GE Bib l io th . pub. et univ.

1061291956 A

C O R P U S

R E F O R M A T O R U M .

VOLUMEN XLV.

4*WOÏVv

IOANN1S CALVINI OPERl QUAE SUPERSUNT OMNIA.

EDIDERUNT

GÜILIELMUS BiUM EDÜARDÜS CÜNITZ EDÜARDÜS REÜSS THEOLOGI ARGENTORATENSES.

VOLUMEN XYII.

BRUNSYIGAE AIÜD 0. A. BOHWETSOHKE E Ï FILIÜM.

(M. BRUHN.) •% '''"'s ^ / l 8 7 7. 4'C

'f.-

. .f- *

y '

oMiiGe \ .

IOAJNTMS CALVINI

OPERA aUAE SUPERSUNT OMNIA.

AD PIDEM

EDITIOMJM PRINCIPUM ET AUTHENTICARUM EX PABTE ETIAM

CCDICUM MANU SCRIPTORUM

ADDITIS PROLEGOMENIS LITERARIIS

r ^ ^ ° T / / ^ b \ ANNOTATIONIBUS CRITICI& ANNALIBÜS CALYINIANIS

'^VBI'IQUF^I INDICIBUSQÜE NOV1S ET COPIOSISSIMIS

EDIDERUNT

GUILIELMÜS BiUM EDUARDÜS CUNITZ EDUARDÜS REÜSS THEOLOGI ARGENTORATENSES.

Y0LÜMEN XYII.

BROTSYIGAE

iPUD 0. A. SOHWETSOHKE ET FILIUM. (M. BEUHN.)

18 7 7.

gf <s?J */l4?

THESAURUS

EPISTOLICUS CALVINIANUS SIVB

OOLLECTIO AMPLISSIMA

EPISTOLARUM TAM AB 10. CAL VINO QUAM AD EüM

SCBIPTARUM

QÜAS MAXIMA EX PARTE E CODICEBUS MANUSCRIPTI8 ERUTAS

ADDITI8QUE PROLEGOMENIS LITERARIIS

ET ANNOTATIONIBUS CRITICIS ET HISTORIOIS ILLUSTRATA8

EDIDERUNT

EDÜARDUS CÜNITZ ET EDUARDÜS REÜSS

THEOLOGI ARGENTORATENSES.

&

« f c X*

fCjMV&j

VOLUMEN VIII.

THESAURI

EPISTOLICI CALVINIANI

TOMUS YIIL

EPISTOLAE AD ARNOS 1558—1559 PERTINENTES.

MDLVIIL 2783.

MINISTRI BERNENSES BEZAE.

Laudant eins et FarelM pro viridis Gallis suscep-tam legationem. De eius conatibus vero concordiam cum Lutheranis conciliandi, maxime édita sua con-fessione, se plane aliter sentvre minime eum celare volttnt.

(Ex autographo Halleri in Cod. Gothano 405, fol. 475. Edide-runt Cyprian. Abgetr. Ber. p. 289 et Bretschneider p. 205,

hie vero non ab omni vitio sibi cavens.)

Fraestantissimo viro D. Theodoro Bezae, Graeca-rum literarum in schola Lausannensi professori doc-

tissimo, amico et fratri nostro honorando.

Gratiam ac pacem a Deo patre nostro et Dom. Iesu Christo. Quae ad nos misisti literae tuae, *) Beza frater in Domino carissime, ut duplicis fue-runt argumenti, ita nos etiam dupliciter affecerunt. Primum enim placuerunt admodum quae de lega-tione tua et D. Farelli, optimi ac pientissimi senis, in causa yinctornm obita scripsisti. Et utinam2) quam egistis in ilia fideliter, et accepti estis ab utroque tarn principum virorum et Christi minis-trorum ordine amanter, tarn efficaciter vestri labo-res ad liberandum captivos Domini per ipsius. gra-tiam cesserait. Quidquid sit, quoniam eiusmodi suorum Btudiis Dominus nunquam in Universum déesse solet, speramus hanc vestram legationem, etsi non statim in praesenti, suo tarnen tempore

2788.1) Ad Bernâtes quoque scripsisse Besam, ut ad Turi-censes (2V. 2762) iam supra Hatterus Bullingero (N. 2767) renuneiaverat.

2) Quis fuerit proximus illius legationis successus ex phiribus epistoilis m. Novembri scriptis coUigerepotuisti. Quae ibi ab autoribus narrantur aut aliunde cognita a nobis in annott. addita sunt, ea omnia Bernâtes hoc tempore ignorare non potuerunt. Mom tarnen multo peiora resciverunt. {Baum p. 334 et Cab), ad Farellum d. 24. Febr.)

Calvini opera. Vol XVII.

instar iacfci seminis fore frugiferam. Hie in nostra ecolesia admonetur populus Domini sedulo, ut inter orandum ad Dominum memores sint singula vinc-torum fratrum in Gallia. Et huiusmodi preoatio-num sedulitas non potest prorsus inanis abire. Utut tarnen cadat tota haeo causa, probamus Studium vestrum, quod etiam Dominos nostras ac principes dementi favore prosequi non dubitamus.

Alteram literarum tuarum argumentum 3) erat de spe concordiae in causa coenae Domini obtinen-dae abs te concepta. Praedicas doctorum quorun-dam virorum et caeteris moderatiorum4) vota et studia ad hoc institutum prosequendum parata, modo per nos non stet, quo minus tarn luculentae occasiones suum sortiantur affectum. Déploras noxium hoc offendiculum, quo causa Christi impeditur apud nos, qui illi sunt adversarii, ne quid apud eos loci inveniat, quo etiam ecolesiae peregrinae in exsilio constitutae immodicis molestiis afficiuntur, praeser-tim ab iis, qui nulla in re magis ostentare satagunt, quam sint constanter Lutherani, quam in dissidii huius acerbitate. Consultissimum fore putas si com-pareant nostrorum aliqui in synodo quae fntura speratur, quod sanioribus ex altera parte certa sit sequuturae concordiae ac pacis spes, quodque eo nomine futurum sperent, ut qui iam tantam spirant ferooiam, ad mitius aliquod oonsilium mutuo nostro consensu adducantur. Haec omnia declarant qui-dem animum ad quaerendum ecclesiarum concordiam propensum, quam utinam tarn certo sperare possemus, quam Studium bonorum virorum, quod praedicas, non probare non possumus. Yerum id nos haud parum sollicites reddit, quod iam secundo scriptam confessionem s) doctds alterius partis ex-hibuistis, unde tarnen illis non est satisfactum, et interim data est occasio novi inter nos excitandi dissidii. Neque enim omnia quae confessi estis talia

3) De quo HaUerus iam I. I. ad BuUingerum. 4) moderations Br. 5) m. Octobri.

1

3

sunt, ut a nobis 6) possint incunctanter recipi. E t sunt nonnulla sic posita, ut etiamsi sano aliquo sensu dici queant, non sunt tamen omnia omnium inter nos iudicia talia, ut nihil ex illis nascatur inter nos controversiae. E t in ecclesiis Sabaudiae 7) sunt adhuc nonnulli sic ad turbandum proclives, ut eiusmodi occasionem etiam pecunia redimere non dubitarent, quo tibi praesertim negotium apud principes nostros facessere possent. Nosti qui sint. Nee est ut admonitionem hano nostram illorum respectu minus necessariam pûtes. Neque enim cum illis nasceretur tibi negotium, sed cum iis quorum in-dignationem haud satis commode tuleris. Rem ipsam speratae concordiae, qualis in se sit, non excutimus, quamvis tantum de ilia spei concipere non possu-mus, quantum literae tuae praedicant. Nee desunt causae quibus ab hac spe impediamur, graviores quam velimus. Verum ubi nostrarum ecolesiarum statum, et ingénia eorum, sine quibuB ne tentanda quidem nedum speranda est concordia, penitius oonsideramus, timemus, ne quo pacto factum tuum per improba quorundam studia non modo inter nostros sed et alterius partis inquietos plus allaturum sit ad dissidia quam ad concordiam momenta. Quare te per communem nostram fidem et christianam philadelphiam rogamus, imo obtestamur, ut nihil huius tuopte consilio sine communi caeterorum fra-trum consensu in causa hac non privata sed communi tentes in posterum amplius. Nee dubitamus, te huius ab aliis quoque admoneri, et qua es ingénu placiditate, confidimus te haud aegre. laturum quidquid hoc est fraterni officii, imo pro singulari prudentia facile perspecturum, quam te non frustra hac de re admonere voluerimus. Oaeterum quod ipsam concordiam in futuro aliquo vel principum vel ministrorum conventu quaerendam attinet, non est nostrum quidquam pollioeri, sed ubi eius fuerit oblata iusta aliqua et satis accommoda occasio, in communi consultandum existimamus, ne, dum concordiam cum parte adversa inconsultius quaerimus, pro concordia eiusmodi earn qua inter nos fruimur amittamus et infelici dissidio commutemus. Opta-mus te in Domino valere féliciter cum fratribus, qui sunt vobiscum, et precamur vobis ineuntis anni auspicia felicissima.

Bernae, Calendis Ianuarii, 1558.

Tui in Domino fratres Ministri et Professores ecolesiae Bernensis.

6) scripta erat ilia confessio nomine Gallorum. 7) In parte Bomanensi âitionis Bernensis non tant de

eoena quam de praedestinatione disceptabatur, de qua iam novae turbae oriturae étant hoe ipso anno.

2783—2785 4

2784.

MUSCULUS BLAURERO.

Calvini liber contra Westphalum causa fuit diri-rnendi ccïloquii Wbrmatiensis. Foedus inter Ber-nenses et Genevenses his ipsis diébus iureiurando sancitw.

(Ex autographe* bibl. Sangallensis civicae MSS. Tom. 37, Epp. VIII. fol. 175. Apographs existant in Ood. Turie. P. 43, Epp.

Vm. fol. 713 v. et ap. Simlerum Vol. 91.)

S. Remitto libellum Calvini ') cum gratiarum actione quod communicare mihi volueris. Hic est bipennis vel securis illa qua legatus Lue episcopi vestri colloquium Wormatiense dissecasse dixit. Hune enim inquieti illi 2) et male consulti homines omnes nostras ecolesias condemnari in eo colloquio, ante omnem reliquam actionem volebant, et quia nihil effieere potuerunt, discesserunt, suoque dis-oessu causam dissolvendi colloquîi papistis obtule-runt. Secunda mensis [Awilus très senatorii ordinis et très ex civibus nostris [|(-re]nevam abierunt, ut sequenti die dominica iureiurando confirment et illic et hic renovatum foedus.3) Nam eras vel perendie aderunt hic ex Genevensibus qui et ipsi nostris iurent. Secundet haec ipse Dominus. Op-time vale. Salutat te D. Eallerus. Saluta tuos et D. Iacobum. Bernae 1558. 4. Ianuarii.

W. Musculus. Tuus in Domino.

2785,

CALVIN A L 'ÉGLISE DE PARIS.

Exhortations et consolations.

(Copies Bibl de Genève, Vol. 107, fol. 86 v. Vol. 108, fot. 199. Paris. Bibl. nat. coll. Dupuy 102, fol. 31. Berne F. p. 79. — Buchat VU. 330. Orottet, Chron. N. 24. Bonnet

II. 171. Trad. angl. HI. 390.)

2784.1) Ullimam admonitionem. 2) Flaciani. 3) HaUeri Ephem. p. 116: xj Ianuarii QenevenBinm

legati hio inrarunt foedus noTum et vioissim eodem die legati nostri idem praestiterant Genevae magnaque ibi pompa et solennitate exoepti et traotati sont. (Grenus ad 17. l'an. Beg. du Conseil 28. Dec. ad 9. 2an.)

5 1558 IANtfAR. 6

A noz trescher» seigneurs et frères de Longueville.

La dileetion de Dieu nostre Père et la grace de nostre Seigneur Iesus Ohrist soit tousiours sur vous,

par la communication du S. Esprit.

Messieurs et honorez frères, combien que vos fascheries et angoisses1) nous touchent de telle tristesse que doivent sentir les membres dun corps du mal lun de laultre, toutesfois Dieu donne tant plus grand lustre a sa vertu, a ce que vous ne défailliez point, et avons plus ample matière tous ensemble de len glorifier que si vous nesties point ainsi molestez et affligez. Ainsi que vostre fragilité ne vous estonne point, voyans comme la vertu du S. Esprit besogne en vous, pour y secourir, et la dessus efforcez vous tant plus, ne doutant point que le Père de miséricorde aura en la fin pitié de vous pour donner allégement a voz oppressions. Si plusieurs de ceux qui estoient appeliez au combat se monstrent par trop debiles,2) que leur exemple ne vous soit point en scandale, pour vous desbaucher, sachans que de tous temps il y a eu de telz exemples pour piquer les fidelles a prier Dieu tant plus soigneusement et les induire a humilité et crainte. Prac-tiques donques plustost ceste doctrine pour suivre le chemin de salut en sollicitude, sachans que cest Dieu qui donne le vouloir et le parfaire. De nostre coste nous navons voulu faillir a vous aider en nous desnuant de nostre frère, lequel comme nous espérons sera aussi tost arrive que les presantes.3) De-

2785.1) Après le court répit accordé aux protestants sur les instances des Suisses et des princes allemands les rigueurs se renouvelèrent, car il restait encore beaucoup de prisonniers non relâchés. Hist. eccl. I. 138: L'an 1558 le 8- janvier la ville de Calais ayant esté reprise sur les Anglais [de TIiou II. 552] le cardinal reprenant ses premieres erres touchant l'edit de l'inquisition refnsé par le parlement feit tant que le Boy séant en personne audit parlement le feit publier de pleine authorité le 9. da mois, tellement quil sembloit que tout ce qui a voit esté ottroyé à l'intercession du Comte Palatin et des Suisses- estant venu à néant il ne restoit plus que l'exécution de ce pernicieux conseil. (Comp. Martyrs f. 479 v.)

2) Il y eut de grandes infirmités en beaucoup (Hist. eccl- I. 133) Gomp. N: 2764'.

3) Registres de la Compagnie B. f. 32 : Le 1er de janvier nostre frère maistre Iehan Macar partit de nostre ville pour aller administrer la parole de Dieu dans l'Eglise de Paris où il avoit este eleu, au lieu- de nostre frère Nicolas des Gallant. {Comp. Beg. du Conseil 28. Dec} Macar {ou. Macart) était compatriote de Calvin. Voici ce que dit sur son compte Est. Pasquier, Recherches de la France 1596, fol. 338 cité p. Coquerelp.nO : lean M. que i'avois autrefois veu disciple de Bamus an college de Presle, ieune homme qui avoit bien es-tudié et depuis s'estant retiré a Geneve en l'an 1548 se trouva si agréable a Calvin qu'il lny fit espouser sa niepce et quelques années après fut envoyé par lny en ceste France pour presoher: lequel se vint plaoer dans Paris on portant l'espee et' la cappe se faisoit appeler Bacan, preschant ses confreres de nuict en certaines maisons de la ville et de la ne donta d'aller faire le semblable an camp d'Amiens.

faict nous navons pas regarde lequel nous vous pourrions envoier plus facilement, mais avons choisi le plus propre de la compagnie. De sa part il sy est si franchement dispose que nous ne doutons point que celuy qui luy a donne un tel zèle et ardeur ne bénisse sa doctrine et la face fructifier. Ce qui vous doit servir daiguillon pour appliquer a vostre usage le bien quil vous offre. Quand a laultre,4) iay faict ce qui est en moy pour le faire marcher, et luy en estoit assez délibère, mais il luy a este impossible, sil neust voulu tout rompre. Aussi ie ne scay sil seroit expedient quil j allast pour y faire demeure, pource que sa presence a grandpeine pourroit estre cachée, et enflamberoit par trop la rage des ennemiz. Pour un voiage de bien courte durée, quant il y auroit nécessite extraordinaire, il seroit plus aise de le tirer. Cependant faictes valoir ce que Dieu vous donne qui nest pas amespriser: mesmes que nostre bon frère Monsieur de la Moche5) nous a promis de retourner en brief pour travailler aussi vaillament que iamais;

Surce, tresohers Seigneurs et frères, après nous estre recommandez de bon coeur a voz prières, nous supplierons le père de miséricorde augmenter ses graces en vous de plus en plus et vous tenir en sa protection. Ce 5. ianvier 1558.6)

Vostre humble frère, Charles Despeville,

au nom de la Compagnie. le nescry point pour ce coup a M. de Raoam,T)

pource quil ny avoit rien de nouveau. Seulement ie prieray M. Melcar*) de me faire tenir, sil est possible et bien tost, les mémoires dont il parla en son voiage dernier. le oroy que Peîlissier9) ne refusera point de les luy bailler. Dieu par sa bonté infinie vous maintiene tousiours et garantisse.

4) Sans doute François de Morel. Rappelé de Paris en juillet 1557 (N. 2661) pour occupa- une place à Genève (Reg. du Conseilla juillet), il y retourna au mois de décembre 1558, pour remplacer le ministre Macar. Coquerel si trompe en disant qu'il y retourna dès le mois dlAoût.

5) Ant. de Ghandieu, sgr. de la Boche-Ohandieu né vers 1534 au château de Chabot dans le Maçonnais, mort à Genève le 23. févr. 1591, avait étudié le droit à Toulouse et à Paris. Etant allé à Genève il fnt gagné à l'évangile par Calvin. Ce fnt Fç. de Morel qui le décida à se vouer au ministère. Dès l'âge de vingt ans il doit être devenu pasteur à Paris. (Haag, Ul. 327 s. Coquerel, Égl. de P. p. 26.)

6) Et non 1556 comme le porte le MS. de Genève et comme Vont cru Crottet et Ruchat. Au mois de Janvier 1556 on n'avait pas encore trouvé de ministre pour Paris.

7) M. Bonnet à en juger par ses notes p. 172 et 174 paraît supposer que Racam et Macar étaient deux personnages différents Macar venait de quitter Genève quelques jours auparavant, voilà pourquoi C. n'a rien à lui écrire. Voyez la série de lettres qu'il va recevoir de- ce zélé pasteur dans le courant de l'année.

8) Carmel. 9) N. 2754.

1*

7 EPISTOLAE 2786—2788 8

2786.

CALVIN A L 'ÉGLISE DE MEAUX. *)

Même sujet.

(Copies Bibl. nat. Coll. Dupuy. Vol. 102, fol. 32 v. Bibl. de Genève MS. 107, fol. 88 et 108, fol. 200. Berne F. p. 81. —

Rnchat Vu. 345. Bonnet II. 175. Trad angl. III 393.)

A mes treschers 2)

•La dilection de Dieu nostre Père et la grace de nostre Seigneur Iesus Christ soit tousiours sur vous,

par la communication du S. Esprit.

Treschers seigneurs et frères, nous ne doutons point que lexemple que vous avez veu nagueres en vos voisins,8) ne vous ait este comme un rude assault pour esbranler vostre foy, et dautant plus avons nous a louer Dieu, voyans quil vous a sous-tenuz en une telle constance, que vous aimez mieux continuer en son service parmy les menaces des ennemis, les troubles et perilz que Sathan vous machine, que de vous débaucher pour vous exempter des persecutions. Et de faict, selon que nous voions les ennemis de lEglise envenimez, et que Dieu aussi leur lasche la bride pour esprouver la foy des siens et les humilier, il vous fault apprester a plus grans combatz. Parquoy, selon que desia vous avez délibère, poursuyvez a vous munir des armes qui vous rendront invincibles, asavoir que vous soiez de plus en plus conformez en la doctrine de nostre Seigneur Iesus, vous exercans a prier le Père celeste de vous retenir tousiours des siens. Nous ne doutons point que telle simplicité ne soit en moquerie a beaucoup de gens qui se forgent un Dieu a leur appétit, voire quelque semblant quilz facent davoir gouste la pureté de lEvangile. Mais regardez ce que Dieu a prouveu, et que sa seule parolle ait telle auctorite envers vous, que rien ne vous esbranle pour vous faire quitter ce que desia vous avez cogneu estre nécessaire pour vostre salut. Au reste voyans le bon désir que

2786.1) Le nom de l'église de Meaux est placé en tête de cette lettre par conjecture. Mais nous ne voyons pas ce qu'on pourrait objecter à cette hypothèse de M. Bonnet. Le mouvement protestant à Meaux remonte à Vévêque Briçonnet et à l'année 1521; et les persecutions successives de 1523 et surtout de 1546 n'avaient pu l'arrêter tout à fait. La communauté se reconstitua en 1555.* La ville de Meaux ayant entendu l'ordre que Dieu avoit dressé à Paris ne faillit de prendre ceste occasion de faire de mesme par lequel effect leur fut envoie de Paris un surnommé la Chasse, autrement Chas-sagnon, le labeur duquel fut tresgrandement bénit de Dieu iusques à l'an 1559. (Hist. eccl. I. 100.)

2) Le reste est arraché. 3) Affaire de la rue 8. Jacques, 4. Sept.

vous aviez destre enseignez, nous vous avons adresse nostre frère present porteur, lequel ayant converse quelque temps avec nous, sy est tellement porte que nous espérons bien quil sera pour vous édifier tant en bonne et saine doctrine, quen bonne vie* et honneste. I l reste que de vostre coste vous luy donniez tel courage quilsefforce allègrement a saç-quitter de son debvoir, et que vous monstriez par effect que sans faintise vous desirez dobeir au grand pasteur lequel vous aura en sa gardé, quant vous serez dociles a le suivre, comme aussi nous le prions de bon coeur tant de vous maintenir au milieu des loups, que de vous conduire par son S. Esprit, et vous fortifier en toute vertu, après nous estre recommandez a vos bonnes prières. Ce 5. de ianvier 1558.

Yostre humble frère, Charles Despeville,

au nom de la compagnie.

2787.

CALVIN A L 'ÉGLISE D E DEEPPE. ')

Recommandation d?un minisire.

(Copies Bibl. de Genève, Vol. 107, fol. 89. Vol. 108, foL 99. Bibl. nat. Coll. Dupuy Vol. 102, fol. 32 v. — Buehat

VU. 346. Bonnet II. 177. Trad. angl. III. 395.)

A nos treschers frères de Diepe.

La dilection de Dieu nostre Père et la grace de nostre Seigneur Iesus Christ soit tousiours sur vous

par la communication du S. Esprit.

Treschers seigneurs et frères, vous nous excuserez de ce que nous navons pas si tost satisfoict a vostre désir, comme possible vous espériez. Car

2787.1) A Dieppe lean Venable, un de ces colporteurs de libelles qui propageaient l'oeuvre de Genève, avait fourni une certaine quantité de disciples. Dès le 10. sept. 1557 il avait constitué un prêohe. Le sanglant révolutionnaire éoos-oais, I. Knox, vint a son aide. (Le Hardy, hist, du prot en Normandie. Gaen 1869 p. 18.) Knox avait été à Dieppe longtemps auparavant, Mars 1554, Nov. 1555. Sept. 1556 {Works I. 274). — La présente lettre fut portée à Dieppe par le ministre Seguran, envoyé par la Compagnie le 1. Janvier 1558 (Beg. de la G. B. 32.) En Décembre de la même année on y envoya un autre dont le nom ne se trouve pas au registre, et en 1559 il y eut François du Buisson {de Bosco) docteur en Sorbonne converti. {Beg. d. l.Q*et, Haag. IV. 354.)

9 1558 IANUAB. 10

le delay na este que pour mieux vous pourvoir dhomme qui fidellement semploiast a procurer vos-tre salut, comme nous avons tasohe de le faire, vous adressant le porteur lequel a converse avec nous en telle sorte que vous serez édifiez en sa vie, et selon quil craint Dieu, et a monstre par cest acte le zèle quil avoit dadvancer le regne de nostre Seigneur Iesus Christ. Nous ne doubtons pas que laiant cogneu, vous aurez de quoy vous contenter. Ioinct quü a saine doctrine pour vous monstrer le chemin de salut en toute simplicité. Il restera que de vostre part vous preniez courage a profiter, et que vostre bonne affection le sollicite tant plus a sacquitter de son debvoir, quand il verra le fruict de son labeur. Dequoy nous vous prions au nom de Dieu, esperans que comme vous avez desia commence, vous continuerez iusques en la fin. Et desia nous avons este fort esiouyz de ce que vostre foy a repris vigueur pour surmonter lestonnement qui vous avoit saisy pour quelque temps. Or comme nous avons a louer Dieu de ce quil vous a redressez par sa vertu, aussi ceste experience vous doit retenir en plus grande crainte et sollicitude pour ladvenir. Car oultre les troubles, menaces et alarmes que Sathan dresse par ses suppostz aux en-fans de Dieu, les corruptions sont si grandes partout, que ceux qui désirent de servir a Dieu purement et en intégrité, ont bien a se tenir sur leurs gardes. Parquoy voians quil ny a meilleur moien que de vous recueillir soubz lenseigne, exercez vous a recevoir bonnes instructions, par lesquelles vous soiez tellement conformez que vous demeuriez invincibles contre tous combatz.

Sur quoy, treschers seigneurs et frères, après nous estre recommandes a voz bonnes prières, nous supplierons nostre bon Dieu vous tenir en sasaincte garde, vous fortifier a une vraye perseverance pour glorifier sont sainct nom, et vous augmenter en tout bien. Ce 5. de ianvier 1558.

Vostre humble frère, Charles Despeville,

au nom de la Compagnie.

2788.

CALVIN A MADAME DE ROTHELIN. »)

Exhortation à la constance dans la foi.

2788.1) »Sur Mad. la marquise de Bothelin, fiüe de Charles de Rohan, née en 1520, mariée 1536, voyez N. 2645 not. 11.

(Copies Bibl. nat. Col]. Dnpny. Vol. 102* fol. 30 v. Bibl. de Génère, Vol. 107, fol. 85. Vol. 108, fol. 198. Berne F. 77. — Bnchat VU. 345. Bonnet II. 179. Trad. angl. III. 396.)

Madame, combien quil seroit a désirer quil vous fust permis de servir a Dieu en plus grande liberté, toutesfois en ce quau milieu des empesche-mens qui seroyent pour vous destourner ü vous fortifie en perseverance, tant plus ample occasion nous donne il de bénir son sainct nom. Car aussi en cela il vous monstre une meilleure approbation de sa grace et de la vertu de son Esprit, que si vous naviez sinon a vivre Chresticnnement, tout a vostre aise et sans contredit. H reste non seulement de continuer, mais aussi de croistre, et vous apprester a plus grans combatz, quant il plaira a Dieu vous y appeller. De faict voicy le temps que les grans de ce monde doivent practiquer le dire de S. Paul, de navoir point honte de lEvangile, veu que la haulte Maieste du souverain Boy est en tel mespris, voire opprobre, que peu de gens se déclarent franchement estre a luy. Quoy quil en soit, ma Dame, si vous navez encor le courage et fermeté de vous acquitter de vostre devoir, ne vous endormez point en telle foiblesse, mais plustost quelle vous incite et sollicite a prier Dieu, et vous esvertuer tant plus. Cependant iay este es-iouy dentendre la bonne affection que vous avez de profiter en leschole du filz de Dieu, comme cest nostre vraye sagesse destre enseignez de luy tout le cours de nostre vie. Et de faict si nous ne sommes diligens a recevoir chacun iour instruction de luy, selon la fragilité qui est en nous, bien tost chacun se trouvera refroidy, mesme quant tout le monde quasi nous est contraire. Qui plus est encor que les ennemis de vérité ne nous feissent pas ainsy guerre ouverte, si avons nous a batailler tant et plus contre les tentations infinies que Sathan nous dresse. Sur tout le monde est auiourdhuy si cor-rumpu, et y a telle licence de pécher quil nous fault bien estre sur nos gardes, pour nous tenir purs de tant de pollutions. Vous en avez tant dexperience en labisme qui iournellement vous est devant les yeux, quil nest ia mestier que ie vous en tienne plus long propos. Toutesfois, ma Dame, ie vous prie au nom de Dieu ne point défaillir, mais en regardant a quoy nous sommes appeliez, prendre tel goust, voire contentement et repos en la félicite permanente qui nous est promise au ciel, et aux

L'époque de sa conversion n'est pas certaine, on la met à Van 1557; cependant elle pourrait bien s'être préparée antérieurement. Sur son voyage de Genève voyez les lettres de Farél du mois de Juin et de Juillet 1557. Buchat VI. 221 suiv. Haag VIR 505. Taillandier, Hist, du château de Blandy P. 1854. Cest dans ce château près de Melun qu'elle mourut en 1587.

11 EPISTOLAE 2788—2790 12

biens spirituelz que desia nous sentons en partie, pour nourrir lesperance que nous en devons avoir, iusque a ce quil nous soit donne den iouir pleinement. Et combien que les afflictions2) vous soyent dures, de racheter si chèrement Monsieur vostre fils,s) si vous fault il estre plustost incitée par la de vous arrester du tout au ciel. Car combien que Dieu ait modere le chastiement quil luy a pieu vous envoier, si vous a il assez advertie pour un coup, comme en passant, quelles sont les revolutions de ce monde. Ainsi ie vous prie, ma Dame, faire valoir un tel aiguillon pour avoir vostre coeur plus a délivre en passant par ce pellerinage terrien auquel les pauvres incrédules sont plongez. Cependant quil vous souvienne que Dieu non seulement nous propose nostre pleine félicite la haùlt, mais aussi nous promet de nous tenir icy bas en sa garde. le oroy au reste que lhomme lequel ie vous ay adresse sera desia par delà. le ne luy ay voulu bailler la présente craignant les rencontres. le cognois de long temps sa preudhomie et intégrité, pour vous en rendre bon tesmoignage, aussi quaiant vray de-sir et zèle de servir a Dieu, il semploiera fidèlement a loeuvre que vous requérez, et conformera la bonne doctrine par bon exemple de vie. le lay choisi aussi pource que non seulement il est homme rassis et paisible, mais honneste gentilhomme et considère. Attandant donc que Dieu nous face ce bien de vous veoir de rechef, il vous plaira de laccepter et luy donner courage a vous faire un service qui vous doit estre agréable par dessus tous.

Ma Dame, après mestre4) recommande a vostre bonne grace, ie supplie nostre bon Dieu vous gouverner tousiours par son Esprit, vous augmenter en tout bien, vous avoir en sa garde, faisant prospérer vous et vostre maison. Ce 5. de ianvier 1558.

Vostre treshumble serviteur, Charles Despeville.

2) Le MS, de Paris ajoute: domestiques. 3) 12 avait été fait prisonnier à S. Quentin le 10 Août

1557 (N. 2702). Le 22. Nov. la marquise s'adressa à Berne pour un emprunt de 30,000 ecus d'or destinés à sa rançon. Les Bernois n'y consentirent, après des négociations prolongées, que vers la fin de Janvier, et au moyen d'une hypothèque sur le comté de Neuchâtel et les autres biens du due de Longue-> flöte, avec garantie des quatre ministrauat et des citoyens de Neuchâtel. Ce n'est que le 22. juillet que l'emprunt fut effectué et les Bernois s'adressèrent au roi d'Angleterre et au comte cPHormes pour faire obtenir à la marquise des conditions favorables. {Rachat VI. 224.)

4) le MS. de Paris ajoute: humblement.

378».

BODET A CALVIN.

Un habitant de Nîmes signale la présence à Genève de sa femme et d'une partie de sa famille qui Va quitté en lui emportant frauduleusement son Men. Ecrivant déjà pour la troisième fois il sollicite une réponse qui lui apprenne que des démarches ont été faites pour mettre ordre à cette escapade. L'orthographe est telle que nous désespérons de trouver le sens de toutes les doléances du bon homme.

(Autographe du MS. de Genève 109, fol. 83.)

A Mosgr. Iehan Calvin menistre a G-enevon.

A Monseigneur Mosgr. Iehan Calvin menistre de la paroulle de Dieu en la Laville de Geneve.

Supplie honblemant Nicolas bodet merchamm et sitoiem de Laville de Nismes au pais de Langer douc, corne feut emsinq, que em lam mil Ve vingt syes auroi expousse pour fame Iehanne Deironne native de la presans ville de Nismes et ung demere depuis ansanblle fin a quinze jour avan nove daries pake et hom hueu tarn de ben emfam tam fis que filles toutes fois noustre seignieur ne lui alleisse quun. fis et quatre filles de quoi par le voullore de Dieu na maries trois de quoi nia dux que lus marit les om retireies a vostre ville de geneve et honssi a nouri ung fis siem noumne pierre bodet fim a leage de vingt et sinq anam et le tout emtretenu non sans grand poine Car du tans que ie prin ma fame em mariage ne aviem pas du biem du mond toutes fois noustre seignieur a tout conduit toutesfois ia ung frère de ma fame que se nomne Mosr. devrom ensamblle dux gandres miem lun se nomne anthoine soubeiram lautre se nome Liom bourgois sece que un tam fet par ses sontil moiens de doner antandre a mon fis de moi deleiaer se que a fet mempour-tam La pllus par de mon cabal Car il a set am davantage que ie lui avoi ballie la charge de mon biem et cabal alarm et venam aus foires aohetan et vendam me fiam de lui corne mon fis et la vérité et telle come ung chequm de nous voisin lesavem et pour ce monn seignieur je vous laisse a panser quelle nouriture eige fet et sella me grivou pour estre em lestât de villesse et se nestre aile de moi ave ung gram ire courus contre moi La vérité et emcoures ne se som contantes de sela om donne emtandre a ma fame de moi deleiser se que elle a fet mempourtam mon or et mom argem et le pllus beu linge et meinage de mameisonn. Car de trante>. dux amm que jei demure aveelle ne ai iamaiex

13 1558 IANÜAR. • 14

hu la garde de moo bieni me fiam dele come ma fame sans avoier regard a ma villesse ne au servisse que ie lui ai fet de tans de maladies quelle a mi que me quosto beucoup et ses propes paramm que Bom de pardesa em ferom foi car elle et four sougete amaladie et davantage Laperte que jei so-fer par elle lui faisans venir son biem par prousses corne laverite et telle et davantage mavoier leisie ave moi unne petite fille biem de soulleier et me sanblle mom seignieur quelle me fet tour de moi de leiser et davantage mannpourter mon biem set tour fet a moi Oar mom bien net net point siem, ne de mon fis atandu que se de sa parem de moi elle ne me mostre pas estre ma fame mais fame esgareie de Dieu et du monde Car ie ne suis bla-fematur du nonn de Dieu ni larom ne paliart ni-vroinie emsinq que je vous ferai apparoi du fet par testateurs par unng magestrat de Lacour et par les mesgrs les consus de la presans ville an-sanblle par meseurs les bourgois mercbam sitoiem de la presans ville ansanblle tous les voisim et voisines que on demure auprès de moi tout le tans de mon mariage par se monseignieur si permetes tel abus que des incontinam que unng orne aura questiom ave sa fame quelle sen alle dellui et lui empourter son biem et sem aile de lui Je ne sai hom trouves sella. Car siet ainsinq toutes les fames voudrom fere emsinq et pour se couvrir de lus cautelle dirom et donerom entandre que lus maris les veullem contandre du fet de lus consiance et ne veullem aderer a lavangille. Je vous mon seignieur vous laisse a panser sela que telles chousses se doivem fere ensinq de se despartir du mariage en seste sourte sans le consenteman dung et de lautre Car autreman Dieu net fourt interesse et voussi la quatrième fame de noustre ville que sem som aleies sans le connge de lus maris de quoi neia unne que som marit ma prie em vous em avertir que se nonme donne bonne quet a fet tel tour a som mari que a demure avec elle trantesies amm et de fet lui a empourte tout lour et argent quelle a pueu trover a som marit fim araoher les serure8 de portes et coufres pour les vandre et leisser em leage de soiset0 ams em sourte que le pauvre orne a de mi pardu som sam et cam a moi me farres tre mal pansser et dautres oussi que vous, .que dites et ansenies la doutrine de Dieu et la metes em lumière par vous hueuvres me faries dire se landures que vous dis son Habiles et chousses dannablles de soutenir tel abus et par se monseigneur me suis pansse de vous en avertir du fet et du grieo que me a ete fet afim que vous em fetes demostrasion a ma fame et a mes filles et gandres et mes param em secret du tour que me a este fet et em appres feres demonstraBiom aus abitam que som de presans a vostre ville de gene-

von que som estes de nismes ne de la ronde que se praniem biem garde de ne se trouver a la ville de nismes ne a Laronde que la justisse ne four emriteier et toute la ville houssi Car si se trouve loin lous fâchera biem four et par ce monseignieur si vous pllet de moi envoier ung petit de reponsse. serai tenu a vous et poierai le mesagier et de se que ie vous dit par la presante écrite et sineie de ma mein proupor vous ferai aparoi du fet et de la testatoir em fourme due et le soutiendrai em juge-mamm a poine de droi et la pourterai vou em-voierai par unng de mesurs de la justisse que sera depute faisans fim a la presante me recomandam a vous prières oreisom que Dieu par sa grasse me veulhie oonsouller et me garde de tantasiom que ie suis gr an dament faohie non sans causse avûie pardu sus que ie méfies et an sanblle mon biem dund je ram grasses a Dieu que le veu ansin sa voullonte soi fete prian au seignieur vous tenir- en sa peis. De nismes se 5 de janvie 1558. voissi la troisième letre que ie vous ay anvoie sanblablles. Le tout vostre servitur

Nicolas Bodet.

