Project for new income opportunities inberry fruit growing in the area of

Gorazde, Birac and Sarajevo, BiH

Prof. dr Mirsad Kurtović Dipl. ing. Hemo Jusović

Adnan Maličević Dipl. ing. Kenan Kalnić

Ekstenzivan (lijevo) i intenzivan koncept uzgoja voćaka (desno)

U V O D

PROIZVODNJA VOĆA – OBLICI ORGANIZOVANJA

Posmatrana iz ugla konvencionalnog pristupa, a obzirom na učešće čoveka, tehnologija uzgoja voćaka može se podijeliti na:

EKSTENZIVNU – karakteristike ovog, početnog nivoa koncencionalne proizvodnje, su: uzgoj pojedinačnih i veoma bujnih stabala voćaka, koje su kalemljene na sijance, prirodno formirane krošnje, alternativno plodonošenje, kasno prorođavanje, te obično nikakav nivo provedbe agro i pomotehničkih mjera.POLUINTENZIVNU – ovaj stepen konvencionalne proizvodnje voća odlikuje se primjenom samo nekih agro i pomotehničke tretmana (najčešće samo zimska rezidba i đubrenje).INTENZIVNU – ovaj nivo konvencionalne proizvodnje karakteriše se gustom sadnjom, slabobujnim podlogama, primjenom svih agro i pomotehničkih mjera, (adekvatna obrada zemljišta, đubrenje, navodnjavanje, zaštita, zelena i zimska rezidba). Naravno, tek je ovaj oblik održiva robna prizvodnja-ekonomski isplativa.SUPERINTENZIVNU – ovaj posljednji nivo konvencionalne proizvodnje pored potpune i intenzivne primjene agro i pomotehničkih mjera karakteriše i praktikovanje nekih specifičnih aktivnosti, kao npr. prorjeđivanje plodova, upotreba hemijskih stimulatora rasta i sl.

Pored konvencionalnog pristupa, proizvodnja voća može biti organizovana i u sljedeća dva koncepta:

INTEGRALNA – u osnovi to je ekološki usmjeren postupak u kojem je primjena hemijskih sredstava svedena na najmanju moguću mjeru, tako da se unište štetočine ili suzbiju biljne bolesti, a u isto vrijeme ne naruši čovjekova okolina i na kraju u što većoj mjeri sačuva zdravlje potrošača. U pogledu agro i pomotehničkih mjera ovaj koncept voćarstva je intenzivan. Aplicirana sredstva primjenjuju se na bazi preporuka prognozne službe, i to sa prilagođene liste pesticida, za datu vrstu i godinu proizvodnje. Proizvodi IPV zdravstveno su vredniji, imaju markicu i naravno skuplji su na tržištu. ORGANSKA - osnovna odlika organske produkcije voća jeste potpuna zabrana upotrebe hemijskih zaštitnih sredstava. Ovaj pristup podrazumjeva produkciju zdravstveno sigurvog voća

