Changes in the physiognomy of the landscape of West ... · Changes in the physiognomy of the landscape of West Polesie from the middle of 19th century till the beginning of 21st century

29

Changes in the physiognomy of the landscape of West Polesie from the middle of 19th century till the beginning of 21st century


Agnieszka Kułak, Tadeusz J. Chmielewski University of Life Sciences in Lublin

Faculty of Landscape Ecology and Nature Conservation [email protected] [email protected]

IntroductionLandscape is an extensive spatial system comprising three hierarchical mutually

related systems - (a) the abiotic, composed of geocomplexes; (b) the biotic, organised in populations and biocenoses remaining in strong relations with their habitats, as a result of which ecosystems and physiocenoses are formed; and (c) the anthropogenic, comprising elements of landscape that are created or transformed by Man. The visible effect of synergistic interaction of the three systems in time and space is the characteristic physiognomy of a given area [Chmielewski T. J. 2010].

The regional and local specifics of features of the nature and cultural heritage cause that individual regions are perceived as specific and unique landscape systems [Chmielewski T. J. 2008].

Actions aimed at the preservation of regional identity in Poland date back to the middle of the 19th century when – under the conditions of the territory of Poland being partitioned among the three invaders – a social-cultural movement appeared, known as regionalism. Its aims included strife for the preservation of specific features of the culture of a given area, acquisition of in-depth knowledge of that culture, and its development and revival [Szewczyk 2007]. According to Bogdanowski [1983], the architectural-landscape regionalism is inseparably related with the concept of identity of a place – “Genius loci”. The deepest relation between the landscape perceived by Man, with its historically accumulated elements – essence (culture, local tradition) and form (local canon), creates the individual identity of a given place [Myczkowski 2009].

One of the regions with such unique features and distinct identity was Polesie, the


30

western edge of which remained within the contemporary boundaries of Poland. Polesie – described in literature as an area of bogs, wetlands and moors, stretches to the north-west of Lublin along the river Prypeć and its tributaries up to the river Dniepr. It is the largest moor-bog region in Europe. It constitutes the south-western part of the East European Lowland. It has the character of a flat plain, with a domination of organic accumulation formations. The elevation varies from about 100 to ca. 300 m a.s.l.. With respect to the physiography of the region it is divided into West Polesie, East Polesie, Wołyń Polesie, Żytomierz Polesie, Kijów Polesie, Czernichów Polesie, Nowogród-Siewierz Polesie [http://pl.wikipedia.org/wiki/Polesie].

Ground waters that in this area are just below the surface form here numerous lakes and expansive bogs. Polesie has a rich network of rivers (Prypeć, Stochod, Styr, Bug and others). Occasionally, among the bogs, there are moraine hummocks and glacial-water plains, as well as fixed dunes. In the southern part of Polesie there occur hills formed of rocks of older substrata.

In the years 1341 – 1569 Polesie was a part of the Great Dukedom of Lithuania, and later, within the borders of the Republic of Poland, it was included in the Brzesko-Lithuanian Province (partially also in the Mińsk and Kijów Provinces). Following the 3rd Partition of Poland (1795), the Brześć Province was included in the Russian sector. During the inter-war period (1918-1939) it was the largest province of Poland [Ossendowski 1934/2008]. At present, the north and central parts of the Polesie region belongs to Belarus, the southern part – to the Ukraine, and a small western part – to Poland (Ryc.1).

Historically, it was an area inhabited by patriotic Polish nobility and local peasants – the “Poleshuks”. After WW II, the Polish population was systematically eliminated from areas included in the Soviet Republics, and the moved to Belarus and Ukraine. In spite of that, some Polish communities survived in the central and eastern parts of Polesie until today [Witwicka 2003].

The objective of the study presented herein was to investigate the directions and scale of changes in the physiognomy of the landscape of West Polesie from the middle of the 19th century to the beginning of the 21st century, and to formulate conclusions concerning the directions and methods of the revival and conservation of its unique character.

MethodSo far, no precise quantitative methods have been developed for the estimation of changes

in landscape physiognomy in time and space. Changes taking place in the appearance of a specific

31


area over many decades can be investigated primarily by means of analysis and comparison of archival iconographic material and literary descriptions.

The present study was conducted with the method of comparative analysis of selected paintings, photographs, novels and books describing the land, created in the 10th and 20th centuries and concerning the area of West Polesie. The results of those analyses were juxtaposed with results of retrospective photointerpretative analysis based on aerial photographs of the area of the West Polesie Biosphere Reserve from the period of 1952 – 2007 with the application of the GIS techniques [Chmielewski Sz. 2009, Chmielewski Sz., Chmielewski T. J. 2009]. The acquired data were confronted with the results of our own current field observations.

ResultsFor at least a century – from mid-19th till mid-20th century – the landscape of West

Polesie continued almost unchanged. What is more – it strongly resembled the appearance of the area of 2-3 centuries earlier „A multitude of rivers, brooks and streams crisscross the land (...). Who sees the poetry of the region in those osiers, in that water meandering through the immeasurable bogs littered with haystacks (...), who will feel it, boating on a spring night across the flooded bogs, vast as a sea? Satrowolski’s old description, made 200 years ago, still physically and morally applies to that land, so little changed since those times” [Kraszewski 1985; description relating to the period of 1834 – 1860].

The character of the landscape and nature diversity of 19th century Polesie are very well depicted in paintings by Józef Chełmoński (Fig. 2 and 3) who painted also in Pińsk Polesie and in neighbouring regions [Masłowski 1973].

In the 19th century Polesie was an inaccessible land of mud, pine trees, mists and melancholy, that could not be mistaken for any other: „Strange Polesie! Sad Polesie! (…) that picture is made up of only the fundamental elements of mud and pine trees. With this material no genius in the world will create anything but a desolation (...) [Kraszewski 1985; description relating to the period of 1834 – 1860]

An excellent description of the nature and landscape of Polesie from the beginning of the 20th century is given by Stanisław Kulczyński (cit. after M. Marczak): „Broadly spreading waters, expansive moors and bogs, and on drier, sand-covered areas forests, mainly pine-forest, are the main elements of the Polesie landscape. The extremely sparse and low relief of the land causes that the rhythm of occurrence of both these


32

elementary components of the landscape – the bog and the forest – assumes the character of a phenomenon infinitely extended in space. Therefore, in Polesie one encounters impassable bogs on one hand and impenetrable forests on the other. This creates landscape effects of extraordinary kind. One gets lost and sinks in that extending rhythm of nature, taking in only a small part of the space and the phenomena in it. The nature of Polesie speaks not through a diversity, but through monotony and continuity of forms, it imposes the impression of something as limitless and monotonous as the steppe or the sea (…). The landscape of Polesie, that flattest land in Poland, has something of the features of alpine landscapes. The difficulty with which the eye, running across monotonous spaces, catches points of rest, like when looking into a rocky abyss, and the severity of the Polesie wilderness evokes a feeling of helplessness like that felt when looking at the vista of the Tatras” [Marczak 1935/2008].

Today it is hard to imagine the richness of nature resources of the region in those times: Next to turtles and thunder-fish, it is also a realm of crayfish: formerly a whole pot of them used to cost but a penny (...) [Kraszewski 1985; description relating to the period of 1834 – 1860].

“In the times of my childhood our forests abounded in bears (...) I myself took part in ten or a dozen bear hunts (…) on both sides of the river there were immense virgin forests. On the left bank of the Prypeć there dominated pine forests (…) while on the right bank of the river there grew deciduous forests with a predominance of oak (…) The land was then very sparsely populated. The sparse villages were usually grouped on the banks of the Prypeć (…) while the forests were virgin and beautiful, the arable soil was poor, mainly sandy and with shallow ground water” [Kieniewicz 1989; description relating to the first two decades of the 20th century].