3790.

CALVINUS HOTOMANO.

Colloquium usque urgendum quamvis post Wor-matiense experimentum vix aliquïd sperandum videa-tur. Erit saltern occasio manifestandae veritatis. Foedus Bemense tandem iuratum. Tratet Hotomani Lausanna Genevam venu.

gHz autographe Cod. Paris lat. 8586 fol. 180. Edita est in otom. Epp. p. 14. Anglioe versa legitnr in edit. Philad.

TH. 399.)

Ornatissimo D. Francisco Hotomano ') Jurisconsulte, amico et fratri mihi colendo.

Argentinae.

S. Quisnam ille sit cui literas2) dedisti, scire se negat Orispinus. Quod ergo summam repetere gravâtes non es, recte factum. Colloquium etsi non minus Tigurini metuunt quam nos optamus indici tarnen utile est. Nec morôr quod ad fugiendi praè-textum obiicitur, nobis fore cum hömiüibus praè-

2790.1) Othman (anal). 2) Cf. N. 2765.

15 EPISTOLAE 2790—2793 16

fraotds negotium: quia saltern libera veritafcis et bo-nae causae defensio principes expergefaciet ut sint posthac attenti. Vereor tarnen ne Phüippus qui nuper ultimo actu corrupit quidquid adeptus erat laudis, nunc résiliât. Et certe quum in persona Zwmglii damnaverits) Helvetios aucta iam est despe-ratio, quae prius odiosa colloquia reddebat. Vos tarnen quamdiu spes aliqua impetrandi residua erit, ne desinite. Et certe nimis sunt inhumani quos tarn misera tristisque dissipatio ad quaerendum re-medium non sollicitât. O. Sturmio seorsum scri-bere opus non est, quia te mihi fore interpretem confido, vel potius has ambobus fore communes.

Post multas disceptationes heri tandem perpe-tuum foedus cum Bernatibus iuratum fuit, quo tarnen non puto lites esse abolitas. Bene tarnen est, quod si quae controversial restabunt per aequos arbitros dirimentur. Hao occasione frater tuus4) quern non-dum sciveram Lausannae esse, nos invisit, qui tarnen biduum integrum apud nos vix transegit. Itaque in tanto strepitu non nisi bis mecum loquutus est. Hortatus sum, ut tempus ferebat, ad meliores pro-gressus, sed dabitur melior opportunitas, si quando Lausannam yenero. Modestia quam prae se tulit, me bene sperare iubet. Vale, eximie vir etcolende frater. D. Sturmio et reliquis amicis plurimam sa-lutem precaberis meo nomine. Dominus te cum uxore et liberis benedicat, tueatur, gubernet. Amici nos-tri te peramanter salutant. G-enevae 10. Ianuarii 1558.

Iohannes Calvinus tuus.

2791.

BULLINGERtTS OALVINO.

Paucis ei renovatum cum. Bernensibus foedus gratulatus exitum colloquii Wormatiensis narrât et se verum propJietam fuisse quum de Lutheranorum animis et consüiis nihü boni sperarit pluribus de-monstrat.

(Autoschediasma Bullingeri exstat in Cod. Taric. Arch. Flut. VI. Vol. 117b, fol. 387. Exemplar vero Oalvino missum Gene-

3) Hoc nimis severe imo iniuste dictum videtur. Zwinglii persona Wormatiae a Phüippo et coïïegis eius non damnata est^ qui tanttm dixerünt.- Neo ecolesiae nostrae nee nos Zwinglii dogma ant ullas opiniones pngnantes cum nostra confessions probamos ant ampleotimur. (Protest. Mél. Worm. 21. Oct. Corp. Ref. IX. 352.)

4) ex iunioribus. Franciscus natu maximus ex unde-eim liberis erat (N. 2638).

vam nonperrenit, sed ab Anglo quodam qui eo ferre debebat in Germaniam asportatum fuit, ut quidem Bnüingerus poste* sibi persnasit. Pluribns mensibns elapsis, qnnm Oalvinns se nihil acoepisse affirmaret, Bnllingerns iternm desoriptam novae epistolae d. 8. Maii scriptae insérait, qnam habebis infra. Its iam saepins descripta exstat. Nos hio nadnm textam sno de-

bito loco reponimns.)

Faxit Christus ut hie annus sit nobis felicissi-mus totus. Gratulor vobis reparatum foedus et amicitiam veterem innovatam cum vicinis et vete-ribus amicis. Recte ille monebat, satius esse vici-nos et veteres amicos retinere quam his praeteritis novos ex longinquo sibi comparare velle. Et quidem doeuit hoc nos colloquium quoque Wormatiense. Melius erit initam nostram amicitiam et consensio-nem sinceram retinere, quam apud eos quaerere novam, qui nostram amicitiam non modo nibili fa-ciunt, sed et nos ut hostes condemnant. Sois colloquium esse finitum. Scis nos esse damnatos. Prinoipio quidem a furiosis Ulis Saxonibus, qui ob-lata praesidi damnatione ecclesiarum nostrarum re-lictis symmystis mox ab initio colloquii domum redierunt. Illi ipsi nominatim Zmnglium damna-runt, nominatim ei iunxerunt Osiandrum, Schuenk-feldium etc. Moderatiores, ut Phüippus, Brentius, Iacobus Andreae, Pistorius, DyUerus et caeteri, ob-stiterunt initio symmystis illis suis et iniquum pu-tarunt non auditos damnare. Mox tarnen, quum vidèrent colloquium haerere hic nee progredi velle, 21. Octobris oblata ipsi quoque protestatione praesidi nominatim condemnarunt Zmnglium, et quidem solum: reliquos nominatim non expresserunt, quia Osiandro Brentius favet, Phüippus facile regitur ab aliis. Habemus ergo nunc declarationem Phüvppi, quid nunc de eucharistia sentiat. Si protestationem illam nondum vidisti, mittemus illam ad te. Post oblatam illam protestationem papistae in colloquio pertinacius quam antea progredi nolueruùt. Habue-runt enim quod voluerunt et quaesierunt. Hacte-nus in tot comitiis non potuit impetrari a prinoipi-bus evangelicis ut ipsi nominatim voluerint damnare Zmnglium. At iam hoc confectum dederunt docti prineipum, forte minus circumspeoti. Neque vero hoc contenta fuerunt. Nam priusquam Wor-matia discesserint conscripto consensu profitentur, se non mutare neque unquam mutaturos esse quod semel professi sunt in confessione Augustana. At-que hoc est quod dixi saepissime: si conveniatur millies in colloquium oum istis hominibus, régula et formula consensionis erit confessio Augustana, oui qui non subscripserit exclusus manebit. Hoc iam vulgato scripto confirmarunt. Amemus ergo nos mutuum : profiteamur et ipsi quod verum esse soimus, relinquentes illis quod omnino sibi relinqui volunt atque oontendunt intactum. Non décrit nobis Dominus. Vale. Tiguri 12. Ianuarii 1558.

17 1558 IANUAR, . 18

2792.

BEZA FARELLO.

Transmittit ei varia ad res Gallorum pertinentia.

(Ex autographe) Bibliothocae pastorum Neooomensium. Edidit Baum. I. 512.)

S. Mi pater, quidquid habui consilii suggessi miseris fratribus, *) quod tamen si sequantur, spero fore ut improbus ille in foveam cadat quam aliis paravit, si modo adhuc illic viget ulla aequitafcis species. Quadratum2) vide ut confirmes. Spero enim ifca fore temperatum illorum responsum, si modo meis monitis obsequantur, ut sine ulla invidia facile posait illorum causam suscipere. Misereatur ecclesiae suae Dominus et Satanae conatus infringat. Cura ut literae ad eos tempestive, si fieri posait, perveniant et tamen tuto reddantur, quamvis nemo nostrum praeter unum Georgium nomen adscripsit.

Mitto ad te Tigurinorum et Bernensium responsum. 3) Hinc facile colliges quid sit nobis spe-randum. Sed tamen taciti exspeetabimus quid Argentinenses sint acturi. Arguunt me unum quasi omnium, ut ipsi putant, malorum autorem. Tu vero quum in partem eulpae venias (cuius tamen eulpae me nondum poenitet), cogita etiam quid illis respondendum putes. Deinde remitte ad me lite-ras, ut habeam quod communi nomine respondeam. Ita enim praestat, quandoquidem ad me unum scrip-serint, nisi tibi quoque fortassis aliquid.

De legatione Germanorum prineipum nihil audio4) et non temere metuo ne isfci regis emissarii omnia everterint. Interim Lutetiae fratres pergunt et instaurant ruinam. Pulchre succedit opus, sed scribitur plurimos ex captivis iam vacillare. An-glum5) conati sunt nonnulli liberare sed re patefaeta scribunt in aretiorem carcerem esse retrusum. Bantiniacam aiunt, quamvis nullo defectionis signo dato, tamen liberatam, quod vix credo. De vestra Marchissa6) miri rumores sparguntur: captam, et praeeunte carnifice traduetam, et libros aliquot coram ea cremates. Ego mihi persuasi falsissima haec esse,7) ideo nihil istis moror. Nostri vero legati quid egerint, aut potius quid non egerint, abunde iam pridem cognovisti. Longe praestitisset domi

2702.1) Videlur loqui de Parisiensibus. 2) olitn legatum qui de persequutionibus quereretur (N.

3) N. 2778. 2783. 4) Nülla fuit cf. epp. d. d. 19. Nov. 1557 et seqq.

• 5) N. 2799, not. 9. 6) Jaqueline de Rohan, marquise de Rothélin, Comtesse

de Neuchâtel. 7) ut erant. Calvini opera. Vol. XVI.

manere et sumptibus ac vano labori parcere. Sed ita placuit Domino cuius sit nomen benediotum.

Bascdlonus8) ad suum prineipem recurrens cum Mendoeea9) hac iter fecit. Nihil vidi insipi-dius. Narrabat se per très horas cum Lotharingo 10) colloquutum a quo mira audisset. Video hominem iam esse fascinatum aulica ambitione ac vanitate, et plane etiam vereor ne proditorie egerit. Nam de legatis et re ipsa nihil potui extorquere. Tantum praedicabat suam diligentiam, et nescio quas ineptias iaetabat. O miseros fratres, nisi alia cer-tiora praesidia haberent.

Mitto ad te Casparis u ) literas, ex quibus cognosces quantopere illic12) expetor. Ego vero me ip8um ultro obtuli. Sed se obiecerunt difficultates quas nullo modo nunc liceat expedire. Iam hie erat sparsus rumor me eo profectum. Oportebat totam classem cogi. Deinde quid putas a nostris Arctopolitanis potuisse impetrari? Itaque etiamsi ad illos venissem, nihil aliud illis attulissem quam novarum turbarum occasionem, et perpetuis latebris mihi fuisset inutiliter delitescendum. Ergo placuit haec omnia in meliorem occasionem differre. — —

Genevae transaeta sunt omnia incredibili cum omnium bonorum exsultatione.13) Benedictus sit Dominus qui repente dissipavit impiorum consilia. Is vero faxit ut istis remediis sie utamur ut ab eo uno semper pendeamus. Uxor mea te salutat ex animo. Ego vero, mi pater, rogo te et obtestor ut me tuis preeibus iuvare pergas, ah nimium alioqui ignavum et inutilem Dei servum. Bene vale, mi pater. Dominus Iesus te salvum et incolumem ecclesiae suae conservet tibique magis ac magis be-nedicat. Laus. xiii. Ianuarii.

Tuus Beza.

2793.

HOTOMANÜS BULLINGERO.

Agit de libro a BuUingero sibi olitn communicate et dudum reädito quem üle nunc quoque reposât.

8) N. 2762. 9) Vutamus innui Hispanum Io. de Mendoea, ölim

Garoli V. legatum in Italia, nunc Regis GaUiae in Helvetia. 10) Cardinali. 11) Carmeli, qui eo tempore cum Andeloto in Britannia

erat, ex quo itinere redux apud Andegavos concionatus est. (Eist eccl I. 150) Literae illae non exstant.

12) Lutetiae. Cf. N. 2702. 13) Foedus d. 9. lan. renovatum.

2

.E 2793—2795 20 19 EPISTOLA

Argenioratensium decrdum de colloquio aliaque obiter attingit.

(Exoerptum ex Tomo Epp. Hotomanorum a I. G. Meelio edi-tarum. Amst. 1700, 4. p. 15.)

Clarissimo et spectatissimo viro D. Henrico Bullin-gero theologo excellenti et pastori ecclesiae Tiguri-

nae fidelissimo parenti meo venerando.

Er. Hotomanus S. D.

Révérende pater, quum in moerore essem propter morbum uxoris meae, quae mihi superiore nocte filiolam peperit, ecce mihi D. Zanchus literarum ad se tuarum partem illam ostendit, in qua librum Institutionum *) ab amplitudine tua mihi commoda-tum repetebas. Hoc cuiusmodi esset valde sum admiratus et an D. Wolphius tibi non renunciasset sibi eum ante menses très redditum a D. Bernardo Bertrando Gallo, qui mense Octobri illuc profectus a vobis convivio est exceptus: praeterea an tibi et D. Petro Martyri Itali duo iurisconsulti literas meas ante menses totidein non reddidissent, quibus de-nunciabam me brcvi librum remissurum

— Dabo eras operam ut D. Sernardus sua manu mihi testimonium tradat.2)

Hodierno die nuncius allatus est Oaletum a Gallo captum.s) Seuatus noster deorevit ut con-sultis prius principibus Germanis Helvetios theolo-gos ad conventum aliquem evocarent, in quo res sacramentaria componeretur.4) Anabaptistae a nos-tris paulatim expelluntur. Episcopus Monasterien-sis episcopatum suum in manus suorum canonico-rum resignavit, quum diutius illorum impietatem ferre non posset. Ii eodem die alterum crearunt.5)

Argent, xvii. Ian. 1558.

2793.1) N. 2539. 2) Hoc testimonium rêvera legitur in fine epistolae:

Dedi m. Octobri librum Institutionum Laelio Socino mihi ab Hotomano traditura ut eum Tigurnm referrem. Bern. Ber-tranduB.

3) Die 8. lanuarii. Thuan. I. xx. éd. Bas. II. 552. 4) Vel falsus omnino rumor vel saltern irritum consi

lium. 5) Administrator episcopatus fuerat inde ab a. 1547

Jo. Guilielmus dux Cliviae, ei successit Urnestus Bavariae dm.

2794.

BEZA CAL VINO.

Colloquium istud unice expetendum, ut unicum remedium indeplorato rerum statu. Turicenses ipsius confessionem fastidiunt: earn luculentiorem faciei ut Ulis magis acceptabilis fiat. Lausannae invitus haeret.

(Ex autographo Cod. Genev. 117, fol. 104. — Edidit Baum. I. 514.)

Mitto ad te literas quas heri ab Hotomanno ac-cepi ') ex quibus intelliges Dominum nostris cona-tibusz) benedixisse. Utinam possit a nostris illis •,) impetrari ut aliquid possint sperare. Soio nullam rem aeque fore illis suspectam atque confessionem illam quam non desinunt exagitare, quasi videlicet non bona fide egerim, aut quasi hoc meo iudicio bonam causam gravarim. De te nihil audent diserte scribere, sed multae causae sunt cur suspicer, aut coniiciam potius, illos nescio quid etiam de te sus-picari, quasi te autore aut saltern connivente gesta sint omnia. Sed age ista omnia condonentur, imo perinde sint ac si nunquam esset de iis cogitatum. De me. Ego praesens obtuli omnia, et iterum offe-ram ut si fieri ullo modo possit hanc suspicionem eis adimam, omnia ista fieri ex composito, ut adver-sariis prodatur Veritas. Si hunc animum attulerint, ut demus nos recusaturos colloquium, facile conii-cis quis sit futurus eventus, is nimirum quern me-tuunt. Id si fiat (quod tu avortes, Domine), non opprimetur quidem Veritas, sed multum premetur coniunctis omnibus adversariis, et amissa omni con-cordiae spe, quum ultima iam videantur tentari. Videtur ergo res esse quodammodo in acie novacu-lae, si ad colloquium veniatur, quo magis par est ut in ieiuniis et orationibus simus assidui, atque utinam etiam, si conveniatur, publioum ieiunium et peculiares preces tarn necessario tempore indican-tur. Unicum enim hoc remedium nobis proponitur, ut Deus quorundam animos fleotat, et vero sui timoré ac pleniore cognitione imbuat. Quod ad me attinet, nisi Domino placuisse viderem ut me man-cipio tam inutili ad rem tantam, plane etiam inscio ac veluti nihil tale cogitante uteretur, mirarer meum nomen audiri inter tam praeclara ista consilia. Sed quandoquidem ita voluit Dominus, et vicissim Satan adeo strenue in contrariant partem laboravit, coepi cogitare quomodo iis satisfacerem quibus in hanc suspicionem veni. Ideo meum consilium est, nisi

2784.1) deperditas. 2) colloquium per Argentinenses promovendi. 3) Turicensibùs ei Bernensibùs,

21 1558 IANUAR. . 22

tibi aliter videtur, eandem illam confessionem *) ad eos mittere, sed pleniorem, ut quae mea fuerit et sit sententiam prorsus intelligant. Ea vero si illis placuerit exhibebitur D. Fareïli et mea manu con-signata, aut etiam edetur si ita volent. Nolui tarnen ad eos mittere, nisi te consulte, ideoque ad illorum literas 5) nondum respondi. Vide igitur, ob-seero, ut diligenter hoc meum scriptum expendas et sententiam tuam ad me de toto negotio perscri-bas. Interim exspectabo D. Fareïli responsum, ad quem etiam literas illorum misi, tanquam mihi cum âlo communes, rogans tarnen ut mihi respondendi partes vel idcirco relinquat, quod me unum peti videam. Bullingeri silentium accipio pro certo mag-nae offensionis testimonio. Sed ego facile haec vo-rabo, quia mihi persuasi hominem ignorantia sola peccare. De M. magis miror.6) Sed Dominus qui nos coniunxit, istis omnibus procul dubio medebitur, et si non rationibus certe patientia vincam.

Sed de his hactenus. De rebus nostris uno verbo. Tacebo deinceps quia loquendo hoc unum obtinui, ut displicerem. Utinam hinc me liberet Dominus7) quoquo modo. Sed tarnen faciam non invitus officium, ut spero, quamdiu me hic retine-bit. De Emanuele 8) scribit ad te Merlinus,9) qui-cum communicavi quae ex Dommartino nostro ac-cepi. Dominus te servet, mi pater, cum tota eccle-sia. 18. lanuarii.

Tuus Beza.

Accepi impuri Castalionis scriptum, 10) id est ßXaafpiiftMv âfiâ^aç. Responsum tuum11) spero ut mecum quoque communices, priusquam edatur. Ego vero mox mittam l2) quod mihi déderit Dominus.

4) non vero priorem Goeppingensem quam tueri iam non suscipit.

5) N. 2776. 2783. 6) Et tu mireris eum hic obstupescere potuisse. Martyr

enim {nam hune notât) inter Antüutheranos dudum eminebat. 7) Bernenses aegre ferebant Vireti agitationes de disci

plina, et Bezae itinera iterata et scripta de praedestinatione. (RaUer. Ephem. 1558). Sentiebat hic fore ut aliquando loco cedere cogeretur, et iutiorem Genevae sibi optare incipiébat.

8) Treméllius videtur tune temporis praeceptor fuisse fiiiorum Wolfgangi Bipontini, qui eum postea Gymnasio Born-bacensi a se condito praefecit, m. Ian. 1559, utide 1561 Hei-delbergam vocatus fuit. (Croïï, hist- schal. Hornb. Wundt, pfälz. ZG.)

9) Prof. I. sacrae Lausann ensis. 10) De hoc te ablegamus ad Prolegg. nostra Tom. IX.

p. xxvj. seqq. lam ex iis quae ibi diximus satis apparet quantum adhuc obscuritatis historiam literariam eius coniro-versiae premat. Tot adversarios habebat Galvinus in ipsa vicinia ut plures de eo impugnando cogitare potuerint, dum ipse ex veteri odio unum Costettionem suspicionibus perseque-batur.

11) cut aiitor subscripsit Nonis Ian. 1558. Patet eum iüud quod Gastellioni tribuebat iam ante Bezam habuisse.

12) seil. Responsionem suam ad sycophantarum quorun-

2795,

BEZA OALVINO.

Censuram agit libeUi Calvmiani contra Castettionem proxime edendi.

(Ex autographe) Cod. Genev. 117, fol. 93.)

Eximio Christi servo D. Ioh. Oalvino patri mihi plurimum observando Genevensis ecclesiae vere fido pastori ac doctori.

Genevae.

dam calumnias, de qua iam supra alia occasione oblata diximus. Castellio Defensionem suam scripsit contra Calvinum m. Maio et Appendicem m. Septembri. Tunc Bezae responsio ei nondum innotuerat, quae tarnen ante Septembrem prodier at teste Farello in ep. prid. nonas Sept. 1558 data. 2705.1) Be qua not, 11 praecedentis. Ex sequentibus col-liges Calvinum quum UbéUum suum Bezae mitteret simul epis-tolam scripsisse quae non exslat.

2) Goelii liber prodierat a. 1554. Castellionis annott. ad Cap. IX. Bom. hodie ex sola ed. Opusc. Goudae 1613 notae sunt. Separatae editionis nullum usquam vestigium relegimus.

2*

S. Bespondebis ad ea quae misi quum tibi non otium quidem sed minus erit negotii. Besponsionem tuam *) 8tatim voravi. Orede mihi, mi pater, multa

. hie sum demiratus, sed illud inter caetera quod in tanta indignitate tarn placide respondeas. Sed ea res optime habet ut omnis occasio istis sit praerepta. Oaeterum, etsi non video quid aut amplius aut etiam melius dici possit, tarnen respondebo ut animo meo morem geram, et ita quidem ut nonnulla non omit-tam quae te pudor impediit quominus diceres. Con-stitui etiam integram refutationem adiungere impuri illius quaternionis in Epistolam ad Romanos et libri Ooeliani de amplitudine regni Dei,2) quoniam ita videtur poscere quae disseruntur articulo seu potius calumnia una et altera. Sed quia cupio tuis vesti-giis insistere, simul atque libellus erit excusus, cupio ad me mitti, interim dum commentaries respon-sionis conficiam. Denique, ut me celeriter quidem sed tarnen non obiter omnia perlegisse noris, haec annotavi de quibus non dubitavi te admonere, mea in te observantia fretus.

Polio quod inscribitur 13, pagina priore, ita scribis: Nunc tarn homines quam angelos apostatas ad salutem creates esse tibi concedo, et tarnen futu-rae defectionis respectu exitio fuisse destinâtes. Hoc vellem ut clarius et aliis verbis exprimeres. Vides enim parata sophismata. Si creati ad salutem, quomodo non destinati saluti? Et si creati ad salutem, quomodo ad diem exitii? Item, si futurae defectionis respectu exitio destinati, ergo praevisa

23 EPISTOLAE 2795-2796 24

defectio erit causa cur destinarentur exitio. Non erit igitur occulta decreti reprobationis causa. Haec et eiusmodi facile vitaris, ut optime nosti, si paulo aliter ilia enunciaris.

Simile est quod altera pagina eiusdem folii scri-bis, ut sua culpa periret qui ad salutem creatus erat, quum superiore periodo dixeris, impios creatos ad diem malum.

Eadem pagina, ubi scribis: Quod locum Pauli etc. fere usque ad finem responsionis ad articulum primum, totum nunc locum amplius considerandum puto. Nam ille neque Paulum nominat in suo scripto, neque, ut arbitror, Pauli locum ilium citat, quern pertractas, sed potius Petri locum 2. Petr. 3, 9, ad quern nihil respondes. Illud vero tibi errorem ob-iecit quod pro «g (inâvoiav xcoQqaai substituit Pauli verba tïç iniyvtaaw àlq&efaç ild-ttv, quod tanti non est ut propterea videri possit locum hunc corrupisse,.. quum etiam potuerit ex Petro et Paulo unum testimonium concinnare. Scis autem quam avide sint ista tibi obiecturi. Itaque vel hoc nomine gaudeo libellum esse ad me perlatum antequam ederetur.

Polio sequente, id est 14, pagina priore, versi-culo penultimo locum citari postulas etc. Vide annon apposite citari possit quod scriptum est Ro. 11, 32 : Oonclusit omnes in contumaciam ut omnium misereretur, nempe credentium, sicut idem Paulus explicat Gal. 3, 22. Quamvis enim hie agat Paulus de populis in génère et de veritatis oblatae reiec-tione, tarnen videtur ascendere ad fontem ipsum contumaciae. Quomodo enim omnes populos con-clusit in contumaciam Dominus, nisi depravata Adami et ipsius posterorum natura? Sed tu amplius considerabis.

Folio 15 pagina altera ubi scribis: Incendio fra-dendi erunt omnes prophetae, cuperem locum unum et alterum hie citari ex prophetis propter eos qui fortassis prophetas non legerunt, aut eiusmodi tes-timonia non observarunt. Hie igitur dabis aliquid prorsus imperitis.

Eadem pagina, ubi scribis: Hoc idem quum Paulo etc., cuperem Pauli locum annotari ad mar-ginem. Nequo vero hoc tantum cuperem fieri hoc in - loco, sed in omnibus tuis libris diligenter hoc praestari a librariis, ut quaecunque vel citas vel delibas in contextu, vel ex scripturis vel ex patribus, ac praesertim ex Augustino, ad marginem annota-rent. Saltern vero id praestetur in hoc libello quern ego utilissimum ecclesiae fore non dubito. Et hoc facile ex collegis aliquis .praestabit minimo labore.

Folio 16, pagina priore, ultimo versiculo: ut suae perspicaciae etc., loquutio haec mihi durior videtur.

Folio 17, pagina priore: Si in spoliatione etc., vellem ad marginem scriberes ex quo libro haec de-sumpseris. Quid si etiam adderes quae ex professo

scripsisti adversus hanc calumniam in Actorum cap. 2 in haec verba: per manus impioruml

Bis emendavi non dubia pro indubia, quia hoc verbum quibusdam non videtur latinum.

Nihil vereor ne haec mea libertas tibi sit in-grata: itaque nihil excuso. Immanueli literas iste non perferet cui commiseras, non quod de ipsius fide dubitem, sed quia cupio Antonii literas simul reddi, quibus fortasse non minus commovebitur quam tuis. Itaque sine me hoc curare. Sigillum tuum ad te remitto. De Hotomano non assequor quod scribis, nisi hoc est quod fortassis non satis clare scripseram deprehensum esse St. in adulterio, quod (inquit) aiunt illi esse familiäre. Certe nihil mirum est eo recidere homines Epicureos, qualem ilium esse tota vita testatur. Utinam nos puros conservet Dominus et haec monstra procul abigat. lam hie denuo agitur tragoedia Boinvillaei8) et uxoris illius. Millies iam dixi: Geneva ubi es? Sed frustra. Utinam duriorem haberem stomachum qui tarn acerba melius aut facilius concoqueret. Contineo me domi quantum possum, sed ne sic quidem possum vivere. Dominus, ut spero, tandem medebitur, nee sane invitas maneo ubi me collocavit. Sed licet .tamen interdum gemere. Bene vale, mi pator. Dominus Iesus te salvum et incolumem servet sanctisqne tuis laboribus magis ac magis benedicat. Laus. 22. Ianuarii, multa iam nocte, quum tuum libellum sub horam quartam accepissem.

Tuus Beza.

2795 bis.

STURMIÜS CALVINO.

De bibliopola Italo Argentorati degente qui cupit libros a Genevensibus editos in deposito, quod dicunt, apud se habere.

(Ex autographo Bibl. nat. Paris Cod. Dnpuy 268, fol. 81.)

Doctissimo optimo sanctissimo theologo, D. Ioanni Oalvino amico observandissimo.

S. P . Gratulor et tibi et civibus et Genevae de foedere et amicitia Bernatium. Sane opus fuit hoc praesertim tempore. Quis cogitasset deCaleto? Neque vos magis muniti quam Oaletum. Placuit

3) De hoc v. N. 2509 et seq. item infra Vireti epp. m. Februario scriptae.

25 1558 IANUAR. * 2G

haue gratulafcionem praeponere ei propter quod hanc epistolam scribo.

Est apud nos Guido BicïMus Urbinas, qui in aditu collegii nostri habet bibliothecam bene a nos-tris scholarchis aedificatam et ab illo bene instruc-tam libris italiois, rendit pretio mediocri ita ut hoc nomine laudetur. Oupit etiam ex vestris habere omnis generis aut bina aut quaterna exemplaria. Dixi ei de Garnerio, qua ille a vestris habuerit conditione, ea cupit secum etiam agi et per me id impetrare se posse putat. Rogo ut agas cum Bo-terto et Crispino et si qui alii, ut et huic et Gym-nasio adsint. Est frugi ut putem nullum esse peri-culum. Spero te facturum meo postulatu et rogatu. Bene vale. Argentorati 26. Ianuarii. *)

loan. Sturmius.

2796.

CLAUDIUS TEXTOR1) CALVINO.

. Bogat ut patri cmtor sit ut ipsum diutius Lau-sannae studiis mathematicis operant dare sinat nee

* praemature Genevam revocet ad fratres minores natu erudiendos.

(Ex autographo Cod. Paris. Dupuy 102, fol. 103.)

Olarissimo viro D. Ioanni Calvino Genevensis ecclesiae pastori vigilantissimo domino et patri in Christo colendissimo suo.

Genevae.

S. Non verebor, vir praestantissime, humanitate tua fretus et D. Vireti ac Tagautii2) consilio haec tibi conscribere, qtiibus hoc terogatum et exoratum velim ut patri, apud quern singulari autoritate polies, haec causae meae capita aperias, quae paucis, quoad eius fieri poterit, hie tibi indicabo. Totius vero causae hie cardo est quod pater fratrum meo-rum erudiendorum gratia Lausanna Genevam me revocet. Quod sane hoc tempore, nisi in totum studiis meis valedicam, praestare me non posse video his de causis. Primum omnium quoniam. mathematicis disciplinis (ut in gloriam Dei, ad quod-

2795 bis. 1) De anno definiendo facilis est coniectura. Fere iisdem diebus, seil, inter Nonas et IdUs Ianuarii 1558 et foe-dusBernae renovaiim et Caletum a Gattis recuperation. Tunc etiam Stephanus pater adhuc in vivis erat. 2796.1) sine dubio Benedieti media filius.

2) prof, artium Lausannensis.

cunque vitae genus is tandem aliquando me vocave-rit, paratior sim) gnaviter aliquot menses Deo duce incumbere proposui, in quibus iam per annum, nee sine profectu sum versatus. Istuc migrare non possum nisi si instituti huius cursum abrupero, viva scilicet praeceptoris voce privatus, nee firmis adhuc disciplinarum iactis fundamentis, praesertim vero omni commentariorum ope destitutus, quorum qui-dem nulla exstant monumenta. Tantisper vero earum Studium intermittere, dum fratres meos eru-diero, ut inde ad institutum studium reverter, non video qui sine maxima temporis iactura fiat. Nam interim, ut ad alia studidrum genera me conferam, mihi nee animus nee vires persuadent. Linguarum vero studium istic persequi, nisi maximam instituto meo remoram iniecero, non possum : quandoquidem ea ratione pedem inde revocarem quo iam paulum ultra elementa sum progressus. Praeterea, quoniam eo sunt inter se nexu disciplinae colligatae ut quae-vis earum pars, quemadmodum probe nosti, altera neglecta percipi nullo modo possit, quamlibet brevis earum fiat intermissio, de integro a primis dementis (si quando illae sint repetendae) mihi auspican-dum erit, etsi rudimentorum partem aliquam imbi-berim. Scis enim illorum oblivionem facile obre-pere, idque in omnibus disciplinis usu venire notum est, nisi perpetuo tenore ilia prosequamur, tantisper dum in Ulis sine cortice nare liceat. In tanta vero temporis iactura et studiorum interturbatione, quum iam nonnulla ex illis delibaverim, fieri non potest quin a repetendo intermisso studio (praesertim quum tardiusculo sim ingenio) prorsus deterrerer, atque ita, sarciendi aceepti detrimenti spem omnem abiicerem. Addo iam quod maximum est, nullam mihi in posterum aliam exspectandam esse occasio-nem ad navandam iisce studiis operam, quam quae nunc est prae manibus. Quod multis rationibus confirmare possem. Quod si etiam denuo occasionem repetendi haec studia postea nancisci possem, non tarnen aetas, non memoriae vis, nee ingenii acumen conatibus meis tarn féliciter quam mihi nunc respon-derent: adeo mihi aurem vellit hie versiculus: Qui non est hodie, eras minus aptus erit. His igitur omnibus diligenter perpensis efficitur ut nulla harum disciplinarnm interruptio fieri possit, nisi eadem opera de his ipsis et de reliquis omnibus studiis desperaro. Neque enim pro tempore, ut modo dixi, ad ullum aliud studiorum genus propendet animus. Quod si me persequi literarum studia pater optat et velit, non video quorsum me a proposita senten-tia, ut opinor laudabili, revocet aut deterreat, quum unice has disciplinas sim amplexus, tuo et doctorum omnium iudicio ad omne scientiarum genus perne-cessarias: in quibus quidem ut inoffenso pede in posterum pergere mihi liceat, non magnum quiddam puto, non Nestorea tempora, non Orassi sumptus,

27 EPISTOLAE 2796—2799 28

sed sedecim ad summum mensium spatium et sump-tuum triplo minorem quam domi erogationem. Quae ubi studiis meis fundamenta substravero, tum et patri commodius inservire et Uteris eadem opera incumbere potero. Quod si nulla habita omissorum prorsus studiorum ratione hac in re patri morem gerere necesse sit, adeo ut nullo pacto mea opera carere velit aut possit, volo, quoniam debeo, si ipsi ita visum est, sine ulla mora me ad ipsius nutum totum componere, id etiam in vilissimis quibusque obsequiis: tantum abest ut in fratribus erudiendis praeceptoris officium recusem. Verum enimvero rationes meas, non ad tenue quidem elimatas sed quomodocunque expositas, ut iusta trutina examinet Tehementer rogo, ut nonnisi maturo (quod opinor facturus est) consilio aliquid de me statuât, et co-gitet meneqnaquam temere, sed certa Dei (si bene sentio et iudico) vocatione, quam obsignatam in corde habeo, haec studia amplexum esse.