3,0 m

10,0 m

PREDRADNJE ZA PODIZANJE ZASADA JABUKE

Izbor mjesta za podizanje zasada – Pored odabira povoljnije parcele (pristupačnije i plodnije), ukoliko se zasad jabuke podiže na podlozi M9 (standardna podloga u uzgoju ove vrste voćaka), te je u blizini šumska sastojina, za očekivati je u zasadu jabuke opasnost od zeca (glodara). Naime, u funkciji zaštite od ovih štetočina potrebno je zasad jabuke ograditi pletenom ogradom, iskopati kanal sa vanjske strane, uz svaku sadnicu postaviti mrežicu za zaštitu od zeca, i na kraju efikasno je premazati kočić uz sadnicu svinjskom mašću. Priprema zemljišta za sadnju – Svježe krčevine, šumskih populacija ili starijih voćnjaka nisu pogodne za podizanje novih zasada jabuke, te iste treba prvo kultivirati najmanje 2 god. Najbolje predkulture za voćnjak su leguminoze. Priprema zemljišta podrazumjeva: pH zemljišta 5,5-6,5, duboko oranje do 60 cm, 3-5 t/dunumu zgorjelog goveđeg stajnjaka, 80-100 kg NPK/dunum (10:20:30, 8:16:24), tanjiranje i frezanje. Zemljište se mora pripremiti što je moguće bolje, jer će na tom mjestu voćnjak biti eksploatisan 15-tak godina. Dubina kopanja rupe takođe zavisi od intenziteta obrade.Izbor sadnog materijala – Sadni materijal nabavlja se od ovlaštenih rasadnika. Svaka sadnica mora da ima markicu/etiketu na kojoj stoji: ime i adresa rasadnika, vrsta, sorta, podloga, starost podloge i plemke, za koju sadnju važi i deklaracija. Certificiran sadni materijal preduslov je uspješnosti buduće proizvodnje voća. Razmjeravanje za sadnju – U slučaju jabuke na podlozi M9 i uzgojne forme vitko vreteno, najčešće se preporučuje razmak sadnje 1,2 x 3,5 m (redni 1,2; međuredni 3,5 m). Ako su u pitanju blaže padine razmak između redova treba nešto povećati zbog proklizavanja mašina prilikom obrade. Obavezan pravac redova, ukoliko to nagib dozvoljava je sjever-jug, a na blažim padinama redovi se postavljaju kontra nagibu, odnosno na većim nagibima formiraju se terase.

Tipovi sadnog materijala – Prilikom kupovine sadnica jabuke potrebno je obratiti pažnju na izbor tipa sadnice jer će od izbora

iste, u krajnjem zavisiti uspješnost planirane proizvodnje.

Dimenzije rupe za sadnju i tehnika kopanja rupe - Sadnja jabuke obavlja se u jesen, jer je to najbolji momenat kako bi se voćke pripremile za naredni period. Dimenzije rupe za sadnju, u pravilu iznose 60x60 cm. Međutim, ukoliko je zemljište dobro pripremljeno iste mogu biti i manjih dimenzija, dok kod idealno pripremljenog zemljišta sadnja se može vršiti i u brazde. Kopanje rupe izvodi se na sljedeći način: prvo se iskopa gornji sloj zemljišta (zdravica) na dubini od 30 cm (jedan ašov), te se isti odloži na jednu stranu. Drugi sloj (još 30 cm – mrtvica) izdvoji se na drugu stranu. Dakle, ova dva sloja zemljišta jasno se razdvajaju.

Tehnika sadnje – Sadnju u pravilu uvijek treba da obavljaju dva lica, jedno drži sadnicu, drugo zatrpava rupu, i to tako da se prvo na dno iskopanog sadnog mjesta prvo postavlja 1/3 zdravice u formi humke, kako bi se po postavljanju sadnice jabuke spojno mjesto (mjesto kalemljenja) što više podiglo iznad površine zemlje. Nakon toga se postavlja sadnica, a potom korijen iste prekrije drugom trećinom zdravice, i to tako da stajnjak (jedna lopata) i NPK (15:15:15) nedođu u dodir sa korijenom. Potom se rupa zatrpa preostalom količinom zdravice, te cjelokupna površina prekriva ostatkom zemlje (mrtvicom). Važno je još jednom napomenuti da se spojno mjesto ne smije ugroziti (zakopati ili ostaviti u nivou zemlje i time izložiti čestoj stagnaciji vode), već se isto treba locirati što više iznad površine zemlje. U suprotnom isto će bit ugroženo, brže je njegovo propadanje, odnosno lomljenje pod teretom roda.