Apart from the forests, one of the main poetically described elements of the Polesie landscape are the rivers, “girding from everywhere and crossing among endless bogs and vegetation (...). Horyń, squeezed in, flows down in the valley, and above it hang entwined trees: pines, oaks, birches and thick hazel; its waters surround a green island down at the feet of the onlooker, covered with old oaks, on which cattle still graze – a veritable idyll!” [Kraszewski 1985, description relating to the period of 1834 – 1860].

An equally interesting description of a Polesie river valley was given by Antoni Kieniewicz: “…beautiful Prypeć, at any time of year, day and night. On sunny days its water changed its colour from blue to dark navy blue. On stormy days it could be ominous, dark and

33


black, yet always clean and clear. The opposite river bank was low, covered with beautiful meadows with a multitude of diverse flowers and single beautiful oak trees. Especially in spring, when the Prypeć river valley carried enormous amounts of water to the Dniepr and the whole opposite bank was flooded miles wide – the panorama was incomparably beautiful” [Kieniewicz 1989; description relating to the first 2 decades of the 20th century] (Fig. 4).

Apart from their unquestionable landscape values, the rivers were also important routes connecting the main Polesie towns - Pińsk, Brześć or Horyń – with the rest of the world. They were navigated by steam boats, barges, and a variety of small craft that seemingly for ever became an element of landscape in that land of forests and water. “And when the sun rose, the market opened up and a multitude of boats lined along the bank began trading in hay, wood, and other goods; I looked at that movement, that life, with admiration” [Kraszewski 1985, description relating to the period of 1834 – 1860] (Fig. 5 - 7).

The villages of Polesie also had their characteristic features: “A village stretches far to the right, on to the mill and the pond, and in the midst of it an old Orthodox church can just be seen, overshadowed with trees. All this rests against the far background of forests (…) hills, woods, fields, and finally the forests girding every Polesie landscape.” [Kraszewski 1985, description relating to the period of 1834 – 1860] (Fig. 8).

Traditional Polesie cottages were low, built of wood, with log cabin structure, thatched, with a large stove erected in the centre of the cabin. In the Polish part of Polesie such cabins remained until mid-nineteen eighties, while in the Belarusian and Ukrainian parts they could still be encountered in the first decade of the 21st century (Fig. 9 and 10).

House gardens were an inseparable element of the landscape of Polesie villages: from the road side that had a decorative character (so-called “front-garden” – Fig. 11), while behind the cottage – a utility character (vegetable or kitchen garden).

One of the first to mention landscape transformations and degradation of nature resources that led to gradual disappearance of the unique character of the Polesie landscape was J. I. Kraszewski: “Alas, the forests of Polesie, in the depths of which there is till abundant game, are already almost completely depleted of better wood through continuous log making and potash production (…) the forests have a lamentable look, as close to human settlements they are destroyed and vilely damaged, most of the pines are undercut, other are felled and mercilessly mutilated by fire (…). There are great numbers of game here, even elk, bear,


34

wild boar, beaver, even lynx can be met, but more and more rarely, as the hunters grow in numbers, and the forests thinned (…) they are busy with felling the forests and damage them immensely (…). In many places rich in forests they also make profit by renting out to Jews the making of birch tar and tar, thus, like with potash, damaging a lot of forest, as trees stripped of bark obviously fade.” [Kraszewski 1985, description relating to the period of 1834 – 1860]. The diminishing resources of the fauna are also mentioned by A. Kieniewicz: “I recall the years of my childhood, when the poachers (…) depleted game so much that the elk became a rarity” [Kieniewicz 1989; description relating to the first 2 decades of the 20th century]. The problem is noted also by Antoni F. Ossendowski: “Not too old yet are the times when other steps could be heard here – the trailing, heavy, elk walk. But now it does not push aside snow-laden branches with its broads (…). It was killed off by Muscovites and Germans in the times of battles on the rivers Styr, Stochod and Prypeć, and those that survived were tracked down and killed off by the Poleshuks” [Ossendowski 1934/2008, description relating to the situation after World War I].

In the inter-was period, in his Guidebook to Polesie, Michał Marczak wrote: “Polesie is still perceived as the main hunter’s paradise in Poland (…) that complimentary opinion of its being a paradise is generally overestimated (…). The true numbers of game do not justify such a great number of Nimrods (…). The forests have been thinned by the warring armies for the construction of roads and trenches, and then by their owners, penetration began of areas hitherto untouched by civilised men, as did the drainage of wetlands” [Marczak 1935/2008, the description relates to the situation in the nineteen twenties and thirties].

The first attempts at wetland reclamation in Polesie were undertaken as far back as the 16th century, to increase the area of usable land. The idea returned in mid-18th century, with the construction of the Ogiński Canal, and intensified in the 19th and the first half of the 20th century, initiating permanent transformation of the region: “By the end of 1932 the combined length of all drainage canals alone exceeded the level of 1900 km. Thus we should count with the possibility that, unless the progress of the melioration works slackens with time, the present character of the land may be totally transformed within a quarter-century” [Marczak 1935/2008, description relating to the situation at the beginning of the nineteen thirties].

In spite of the extensive devastation and transformations caused by WW I, in the inter-war period Polesie, over a vast majority of its territory, still retained its almost natural character: “There remained areas that were little known, mysterious in many respects, hardly accessible

35


and largely unpopulated! (…). Among the forests and bogs, here and there rounded forest-covered hillocks rise above the boggy Polesie plain (…). Those are battle fields, and the hillocks are burrows piled above the bodies of the fallen (…). Nothing has changed here since times immemorial! Water from melting snow flows to the rivers and lakes and overflows their banks as it always did (…). Remnants of the old forest stand flooded to mid-trunk; dire alder groves blacken (…). At that time, extraordinarily grown grasses, reeds and bushes struggle with water, stagnant or flowing lazily. Water-lilies, calla, nuphars, bulrushes, lobelias and bindweed cast green patches on the water, trying to join the banks, to dam the flow of the slow stream (…). Lakes and bays disappeared and still disappear, leaving behind a quaggy bed of peat with scattered “windows” glittering in the sun, like eyes, still not coated with the mist of death, those treacherous depths cast the final looks at the world” [Ossendowski 1934/2008, description relating to the situation after WW I].

Also vast moors remained „That great area is characterised by unheard-of monotony, the locals call it the great wet grassland, covered with sour grasses among which, here and there, one can find a “window” – a small deep lake in the middle of the bog, with reed-covered banks (Fig. 12). There are areas where – as far as the eye can see – there is no tree or bush on the horizon, for on the bottomless bog neither man, nor moor oak, dwarf pine, birch or alder can survive” [Marczak 1935/2008, description relating to the situation after WW I].

Since the end of WW II the character of the landscape of the Polish part of Polesie has undergone a fundamental change: the limitless, nearly unpopulated, mysterious land of moors and wetlands described in literature and presented in paintings has turned into a mosaic multi-functional region in which agriculture, forestry and fisheries coexist with intense recreational traffic and an expanding network of services, and with various forms of nature conservation at the same time [Chmielewski Sz., Chmielewski T. J. 2009] (Fig.13).

The need to protect valuable and unique landscapes, aquatic-peatbog ecosystems, or particular plant and animal species was pointed out already in the inter-war period. In the nineteen twenties and thirties, in the central and eastern parts of Polesie several nature reserves were created: one for the protection of beavers, two to provide refuge to the elk, one to protect the already then extremely rare aquatic plant – water caltrop (Trapa Muraniensis), and two for the protection of stands of Azalea pontica [Marczak 1935/2008].

