ñch cãa c¸c bang vÎ bÂt kì së sèa

®Ùi nµo cäng c¿n cÖ së chÂp thuÃn cãa 3/4 c¬ quan lÃp ph¸p c¸c bang vµ

2/3 nghÒ sî. Nhéng biÍn ph¸p b¶o vÍ nµy cäng ®­ác ®É ra trong HiÌn ph¸p

®Ê ng¨n nhéng bang nhÔ h¬n bÒ c¸c bang làn h¬n chÄn Çp. Së chia sÅ quyÉn

lëc giéa c¸c bang vµ chÑnh phã trung ­¬ng lµ mÜt c«ng cæ kiÊm so¸t cÂu

tråc kh¸c trong hÍ thÛng kiÊm so¸t vµ c©n bºng rÂt tinh vi.

Cuéc ®Êu tranh v× quyÒn c¸ nh©n:

LÝi tëa cãa HiÌn ph¸p ®É cÃp ®Ìn mÜt trÃt të chÑnh trÒ mài Þ Hoa Kì dëa

trªn nhéng nguyªn t½c sau: thiÌt lÃp mÜt liªn minh hoµn h¶o h¬n, cung cÂp

së b¶o vÍ chung, thiÌt lÃp c«ng lï, ®¶m b¶o quyÉn të do cho thÌ hÍ h«m nay

vµ mai sau. ThÃm chÑ tr­àc ®Ö Tuyªn ng«n ®Üc lÃp cäng ®· nÖi ®Ìn "quyÉn

bÂt kh¶ nh©n nh­áng" nh­ lµ quyÉn të nhiªn cãa con ng­Ýi vµ chÑnh phã

kh«ng thÊ t­àc ®o¹t nhéng quyÉn ®Ö. ViÍc lµm thÌ nµo ®Ê ®¶m b¶o tÛt nhÂt

c«ng lï vµ quyÉn të do (hØi ®Ö cäng nh­ b©y giÝ) ®· g©y ra nhéng bÂt ®Øng

gay g½t giéa c¸c §¶ng. Khi ®­ác s¬ th¶o vµ trÎnh cho c¸c bang th«ng qua,

HiÌn ph¸p kh«ng nÖi ®Ìn quyÉn c¸ nh©n. LÝi gi¶i thÑch cho së bÂt th­Ýng

nµy lµ c¸c nhµ so¹n th¶o cho rºng quyÉn lëc cãa chÑnh phã quÛc gia mài

thµnh lÃp bÒ giài h¹n cÀn thÃn ®Ìn mêc c¸c quyÉn c¸ nh©n kh«ng c¿n cÖ

biÍn ph¸p b¶o vÍ. H¬n néa nhéng ng­Ýi theo chã nghÐa liªn bang kh¸c lÃp

luÃn rºng liÍt kª thªm c¸c quyÉn sÆ kÇo theo thªm tr¸ch nhiÍm ph¸p lï, têc

lµ nhéng quyÉn ®­ác coi lµ c¬ b¶n nh­ng ch­a ®Ònh rÕ sÆ dË bÒ chÑnh phã

x©m ph¹m.