Dimenzija rupe (lijevo) kopanje rupe (desno)

Dubina sadnje: nepravilno (lijevo), pravilno (u sredini) i posljedica ugroženosti spojnog mjesta (desno)

Izbor podloge za podizanje zasada jabuke – osnovnu podlogu u intenzivnoj proizvodnji jabuke predstavlja slabobujna vegetativna podloga M9 (klon 337). Sorte jabuke kalemljene na ovaj tip podloge daju stabla slabije bujnosti, ranije stupaju na rod, optimalan je odnos između rasta i rodnosti, uz naravno kvalitetnije plodove, te veći broj stabala po jedinici površine. Nedostatak podloge M9 je sto zahtijeva naslon, sistem za navodnjavanje (kap po kap), te je ista podložna uticaju glodara. Međutim, pozitivne karakteristike, a na prvom mjestu visoki prinosi u potpunosti prevazilaze navedene nedostatke. Podloga M9 prepoznatljiva je po guki, odnosno zadebljanju na spojnom mjestu.

Izbor sorte za podizanje zasada jabuke - Prilikom izbora sorte treba napomenuti da je jabuka izrazito stranooplodna vrsta. To znači da se nesmiju podići monosortni (jedna sorta) zasadi jabuke, naravno zbog nemogućnosti oplodnje – posljedica je nerodnost. Za podizanje zasada moraju se planirati minimalno dvije sorte (ako nijedna od njih nije triploidna), ali i tu se treba voditi računa o tome da li su one međusobno kompatibilne (mogu li jedna drugu oprašiti). Međutim, kod planiranja podizanja zasada jabuke treba znati da kod iste postoje i triploidne sorte – sorte koje zbog nemogućnosti klijanja polena ne mogu biti oprašivači. Takva je npr. sorta Jonagold. To praktično znači da ukoliko se planira zasad u kojem će biti zastupljena ova sorta jabuke, nije dovoljna samo još jedna, već trebaju minimalno još dvije sorte, i to one koje se mogu međusobno oprašiti – koje su polno kompatibilne.

Izbor uzgojnog oblika prilikom zasnivanja zasada jabuke - Standardni uzgojni oblik (forma krošnje) za jabuku je vitko vreteno. Ovaj uzgojni oblik se sastoji od provodnice sa primarim granama, koje su ujedno i rodno drvo, ili te kratke primarne grane nose na sebi rodno drvo (sekundarne elemente). Dakle, ovaj uzgojni oblik kao skelet ima samo stožinu, a poluskeletne grane čine nosači rodnog drveta i i obrastajuće grančice koje se nalaze direktno na provodnici. Stabla u vitkom vretenu pružaju velike prednosti u proizvodnji jabuke, tako što se u svim pomotehničkim zahvatima smanjuje ljudski rad. Takva kombinacija sorte, podloge i uzgojnog oblika obezjeđuje rano dospijevanje zasada jabuke u početnu rodnost, uz kasnije postizanje dobrih prinosa.

Shema vitkog vretena

Zasad u jabuke u uzgojnoj formi vitko vreteno

A. Sadnica u jesen nakon sadnje, kočić pored sadnice i vezivanje na osmicu

B. Prikraćivanje sadnice kosim rezom sa suprotne strane što bliže pupoljku na visinu 90 cm od zemlje, u cilju izolacije pupoljka - proljeće

C. Sljedeća dva pupoljka (drugi i treći) se osljepljuju, uklanjaju svi prirasti na visini 60 cm od zemlje, gdje treba formirati deblo

D. Primjer neosljepljenog drugog i trećeg pupoljka. Prikraćivanje sadnice na najači prirast, čime se u praktičnom smislu zbog nužnosti odbacuje

dio sadnice E. Pravilno izoliran pupoljak, tokom vegetacija obezbjeđuje razvoj

produljnice

Rovašenje – Makazama ili pilicom lagano se zareže kora na mjestu (lokacija spavajućeg pupoljka) gdje se želi grana.

Takođe, ukoliko se zareže i iznad vidnog pupoljka dobija se jaka grana (na shemi lijevo), dok ispod istog razvija se slab

prirast (na shemi desno).