Haec autem omnia argumenta in ea epistola quam ad ipsum scribo pluribus sum persequutus: in qua quidem ut in hac consilii mei autores D. Viretum et Tagautium habui, qui ilium saepe de hoc negotio Uteris interpellarunt, sed frustra. Ipso-rum enim iudicio, ut homo est propositi sui tena-cissimus, minime acquievit, quamvis illi planum fecerint, non minus sua quam mea interesse, quan-doquidem hue usque sum prorectus, ut hunc disci-plinarum cursum perficiam, quo citius emergere possim: ac praeterea declararint ipsum (ita ut est sui consilii ratio) sic de aliis promovendis cogitare, ut alios ex alto regredi necesse sit: quum tarnen aliter pari profectu vocationem suam persequi nostrum unusquisque possit, si modo VincentiUs minores natu, uti coepit, docere pergat. Vinceniius enim in lingua latina, in qua non magnos adhuc pro-gressus fecit, dum in reliquis erudiendis operam dabit, plurimum ut spero proficiet. Addo quod etiam graecis commode horis succisivis incumbere poterit.

Quare patri meo, siquidem tibi grave non merit, has meas rationes et eiuscemodi alias, quas tuae prudentiae considerandas relinquo, ut aperias sup-plex etiam atque etiam rogo. Quod quidem in mea causa si praestare non dedignatus fueris, me tibi devinctissimum hoc singulari beneficio perpetuo fore polliceor. Caeterum, ne me haec detrectandi imperii sui causa molitum esse existimet pater, e re mea plurimum videretur esse, si sic ilium de his rebus moneas iliaque omnia indices, ut te a me certiorem esse factum non intelligat. Yerum omnia haec tuae prudentiae committo, cuicurae hoc meum negotium votis omnibus esse optavero. Si quid autem proli-xius aut importunius mihi exciderit, tuae erit hu-manitatis benigne condonare. Vale, vir clarissime. Te Dominus omni donorum suorum génère locuple-

tet, diuque incolumem ad propagationem regni sui tueatur et conservet. D. Viretus et Tagauüus plurimum te salutant. Lausannae sexto Oalendas Fe-bruarias 1558.

Ex infimorum servorum tuorum numer« Claudius Textor.

2797.

FARELLUS CAL VINO.

More suo de multis et variis satis obscure. In scenam proäucit Besam, Caspar em, Gonfessionem Augustanam, alia, quae sigillatim enucleare vix ope-rae pretvwm videtur.

(Ex autographo Ood. Genev. 115, fol. 135. — Booentiora ei-emplaria reperies in Ood. 116, fol. 59, in Arch. Bern. Bpp.

VI. p. 719 et ap. Simlerum Vol. 91.)

Eximio Christi servo Ioanni Calvino pastori ecclesiae G-enevensis theologo in Domino suspiciendo • fratri et symmystae quam carissimo.

Genevae.

S. Vix credere tandem potui foedus perpetuum ictum esse inter urbes quas coniunctissimas esse maxime convenit: sed dum vidi quae emisit Badius et per Besam ') certior factus verum esse intellexi : faxit Christus ut quam firmissima maneat pax et concordia, quae nihil impediat quin toti a solo Deo pendeamus, imo minus quam unquam tribuamus carni et innitamur humano brachio, sed Dominus sit nobis omnia.

Mire recreavit me Caspar2) scribens et iter et omnia prospéra fuisse, longeque aliter omnia inve-nisse quam ausus fuisset sperare- Dominus Iesus opus suum perficiat in suis: qui det ut colloquium quod expetivimus, et concordia tarn desiderata tandem obtineatur.3) Valde miror eos, qui omnium primi expetere deberent rem tarn necessariam et supra modum commendare quod Dominus per Besam effecit semel et iterum, ita refragari et idem perpetuo occinere: aliorum facta et quidquid est in

2797.1) N. 2792. 2) Carmel, qui cum Andeloio in Briianniam gàtticam

profectus publice evangelium praedieavit. {Hist. eccl. 1. 141.) 3) cui duae Bezae confessiones inservire debebant, quae

tarnen, ut in talibus fieri solet, prope inter ipsos Belvetios novam scissionem suscitarunt.

29 1558IANUAR. . 30

deterius interpretantur et in se non descendunt. Aperiat eis Dominus oculos faxitque ut quae refu-giunt ex animo quaerant.

Augustanam confessionem tolerabilem existimo nee tam abhorrendum reputo ab ea. Tu ut nosti ad meliora revooabis ut non modo non impediant sed magis etiam adiuvent. Quid si per Neiglinum consulem4) ageretur ut omnes facilius assentiantur et is apud Wirtembergensem ageret de re hae?

Non immerito succenses imprudentioribus et parum cordatis ubi oportet, quod gravibus et opti-mi8 causis praeteritis leres et quae parum probari possunt sectentur, quibus bonus patrocinari vix posait. Quod et Quadratics5) scribit, te plurimum sal-Tum esse iubens. Is qui eos impetit, ut audio, non modo eos qui supersunt damnare adnitetur, verum etiam quos profligavit pro viribus studet reos omnibus suadere et iuste pulsos, et huius gratia in-quisitiones fieri curat. Iudex omnium inquirat de tam perditis, qui nihil dueunt contra veritatem lo-qui et agere. Quod petunt pii Sesam, etsi non sine gravi iactura nostri fieri potest, tarnen non video denegari posse. 6) Tantum hoc superest ut ad tempus differre patiantur, tantisper dum prospi-ciatur ne celerius concedens ad eos ita vulneret nos ut curari aegre possimus. Pater coelestis hie suo spiritu et sancto consilio omnia moderetur, ut neque nos neque alii quidquam agamus aut patia-mur quod non sit utile et prosit omnibus citra ali-quod detrimentum.

Soror7) suis Uteris boni consulit Çasparis abi-tum, ut huius gratia neque tu neque ille sollicitus esse debeat. Tantum ex ea peto ut liberetur cum suis a loco tarn remoto ab iis quae Uli maxime de-bent esse curae. Vale bene. Is qui te elegit te «ervet sanum nobis et semper magis et magis glo-riae Christi inservientem. lube collegas salvos et quidquid est piorum. Non possum praeterire syn-dicos cum sancto coenatu.8) Christus omnibus ad-sit omniaque felicia det. Collega te salutat. Pra-tres tuo nomine salutati quam reverendissime te re-•alutant. Neocomi 4. Calen. Pebr. 9) 1558.

Tuus totus Parellus.

4) gut Bernensium legatorum princeps postridie Nonas Ian.' Oenevam venerat. Mireris Farellum sibi persuadere potuisse fore ut ipsi Bernenses ad talem negotiationem memum durent.

5) qui Georgio eomiti Mombelgardiae a consiliis erat 6) Cf. N. 2702. 2792. Besam tarn tum Lausannae

pertaesum fuisse constat, verum parum probäbUe est eum Lu-tetiam maxime appetiisse.

7) Fareüi, Carmeli soerus. 8) sie! 9) non 4. Febr. ut Simlerus habet.

2798.

MUSCULUS BLAURERO.

Legit libellum Cahvni contra praedestinationis vmpugnatorem et aegre fert in eo omnem moderationem et urbanitatem posthäbitam.

(Ex autographo Cod. Sangall. MSS. 37, Epp. VIII. fol. 181 coll. o. apogr. Tnric. F. 43. Epp. Vm. fol. 721. Staler.

Vol. 91.)

S. Legi libellum *) nomine Caîvini contra praedestinationis divinae impugnatorem editum, in quo miror cur titulus Responsionem Calvini promittat, quum non ipse, sed alius quispiam respondeat. Deinde velim modestiora quam sunt ilia: nebulo, canis, la-trator.2) Sunt enim inter eos qui evangelium Christi hodie non sine magna existimatione docent, non pauci,3) qui prorsus idem sentiunt, quod iste latrator, quibus parcendum esse puto. Quod me attinet, a Calvino nec in hac causa dissentio: exis-timo tarnen in confirmanda ilia moderatius esse cum contradicentibus agendum. Ipsum libellum remitto et gratiam habeo quod miseris.

Bernae 29. Ian. 1558.

W. Musculus tuus in Domino.

2799.

MACARIUS CALVINO.

Est haec prima quae exstat autoris ex Lutetia ad Calvinum et Genevenses ministros scripta epistdla quamplures hoc ipso anno sequutae sunt adilïustran-dam ecclesiae Parisiensis per hune annum historiam plurimum facientes.

(Ex autographo Cod. Genev. 112, fol. 127. — Edidit Ath. Oo-querel in Nouvelle Bévue de Théologie. Strasb. 1860. Tom.

V. p. 135. Etiam in App. Hist. eocl. Paris, p. 22.)

A Mon Seigneur Monsieur d'Espeville. La part ou il sera.

2798.1) Contra Casieïïionem Opp. Tom. IX. Proîegg. p. sxx. 2) Ipsequoque Castellio in sua Defensione eiusque ap

pendice hanc Nostri acerbitatem notavit ut decebat. 3) Bicere poterat: inter nos, Bernenses puta. Nam U

Uli dogmati minime favébant et a magistrat» interdictum fiat ne de eo eoncionarentur ministri. Vide etiam Zertintae épis-tolas N. 2388. 2403.

31 EPISTOLA 2799 32

S. Heri redditae sunt mihi vesperi literae tuae. Peropportune accidit, ut quamprimum responsum accipias, quod hospes meus *) parat iter ad Helve-tios, et per civitatem vestram transire cogitat. Ex eo cognosces omnia quae ad regem et bellicos apparatus pertinent, et caetera quae nos attingunt, quae vel brevius a me scripta erunt, Tel penitus omissa. Omnibus enim rebus non solum interesse solet verum etiam praeesse. Est enim ex numéro seniorum.2) Iam per Espirium 3) copiose certiorem te feci de statu nostro, et ille, praeter ea quae ha-bebantur in Uteris, narrare potuit multa quae cum ipso communicavi. Ex quo profectus est, hoc tan-tum novi accidit, quod adhuc aliqui sine ulla mulcta dimissi sunt,4) simpliciter interrögati de quibusdam partibus symboli. Sic Uli renunciant, quanquam non desunt quibus verisimUe non videtur. Hoc modo liberatae sunt Francisca et filia eius, de quibus mentionem facio in superioribus Uteris.5) Re-missi sunt aUi ad episcopum 6) quod quum non re-cusarunt, permultos certe offendit infirmitas, vel potius abnegatio ipsorum. Quanquam aliqui man-datum negUgunt, quia non deducuntur illuc ab ap-paritore. Qui restant (circiter, aiunt, 25) adhuc (me miserum) ex parte fracti esse dicuntur longo carcere, importunitate7) parentum, precibus amico-rum, blandltiis iudicum ut vocati ad reddendam coram iudicibus fidei suae rationem nimium dissimu-lare non récusent ut mortem possint effugere. Attamen vix credas, Domine, quanto studio Ulis subventum sit. Praeter crebras visitationes nostrorum multi insignes tum viri tum muUeres adierunt pro more carceres, et omissis maleficis palam nostris gratula-bantur quod ipsis datum esset pati pro Christi nomine, rogabantque ne tarn iustam causam proderent. Sunt tarnen,8) Deo gratia, qui armati virtute Spiritus invicti perstant, quorum princeps est Iammaeus 9) cum quinque sociis. Pro his et pro caeteris assidue

2799. 1) quem infra Stephanum nominal. 2) surveillants. Vides iam ante synodum a. 59 celebra-

tam ecclesiam suam constitutionem 8. disciplinam habuisse. 3) Codex aperte praebet Espirium, quod Coq. emendavit

in Espinium, ita cogitans de viro illo quem iam saepius in hoc thesauro obvium habuisti sub nomine Spinae, Acanthii, de l'Bspine (870. 1070. 1181. 1339). Quodanrecte fecerit minime nobis' cerium videtur.

4) ex captivis viae S. Jacobi. 5) deperditis. G) Hist, eccl I 132. 7) misère Coq. 8) tum Coq. 9) Cf. N. 2764. Eist. eccl. L 198; Le Sr. Gemmes

(James) Hamelton Escossois comte d'Aran et duc de Chastel-lerault avoit dressé une petite assemblée chrestienne à Ohas-telleranlt et pour cela obtenu un ministre de Poitiers. Autor historiae de eius captivitate a. 1557 nihil habet; narrât autem alia eius discrimina ad 1559 referenda p. 319 ubi fuga sibi opportune consuluit.

orare nos convenu Quis futurus sit exitus eorum qui constanter se gèrent, incertus sum. Quamvis enim miti ingenio dicantur esse iudices, severam tarnen sententiam de obstinatis laturi esse creduntur. Hoc autem nomine appeUant qui fortiter pugnant pro Christo. Atque hoc hesterno die mihi renun-ciatum est, primum praesidem (jDe Thou)10) qui nostris alioqui magnum beneficium se praestare existimat, dum ipsos non mulctat capite quidquid tandem iniungat, lammaei domesticos convenisse, et audita eorum confessione clara et Ubera dixisse: Non ego vos condamno, * sed hoc regis est statu-tum, ut quicumque in vestra sententia perstiterint, igne excrucientur exsecta prius lingua. Iammaeus non potest recreari a morbo. Est tarnen bono animo. Curavi ut redderentur ei Uterae uxoris quibus petebat ut de suis fortunis disponeret, si forte ipsum Dominus ad suppUcium trahi sineret. At nunc impetrari nullo modo potest a custode carceris ut calamum et chartam attingat : tanta est istius Cerberi rabies in nostros, quod satis expertus sum. Haec de captivis, quae si non conveniunt cum superioribus Uteris, ubi dicebam mihi videri prope om-nes bono esse animo, noUm abs te, Domine, accusari obUvionis aut incogitantiae. Spes enim de aUis concepts saepe faUit filios Dei, qui omnia accipiunt in meliorem partem, quanquam nihil adhuc omittemus, Deo donante, quod valebit ad confirmationem infir-morum.

De statu nostro nihil aliud habeo quod scribam, nisi quod omnia eodem ordine procedunt quo antea. Fréquentes non sunt coetus propter hostium minas, et quia speculatores in vicis observare dicuntur ubinam congregemur. Quod verum sit nee ne, me latet. Mihi certe propterea magis laborandum est, quum multitudo in multas tribus divisa est, unde hoc etiam quod die quinquies mihi concionandum fuit : quod citra ambitionem a me dictum vos inter-pretari yelim, sed ut mecum celebretis bonitatem Domini qui mihi robur concedit ut par sim labori. Quod spectat ad sumptus, referam proximo die Yene-ris ad nostrum coUegium.11) Interea Riverms1*) admonet non aliam nostris esse mentem quam ut satisfiat creditoribus. ,s) Nunc autem adeo exhaus-tos esse loculos gregis,14) ut solvere nuUo modo possint. Siquidem maxima pars divitum15) metu

10) Thuanus hie, clar. historiarum scriptoris pater, eo tempore nondum praeses erat sed assessor parlamenti. Fraeses erat Giles Le Maître (Magistri) cui ille mortuo successit. {Be Thou I II . 360 éd. Bas.) Ipse Thuanus, cui Christophoro nomen erat, moderatis (politiques) adnumerabatur.

11) presbyterorum. 12) Le Maçon dit La Bivière, qui ecclesiam Parisien-

sem condidit (N. 2604) et nunc quoqiie ibi commorabatur. 13) Genevensibus? 141 et regis Coq. 15) divitum om. idem.

33 1558 FEBRUAR. ' 3 t

subduxit se, alii antea satis liberales nunc facti sunt restriotioi'es, partim quia l6) defunotos se putant eo quod multa elargiti sint in captivos, partim quum aliquis nebulo ex numéro n ) seniornm deprehensus est qui ad usus suos peouniam in pauperes eroga-tam applicabat. Huno speciosum suae parsimoniae praetextum esse multi putant, licet r,emedium mature adbibitum fuerit. Soilicet ante persequutionem omnia pellucebant auro et argento : at iam Christus non est aureus. Regnat nibilominus utcunque ab-iectus sit mundo. Nee ista eo speetant ut solutio debiti adeo legitimi diu differatur, sed ut paulisper excuses afflictos. Spero collegas, simul atque ad-moniti fuerint magna diligentia prospecturos esse, ut quamprimum satisfiat creditoribus. Ac huic ser-moni facilis aperta est via, quia nudius tertius in senatulo nostro leetae sunt literae fratrum Picto-nensium, in quibus rationem a se repertam dice-bant qua forsitan cessaret persequutio, nempe ut aliquot nobilos adirent Navarrenum supplicaturi. ut rürsum 18) mitteret nostris impensis ad Germaniae principes, indicans quid, animi haberet, et quid sen-tiret de religione, ut legatione ad Regem suseepta eum admonerent sicuti forma ab ipsis praescripta est, cuius exemplar etiam ad vosmiserunt.19) Quum rogatus essem de hac re sententiam, dixi omnia haec iam plus satis esse tentata et laborem ac sump-tum fore supervacaneum. Oui quum aliqui contra-dicerent retuli me ad iudicium vestrum, quoniam et negotium ad vos delatum esse audio. Dico igi-tur mihi materiem loquendi suppetere, nempe ut prius videant quomodo persolvant quod ipsorum nomine expenBum est quam ut cogitent de nova legatione impetranda. De admonitionibus20) tuis faciam omnino quod praescribis, Domine. Si non aliis prosint, mihi certe erunt utilissimae, ac per me forsitan multis aliis. Puto ad te perlatum esse libellum aliquem Magistri nostri adversus apologiam quae hic conscripta est. Alius praeter hunc iam exstat scriptus ab inepto quodam Demochare.21)

16) quare idem, et sie übique ieineeps. 17) medio idem. 18) Ergo iam pridetn, per Carmehim fortassis, scripserat. 19) Hoc ansam praebu.it tertio Beeae itineri m. Martio.

(Baum 334.) 20) ordinationibus Coq. 21) Vide quae annotavimus ad N. 2750. Htst. eccl. I.

124: Auouns docteurs de la Sorbonne s'efforcèrent d'y faire response mais ils ne feirent en cela qne descouvrir leur ignorance. L'un nommé de Mouchi, en latin JDemocharee, docteur et inquisiteur, se fondant sur une resolution doctorale que nous sommes hérétiques, sans en faire aucune preuve, emploie tout son livre à discourir sur la punition des hérétiques et là dessus crie au i'èu et aux glaives. L'autre, encore plus sanguinaire, amasse toutes les choses enormes qu'on peut imaginer et les charge sur ceux de la religion, disant que dans les assemblées on paillarde, les chandelles esteintes, qu on

Calvini opera. Vol. XVII.

His ut aliquis cui otium supersit, respondeat petunt nostri, ne videamur victi, et hanc maxime partent urgeat, ut probet conventns nostros, utcunque clam habeantur, et contra mandatum principis, non tarnen esse damnandos, sed parendum esse Deo potius quam hominibus. Nam praeterquam quod hic multi canes latrant, etiam rumor est22) Germania non probari nostram oonveniendi rationem.2S) Quod si verum est, plane produnt se nunquam vel pri-moribus labris dégustasse christianismum. Quod superc8t elaboratur a me ut, qua parte conscientiae offendi possunt, ad earn verbum Domini applicem, sicuti ex te didici. Multa et videre et audire cogor quae mihi magnam molestiam exhibent. Sed quia ius8U Domini hic sto, qui mihi incurrunt dolores vim tantam non habent quin longe plus habeam quod gaudeam quam quod angar. Quod soribis mirari D. Normendium, me nihil de suis pignori-bus,24) non est quod miretur. Quas enim Uteras accepisti, scripsi postridie quam hue adveni. E t quid mirum si nondum conveneram qui de iis ali-quid certi mihi referre possent? Iam vero prius-quam hae literae tibi reddantur, agnoscet, ut spero, me non neglexisse quod mandaverat. Scripsi enim quod mihi renunciatum erat de ipsis. Nudius tertius vero vidi et conveni ipsos, omni ex parte ad iter accinctos: ac hodierno die Stephanus25) educ-turus erat ipsos ex urbe, ut recta ad patrem dedu-ceret. Nescio an hae literae praevenient ipsos. Hospes enim meus putat sibi manendum esse triduo Lugduni. Iam si satisfactum sit D. Normendio, ve-reor ne fratri Galasio*6) suspectus sim nomine ne-gligentiae, quia nondum misi quod mihi iniunxerat, confessionem scilicet et supplicium combustorum. Velim tarnen existimet me esse extra culpam, quia per me non stat, sed per eos a quibus saepe flagi-tavi.

Restât ut te orem, Domine, ut si ad D. Vire-ium scribas, ab eo petas ut ignoscat brevitati lite-rarum mearum. Nam quum publico nomine gratias agam toti collegio pro benevolo ipsorum erga nos animo, et prompte ad Besam 27) nobis concedendum, si

maintient qu'il n'y a pas de Dieu, et qu'on nie tous les articles de la vraie religion . . . puis il exhorte les Boys et Princes de les mettre en pieces et s'adresse an peuple et l'incite à tuer sans attendre les procedures accoustumees en jnstioe . . . Le troisiesme, Oenalis, evesqne d'Avranohes débat la mesme chose mnis avec moins de vehemence, maintient toutefois qu'ils ne s'assemblent qne ponr paillarder et se plaint de ce que les Juges ne sont pas assez sévères.

22) ex Coq. 23) N. 2735. 24) filiis, Ioanne et Salömone quos ex prima coniugs

Anna de la Vacquerie susceperat. (Galiffe not. gén. II. 530.) 25) an aliquis ex illustri typographorum familia? 26) qui ergo Genevae redux erat. 27) N. 2797, not. 6. ç t

3

35 EPISTOLAE 2799—2803 36

necesse esset, brevior sum quam par est. Bed bre-vitatis meae causa est huius epistolae prolixitas. Remitto etiam eos ad vestras literas ex quibus pétant ecclesiae nostrae statum. Non ignoras quam difficile sit homini occupato eadem bis scribere. Dabis etiam veniam, Domine, quia non intelligo quisnam ille Cottius sit quem nuper Deus ad se recepit. Literae Francisci impetrari non possunt a Pélissario.28) De Bantigniaca narrabit hospes : ve-reor ne fuga eius magnas nobis turbas conciat.29) Oras mihi novus quaerendus erit hospes. Quin30) et Miverio valde aegrotanti et valde infirmo corpore hinc migrandum erit quia monent amici nos hic diutiu8 sine magno periculo habitare non posse. Laetor tarnen et laetabor in his turbis quia spero in Dominum, et certo scio VOB esse mei memores ut assidue me precibus vestris Deo commendetis. Valete, domini et fratres observandi. Eiverius vos omnes reverenter salutat.S1) Oaeteros nondum con-veni, sed sat scio illos cupere suo nomine vobis sa-lutem plurimam ascribi.

Lutetiae 7. Februarii.

Vester ex animo. Rachamus.32)

2800.

CALVINUS VIRETO.

Mittit AUenii epistolam qui vano belli rumore territus filium remitti sïbi iubet. Legationis Lausan-nensium eventum anxie exspectat.

(Ex autographo Cod. Genev. 107a, fol. 297. Turretini apogra-phon exstat in Cod. 108, fol. 186. Aliud Cod. lila, fol. 29 v. Epp. Bern. VII. pg. 527; Simlerus inaeruit sno Vol. 53, ad a.

1543 relatam.)

28) Cf. PS. ep. N. 2754. 29) Putat erga earn fuga sibi consuluisse. Cf. tarnen

epp. d. d. 10. et 12. April. 30) Bnim Cog. 31) Eist. eccl. I. 139.- La Riviere en juillet 1558 retour

nant de Geneve et passant par Troyes fut requis par ceux de la religion de leur faire quelque exhortation et les trouva si bien préparés que dès lors ils délibérèrent de servir à Dieu à bon escient.

32) Sub hoe nomine latere Jo. Macard, ministrum a Ge-nevensibus Lutetiam missum, vix est quod moneamus. Se hoe praestantissimo viro nuper disseruit lui. Bonnet in Bulletin de la Société de Vhist. du prot. m. Oct. 1876 et seqq.

Optimo Christi servo Petro Vireto, Lausannensis ecclesiae pastori fratri et amico integerrimo.

S. Hanc epistolam iubebat AUenius citissime curari tibi reddendam, quum tarnen fere totum mensem in itinere fuisset antequam mihi reddere-tur. Quia tribus horis hinc abierat Cognatus *) antequam in manus meas perveniret, volui scire quae-nam esset causa tantae festinationis, ut si opus foret nuncium submitterem qui Cognatum Neoduni asse-queretur. Deprehendi bonum virum inanibus ru-musculis territum rogare ut si hosteB appropinquent filium mox remittas. Haec causa est cur literas resignaverim.

Ego de eventu vestrae legationis2) ero anxius, ut par est, donee aliquid afferatur. Dominus et hanc causam et alias omnes quae ad tuendam eccle-siam pertinent suscipiat, et te conservet una cum familia. Salutabis collegam, fratres omnes, uxorem, amicos. Genevae 9. Pebr.

Ioannes Galvinus tuus.

2801.

CALVINUS VntETO.

De nova eaque tertia legatione Bezae m causa Parisiensium suscepta.

(Ex autographo Cod. Geney. 107a, fol. 167, coll. o. apographis Cod. 108, fol. 101, Epp. Bern. VI. fol. 738, Simler. Vol. 91.)

De Bezae nostri profectione referri ad totam classem, meo quidem iudicio, non expedit. Si trans-igere vos soli non potestis vel non audetis: praestat hanc consultationem suspendere, donee eius adven-tum nova aliqua nécessitas flagitet. *) Ne longius rumor spargatur, quod in tanta multorum loqua-citate timendum est, fratribus celeriter excusandum esse censeo. Quia duos simul petebant,2) qui sub-

2800.1) quern olim {N. 1794 seq.) obvium habuisti Paternia-censent diaconum.

2) Si quid videmus loquitur de legatione nomine classis Lausannensis ad Bernenses suscepta, ita ut haec sit prima mentio novi illius de disciplina negotii quod mox maiores turbas movit et tandem in Calvinianae partis dimissionem abiit. 2801.1) Mox videbis eos rem non ita ut volebant intra pri-vatos parietes traetare potuisse. Non solum elassis sed etiam senatus venia impetranda fuit. Caeterum cf. epistolas sequent es.

2) Parisienses.

37 1558 FEBRUAR. 38

rogetur in locum Berne, apud nos quaerendus non est. Alter a nobis missus 8) partes suas, ut spera-mus, fideliter explebit. *)

Iohannes Oalvinus vester.

2802.

BEZA BULLINGERO.

Bespondet ad quaestionem de Anglo quodam pro-positam quam et Calvino submittit. Iuvenem Turi-censem studiorum causa Lausannam missum apud Beraldum coUocavit Corderii successorem.

(Ex Tomo 166, Plut. VI. Arch. Tnric. fol. 92, olim Bpp. Tom. 24. — Simler. Vol. 91 qui desoripsit ex Cod. Bern. VI. 1043

et 1089 ubi bis exatat.)

Eximio Christi servo D. Henrico Bullingero, patri mihi plurimum observando Tigurinae ecclesiae vere fido pastori.

Tiguri.

S. Mi pater. Paucis rescribo, festinante tabel-lario. De Anglo illo *) non habeo quod tibi signi-ficem. Memini quidem hac praeteriisse quendam, qui se istinc venire diceret, sed non est ita recens memoria ut possim apud me statuere quis esset ne-que an amplius aliquid ex eo intellexerim. Hodie literas, quas ad me de ea re scripsisti,2) ad Cal-vi/num nostrum misi ut, si fieri potest, ista sollici-tudine te liberet, quod sane et ego facerem per-libenter, expertus nimirum quam graves sint eius-modi molestiae. Oaeterum spero fore ut brevi, id est, intra triduum 3) Bernam veniam, et inde ad te copiose scribam de quibusdam, quae malo nunc prorsus omittere, quam non satis diligenter expli-care. Tum quoque ad te mittam Carnerarii scholia,4) de quibus magnas tibi gratias habeo. De Goldio noströ5) non puto melius illi potuisse prospici.

3) Jo. Budaeus Veracius qui iam priori legationi se adiunxerat.

4) Alia manus adscripsit: 13. Febr. 1558, quod omnino rei eonsentaneum videtur. 2802.1) De eo cf. sequentes hoc mense ad Bullingerum et ab ipso scriptas.

2) deperditas. 3) Bernam demum pridie Calendas venu legationem

suscepturus. Fartasse iam antea eodem se contulerat ut veniam profieiscendi solltcitaret. Cf. N. 2817.

4) loach. Camerarius plures veteres autores scholiis illustratos edidit.

5) iuvene scholastico Turicensi, ut videtur.

Oollocavi eum apud Beraldum 6) nostrum, hominem. sane eximiae tum doctrinae tum pietatis, quem nunc Gymnasio praefecimus, dimisso senectutis causa optimo sene Corderio.7) Videtur autem ipse ado-lescens bonae indolis, quod vel eo coniicio, quod ultro petierit se apud eum collocari ubi arotiore disciplina contineatur. Ego vero, mi pater, praeter-quam quod hoc quidquid est officii studiosis omnibus ipsique ecclesiae Dei debere me existimo, libens conabor etiam tum patris ipsius nobilis et pii hominis causa, tum vero propter tuam et D. Volfii commendationem illi omnia praestare quibus adiu-vari ilium posse et ad omnem pietatem et doctri-nam acui existimabo. Bene vale, mi pater. D. Iesus te salvum et incolumem cum bonis omnibus con-servet. D. Märtyrern, alteram meum parentem, D. Volfium, D. Grualterum, patres denique ac fratres meos istic omnes salvere cupio in Domino. Laus. 16. Februarii.

Tuus Beza.

2803.

BURCHERUS «) BULLINGERO.

Commendat nobilium Polonorum studio, in pro-movendo evangelio.

(Excerptum ex autographo Archiv. Turic. Integra édita est a Soo. Farkeriana latine in Epp. Tigurinis N. 329, pag. 446.)

Verbum Dei et evangelium Iesu Christi indies magis magisque radices profundiores Dei beneficio agit. Neque doctorum quenquam audio qui errores luthe-ranos non abhorreat. D. Ioanries a Lasco vehe-

6) Inde ab a. 1555 classium primaria Lausannae. (Hatter, Bphem. 117.) N. 2303.

7) Corderius a Lausannensibus exauctoratus Qenevam se eontulit ubi summa paupertate presso Senatus a. d. III. Id. Oct. 1559 liberum domicüium concessit, imo a. d. xiv. Cal. Mart. 1562 a. aetatis 82 eum quintae classi praefecit. Obiit a. d. vj. Idus Sept. 1564. (Betant, notice sur le college de Rive p. 16.) Errat ergo Ruchat VI. 201 quum dicit: Le 13. Sept. 1557 les Seigneurs de Berne établirent Fr. Berauld principal du college à la place de Math. Ooidier qui quitta ce poste pour aller en prendre un semblable à Geneve, quod repetit Èaagius IV. 59. 2803.1) Olim Richardi EiUis socius in commercio panno-rum, nunc, ut ipse refert, Cracoviae conatur artem iis qui cerevisiam ooquunt aperire, quorum ut minimum sunt qnin-genti.

3*

39 EPISTOLAE 2803—2805 40

menter in vinea Domini laborat, neque quidquam magis inculcat quam pnritatem ooenae dominicae. Habent suos conventus et conciones sacras, sed in nobilium aedibus. Nullum vidi templum expurgatum quam in sola Pinzovia, ubi primos ortus habuit verbum Dei. Fortis enim heros Pinzoviensis, Nico-laus OlyesniczJcius,2) magnis laudibus certe dignus, se primus opposuit Antichristo et papistis. D. Pala-tinus Vilnensis in domo suo habet conciones sacras, baptismum et coenam dominicam, quo veniunt multi cives Vilnenses. Solus inter principes Poloniae aestus et labores vineae dominicae portât. Male tamen audit quod patrocinetur Iudaeis, a quibus se muneribus permittit corrumpi, ut aiunt. Quod si verum fnerit, certe non parvum scandalum pariet verbp Dei. Utinam posset admoneri ut sibi et evan-gelio Iesu Christi posset consuli. — Cracoviae 16. Pebruarii 1558.

Tuus Burcherus.

2804.

YHIBTUS OALVINO.

Negotium Boivillani ipsum vexat utpote difficile aeque ac odiosum. Beza ad iter se parat. Disciplina urgetur. Bertellerii causa nondum composita.

(Ex autographo Cod. Genev. 115, fol. 52.)

Eximio Christi servo D. Ioanni Calvino fido Genevensis ecclesiae pastori fratri et symmystae observando.

Genevae.

S. Quas hie nobis tragoedias moverit Boivil-lius ') et quos habuerit patronos, ex eius uxore audies copiosius, quae me obnixe rogavit ut aliquid ei ad te darem literarum. Ego vero quid scribam de hac causa nescio plane: non quod desit argumentum, sed quia dubito quam eius partem tractare possim. Quamobrem inalo illud totum praetermit-tere. Quid enim te eius tractatione a melioribus studiis distraherem, me vero frustra scribendo tor-querem? Misera mulier inter sacrum haeret et

2) Rie vir a. 1550 in comitiis Petrkovii eelebratis ab episcopis accusatus propter religionem, causam dicere eoactus fuerat. (Salig. II. 580. Lubien. p. 58 sq.) 2804.1) Cf. N. 2508 sq. 2530 et 2795, not. 3. Tatet fuisse causam matrimonialem.

saxum, ut quae iure illud usurpare possit: Nee tecum possum vivere nee sine te. Saepius et a multis opportune importune interpellates sum ut me interponerem conciliatorem. Detrectavi hactenus quoad potui: non, ut scis, quod coniugalibus iurgiis delector, sed quia nullam video huius ineundae re-conciliationis rationem. Quid enim mihi de illo homine promittam ? Interea quid aget misera mulier? Primum veremur ne Bernâtes reiieiant huius causae cognitionem, quia exteri sunt, nondum admissi in certas sedes. Deinde, hocut concedatur, si probare non potest mulier quod proposuit cogetur ad mari-tnm redire. Quid autem probabit? Scis quae sit vulgo testium fides, et quam sit difficile etiam ola-ris8imam veritatem testibus probari posse. Saepe apud me conquesta est. Saepe praedixi, si quid tentaret, quod praevidebam futurum. Si quid rebus turbatis habes consilii non dubito quin amice im-pertias.

De rebus nostris nihildum habeo quod scribam Beza noster se parat ad eam legationem de qua scripsisti.2) Fratres hodie Viviaci suum habent classis conventum, a quo absumus multi quos valde intéresse expediebat. Nam et Beza abest, tum quia afflictiore fuit valetudine, tum quia se ad viam parat. TJrgemus diseiplinam quoad possumus. 8) Dominus nostros iuvet conatus, cui preeibus com-munem causam omnibus ecclesiis commendabis. Ex-speetamus Bernatium iudices ad 8. Martii. Non dubito quin valde urgear ad componendam cum Bertellerio causam,4) quando de ea iam Bernae iudicatum audio, hoc est, ex eorum sententia et consilio. Dominus spiritum prudentiae et fortitu-dinis impertiat. Salutant te amici omnes, maxime domestici. Vale optime ac diutissime. Lausannae 16. Febru.