Actions undertaken by private land-owners for the protection of elk and bear are remembered by F.A. Ossendowski: „Only the Radziwiłłs managed to preserve them in their


36

extensive estates and, maybe, with time, multiplied elks will spread out (…). And again the immense and well-managed Radziwiłł forests are a sure refuge also for the bear” [Ossendowski 1934/2008, description relating to the situation after WW I].

Private initiatives aimed at the protection of game resources are also emphasised by A. Kieniewicz: „we both decided to stop hunting elk for several years, and to put it under the most tender care. The population of not just the elk, but of all other game as well, grew every year during the final years of our management” [Kieniewicz 1989, description relating to the nineteen thirties].

However, the most important and the most valuable initiative aimed at Polesie nature and landscape conservation was the plan to establish there a large Nature Park, situated on a part of the Dawidgród Estate, on the river Lwa and on the Hało Bog (East Polesie), with an area of ca. 750 000 ha, developed in the nineteen thirties by Stanisław Kulczyński and Władysław Szafer: It is here that the most magnificent alder forest in Polesie has been preserved, while the areas on the Lwa in the northern part of the Park have a riverside landscape, reminiscent of the Pińskie Bogs (...). The central part is occupied by three enormous fens, of the types of upland moors1 and transitional moors, the upland moors being represented here in all their development shades. There are also 2 lakes here, one of which is undergoing the processes of conversion to peatbog of the upland type, while the other – to the lowland type. The forests on the dunes of the planned Nature Park have preserved well on inaccessible holms. On the terraces of the Lwa, in the southern part, there are primal dune landscapes with interesting steppe flora [cit. after Marczak 1934/2008].

Another highly valuable area of Polesie, indicated in the nineteen thirties as deserving a large-area form of protection, were the Pińskie Bogs: To the south-east of Pińsk, in the very heart of Polesie, at the convergence of the rivers Prypeć, Pina, Styr and Jasiołda, there spreads one of the greatest fens in Polesie, so-called “Pińskie Sea”. That boundless plain, covering an area of ca. 250 000 ha, is crisscrossed by a complex system of rivers and streams, among which only the experienced local fisherman can find his way. In spring the overswollen rivers cover that plain with a uniform sheet of water, and in summer the “Pińskie Sea” is covered by boundless canopy of reeds and rushes (...) The monotony of the landscape, its expanse (...) full of deep waters tangle of high grasses and rushes, evoke the feeling of not only beauty, but also of grim menace [cit. after Marczak 1934/2008].

1 Today we use the term: high moors (comm. by. T.J. Chmielewski)

37


However, so far no national parks have been created in either of those regions, while several others have (see Fig. 1). Work at combining them into a spatially continuous system of protected areas of Polesie is still at the planning stage in Belarus and the Ukraine.

After World War II only a small western fragment of that exceptional region remained within the borders of Poland. A system of legally protected areas began to appear here, initially with considerable difficulty, then more effectively, starting with the creation of several water-peatbog nature reserves in the nineteen fifties, through 3 landscape parks connected by means of areas of protected landscape, to the Polesie National Park established in 1990 and the network of Natura 2000 sites being created since 2004. Within the borders of Poland, that whole system of protected areas is combined within the “West Polesie” Biosphere Reserve, with an area of nearly 140 thousand hectares, established in 2002. The Reserve provides protection for the last preserved in Poland remnants of typical Polesie landscapes that survived primarily in so-called core zones (zones A) that constitute only 3.73% of the area of the whole Reserve [Chmielewski, ed. 2005] (Fig. 14 – 16).

The remaining zones (B and C) of the Biosphere Reserve, in spite of being covered by various legal forms of nature and landscape protection, are subject to extensive transformations. Comparative analysis of aerial photographs from the period of 1952 – 2007 shows that since the middle of the 20th century the following phenomena have taken place within the area now covered with the status of the Biosphere Reserve:

− disappearance of 7 out of 68 lakes and notable shrinkage of open water area in most of the remaining lakes,

− embankment and damming of 6 lakes and their conversion into retention reservoirs for agriculture, which entailed total change of the structure of those ecosystems;

− regulation and deepening of beds of most rivers and destruction of the natural structure of their ecotone zones; the only river that retained its natural character over considerable stretches is the borderline river Bug;

− dissection of the natural structure of peatbog ecosystems with a dense network of drainage ditches and shrinkage of the area of natural peatbog vegetation assemblages by nearly 75%;

− almost 3-fold increase in the afforestation of the whole region: from 21.5% in 1952 to 48.3% in 1992 and 60.1% in 2007;

− ca. 2-fold increase in the density of anthropogenic border lines between land use


38

patches, creating the effect of fragmentation of the spatial structure of landscape and of ecosystems;

− increase of the built-up areas by ca. 88% in the years 1952 – 2007 [Chmielewski Sz., Chmielewski T. J. 2009].The wooden village architecture with regional features has disappeared almost completely,

to be replaced with new, much larger, brick houses, similar to those constructed in suburban housing zones (Fig. 17). Whereas, the summer houses – after the period of expansion of kiosks, box houses and camping cabins of the socialist era – now evolve towards brick or wooden recreational houses, also far from the regional architecture (Fig. 18). In regions of intensive tourist traffic, those are accompanied by a variety of recreational structures, also totally divorced both from the rural landscape tradition and, the more so, from the genius loci of that nature sanctuary (Fig. 19).

The regulated water courses running among the houses, fields and meadows are like deeply inset canals in which, in dry periods, the flow of water is negligible or even totally disappears (Fig. 20). How far removed are the contemporary landscapes of Polesie from the former “land of fens and wetlands”...

Conclusions relating to directions and methods of restoration and conservation of the landscape of West Polesie

The unique character of Polesie landscape from several decades ago, preserved in literature and paintings, cannot be brought back. But shaping the new landscape, new ways of management of the area, we should draw on the traditions of its nature and cultural heritage, try to save the rivers and overgrowing lakes, among other through undertaking programs of renaturalisation of ecosystems, developing a catalogue of regional features of farm-tourism and house-garden architecture, and applying its models in refurbishes and newly constructed structures. It is also necessary to undertake work on the standards of landscape quality and on the revival of identity of West Polesie.

References1. Bogdanowski J. 1983. Introduction to architecture-landscape regionalism

(in Polish). Wiadomości Ekologiczne 29: 183 – 197. 2. Chmielewski Sz., Chmielewski T. J. 2009. Analysis of changes in land use structure in

39


the years 1952 – 2007 [in:] Chmielewski T. J. (ed.): Ecology of hydrogenic landscapes of the “West Polesie” Biosphere Reserve (in Polish). Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Lublin: 47 – 70.Chmielewski T. J. 2008. Towards a general theory of landscape systems [in:] Chmielewski T. J. ed.: Structure and functioning of landscape systems: Meta-analyses, models, theories and their applications (in Polish). Problemy Ekologii Krajobrazu, Tom XXI, Lublin – Warszawa: 93 – 110.

3. Chmielewski T. J. 2010. Landscape as an object of landscape architecture (in Polish) [in:] Szulczewska B., Szumański M. ed.: Przedmiot architektury krajobrazu. Wydawnictwo Wieś Jutra; Warszawa: 7 – 17.

4. Chmielewski T. J. red. 2005. West Polesie Biosphere Reserve: values, functioning, perspectives of development. Monograph of the region. (in Polish). Poleski Park Narodowy; Wojewoda Lubelski. Lublin – Urszulin: 1 – 206.

5. Kieniewicz A. 1989. Long ago on the river Prypeć (in Polish). Ossolineum. Wrocław, Warszawa, Kraków, Łódź: 1 – 557.

6. Kraszewski J. I. 1985. Memories from the Wołyń, Polesie and Lithuania (in Polish). LSW Warszawa: 1 – 383.

7. Marczak M. 1935/2008. A Guidebook to Polesie (in Polish) (reprint). Wydawnictwo Akademickie WSSP w Lublinie. Lublin: 1 – 166.