90 cm 60 cm

0,6

m

0,6

m

Prikaz rovašenja

Na početku prve godine pojavljuju se grane od kojih treba na prvom spratu ostaviti tri/četiri (četvrta za zamjenu) - slika A, s tim da ne smije

više od jedne grane biti iz istog mjesta. Kada iste porastu oko 15-tak cm dok su još zelene (obično polovina maja) razvode se npr. pomoću

čačkalica, pod ugao od 90o - slika B. Vršni dio stabla ili produljnica u momentu kada poraste 50 cm, iznad posljednjeg razgranjenja, pincira se

u ljetnoj rezidbi, na taj način što se vršni dio prirasta otkine prstima na zadnji razvijen list od osnove. Ovaj zahvat ima za cilj zaustavljanje

vršnog rasta i stimulisanje pojave bočnih razgranjenja na produljnici. Voćar koji intenzivno đubri tokom godine praktikovanjem pinciranja može

formirati i dva uslovna sprata uzgojnog oblika vitko vreteno.

Važno je znati da su rast i rodnost u korelaciji. Borba protiv rasta jeste povijanje grana. Grana koja raste vertikalno

dominantno raste, a njena rodnost se destimuliše. S druge strane prirast koji se povija pod većim uglom u odnosu na stožinu prelazi na rod u korelaciji od tog ugla otklona. Što je veći ovaj ugao, odnosno što je

grana više povijena, brže stupa na rod.

A. Različiti načini razvođenja grana

A.1 – razvođenje grana štipaljkama

A. 2 – razvođenja grana čačkalicama

A. 3 – razvođenje grana letvicom

A. 4 – razvođenje grana tegovima

Oštri uglovi grananja – stimuliše se

samo rast Komparacija oštrog i

otvorenog ugla grane Primjer povijenih grana

A. 5 – grana koja u osnovi posjeduje poželjan ugao (90o) posjeduje pri bazi prsten-šlic, dok grana oštrog ugla ima procjep.

U toku zimske rezidbe druge godine na prvom-formiranom spratu potrebno je do osnove ukloniti sve prebujne i uspravnorastuće

priraste – vodopije, a ostavljati samo bočne i donje. Takođe, i donji snažni prirasti nisu poželjni jer će plodovi jabuke na istim padati na

zemlju. Rast u dužinu bočnih grana prvog uslovnog sprata zaustavlja se (na dužinu polovine rednog prostora) tako što se svaka postrana

bočna grana prevodi rezom na bočni ili donji prirast. U pravilu na prvom spratu poželjnije je zaustaviti rast bočne grane na bočni prirast,

u suprotnom postoji opasnost da isti dodiruje zemlju. U toku vegetacije formira se drugi sprat, gdje se takođe ostavljaju tri prirasta i

četvrti za zamjenu. Kada su isti zeleni, u istom momentu kao i prethodne vegetacije potrebno ih je poviti u što horizontalaniji položaj (čačkalicama, rafijom, tegovima i sl.). Razmak između ovih prirasta treba biti 10-15 cm. Produljnica se, kao i prethodne godine pincira kada izraste 50 cm (tokom zelene intervencije), iznad posljednjeg

razgranjenja, a ukoliko poraste 40-45 cm istoj se rezom stimuliše rast.

Početak druge godine Prevođenje na donji prirast

Stablo tokom vegetacije

Treća godina je obično period kada se završava formiranje uzgojnog oblika. Prvi sprat već plodonosi i zimskom

rezidbom je potrebno ukloniti vodopije. Na drugom spratu radi se isto što i na prvom uslovnom spratu prošle godine (zaustavljanje rasta u dužinu, prevođenjem na donjui ili

bočni prirast, te uklanjanje vodopija). Tokom vegetacije na trećem spratu razvode se prirasti pod što otvoreniji ugao. U

ovoj godini postavlja se pitanje kako zaustaviti rast produljnice dalje u dužinu, obzirom da je krošnja dostigla visinu od 3 m od površine zemlje. Daljnji rast produljnice

zaustavlja se tako što se ista povija, a potom kada se pojavi bočni rodni prirast prevede na isti. Ukoliko se nakon povijanja pojave vertikalni prirasti oni se uklanjaju do

osnove. Kada se u vršnom dijelu voćke pojave cvjetovi, to je znak da je njen daljni rast zaustavljen.