Dâ nhéng ng­Ýi phi chã nghÐa liªn bang bÒ ®¸nh b¹i trong cuÜc chiÌn so¹n

th¶o HiÌn ph¸p 1787 nh­ng h× cÖ thÊ buÜc ®Ûi ph­¬ng ph¶i nh­áng bÜ. Lo

sá tr­àc quyÉn lëc cãa chÑnh phã trung ­¬ng mài, h× ®Ói ph¶i ®­a mÜt lo¹t

c¸c biÍn ph¸p b¶o vÍ quyÉn c¸ nh©n cæ thÊ vµo HiÌn ph¸p. H× cäng ®­ác

c¸c nhµ l·nh ®¹o theo chã nghÐa liªn bang hêa t¹i mÜt sÛ hÜi nghÒ bang sÆ

17

ãng hÜ th«ng qua nhéng sèa ®Ùi phâ háp trong HiÌn ph¸p. NÌu kh«ng

®­ác ®¶m b¶o th«ng qua dë luÃt c¸c quyÉn, nhiÉu bang d×a kh«ng phª

chuÀn HiÌn ph¸p. Nhéng ng­Ýi theo chã nghÐa liªn bang gié lÝi hêa cãa

mÎnh. N¨m 1789, QuÛc hÜi ®¿u tiªn cãa Hoa Kì ®· th«ng qua 10 tu chÑnh

HiÌn ph¸p ®¿u tiªn. N¨m 1791, Dë luÃt vÉ quyÉn t¹o nªn 10 tu chÑnh nµy ®·

®­ác mÜt sÛ bang ®­ác yªu c¿u phª chuÀn. H¬n néa, Tu chÑnh sÛ 9 b¶o vÍ

c¸c quyÉn c¬ b¶n kh«ng ®­ác ®É cÃp cæ thÊ trong HiÌn ph¸p vµ lµm yªn

lÓng nhéng ng­Ýi theo chã nghÐa liªn bang vÎ h× sá rºng ®¬n cè mÜt quyÉn

nµo c¿n b¶o vÍ sÆ ph­¬ng h¹i ®Ìn së b¶o vÍ tÂt c¶ nhéng quyÉn kh¸c kh«ng

®­ác x¸c ®Ònh t­¬ng të.

Dë luÃt vÉ quyÉn giài h¹n kh¶ n¨ng x©m ph¹m cãa chÑnh phã ®Ûi vài c¸c

quyÉn të do c¸ nh©n, kÊ c¶ të do ng«n luÃn, b¸o chÑ, hÜi h×p vµ t«n gi¸o. Dë

luÃt nµy cäng cÂm QuÛc hÜi th«ng qua nhéng luÃt t«n tr×ng "së chÑnh thêc

hÖa" cãa bÂt kì t«n gi¸o chÑnh nµo, têc lµ thiªn vÒ t«n gi¸o. G¿n 2/3 Dë luÃt

nhºm b¶o vÍ quyÉn cãa nhéng ng­Ýi bÒ tÎnh nghi hay bÒ buÜc tÜi. Nhéng

quyÉn nµy gØm qåa trÎnh xÇt xè theo luÃt, xè c«ng bºng, kh«ng të buÜc tÜi

vµ kh«ng bÒ xè ph¹t tµn b¹o hay bÂt th­Ýng, vµ kh«ng bÒ buÜc tÜi hai l¿n vÉ

mÜt tÜi. Khi ®­ác th«ng qua l¿n ®¿u, Dë luÃt quyÉn chÏ ¸p dæng cho c¸c

ho¹t ®Üng cãa chÑnh phã quÛc gia.