8. Masłowski M. 1973. Józef Chełmoński. Wyd. „Auriga” – Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe; Warszawa: 1 – 244..

9. Ossendowski F. A. 1934/2008. Polesie – the marvels of Poland (in Polish) (reprint). Wydawnictwo LIBRA. Rzeszów: 1 – 208.

10. Szewczyk J. 2007. Regionalism in the theory and practice of architecture (in Polish). Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. PAN O/Lublin, nr III: 84 – 94.

11. Witwicka K. 2003. Polesie – pages of memory (in Polish). Lubelskie Centrum Marketingu, Lublin: 1 – 169.


40

41

Zmiany fizjonomii krajobrazu Polesia Zachodniego od połowy XIX do początku XXI wieku


Agnieszka Kułak, Tadeusz J. Chmielewski Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zakład Ekologii Krajobrazu i Ochrony Przyrody [email protected] [email protected]

WprowadzenieKrajobraz to rozległy, skomplikowany system przestrzenny, obejmujący

trzy układy hierarchiczne, wzajemnie ze sobą powiązane: (a) abiotyczny, złożony z geokompleksów; (b) biotyczny, zorganizowany w populacje i biocenozy pozostające w silnych relacjach z ich siedliskami, w wyniku których kształtują się ekosystemy i fizjocenozy; (c) antropogeniczny, obejmujący elementy krajobrazu wytwarzane, lub przekształcanie przez człowieka. Wizualnym efektem synergicznego oddziaływania tych trzech układów w czasie i przestrzeni jest charakterystyczna fizjonomia terenu [Chmielewski T. J. 2010].

Regionalna i lokalna specyfika cech dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego sprawia, że poszczególne regiony są postrzegane jako specyficzne, niepowtarzalne systemy krajobrazowe [Chmielewski T. J. 2008].

Działania na rzecz zachowania tożsamości regionalnej w Polsce sięgają II połowy XIX wieku, kiedy to – w warunkach rozdarcia Ziem Polskich między trzech zaborców – narodził się ruch społeczno-kulturalny, zwany regionalizmem. Miał on na celu dążenie do zachowania swoistych cech kultury danego obszaru, pogłębiania wiedzy o tej kulturze, do jej rozwoju i odnowy [Szewczyk 2007]. Z regionalizmem architektoniczno – krajobrazowym według Bogdanowskiego [1983] nierozerwalnie łączy się pojęcie tożsamości miejsca – „Genius loci”. Najgłębsza zależność zachodząca między odbieranym przez człowieka krajobrazem wraz z jego historycznie nawarstwionymi elementami: treścią (kulturą, tradycją miejsca) i formą (kanonem miejsca) składa się na indywidualną tożsamość danego miejsca [Myczkowski 2009].


42

Jednym z regionów o takich unikatowych cechach, o wyrazistej tożsamości, było Polesie, którego zachodni skraj zachował się we współczesnych granicach Polski. Polesie – opisywane w literaturze jako ziemia bagien, mokradeł i torfowisk, rozciąga się na północny wschód od Lublina wzdłuż biegu Prypeci i jej dopływów aż do Dniepru. Jest to najrozleglejszy torfowiskowo – bagienny region w Europie. Stanowi południowo-zachodnią część Niżu Wschodnioeuropejskiego. Ma charakter płaskiej równiny, o dominacji utworów akumulacji organicznej. Wysokość nad poziomem morza wacha się tu od ok. 100 do ok. 300 m npm. Pod względem fizjograficznym dzieli się na: Polesie Zachodnie, Polesie Wschodnie, Polesie Wołyńskie, Polesie Żytomierskie, Polesie Kijowskie, Polesie Czernichowskie, Polesie Nowogrodzko-Siewierskie [http://pl.wikipedia.org/wiki/Polesie].

Wody gruntowe zalegające tuż pod powierzchnią tworzą tu liczne jeziora i rozległe bagna. Na terenie Polesia występuje bogata sieć rzeczna (Prypeć, Stochod, Styr, Bug i inne). Miejscami wśród bagien wznoszą się garby morenowe i równiny lodowcowo-wodne oraz utrwalone wydmy. W południowej części Polesia występują wzniesienia ze skał starszego podłoża.

W latach 1341 – 1569 Polesie było częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego, później w granicach Rzeczypospolitej, wchodziło w skład województwa brzesko-litewskiego (częściowo również mińskiego i kijowskiego). Po III rozbiorze Polski (1795) województwo brzeskie znalazło się w zaborze rosyjskim. W okresie międzywojennym (1918/39) była to największa polska prowincja [Ossendowski 1934/2008]. Obecnie północna i centralna część tego regionu leży na Białorusi, południowa – na Ukrainie, a niewielki, zachodni jego skraj – w Polsce (Ryc.1).

Historycznie był to obszar zamieszkany przez patriotyczną szlachtę polską i miejscowych chłopów – „Poleszuków”. Po II wojnie światowej prowadzono eliminację ludności polskiej z terenów włączonych do republik radzieckich, a następnie do Białorusi i Ukrainy. Mimo to, niektóre społeczności polskie przetrwały w centralnej i wschodniej części Polesia do dnia dzisiejszego [Witwicka 2003].

Celem prezentowanej pracy jest prześledzenie kierunków i skali zmian fizjonomii krajobrazu Polesia Zachodniego od połowy XIX do początków XXI wieku oraz sformułowanie wniosków dotyczących kierunków i metod odnowy i ochrony jego unikatowego charakteru.

43


Ryc.

1. M

apa

Pole

sia.

Leg

enda

: 1. G

rani

ca p

ańst

wa

2. T

eren

y po

dmok

łe 3

. Rze

ki 4

. Jez

iora

5. G

łów

ne d

rogi

6. L

inia

kol

ejow

a 7.

Głó

wne

mia

sta

8. G

rani

ca

Rez

erw

atu

Bio

sfer

y (s

trefa

C)

9. P

ark

Nar

odow

y 10

. Par

k K

rajo

braz

owy

i fo

rmy

podo

bne

11. R

ezer

wat

prz

yrod

y 12

. Rej

on P

oles

kieg

o Pa

rku

Nat

ury

proj

ekto

wan

ego

w la

tach

30.

XX

w. p

rzez

S. K

ulcz

yńsk

iego

i W

. Sza

fera

Fig.

1. P

oles

ie M

ap. L

egen

d: 1

. Sta

te b

orde

r 2. B

oggy

terr

ains

3. R

iver

s 4.

Lak

es 5

. Mai

n ro

ads

6. T

he ra

ilway

line

7. M

ain

citie

s 8.

Bor

der o

f The

rese

rve

Bio

sphe

re (z

one

C) 9

. Nat

iona

l par

k 10

. Lan

scap

e pa

rk a

nd si

mila

r for

ms 1

1. R

eser

ve o

f the

nat

ure

12. R

egio

n of

Pol

eski

Nat

ure

Park

pro

ject

ed in

thirt

ies o

f th

e 20

th c

entu

ry b

y S.

Kul

czyń

ski a

nd W

. Sza

fer


44

Metody badańDotychczas nie wypracowano precyzyjnych, ilościowych metod oceny zmian

fizjonomii krajobrazu w czasie i przestrzeni. O zmianach zachodzących w wyglądzie określonego terenu w okresie wielu dziesięcioleci, możemy dowiedzieć się przede wszystkim analizując i porównując archiwalne materiały ikonograficzne oraz opisy literackie.