UKLANJANJE NISKO POLOŽENIH PRIRASTA – svi prirasti koji su prisutni niže od 50 cm (deblo) uklanjaju se, obzirom da postoji mogućnost da će plodovi na ovim granama tokom plodonošenja

dodirivati zemlju

UKLANJANJE PARALENIH PRIRASTA – kada se u malom prostoru nalaze dvije grane jedna iznad druge, mada ne remete zakon potčinjenosti, ali su paralelne, i to

tako da gornja ipak u izvjesnoj mjeri zasjenjuje donju, jedna od ovih grana se obavezno uklanja, obično ona koja je slabije obrasla ili ima oštriji ugao.

DVIJE GRANE IZ ISTOG MJESTA – osnovno pravilo kod rezidbe voćaka u uzgojnom obliku vitko vreteno jeste da nikada iz jednog mjesta ne smije

da raste više od jedne grane.

Zimska rezidba obavlja se u proljeće prije otvaranja pupoljaka, odnosno sve dok ne krenu sokovi u voćki. Osnovni cilj zimske

rezidbe je formiranje uzgojnog oblika, kasnije ista služi za njegovo održavanje i čini sastavni dio zelene rezidbe. Treba napomenuti da je najbolje rodno drvo ono koje je staro četiri

godine. To praktično ukazuje da se treba vršiti zamjena rodnog drveta čija je starost veća od četiri godine. Potrebno je znati da

je pravilo i što je dio koji se rezidbom uklanja veći, to je i reakcija na rez veća. Takođe, najbolji plodovi su oni koji se nalaze što bliže centralnoj stožini, te provođenjem rezidbe teži se istom.

UKLANJANJE VERTIKALNIH PRIRASTA/JAHAČA – vertikalni prirasti (vodopije) su nerodni, crpe hranu i s toga se, bez obzira na mjesto njihovog

nastanka, obavezno uklanjaju do osnove.

REZ NA ČEP – ukoliko se na godnjem spratu nalazi jača grana u odnosu na niži sprat zbog zakona potčinjenosti, odnosno zbog toga što zasjenjuje donju, ista se uklanja

rezom na čep, i to tako da donja površina reza-čepa bude veća od gornje, kako bi se dobio slabiji prirast i boljeg (otvorenijeg) ugla. Ovaj zahvat se praktikuje u slučaju kada

na jednoj strani stabla postoji jaka grana, a sa suprotne strane ista ne postoji.

IZOLACIJAVRHA – vrh stabla treba da završava samo sa jednom granom, zbog toga se, svi prirasti koji istom konkurišu, uklanjaju, tako da ostaje samo

jedna produljnica koja se kasnije povija u cilju zaustavljanja rasta

PRIKRAĆIVANJE (ŠTRICKANJE GRANA) – pravilo kod rezidbe je i da se rast grana nikada ne zaustavlja prikraćivanjem/štrickanjem (skraćivanjem vrha makazama u bilo kojem intenzitetu). U suprotnom na mjestu prikraćivanja/štricanja izrastu dvije nove

grane, pa kada se i one skrate četiri i tako u nedogled. Svaki rez na voćki je provociranje rasta. Reakcija na isti zavisi od jačine reza. Ranije je napomenuto da se

rast grane zaustavlja prevođenjem na donju ili boču,a nikada granu prikraćivati.

Normalno stablo

Oštrickano stablo

Reakcija na prikraćivanje -štrickanja

Zelena rezidba je pomotehnički zahvat koji se obavlja tokom

vegetacije na voćkama. Ista ima za cilj poboljšanje količine i kvaliteta

roda, zbog čega se još naziva rezidba na rod. Zelenu rezidbu, u

pravilu treba vršiti ručno, bez makaza, iz razloga što uklanjanjem grana makazama u osnovi ostaju

spavajući pupoljci koji će se probuditi, dati novi prirast koji će se ponovo morati uklanjati. Međutim, kada se grana elminiše rukom iz osnove ne postoji mogućnost za

njeno ponovno pojavljivanje.