H¹n chÌ së vi ph¹m cãa c¸c bang ®Ûi vài c¸c quyÉn të do d©n së lµ chã ®É

cãa tu chÑnh sÛ 13 (1865), 14(1868), vµ 15(1870), c¸i g×i lµ Tu chÑnh ¸n t¸i

thiÌt ®­ác th«ng qua sau NÜi chiÌn vµ nhºm xÖa bÔ chÌ ®Ü n« lÍ. Trong 100

n¨m qua nhiÉu quyÉn të do ®­ác quy ®Ònh trong 10 tu chÑnh ¸n ®¿u tiªn

®­ác ®­a vµo biÍn ph¸p b¶o ®¶m cãa tu chÑnh ¸n sÛ 14 quy ®Ònh kh«ng cÖ

bang nµo ®­ác t­àc ®o¹t cãa c«ng d©n qu¸ trÎnh xÇt xè háp lÍ hay ®­ác

ph¸p luÃt b¶o vÍ bÎnh ®»ng. §¾c biÍt tç nhéng n¨m 1920, 10 tu chÑnh ¸n ®¿u

tiªn cãa HiÌn ph¸p ®Öng vai trÓ ngµy cµng tÑch cëc vµ quan tr×ng trong gi¶i

quyÌt nhéng vÂn ®É chÑnh s¸ch c«ng khÖ kh¨n nh­ tÑnh háp hiÌn cãa c¿u

nguyÍn trong nhµ tr­Ýng vµ luÃt xÇt nghiÍm ma tuï b½t buÜc ®Ê h¹n chÌ

sinh ®Å vµ ¸n tè hÎnh. Nhéng nguyªn t½c c¬ b¶n nh­ "c«ng lï" hay "të do"

cäng nh­ nhéng kh¸i niÍm hiÌn ph¸p nh­ "qu¸ trÎnh xÇt xè háp lÍ" vµ

"®­ác b¶o vÍ bÎnh ®»ng tr­àc ph¸p luÃt" ®· ®­ác c¸c thÌ hÍ kÌ tiÌp bÙ sung.

Nhéng ph¸t triÊn nµy th­Ýng ®i kÄm vài nhéng phong trµo chÛng ®Ûi vµ së

bÂt tu©n thã cãa d©n ®· ph¶n ¸nh nhéng thay ®Ùi cãa c¶m tÑnh con ng­Ýi

vµ ®¹o lï x· hÜi trong 200 n¨m qua.

Lï lÆ vÉ triÌt h×c cãa Dë luÃt c¸c quyÉn lµ ®É ra mÜt sÛ quyÉn të do ngoµi

t¿m vài cãa ®a sÛ trªn c¬ sÞ t­àc ®o¹t cãa c«ng d©n nhéng quyÉn c¬ b¶n sÆ

gi¶m gi¸ trÒ d©n së vµ trªn thëc tÌ c¶ tÑnh nh©n v¨n cãa nhéng quyÉn nµy.

NhiÉu quyÉn ®­ác Dë luÃt vµ HiÌn ph¸p b¶o ®¶m sÆ t¹o nªn cÛt lÕi cho

19

chÑnh phã të do. D©n quyÉn cÖ thÊ b½t nguØn trëc tiÌp tç quyÉn të nhiªn

hay gi¸n tiÌp th«ng qua nhéng dµn xÌp chÑnh trÒ trong x· hÜi ®­ác x©y

dëng dëa trªn së nhÂt trÑ cãa nh©n d©n thÊ hiÍn trong HiÌn ph¸p, tiÉn lÍ

c«ng ph¸p vµ c¸c ®¹o luÃt. Thµnh c«ng cãa Madison vµ ®Øng nghiÍp t¹i HÜi

nghÒ HiÌn ph¸p vµ QuÛc hÜi ®¿u tiªn ph¶n ¸nh c¸ch thêc h× thiÌt lÃp nªn

mÜt c¬ chÌ të ®iÉu chÏnh gØm c¸c quy trÎnh vµ cÂu tråc thëc thi c¸c quyÉn

th«ng qua ph¸p luÃt vµ t¹o ra chuÀn mëc thëc hiÍn Þ Mî.

Chñ nghÜa hîp hiÕn, tù do v¯ trËt tù thÕ giíi míi:

Së kÌt thåc cãa ChiÌn tranh L¹nh câng vài së sæp ®Ù cãa Liªn X« vµ c¸c

n­àc XHCN Þ §«ng ¢u ®· t¹o ra mÜt c¶m xåc kh¶i hoµn vµ l¹c quan vÉ

triÊn v×ng cãa nhéng ï t­Þng d©n chã të do vµ chÑnh phã háp hiÌn. Th¸ng

12/2000, tÙ chêc phi lái nhuÃn thåc ®Ày d©n chã trªn thÌ giài Ng«i nhµ Të

do ®· c«ng bÛ nghiªn cêu m« t¶ chi tiÌt tÎnh tr¹ng quyÉn chÑnh trÒ vµ të do

d©n së trong thÌ giài ngµy nay Þ 191 n­àc. C«ng trÎnh "Të do trªn thÌ giài

n¨m 2000-2001" chÏ ra rºng xu h­àng kÇo dµi mÜt thÃp niªn vÉ nhéng thµnh

qãa të do tÑch cëc vµ tiÍm tiÌn vÁn tiÌp tæc trong n¨m 2000. Theo ®iÉu tra

hµng n¨m cãa tÙ chêc nµy, 86 n­àc ®¹i diÍn cho 2,5 tÏ (hµng ngµn triÍu)

ng­Ýi (ho¾c t­¬ng ®­¬ng 40,7 ph¿n tr¨m cãa d©n sÛ thÌ giài, tÏ lÍ cao nhÂt

trong tÂt c¶ c¸c cuÜc ®iÉu tra trong lÒch sè) ®­ác ®¸nh gi¸ lµ "cÖ të do". C­

d©n cãa c¸c quÛc gia ®Ö ®­ác h­Þng c¸c quyÉn mÜt c¸ch rÜng r·i. 95 quÛc

gia, chiÌm 1,4 tÏ ng­Ýi (t­¬ng ®­¬ng 23,8 ph¿n tr¨m), ®­ác xem lµ "të do cÖ

chçng mëc". Þ nhéng quÛc gia cÖ n¹n tham nhäng, c¸c ®¶ng c¿m quyÉn

läng ®o¹n chÑnh trÒ, vµ trong mÜt sÛ tr­Ýng háp lµ nhéng n­àc cÖ c¸c cuÜc

xung ®Üt s½c tÜc vµ t«n gi¸o thÎ c¸c quyÉn chÑnh trÒ vµ quyÉn të do bÒ h¹n

chÌ h¬n. CuÜc ®iÉu tra chÏ ra rºng cÖ ®Ìn 47 quÛc gia vài h¬n 2,2 tÏ d©n (35,5

ph¿n tr¨m) r¬i vµo h¹ng mæc "kh«ng cÖ të do". C­ d©n cãa c¸c quÛc gia nµy

bÒ chÛi bÔ c¸c quyÉn chÑnh trÒ vµ quyÉn të do c¬ b¶n.

B¶n ®iÉu tra cãa Ng«i nhµ të do lµm ng­Ýi ta tin t­Þng m¹nh mÆ rºng

ch»ng cÓn mÜt con ®­Ýng kh¶ dÐ nµo ®i ®Ìn nÉn d©n chã; nÖ ®· trÞ thµnh

mÜt bêc t­Ýng thµnh ®­ác thiÌt lÃp nªn ®Ê b¶o vÍ tÑnh hiÍn ®¹i. Tuy nhiªn,

mÜt ph¿n kh¸c cãa c¸i di s¶n hÃu chiÌn tranh l¹nh nµy l¹i ®ang chêng tÔ

rºng nÖ ngµy cµng tÔ ra th¸ch thêc vµ phêc t¹p h¬n ®Ûi vài c¸c nhµ ho¹ch

®Ònh chÑnh s¸ch cäng nh­ c¸c t­ t­Þng gia vÉ chÑnh trÒ. C¸c thÊ chÌ ®­ác

b¿u ra mÜt c¸ch d©n chã, dâ th­Ýng xuyªn ®­ác b¿u l¹i ho¾c buÜc ph¶i bÔ

phiÌu tÑn nhiÍm bºng c¸c cuÜc tr­ng c¿u d©n ï, cäng th­Ýng xuyªn phàt lÝ

nhéng quy ®Ònh trong hiÌn ph¸p vài mæc ®Ñch h¹n chÌ bàt quyÉn lëc cãa

h×, t­àc ®o¹t të do vµ c¸c quyÉn c¬ b¶n cãa c«ng d©n mÎnh. ë rÂt nhiÉu khu

vëc trªn thÌ giài, chång ta cÖ thÊ chêng kiÌn mÜt hiÍn t­áng ®ang ngµy

cµng t¨ng lªn trong ®Ýi sÛng quÛc tÌ - ®Ö lµ d©n chã mµ kh«ng cÖ të do.