Tuus Petrus Viretus.

2) N. 2801. 3) lam supra N. 2800 suspieati sumus de hoc negotio

agi. Halleri Èph. p. 119.- Sopitis aliquanlnm contentiouibus (de praedestinatione") Lausannenses in hoc unûm inonmbero coeperunt ut obtinerent diseiplinam ecclesiasticam s. exoom-municationem. Âgebant hoc idem in aliis classibus omnes quotquot ab illorum partibus stabant, sperabantqne fore ut hac Ulis concessa reprimi et exeommnnicari qnoqne possent qui vel de praedestinatione vol in aliis dogmatibus diversnm ab ipsis sentirent. Senatus considerans nostrarnm ecclesiamm Btatnm, et quod vix Ulis concedi posset quod non sic quoque institueretur in germanicis ecclesiis, et videretur quam peri-cnlosum futurum hoc introducere quod ab initio reformationis non esset usurpatum, et quod ipsi qnaererent se mntuo ex-communicare et devorare cum magno ecclesiae offendicnlo, concedere recusavit : illi rursuin per fréquentes legationes non cesaarunt idem nrgere.

4) Ergo nondum diremtam!. Nam quum de caeteris negotiis quorum hic fit mentio ad a. 1558 referendis constet, ob illam solam de priore quodam cogüari nequit.

41 1558 FEBRUAR. 42

3805.

BLATJRBRUS CAL VINO.

Mus commentaries nuper editos maximis lami-bus extollit et eaeteros si qui exstiterint sibi expetit. BuUingerum et semetipsum excusât quoad iudicium de Bezae confessione. Praeterea attingit quasdam quaestiones theologicas et negotium coUoquii.

(Ex autographe» Cod. Genev. 110, fol. 145.)

Insigni viro Dei incomparabilique theologo D. Iohanni Oalvino fratri suo unice colendo longeque omnium carissimo.

Genff.

S. in solida salute nostra Christo. Humanissi-mas et amantissimas literas, simul etiam in Psalmos commentarios et in Oseam praelectiones tuas in-credibili desiderio pariter et summa voluptate per nostratem coriarium, qui nunc has etiam tibi ex-hibebit, nuper accepi: *) quo nomine profecto, si ullo unquam antea, maximasme tibi gratias debere lubenter agnosco. Dici enim non potest quam mea privata, quam etiam publica totius ecclesiae Christi causa mihi gratuler, incomparabilem hanc tuam in divinis scripturis enarrandis dexteritatem et felici-tatem. Quo magis etiam probo et exosculor ex-actam hanc et summam auditorum tuorum 8) fidem ac diligentiam, qua sic tua excipiunt ut tuopte tes-timonio OB et linguam tuam manu et calamo suo féliciter a88equantur, utque alii quoque hic phrasin ac vere germanum scriptorum tuorum genium agnos-cant. Quocirca tantum abest ut sanctissimos hosce conatus in tuis evulgandis recte possis vel tantillum remorari, ut stimulos etiam tuos ultro licet curren-tibus addere merito debeas, nec sacrarum literaram studiosos, adeoque universam Christi ecclesiam tanto defraudare thesauro.

De BuUingeri nostri scripto 8) vehementer mihi dolet occasionem me tibi praebuisse ullius sinistrae adver8us illum suspicionis, qui scio quam abhorreat ab omnibus id genus dissidiis, quanquam totis animis cupiat omnia inter omnes pacata esse in Christi domo, multumque hic vereor ne imprudenti mihi inter scribendum ad te quod scriptum noluerim ex-ciderit. Certe nihil typis invulgatum est (quod ego quidem sciam) Bullingeri nomine in hanc optimo-rum fratrum confessionem, sed forte antequam tua

2805.1) N. 2770. ••i) Haec ad Hoseam spectant a Budaeo eas praelectio-

nibus Oalvini editum. 3) Videtur innuere Turicensium iudicium de Bezae

confessione N. 2776.

illorumque excusatione placatus fuit scripsit hoc quod vidisti, puto Bullingerus, et amicis nonnullis, atque inter hos etiam mihi, quum petiissem, com-municavit: sed sancte obtestatus ne cuiquam eius scripti legendi potestatem facerem nisi pari mecum animo praedito. Quod religiose quoque praestiti. Hinc autem facile animadverti omnino nolle scilicet ut in publicum libellus exeat. Quare te per Iesum Christum, mi anime, quantum possum obsecro ut prorsum mihi ignoscas, si quid forte incircumspec-tius hac de re ad te dedi. Exemplum literarum mearum non habeo, quemadmodum vix ullarum unquam retinero soleo, turn quod desit amanuensis, tum quod mihi eas describere nunquam vacet. Supra modum vero me excruciavit quod tuas legens deprehendebam te nonnihil incaluisse, meque ut sic afficere eis autorem esse :4) quanquam istuc nullius praeiudicio ant iniuria factum gaudeo, quum iam et hi« tuus calor deferbuit, scio, et uni mihi, in cuius sinum altissime omnia recondita sunt, quidquid id rait, scriptum fuit.

Quae ad m eas quaestiones 5) respondisti prorsum mihi faciunt satis, ac plurimum mihi gratulor tantam animorum nostrorum consensionem. Certe quum legerem quae in 1. Cap. ad Ephesios et Coloss. scrip8isti, nullam proportionem creaturae ad creatorem- esse nisi intercédât mediator Christus, qui angelos et homines in firmum ordinem sua gratia redigeret et utrosque in suum corpus coad-unando Deo patri coniungeret, ut vera harmonia in coelo et terra constaret: bine recte confici putabam, filium Dei, etiamsi nunquam peccasset homo, car-nem nostram, ut adhaesionis mediator esset, assump-turum fuisse, et valiturum hoc argumentum etiamsi in prima innocentia Adam perstitisset. Verum tarnen habet, quod tibi quoque hic placet ut intra eas metas de quibus scripsiBti nos contineamus. Quanquam nihil hinc absurdi consequi mihi videtur, si quis citra praefractum animum de priore illo hoc quod multi alii insignes viri ipse quoque sentiat.

Si quid praeterea tuarum praelectionum excu-sum est, per hunc cum commentariis in Iesaiam et altero in Oseam exemplo ut accepta pecunia mittas amanter te quaeso. Quae nuper misisti vix addu-cor ut tantillo istic vendi credam. Per amicitiam autem nostram te rogo ut ne hic ullos sumptus mea causa facias. Abunde erit si tantum operae sumas ut hie noster per famulum tuum tuo iussu quos libros desidero a typograpbo vestro accipiat et pretium numeret.

4) quid haec, accuratissime descripta a nobis, sibi velint, tu videos, nisi forte seribere volucrit: afficiaris, verum sic quoque non omnia, expedite* sunt.

5) N. 2770.

43 EPISTOLAB 2805—2808 44

De novis rebus magnum iam apud nos silen-tium, nisi quod belli alea felicius nunc Gallo quam Anglo ceciderit, quod utinam tot Christi membris, tot periculis in Gallia obiectis felix esset ac faustum. Sed audimus hoc etiam ilia crudelius excarnificari quo certius sibi persuadet Rex tum demum glorio-sissima se victoria potiturum ubi christianissimi regis officio functus in Lutheranos istos et Zwing-lianos haereticos quam severissime animadvertat, stirpium* tenus ad unum omnes exscindens. Sed Dominus est qui sanguinem electorum suorum ad se clamantium propediem potentissima sua manu et extento brachio vindicabit. Oui et illorum et nos-trorum causam resignatis animis secure commen-demus.

Colloquium plane apud nos nihil loquitur, quan-quam in horas exspectem quid de hoc scribant amici. Dedi literas ad Philippum 6) per Funclmm symmystam meum, qui ante mensem nine profectus Lypsiam quoque et Witembergam venturum BO 8perabat. Si quid novi attulerit, ourabo ut quam primum resciscas. Tu si quid habes quod nosse vel référât vel iuvet, ne pigeat, obsecro, quantum per occupationes tuas licebit, ad nos perscribere. Dominus Iesus Christus te adeo in ecclesia sua féliciter satagentem et maximo cum fructu labo-rantem quam diutissime corpore ac spiritu vigen-tem ac florentem conservet. Saluta fratres et ami-cos, cumprimis symmystas et archigrammateum vestrum, quern valde cuperem, si molestum non esset, condition es renovati foederis vestri cum Ber-natibus ) meo sumptu descriptas ad me dare. Sunt qui affirment has iniquissimas esse,8) vosque tan-tum non in miseram servitutem redactos, ut sunt multi gloriosi milites. Bene vale, mi colende, mihi semper omniumque longe carissime frater, memor nostri quando cor tuum coram Domino plena fiducia effundis, ut imminentem resolutionis meae diem Spiritus sui virtute firmissimaque in Iesum Christum fide faustum mihi ac felioissimum esse velit. Iterum vale. Biennae xiij. Calend. Martii anno 1558.

T. si quisquam Ambros. Bl.

6) Negue in Corp. Bef. existant negue ap. Bindseilium. 7) Excerpta quaedam ap. Buehat VI. 229. Plura da-

turum esse V. elar. Am. Böget, quando hue usque eiits doc-tissimum opus progressum fuerit, non est quod dubites, nos-que et hic et saepius adhuc hoc tutissimo et fidissimo duee destitutos esse valde dolemus.

8) Minime tales fuisse videntur.

2806.

HOTOMANUS CAL VINO.

'S MuUa et varia paucis et obiter, gallica, germanica, ecclesiasHca, militaria, calviniana, anticahiniana.

(Ex autographo Cod. Genev. 114, fol. 12.)

Clarissimo viro D. Ioanni Calvino. Genevae.

Franciscus Hotomanus S. D.

De colloquio magna spes olim. *) Postquam Tigurinorum et Bernensium querelae auditae sunt et species quaedam recusationis res refinxit, principes qui iam Francofordiae 8) sunt cum rege Ter-dinando simul de loco et tempore colloquentur, turn qui volet aderit. Sed multorum animos recusatio illorum offendet, si quidem vera sit. Nihil enim praeter auditum habemus. Archigrammateus esse scripsit copiose D. NegeUno consuli Bernensi et co-hortatur ut suos mittat. Bpiscopus Monasteriensis apud suos canonicos munus suum deposuit.8) Eo-dem die alterum elegerunt Qui in Beati*) locum sùccessit, Melchior 5) nomine, simus, rums, homun-culus, nuper impressori librum adversus D. Beeae tabulam de praedestinatione dederat. Admonitus earn operam dedi ut interdicta sit impressio dum otiose res cognoscatur, id est, ad Calendas graecas. Opinor D. Besam tibi Boripsisse 6) de rege Navarrae,

de Bascaîonio 7) quae illi soripsi. Velim Tigurinos abs te excitari8) Mirum est quanto sit odio tuum nomen apud principes. Nuper MicyUus est mortuus.9) Sturmius pro quodam amico Gallo docto et pio Bern. Bertrando scripsit. Cancella-

2806.1) Vide epp. m. Nov. 1557 seriptas. 2) Conventus ordinum imperii ibi celebratus est Gal.

Mart, qua oceasione synodus convocari debebat ad componenda protestantium dissidia. Melanehthon iussu Mectoris Palatini et Buds Wirtembergensis consilium de ea re scripsit. (Corp. Bef. IX. 462.)

3) N. 2793. 4) Gerungius a. 1557 dimissus fuerat. ö) Speccerus (Specker) lsnyensis Marbachii contribuas,

homo molentus et lutheranissimus, antea v. d. m. in Buperti vico prope Argentoratum, postea etiam prof, theol. (Boehrich III. 95.) Edidit libellum: Ursachen und Lehre warum und wie alle fromme Christen zu jeder Zeit das bitter Leiden u. Sterben J. C. sollen fleissig hören. Strb. 1568. 8. An et iüe älter unquam lucem viderit, neseimus.

6) non etestant. 7) Vox una madore deleta. 8) Calvinus talibus adiutoribus praeteritis Beeam ipse

ad suscipiendam legatùmem instigavit (cf. N. 2801). 9) Jae. Moltser eel. rector scholae Francof. postea prof.

Beidelbergensis obiit a. d. V. Col. Febr. (Adami, Vitae germ, philos. 179. Classen, MicyU. Frkf. 1859.)

45 1558 FEBRUAR. 46

rius I0) respondit non admissum iri qui de coena idem quod Calvmus sentiret. Ita spes interoidit. Vides autem quo in statu res sint. Zuinfeldius " ) toleratur: qui tecum sentiunt iisaqua et igni inter-dicitur. Bolvülerius ,2) cum 30 vexillis (sie loquun-tur) ad vos redit. Spero Bernenses et caeteros ad quos ea res pertinet miseram plebem ab istis ineur-sionibus pronibituros. Hoc anno consulem 13) habe-mus doctum graece et latine, pium, Buceri diseipu-lum. Bed quod toties iubes negotium colloquii amico tuo veteri commendari, respondeo me aliquot abhinc mensibus eius consuetudinem multis de causis quas ipse fortasse narrabo abiecisse. Vale, pater observandissime et salve. Argentor. XIX. Februarii 1558.

2807,

VERETUS CALVINO.

Examinati sunt duo candidati ministerii quos s»&» Genevenses mitti rogaverant, sed non satis apti visi sunt.

(Ex autographo God. Genev. 115, fol. 52.)

Insigni Christi servo D. Ioanni Oalvino fido Genevensis ecclesiae pastori fratri et symmystae plurimum observando.

Genevae.

S. Audivimus Sebastianum Tiranum de quo scripseras. VitàUs non erat in urbe. *) Rediit a vobis die sabbati proximo. Qui hunc penitius no-runt praeclarum illi dant de vitae probitate testimonium. De doctrina, nondum eousque profecisse existimant ut par sit et muneri obeundo cuius gratia rogati estis. Idem paene de Tirana habemus testimonium. Videtur vir bonus, pio zelo praeditus: sed actionem habet et pronunciationem totam monas-

10) Palatinus? ' 11) Schwenkfeld. 12) Nie. baro de Boïïweiler dux mercenariorutn regis

JHtspaniae m. Sept. 1557 post proélium ad S. Quintinum cum suis militibus per Comitatum et Burgundiam ad Sabaudiae ducem profeetus est ut ditionem ei a GaUis ereptam recupe-raret, sed frustra. (Thuanus II. 528 edit. gall. Schadaei continuant) Skid. I. 90. Goulart, hist. d. choses mém. 1599, p. 51)

13) Non de Stettmeistero loquitur, gui erat Êenr. a Müllenheim, sed de Ammeistero Stephano Sturmio. 2807.1) Tiranus et Vitalis viâentur fuisse studiosi Lausan-nenses pro ministerio examinandi. Literae Çalvini deperditae. I

ticam, needum satis videtur dextre divina scripta tractare. Quamobrem, etsi fratrum quidam in ea essent sententia ut ad vos mitterentur, quia nemo melius quam vos iudicare potest de ecclesiis quibus praeficiendi sunt, haec tarnen vicit sententia ut ad vos non mitterentur quibus nos non auderemus ecclesias committere quas ipsi recturi essent. Sta-tuimus interea exquirere qui apud nos sunt, de quibus aliquid sperari maius potest, ac eos audire et examinare ut cognoscamus quid quisque possit, si quando a nobis ministri petantur.

De rebus nostris, et quo in cardine res nostrae versentur exposui latius Roberto Stephano. Tenta-bimus extrema 2) postquam aliis remediis nihil hac-tenus profectum est. Dominus, ut spero, pruden-tiam et animi fortitudinem suppeditabit. Salutant te fratres omnes, nominatim mea familia. Scripsi ad te hac hebdomade per uxorem BoiviUiani.s) Eac intelligam, literas acceperis nec ne. Salutem multam dico collegis et amicis omnibus, quorum precibus nos commendabis, quibus et tuas te ad-iuncturum non dubito. Vale. Lausannae 20. Febru.

Tuu8 Petrus Viretus.

3808.

BULLINGERUS OALVINO.

Scire vult an Anglus quidam cui plures epistdlas Oenevam perferendas tradiderat re vera eo appulerit. Quorum addit catalogum.

(Ex autographo Arch. Tnric. Plut. VI. Vol. 117«», olim Serin. C. Epp. Tom. II, fol. 391. — Simler. Vol. 91.)

Olarissimo viro D. Ioanni Oalvino Genevensium pastori fidelissimo vigilantissimoque domino suo colendo fratrique percaro.

Genff.

S. D. Admodum sollicitus sum, colendissime mi domine Calvine, frater in Christo dilectissime, quod metuam literas meas ad te scriptae 12. Ianuarii dolo interceptas esse, nec tibi redditas. Venit hue Anglus quidam ») ex Polonia ao primum literas mihi reddidit acceptas a Philippo, quarum exemplum, imo ipsum autographum, mitto. Addidit alias quo-

2) pro obtinenda disciplina. 3) N. 2804.

2808.1) Cf. N. 2802, not. 1.

47 EPISTOLAE 2808—2809 48

que a D. Ioanne Utenhwio exaratas, quas hie quo-que coniunxi, ut quales sint videas. Postremo asse-veravit, se literas ad te quoque habere scriptas a D. Ioanne a Lasco quas nemini, nisi tibi soli, tra-dat in manus proprias. Adieoifc, si quid scribere velim ad Cafoinum, se quam diligentissime traditu-rum curaturumquè, ac intra paucos dies rediturum, ut per nos redeat nostris quoque Uteris onustus in Poloniam. Trado itaque ipsi literas ad te, in qui-bus brevibus et libère expono, quae acta sint in colloquio Wormaeiensi in quo nominatim damnatus sit Zwinglius noster, et conl'essio Augustana sie con-firmata, ut professi sint, in ea se nihil mutasse, neque unquam mutaturos esse. Et alia huius generis plurima. Tradidi eidem literas ad D. Halle-rum et scripta quaedam ac pecuniolam Uteris in-clusam. Oaeterum de his ne verbum scribit Hal-lerus, neque uspiam apparet Anglus ille. Quanquam vero non sim suspiciosus neque male de peregrinis sperem, attamen quum non redit neque ullus sermo amplius de hoc nomine fit, inoipio anxie multa me-cum versare. Si itaque venit Genevam et literas attulit meas, oro libères me ilia molestia etc.

Literas D. Iacobi Andreae2) dudum ad me missas, sed aliquamdiu in acervo literarum amissas nunc reportas remitto. Tu latinam meam summam ex libro eius collectam,8) olim quoque missam ad te, per hunc tabellionem remitte, ac eidem literas Phüippi et Utenhovii trade reportandas. Si vera sunt quae referunt, gravis Domini manus est in cervicibus Anglorum. Si quid habes certi de eccle-siis gallicis et vinctis, oro communices ut, si laeta sunt, gratias agamus, si tristia, supplicemus. Yale et nos ama, ut soles. Salvi sint fratres omnes. Tiguri 20. Pebruarii.

Bullingerus tuus.

3809.

CALVIN AU DUO DE WURTEMBERG.

Pressantes instances de faire des démarches en faveur des protestants de Paris, et détails sur les procédures contre les prétendus hérétiques. Sollicitations relatives aux moyens de rétablir la paix entre les protestants eux-mêmes.

2) deperditas. 3) N. 2630. 2633. 2649.

(Copies Bibl. de Génère. Vol. 107, fol. 90. Vol. 108, fol. 103. Berne VII. 84. — Crottet, Chron. 27. Bonnet II. 182. Trad.

angl. n i . 400.)

A tresillustre, treshault et puissant Prince Monseigneur Monseigneur le duc de Wirtemberg.

Mon Seigneur, combien que par oy devant ie ne doubtois pas que mes lettres neussent accès amyable envers vous, tant pource quil a pieu a nostre Seigneur Iesus Christ se servir de moy en la predication de lEvangile, qu'aussi entant que ma petite faculté le portoit, ie me suis publiquement declaire par mes Commentaires1) que ie vous ay desdiez et offers, lun de voz affectionnez serviteurs. Toutefois quant ceux qui vous présenteront maintenant mes letres,2) vous sont allez supplier3) quil vous pleust intercéder vers le Roy pour le soulagement des pauvres fidèles qui estoient molestez a cause de lEvangile, ie me suis déporte de vous escrire craignant quil ne semblast que ie mattribuasse trop de credit: aussi que iestois bien persuade que vous estiez tant eneün et favorable a ceste cause quil nestoit iabesoing de vous soliciter beaucoup. Maintenant pource quil a fallu pour grande nécessite et urgente que ce troisièsme voiage 4) fust entrepris, ie vous prie, mon Seigneur, quil vous plais.e mexcu-ser si ie me suis avance de vous declairer que oe quon retorne si souvent vers vous, nest point par figerete ou zèle inconsidéré, mais daultant quil est bien requis, que vous, mon Seigneur, et les aultres très illustres Princes, soiez advertiz en quel estât est auiourdhuy la chose, pource quon vous peult faire acroire que la condition des fidèles est passable, 5) qui seroit pour vous empescher" de faire oe que vous aviez délibère, et tant libéralement promis. Or ie vous puis asseurer, mon Seigneur, pour vérité, combien que de la grande compagnie quon avoit emprisonnée pour un coup, on nen aict brusle que sept, 6) que cela nest pas advenu que les enne-miz de lEvangile ayent este appaisez ny adouloiz. Car le Roy estant poulse par le Cardinal de Lorraine, a declaire quil ne se contentoit pas de ça court de Parlement de Paris, et avec menaces a faict tancer ses conseillers comme nonchallans et

2809.1) N. 994. 2) Bèee et Budé. 3) Octobre 1557. 4) Le premier avait été fait en Mai 1557 dans l'intérêt

des Piémontais. 5) Voyes N. 2811. 6) Nicolas Clinet, Taurin Oravelle, et la dame de Ltms,

brûlés le 27. septembre 1557 (N. 2733); Nicolas le Cène et Pierre Gabart, brûlés le 2. octobre (#.2743 Hist. eeel. I. 129, Martyrs 473 ».); François Bébeeiers et Frédéric d'Anv&e, écoliers de Paris, brûlés le 23. octobre. (Martyrs f. 475. Mist. eccl. I. 132 et N. 2754.)

49 1558 FEBRUAR. . 50

tardifz. Au reste les iuges quil avoit députez a lappetit dudit Cardinal, nont este refroidiz pour aultre raison que pource quilz nesperoient pas rien profiter en bruslant ainsi a la haste. Car ilz avoient condamne deux ieunes enfans, 7) pensans bien que linfirmite de läge les feroit fléchir pour renoncer tout, et mesmes accuser leurs complices, comme ilz parlent. Mais aians veu la force et constance que Dieu leur avoit donnée, ont cherohe par astuce aultres moiens de tout ruiner petit a petit. Car après avoir examine tous les prisonniers, ilz en ont enserre plus de trëîite qu'hommes que femmes,8) les tenan8 desia pour condamnez, et toutefois diffe-rans lexecution, iusques a ce quil leur vienne mieux a propos. Tant y a que les pauvres gens trempent et languissent en des fonds de fosses, nattendans que Iheure de la mort. Mesmes il est bon et expedient que vous sachiez, mon Seigneur, la façon de procéder quon tient envers tous ceux quon brusle. Cest quapres les avoir condamnez, devant que les mener an feu, on les meet a la torture pour leur faire reveler tous ceux quilz congnoissent, tellement que nul no meurt que tous ne soient en danger. Et affin de tenir en doubte et perplexité tous ceux qui pourroient estre soupsonnez, ilz font coupper les langues a tous ceux quils ont ainsi gesnez. Parquoy ceux qui sont encores detenuz, ne seront pas quittes de mourir a petit feu: mais si Dieu leur faict la grace de tenir bon, il fauldra que chacun endure grief torment pour racheter la vie de ses frères. Si quelcun estant vaincu fléchit, voila un" feu nouveau de grande persecution allume. Or oultre ceux qui sont ainsi reservez, les iuges en ont departy ca et la par les monastères, affin de les contraindre par limportunite des moynes 9) a renoncer Iesii8 Christ. Et ce que plusieurs sont escha-pez, na pas este sinon daultant que les moynes craignoient destre gangnez plus tost, que de leur faire changer de courage. Ainsi pensans que leur cloistre8 pourroient estre polluz, ilz nen n'ont point faict si grande garde quaulouns ne soient sortiz. 10) Tant y a que nul na este absoulz, ne relâche sinon en confessant davoir failly, qui est blasphemer contre Dieu et sa vérité, Depuis le Roy ne se contentant point a faict supplier le Pape dordonner trois Cardinaux * ') souverains iuges sur le faict des heresies quil appelle. Or ie vous laisse a pen-

7) deux jeunes enfans de singulière vertu, à savoir René de Seau, natif de Xaintonge, et Jean Àlmario, natif de Luc en Provence, lequel deceda en son cachot. (Hiat. ecel. I. 138.)

8) N. 2799. 9) moyens Bt.

10) Hist. eccl. I. 132. 11) ibid. 114. N. 2814.

Calvini opera. Vol. XVII.

ser, mon Seigneur, puis que toute licence est donnée au Cardinal de Lorraine qui ne demande qua tout exterminer, en quel estât seront les pauvres fidèles,, silz ne sont secouruz par la bonté de Dieu. Daul-tre part il y a nouvel Edict, publie par le Roy, , 2 ) auquel il remect1S) toute iurisdiction et congnois-sance des heresies aux Evesques et a leurs officiers pour deolairer hérétiques ceux que bon leur semblera, tellement que les iuges Royaux en despit quilz en aient, seront oontrainetz de faire mourir tous ceux qui leur seront remiz, comme aussi il leur est estroittement enioinct. Et de tout ceoy, mon Seigneur, il ne vous en fault point enquérir de loing, pource que vous verrez le tout imprime, ou ceux a qui il vous plaira commander de le veoir. Quant au mot de sacramentaires, il a este entrelasse par astuce, àffin de rendre la cause des pauvres frères odieuse, et par ce moien les priver de tout support et aide. Il seroit bien a désirer que le different, qui a cause par cydevant grans troubles entre nous, fust bien appoincte.14) Quant a moy iavois tasche en tous mes escritz de suyvre en simplicité telle moderation que toutes gens de sens rassis avoient occasion de se contenter. Mais quant iay mis peine damener tout en concorde, quelques escervelez avec leur importunite mont tire par force au combat, lä) ce que iay faict avec regret, comme encores auiourdhuy iaymerois beaucoup mieux memploier a esolaircir simplement la vérité pour venir en bonne et saincte union, que destre contrainct a respondre a ceux qui ne demandent que noise et querelle, et assaillent sans propos ceux quilz voyent estre paisibles. Et pleust a Dieu que des deux parties gens scavans, équitables et craig-nans Dieu fussent encores im bon coup assemblez pour bien liquider ceste matière sans contention, et chercher une resolution de la pure vérité pour rendre la Chrestiente paisible, comme ie Iavois espère nagueres. Mais daultant que la chose ne continue point, ie crains que nous nen soions eslongnez. Tant y a, mon Seigneur, que les Francois ne discernent point les uns davec les aultres, mais comprennent soubz le nom de Sacramentaires tous ceux qui nap-prouvent point le sacrifice de leur Messe, que nous confessons tous dun accord estre un sacrilege detestable: comme de faict on ne faict la aultre examen,

12) L'édit de Compiègne, du 24. juillet 1557, portant peine de mort contre ceux qui professent une religion autre que la religion catholique. (France prot. Pièces justif. n. 9, p. 29. Polens, franz. Calvinism. I. 366. Soldan, Prot m Fr. I. 252. Hist. eccl. I. 114.)

13) ils donnent Bt. et a leurs officiers om. id. 14) Insinuation relative au colloque. 15) Westphal, Timann, Schnepf, mais non Heshusen

nommé aussi dans la note de M. Bonnet. Celui-ci ne vint à ' la charge que plus tard. (Prolég. du T. IX.)

4

51 EPISTOLAE 2809—2810 52

einon que de faire avouer ceste abomination qui destruit et abolit la vertu de la mort de nostre Seigneur Iesus Christ. Et puis vous, verrez aussi, mon Seigneur, quen general tous obstinez et Relaps •y sont compriz, qui est pour mettre a mort, depuis le plus grand iusques au plus petit, tous ceux qui persisteront en la confession de lavraye foy. Or il y a un nombre quasi infiny de bonnes gens par tout le Royaume qui peulvent estre fort effrayez, voians leur vie comme pendante a un fillet, sinon que Dieu ait pitié deux. Et daultant quilz ayment

p- mieux perdre la vie et les biens, que de renoncer I lEvangÜe, ie ne doubte pas que vous, mon Seigneur,

et les aultres très illustres Princes, ne soiez tant plus esmeuz a compassion et incitez a chercher

1 tous moiens de les pouvoir soulager, comme de faict J la cause est commune a tous enfans de Dieu, et j ne scauriez faire acte de plus grande vertu, ne plus I louable. De quoy ie vous supplierais plus instam-j ment, mon Seigneur, nestoit que ie scay, que vous ] y estes assez enclin, et que selon vostre prudence j vous noublierez rien de ce qui viendra a propos. !| Seulement ie diray ce mot quil seroit a soubhaitter

que le Roy entendist pour un bon coup quelle doc-| trine il persecute. Oar il ny auroit rien meilleur j ne plus propre a luy amollir son courage que de | linformer que par faulte davoir bien congneu le I mérite de la cause, il est ainsi enflambe contre les \ enfans de Dieu: non pas que ie vous en ose requé

rir, mon Seigneur, mais affin quil vous plaise y adviser.

• '-'"' Mon Seigneur, après mestre treshumblement recommande a vostre bonne grace, ie prieray nostre bon Dieu de vous tenir en sa saincte protection, de vous gouverner par son S. Esprit, et vous augmenter en toute prospérité. De Geneve, ce 21me. de febvrier 1558.

2810,

CALVINUS ELECTORI PALATINO.

Enixe cotmuendat ei Gallos ob religionem vexatos, quorum tristem conditionem ad vivum depmgit, eosque a cri/mine contempti sacramenti vmdicat.

(Ex autosohediasmate a Calvino reoognito quod exstat in Ood. Genev. 107a, fol, 168. Edidit Beza Gen. p. 202, Laus. p. 422, Hanôv. p. 472, Chonot p. 274, Amst. p. 125. Versionem gal-licam reperieB in Ed. Berol. p. 289, anglicam in Edit. Philad.

III. 405.)

Illustrissimo et cordatissimo Principi D. Othoni Henrico sacri Imperii Electori Oomiti Palatino D.

meo clementissimo.

S. Illustrissime Princeps ac praestantissime Domine, quum antehac ') ad Vestram Oelsitudinem profecti sunt optimi fratres mei, Ioannes Budaeus,2) et Theodorus JBesa, quamvis meo rogatu iter illud susciperent, ut causa illa piis omnibus communis erat [me vero inter alios patronum pro ratione mei officii postulabat],3) non ausus tamen sum, quod maxime optassem, quidquam commendationis illis dare, quia verebar ne superbum videri posset, ho-minem Celsitudini Vestrae adhuc incognitum scri-bendi licentiam sibi sumere, ac si qua autoritate vel gratia polieret. Sed iustior quam yellem mihi oblata est excusatio : quia scilicet quod tunc facere vetuit pudor nunc cogit et extorquet nécessitas. Ex eorum quos dixi relatu plane4) cognovi Oelsitudinem Vestram ad miseros fratres iuvandos et levandos magis propensam esse, quam ut meo vel cuiusquam hortatu excitari opus sit. [Sed ubi expo-suerint quomodo nunc res habeant in Gallia, plenam-que et liquidam narrationis fidem fecerint, non modo sanctum eorum Studium in hac secunda ex-peditione laudabit Y. O, sed mihi facile concedet, ut adiutor ipse quoque accedam].6) Quum tam liberaliter et uno consensu, nec minus sincoro haud dubie cordis affectu vos, Illustrissimi Principes, afflictos fratres vobis fore curae polliciti essetis, mirati sumus, et Uli etiam nobiscum, unde iniecta esset mora legation! quae iam décréta fuerat. Puta-vimus tamen vos interea minime cunctatos esse, sed aliam rationem, quae nobis esset incognita, vobis autem visa esset melior et utilior, sequutos fuisse. Neque enim modestiae nostrae fuit, et eius quam vobis deferimus observantiae, aliter sentire quam in his turbulentis temporibus sic vos mutasse consilium ut tamen consultum esset miseris fratribus. Dum ita Jhaeremus suspensi, probabilis coniectura animos nostros pupugit, vanis rumoribus vel, ut liberals dicam, malitiosis quôrundam artibus vos fuisse deceptos.6) Tandem non modo suspicati sumus sed aperte vidimus quosdam famelicos et conductitios homines lucri captandi causa suo more7) sparsisse falsas blanditia8, quae vestram alacritatem tardarent. Ignoscat V. C. si ingenue rem totam aperio. Nam quod relatum fuit, carceres nunc esse vacuos, vanis-

2810.1) m. Sept. 1557. 2) Beza in edd. ordinem nominum intervertit. 3) haee Calvini manu in margine. 4) plane om. Edd. 5) Haee q Calvino propria manu- inserta. 6) Bascalonem oblique notât, cf. proxime sequentem ad

Diüerum. 7) suo more om. Edd.

53 1558 FEBRUAR. 54

simum esse comperient legati vestri si illuc venerint. Verum quidem est magnam partem fuisse distribu-tam in libéras custodias, unde quidam aufugerunt. Sed hoc vel puellis vel adolescentibus datum est, vel aliis quos propter familiae splendorem cognati postu-larunt in ooenobia transferri. Quicunque vero se conBtantiu8 gesserunt, quamvis ad vitae usque dis-crimen aliqui eorum aegrotaverint, adhuc in foeti-dis caveis tenentur inclusi, illicque et pedorem et frigus et asperrimas quasque contumelias perferunt. Si de numéro interroget V. C , plures esse quam triginta, unus8) oculatus testis, de cuius fide non dubito, nuper mihi scripsit. Ac nemo eorum est, qui non se morti addictum certo cognoscat. Sicuti vulgo notum est obiurgatos fuisse iudices curiae Parisiensis, quod nimis torperent vel remissi essent. Ac si de-tur optio fidelibus illis Christi servis, gratior esset mortis celeritas, quam adeo misera9) vitae prorogatio. Pedemontani et reliqui Alpini fratres non multo mitius tractantur, nisi quod difficiles aditus eos tuentur. Oitati nullam vim opponunt, sed tan-tum excusant, quia sacro et insolubili pietatis vinculo Deus eos simul coniunxit seorsim causam non dicturos. Verum ut rabiosa est hostium crudelitas, si quis deprehendi potest rapitur in carcerem : ut hodie Taurini unus verbi minister compedibus ad-strictus est, quum per duos integros l0) menses ca-teni8 ligatus fuerit. Curia quoque Gratiopolitana cuiusdam valus incolas duriter vexat. Omnes certe inter assiduos metus trepidant. Regem vero non esse mitigatum ex edictis nuper promulgatis palam est. Quia minus severi erant iudices, quos tarnen atrocibus minis ad eaevitiam cogebat, rogatu eius praefecti sunt ab Antichristo Romano très Cardinales, u ) qui iurisdiotionem hanc suo arbitrio, vel pofcius libidine,12) per suos satellites exerceant. Rex etiam episcopis et eorum ministris altero edicto13) summam licentiam mactandi restituit, qua penes eos potestas erit vitae et necis : iudices autem totius regni, quibus adempta est cognitio, illorum erunt carnifices. Quam foedis contumeliis proscindat Rex puram evangelii dootrinam, ex edictis perspiciet V. C. Nam quod sacramentarios videtur petere, me-rum esse fucum experientia clamitat. Nee dubium est, quin aulici artifices ad fallendos Germanos principes captiose nomen hoc suggérant, quod putant multis esse odiosum. Ego autem sanete coram Deo et angelis affirmo, sacramentarios illic haberi, qui-

8) unus om. Edd. Caeterum cf. N. 2799. 2809. 9) miserae Edd.