PINCIRANJE – ovaj zahvat ima za cilj zaustavljanje rasta vrhom i stimulisanje bočnih razgranjenja. Izvodi se na taj način što se vrh grane otkine rukom, zalamanje između prstiju, na zadnji razvijen list.

VRH GRANE ZAHVAT IZVRŠENO PINCIRANJE

UKLANJANJE VERTIKLNIH PRIRASTA SA RODOM – ukoliko se desi da vertikalni prirast u svojoj osnovi nosi plod u zelenoj rezidbi isti se skraćuje na 3-4 lista, kako bi se plod mogao ishraniti i ne bi došlo do ožegotina. Naravno, nakon berbe plodova, prikraćeni prirast se, tokom zimske rezidbe uklanja do

osnove. Ovo je jedan od rijetkih zahvata koji se u pravillu tokom zelene rezidbe mora obavljati makazama.

UKLANJANJE VERTIKLNIH PRIRASTA/JAHAČA– vodopije (jahači) se uklanjaju rukom na taj način što se isti dok su mladi (oko 10-15 cm) povijaju u

jednu stranu do osnove, potom u drugu stranu i naj taj način ostranjuju, pucajući i ispadajući bez poteškoća. Takođe, pravilo da samo jedna grana raste iz jednog mjesta, zahtjeva u nekim slučajevima i na nekim mjestima u

krošnji, intervenciju u tom pravcu i u zelenoj rzidbi.

Fenofaza razvoja Bolest/štetnik Preparat Koncentracija

Otvaranje pupa do fenofaze mišijih ušiju

krastavost, lisne uši, crveni pauk

Crveno ulje 2–3%

Mišije uši do fenofaze roza pup

krastavost, cvejtojed

Corus,Calypso

0,02-0,03%0,01-0,02%

Roza pup do fenofaze kraj cvjetanja

krastavost Corus 0,02-0,03%

Razvoj plodova do njihove veličine

lješnjika

krastavost, pepelnica, lisne

uši

Score + Merpan,Pirirmor

0,013-0,02%0,04-0,06%

Razvoj plodova do njihove veličine oraha

krastavost, pepelnica, crveni

voćni pauk, jabukin savijač

Score + Merpan ili Topas,

Bijelo ulje,Insegar

0,013+0,02%0,1-0,15%

1-1,5%0,03-0,05%

Kraj junaKrastavost,

pepelnica, mineri, savijači

Stroby DF 150Calypso

0,02%0,01-0,02%

Polovina julaKrastavost,pepelnica

Stroby 0,02%

Kraj jula do početka avgusta

Krastavost, pepelnica, jabukin

savijač II generacija

Stroby ili Merpan,Insegar

0,02%0,2-0,3%

0,03-0,05%

Kraj avgusta bolesti u skladištu Euparen 0,2-0,25%

KRASTAVOST

PEPELNICA

Braeburn - zrije u drugih desetak dana oktobra

Fuji - zrije u drugih desetak dana oktobra

Gala - plodovi sazrijevaju u zadnjih desetak dana avgusta

Idared - zrije u prvih desetak dana oktobra

Granny Smith - zrije u drugih desetak dana oktobra

Pink lady - zrije u drugih desetak dana oktobra.

Golden dellicious - zrije krajem septembra-početkom oktobra

Jonagold - zrije u drugih desetak dana septembra

Topaz - zrije u drugih desetak dana oktobra

CARITAS SCHWEIZ Ul. Seada Sofovića – Sofe br.10

73000 Goražde Tel/fax: ++387 38 22 23 24 e-mail:cargor@bih.net.ba

CARITAS SCHWEIZ Ul. Maršala Tita - Baratovo 75430 Srebrenica

Tel/fax: ++387 65 67 70 79 e-mail:cargor@bih.net.ba

Goražde

Srebrenica

Project for new income opportunities inberry fruit growing in the area of

Gorazde, Birac and Sarajevo, BiH