21

§iÊm mÂu chÛt cãa vÂn ®É chÑnh lµ së kh¸c biÍt giéa mÜt nÉn d©n chã vµ

mÜt chÑnh thÊ lÃp hiÌn. Ñt nhÂt lµ trong kho¶ng thÝi gian mÜt thÌ kí Þ

Ph­¬ng T©y, nhÃn ra ®­ác vÂn ®É nµy lµ rÂt khÖ bÞi vÎ d©n chã trâng háp

vài d©n chã të do. Së kÌt háp giéa të do vài chã nghÐa të do theo hiÌn ph¸p

vÉ m¾t lï thuyÌt lµ kh¸c biÍt so vài d©n chã. KÊ tç thÝi Plato vµ Aristotle,

d©n chã cÖ nghÐa lµ nh©n d©n cai trÒ. Quan ®iÊm d©n chã nµy, ®­ác xem lµ

mÜt qu¸ trÎnh ch×n lëa chÑnh quyÉn, ®· ®­ác biÍn minh bÞi c¸c h×c gi¶ tç

Alexis de Tocqueville ®Ìn Joseph Schumpeter vµ Robert Dahl. Nhµ chÑnh trÒ

h×c Samuel Huntington ®· gi¶i thÑch t¹i sao tr­Ýng háp nµy: C¸c cuÜc b¿u

cè - cÞi mÞ, të do vµ c«ng bºng - lµ b¶n chÂt cãa nÉn d©n chã, lµ mÜt ®iÉu

kiÍn kh«ng thÊ thiÌu ®­ác. Tuy nhiªn, c¸c chÑnh phã ®­ác thµnh lÃp th«ng

qua b¿u cè vÁn cÖ thÊ bÂt n¨ng, tham nhäng, thiÊn cÃn, v« tr¸ch nhiÍm, bÒ

c¸c lái Ñch ®¾c biÍt chi phÛi vµ kh«ng cÖ kh¶ n¨ng ®­a ra nhéng chÑnh s¸ch

®¸p êng ®­ác nhu c¿u cãa c«ng chång. MÜt khi nhéng ®¾c ®iÊm nµy cÖ

trong mÜt chÑnh phã kh«ng nh­ mong ®ái thÎ cäng kh«ng thÊ nÖi rºng c¸c

chÑnh phã ®Ö lµ kh«ng d©n chã ®­ác. BÞi vÎ d©n chã lµ mÜt khÑa c¹nh cãa

®¹o ®êc nh©n d©n, vÛn kh«ng chÏ cÖ mÜt khÑa c¹nh, vµ mÛi quan hÍ cãa d©n

chã vài nhéng khÑa c¹nh kh¸c cãa ®¹o ®êc nh©n d©n vµ nhéng thÖi xÂu cãa

nÖ chÏ cÖ thÊ ®­ác thÂu hiÊu nÌu nh­ d©n chã ®­ác ph©n biÍt rÕ rµng vài

nhéng ®¾c ®iÊm kh¸c cãa hÍ thÛng chÑnh trÒ. Nh­ng c¸c cuÜc b¿u cè vµ vÃn

®Üng qu¿n chång kh«ng ph¶i låc nµo cäng cÖ thÊ t¹o ra ®­ác mÜt chÑnh thÊ

lÃp hiÌn të do. CÖ mÜt ®iÉu khÖ kh¨n ®ang t¨ng lªn nhanh chÖng trong qu¸

trÎnh truyÉn b¸ c¬ chÌ b¿u cè ®a ®¶ng ph¸i ra c¸c n­àc Þ Nam vµ Trung

Mî, ch©u ¸, ch©u Phi vµ ch©u Mî-Latinh, cÖ lÆ lµ do nhéng gÎ ®· x¶y ra sau

c¸c cuÜc b¿u cè Þ ®Ö. MÜt sÛ vÒ l·nh ®¹o ®½c cè sau b¿u cè phÙ th«ng ®· v­

át m¾t c¶ quÛc hÜi ®Ê ®iÉu hµnh nhµ n­àc bºng c¸c s½c lÍnh cãa nguyªn

thã. §iÉu nµy ®ang lµm xÖi mÓn nhéng thÖi quen tu©n thã hiÌn ph¸p.