10) integros om. Edd. 11) Cf. N. 2809. 12) qui suo arbitrio iurisd. hanc vel potina ex sua libi-

dine Edd. 13) de Compiegne. (N. 2809, n. 12.)

eunque non fatentur Christum in missa papali quo-tidie immolari. Ergo quibus nefandum iÜud missae saorilegium displicet, falsa infamia asperguntur,14) ac si saoram Christi coenam abrogarent. Neque tarnen dissimulo Gallos fratres idem sentire quod publice doceo, sicuti ecclesiae nostrae 15) catechismo utuntur. Nee vero hac de causa C. V. patrocinio spoliari merentur, quando et Christum veraciter in sua coena praestare quod figurât agnoseunt, et elâre fatentur non aliter animas nostras in coena pasci Christi carne et sanguine, quam pane et vino ad corpus alendum vescimur. ,6) Si de modo commu-nicationis non prorsus conveniat, an deserendi sunt in ultimo discrimine, qui arcana spiritus virtute Christum nobis vere communicari credunt, quamvis coelum et terram came sua non impleat? Quid enim aliud quaerendum est, quam ut coalescamus in corpus Christi? Quod si aliter fieri non posse credimus, quam si ubique sit secundum carnis na-turam, certe eius potentiae derogatur. Atque utinam

haec infelix disceptatio vestris auspiciis, prudentia, autoritate aliquando sedari queat. Interim vero f Christi martyres lanienae expositos omni auxilio destitui, neque pium neque humanuni esse V. C. ! cognoscit. Caeterum nihil minus propositum est \ evangelii hostibus, quam discernere alios ab aliis, quum promiscue sacramentarios iudicent, quicunque j unicum Christi sacrificium sufficere in aeternam ! salutem fatentur: quia ipsorum nihil interest, quid ! de carnis et sanguinis Christi communicatione ere- ! datur, modo quaestus ille ex nefando missae sacri- j legio integer maneat. Deinde, quum relapsos et j pertinaces simili poenae adiudicet edictum, minime j obsCurum est destinari ad caedem quicunque a sin- / cera et ingenua Christi confessione non discedent. / Nunc mihi non aliud restare video, nisi ut totius \ gallicae ecclesiae nomine suppliciter C. V. fidem 1 implorem, ut non modo regem ipsum deprecari non \ gravetur, sed alios quoque Illustrissimos Principes sibi adiungat,17) ut rex intelligat serio vos omnes j in hanc curam incumbere. Modum aliquem prae-scribere neque meum est, neque eorum qui literas J

meas perferent. Quod tarnen maxime optandum esset, facere nequeo quin C. V. exponam, ut admo-nita secum expendat, annon haec optima sit com-mendatio : regi semel palam facere, quodnam doctri-nae genus impugnet. Quod si testandae fidei consilium plaouerit, parata erit in manibus fratrum meorum Budaei et Bezae confessio,1S) cui subscri-

14) ignominia aspergitur Edd. 15) Genevensis. 16) pascimnr Edd. 17) quod et factum est scripto d. 19. Martii dato. 18) Edd. Herum ordinem nominum intervertunt — Cae

terum cf. N. 2794. 2859. 4*

55 EPISTOLAE 2810—2812 56

bent ad unum omnes, qui hodie in Gallia pro hae-retdeis vexantur. Verum ne taedio sit mea proli-xitas finem facio. Dominus V. C, Princeps Illustrissime, perpetuo tueatur, omni benedictionum génère locupletet, spiritu prudentiae et invictae forti-tudinis in finem usque regere pergat. Genevae. 8. Kalendas Martii 1558.

2811.

CALVINUS DILLÉRO. »)

Eiusdem argumenti.

(Manu scripta non exstat. Describimus ex thesauro Bezano ed. Genev. p. 201, Laus. p. 420, Hanov. p. 470, Chouet p.

273, Amst. 125. — Ed. gallica Berol. habet p. 284.)

Lectis quas ad optimum fratrem nostrum Besam scripsisti uteris,2) praestantissime vir, mixtum, ut par erat, dolore gaudium accepi. Nam quod de fratribus nostris qui ob evangelii testimonium tenen-tur in Gallia captivi tantopere sollicitus es, quia inde colligo quam sedulo causam eorum acturus sis apud Illustrissimum Principenr, non parum laetor te nunc divinitus oblatum esse fidum et cordatum adiutorem huic negotio. Interea cor meum graviter vulneravit eorum perfidia qui nefarium quaestum facere non dubitant ex martyrum sanguine. Ac eius quidem iam ante mensem non levis mihi sus-picio obrepsorat: nunc vero non sine acerbissimo moerore palam cognovi, miseros fratres in aula quo-que vestra scélérate esse proditos. Quum hac trans-iret impius ille delator,8) qui persuasit Hlustrissimo Principi legatione non esse opus, tale quiddam oblique apud me attigit. Sed quum singulis prope verbis eius mendacia refellere promptum esset, speravi meis responsis nonnihil fuisse mutatum, ut saltern ad fingendum minus audax foret. Sed, ut video, prorsus obduruerat. Quia mihi ante annum nota fuerat eius futilitas, putavi initio inconsiderate eum garrire de rebus incognitis. Tandem in ser-monis progressu animadvertere licuit proditorie ipsum agere : improbior tarnen fuit quam putaveram. Gerte quod quinque tantum dixit fuisse exustos, *) abiecto pudore sciens et volens fefellit. Nam quo tempore in aula erat, duo adolescentes, quorum alter

2811. 1) Concionatori aulico JElectoris Palatini. 2) deperditis. 3) Rasealo. (N. 2792.) 4) Cf. N. 2809.

annum decimum sextum vix ingressus erat,s) paene in eius conspectu rapti sunt ad supplicium. Si qua pietatis gutta praeditus fuisset, hoc nescire turpe fuit. Quod autem a me admonitus et convictus eadem mendacia obtrudere non destitit, minime tolerabilis impudentiae est. Oohibita quidem hos-tium saevitia fuit, quod tarn alieno tempore Ger-manos Principes offendere non esse utile putabant. Neque tarnen ita rex placatus fuit, quin saepius mollitiem exprobraverit curiae Parisiensi, quod tarn segniter exsequeretur quod mandatum erat, de pro-miscua omnium caede. Omnes enim optabat prius esse exstinotos, quam ad deprecandum venirent Prin-cipum legati. Et quanquam multi ex iudicibus plus satis ardebant ad fundendum sanguinem, ter-ruit tarnen eos constantia quatuor virorum, nobilis unius feminae et puerorum, a quibus initium fece-runt. Nam quum singulos blanditiis pellicere tentassent ad fidein abnegandam, viderunt eos alacriter ad mortem pergere. Hinc factum est ut non ausi fuerint properare, sed quos videbant robustiores et magis intrepidos tetris carceribus addixerint, unde pro sua commoditäte eos ad mortem trahant simul ac libuerit. Gerte pii fratres non dubitant de sua vita iam esse transactum, et vulgo notum est ha-beri pro damuatis. Alios monachis in custodiam dederunt, ut paulatim languefacerent ipsorum fidein: imo ut sacrilegis superstitionibus se polluentes Christum abnegarent. Itaque piis haec durior fuit conditio, quam si in profundo carcere iacuissent. Et tarnen maior pars ex claustris Ulis aufugit monacho-rum conniventia: vel quod molestum erat gratis eos alere, vel quod sibi a oontagione metuerent. Nemo quidem iudicum permissu haotenus exiit nisi cum turpi defectionis nota, ut satius fuerit recta eos ad ignem trahi. Nee est quod miremur dilatum fuisse supplicium, quum astute hostes ad breve tem-pus dechnata invidia aliam opportunitatom capta-verint, quae nisi mature illie eripitur, laxabunt fraena suae truculentiae. Unius etiam rei monendus es, quieunque damnantur paulo ante supplicium gravissions tormentis cruciari ut socios prodant. Ita in singulis mortibus centenae quaeruntur. Nunc quid te, eximie vir, vel rogem vel horter, ut totum huic causae te impendas, quum ipse anteverteris, et vo-luntarius Besäe nostro fueris hortator, ne fratrès indigne a mercenariis delatoribus proditos desereret? Huic igitur tarn piae sollicitudini vota mea adiun-xisse satis est. Utinam mihi liberum fuisset coram gratiaB agere, imo satagere etiam pro miseris fra-

5) Deux ieunes hommes, l'un aagë de 19 à 20 ans natif d'Astofort en Oondomois nommé François Rebeziers, l'antre n'estant eueres plus aagé et natif d'Oleron en Beam nommé Friderio crAjmlle tons deux escoliers estndians à Paris. {Hist. eœl I. 132. Martyrs f. 475.)

57 1558 FEBRUAR. 58

tribus, quorum gratia ne vitae quidem parcerem. Sed quia iter meum, quasi aliud molirer, sinistris quorundam sermonibus fuisset obnoxium, non ausus sum pedem movere. Bene autem habet, quod duo in unius vicem succedunt, qui mihi sunt veluti duae animae, et summa dexteritate peragent quod ego pro mea virili oonarer. Vale, ornatissime vir et frater mihi observande. Dominus semper tibi adsit, te gubernet laboresque tuos benedicat. Genevae, 8. Calendas Martii 1558.

2812.

MACARIUS OALVINO.

Pergit in enarrandis quae intra proximas hébdo-madas actiderunt.

(Ex autographo Cod. Genev. 112, fol. 129. — Coqnerel Revue 1. ]. p. 140 et in App. hist. p. 27.)

A mon treshonore Seigneur et maistre Monsieur d'Espeville.

S. Quum omnino desperaremus de legatione principum, *) ecce praeter exspectationem nostram periucundum nobis nuncium attulit vir quidam no-bilis cuius nomen et genus vitae tenet frater Salir cebus,2) fore scilicet ut quam primum Francofurti Gonventus habiti 3) essent, legates pro causa nostra mitterent ad regem : interea scriberent literas, 4) quarum ne sim prolixus in recitando argumente, exemplar ad te mitte. Tabellario autem hoc diserte mandatum est ne cuiquam efferat4) nisi monarchae, et ab eodem responsum exigat: dehinc per equos celeres ad Navarrenum proficiscatur. Causas morae narrât fuisse in primis artificium galeritae,6) qui corrupto Rascalone Palatini secretario misso ad regem cum Uteris, persuaserat iis qui ad credendum hosti nimis faciles sunt, sibi cordi esse religionem germanicam, nec in vincula ductam7) fuisse turbam de qua audierant, religionis causa, sed quia, dum regis capiti imminebat hostis, convenissent, quasi facta in suum principem conspiratione, et novi ali-

2812.1) Nescit ergo quid Helvetii egerint. 2) N. 2756, non vero Franciscus ut habet Coq. 3) conventnm habituri Coq. — (Seil. Comitia Imperii

Cal. Mart, célebranda.) 4) N. 2769. 5) offerat Coq. 6) Card. Lotharingi. 7) coniectam Coq.

quid machinantes. lam vero maiorem partem cap-tivorum dimissam esse nullo8) examine habite de ipsorum fide. Huius calliditati subserviebat impu-dentia secretarii qui mentiebatur sibi Geneva iter facienti a primariis viris dictum : non esse cur operant perderent principes, omnia hic iam esse pa-cata.9) Quin ètiam Melcharium10) et plerosque alios verbi ministros Lutetiae sine metu concionari, sed in minore coetu ne quid in republica turbetur novitate. Sic videlicet proditi eramus, nisi hic vir bonus a spiritu Dei impulsus nobis in tempore subvenisset. Declaravit igitur haec omnia falsa esse, et quod in magno Dei beneficio numéro, fides ipsi habita est. Protulit sententiam latam in Lon-gemellam ll) qua remittebatur ad episcopum et Mel-charii literas illuc ad privatum quendam scriptae, quod suspectum perfidiae reddidit secretarium. Magnum praeterea quiddam molitur quod Uteris complecti non expedit. Salicefus vero, ut credo, tibi aperiet quidnam illud sit. Suscepit enim tantum negotium conseils huius ecclesiae praecipuis membris. Dominus omnia perducat ad felicem exi-tum, ad promotionem suae gloriae et salutem suo-rum. Huius consilio, quod idem Comitis Palatini consilium esse dicebat, unum ex nostris12) cum ipso Francofurtum missuri sumus quia illuc 22. Ianuarii1S) conveniunt principes imperii, et Uli literas dedimus, quarum etiam exemplar ad te mitto. Optavi quum illas scriberem ingenium tuum paulisper mihi dari, sed sequutus sum argumentum quod mihi praescriptum erat, tractavi vero illud pro meo modulo. Haec cognoscere tua plurimum interest, ut quoniam totus ardes studio iuvandi pios omnes qui hic gemunt et suspirant, si qua ratio pateat, animos principum iam ad nostram causam propen-sos tua autoritate confirmes. De sumptibus 14) pe-tunt nostri ut sibi ignoscas. Sibi enim non fuisse propositum quum negarent suo consensu pecuniam esse oblatam, ut quemquam imprudentiae arguèrent, quod pecunia oblata esset, et multo minus te, Do-mine, cuius raram prudentiam admirantur, et cui se obstrictos esse libenter agnoscunt, quod ipsorum causa tot labores susceperis. Sed quum non cogitassent de sumptibus, ac praeter opinionem paulo ante adventum meum D. Veracius15) ad cognatum scripsisset numeratam esse pecuniam, ne suspecta

8) multo Coq. 9) parata Coq.

10) De nomine dubitat Coq. sine causa: est enim Casp. Carmel.

11) Longevillam quae Coq. (N. 2775). 12) Lucas de Bertin qui a. d. 111. Non. Mart. c. Beea

subscHpsit ep. ad Argentoratenses. (Schmidt, Sturm 102.) 13) Fallitur in die definiendo. 14) Cf. quae dixerat in priore ep. N. 2799. 15) lo. Budaeus.

59 BPISTOLAE 2812—2814 60

essent vobis negligentiae, quod de damno nondum cavissent, iis qui ipsorum nomine necessarios sumptus fecerant significabant se inscios fuisse quod sumptus ad iter magnificis Dominis essent oblati, valde etiam mirari quod ab iisdem non recusati. Quod vero Melcharium seorsum accusas, animadver-terunt in unius nomine omnes perstringi. Quidquid sit, petunt abs te nostri ut omnia in bonam partem accipias, atque etiam ne quid in animo tuo resideat odiosae suspicionis de Melchario, quasi separatum aliquid habeat ab ipsorum causa. lam vero magna diligentia colligunt quod restituant creditoribus, ro-gant tarnen ne molestum sit ipsis aliquamdiu16) exspectare, quia nee tarn cito summa confici potest, et rursum sumptus faciendi sunt ad iter 17) de quo paulo ante memini. Non diu immoror in excu-sandis nostris, quia vererer ne epistolae prolixitas tibi molesta esset, si quid supervacaneum contine-ret, et satis intelligo coram te non esse claudicandum.

Venio igitur ad captivos. Ex quo ad vos scripsi per hospitem nihil no vi accidit, nisi quod adhuc quatuor (nisi fallor) remissi sunt ad episcopum. Ex iis qui ingenue asserunt veritatem aliqui nuper interrogati sunt: qui quum se perseveraturos dice-renfc in priore confessione quae pura fuerat, reducti sunt in carcerem. Quod adducit nos ut putemus hune pseudo-evangelicis iudicibus esse scopum ut nostros vincant longo carcere, quum in multis ipsos sua non fefellit opinio. Sed Dominus suos confir-mabit ut aliquod remedium adferatur vulneri quod quorundam abnegatio inflixit. At nos quod nostri est officii damus operam quum uteris tum sermone, ut quo pede coeperunt constantes eo et invicti per-gant, deinde etiam ut suffulciantur debiles animi, ne si vacillent prorsus concidant. Iammaei 1S) literas curabis, nisi molestum est, reddi.

De bello1!l) aliquid fortasse exspectatis, at nes-cio quid scribam, nisi quod undiquaque pecunia con-geritur, nec parcitur praesidiums et consiliariis. Scitis iam alienatam esse magnam partem regii dominii. G-allice melius exprimam quod intellexi: assavoir que le Boy retire tout le revenu dune année de son domaine, aliéné par tout son royaume et toutes les rentes constituées, assignees sur les hostete des villes excepté Paris, ensemble tous les gages des officiers de son royaume. Et ont esté pour ce faict décernées lettres patentes du Boy presentees aux généraux des aides pour enregistrer, lesquels ont mis au bas des dictes lettres: nihil. Toutesfois on dit que le Boy veut que nonobstant opposition ou appellation quelconque, les dictes lettres soyent vérifiées, et que tous ceux

16) aliquantum Coq. 17) Bertini. 18) Cf. N. 2799, not. 9. 19) contra Philippum et Mariant.

qui ont achepté le diet domaine lui avancent lannee, ou quil soit baillé au plus offrant et dernier enchérisseur, a la charge davancer lannee. Nihilominus in-terea celebrantur bacchanalia post nundinas 20) Divi Germani ubi multa impudice et dissolute pro more gesta sunt. In summa de recenti victoria sic trium-phamus quasi prorsus nihil timendum sit ab hoste et proeul ab8cesserit ira Dei. Sunt tarnen valde suspensi piorum animi, imo etiam qui guttulam habent humanae prudentiae, et qui prorsus non caeci sunt vident proximam calamitatem, quia nec pudor est ullus, nec metns legum, sed effraenis impunitas vitiorum omnium, adooque confusa licentia ut vix cuiquam credibile foret. Quod superest, quum Rex Navarrae diutius opinione nostra tardaret, misimus ad ipsum literas tuas per eum de quo mentionem feci initio. BupéllanusZ1) nondum venit. Bive-rium"1"1) adhuc prohibet febris ab obeundö munere. Ego interea do operam ut mea alacritate quam mihi praestat vocationis meae certitudo2") totius gregis animos confirmem. Peto vero a vobis, fratres observandi mihiplurimum in Domino, ut pro nobis oretis, ut verbum Domini glorificetur. Mitto ad fra-trem Galasium duas confessiones,24) reliquae non exstant. Valete, carissimi fratres. 22. Pebruarii.

Vobis obsequentissimus I. Bachamus.

2813.

CALVIN ÜB BÜLLINGERO.

De Anglo iUo cum Uteris Turico Genevam pro-fecto nihil hie innotuit. Colloquii Wormatiensis tris-tis exitus et Melanchthonis nimia lenitas minime ipsum a proposito persequendo absterrent. De Parisiensibus eadem tradit quae in praecedentibus.

(Ex autographo Archiv. Tnric. Plut. VI. Vol. 166, olim Epp. Tom. 24, fol. 38. — Reeentiora exemplaria praebent Cod. öenev. 111b, f0i. 9, Epp. Bern. VI. p. 534 et Simleri VoL

91, ubi bis descriptam reperies. Versio anglica III. 410.)

Olarissimo viro et fido ecolosiae Tigurinae pastori D. Henricho Bullingero fratri et symmystae obser-

vando.

20) la fête (.Cog.). Loquitur de tempore quod quadra-gesimam praecedit (Carnaval).

21) La Boche-Ghandieu (N. 2785). 22) Le Maçon (N. 2799). 23) exactitudo Coq. 24) quasnam?

61 1558 FEBRUAR. 62

S. Nunc demum ex tuis ad Besam nostrum li-teris1) cognovi, ornatissime vir et ex animo co-lende frater, te ab Anglo illo, oui literas dederas fuisse improbe deceptum: nisi forte in itinere mor-tuus est, quod non est oredibile. Forte etiam quo ädern sibi apud te acquireret se a D. Ioanne o Lasco alias afferre mentitus est. Etsi autem lectio-nis iacturam me feciese doleo, me tarnen magis pungit timor, ne unus sit ex erronibus, qui arcana nostra spargendo apud malevolos se venditant.

Infelix colloquii Wormaciensis exitus non adeo me conturbat, quam mihi odiosa est ac molesta Philippi lenitas. Etsi enim quam flexibilis ac mollis semper fuerit non eram oblitus, ac sciebam nunc quoque nimis esse timidum ac segnem, longius tarnen prolapsus est quam essem suspicatus. Imo ne Brentiwm quidem putavi tarn hostiliter acturum. Sed quidquid illis exciderit bene habet, quod nullis eorum praeiudiciis obstricta est nostra libertas in sanae doctrinae defensione. Quod si eras congre-diendum foret, falluntur Bi confidunt vel tantillum se adeptos esse. Imo magis accendor ad colloquium expetendum,2) ut libera diseeptatio modestius agere ipsos doceat. Interea scripsi Iacobo Andreae,3) ne-que recte neque humaniter neque considerate id fuisse ab illis factum: ut resciscant omnes, fuisse nostras ecclesias merito offensas. Plura in aulis prineipum intelligent Beza et Budaeus, qui iam tertiana profectionem suseipere coacti sunt: partim quia nos admonuit Michael JDülerus*) causam fratrum illic fuisse proditam a conduetitio nebulone,à) qui in Palatini gratiam obrepsit: partim quia implaca-bilis regis furor6) nos ad quaerenda remédia sollicitât. Nam quod ex magna turba plures fuerant dimissi, non factum est mansuetudine vel dementia, sed quia septem martyrum qui exusti fuerunt con-stantia ita iudicum animos fregit, ut novum sibi quaerendum esse consilium censuerint. Data opera duos adulescentes elegerant, quorum alter vix annum decimum sextum ingressus erat, quos sperabant impares fore ad resistendum. Ubi eos fefellit opinio, centum fere distribueront in coenobia, quibus monaohi essent velut quotidiani tortores. Elapsi sunt multi, turn quiamonachis gratum fuit pestibus illis purgari sua claustra, ne latius serperet con-tagio, turn quia molestum erat gratis inopes alere. Qui deprehensi sunt firmiores, eos abdiderunt in foetidas spelunoas, unde ad mortem trahantur prima quaque occasione. Multis tarnen et saepe repetitis

3818.1) Cf. N. 2802. 2808. 2) Vide nuperai» eius ep. ad Ducem Chrisiophorum. 3) Non exstat 4) Etiam haee desideratur. 5) Bascalone. 6) De quo in recentissimis ad principes.

convieiis et minis a rege castigata fuit iudicum seg-nities, ac si param viriliter se gérèrent. Tandem suppliciter per legatum suum petiit a Romano An-tichristo (sic enim sonant bullae verba) ut inquisi-tioni praeficeret très cardinales, quibus permissa esteffraenis mactandi et perdendi licentia. Novum etiam edictum proinulgavit ipse, quo datur episco-pis summa vitae necisque potestas: nee regiis iudi-eibus aliud relinquitur, quam ut sint eorum carni-fices. En splendida ilia promissa quibus vestros lactavit. Haec breviter indicare visum est, ne putes nimis ferventer nos satagere quum ubique mi-nacibus edictis expavefacti fratres nostri trépident. Yale, claris8ime. vir et frater venerande. D. Pe-trum Märtyrern et reliquos symmystas saluta meo nomine diligenter. Dominus vos omnes tueatur in-columes, vos regat et benedioat. Genevae 7. Calen-das Martii 1558.

loannes Oalvinus tuus.

2814.

OALVINUS FARELLO.

Denuo habes hie legationetn Bezae et Budaei, DiUeri notitiam de Bascalone, edicta Regis de Cardi-WMMS inquisitoribus, Macarii laudes.

(Ex autographo Cod. Genev. 107a, fol. 169. Tmretinus habet Cod. 108, fol. 101; Bpp. Bern. VI. p. 737; Simlerns Vol. 91.)

Eximio Christi servo G-uillelmo Farello Neocomen-sis ecclesiae fido pastori fratri et symmystae inte-

gerrimo.

S. Quia mane a scribondo me prohibuit incommoda valetudo et nunc scribendi non suppetit otium, paucis tantum verbis accipe cur optimi fratres nostri Beza et Budaeus tertio ad principes Germanos profecti sint. Admonuit Michael BiUerus causam fratrum in aula Palatini fuisse proditam, quod iam mihi pridem certa conjectura notum fuerat. Nam hac transiens Mascalon, qui sub persona secretarii se venditat, in futilitate qua rapitur occultare per-fidiam suam non potuit. Dixeram tune Budaeo scripseram Beeae: iam res tota détecta est. Plau-sibifis *) data nobis est occasio (atque utinam non esset!) quia rex suppliciter petiit ab Antichristo ut très cardinales praeficeret inquisitioni. Duas autem

2814.1) Haec habet Baum I. 334.

63

umbras Lotharingio addidit Borbonium et Castilionen-sem, quia vel flectentur ad eius nutum vel cogentur imperio. Alterum edictum promulgatum est quo restituitur plena iurisdictio episcopis, ut sufficiat haereticos pronunciasse : regii vero iudices mox nulla cognitione interposita ad lanienam trahant quicun-que traditi fuerint. Disertis enim verbis minaciter edicitur ne capitale supplicium remittant.

Quum multa scriberem Blaurero nostro, mihi in festinatione unum hoc excidit. Macarius strenue agit Lutetiae. Gaspari data est missio. Hoc mense exempti e carcere multi fuerunt. De statu huius urbis si cupias certior fieri, licebit scilicet inspicere quoties tibi commodum fuerit: neque vero ignoras semper bonis gratum fore tuum adventum. Vale, optime et integerrime frater. Dominus te regere tueri fulcire usque in finem pergat. Literas cura-bis reddendas Enardo. 2) Hunc bonum virum one-rare pluribus non ausus sum. Est enim apud me apologia phrenetici cuiusdam, qui a nobis in Américain missus fuerat,3) ubi bonam causam pro cerebri sui intempérie male défendit. Si veneris fe-rendi molestiam et sumptum redimes. Fratribus salutem multam precamur ego et collegae mei. G-enevae 24. Februarii 1558.

Ioannes Oalvinus tuus.

2815.

CALYINUS LANDGRAVIO.

Eadem comprehendit quae modo ad Palatinum scripserat.

(Calvini epp. ed. Genev. p. 200, Laus. p. 418, Hanov. p. 469, Chouet p. 272, Amst. p. 124. — Gallice Berol. p. 280. Rommel, Phil. d. Grossm. II. 586 autographon in bibliotheoa Cas-sellana asservari dioit, quod nos quum copias nostras undique

congereremus fugerat.)

Illustrissime Princeps ac Domine. Etsi mihi satis conscius sum meae tenuitatis, quia tarnen per-suasus sum me a V. 0. unum ex fidelibus Christi Bervis censeri, et eandem benevolentiam quam olim expertus sum manere adhuc oonfido, non opus habet haec mea commendatio longa excusatione, ac si plus quam par sit mihi arrogem : quia in tanta necessitate crudelis esset mea segnities vel cessatio.

2) deperditas. 3) Fortasse #.2612, «am de ViUagagnonii expeditione

cum logui patet.

2814—2817 64

Nee vero antehac quum ad V. 0. profecti sunt duo isti fratres mei, alia de causa abstinui a soribendo, nisi quia verebar ne mea sedulitas ut supervacua ita et molesta foret: quum V. C. ad praestandum officium ultro satis propensam novis stimulis urgendo aliquod diffidentiäe signum daturum mihi viderer. Nunc ut tertia profectio ab ipsis suscipitur, nova me ratio ut meas preces adiungerem eorum postu-lationi impulit, ne qua scilicet vobis suspioio obre-pat, toties idem repetendo eos intempestive satagere. Nam probabile est eosdem rumores qui per alias aulas vagati sunt ad V. quoque C. delates esse, nihil iam deprecatione opus esse apud regem, quia sponte liberos dimitti iusserit quicunque ob evange-lii testimonium in carcerem coniecti erant. Et verum quidem est, ex magna turba Septem tantum fuisse exustos: sed longe fallitur qui putat modum saevitiae ideo fuisse impositum, quasi mansuefacti fuerint hostes vel saturati innoxio sanguine. Tantum invicta martyrum constantia ad breve tempus eorum rabiem vel frogit vel cohibuit. Nam quum postremo pueros duos rapuissent ad supplicium, quos credibile erat ob teneram aetatem minus ani-mosos et constantes fore, atque hoc modo tentassent aliquo defectionis exemplo infamiam et dedecus aspergere sincerae fidei: ubi sua spes eos frustrata est deflectere coeperunt ad nova consilia. Exami-natis omnibus quos viderunt ad mortem obeundam paratiores esse, et quibus in mundi opibus vel splen-dida cognatione nihil erat subsidii, in speluncas ab-diderunt, ut prima quaque occasione ilhnc ad mortem trahantur, cui iam se adiudicatos esse non du-bitant: et res etiamvulgo nota est. Hi autem plures sunt triginta, tarn viri quam mulieres. Alii in coe-nobia distributi sunt, quibus monachi essent velut quotidiani tortores. Quod autem ex illo numéro clam elapsi sunt multi non dementia vel humani-tate contigit, sed quod monachis gratum fuit quasi pestibus sua claustra purgari, ne serperet longius contagio. Interim tarnen quantum displicuerit haec media ratio Gardinali, qui solus in aula regnat, ex atrocibus regis minis et conviens apparuit, ac si curia Farisiensis non satis viriliter aut strenue ageret. Tandem suppliciter per legatum suum pe-tiit ab Antichrist» romano, ut inquisitioni praefiee-ret très cardinales, quibus permissa est effraenis perdendi et mactandi licentia. Novum etiam edictum promulgavit ipse, quo datur episcopis summa vitae necisque potestas, nee regiis iudioibus aliud relinquitur quam ut sint illorum carnifices. Hinc omnibus nobis tacentibus 0. V. facile pro sua sin-gulari prudentia colliget quid futurum sit nisi mature obviam eatur. Pro sua autem pietate studebit haud dubie, omni cunctatione abrupta levaremise-ros fratres, quorum suspiria et gemitus merito pias omnes mentes vulnerare et ad opem ferendam assi-

65 1558 FEBRUAR, 66

due stimulare debent. Nee enim de solis captivis agitur, sed de trecentis millibus, ') quos singulis momentis novi terrores exagitant. Adhuc quidem non Parisiis modo- sed in aliis Galliae urbibus ad preces et alia pietatis exercitia conveniunt nonnulli fidèles. Verum quum impendeat certum mortis discrimen, quo minus vitae suae pareunt, eo dig-niore8 sunt quibus ferantur suppetiae, si qua ratio suppetat. Dominus V. C , Illustrissime Prinoeps tueatur, omni bonorum genere exornet, spirituque invietae fortitudinis confimiet in finem usque. Genevae, 6. Oalendas Martias 1558.

2816.

MACARIUS CAL VINO.

Continuatio diarii.

(Ei autographe) Ood. Gen. 112, fol. 126. Coquorel. Revue 1. 1. p. 189 et in Hist. eccl. Par. p. 76.)

A mon treshonore Seigneur et maistre Monsieur d'Espeville. La part ou il sera.

S. Sciretis certe omnia in tempore si literae diligenter ad vos perferrentur et aliae aliis succédèrent, ut nihil prorsus eorum quae vestra scire inter-esset vos lateret. Sed ecce nuper mihi nunciatum est ho8pitem l) per quem copiose ad vos scripseram aegrum Lugduni residere. Ac quum nudius quar-tus dedissem alterum fasciculum literarum cuidam recta ad vos properanti, nunc mihi reddidit mutato consilio propter adventum Baronis dObter.2) Atta-men expediebat literas illas tibi, Domine, quam primum reddi. Faciendum vero est ut possumus, quando ut volumus non licet. Postquam dedi fasciculum illum, accepimus literas D. Veracii quibus communi nomine responsurus est Lestraeus,3) ut totum collegium excuset. Is de quo mentionem facio in prioribus Uteris *) reversus est a Navarreno, et iam festinat ad principes pro nostro negotio. Nunciavit periucundas fuisse Régi tuas literas. Re-

2816. 1) Haec prima est aestimatio nitmeri Gallorum protes-tantvum. 2816.1) Stephanum.

. 2) d'Opter Coq. Lege: d'Aubeterre. Nomen etiam re-cwrit in hist, bellorum ap. de Thou VIII. 330.

3) N. 2764.. Patet eum turn v. d. m. fuisse ap. Pari-sienses.

4) Berlinus. Calvin* opera. Vol. XVII.

ginae et multis aliis domesticis legendas exhibuisse. Attulit responsum quod ad to mitto. Hic exspec-tatur ad quatriduum. Si videat se alacriter excipi, ubi aperuerit quid sentit de religione (nam omnino statuit mentem suam Régi declarare) in aula aliquot dies manebit. Sin minus mox per equos colères domum repetet. Rex migrabit hodie in Fon-tem Bellayum,5) quia magnifiée celebravit baccha-nalia. Si vera sunt quaè narrât is de quo scripsi, exspectanda hic est brevi magna mutatio rerum. Quidquid acciderit fortiter dimicabimus, quia Deus nobiscum erit. Captivorum pars magna nimium m[oZZi]ter, ne dicam perfide, se gessit. Victi sunt plerique, sed Veritas non est victa. Restant tarnen tredecim. Stat Dei gratia Iammaeus cum quinque aliis, de quorum exitu nihil possum polliceri. Ne-que enim exstincta est rabies hostium. Sed cohi-bet eos Dominus ne audeant quod quam maxime cupiunt. Audivisti D. Andelotum6) occubuisse. Rumor7) vanus fuit, neque id omisissem in meis Uteris. Adhuc hisce diebus ipsum conveni. Iter habet8) in Britanniam ob privata negotia et quum a nobis peteret itineris comitem, egimus cum Gaspare ut se ilU adiungeret, quod nullo negotio obti-nuimu8.9) Nihil aliud nunc occurrit. Quare plu-rima vobis adscripta salute precor Dominum et pa-trem nostrum ut vos diutissime conservet ecclesiae suae. Sentio vos non esse immemores mei in ves-tris precibus. Pergite, carissimi fratres, si placet, et mihi magnopere suspiciendi. Lutetiae, 4. cal. Martii.

Vobis obsequentissimus Io. Rachamus.

2817.

HALLERUS BULLINGERO.

Anglus iste non apparuit. Parisienses usque crudéliter vexantur. Berne venia data proficiscendi sed severiter interdictum ne aliud quidquam agat praeter negotium captivorum.

5) Bellaquaeum Coq. {Fontainebleau). 6) Admiralis fratrem. 7) Humor Coq. 8) faoiet Coq. 9) Idem refert Eist. eccl. I. 141. Le Sr. d'A. qui estoit

d'un courage ardent, requit à l'église de Paris que G. Oarmel lay fust preste pour l'accompagner en ses terres de Bretagne, auquel voyage il fit preacher publiquement l'Evangile.

5

67 EPISTOLAE 2817—2819 68

(Ex autographo Arch. Turic. Plut. VI. Vol. 115, olim Bpp. Tom. VIII. fol. 2975. Serin. B. — Simler. Vol 91.)

Olarissimo viro D. Heinrycho Bullingero Tigurinae ecclesiae pastori fidelissimo domino et compatri suo

carissimo colendissimoque.