Badania prowadzono metodą analizy porównawczej wybranych dzieł malarskich, fotograficznych, literackich i krajoznawczych z XIX i XX w., dotyczących obszaru Polesia Zachodniego. Wyniki tych analiz konfrontowano z wynikami fotointerpretacyjnej analizy retrospektywnej, opartej na wykorzystaniu zdjęć lotniczych obszaru Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie” z lat 1952 – 2007 z zastosowaniem technik GIS [Chmielewski Sz. 2009, Chmielewski Sz., Chmielewski T. J. 2009]. Uzyskane dane zestawiano z wynikami aktualnych własnych obserwacji terenowych.

WynikiPrzez co najmniej wiek: od połowy XIX do połowy XX w., krajobraz Polesia

Zachodniego trwał niemal nie zmieniony. Co więcej – bardzo przypominał wygląd tego obszaru z przed jeszcze poprzednich 2-3 wieków: „Mnóstwo rzek, rzeczułek, odnóg, strumyków, przerzyna ten kraj (...). Któż poezję tego regionu widzi w tych łozach, w tej wodzie snującej się po niezmiernych błotach zasianych stogami (...) kto ją uczuje płynąc wiosną, w nocy po zalanych dokoła i morzem stojących błotach? Dawny opis Satrowolskiego przed 200 laty zrobiony, stosuje się fizycznie i moralnie do tego kraju, mało odmienionego od tamtych czasów” [Kraszewski 1985; opis odnoszący się do okresu 1834 – 1860].

Charakter krajobrazu i bogactwo przyrody XIX-wiecznego Polesia bardzo dobrze oddają obrazy Józefa Chełmońskiego (Ryc. 2 i 3), który tworzył m.in. na Polesiu Pińskim i w regionach sąsiednich [Masłowski 1973].

XIX-wieczne Polesie było niedostępną krainą błota, sosen, mgły i melancholii, którą nie sposób pomylić z żadną inną: „ Dziwne Polesie! Smutne! (…) ten obraz składa się tylko z głównych pierwiastków błota i sosen. Z tego materiału żaden jeniusz w świecie nic prócz pustyni nie utworzy (...) [Kraszewski 1985; opis odnoszący się do okresu 1834 – 1860].

45


Ryc. 2. Krajobraz Polesia w malarstwie Józefa Chełmońskiego. Królestwo ptaków. Fig. 2. Polesie landscape in paintings of Józef Chełmoński. The Kingdom of Birds

Ryc. 3. Krajobraz Polesia w malarstwie Józefa Chełmońskiego. Kurka wodna.Fig . 3. Polesie landscape in paintings of Józef Chełmoński. Water-hen


46

Znakomity opis przyrody i krajobrazu Polesia z początków XX wieku podaje Stanisław Kulczyński (cyt. za M. Marczakiem): „Szeroko rozlane wody, rozległe torfowiska i bagniska, a na suchszych, piaskiem pokrytych przestrzeniach, puszcza leśna, przeważnie sosnowa, to główne składniki krajobrazu poleskiego. Niezwykle nikła i mało wydatna rzeźba terenu sprawia, że rytmika pojawu obydwu elementarnych składników krajobrazowych – bagna i puszczy – przybiera charakter zjawiska niezmiernie rozciągłego w przestrzeni. W ślad za tem zjawiają się na Polesiu nieprzejrzane bagniska z jednej i nieprzebrane puszcze z drugiej strony. Stwarza to efekty krajobrazowe niezwykłego rodzaju. Człowiek ginie i tonie w tym rozciągłym rytmie przyrody, ogarniając jedynie cząstkę przestrzeni i zawartych w niej zjawisk. Przyroda poleska przemawia doń nie różnorodnością, a przeciwnie monotonią i rozciągłością form, narzuca mu wrażenia czegoś równie bezkresnego i jednostajnego jak step czy morze (…). W krajobrazie Polesia, tej najbardziej równinnej krainy Polski, jest coś z rysów krajobrazu wysokogórskiego. Trudność, z jaką oko biegnące po jednostajnych przestrzeniach chwyta punkty oparcia, dział jak spojrzenie w przepaść skalną, a surowość przyrody poleskich pustkowi wywołuje podobne uczucie bezsilności jak widok Tatr” [Marczak 1935/2008].

Ryc. 4. Ujście Styru do Prypeci. (fot. sat. Google Earth 2010)Fig. 4. Styr and Prypeć River – confluence.

47


Dziś trudno nawet wyobrazić sobie bogactwo zasobów ówczesnej przyrody tego regionu: Prócz żółwi i wiunów (tj. piskorzy) stolica to raków także: dawniej czułen ich cały kosztował tylko grosz (...) [Kraszewski 1985; opis odnoszący się do okresu 1834 – 1860].

„Nasze lasy z czasów mojego dzieciństwa obfitowały w niedźwiedzie (...) Ja osobiście uczestniczyłem z dziesięć, czy dwanaście razy na obławach (…) po obu stronach rzeki były ogromne nie tknięte lasy. Na lewym brzegu Prypeci przeważały bory sosnowe (…) wówczas gdy na prawym brzegu rzeki rosły lasy liściaste z główną przewagą dębiny (…) Kraj ten wówczas był bardzo mało zaludniony. Rzadkie wsie zgrupowane były przeważnie ponad brzegami Prypeci (…) o ile lasy były dziewicze i piękne, o tyle gleba uprawna słaba, przeważnie piaszczysta z bliską wodą podskórną ” [Kieniewicz 1989; opis odnoszący się do pierwszych 2 dekad XX w.].

Obok lasów, jednym z najważniejszych, poetycko opisywanych elementów krajobrazu Polesia są rzeki „opasujące zewsząd i krzyżujące się wśród niezmiernych błot i zarośli (...). Horyń ścieśniony płynie w dole, a nad nim wiszą poplecione drzewa: sosny, dęby, brzozy i gęsta leszczyna; wody jego otaczają dookoła wyspę zieloną w dole, u stóp patrzącego położoną, dębami starymi okrytą, na której jeśli się jeszcze bydło pasie – prawdziwa sielanka!” [Kraszewski 1985, opis odnoszący się do okresu 1834 – 1860].

Równie interesujący opis poleskiej doliny rzecznej zamieścił Antoni Kieniewicz: „…cudna Prypeć o każdej porze roku, dnia i nocy. W dnie pogodne woda jej mieniła się przechodząc z niebieskiego koloru w ciemny granat. W dnie zaś burzliwe umiała być groźną, ciemną i czarną, lecz zawsze czystą i przezroczystą. Przeciwległy brzeg rzeki był niski, pokryty przepięknymi łąkami z mnóstwem przeróżnego kwiecia oraz pojedynczo rosnącymi na nich pięknymi dębami. Zwłaszcza w porze wiosennej, gdy doliną Prypeci spływały do Dniepru ogromne ilości wody i cały przeciwległy brzeg na kilka kilometrów szerokości był zalany – niezrównanie piękna roztaczała się panorama” [Kieniewicz 1989; opis odnoszący się do pierwszych 2 dekad XX w.] (Ryc. 4).

Obok niewątpliwych walorów krajobrazowych, rzeki stanowiły również ważne szlaki komunikacyjne łączące główne poleskie miejscowości: Pińsk, Brześć czy Horyń, z resztą świata. Pływały po nich statki parowe, bajdaki, duby, barki, półbarki, łyżwy, dubasy, szuchaleje, obijanki, dusze hubki, które wydawać by się mogło, na zawsze wtopiły się w widoki tego kraju lasów i wody. „Gdy zaś weszło słońce, targ się otworzył,


48

a mnóstwo czółen rzędem ustawionych na brzegu rozpoczęło targ na siano, drwa i inne zapasy, patrzyłem z podziwem na ten ruch, to życie” [Kraszewski 1985, opis odnoszący się do okresu 1834 – 1860] (Ryc. 5 – 7).