Vµ rÂt të nhiªn, mÜt bÖng ma cãa hiÍn t­áng d©n chã mµ kh«ng cÖ të do ®·

xuÂt hiÍn, nÖ tr¶i rÜng tç nhéng chÑnh thÊ ph¹m ph¸p Ñt nhÂt cho ®Ìn

nhéng chÑnh thÊ g¿n nh­ lµ chuyªn quyÉn b¹o ng­ác. T¹i ch©u Mî-Latinh,

nhiÉu nÉn d©n chã hiÍn nay ®· vÃt lÜn trong h¬n mÜt thÃp kí ®Ê v­át qua

nhéng ®iÉu kiÍn kinh tÌ kh½c nghiÍt mµ kh«ng ph¶i ®Ûi m¾t vài mÜt th¸ch

thêc c«ng khai nµo xuÂt ph¸t tç c¸c lëc l­áng qu©n së hay c¸c lëc l­áng

chÛng chÑnh phã. Tuy h¿u hÌt c¸c chÑnh quyÉn nµy ®· ®­ác cãng cÛ, nh­ng

mÜt vµi quÛc gia vÁn tiÌp tæc ph¶i ®Ûi phÖ vài së yÌu kÇm trong qu¸ trÎnh

thÊ chÌ hÖa c¸c kÌt cÂu d©n chã theo kiÊu cä. V¶ l¹i qu¸ trÎnh cãng cÛ d©n

chã cäng kh«ng thÊ hoµn thµnh nÌu thiÌu së hÚ trá cãa chã nghÐa të do

theo hiÌn ph¸p. §i kÄm vài thÔa thuÃn quy ®Ònh tranh giµnh quyÉn lëc,

ph¶i cÖ nhéng h¹n chÌ mang tÑnh c¬ b¶n vµ të tu©n ®Ûi vài viÍc thëc thi

quyÉn lëc. MÜt hÍ qãa cãa viÍc qu¸ nhÂn m¹nh ®Ìn nÉn d©n chã thu¿n

23

khiÌt vài t­ c¸ch lµ mÜt phÇp thè cuÛi câng ®Ûi vài të do lµ ng­Ýi ta nÚ lëc

rÂt Ñt ®Ê x©y dëng nªn mÜt hiÌn ph¸p m¬ ­àc cho c¸c quÛc gia ®ang trong

qu¸ trÎnh chuyÊn ®Ùi. §iÉu nµy ®­ác thëc hiÍn kh«ng chÏ bºng c¸ch ®Ònh ra

nhéng cuÜc b¿u cè ®Ònh kì ho¾c bºng c¸ch viÌt lªn mÜt danh s¸ch c¸c

quyÉn c«ng d©n, mµ bºng c¸ch x©y dëng mÜt hÍ thÛng mµ b¶n th©n nÖ ph¶i

®¶m b¶o lµ kh«ng vi ph¹m c¸c quyÉn ®Ö. ThÊ chÌ lÃp hiÌn cÖ vÅ nh­ ®·

v­át ra khÔi nhéng quy t½c th«ng th­Ýng trong viÍc ch×n lëa mÜt chÑnh

phã theo kiÊu lµ nhéng dµn xÌp cÖ chã ®Ònh xuÂt ph¸t tç ®Ói hÔi cãa c«ng

chång vµ ®Ê b¶o vÍ cho të do c¸ nh©n vµ quy ®Ònh cãa luÃt ph¸p. §iÉu nµy

®Ói hÔi mÜt cam kÌt t­¬ng hÚ trong giài e-lit - th«ng qua mÜt c¬ chÌ ®iÉu

phÛi cãa hiÌn ph¸p vµ c¸c thÊ chÌ chÑnh trÒ cÖ liªn quan, cäng nh­ th«ng