S. Venit ad me nunc cursor hie Tigurinus, tempore satis incommodo, quum intra horam sug-gestum conscendere debeam. Parce ergo, si sim brevior. Tuas Anglo cuidam, ut scribis, datas non accepi, quo abierit ille nescio: inquiram Lausannae et Genevae, si forte quo ierit, aut ubi reliquerit lite-ras, indagare queam. Quamvis, si nebulo sit, ut videtur, abstulisse euru illas secum facile cogitari possit. Dole* mihi hoc maximopere. Sed quid aga-mus? Oautius deinceps utemur illis hominibus. Tibi non minus ingentes ago gratias pro munere in illis uteris uxori meae misso, quam si illud accepisse-mus. Captivos Parisienses nondum esse dimissos, sed graviorem inquisitionem commi8sam esse tribus cardinalibus affirmant nobis Beea efc Budaeus, qui heri hie fuerunt Francofur-tum profecturi et a principibus intercessionem pro illis petituri. Beza a Senatu nostro veniam ab-eundi petiit quae illi data est, ea conditione, ne quidquam aliud agat quam captivorum negotium. *) Videntur enim omnino denuo aliud agere velle. Nos senatum huius obiter admonuimus. Itaque graves illi additae sunt minae (nee erunt illae in-anes) si tertio compertum fuerit, ilium aliquid aliud agere aut moliri. Nos quoque ipsi ilium severiter et corripuimus propter praeterita, et ne quid tale deinceps oommittat admonuimus : alias enim nos non posse, atnplius dissimulare. Hoc se facturum recepit. Alias quod nunc scribam, non occurrit. —

— Bernae, Dominica Invocavit 2) 1558.

I. Hallerus tuus.

2818,

M1CRONIUS CAL VINO.

Scripsit ipse quoque apologiam contra West-phalwm. Mennonem quoque peculiari libro impugmre sibi proposuit, sed dum per otium et valetudmem opus aggredi possit Calvini consilium sibi expetit.

2817. 1) Senat«s illis literas commendaiitias ad principes de-dit guas ex Archivis Bernensibus edidit Baum L 339.

2) 27. Februar».

(Ex autographo Cod. Goth. 405, fol. 42.)

Clarissimo viro et ecclesiae Christi apud Ge-nevenses ministro vigilantissimo D. Ioanni Calyino domino suo inprimis observando.

Genevae.

S. P. Ne nescias, vir praestantissime, quis hie ecclesiarum nostrarum sit status, paucis aecipe. Ioachimus Westphalus in suis adversum te éditas libellis ecclesias nostras semel atque iternm nomi-natim perstrinxit et accusavit. Ea coactus necessitate apologeticum scriptum edidi, *) addita eorum quae in peregrinatione nostra Danica nobis ob-venerunt brevi et succincta narratione, cum re-sponso ad quandam eiusdem Westphali epistolam de iis ipsis rebus scriptam. Huius scripti nostri exemplar unum dominationi tuae transmisi, nihil dubitans quin grato id ammo sis accepturus.

MÏ8eram ad te superiori anno praecipua doc-trinae Mennonis capita de Christi Domini incar-natione, ut consilio et ope tua ad respondendum Mennoni iuvarer.2) Scripsit is libellum nominatim adversum me, in quo ea argumenta omnia copiose tractat quae in compendium redacta pietati tuae transmiseram. Verum quod nihil ad ea mihi re-sponderis, seriis et ecclesiae Christi longe utiliori-bus negotiis tuis id tribuo, quibus te distinefi ac propemodum obrui nihil dubito. Re ipsa experior quantae molis sit fidelem Christo operam in aedi-ficanda ipsius eccleaia praestare, quam varia inoi-dant eaque difficilia negotia ut hoc tuum silentium aequi bonique consulam. Quin precor ut nimiae audaciae meae ignoscas quod tibi hoc oneris im-ponere voluerim, qui lucubrationibus tuis doctissi-mis debueram esse contentus. In animo erat Mennoni quamprimum respondere: sed partim scriptione apologiae contra Westphalum, partim diuturno morbo autumnali impeditus, in hoc usque tempus differre coactus sum responsum meum, quod aggredi iam est constitutum. Cui labori meo si Dominus suo spiritu adesse dignabitur, eum spero non cariturum fructu apud nostrates, qui bac Mennonis labe magna ex parte sunt infecti, propter magnam vim libro-rum Mennonis 3) qui vulgi manibus hisce fere annis viginti teruntur. Dominus te suo spiritu gubernet, ac cum omnibus ecclesiae istic vestrae doctoribus et pa8toribus diu incolumem servet. Amen.

Gaudemus hie omnes propter concordiam 4) cum Bernatibus initam, quo nomine publicas in ecclesia

2818.1) vide N. 2642. 2) ibid. 3) Cf. Cramer, hnt leven v. Menno Simons Amst. 1837

ubi p. 177: Uitgaven der Werken van M. et p. 181: Lyat der W. van M. naar de tijdsorde gerangsehirt.

69 1558 FEBRUAR. 70

nostra grattas egimus Deo nostro, cui ante semper ut dissidiom tolleret supplices fuimus. Raptim Nordae 1558 pridie Galendas Martii. D. Baymundum quum per otium licuerit meo nomine salutare pre-cor ne graveris.

Tuae humanitati addictissimus Martinus Mioronius.

2819,

CALVIN AU ROI DE NAVARRE.

Afm qu'il ne s'offensast de ce que maistre François son ministre s'estait opposé à David; qu'il souf-frist le dit François ministre en son pays, et approuvait ceux qui se retireraient des superstitions, donnant retraite aux persecutes en Espagne, et s'encourageast de servir à Dieu sans dissimuler.l)

(Copies Bibl. do Genève Vol. 107«. fol. 373. Vol. 115», fol. 27. Lettres fr. II. 246.)

Sire, ie pense bien que les differens qui sont advenus entre ceulx qui font profession de servir a Dieu et restituer la pure doctrine de levangille, vous ont trouble et fasçhe, car cest une tentation difficile a surmonter. le dictz pour ceulx qui sont bien affectionnez non seulement de cheminer en la crainte de Dieu, mais aussi de maintenir sa vérité. Et àuiourdhuy quant les plus fors et constans sont bien empeschez a soustenir les combatz contre les ennemys manifestes, quant le mal redouble et que nous avons la guerre audedens, si nous nestions fortifiiez de Dieu, nostre foy pourroit estre bien tost et souvent esbranllee. Or combien que ie me confie, Sire, que cela ne vous a destourne ne re-froidy, si ai ie a vous prier quil vous plaise dad-mettre les excuses que ie vous feray pour Ihomine qui vous a semble trop rude et austere. Encore quil y eust eu de lexces, ou quelque inconsideration, le zèle quil a de servir a Dieu mérite bien destre supporte en cest endroit. le croy bien que vous estes adverti, Sire, que desia de long temps nous lavions envoyé par delà pour subvenir aux bonnes gens qui estoyent affamez de la pasture de vie. Ce nestoit pas sans lavoir esprouve de* long temps, et avoir cognu sa suffisance et preudhommie. Nous

4) combourgeome m. Ianuar. 2819.1) Nate manuscrite sur le verso du tente dans le MS. 107».

estimons bien selon quil acommense ici entre nous, que par delà il sest aussi efforce de servir a Dieu. Sil vous a offense, Sire, resistant a David, et retirant de luy tous ceux quil povoit, ie vous prie au nom de Dieu de bien poiser toutes les raisons, et, en ce faisant, iespere que vous seres facilement ap-paise, ou pour le moins addouci.

le suis contraint de vous declairer, Sire, quou-tre ce quil ny a nulle fermeté de bonne doctrine en David, il est fort plein doutrecuydance et de vanité, et iusqu'a ce quil ait mieux apprins de sa-baisser, et nestre plus tant addonne a soy, il ne sera iamais propre pour servir a Dieu. JParquoy si maistre Francois a conseille a ceux lesquels il avoit enseigne et qui se fioyent en luy, de se destourner dun homme double et branlant a tout vent, qui les vouloit faire nager entre deux eaux, il ne sen fault esbahir, et ie vous prie, Sire, de ne le trouver estrange. Comme de fait ie suis bien persuade, combien que vous soyez Roy et prince de si haulte maison, que vous nentendez pas et ne voudries nullement que pour vous complaire on offensast Dieu, auquel grans et petis doivent estre suiects. Quant a la difficulté quil a fait de certaines ceremonies, ie vous prie, Sire, de bien considérer combien tous vrais Chrestiens ont a détester les horribles superstitions ou nous avons este plongez, et vous pardonnerez aisément a ceux qui hayent tout ce qui nous y peult induire, iusqu'a le fuir et sen elongner tant quil leur est possible. le soay, Sire, que vous navez point liberté de faire ce que vous desireries bien, mais si linfirmite vous em-pe8che de vous acquiter pleinement de vostre devoir, ie vous prie ne restraindre a vostre mesure les bonnes gens que Dieu a fortifie davantage, et laisser leurs consciences libres, quant ils ont iuste raison et fondement de sabstenir des choses quils pensent ne leur estre licites. Vray est que de leur coste ils doivent bien cheminer en modestie, et se conserver tellement purs a Dieu, que leur zèle nem-pesche point de vous obéir, et rendre la subiection quils vous doivent, en toute humilité. Seulement quils ne soyent pas contraints a faire chose qui desplaise a Dieu, et contrevienne2) a sa parolle.

Lhomme contre lequel vous aves este indigne, Sire, est venu par deçà. Nous lavons adverti et exhorte de ce qui nous sembloit estre bon. Or dau-tant quil a édifie très bien leglise de Dieu en voz pais, et que son labeur a fort profite, ie prendray la hardiesse de vous supplier, au nom de Dieu, quil vous plaise luy permettre de continuer avec telle moderation que nous pensons bien quil fera. Iespere bien que vous ne me refuserez point en ceste requeste, sachant que ie ne preten a autre

2) contrairement Bt. 5*

71 EPISTOLAE 2819—2822 72

ü n sinon que vous faciès a Dieu un service qui luy soit agréable: comme a lopposite ce nest pas une legere offense de retarder ceux qui désirent dadvancer le regne du fils de Dieu.

Lé present porteur, *) Sire, suyvant quelques propos quon vous a deia tenu, a entrepris ce voyage pour estre mieux certifie de vostre bonne volonte et scavoir sil y auroit moyen davoir la quelque retraite pour les bonnes gens qui seroyent persécutez en Espaigne, a fin dy vivre sous vostre obéissance. Pour ce que iay entendu, Sire, que vous estes asses enclin desia a un tel bien, ie nin-sisteray point a vous en faire longue requeste. Seulement ie vous asseure du present porteur quil a converse par deçà en homme Chrestien et désirant de servir a Dieu. Et ne doute pas que partout ou il sera, il ne continue en bien. Il ma semble bon de vous rendre ce tesmoignage, attendu la malice qui regne auiourdhuy quasy par tout le monde.

Au reste, Sire, selon que tous les iours plusieurs assaulx vous sont dressez, qui vous pour-royent induyre en beaucoup de tentations mauvaises, tant plus vous faut il esvertuer. Car quand il est question de lhonneur et service de Dieu, il ny a nulle excuse de timidité. Et pourtant S. Paul nous remonstre que pour confesser franchement la vérité de Iesus Christ, nous navons point receu un esprit do crainte mais de hardiesse. Si nous en avons receu petite portion, tellement que nous soyons par trop debiles, prions ce bon Père celeste, qui est asses riche et liberal, quil supplée a ce qui nous défaut. Mesme selon le monde il ne vous est rien plus expedient, Sire, que de vous preparer a plus grande magnanimité pour vous porter constamment, quand la nécessite le requerra. Car quoy que vous dissimulies, Dieu en la fin vous attirera plus avant a maintenir sa cause. Ainsi armez vous de bonne heure, ie vous prie, Sire, vous exerçant en la pa-rolle de Dieu, et souffrant destre enseigne et exhorte par icelle, tellement que les biens, lhonneur, la hautesse et dignité royalle nempesche point quen portant le ioug de Iesus Christ, vous naspiriez au Royaume celeste.

En quoy, Sire, ie supplieray nostre bon Dieu quil luy plaise desployer sa vertu sur vous, et vous remplir de son S. Esprit, vous ayant en sa garde et vous faisant florir en toute prospérité. Sire, ie me recommande très humblement a vostre bonne grace. Ce *)

3) Le ministre Pierre Yilleroche. (.Bonnet.) 4) M. Bonnet' place cette lettre à la suite de celles de

1558, sans doute parce que la date précise ne peut en être déterminée. Nous pensons aussi qu'elle appartient à cette année, mais nous aimons mieux lui assigner sa place dans les premiers mois. Voici nos motifs: Villeroche écrit le 13. Avril que David est en disgrâce auprès du roi; la présente

3820.

HOTOMANUS CAL VINO.

De coUoquio nondum desperandum dummodo Tigu-rini consentiant. Specceri liber contra praedestinatio-nem prohibions. Socrus ipsum quasi fratrem neglige-ret increpat. Beza adest.

(Ex autographe* lectu difficillimo Cod. Genev. 114, fol. 13.)

A Mons. Mons. Calvin a Geneve

Franc. Hotom. S. D.

Superioribus diebus scripsi tibi ') et tuis literis respond! : colloquium non amplius sperari, sed ex-spectari prorsus a senatu nostro, nisi per Tiguri-nosa) et D. FareUi et D. Bezae postulatio et mea assidua amicornmque meorum flagitatio inanis et ridicula maximo cum omnium bonorum dolore red-datur. Dedi operam ut amici Tigurinis scriberent. Vestri vero vioini spei paululum ostendunt. Dominus illorum animos gubernet. Sed mihi ista cogi-tanti in mentem venit subvereri ne, si tu solus ve-nias, etiamsi posses cum hominibus nostris convenire, tarnen posthac bellum tibi aliud a vicinis tuis nasca-tur. Sturmius tandem a me appellatus est. Causa haec est: Successor Beau Melchior quidam Specee-rus librum in Praedestinatores scripsit, in D. Bezam praesertim. Sturmius a me appellatus divinam operam et nocte8 et dies navavit. Vix credas quantum laborarit. Liber est a senatu ter permissus, ter prohibitus. Historia longissima, quam D. Bezae copiose perscripsi. Tandem vicimus, ita tarnen ut mihi victoria magnas invidias conciliant. Sed quum audiunt me alibi meliorem conditionem habere posse, tacent, quia scholarchae nostri occasionem de me querendi haberent. Plura nunc non possnm et spero Bezam omnia perscripturum. Yale, vir clarissime et pater observandissime. Cal. Mart. 1558.

Socrus acerbissimas literas mihi de fratre3)

lettre est donc antérieure à cette époque. Jl est vrai que ce moine défroqué sut plus tard s'insinuer de nouveau à la cour de Navarre (N. 2897. 2956); mais alors Calvin aurait écrit autrement et aurait rappelé les faits antérieurs. Le ministre François (le Gay-Boisnormand) s'était rendu dans le Béarn dès la mi-Octobre 1557. Jl y resta jusqu'en 1559. Voyez les lettres citées tout à l'heure et celles de Macard du mois de Mai. Nous ne savons où M. Bonnet a puisé la notice que Villeroche a été le porteur de la présente lettre, mais si cette combinaison est juste, c'est une raison de plus de placer la lettre clans les premiers mois de Tannée, Villeroche ayant été à Néràc dès le mois d'Avril. Il résulte encore de notre texte que Bois-Normand a été à Genève dans le courant de l'hiver. 2820.1) N. 2806.

2) A quibus omnino nihil sperandum erat-3) De hoc vide N. 2790.

73 1558 MART. 74

scripsit quasi recusarem ipsum alere quam possem. Deum tester me in 3 liberis (Maria mea te cum matre salutat) educandis ita laborare ut anno ver-tente reliquator potius in alieno quam in meo aere reperiar. Annum integrum ilium alui. Ibidem est ubi, quum ego idem naufragium fecissem, enatavi tarnen ope Domini et amicorum adiutus. Sed hac excusatione non utor. Tantum dico nihil esse unde id fiat. Te rogo ut socrum admoneas: nam iracun-dia mea, minus multis verbis et mitioribus evocata, praesto est. Sed spero Dominum nostri misertu-rum. Iterum vale, observandissime pater, et salve, et haec conscinde. Nam interventores iniquorum nihil interest ista videre.

D. Beza his complicatis venit. 4) vij huius men-sis Francofurtum profectus impetravit a senatu quid-quid petiit.5) Facultas has mittendi prima per Granvallum est data. Te rogo ut festinationem excuses.

2821.

DESPELLUS CAL VINO.

VaraUam vinctum el iam supplicio devotum eum in finem commendat ut per principes de eo Bex adeatur.

(Ex apographo Cod. Paris, nat. Coll. Dupuy 102, fol. 107 v.)

Ecclesia Taurinensis D. Io. Oalvino verbi Dei apud Grenevenses digno concionatori.

S. De Iaflredi VaraUae ') vinculis in quae con-iectus est propter evangelii praedicationem intelle-xisti : illis tandem nee aliquibus mortis minis deduci potuit, quominas praestiterit se propugnatorem acer-rimum evangelicae veritatis etiam usque ad aras. Per eum enim non, stetit quin et animam efflave-rit, si quidem morti adiudicatus, iamiam vadendum *

4) a. d. III. Nonas Martias Uteras senatui tradidit. {Schmidt, Sturm 102.)

5) set?, intereessuros Argentoratenses cum. principibus. 2821.1) N. 2777. — Geoffroy Varagle, autrefois compagnon de Bern. Ochin, B'estoit retiré à Geneve pour estre mieux instruit. Il fut pris à Barges (le 17. Nov.) comme il retonrnoit en Angrogne, où quelque temps auparavant il avoit esté envoyé ministre à l'instance de ceux de oe lieu et de là mené à Turin on il fut brnslé le pénultième de Décembre 1557. {Hist, des Martyrs f. 457.) Hanc notitiam erroneam esse ex hie ipsa epistola disces. — Cotelerius ignotus, Despéllus v. d. m. fuisse videtur.

erat carnifici quum Domino suadente operae pre-tium fore duximus, ut pro illius vita intercederet D. BrocarduB Coteleri Bernensis, quod non denega-vit. Itaque Curia Taurinensis illius precibus mota et ut rem gratam faceret illustrissimis principibus Bernensibus, quorum preces eadem de re audiverat delatas ad regem, distulit dicti Iaffredi mortem, quousque literas habeat a serenissimo rege nostro. Propterea supplex te rogat ecclesia universa Pede-montana cum Taurinensi, cui iam de fidelissimo pastore prospexisti, digneris et vitam Iaffredo tua ope servare. Nam et salvos socios antoritate no-minis sui praestabant Romani: hoc facile fiet si literas favorabiles a dictis principibus ad Galliarum regem impetrabis. Sed hac de re coram pluribus aget huius operis autor D. Coteleri quem tibi et principibus Bernensibus unice commendat ecclesia. Vale nobis in Christo venerande. Taurinii Cal. Martii 1558.

Tibi addictissimus nomine totius ecclesiae Ant. I. Despotie.

2822.

BÜRCHERUS BULLINGERO.

Vergerius satagit circa Lutheranismum Polonis insinuandum et ecclesias turbaturus est édita quadam sua apologia.

(Exoerptnm ex antographo Arch. Tunc. Integrant epistolam praebet Soc. Purkeriana in tomo latino p. 449. angl. p. 693.)

S. P. D. Non ita pridem misi ad te literas, BuUingere amice et domine carissime. Si non per-venerint ad manus tuas possent a D. Ioanne Lyner Santgallensi requiri, nain ad eum eas transmisi. Nunc vero, quum nulla scribendi occasio fuerat, venit D. Vtenhovius, amicus noster communis, atque ut scribam impellit. Is enim hac cum D. a Lasco versus Prussiam transiit neque prae festinatione ei tempus scribendi supererat.

Petrus Paulus Vergerius (utinam vere sive Petrus sive Paulus esset!) graves de D. a Lasco et Utenhovio accusationes ad quam plurimos Poloniae nobiles scripsit. Acousantur enim ab ipso quasi parum candide aut Christiane de se suaque legatione in Poloniam futura scripsissent humanitati tuae. Neque satis ducit haec nobilibus privatim scripsisse, quin et apologiam suae innooentiae in publicum edere minatur. Et quia magnam instare turbam in

75 EPISTOLAE 2822—2824 7$

ecclesiis Foloniois vident sancti et pii viri, banc Tigurinorum consilio, autoritate, industria pacatam cupiunt, et sedatam. Yos igitur pro vigilantia et dexteritate vestra incumbite ut a sua apologia désistât. Neque ut désistât ab bac solum admonen-dus, sed ut domi manens ecclesias sibi concreditas a deteriori Lutheranorum dogmate ad veram utrius-•que perfectamque in Obristo naturae cognitionem et confessionem deducendas* persuadendus. Nam vocationem suam certam et manifestant relinquere et legatioaem mundanam quaerere, et quae sanae doctrinae nocumento esse posset, certe cbristiani hominis non est. Inter Lutheranos misit eum Deus ut eos convincefet erroris, non ut eorum erroribus aut consentiret, aut eos in bene institutas ecclesias induceret. Promisit hic universae ecclesiae se non inducturum Âugustanam confessionem, sed mutato nomine peiorem moliri audio, nempe Waldensium a Luthero eprruptam. Polonia non indiget aut sua aut aliorum simili legatione. Per Dei gfatiam bene et cbristiane institutae sunt ecclesiae, neque quemquam hie video qui Lutheranismum sapiat. Vestri igitur erit virum admonëre ut et ab apologia et legatione désistât: nam valde timeo ne sibi utrisque infemiam non delendam atque damnationem aeternam, nisi resipiscat, paret. Sed quandoquidem apologiae suae occasionem a Uteris D. Utenhovii tibi scriptis acce-perit, rogat is obsecratque ut exemplar omnium quae de Vergerio scripserat digneris iubere fideliter describi et ad se mitti: nam nihil dignum apologia

publica se scripsisse arbitratur. *) Oracoviae primo Martii 1558.

Tuus quern nosti I. B.

2823,

YIRETUS CAL VINO.

Quo iam devenerit causa sua contra Bertelerium paucis exponit.

(Ex autographe* Cod. Qenev. 115, fol. 52.)

Eximio Christi servo D. Ioanni Calvino Gene-vensis ecclesiae pastori fratri et symmystae pluri-mnm observando.

Genevae.

2822.1) Eadem repetit alia epistola postridie Idas Martii scripta quae hanc in edd. sequitur.

S. Audivisti, opinor, primam sententiam, quad in primo iudicio lata fuerat, a senatu fuisse cohfir-matam. Inde ad sexaginta viros, in quibus et dia-cosii comprehenduntur, ventum est. Hie iudices habui qui videri voluerunt prioribus paulo acutio-res. Omitto dicere si qui corrupt! fuere. Scio non defuisse corruptores. Sunt tarnen in hoc numéro quam plurimi viri optimi. Sed vicit pars maior. Caetera non exprimo. Addita sunt quaedam ab his iudicibus: sed eiusmodi quae ego facile nullo cum causae meae detriments admittere potui. Quare quum adversarius vidit me sententiae acquiescera, appellavit.l) Qua sane appellatione multum iuva-tur causa mea. Nihil iam superest nisi ut ad iudices summos deveniamus. Iam mihi verba facta sunt de pacificatione. Ego rationes meas exponam. Scis quos habiturus sum iudices. Commendo causam Domino. Saluteui dicunt fratres omnes et tota mea familia. Yale optime. Lausannae 2. Martii.

. Tuus Petrus Yiretus.

2824. LEGATI GENEVENSES SENATUI ARGEN-

X TORATENSI. f . , ,. . ,

7 Intercedunt pro viridis piis in Gallia, orantqtu ut per principes rex de iis Uberandis adeatur. *) (Ex Archivis Thomanis Lad. 22. Exstat latine et germanice, Textam latinum describimus utpote sine dubio anthentiouni; est vero mernm apographon, sine inscriptione, et cum snb-soriptionibos itidem a seennda mann additis. Germanionm vero exemplar snbsoriptiones habet authentioas et inscribitur: Beza satnbt Anaern aus Genf pro affiiclis in Gallia. Textus

germanicus stilo oancellariae, qnem vocant, exaratus.)

Amplissimi et gratiosissimi Domini, credimus amplissimas dominationes vestras optime meminisse, nos anno superiore mense Octobri coram amplitudine vestra exposuisse miserrimum et calamitosissimum ecclesiarum Gallicarum statum, ac praesertim ecclesiae Parisiensis, cuius ducenti et amplius fratres in vinculis tenebantur. Earn igitur calamitatem quum ex nobis amplitudo vestra cognovisset, visum est vobis, pro singulari et excellente vestra pietate, omnem operam ac autoritatem vestram miseris iu-vandis fratribus tarn necessario tempore offerre,

2823.1) Aceuratiora non hdbemus. Videtur tarnen sentçntia iudieum Vireto non iniqua fuisse quia pars adversa appellavit-2824.1) Cf. Beeae Ep. N. 2854 ciii aide N. 2827. 2801 etc. De Beeae adventu ap. Argent. N. 2820.

77 1558 MART. 78

atque nos etiam vestra apud illustrissimos Germanise principes commendations adiuvare. Quum porro ad illos venissemus et eadem illorum celsitu-dini exposuissemus, simili et ipsi pietate ac mise-ricordia commoti benignissimo nobis polliciti fuerant, eese primo quoque tempore legatis missis apud regem Galliae pro ecclesiarum salute deprecaturos.

Nunc ergo, quia altera profectio a nobis eadem de causa suscipitur, operae pretium est ut vestra* amplitudo causas repetitae postulationis intelligat, ne intempestive satagere videamur. Nam probabile est eosdem rumores, qui per alias aulas vagati sunt, ad vestras quoque amplitudines delatos esse :2) nihil videlicet deprecatione iam opus esse apud regem, qui sponte liberos dimitti iusserit quicunque ob evangelii testimonium in carcerem coniecti erant. Et verum quidem est, ex magna turba septem tan-tum exustos fuisse.3) Sed longe iallitur qui putat modum saevitiae ideo fuisse impositum, quasi man-suefacti fuerint hostes vel aaturati innoxio sanguine. Tantum invicta inartyrum constantia ad breve tempos eorum rabiem vel fregit vel cohibuit. Nam quum postremo pueros duos4) rapuissent ad supplicium, quos credibile erat ob teneram aetatem minus constantes fore, atque hoc modo tentassent aliquo defectionis exemplo infamiam aspergere sincerae fidei, ubi sua spes eos frustrata est, deflectere coe-perunt ad nova consilia. Examinatis omnibus quos viderunt ad mortem obeundam paratiores esse, et quibus in mundi opibus vel splendida cognatione nihil erat subsidii, in speluncas abdiderunt ut prima quaque occasione illinc ad mortem trahantur, cui se iam adiudicatos esse non dubitant. Hi autem plures sunt quam triginta, tarn viri quam mulieres, alii in coenobia distributi sunt6) quibus monachi essent quotidiani tortores. Quod autem ex illo numéro elapsi sunt multi, non dementia vel huma-nitate contigit, sed quod monachis gratum fuit sua claustra quasi pestibus purgari, ne serperet longius contagio.

Interim tarnen quantum displicuerit haec media ratio Cardinali qui solus in aula regnat, ex atrocibus regis minis et conviciis apparuit, perinde ac si curia Parisiensis non satis viriliter aut strenue ageret. Tandem suppliciter per legatum suum petiit ab Antichristo romano ut inquisitione praeficerentur très cardinales,6) quibus permissa est effi-aenis per-dendi et mactandi licentia. Novum etiam edictum promulgavit ipse, quo datur episcopis summa vitae

2) Praeter supra laudatas v. N. 2792. 2811 seqq. 3) M. Sept. 1557. Nomina sunt: Nk. Glinet, Taurin

Gravétte, Nie. le Cène, Pierre Gabart, BUe. Phil, de Luns. 4) Franc. Rébeziers et Frid. d'Anville. 5) Eist. eecl. I. 132. 6) lbid. p. 114. Cf. iff. 2809. 2815. Erant Lotharingus,

Borlonius et Chastillon.

necisque potestas, nee regiis iudicibus aliud relin-quitur quam ut sint illorum carnifices.

Âc ne quis existimet vanas esse has minas, Pedemontani et reliqui Alpini fratres non multo mitius tractantur, nisi quod difficiles montium aditus eos tuentur. Verum si quis deprehendi potest rapitur in carcerem, ut hodie Taurini unus verbi minister obstrictus compedibus est.7) Curia quoque Grenoblensis cuiusdam vallis incolas duriter vexât. Sed et apud Monspessulanos crematus est unus ex senatus Tholosani autoritate. 8) Imo et apud Metenses dira persequùtio exercetur, quod vestrae quoque amplitudini perspectum esse putamus. Denique Lutetiae fidelium domos ipsas perscrutantur et pae-dagogum quendam recens in vincula coniecerunt : 9 ) quo fit ut omnes inter metus assidue trépident. Nec vero hic de solis captivis agitur, sed de tre-centis fratrum millibus, et fortassis amplius, quos singulis momentis novi terrores exagitant.

Quae quum ita se habeant, tria sunt quae a vestra Âmplitudine petimus perspecta vestra pietate ac bonitate freti. Primum ut in illo pio et sancto mittendae legationis consilio perseveretis, quae cae-terorum illustrissimorum principum legatis adiun-gatur, ut Rex intelligat communi christianorum principum ac civitatum consilio hanc rem agi. Secundo ut, quemadmoduin etiam antea fecistis, ita et nunc placeat Amplitudini vestrae cominendatitias nobis literas dare ad Illustrissimos Germaniae principes, nempe Illustrissimum Electorem Palatinum, Lantgravium, Bipontinum et Wirtebergensem, quos compellare statuimus, itemque etiam Illustrissimum Marchionem Badensem. Tertio ut vestrae quoque Amplitudini placeat equitem nobis addere gallici idiomatis peritum, si modo commode id fieri potest, qui nos sumptibus nostris Prancfurtum usque salvos Deo favente perducat.

Haec sunt in summa, amplissimi Domini, quae vestrae Amplitudini hoc tempore habuimus expo-nenda, non tantum earum ecclesiarum nomine a quibus missi sumus, sed multo magis ipsius Christi nomine, qui prooul dubio vestrae in ipsius membra misericordiae in supremo illo die recordabitur, dabitque miseris gallicis ecclesiis hanc gratiam ut vestram incolumitatem assiduis precibus Domino commendent.

Subscripsimus gallicarum ecclesiarum nomine legati quinta Martii Anno Domini 1558.

Theodoras Beza Ioannes Budaeus Lucas de Bertin.10)

7) Godofr. Varagle. {N. 2821. 2839.) 8) De hoc nihil alibi memoriae proditum legimus. 9) Cf. Macarii epp. hoc tempore scriptae.

10) Cf. N. 2812. 2827.

79 EPISTOLAE 2825—2826 80

2825.

DER RATH ZU STRASSBURG AN LANDGRAF PHILD?P.

Empfehlung der Gesandten die um Hilfe für die verfolgten Protestanten bitten.

(Casseler Archiv. Nendecker's neue Beiträge I. 165.)

Dem Durchlouchtigen Hochgepornen Fürsten vnd Herrn, Herren Philipssen, Landtgraüen zu Hessen, Grauen zu Catzenellenbogen, zu Dietz, Ziegenhein

vnd Nyda vnserem gnädigen Herenn.

Dem durchleuchtigen Hochgepornen Fürsten vnd Herrn Herrn Philipsen, Landgraüen zu Hessen Grauen zu Catzenelnbogen, zu Dietz Ziegenhayn vnnd Nyda etc. vnserm gnedigen Herren Empieten wir Stephan Sturm der Meister vnd der Rath zu Straszpurg vnsern willigen dienst. Gnediger Herr. Was jetzund aber (wie denn vormals auch beschehen) von wegen der hochbeschwerlichen und erbärmlichen persequution vnd verüolgung, so gegen den armen Christen vnnd waaren bekhennern des raynen vnd allein seligmachenden wort Gottes jnn Franckreich Zum schärpfigsten fürgenommen würdt, ane vnns suppliciret worden, Das geruhen E. F . G. bitten wir dienstlich ohne beschwerd gnediglich züüer-nemen, wiewol wir nicht für vnnsere pcrsonen nicht zweyfeln, Wo E. F . G. gleich ohne vnnser rarpitt, von Jhnen den supplicanten angesucht, sie würden als liebhaber desz wort Gottes, Ausz ChriBtenlichen eifer vnd mitleyden so dann ausz angeborner fürstlicher miltigbeytt Jhnen zu wilfaren, vnd für die beträngten armen Christen zu Jntercediren mit allen gnaden genaigt sein, Daneben auch woll ermessen können, wo E. F . G. von wegen Jrer fürstlichen preeminentz vnd hoheit bey der Kon. Wird zu Franckreich, so durch Schickung, so durch schreiben kein milderung erlangenn, dasz vnser Zuthun gar nicht erschieszlich noch würcksam sein würdte, Nicht destoweniger aber, Dweyll wir ge-petten vnnd mit den armen angefochten vnd geängstigten Christen die sonder Zweiffei ausz keyner rebellion noch vngehorsam, sonder allein vmb Jrer seelen hail wyllen dahien kommen, vnnd sich sonst jnn kein solche geüahr leibs vnd lebens begeben worden, ein getreuwvnd hertzlichs mitleydenn, So haben wir den supplicanten J r begeren, soüyl das furpitüich schreiben belangt, nicht wollen verweigern, vnnd langt derhalben an E. F. G. vnnser dienstlich vnd vleyszig pitt, sie wöllind züüorderst Jhnen den supplicanten, die sich diszer legation auch allayn ausz pillichem mitleyden vnterzogen, gnedige verhör vnd audienz geben, vnd daruff gne-

digklich willfaren, vnd nachmaln neben anderen Chur vnd fursten, die sie auch darunder vnderthenig vnd pittlich anzulangen willens, bey der höchst gedachten Kon. Wird, so durch schickung, welches villeicht das fruchtbarst, oder durch schreiben, wie es denselben E. F . G. gefeilig, vmb milderung vnnd abschaffung der vorhabenden so ernstlichen vnnd scharpffen verüolgung ansuchen, So wollen

'wir zu Gott verhoffen es werde nicht ohne frucht abgehen, Daran werden E. F . G. dem almechtigen Gott vnnd seinem geliebten söhn dem Herrn Christo vnserm heyland vnd Erlöser ein wolgefällig vnd den bekümmerten vnd betriebten Christen ein trostlich vnnd verhoffentlich nutz vnd sonnst an Jnen selbst ain hochrühmlich werckh thun. Es wördt es auch der Herr Christus nicht vnbelohnt lassen, Wo dann E. F . G. Wir willige vnd angeneme dienst beweysen können, seindt wir vnsers ring-fügigen Vermögens zu thun mit allem willen geneigt, Vnselben hiemit beüehlend. Dat. den funfften Martii Anno lviij.

2826.

MACARIUS CAL VINO.

Parisiensia negotia indies maioris momenti.

(Ex Cod. Genev. 112. fol. 121. autogr. — Coquerel, Bevae 1. 1. p. 179 et Hist, de l'égl. de Paris. N. 17. p. 66.)

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'Espeville. La part ou il sera.

S. Si literae meae tibi sunt iucundae, Domine, aestimandum tibi relinquo quantopere délecter tuis. ') Nam quum recte iudices nullum mihi defesso solatium aptius vel opportunius occurrere quam dum tecum loquor, facile colligere potes quanto studio abs te responsum exspectem; idque inprimis ut in-telligam te mediocriter valere, ut fert tenera cor-pusculi tui valetudo. Quare tametsi pudoris mei non est literas abs te tarn seriis negotiis occupato exigere, ut tarnen pergas mecum per literas colloqui etiam atque etiam peto. Iam gaudeo vos in tempore admonitos fuisse de causa fratrum apud Ger-maniae principes prodita.8) Priusquam hae literae ad vos perveniant cognoscetis, ut spero, nos de eadem re certiores esse faotos, nee pigros fuisse quin quam

2826.1) deperditia. 2) per BttsedUmem seil, de quo supra saepius.