Ryc. 5. Port rzeczny na Pinie. Mal. A. Kułak, wg fotografii H. Poddębskiego z lat 30. XX w.Fig. 5. River port on the Pina. Painting by A. Kułak, based on a photograph by H. Poddębski from the thirties of the 20th century

Ryc. 6. Drewniane łodzie nad PrypeciąFig. 6. Wooden boats on the PrypećFot. A. Dubrowski, 2007 (ze zbiorów prywatnych T. J. Chmielewskiego)

49


Ryc. 7. Na Białorusi Prypeć zachowała na niektórych odcinkach prawie naturalny charakter aż do pocz. XXI w.Fig. 7. In Belarus the Prypeć, along some sections, retained an almost natural character until the beginning of the 21st centuryFot. A. Dubrowski, 2004 (ze zbiorów prywatnych T. J. Chmielewskiego)

Charakterystyczne cechy posiadało wiejskie osadnictwo Polesia: „Na prawo wieś się długo rozciąga, aż do młyna i stawu, wśród której stara cerkiewka, ocieniona drzewami, się wychyla. Wszystko to opiera się na tle oddalonym lasów (…) wzgórza, laski, pola, a wreszcie las opasujący każdy widok poleski.” [Kraszewski 1985, opis odnoszący się do okresu 1834 – 1860] (Ryc. 8).

Ryc. 8. Wieś poleska w malarstwie Józefa Chełmońskiego. Roztopy na UkrainieFig. 8. Polesie village in the painting of Józef Chełmoński. Thaw in the Ukraine

Tradycyjne chaty poleskie były niskie, budowane z drewna, o konstrukcji zrębowej, kryte strzechą, z dużym piecem wzniesionym w centralnej części


50

chaty. W polskiej części Polesia chaty takie zachowały się do połowy lat 80. XX w., w części białoruskiej i ukraińskiej – występowały jeszcze w I dekadzie XXI w. (Ryc. 9 i 10).

Ryc. 9. Chaty we wsi Lejno (Pojezierze Łęczyńsko – Włodawskie)Fig. 9. Log cabins in the village of Lejno (Łęczna-Włodawa Lakeland)Fot. T. J. Chmielewski 1986

Ryc. 10. Chata na Polesiu PińskimFig. 10. Log cabin in Pińsk PolesieFot. A. Dubrowski, 2007 (ze zbiorów prywatnych T. J. Chmielewskiego)

Nieodłącznym elementem krajobrazu wsi poleskiej były ogródki przydomowe: od strony drogi mające charakter ozdobny (tzw. „przedogródek” – Ryc. 11), za chatą zaś – użytkowy (warzywnik).

51


Fig. 11. Traditional flower garden in front of a Polesie cottage Ryc. 11. Tradycyjny ogródek kwiatowy przed poleską chatąFot. T. J. Chmielewski, 1987

Jedne z pierwszych wzmianek o przekształceniach krajobrazu i dewastacji zasobów przyrody, które w prowadziły do stopniowego zaniku unikatowego charakteru Polesia, zamieścił już J. I. Kraszewski: „Puszcze poleskie, w których głębinach kryje się jeszcze wiele zwierza, są już jednak dziś z lepszego drzewa wyniszczone prawie zupełnie przez ciągłe wyrabianie balów i potaszu (…) smutny jest pozór lasów, gdyż bliżej ludzi są zniszczone i niegodziwie popsute, większa część sosen popodcinana, inne powalone przez podpalenie pokaleczone niemiłosiernie (…). Zwierza wielka się tu ilość znajduje, nawet łosie, niedżwiedzie, dziki, bobry i rysie napotkać można, lecz coraz rzadziej, bo liczba myśliwych się powiększa, a lasy przetrzebiają (…) trudnią się wyrobkiem lasów i niszczą te niezmiernie (…). W wielu miejscach, obfitych w lasy stanowi także dochód przez najem Żydom pędzenie dziegciu i smoły, które równie jak potasz, wiele lasu psują, bo drzewo odarte z kory, oczywiście marnieje.” [Kraszewski 1985, opis odnoszący się do okresu 1834 – 1860]. O malejących zasobach fauny wspomina m.in. A. Kieniewicz: „Pamiętam lata mojego dzieciństwa, gdy grasujący brakonierzy (…) do tego stopnia wytępili zwierzostan, że łoś był rzadkością” [Kieniewicz 1989; opis odnoszący się do pierwszych 2 dekad XX w.]. Problem ten zauważa także Antoni


52

F. Ossendowski: „Niedawne to jeszcze czasy gdy inne słyszano tu stąpanie – powłóczysty, rozgłośny, łosiowy chód. Lecz teraz nie roztrąca on łopatami swemi obciążonych śniegiem gałęzi (…). Wytępili go Moskale i Niemcy w dobie toczących się nad Styrem, Stochodem i Prypecią bojów, a tych, co pozostały, wytropił i wykończył Poleszuk” [Ossendowski 1934/2008, opis odnoszący się do sytuacji po I wojnie światowej].

W okresie międzywojennym, w przewodniku po Polesiu Michał Marczak pisał: „Polesie uchodzi dotychczas za główny w Polsce raj dla myśliwych (…) owa pochlebna opinia o raju jest zwykle przejaskrawiona (…). Ilość zwierzyny łownej nie uzasadnia tak wielkiej liczby nemrodów (…). Lasy zostały przetrzebione przez wojujące armie na budowę dróg i okopów, a następnie przez właścicieli, zaczęła się penetracja obszarów, przedtem nogą cywilizowanego człowieka niemal nietkniętych, osuszanie mokradeł” [Marczak 1935/2008, opis odnosi się do sytuacji z lat 20. i 30. XX w.].

Pierwsze próby osuszania Polesia podejmowano już w XVI wieku, by zyskać jak najwięcej przestrzeni użytkowej. Powrócono do nich w drugiej połowie XVIII wieku, budową Kanału Ogińskiego, a zintensyfikowano w XIX i pierwszej połowie XX wieku, rozpoczynając trwałe przekształcenie oblicza tej krainy: „Do końca 1932 roku długość wszystkich kanałów tylko osuszających na Polesiu przekroczyła liczbę 1900 km. To też liczyć się trzeba z tem, że, o ile postęp w pracach melioracyjnych w dalszym czasie nie osłabnie, dotychczasowy charakter krainy w ciągu ćwierćwiecza gotów zupełnie się przekształcić” [Marczak 1935/2008, opis odnosi się do sytuacji z początku lat 30. XX w.].

Mimo znacznych zniszczeń i przekształceń powstałych podczas I wojny światowej, w okresie międzywojennym Polesie na przeważającym obszarze nadal zachowało swój prawie naturalny charakter: „Pozostał kraj mało znany, pod wielu względami zagadkowy, trudno dostępny i w znacznej swej części – prawie niezaludniony! (…). Wśród lasów i mokradeł tam i sam wznoszą się ponad błotnistą równiną poleską okrągłe pagórki lesiste (…). Są to poboiszcza – miejsca , gdzie toczyły się bitwy, a nad poległymi sypano te kurhany (…). Nic się od pradawnych czasów nie zmieniło! Woda topniejących śniegów tak samo wpada do rzek i jezior, wypełnia je ponad miarę (…). Zalane wodą do półpionów stoją skrawki, niedobitki dawnej puszczy; czernieją posępne olszynce (…). W tymże czasie niezwykle wybujałe trawy, trzciny i zarośle walczą z wodą stojącą i płynącą leniwie. Grzybienie, czermień, grążele, sita, lobelie i powoje zarzucają na zwierciadła i strugi wody

53


płachty zielone, usiłując połączyć brzegi, zatamować bieg powolnej strugi(…). Znikały i znikają jeziora i ślepe plosa, pozostawiając po sobie grząski, ruchomy pokład torfu z wyzierającymi tu i ówdzie błyszczącemi w słońcu „oknami”; ni to oczy, jeszcze mgłą śmierci nie zasnute, rzucają te głębie zdradliwe ostatnie spojrzenie na świat” [Ossendowski 1934/2008, opis odnoszący się do sytuacji po I wojnie światowej].