qua mÜt thÔa thuÃn hay mÜt hiÍp ­àc cãa giài e-lit, qua ®Ö c¸c chÑnh phã

duy trÎ trÃt të bºng c¸ch thµnh lÃp c¸c liªn minh giéa c¸c ®¶ng ph¸i chÑnh

trÒ vµ c¸c nhÖm lái Ñch. Mæc tiªu lµ nhºm ®Ê ¸p ®¾t nhéng h¹n ®Ònh lªn

quyÉn lëc nhµ n­àc, bÂt kÊ lµ ®¶ng ph¸i nµy hay ®¶ng ph¸i kia n½m quyÉn

kiÊm so¸t nhµ n­àc t¹i mÜt thÝi ®iÊm nhÂt ®Ònh. Vµo ®¿u thÌ kí 20, Wood-

row Wilson ®· muÛn t¹o ra mÜt thÌ giài an toµn cho nÉn d©n chã. Nh­ng

trong thÌ kí tài, th¸ch thêc ®Ö cÖ thÊ l¹i lµ t¹o ra mÜt nÉn d©n chã an toµn

cho thÌ giài.

T¯i liÖu ®äc thªm

Harold J. Berman. Ph¸p luÃt vµ C¸ch m¹ng: Së chuyÊn ®Ùi cãa TruyÉn thÛng Ph¸p luÃt ph­¬ng T©y. Nhµ xuÂt b¶n §¹i h×c Havard, 1993

Edward D. Corwin. NÉn t¶ng "Ph¸p luÃt cao" cãa LuÃt HiÌn ph¸p Hoa Kì. Nhµ

xuÂt b¶n §¹i h×c Cornell, 1990

Larry Diamond. NÉn d©n chã ®ang tiÌn triÊn theo h­àng véng ch½c. Nhµ xuÂt

b¶n Johns Hopkins, 1999

Samuel Huntington. Lµn sÖng thê ba: Qu¸ trÎnh d©n chã hÖa cuÛi thÊ kí hai m­¬i. Nhµ xuÂt b¶n §¹i h×c Oklahoma, 1993

Harbison Belz Kelly vµ nhéng ng­Ýi kh¸c. HiÌn ph¸p Hoa kì: NguØn gÛc vµ ph¸t triÊn, t¸i b¶n l¿n thê b¶y. Nhµ xuÂt b¶n W.W Norton, 1997

Theodore Lowi vµ Benjamin Ginsberg. ChÑnh phã Hoa Kì, t¸i b¶n l¿n thê s¸u.

Nhµ xuÂt b¶n W.W Norton, 2000

Charles H. McIlwain. Së ph¸t triÊn cãa t­ t­Þng chÑnh trÒ Þ Ph­¬ng T©y. Nhµ

xuÂt b¶n McMillan, 1932

Ellis Sandoz. MÜt chÑnh thÊ luÃt ph¸p: Lï luÃn chÑnh trÒ, T«n gi¸o vµ Së hÎnh thµnh n­àc Mî. Nhµ xuÂt b¶n §¹i h×c bang Louisiana, 1990

- 32 -

Trung tâm Hoa Kỳ Phòng Thông tin-Văn hóa, Đại sứ quán Hoa Kỳ

Tầng 1, Rose Garden Tower, 170 Ngọc Khánh, Hà Nội

Tel: (04) 3850-5000; Fax: (04) 3850-5048; Email: HanoiAC@state.gov http://vietnam.usembassy.gov