SI 1558 MART. . 82

primum vobis, ut opus erat, significaremus. Quod tertiam profectionem duo optimi fratres3) suscepe-Tunt, in eo agnoscent omnes nostri, de benevolentia alioqui et diligentia vestra satis persuasi, quantopere pro ipsis excubetis. Dominus Du Buis *) plurimum confirmabitur eoruni aspectu, cui propter festinatio-nem comitem itineris, ut statueramus, adiungere non licuit. Et quod tu, Domine, ad singulos sorip-sisti priusquam a nobis rogatus esses, in eo scilicet te eundem esse probasti qui hactenus esse solitus es. Doleo vero quod literas meas sequutus ea dixisti de itQoôtffpfoiç quae te vanitatis suspectum possint reddere.5) Si tarnen de hac re culpandus esse videor, certe culpa minuitur quod in meliorem partem accepi quae tunc dubia erant.

Iam ut de statu eorum scribam, Septem fortes supersunt addicti carceri, in quo vel tabescant dolore, ut nudius quartus unus, cui nomen erat Amelric, fortis athleta misère obiit:6) vel ad ignem trahantur ut iudices saepe hunc terrorem ipsis obiiciunt, nisi abiurent veritatem. Evasit unus, sicut scripsi ad fratrem Borgoniurn,7) quum duceretur ad Chartu-sianos. Iammaeus6) in spelunca sua latitat, nee advocatur. Duo adolescentes, de quibus etiam ad fratrem Borgoniurn, animosi sunt ad pugnandum. Sed instat perditus nebulo Despensaeus9) in quem «oniecti sunt semichristianorum oculi et cuius nomine multi nostros gravare student, quia se pro evange-lico venditat. Quum alter ex nostris interrogatus <liceret: communem omnibus regulam praescribi, ubi dicit Christus: bibite ex hoc omnes, — et quid respondeat (inquit) multis locis in quibus habetur apostolus fregisse panem, ubi de communicatione coenae agitur, nulla facta vini mentione? Inde

3) Beza et Budaeus cum legato Parisiensium Luea Bertino.

4) constat hünc in Germaniam missum fuisse, non de vinetis acturum verum de rebus politicis traetaturum. Gaspar de Heu, seigneur de Buy (Buxeus) patricius Metensis, olitn in urbe patria protestantium antesignanus, iam Regis Navar-rae famüiaris, quum hoc anno vergente cum Uteris prineipum ex Germania rediret a Guisianis captus per tormenta iruci-datus est {de Thou II. 789. Barthold, Deutschland und die Hug. 261.) Cf. N. 2965. 2969.

ö) des choses qui ponrroient vous les rendre suspects d'orgueil (!) Coq.

6) Il y en eut aussi qui aimèrent mieux mourir entre les puantises et destresses des prisons nyans tousiours persevere constamment, entre lesquels il y eut deux jeunes enfans de singulière vertu, René du Seau natif de Xaintonge et Jean Âlmaric natif de Luc en Provence qui deceda en son cachot. (Hist. eccl. I. 133. Martyrs 479.)

7) Franc. Bourgoing (d'Agnyon) v. d. m. Genevensis. 8) N. 2799. 2812. 2816. 9) Claude d'Espence, doctor Sorb. Catalaunus not. 1511

ob- 1571 multis scriplis et legationibus clarus, quem ob morum austeritaiem et condones liberiores ex. gr. contra sanctorum cultum habitas laudat Thuanus V. II. p. 363. Qua de causa

•etiam suis suspectus erat. Calvini opera. Vol. X VII.

scilicet statuere volebat proditor consuetudinem sub una parte communicandi iam tunc usitatam fuisse. Vobis precibus incumbendum est ut invicti perstent qui refiqui sunt: non sunt plures novem ex tanto numéro. Plerique interrogati sunt duntaxat, annon fuissent in coetu? qui quum infitiarentur nee pro-bari posset, sine ullo examine dimissi sunt ad epis-copum : pars autem, édita coram ipso fidei confes-sione, ab ipso petere absolutionem renuit. Unus abhinc octo vel decern diebus hue adductus est Aureliis provocans ad curiam, quod supplicio ignis damnatus erat. Is etiam (ut spero) medebitur scan-dalo quod defectione unius, hodierno die, exortum est. Nam paedagogus liberor^m RambuUeti 10) palam -et publice cum face ardenti prodiit ad atrium aedis D. Mariae, nee vero ab initio quidquam boni pro-mittebat ut refertur: ut valde mirum sit quod tam-diu servatus fuerit in carcère. In tanto moerore nonnihil adferet solatii conscientia iis quod aliqua ex parte functi fuerint officio. Ego vero in hoc elaboro ut omnes iam melius accingantur ad pug-nam, ut fortius tueantur causam Christi, si forte vocentur. Animum oolligunt multi et frequentiores coetus esse ineipiunt.

Quod superest, si nondum advenerit in aulam Rex Navarrae, non proeul abest. Scripsi ad illum communi nomine ex collegii sententia, misique ad-monitiones tuas postremas quae ad religionem spec-tant. u ) Barro de la Begnaud12) perlaturus est crastino die, qui extra hoc negotium conventurus erat Navarrenum. Accepit enim literas ab ipso ubi diserte mandat, ut hic suum adventum exspectet. Ac quum in Barronis mentionem ineidi nunciabo tibi, Domine, eius verbis quod D. Vireto, si placet, significabis, ut uxori ipsius gratuletur, nempe ipsum impetrasse a Rege longe plura quam quisquam possit sperare, ut uno verbo dicam ne sim prolixus. I3) Salutat vos omnes plurimum. Is cuius causa nuper frater Salicetus14) profectus fuerat ad fines Belgarum, concessit in Britanniam assumpto Gasparo, ut iam signifieavi.1S) Reliquit hie literas ad D. ViUemon-gium,16) Sälicetum et Gratianum, cum decern pisto-letis quas D. Villemongius curet reddi Gratiano. Si cum bis Uteris per equos celeres perferri possint, dabo. Sin minus, ubi sese offeret cui tuto mihi

10) qui pater erat Bominae de Bentigny. 11) Seil sola invidia Guisianorum motus altert parti se

adiunxerat fide satis dubia. 12) Godefroy du Barry Seigneur de la Renaudie, Petro-

corius, postea caput coniurationis Ambosianae (Hist. eccl. I. 251, de Thou II. 754).

13) Quid haec sibi velint non assequimur. 14) Des Gallars. 15) Andelotus, cf. N. 2816 et Hist. eccl. p. 141. 16) Villemongey s. Villemongis, frater eel. ducts militaris

I protestantium Franc, de Beauvais Seigneur de Briquemault. 6

83 EPISTOLAE 2826—2829 84

yidear posse committere, quam primum faciam. De Marqu. " ) faciam quod praecipis. Nudius tertius et nudius quartus apud illam egi partes Çollmii. Tunc periucundas a filio literas accepit. D. Normendio nunc non vacat respondere: dicas velim, Domine, me nihil praetermissurum quod eius nomine facere potero. Accepi bis aut ter literas a fratribus D. et R. *?) Floret illio Christus et crescit in dies piorum numerus. Charterius antarcticus 19) rogat vos ut ad suas quaestiones responsum dare ïestinetis, ne suspectus sit suis malae fidei vel nimiae negligen-tiae, si appellat ad eos navis sine responso. De Santigniaca, ubi paulo plus erit otii, scribam ad IonviUaeum: latet adhuc illa dum propinqui tumul-tuantur. De bello nëscio quid novi nunciem. Hex praesidia firma habere creditur in singulis oppidis. Exercitus Philippi circiter ad viginti hominum millia vagari fertur circum fines Belgarum. De pace rumores sparguntur. Sed incertis autoribus, ut vanos esse omnibus conspicuum sit, praesertim ^num magni ab utraque parte fiant apparatus ad bellum. Haec in praesentia occurrunt. Valete, carissimi fratres et domini perpetuo mihi observandi. -Lutetiae, s. sexto die Martij.

Nondum conveni collegas20) ut salutarem vestro nomine: faciam primo quoque die. Interea Hiverius aeger, cum quo hactenus iucundissime ha-bitavi, vos reverenter salutat.

Vobis obsequentissimus I. Rachamus.

2827,

HOTOMANUS BULLINGERO.

Habet nonmäla de legatione Bezae, de conventu theologorum cogendo, de novis calumniis pontificiorum.

(Ex Sylloge Epp. Hotomanornm saepius iam laudata p. 17.)

Olarissimo viro D. Henrico Bullingero ecclesiae Tigurinae pastori vigilantissimo domino ac parenti meo observandissimo.

Tiguri.

17) Matrona quaedam nobilis in cuius atdibus coetus celebrabantur, si quid videmus. Collenius s. Colenaeus minister fuisse videtur.

18) Coqüerel in versione sua scribit Dieppe et Rouen. 19) qui cum Bieherio in Brasiliam itérât. 20) plures ergo erant.

Fr . Hotomanus S. D.

Prorsus ita est ut scribis, vir clarissime, magna hodie perfidia eorum est quibus literae committuntur. Bensi quatuor abhinc mensibus in literis maximi momenti, quas D. Calvino scribebam, quas ipse que-ritur interceptas, *). ego hic non sine dolore sum expertus. Institutionesz) tarnen tandem reperta» vehementer gaudeo, et oro ne aliorum socordiam mihi fraudi esse velis.

Besam, Budaeum, Bertinum hac Francofurtum profectos non, opinor, ignoras. Causa profectioni» est impietas quorundam8) qui cardinalitia pecunia. corrupti impedierant quominus legati principum mitterentur. Deinde nova bella4) papae, de trium-viratu cardinalitio inquisitorio,5) cui duo crudelissima et Phalarica sive Pharaonica edicta de illorum trium-virorum iurisdictione subiecta sunt.

Senatus noster negotium habet quam commenda-tissimum: suam etiam in cogendo conyentu theologorum Helvetiorum et Germanorum operam inter-ponit. Qui suae civitatis, familiae, ecclesiae, solius curam habebunt recusabunt. Omnes testabuntur se de sententia nolle desistere. Qui vero totius Euro-pae sparsas et tyrannidi adhuc subiectas ecclesias spectabunt, qui pacificationem ecclesiarum, gloriam Christi, qui conscientiarum tranquillitatem optabunt, ii meo iudicio nullam occasionem quaerendae pacis praetermittent.6) Exitum in manus omnipotentis Dei committent, nee de personis quibusdam et rebus individuis philosophabuntur, sed vocationi Dei cer-tissimae parebunt. Multum movet aspectus, praesentia, colloquutio, communicatio sermonis etc.

Sed haec pro singulari tua prudentia et pietate melius perspicis. Tantum igitur hoc addam, Çard. LotJiaringum scripsisse Palatino, captivos Parisienses indignos esse pro quibus ipse cum caeteris princi-pibus intercédât, quoniam omnes sunt Calvinistae, Zwingliani, sacramentarii. Itaque in duobus edictis regiis7) nunquam Lutherani, ut antea, sed semper sacramentarii nominantur. Quod quam habeat sen-tentiam non ignoras. Rogantur iam iterum a Bêea principes. Rox eget illorum ope et militibus. Si récusent auxilium miseris propter istam funestam de sacramento disputationem, quid fiet? At si colloquutio instituatur, et pacis aliqua ratio repe-riatur, (quae in hominibus nulla omnino, in De&

2827.1) neque a nobis reperlas. 2) N. 2539. 2793. 3) Bascalonis. 4) lege: bulla. 5) N. 2809. 2814. 2824. not. 6. 6) Haec Bullingero, quern sciebat colloquium omnino-

respuisse utpote nihil effecturum. 7) Edit de Compiègne (24. juillet) Art. 2.

«5 1558 MART. 86

solo posita tota est) turn quantum praesidii in illis, •quantum omnium oonscientiis solatii paratum erit, rides. Deus igitur optimus maximus, autor pacis et concordiae, qui pulsantibus et quaerentibus se nihil denegaturum promisit, animos nostros ad potentiae suae considerationem excitet. Argent, vij Martii 1558.

2828.

VIRETÜS OALVINO.

Quot voces tot amigmata. lam si quaesieris cur hoc potissimum loco earn inseruerimus vix est quod respondeamus.

(Ex autographo Cod. Genev. 115, fol. 56.)

Insigni Christi servo D. Ioanni Oalvino fido Genevensis ecclesiae pastori fratri et symmystae plurimum observando.

Genevae.

S. Remitto ad te Danielis testamentum cum Uteris Plessiacensis, oui legendum praebui una cum uxore, uti iusseras per Sanlaurentium. Nihil sub-ortum est rerum novarum apud nos, ex quo ad te acripsi. Oblitus eram una cum meis Uteris includere literas Zerkintae ad te, quum ad te scripsi per fa-mulum Badii, sed eos paulo post misi. Fac me •certiorem eas acceperis nee ne. Salutant te nostri omnes. Vale optime ac diutissime. Lausannae 10. Martii.

Tuus Petrus Viretus.

2829.

CALVINÜS ZEVELIO. »)

Consilia sunt de tenendo cursu evangelico in con-versatione cum pontificiis.

(Ex Bezae ed. Genev. p. 204, Laus. p. 424, Hanov. p. 476, Chouet p. 276, Amst. p. 126.)

2829. 1) Edd. priores pratbent Gossnino Zenelo, Amsteloda-mensis: Gossino Zenello. Heidelbergensis erat, vero suo nomine Gosswinus Z. appellatus. Cf. Olevianum 22. Sept. 1560. not. 15.

Licebat tibi et reliquis, quum hie essetis, ex me scisoitari si qua vos dubitatio angeret. Paucis autem verbis coram forte melius vobis satisfecissem quam nunc longiore scripto. Nee vero mihi nunc commodum est prolixe ad vos scribere, quin etiam pauca haec vix dictare permisit lateris dolor, qui me toto iam mense prope inutilem reddidit. Fide, quam fratri nostro Martino dedistis, vos coram Deo et angelis eius quum sciatis esse obstrictos, merito solliciti estis ne a vobis ulla in parte violetur: ac in ea sancte colenda vobis omnino perseverandum : quia simulac tantillum a recto proposito deflexeritis, nullus erit licentiae modus: ut multas semper ille-cebras reperit carnis sensus, quibus nos deliniat. Nunc videndum quousque pateat quod poUiciti estis. Martinum quidem nihil aliud stipulatum fuisse, statuo, nisi ut abstineretis ab omnibus inquinamentis, quae cum sincera pietatis et fidei professione pugnant. Porro si quis templum idolis dicatum ingreditur, non ideo protinus sordium aliquid contrahit: sicuti quum Paulus Athenis falsorum Deorum aras lustraret, non se polluit aspectu illo. Sed hie spectanda est consilii ratio: quia si papistis gratificari propositum est, impia est et minime excusabilis simulatio. Quibus per templum papale transire religio fuit, facile ignosco: quamvis plus aequo timidi fuerint. Ad legem vero tarn austeram neque me neque alios auderem astringere, quia mihi sufficit abesse omnes superstitionis species: et simul dari operam, ne quem iuste et merito offendat nostra libertas. Haec principia modo teneamus, non video cur nimis an-xie fingamus nobis scrupulos, qui cursum nostrum in plana via morentur. Quod ad condones spectat, duo mala cavenda sunt, ne ubi plenis buccis veram pietatis doctrinam proscindunt illi rabulae, silentium nostrum speciem consensus praebeat: deinde ne superstitiosis precibus communicemus. Si quern ergo mera curiositas ad audiendas blasphemias trahat, multum abest ab eo zeli fervore, quern Deus a filiis suis exigit. Quomodo enim vere et ex ammo dicet: Zelus domus tuae comedit me et opprobria exprobrantium tibi ceciderunt super me, si volens et sciens aurem accommodât sacrilegis doctrinis, imo eas cupide venatur? Si autem hoc modo co-lorem simulationis accersit declinandae invidiae causa, haec certe obliqua est pietatis abnegatio. Quisquis impias conciones audire se iactat ne vide-atur Dei contemptor, fucum obtendit: quo licet se et alios deludat, non tarnen oblinet Dei oculos. Qui vero eas se audire excusat, ut commode instituât suos, videat iterum atque iterum, ne quid aliud tegat animo. Nam quum omnes ad fugiendam crucem nimis propensi sint, qui sibi ultro blandi-untur, intenti sunt ad captandos praetextus: sensus autem carnis ad eos excogitandos plus aequo inge-niosus est. Ergo nisi melior alia ratio, vel neces-

6*

•87 EPISTOLAE 2829—2830 88

sitas cogat, longe tutius est ab ingressu templi abs-tinere, dum illic ex professo corrumpitur et adul-teratur Dei Veritas. Et certe vix fieri potest, quin animi simul ac aures labis aliquid contrahant, ubi sponte audientia datur Satanae mendaciis. Quod ad reprehensiones attinet, quamvis optandum sit, eas inter nos magis Tigere, et se quisque ad hoc officium errantibus praestandum strenue animare debeat: certam tarnen ac perpetuam legem figere non audeo, ut quidquid displicet statim et sine ex-ceptione reprehendatur. Hoc quidem nobis omnibus praestandum esse non dubito, ut appareat nos moleste ferre quidquid Dei gloriae et verbo répugnât: deinde si detur occasio, studium nostrum clarius testari oportet: praesertim si qua spes est profectus, minime negligenda est: imo si gravius contingat violari sacrum Dei nomen, minime timenda est importunitas. Et hac ratione nihil hodie melius est, quam parce frequentare sodalitia in quibus pug-nandum. est, nisi Telimus perfida segnitie prodere gloriam Dei. Oerte ubi aperte probro afficitur Deus vel sincera religio, vel ubi indigne non absque contumelia arripitur eins nomen, quamvis assen-sum non simulemus: pudendum tarnen torporem esse sua cuique conscientia dictât, nisi palam osten-dimus nobis curae esse Dei cultum et gloriam. Non praescribo ut primo statim verbo pius vir ad obiurgationem prorumpat: sed ubi delicta alia aliis addita feruntur, tarn supina remissio extra noxam non est. Quod ad mensae benedictionem, precesque privatas spectat, quisquis retecto capite eas audit, non obscure déclarât illis se subscribere. Ergo si qua miscetur corruptela vel superstitio, tali profes-sione sese contaminât. Si alios aspicimus se cruce signare, vel nugas suas agitare, aliquantum diversa est ratio : et tarnen hinc monemur non esse adeunda loca, ubi occurrunt innumerae superstitiones, quarum aspectu sequuti Faulum nos incalescere convenu: certe si qua in nobis est pietatis gutta, saltern tacitos gemitus exprimet: qui vero tacitus gemet quae videre cogitur, longissime subducere so cupiet, si liberum sit. Ad nuptias qui accedit, modo a saltationibus, tripudiis, aliisque lasciviis se contineat, non erit forte ob solum aspectum damnandus: semper tarnen danda opera est, ut modestia nostra pudorem aliis incutiat, sitque gravis quaedam cohi-bendae lasciviae censura. Idem et de aléa iudioium facere convenit. Nam quum lusu illo pecuniam male dilapidare non liceat, nihilo etiam minus lucrum facere. Qui sibi ab hac contagione non tempérât, prorsus excusatione caret. Nee me latet quam vobis difficile sit hanc integritatem colère: sed mei arbitrii non est, vel tantillum laxare ex Dei praeceptis. Et quia fieri nullo modo potest, quin multorum animi in vos exacerbentur, donee ad subeundas offensas parati eritis, claudicare ne-

cesse erit ad dextram vel sinistram. Non disputo quam perplexa res sit, alienari a cognatis et amicis : tantum simpliciter ostendere mihi pröpositnm est, quid vetet Deus aut iubeat. Si te filii sui in bap-tismo fideiussorem advocet quispiam, inhumanum videbitur negare: et ille repulsam passus quasi accepta gravi iniuria exeandescot. Atqui infantem foetidis illis nugis, quae legitimum et genuinum Christi baptismum non sine ludibrio conspurcant, offerre qui liceat, nemo, ut opinor, ostendet: quan-doquidem fideiussor sacrifico astipulans impia socie-tate se inquinat. Quoties ergo nos hue vel illuc impellere tentant homines unde arcemur verbo Dei, amicitiis omnibus renunciandum potius est quam talibus obsequiis redimenda totius mundi gratia. Denique modo placide, adhibita etiam prudentia, et quaesita opportunitate testemur nobis Deum pluris esse quam homines, quomodo hoc accipiant veritatis hostes, non est in nobis situm: sed qualiscunque erit eventus, satis sit studium nostrum Deo probari et gratum esse. Ex hoc brevi responso colligere, ut spero, licebit, qualiter vos gerere deceat. Ecclesia N. inter hostium terrores statum suum retinet. Martinus noster in stadio suo constanter pergit nee fatigatur. Et quanquam minacibus edictis fulminant hostes in Gallià, saevitiam quoque suam despumant: passim tamen crescit vigor et alacritas. Yale, exi-mie vir et frater integerrime cum reliquis amicis, quibus has fore communes spero. Dominus vos omnes tueatur, spiritu suo gubernet, inviotaque fortitudine sustineat. Grenevae, pridie Idus Martia» 1558.

Ioanne8 Oalvinus tuus subseripsi: quia epistolam dictare coegit lateris dolor.

2830.

LANGÜETUS ') OALVINO.

Narrât quae post diremtum colloquium Wortna-tiense in Germania gesta sint, in quibus praecipue de itinere suo cum Melanchthone per Francofordiam, de Hardenbergii rebus, de actionibus principum etc.

(Ex Codiee Gothano 405. fol. 117. autogr. Cf. Corp. Eef. IX. 483.)

2830.1) De Huberto Langueto viro turn temporis inter pan-cos praestantiore vide JN. 2544, turn Baylium, Treitschke Bub. Languets Vindiciae contra tyrannos L. 1846, Barihold I. I. I. 190.

89 1558 MART. 90

Reverendo viro ac eximio ecclesiae Christi doctori D. Ioanni Calvino domino meo perpétua observantia colendo.

Genevae.

S. P. D. Révérende Domine, licet existimem me tibi ignotum esse, nisi forte memineris quod ante sesquiannum hinc veniens te Francofordiae salutarim,2) ac mihi literas ad D. Philippum trans-mittendas dederis, iudico tarnen non ingratum tibi fore si interdum aliquid de harum ecclesiarum statu ad te scribam. Nam aliquamdiu hie haerere constitua Habebam quidem in animo ad te Vorma-cia3) seribere de actis colloquii, et quid animi qui-libet theologorum qui ibi fuerunt habeat in hac controversia de coena Domini, qua innumerae pro-pemodum ecclesiae concutiuntur durissime. Ibi enim diu apud D. Philippum vixi et cum omnibus fami-liariter sum versatus. Verum quum Francofordiam ob quaedam negotia profectus essem, praeter omnium exspectationem diremptum est colloquium, et vix Vormaciam redieram quum insalutatis paene amicis me discedere oportuit. Nostri enim interea dum abfueram ad iter se paraverant. De his tarnen cum D. Eustachio Quercetano*) Francofordiae egi, qui recepit se ea ad te scripturum quae iudicaret utile esse te scire. De voluntate D. Philippi non scribo, nam earn iam dudum tibi notam esse scio. Videtur tarnen mihi paulatim fieri animosior in hac controversia, et ita agere ut eum tandem coactum iri existimem suam sententiam proferre. Principibus Rhenanis recens consuluit ut non exspectato consensu harum ecclesiarum suas componant, quandoquidem parum sit spei Saxones ad aequas conditiones de-venturos. Quum nuper Francofordiae suscepti esse-mus hospitio a Nicolao Bromio, vocavit ad se D. Philippins Hartmannum Baier concionatorem, / qui est intimus Vestphalo. Inter coenandum orto ser-mone de peregrinis graviter eum obiurgavit et ad-monuit ut ipse et collegae, si sibi et ecclesiae con-sultum vellent, deponerent tandem ilia odia adversus miseros exsuies et profugos propter Christum: quorum calamitatibus qui non moverentur ne homines quidem, nedum Christianos, debere dici aiebat. Imi-tarentur autem sui senatus benignitatem, cui in ea re praeire magis eos deceret. Quum respondisset Harknannus, nee se nee collegas certare odiis, sed tantum hoc agere ut sit in ecclesiis concordia et consensus in doctrina, dixit Philippus, iam commo-tior, semper fuisse in ecclesia qui eiusmodi larvis

2) m. Sept. 1556. 3) quo serins advenisse videtur quum ei Melanchthon

d. 20. Sept. ex ea urbe scriberet {Corp. Ref. ES. 284). 4) quem iam ibi a. 1556 cum Calvino viderat, iam mi

nister coetus gaMci erat.

et sycophantiis simplicioribus fucum facerent, et animi sui crudelitatem et odia adversus Deum et homines tegerent. Esse autem consensum inter germanicas et peregrinas ecclesias in doctrina, nisi quod in articulo de coena Domini peregrini quae-rerent explicationem, et diserte subiunxit sibi etiam. earn rem videri non satis explicatam. Satis etiam duriter tunc est invectus in Vestphalum.5) Ea omnia, ut est nobis recens Hamburga significatum, Hartmannus soripsit ipsi Vestphalo, qui ob earn rem D. Philippo iam non est minus infensus quam tibi, quotidieque in suis concionibus debachatur in eum et dicit esse sacramentarium. Sed iam D. Philippus misit ad prineipem Augustim scriptum6) quod, ubi spargetur, totam illam factionem ita offendet, ut existimem eos non sibi temperaturos quin publicis scriptis eum pétant. Très enim electores Augusta-nae confessionis, praeterea Virtembergensis, Hessus et alii principes et comités Rhenani, constitueront post Francofordiensem conventum deliberare de congreganda synodo ex suis, ad tollenda ea dissidia quibus misère dilacerantur ecclesiae germanicae. Petierunt itaque a D. Philippo ut ipsis diserte significant quanam ratione concordiam in ecclesia constitui posse iudicaret, et quid optimum factu in toto illo negotio censeret. D. Philippus respondit, esse quidem multa dissidia in ecclesia, sed tarnen reliqua facile posse tolli sublato illo de coena Domini, in quo non quaeritur Veritas sed certatur odiis et factionibus. Aperte autem condemnavit illas propositiones quae sunt in confessionibus Saxonum editis a Vestphalo: Corpus Christi est ubique: hie

5) Pertinent haec ad 8. Dee. 1557, Langueto Philippum Wormatia Wittembergam comptante. Eadem narrât Htm. Beyer in. Frkf. Bel Handl. II. Beil 28 p. 285: Ob gemeldter rede zwischen dem Hrn. Philippo und mir (1554 bei einem Zusammentreffen Beyers mit Mel. bei Camerarius in Leipzig) hab ich jn den Hrn. Philippum, da er von Wormbs vom Oollo-quio wieder komen war, erinnert, als er mir fürwarffe (wie er denn fälschlich, von wem ist wohl zu dencken, unterrichtet war) für einem gantzen tisch voll leut, das weren unserer Früchten eine dasz wir die lent (die Fremden) vertreiben wollten . . . . Da ich im antwortet, wir hetten nie begert an unsere Herren dasz man diese lent solte vertreiben, es würde es auch mit Warheit niemand von uns können sagen, so bezeugte auch unsere Supplication-Bchrifft an einen erbaren Bath übergeben dasz wir nicht mehr begert dann dasz man sie wölte zur A. 0. sampt jrer Apologie und unsere Concordia weisen und zur vergleichung m Ceremonien oder jnen die kiroh znthun. Tum additis quibusdam quibus Mclanchthoni exprobrabat ipsum olim aliter sensisse i. e. in eadem sententia fuisse atque nunc Francofurtenses, haec subiieit: welches alle am tisch gehört, darunter gewesen Petrus Poltzius superintended zu Darmstadt nnd Hubertus ein Frantzos in eim rothen Bart der in Teutschland wol bekandt. Am andern morgen, die weil er mich hatte geheissen wider zu sich komen, käme ioh wider, nnd da ich wider weggehn wolte ging er mit mir für die stuben und bate mich dasz wir doch wolten frieden haben etc.

6) De synodo Bvangelicorum (Corp. Ref. IX. 462).

91 EPISTOLAE 2830—2832 92

panis est essentiale corpus Christi. Item dicit ado-rationem illius panis esse idololatriam et nihil habere ration em sacramenti extra usum institutum a Christo, ac si quid décidât inter sumendum id nihil differre a communi pane et vino. Isti enim, ut sua magis apud imperitum vulgus confirment, si quid décidât, non solum venerabundi soient illud attollere, sed etiam radunt solum aut saxum aut quidvis aliud in quod decidit. Id nuper Islebii fecit Sarcerius, qui est inter praecipuos illius fac-tionis. Hoc autem scriptum D. Philippi est germa-nicum et per veredarios ante octiduum missum est ad principes, a quibus si quid constituatur quod putem tua interesse ut scias, ego id quam primum potero tibi significabo. Credo tibi notum esse nomen D. Alberti Hardenberg, qui est Bremae.7) Is in hac controversia se pie prudenter et constanter hac-tenus gessit, nec in ulla re cessit adversariis, quam-vis saepius magno impetu conati sint eum opprimere. Omnia autem tanta modestia ab eo fiunt ut videa-tur quodammodo non moveri atrocibus iniuriis quibus aliquoties est affectus. Concitarunt adversus eum regem Daniae, ac fere omnes urbes libéras et principes inferioris Saxoniae, ac etiam Thuringicos. Tentati sunt et alii principes, et in iis Pàlatinus elector, dum essemus Vormaciae, sed non successit negotium. Ii omnes principes et urbes, de quibus dixi, missis legationibus ad Bremenses dura inter-minati sunt nisi Albertum dimitterent aut cornpes-cerent: et rex Danicus interdixit eis negotiatione in suis regnis. Scripsit etiam satis imperiose, ut nihil durius dicam, ad D. Philippum, eo quod cum Alberto amicitiam colat, et postulavit Albertum con-demnari. Sed D. Philippus solitus alias saepe ad eum scribere, nihil ad haec respondit, et non dubito quin regem ea re valde offenderit. Adversarii autem Alberti, quum omnia tentarint et nihil suc-cesserit, iam velut vespae relictis in vulnere aculeis minus ferociunt. Ipse Albertus, suadentibus amicis ut adversariorum furori cederet, respondit se non cessurum, etiamsi ab omnibus deseratur, et paratum esse vitam in ea causa profundere. Dignus est sane pro quo omnes pii orent, et quem tu et tui similes Uteris vestris et adhortationibus confirmetis. Si ad eum cupis scribere potes tuas literas Emdam mittere vel hue. Singulis enim propemodum die-bus habemus tabellarios ad Bremam.

Crescit sane in hac schola numerus eorum qui veritati favent et non parum profuit causae impe-divisse condemnationes Vormaciae, in qua re non fuit levis opera Gasparis Peuceri, generi D. Philippi. 8) Nam et se opposuit quandocunque data est

1) De cuius hoe ipso tempore cum adversariis fervente certamine v. Spiegel, Hardenb. Brem. 1869. p. 200 sa,

8) Cf. N. 2727.

occasio, et quantum in se fuit confirmavit D. Philippum, cum quo licebat ei agere liberius quant cuiquam. Cuperem sane te ad eum scribere et cum eo amicitiam contrahere, quae meo iudicio tibi non erit inutilis, quum praeter summum ingenium et insignem eruditionem in eo sit non vulgaris pietas et constantia in defendenda veritate. D. Philippus annis laboribus calumniis et sycophantiis multorunt ita fractus est ut ex illa consueta hilaritate nihil prorsus in eo sit reliquum. Adeo autem tenui et incerta valetudine est ex quo rediimus Vormacia ut vix spes sit eum diu superfuturum. Non maie fa-ceres si eum accurate consolareris et Uteris tui« erigeres. Iam enim ex nulla re voluptatem mihi capere videtur, praeterquam ex Uteris quae a bonis viris amanter ad eum scribuntur. Si literas tuas Francofordiam ad Bromium mittas certo hue perfe-rentur. Oro ne hae meae spargantur. Deus con-servet te diu tuae ecclesiae. Vitebergae. Idibus Martiis 1558.

Hubertus Languetus.

2831.

CALVINUS VIRETO.

Autor est ei ut omnia prius patiatur quam in causa disciplinae impetrandae cedat.

(Ex apographo Ood. Gen. 107». fol. 170; Turretinus habet Ood-108. fol. 102, Bpp. Bern. VI. 740. Simlerus Vol. 91. Versi»

angl. III. 414.)

S. Literas tuas accepi extra portam urbis, quum ex tugurio fratris mei in alium pagum ') migrarem, ut iam medici cursitare me iubent. Ad-versarios tuos,2) ut video, Satan egit praeoipites,

2831.1) Saconnex prope Genevam. Cf. N. 2814. 2) Les ministres de la classe de Lausanne continuèrent

à travailler de toutes leurs forces à établir une bonne discipline pour détruire les excès, et les débauches qui regnoient dans le pays. Viret qui avoit en particulier cette affaire à coeur prenant avec lui ses deux collègues J. Valier et Arnaud Banc (diacre de l'église) parut avec eux devant le conseil des Soixante de Lausanne le 13 mars pour prier ces magistrats de prendre enfin une résolution sur les articles qu'ils avoient proposés quelque temps auparavant au petit conseil pour la réformation des moeurs et la discipline de l'église, et pour la liberté d'examiner les vicieux et les ignorans avant que de les admettre à la communion. Il se flattoit qu'on agréeroit ses propositions et que leurs Exe. de Berne ne voudraient pas s'opposer. Mais il se trouva trompé. Le conseil répondit qu'on ne vouloit rien ajouter ni diminuer aux ordonnances de réforme que les Seigneurs de Berne avoient faites etc-(Ruchat VI. 257).

93 1558 MART. 94

ut aperte negarent, quod sine periculo poterant concedere. Putavi certe fore cautiores, ut tergiver-sando quidquid erat infamiae vel invidiae alio transferrent. Nunc tibi cum ipsis nihil restât negotii, sed extrernus actus peragendus est, ut Bernâtes ingenue contesteris, tibi fas non esse longius cunctàri. Durum certamen, sed necessariuin. Quid enim posthac sperandum, si nunc confligere dubites? Ra-tiones non adduco, cur tibi extrema quaeque nunc tentanda sint, quia tibi notas et probe meditatas arbitror, quaecunque tibi occurrerent. Valde qui-dem fallor, nisi inter nos conveniat, dandum in rebus tam deploratis yirilis saltern constantiae exem-plum. Neque vero est quin in alios respicias. Etsi enim collegas omnes decebat tecum animosius in hanc causam insistere, qui tarnen proximus est,3) otio et privatis commodis nimium consulit. Alii partim inscitia partim torpore cessant. Pars quae-dam, meo iudicio melior, te antesignanum sequetur. Gregis cura merito te angit, sed locus Dei provi-dentiae dandus est. Si deserenda erit ista statio,4) ad veterem redire necesse erit. Urbs tantum nu-merum non capiet.5) Potius, ut confido, dilatabitur circuitus murorum, quam ut filii Dei excludantur. Molestum ac sumptuosum erit aedificare: cogitent quanto hoc levius sit, quam sub tentoriis habitare per annos quadraginta. Quid si tuus discessus ex-pergefiat * Cyclopes istos, qui nunc prae temulentia doctrinam omnem contemnunt? Quid si bonis fra-terculis, qui nunc in foribus suis desident, et quos oblectat otium, pudorem incutiat? Tu ultro, si mihi credis, sequere alacriter, quo vocat, imo potius trahit nécessitas, quia recta conscientia nihil melius, ubi sumus officio nostro defuncti. Vale, integer-rime frater et fidelissime Christi serve. Dominus tibi nunc adsit, te gubernet, suisque donis magis ac magis locupletet. Genevam non redibo ante diem crastinum, itaque salutem multain precantur tibi sodale8, qui mecum rusticantur, Normandius, Varennius, frater et hospes noster Saconetensis. 16. Martii 1558.