Zachowały się także rozległe torfowiska „Wielki ten szmat terenu odznacza się niesłychaną monotonią, po miejscowemu określany jako rozległe „hało” czyli mokra łąka, pokryta kwaśnemi trawami, wśród których co krok trafia się „okno” – głębokie jeziorko wśród trzęsawiska obrosłe po brzegach szuwarem (Ryc. 12). Są przestrzenie, na których – jak okiem sięgnąć – nie dojrzy się na horyzoncie krzaczka ni drzewa, bo na „zybunie” czyli bezdennem trzęsawisku nie utrzyma się nie tylko człowiek, ale bagienny dąb i sosna karłowata, brzoza czy olcha” [Marczak 1935/2008, opis odnoszący się do sytuacji po I wojnie światowej].

Ryc. 12. Oczka wodne wśród poleskich torfowisk dziś należą już do rzadkości Fig. 12. Such pools in the midst of the Polesie moors are now a rarityFot. A. Dubrowski, 2007 (ze zbiorów prywatnych T. J. Chmielewskiego)

Od zakończenia II wojny światowej, charakter krajobrazu Polesia uległ w granicach Polski zasadniczej zmianie: opiewana w literaturze i przedstawiana


54

w malarstwie bezkresna, niemal bezludna, tajemnicza kraina bagien i moczarów, przekształciła się w mozaikowaty, wielofunkcyjny region, w którym gospodarka rolna, leśna i rybacka koegzystuje z intensywnym ruchem rekreacyjnym i coraz bogatszą ofertą usług a jednocześnie z różnymi formami ochrony przyrody [Chmielewski Sz., Chmielewski T. J. 2009] (Ryc.13).

Fig. 13. Lake Sumin with increasing housing around its banksRyc. 13. Jezioro Sumin z gęstniejącą wokół niego zabudową Fot. T. J. Chmielewski, 2007

Na potrzebę ochrony cennych, niepowtarzalnych krajobrazów, ekosystemów wodno – torfowiskowych, czy też poszczególnych gatunków roślin i zwierząt zwracano uwagę już w okresie międzywojennym. W latach 20 i 30. XX w. w centralnej i wschodniej części Polesia utworzono kilka rezerwatów przyrody: jeden dla ochrony bobra, dwa dla ochrony ostoi łosia, jeden dla ochrony już wówczas niezwykle rzadkiej rośliny wodnej: kotewki Murańskiej oraz dwa dla ochrony stanowisk azalii pontyjskiej [Marczak 1935/2008].

Działania podejmowane przez prywatnych właścicieli ziemskich na rzecz ochrony łosi i niedźwiedzi tak wspomina F.A. Ossendowski: „Uchronili je tylko Radziwiłłowie w swoich rozległych włościach i z nich z czasem, być może rozpierzchną się rozmnożone losie (…). I znowuż nie przemierzone a dobrze zagospodarowane puszcze Radziwiłłowskie

55


stanowią i dla niedźwiedzia schron pewny” [Ossendowski 1934/2008, opis odnoszący się do sytuacji po I wojnie światowej].

Prywatne inicjatywy na rzecz ochrony zasobów zwierząt łownych podkreśla także A. Kieniewicz: „postanowiliśmy obaj przez kilka lat nie polować na łosie i otoczyć je najtroskliwszą opieką. Zwierzostan nie tylko łosi, lecz wszystkiej innej zwierzyny z każdym rokiem zwiększał się, w ostatnich latach naszego gospodarowania” [Kieniewicz 1989, opis odnoszący się do lat 30. XX w.].

Jednak najważniejszą i najcenniejszą inicjatywą mającą na celu ochronę przyrody i krajobrazu Polesia był projekt utworzenia tu rozległego Parku Natury, na części Ordynacji Dawidgródzkiej, nad rzeką Lwą i na Bagnie Hało (Polesie Wschodnie), o powierzchni ok. 750 000 ha, opracowany w latach 30. XX w. przez Stanisława Kulczyńskiego i Władysława Szafera: Tutaj zachowaną została najwspanialsza puszcza olchowa na Polesiu, zaś tereny nad Lwą w północnej części Parku posiadają krajobraz nadrzeczny, przypominający Bagna Pińskie (...). Centrum zajmują olbrzymie bagniska, typu wyżynnych1 i przejściowych torfowisk, przy czem torfowiska wyżynne reprezentowane są we wszystkich odcieniach rozwojowych. Znajdują się tu również 2 jeziora, z których jedno podlega procesom zatorfieni typu wyżynnego, drugie zaś – nizinnego. Lasy na wydmach projektowanego Parku Natury zachowały się dobrze na niedostępnych ostrowach. Na terasach Lwy, w południowej części, występują pierwotne krajobrazy wydmowe, o cennej interesującej florze stepowej [cyt. za Marczak 1934/2008].

Drugi wybitnie cenny obszar Polesia, wskazywany w latach 30. XX w. jako zasługujący na wieloprzestrzenną formę ochrony, to Bagna Pińskie: Na południowy wschód od Pińska, w samem centrum Polesia, u zbiegu Prypeci, Piny, Styru i Jasiołdy, rozpościera się jedno z największych bagnisk na Polesiu, tzw. „Morze Pińskie”. Bezkresną tę równinę, obejmującą około 250 000 ha powierzchni, przecina zagmatwany splot rzek i strumieni, wśród których drogi szukać umie jedynie doświadczony rybak tamtejszy. Wiosną wezbrane rzeki pokrywają tę równinę jednolitą taflą wód, latem zjawia się na „Morzu Pińskiem” nieogarniony łan trzcin i szuwarów (...) Jednostajność krajobrazu, jego rozległość (...) pełna topielisk plątanina wysokich traw i szuwarów, budzi uczucie nie tylko piękna, ale i surowej grozy [cyt. za Marczak 1934/2008].

W obu tych rejonach parki narodowe dotychczas jednak nie powstały. Na

1 Dziś używany jest termin: torfowiska wysokie (przyp. T.J. Chmielewski)


56

białoruskim i ukraińskim Polesiu tworzono natomiast kilka innych obszarów chronionych, w tym w 2003 r. 2 rozległe wodno-torfowiskowe rezerwaty przyrody na Bagnie Hało (por. Ryc. 1). Prace nad połączeniem ich w ciągły przestrzennie system obszarów chronionych Polesia jest na Białorusi i na Ukrainie dopiero w stadium projektowania.

W powojennych granicach Polski pozostał jedynie zachodni, niewielki skraj tej wyjątkowej krainy. System obszarów prawnie chronionych zaczął powstawać tu początkowo z wielkimi trudnościami, później bardziej efektywnie, poczynając od utworzenia w latach 50. XX w. kilku wodno – torfowiskowych rezerwatów przyrody, przez 3 parki krajobrazowe połączone obszarami chronionego krajobrazu, po ustanowiony w 1990 r. Poleski Park Narodowy i powstającą od 2004 r. sieć obszarów Natura 2000. Cały ten regionalny system obszarów chronionych łączy w granicach Polski ustanowiony w 2002 r. rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie” o powierzchni prawie 140 000 ha. Chroni on ostatnie zachowane na obszarze Polski pozostałości typowych krajobrazów Polesia, które przetrwały przede wszystkim w tzw. strefach rdzennych (strefach A), stanowiących zaledwie 3,73% powierzchni całego Rezerwatu [Chmielewski red. 2005] (Ryc. 14 – 16).

Fig. 14. Peatbog at the Lake Moszne Ryc. 14. Torfowisko nad jeziorem MoszneFot. T. J. Chmielewski, 1999

57


Fig. 15. Lake Płotycze Urszulińskie Ryc. 15. Jezioro Płotycze UrszulińskieFot. T. J. Chmielewski 2009

Fig. 16. Moist forest in the Polesie National Park Ryc. 16. Las wilgotny w Poleskim Parku NarodowymFot. T. J. Chmielewski 2010


58

Pozostałe strefy (B i C) Rezerwatu Biosfery, mimo objęcia różnymi prawnymi formami ochrony przyrody i krajobrazu, podlegają daleko idącym przekształceniom. Z analizy porównawczej zdjęć lotniczych z okresu 1952 – 2007 wynika, że od połowy XX w., na obszarze objętym obecnie statusem Rezerwatu Biosfery, nastąpiło:

• zaniknięcie 7 z 68 jezior oraz znaczne zmniejszenie się powierzchni otwartego lustra wody w większości pozostałych jezior,

• obwałowanie i podpiętrzenie 6 jezior oraz zamienienie ich w zbiorniki retencyjne dla rolnictwa, co pociągnęło za sobą całkowitą zmianę struktury tych ekosystemów;

• wyprostowanie biegu i pogłębienie koryt większości rzek oraz zniszczenie naturalnej struktury ich stref ekotonowych; jedyną rzeką, która na znacznej długości zachowała prawie naturalny charakter, jest graniczna rzeka Bug;

• rozcięcie naturalnej struktury ekosystemów torfowiskowych gęstą siecią rowów melioracyjnych oraz zmniejszenie się powierzchni naturalnych zbiorowisk roślinności torfowiskowej o prawie 75%;

• prawie 3-krotny wzrost lesistości całego regionu: z 21,5% w 1952 r. do 48,3% w 1992 r. oraz 60,1% w 2007 r.;

• około 2-krotny wzrost gęstości sieci antropogenicznych linii granicznych między płatami użytkowania ziemi, dający efekt rozdrobnienia struktury przestrzennej krajobrazu i fragmentacji ekosystemów;

• wzrost powierzchni terenów zabudowanych o ok. 88% w latach 1952 – 2007 [Chmielewski Sz., Chmielewski T. J. 2009].Drewniana architektura wiejska o cechach regionalnych zanikła niemal zupełnie.

Jej miejsce zajęły nowe, znacznie okazalsze, murowane budynki, podobne do tych wznoszonych w podmiejskich strefach mieszkaniowych (Ryc. 17). Natomiast zabudowa letniskowa – po okresie ekspansji kiosków, budek i domków campingowych epoki socjalizmu – ewoluuje obecnie w kierunku murowanych lub drewnianych domów wypoczynkowych, także dalekich od architektury regionalnej (Ryc. 18). W rejonach intensywnego ruchu turystycznego, towarzyszą jej różne urządzenia rekreacyjne, całkowicie oderwane zarówno od tradycji krajobrazu wiejskiego, jak i tym bardziej od genius loci sanktuarium przyrody (Ryc. 19).

Uregulowane cieki przebiegające wśród zabudowy, pól i łąk, przypominają głęboko wcięte kanały, w których w okresach suchych przepływ wody jest znikomy, lub zanika

59


całkowicie (Ryc. 20). Jakże daleko współczesnym krajobrazom Polesia do „krainy bagien i moczarów”...

Fig. 17. Contemporary village housing in Polesie Ryc. 17. Współczesna zabudowa wiejska na Polesiu Fot. T. J. Chmielewski, 2010

Fig. 18. Summer- resort buildings concurrent Polesie lakes Ryc. 18. Zabudowa letniskowa towarzysząca poleskim jezioromFot. T. J. Chmielewski, 2010


60

Fig. 19. Must recreational structures devastate the landscape? This has been built on the bank of Lake Białe Włodawskie. Ryc. 19. Czy urządzenia służące rekreacji muszą dewastować krajobraz? To zbudowano na brzegu jeziora Białe Włodawskie. Fot. T. J. Chmielewski 2010

Ryc. 20. „Rzeka” Tarasienka i towarzyszące jej infrastruktura techniczna.Fig. 20. “River” Tarasienka and its accompanying technical infrastructure.Fot. A. Grzywna 2009

61


Wnioski dotyczące kierunków i metod odnowy i ochrony krajobrazu Polesia Zachodniego

Utrwalonego w literaturze i sztuce unikatowego charakteru krajobrazu Polesia z przed kilku dziesięcioleci, nie da się już przywrócić. Kształtując nowy krajobraz, nowe zagospodarowanie tego regionu, trzeba jednak czerpać z tradycji jego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, ratować wysychające rzeki i zarastające jeziora m.in. poprzez podejmowanie programów renaturalizacji ekosystemów, opracować katalog regionalnych cech architektury agroturystycznej i wiejskich ogrodów przydomowych oraz stosować jego wzorce w modernizowanych i nowo tworzonych obiektach. Należy podjąć prace nad standardami jakości krajobrazu i odnową tożsamości Polesia Zachodniego.

Literatura1. Bogdanowski J. 1983. Wprowadzenie do regionalizmu architektoniczno –

krajobrazowego. Wiadomości Ekologiczne 29: 183 – 197. 2. Chmielewski Sz., Chmielewski T. J. 2009. Analiza zmian struktury użytkowania

ziemi w latach 1952 – 2007 [w:] Chmielewski T. J. (red.): Ekologia krajobrazów hydrogenicznych Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie”. Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Lublin: 47 – 70.

3. Chmielewski T. J. 2008. Zmierzając ku ogólnej teorii systemów krajobrazowych [w:] Chmielewski T. J. red. Struktura i funkcjonowanie systemów krajobrazowych: Meta-analizy, modele, teorie i ich zastosowania. Problemy Ekologii Krajobrazu, Tom XXI, Lublin – Warszawa: 93 – 110.

4. Chmielewski T. J. 2010. Krajobraz jako przedmiot architektury krajobrazu [w:] Szulczewska B., Szumański M. red.: Przedmiot architektury krajobrazu. Wydawnictwo Wieś Jutra; Warszawa: 7 – 17.

5. Chmielewski T. J. red. 2005. Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie”: walory, funkcjonowanie, perspektywy rozwoju. Monografia regionu. Poleski Park Narodowy; Wojewoda Lubelski. Lublin – Urszulin: 1 – 206.

6. Kieniewicz A. 1989. Nad Prypecią dawno temu. Ossolineum. Wrocław, Warszawa, Kraków, Łódź: 1 – 557.


62

7. Kraszewski J. I. 1985. Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy. LSW Warszawa: 1 – 383.

8. Marczak M. 1935/2008. Przewodnik po Polesiu (reprint). Wydawnictwo Akademickie WSSP w Lublinie. Lublin: 1 – 166.

9. Masłowski M. 1973. Józef Chełmoński. Wyd. „Auriga” – Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe; Warszawa: 1 – 244..

10. Ossendowski F. A. 1934/2008. Polesie – cuda Polski (reprint). Wydawnictwo LIBRA. Rzeszów: 1 – 208.

11. Szewczyk J. 2007. Regionalizm w teorii i praktyce architektonicznej. Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. PAN O/Lublin, nr III: 84 – 94.

12. Witwicka K. 2003. Polesie – karty pamięci. Lubelskie Centrum Marketingu, Lublin: 1 – 169.

Documents

Changes in the physiognomy of the landscape of West ... · Changes in the physiognomy of the landscape of West Polesie from the middle of 19th century till the beginning of 21st century