Ioannes Calvinus vere tuus.

3) An Valerium notât? Sed is simul cum Vireto di-mi8sus est.

4) TaUtn exitum ergo praevidebat. Gui bono iam earn „wgebat?

5) Talern seil, obiectionem praevidebat, sed continua re-feUit. Pridie Id. Oct. ter centum simul admissi fuerant.

CALVINUS MERCERO. «)

Offert ei munus professoris linguae hebraicae Genevae adeundum.

(Exemplaria contulimus Cod. Gen. 107». fol. 171, Cod. 108. fol. 102, Bern. Tom. VI. p. 739. Simler. Vol. 91. Vereio

angl. in. 412.)

S. Quod de re maxime séria breviter ad t© scribere audeo tua humanitate fretus, quam mihi videor satis cognitam habere, nescio an excusare debeam, primum, quia ex pago scribo, locus ipse veniam rusticitati2) impetrare debet. Accedit morbus quoque, de quo tibi narrabit frater noster Ba-chamus.8) Sed aequitati tuae, ut nuper dixi, confi-sus, omni excusatione supersedere malo. Tantum attingere libuit, doloris latere4) me prohiberi a scri-bendo, ne existâmes vclut defunctorie causam quam audies a me agi, quae et summam diligentiam me-retur, et mihi sic est comœondata, ut libenter ad earn transigendam me totum impendere paratus sim. Quamvis et splendida tibi istic conditio obtigerit, et multae ad te retinendum commoditates suppetant: ita mihi persuadeo, habitationem, quae te misera Servitute et anxietate implicitum tenet, minime esse iueundam. Itaque, si detur optio, non dubito, quin apud nos tenuiter malis vivere, quam maximis lautitiis abundare, ubi et assidue trepidare, et fere moerore tabescere oporteat. Unum vereor, ne, si migrandum nunc sit, gravis tibi futura sit iactura stipendiorum, quorum solutio in bellis differri Bolet. Maius autem obstaculum fore coniicio, quia nunc in celeberrimum theatrum te perduxit Dominus, ubi laborum fruetus tibi conspieuus est, hie in obs-curo et ignobili angulo vix idem sperandus est. Sed quid, si tibi materiam Deus pridem repositam offerat, cuius inaestimabilis utilitas longe lateque se diffundet? Conditio vero modica tibi nunc offertur, sed quae negligenda tibi non est. Si alliciendus esses, ne adversa quidem valetudo mihi obstaret, quominus probabiles tibi rationes afferrem, cur citissime hue transvolare expédiât: sed quo liberius

2832.1) lo. Mercier nobili genere natus in oppido Uses, post absoluta studio, iuridica se Vatabh applieuit prof. hebr. Parisiensi, cui a. 1546 successif in Gollegio regio. Non alie-nus ab evangelio tarnen motibus de religione ortis se non im-plicuit et demum a. 1562 propter bellum Venetias se contulit unde pace facta rediens a. 1570 in urbe patria obiit. (Thu-ani hist. ed. gall. IV. 335. Haag, VII. 368. Casaubonus, Rieh. Simon etc.)

2) institution! Apogr. omnia. 3) Laohmhras, eadem. 4) Sias codex et caeteri omnes. Lapsus calami facile

emendandus.

95 EPISTOLAE 2832—2833 bis 96

respondeas, tantum ingenue tibi rem propono. Vale, ornatissime vir et mihi «ölende frater. Dominus te spiritu suo gubernare et virtute tueri pergat, faxitque, ut tibi in opère omnium mihi op-tatissimo sim aliquando adiutor.5) 16. Martii 1558.

Carolus Passelius tuus.

2833.

CALVINUS MAOÀRIO.

Excusato diuturniore silentio respondet ad plures simi eius epistolas, suum interponens iudicium de rébus per easdem nunciatis.

(Ex Cod. Genev. 107a. fol. 311. coll. c. Cod. 107b. fol. 91, Bpp. Bern. VII. p. 162 et Simler. Vol. 91.)

A Monsieur et bien aymé frère monsieur Racham.

S. Tuam in scribendo sedulitatem vix audeo laudare, quia mihi difficilis erit negligentiae meae excusatio. Hanc tarnen culpam suscipere praestat quam me officio privare, quod mihi adeoque nobis omnibus gratissimum est. Ego vehementer de-precor, quamvis tibi vicissim non respondeam, ut tarnen non desinas frequentibus literis aliqua ex parte levare absentiae tuae molestiam. Iam si colore aliquo fucare pigritiam meam libeat, vereor ne quid tibi sollicitudinis et tristitiae afferam. Ses-quimensis fere elapsus est ex quo corripuit lateris dolor, *) qui medicamentis sedatus nonnihil remi-serat. Tandem ita recruduit ut cessandum fuerit ab omni labore. Sed otii taedium, quidquid accident, ante dies quinque me ad oboundum munus redire coget. Me interim exhilarat vigor iste quem tibi Deus suppeditat, ne animi alacritas sua comité careat. Nunc quum Ruppensis 2) partem oneris suo adventu susceperit, in posterum animosius quoque perges. Lenta febre consumi Ripparium3) dolemus, sed veris temperies, ut spero, medebitur.

Ex collegio nostro alterum dimittere, etiamsi expédiât, minime in arbitrio nostro est, ac pro sua aequitate dabunt veniam fratres si non obtempera-

5) Quum Mercerus vocationem hanc non sequeretur, a. 1559 Anton. CevaUerio (Chevalier) munus illud datum est. Videtur Calvinus iam tum de condenda Academia cogitasse, sive iam Lausannensium exsüium praeviderit, sive instituendis Gallicis ministris prospicere voluerit. 2833.1) Vide duos praecedentes.

2) La Roche-Chandieu. 3) La Rivière.

mus eorum voto quia non minus illis quam nobis parcimus. Testari quidem potes hune omnibus con-sensum esse ut se impendere cupiànt. Sed videndum quid liceat. Quad de sumptibus4) excusas facile recipio. Si praecise negassent, levius me repuisa pupugisset: durius offendit quod non sine cavillo scripserant, expeditionem non susceptam sine ro-gatu, deinde minime aequum esse ut pro capti vis numerarent. De Gaspare5) nihil sum ipse suspi-catus, sed retuli quod palam ferebant literae, impro-basse quod a nobis actum fuerat, quia dissuaserat. Quando autem sententiam suam interponere po-tuit? vel quid est in homine prudentiae et consilii ut tantum iuris sibi arroget? Haec tarnen omnia facile evanescere patiar.

Nunc tertia profectio 6) quern exitum habitura sit nescimus. Sed quum sciremus nos fuisse proditos, cunctari certe religio fuit. A vobis quoque missum esse hominem qui de statu vestro certiores reddat principes, non parum gaudeo. Literae ut placuerint hinc collige quod perinde conveniunt cum meis ac si ex compacto quae scripseram confirmare tibi propo8itum fuisset.

Navarrenus mihi perquam humaniter respondit,7) et quanquam scio plerumque scribas liberalius suo arbitrio scribere, ex certis tarnen notis animadvertere licuit omnia ab ipso profecta esse. Utinam quod eius nomine pollicitus est Buxeus re ipsa appareat. Sed mihi suspecta est timiditas quae viriles eius omnes impetus frangere solet. Nolo quidem ante tempus ominari. Sed vereor ne brevi cognoscas hyperbo-licos fuisse praecones qui tarn splendide eius vir-tutes apud vos celebrarunt. Nota mihi est Baronis futilitas: ideo quidquid ab eo mihi affertur praeter-fluit. Buxeus, quanquam perfide nihil machinatur poterit tarnen inutiliter satagere. Non oredas quanta cupiditate ferveat, quam inconsiderate tumultuetur, quam audacter se ingerat.8) Subobscure nuper mo-nueram ut te medium gereres: nunc clarius tibi consulo ne vestra facilitate abutantur, quia ex eorum ingenio coniicio eos nihil mediocre aut temperatum conari. Porro iactantias tantum meras^ illecebras esse memineris, quibus parum circumspectos impli-oant. Danda interim opera ne eos aliènes : sed eorum benevolentia sic fovenda ne quid noceant. Quod tu prudenter moderaberis.

4) pro legatione ad principes Germanos faciendis in gratiam eapHvorum Parisiensium.

5) cogitare possis de Gaspare de Heu, alias Buxeo, qui ad eosdem a rege Navarrae missus est. De quo saepissime in Macarii sequentibus. Verum magis in earn sententiam inclinamus, ut dieamus eum loqui de G. Carmelo de quo nuper Macarius scripserat N. 2812.

6) Beeae et sociorum in Germaniam. 7) Cf. N. 2816. 8) De homine paulo iniquius iudicare videtur, qui certe

pro religione aeque ac pro Navarreni causa fideliter agebat.

97 1558 MART. 98

Hue usque progressus eram quum ciroiter ves-peram mihi allatae sunt tuae ultimae, quarum si pauca tantum capita breviter attigero, ignosces, quia a longiori soriptione me prohibet lateris dolor. Amanuensem vero non adduxi, quia me prorsus feriari medici iubent.

Hi miseri9) quos sperabas fore constantes sua levitate vel ad turpem defectionem prolapsi sunt, vel ad mollitiem Christianis indignam flexi sunt. Non est tuum culpam praestare. Utinam ad con-ventum Prinoipum 10) missus a vobis fuisset quis-piam ! Sed quod deest pro sua dexteritate supple-bunt duo no8tri.

Mira Despensaein) impudentia qui putidis illis cavillis pios fratres impetere audet, quorum insul-sitas pridem satis superque refutata fuit. Velim tamen rogari, quoties narrât scriptura proceres pa-nem cum rege comedisse, an caninum fuisse pran-dium existimet? Cartherio ut morem geram, non nisi aegre adducar. Vagatus est quatuor aut quin-que menses antequam de reditu verbum faoeret, et quum adhuc apud nos esset, volitabant de illorum dissidiis rumores. Nunc misit prolixam apologiam multisque nugis refertam. Diceres esse aegri somma. Haeccine petendi consilii ratio? Adde quod nihil a parte adversa. Quid ergo attinet ludibrio nos propinare? Inquire tamen, quia si tuo iudicio expédiât non detrecto laborem.

Vale, integerrime frater et fidelis Christi serve. Dominus tibi semper adsit, te gubernet ac tueatur sanctosque tuos labores benedicat. Amen. Saluta collega8 tuos plurimum. Non adscribo a symmystis meis salutem, quia communi omnium nomine. Ex tugurio fratri8 mei, in quo mecum hospes ipse, D. Vittamongius, Normandius et Varannius coenarunt, qui tibi multam salutem precantur. 16. Martii da-bitur epistola, scripta est 15.

Carolus Passellius vere tuus.

2833 bis.

CALVINUS MACARIO.

Commended ei consilium suum vocandi Genevam Mercerii eumque rogai ut de ea vocatione cum illo agat, non obstante modestia conditionis quae illi pro tempore offerri potest. Est proprie post-scriptum ad praecedentem.

9) Capiivi, quos Macarius dixerat molliter se gessisse. 10) Franeofordiae. 11) N. 2826, übt etiam de Cartherio. Calvini opera. Vol. XVII.

(Legitur mann coaeva desoripta in Ood. Genev. 107a. fol. 170?. torn in Cod. Ilia. fol. 202 in Epp. Bern. VL 742 et ap. Sim-

lernm Vol. 91.)

S. TJnum mihi prioribus exoiderat: soio quam splendida illic sit D. Mercerii conditio, *) ut talis apud nos minime speranda sit. Ergo si luoro ad-dictum putarem, non auderem de loco mutando verbum facere. Hue accedit, quod dum bellioi apparatus omnes publicas opes absumunt, regii pro-fessores non recipiunt stipendia suo tempore, ideoque timendum nunc esset, nemigrando se fraudet magna pecunia. Sed quia forte rationem se explicandi in-veniet, saltern ne perdat omnia: non impediunt istae iacturae, quominus libère sciscitari audeam, velitne apud nos victitare. Aliud maius obstaculum video, quod in celeberrima academia nunc uberrimus laboris eius fructus apparet. Apud nos in obscuro angulo videbitur propemodum operam ludere. Verum si experiri non gravetur, brevi, ut spero, cognoscet, hie quoque fructuosam esse suam operam. Non aliud quod promittam habeo, nisi domunculam illi fore paratam, et Stipendium tuo aequale. Interea erunt aliae occupationes, quae exiguitatem stipendii compensent. Nam quod nuper dixi, ex publico erit. Utinam persuadeas, in communem ecclesiae utili-tatem cessurum esse quod cupio. Sic quidem ipse iudico. Sed vereor ne suspectus sim ob Tiimiinn desiderii fervorem. Sic tamen statuât, me ecclesiae Dei ita consulere, ut secundo loco eius etiam quieti prospiciam. Dabis tamen operam quam primum ut de eius voluntate certiores fiamus, quam nullo ne-gotio, ut integer ac candidus est, elicies. Nam ex Senatus mandato scribo, qui linguae hebraicae pro-fessorem eligere mihi permisit.2) Utinam alter ad graecam profitendam Mercero similis reperiri posset. 3) Parem non dico, sed qui accederet. Vale, optime et mihi amicissime frater. Dominus te semper regat et tueatur et benedicat. Oblivioni meae iam gra-tulor, quia utilius fuit, hoc seorsum scribere, et opportune accidit ut die uno serius quam putaveram, priores literae nuncio traditae sint. 16. Martii.4)

Carolus Passelius tuus.

2833 bis. 1) Professor regius erat Lutetiae. 2) In Actis senatus nihil legisse meminimûs quod hue

pertineat. 3) Bezant ergo, qui tamen iam de Lausanna relinquenda

cogitaverat, vocari debere nondum putabat. 4) De anno post praecedentem non dubitandum, maxime

quum Macarius et Mercerus simul Parisiis esse debuerint quum haec scriberetur.

99 EPISTOLAE 2834—2835 loa 2834.

BULLINGERUS LASOO.

Queritur de Anglo iïïo qui ex Polonia literas attulerat nunc veto prorsus cum àliis ei commissis evanuit. Narrât quae recens acciderint Wormatiae, et quo pacto nonnulli usque satagant de synodo et concordia.

(Ex Gabbemae epp. Clar. virornm p. 133 quem etiam desoripsit Simlerus Vol. 91.)

Claris8imo viro D. Ioanni a Lasço, Baroni Polono iam in Polonia agenti, domino suo colendissimo et

fratri carissimo.

S. D. Spero literas nostras tibi fide optima per Stanislaum D *) ministrum esse redditas. Interea Anglus2) hue venit pusiüo corpore et ruffa barbula, qui mihi a D. Ioanne Utenhovio attulit literaB, simul etiam a D. Melanckthone. Pollicebatur se recta per Bernam iturum Genevam, deinde per nos in Poloniam rediturum. Dedi ipsi literas, quas Bernam et ad Calvinum portaret: factum hoc xi Ianuarii. Interim vero iste comparet nusquam, Bernam non venjt, neque Calvino quidquam dedit. Dubito an mortuus sit in itinere, an Kteras prodi-derit meas nescio quibus.

Genevenses .perpetuo foedere coaluerunt cum Bernensibus. Itaque civitatibus illis reddita est pax, quae aliquandiu periclitabatur. Tranquillae sunt alioqui ecclesiae Helveticae per Dei gratiam. Dominus velit hoc nobis esse diuturnum. Colloquium, quod Wormatiae institutum fuerat, absque collatione diffluxit et sine omni fructu, utinam etiam sine damno, dissipatum est Principio Saxonum quidam, oblata condemnatione lulios) praesidi, re-Êctis symmystis discesserunt: deinde quum urge-rentur a papistis qui remanserant ex protestantibus docti, ut ipsi quöque declararent quos putarent alie-nos esse a confessione Augustana, nominatim ex-presserunt optimum virum Zwinglium ac condem-narunt. Quam hoc affecerit viros bonos in Helvetia ipse aestimare potes. Et his coniunxit se etiam Philippus noster. Nunc laborant quidam4) pro in-struenda synodo, in qua colloquantur docti Helveticarum et Germanicarum ecclesiarum. Nos nunquam deerimus nostris partibus, Deo nos iuvante, qui semper parati sumus rationem reddere spei quae in nobis est cuilibet petenti. Sed quanta cum spe

2834.1) -D. Dluskae. (N. 2730. 2773.) 2) N. 2802. 2808. 3) Pfltigio 20. Oct. 1557. (Corp. Bef. IX. 350.) 4) principes Francofordiae eongregati.

colloquium instituatur cum his, qui palam nostras damnant doctores et damnationem scripto ad Im-peratorem et Caesarem principesque transmittuntr intelligit qui nihil intelligit. Dominus sarciat de-fectus illos humanos et concédât omnibus diligentibus veritatem, ut posita invidia, litibus et ambitione, idem sentiant et loquantur omnes. Yale. Salutant te nostri omnes cum omnibus tuis, Lysm[anind] UtenhCovw] etc. Saluta hos quoque. Ora pro nobis. Significa quo loco sint res vestrae. Festinantissime. Tiguri 17. Martii 1558.

Bullingerus tuus.

3835.

LES PRINCES PROTESTANTS D'ALLEMAGNE AU ROI DE FRANCE.

Ils intercèdent pour les protestants persécutés, y-

(Histoire des Martyrs Éd. de 1619. fol. 480 v. Crottet Chronique. N. 28 p. 45.)

Mon Seigneur.

Estans avertis que depuis quelque temps en ça plusieurs personnages nobles tant hommes que femmes comme aussi d'autres ont esté, mis prisonniers pour avoir receu la doctrine contraire aux superstitions qui pullulent en l'Eglise de Dieu et qu'en vostre royaume ceux qui font confession de la susdite doctrine sont extrêmement persécutez tant en leurs biens qu'en leurs corps, nous recognoissans

2835.1) Hist. eccl. I. 141 : En quoy (à arrester les desseins du cardinal de Lorraine touchant l'inquisition) servit encores davantage l'ambassade des principaux Princes d'Allemagne, à savoir du com te Palatin, dnc de Saxe, marquis de Brandebourg, tous trois électeurs, ensemble du dnc des Deux-Ponts et du duo de Wirtemberg, avec bonnes letres pleines de sainotes remonstrances insérées an livre des Martyrs en date du 19. Mars dudit an, auxquels princes fut faicte gratieuse response [N. 2872] pouroe qu'on craignoit les offenser en une telle saison. Mais cette réponse ne fut pas aussi gracieuse qu'il plait à dire à cet auteur. Sattler, Gesch. v. Würtb. IV. 122: Das Schreiben wurde dem K. v. Fr. dnroh die Ohnrpfalz. und Würtb. Räthe Melchior v. Feiltsch u. Florenz Grasecken zn-geschiokt. Es hatte aber eine ganz widrige Wirkung indem der König antwortete, dass er wünsche mit dergl. Schreiben verschont zu werden weil er auch niemanden in seinem Lande Ordnung vorschreibe. (Schmidt, Sturm 102,- Bartholdt Btscht u. d. Bugen. 245.)

101 1558 MART. 102

membres d'un mesme chef et estre tenus à ce qui peut servir à les soulager, avons envoyé la présente, vous supplians n'estimer qu'ayons pris ceste charge sans premièrement estre suffisamment informez de la doctrine qu'ilz tiennent et sans estre entièrement asseurez qu'ilz ne soustiennent opinions séditieuses ou fourvoyantes des symboles chrestiens. Et d'autant que nous ne travaillons pas moins que vous à rejetter tout ce qui peut tomber au deshonneur de nostre Dieu et prenons peine de maintenir la vraye invocation de Dieu et la doctrine de l'Eglise catholique de nostre seigneur Iesus Christ contenue es livres des Prophètes et Apostres et es symboles et anciens docteurs de la premiere Eglise chrestienne: davantage nous faisons punitions rigoureuses des mal-vivans et donnons à cognoistre que la seule obéissance deue à nostre seigneur souverain nous induit à maintenir la doctrine dont nous faisons profession, iusques à ce que nous soyons receus en la compagnie éternelle du royaume celeste. C'est la cause qui nous a esmeus à vous escrire, sachans leur confession estre du tout accordante aux symboles et eslongnee de toute opinion fanatique ou séditieuse. Et pour vous a88eurer davantage nous vous envoyons le contenu de leur confession que trouverez estre (comme dit est) totalement eslongnee de seditions. Or il n'y a celuy qui ne confesse plusieurs abus avoir esté receus et enracinez, partie par erreur partie aussi par l'avarice de quelques uns, l'extirpation desquelz beaucoup de gens de bien ont longtemps par cide-vant grandement désirée, et singulièrement ceux qui ont fleury entre les gens savans de vostre Université de Paris, assavoir Guillaume Paris, Jean Gerson, Wessel et autres. Lesquels abus confessons avoir esté aussi par nous corrigez suyvant le contenu de la confession par nous publiée. C'est aussi le poinet qne feu de memoire heureuse le Boy François vostre père avoit enteprins, il y a vingt ans, comme prince orné de vertu et prudence: suivant en ce l'exemple de ses ancestres rois de France qui par plusieurs fois ont pris la connoissance des différons survenus en l'Eglise. Et c'est la raison, Monseigneur, qui vous doit semblablement induire à vous reigler en cest affaire plustost que donner lieu à la cruauté qu'exercent aucuns. Vous devez estre certain que ceste doctrine iamais ne se pourra esteindre par telle manière de force qu'on exerce, au contraire que le sang qui sera à ceste occasion répandu servira d'une semence pour faire croistre les chrestiens de iour en iour davantage. En sorte que pour les extirper entièrement il vous faudroit ruiner la plus grand part de vos suiets de quelque aage condition ou estât qu'ils fussent. Dieu menace par sa saincte Escriture qu'il fera punition et vengeance rigoureuse du sang des innocens, et qu'il punira griefvement ceux qui auront mesprisé ou

reietté la connoissance de sa doctrine. Il n'y a pas longtemps, Monseigneur, que par nos ambassadeurs et par lettres par eux presentees nous vous avons fait semblable remonstrance, et suyvant la response qu'il vous plut nous mander estions desia presque asseurez que pour l'avenir n'endureriez que les po-vres Chrestiens fussent si cruellement affligez et que tel tort fust exercé à rencontre d'eux et de leurs biens. Et neantmoins avons esté avertis qu'en vostre royaume la persecution dure et qu'elle s'y continue autant que par cidevant, par feu, glaive et toute autre sorte de tourment: en quoy nous portons la tristesse de vos loyaux et bons suiets comme la charité entre vrais Chrestiens requiert, et sommes par ce contraints d'estimer que ne soyez pas moins animé à l'encontre de nostre doctrine mesme, d'autant que les povres susdits ne sont travaillez pour autre occasion que pour la religion propre que nous maintenons et ensuyvons en nos Eglises et sur laquelle nous apuyons le fondement de nostre salut. . Ce qui nous rend extrêmement compassionnez et marris, non seulement pour le preiudice de nous, ains principalement à cause de l'honneur de nostre seigneur souverain estant par tels efforts foulé et anéanti. Or d'autant que l'affection que portons à vos suiets nous induit à aimer leur repos et les voir délivrez de ces travaux et aussi que desirons de bon coeur que puissiez en cest affaire concernant la gloire de Dieu et le salut des âmes tellement be-songner que n'amassiez sur vous le jugement et ire de Dieu : nous vous supplions de bien aviser à toutes les circonstances de ce faict et mesmement considérer les causes pour lesquelles vos povres suiets sont mis en ces extremitez et de prendre peine à ce que l'Eglise de Dieu soit repurgee de toutes idolatries et erreurs qui sont survenues en la Chrestienté et que les esprits de plusieurs puissent en ce recevoir quelque contentement. Et d'autant que difficilement vous parviendriez à la cog-noissance de cest affaire qui est si grand sans ouyr le iugement des gens de savoir craignans Dieu, qu'il vous plaise ensuyvant l'exemple des ancestres assembler le plustost que pourrez gens idoines ai-mans l'honneur de Dieu et n'estans transportez d'affection: les ouir paisiblement et faire examiner les articles de la foy qui sont en différent et d'en dire franchement leur avis selon les sainctes Esori-tures sur chaque poinet, afin que par ce moyen vous puissiez restablir l'Eglise de Dieu et reformer les abus qui y sont. Que durant ce temps, et devant que tout soit entièrement résolu et conclu, vos bons et loyaux sujets adherans à nostre confession ne soient inquiétez ne contrains de faire chose contre Dieu ou leur oonscieçce, ne d'observer les ceremonies iusques à present receues en vostre royaume. Et aussi que désormais ne soit procédé aucunement

7*

103 EPISTOLAE 2835—2837 104

à l'enoontre de leurs personnes ou leurs bien, et que ceux qui par si longtemps sont detenus prisonniers soyent délivrez à pur et à plein, et que par effect nous puissions entendre que nos requestes n'ayent pas moins profité envers vous que l'impor-tunité et les calomnies des ennemis de nostre religion. Ce fait vous exécuterez le commandement au Fils de Dieu, lequel sur toutes choses vous recommande son Eglise l'ayant si chèrement rachetée par son sang tant précieux: et monstrerez aussi à vos suiets une miséricorde et grace singulière, leur permettant d'invoquer Dieu et l'honorer purement. Et nous de nostre costé serons en tout temps prests de le reconnoistre en vostre endroit et demeurer vos anciens amis et serviteurs. De Francfort ce 19. Mars 1558.8)

Le Comte Palatin, le Duc de Saxe, le Marquis de Brandebourg, Electeurs, le Comte Wolfgang, Comte de Weldents, le Duc de Wirtemberg.

3836.

VIRETUS CALVINO.

Aléa iacta est. Scriptum ad Bernensem senatum cum suis postulatis iam missuri sunt, ad omnem eventum parati. Intérim et Lausannae Utes.

(Ex autographo Ood. Genev. 115, fol. 52 d.)

Insigni Christi servo D. Ioanni Calvino fido Genevensis ecclesiaô pastori fratri et symmystàe observando.

Genevae.

8. Arduum est certamen *) quod sumus aggressi : sed minime dubito quin Dominus nos spiritu pru-dentiae2) dirigat et spiritu fortitudinis corroboret

2) Une traduction allemande de cette pièce se trouve dans l'ouvrage: Der Bedruckte Palmbaum christlicher Wahrheit oder Verfolgte Protestanten und Waldenser etc. durch Con-stantinm Alethophilum. Colin a. d. Spree 1687. 4. p. 62. XItte est faite sur l'histoire des Martyrs d'après Crocius, mais on l'y met en rapport avec l'affaire d'Anne dû Bourg. M. Schmidt se trompe également en la combinant avec l'ambassade de 1557. 2836.1) pro obtinendis disciplinae et eaxommunicationis iuribus.

2) imo incautissime sese et ipsam ecclesiam perdiderunt.

ad superandas omnes difficultates. Tu cum collegia et fratribus omnibus assiduis precibus nos et causam quam agimus patri coelesti commendate. Cu-piebam tuam audire sententiam de scripto et opus-culo quod senatui nostro exhibuimus, 3) quod nobis esset vice apologiae apud eos qui consilia nostra calumniarentur. Neque enim ilia a nobis scripta sunt Lausannensium causa duntaxat, sed etiam Bernatium et omnium ecclesiarum, quarum iudicio nos submittimus libenter. Quapropter gratissime fecisses si quid in eo potest desiderari admonuisses. Nam statuimus in latinum sermonem convertere ut, si opus est, ministris Bernensibus communioari possint, et aliis qui gallice non callent.

Legates4) non arbitror hinc ante diem Martis aut Mercurii5) discessuros. Intelliges copiosius ex hoc tabellario quis fuerit exitus meae litis cum Berthelerio.6) De causa mea cum Lausannensibus nihildum actum.7) Puto in diem Lunae protrahen-dam. Bogavi senatum ut legatis commendaret rem pauperum, ut ipsi cognoscerent praesentes quo sit in statu, ac simul de ea quod opus est constituèrent. Quaestor significavit, senatum concessisse quod petiimus. Antequam discedant exponemus Ulis quid consilii ceperimus et quibus constringa-mur angustiis. Intelligunt quidem opus esse ali-

3) Concessit tandem senatns nt qnod in Germanicis ha-bebatnr ecelesiis ipsia quoqne daretur, nempe nt singnlae pa-rochiae snos haberent seniores et consistons ordinata, h. e. deligerentnr quatuor vel sex de tota ecolesia qui cum ministro disciplinae eccl. essent custodes, yocarent imperitos et eos qui praeter decorum viverent monerent, arguèrent, examinarent,. illisque qni viderenter indigni communione sacramentorum suaderent ut ad tempus abstinerent donee vitam rectius instituèrent. Omnimodam tarnen interdiotionem ooncedere no-luit, sed post admonitionem factam nniusouiusque conscientiae liberum relinquere, vel accedere Tel non accedere. Simul oon-stituit senatns, si quibus consuluissent abstinere, Uli vero nihilominns accédèrent, nt tanto diligentius eos observarent et si deprehendant illos ad ingeninm redire, senatni per lite-ras indicetur, et senatum in eos animadversurum. His con-cessis sperabatur eos futuros oontentos. Sed tantum abfuit nt sic illis satisfieret, ut nunqnam magis quam tum oonqueri et instare coeperint, ut libera disciplina illis ooncederetnr. Scribebant graves et perplexas ea de re ad senatum admoni-tiones. Senatns nobiscnm ea contulit. Visum est tandem qnaerere ab ipsis quam formam tandem disciplinae peterent. Ibi illi inconsultis nobis et aliis classibus Lausannae oonsi-dentes libellnm composnere prolixum de forma et modo disciplinae. Ibi non tantum de excommunioatione traotabator, sed de nova et generali ecolesiae hierarchia, de abrogatione veterum consistoriorum, de separandis potestatibus, ecclesias-tica et civili, ut nova quasi opus faisset reformatione, si ea qnae ipsi petebant in effectum perduoi debuisBent. (Hatter, Eph. 119.) Proposita Lausannensium enarrat Buehat VII. 302.

4) qui scriptum Mud Bernam ferre debébani. 5) 22. aut 23. Martii. 6) N. 2804. 2823. 7) quaenam ilia fuerit non plane constat. Portasse

minatus fuerat se in festo paschae coenam non adminis-traturum.

105 1558 MAAT. 106

qua severiore disciplina, sed valde metuo ne totam banc causam velint a nobis reiici in tempus illud quo classium conyentus babebuntur. Nam quum obiter monerem quaestorem bis de rebus, ac aperte exponerem quid nos constituissemus de coenae ad-ministratione, nihil aliud respondit nisi quod ne-cesse erat classium conyentus haberi, sed qui plus haberent autoritatis quam bactenus. Non licuit per eorum occupationes latius cum illis commentari. Nos in minore Lausannensi senatu aliquid eramus impetraturi: Bed maior multos habet homines ab omni sanctiore disciplina valde alienos. At Dominus graviore promet iugo qui levé Christi iugum subire detrectarint. Multi sunt viri boni quibus valde probantur nostra consilia. Sed si suflragiis res agatur, vincet pars maior meliorem. De eventu non sum praeter modum sollicitas, quia scio in manu Dei esse positum. Salutant te nostri omnes amantissime. Doleo te esse afflictiore valetudine: quam ut Dominus confirmet votis ardentissimis peto. Salutem multam die collegis et amicis omnibus. Yale optime ac diutissime. Lausannae 19. Martii.

Tuus Petrus Viretus.

2837. TOS8ANUS BLAURERO.

Queritur de conspiratione adversus ipsum a qui-busdam facta, deque FareUi praepostera in rebus pro-mwenüis vel potius impediendis véhementia, qua fit ut et Waldenses et Galli indies peius tractentur.

(Ex autographe» Cod. SangalL. Bpp. VEL (Vol. 37), fol. 184. — Alind exemplar recentius exstat in bibl. civic Turio. F. 43,

olim Epp. VIII. fol. 683.)

Glarissimo viro D. Ambrosio Blaurero domino et fratri suo colendo.

Bielis.

S. colendissime vir. Vereor ne tu vel nominis tui contemptui vel tuorum erga me meritorum obli-vioni adscribas quod iam triennium1) fere sit ex quo nihil literarum ad te dederim, quum te tarnen et solita veneratione prosequar, et tibi quantum debeam agnoscam, et tui ut antea in meis erga Dominum Deum preeibus memor esse soleam. Sed

2837.1) FareUi criminationea initium hobuerunt vere o. 1555. (Kirchh. n. 125.)

indigna quorundam adversus me conspiratione oflen-sus et perturbatus, causa mea Christi iudicio relicta, statueram apud me reliquum senectutis meae tempus in silentio transigere et quidvis oalumniarum et indignitatum ferre potius quam convicia regerendo turbare ecclesias. Quod quanquam hactenus prae-stiterim, non cessant tarnen adversarii, praesertim autem vicini tui, ea de me exeogitare, spargere, asserere, quae vix de confesso haeretico vel iurato ecclesiae hoste dicerentur: vehementerque vereor ne Faréllus, ut antea, malis suis consiliis et irre-quietudine novas turbas hie nobis excitet, dum nulla pacis et aedificationis ratione habita omnia fieri et approbari vult quae ipsi veniunt in mentem. Portrutenses anno superiore ad evangelium aspirantes solebant nonnunquam ad nos scribere, nosque illis vicissim, eos pro nostra virili in pietate et officio retinentes. Qua re intellecta ille statim semel atque iterum aecurrit, sieque illic turbavit omnia, ut res illorum peiori in loco sint quam unquam antea.2) Quibus peractis volebat ille ut prineeps noster iniuriam sibi et collegae faetam adversus episcopum et Bisuntinos ulcisceretur, quum id per suos et Bernâtes efficere non potuisset. Quem etiam audio gravissime offensum, palamque detes-tari, quod nobis saltern non repugnantibus episcopus nuper, me tum graviter aegroto et decumbentë, in hoc oppidum admissus sit. Sed ista sunt ridicula. Atqui magnum est perioulum, mi Blaurere, ne huius hominis et similium consiliis ac temeritate non solum in hac vicinia impediatur evangelii cursus, sed etiam in aliis nationibus, magnaeque brevi per Gal-liam persequutiones oriantur, dum isti per eos quos eo mittunt vi quadam et impetu agi velint omnia, ac tantum non Galliae regem, tantum monarcham, capillis ad evangelium pertrahere. Yaldenses, ut scis, ante renatum hoc nostro saeculo evangelium, puriorem Christi doctrinam cum magna vitae sanc-timonia retinebant, primique fuere qui biblia sacra in liuguam gallicam verti et imprimi curarunt, in-diesque magis ac magis sine ullo impedimento aut persequutione in rehgione proficiebant. Qua Dei oenedictione FaréUus et sui 8) non contenta ministros aliquot ad illos miserunt, qui statim ditionem illam Régi subditam ingressi missam, altaria, imagines, et quidquid fuit huiusmodi evertentes auditores suos ad papismum Universum abiurandum adegerunt. Ad quae tametsi Rex, hactenus aliis rebus occupa-tas, dissimulant, verentur tarnen multi boni viri ne haec aliquando graviter ulciscatur. Quem aiunt

2) Kirchhofer 142 ss. Cf. supra N. 2616.2653. Ruchat VI. 218 sa.

3) Caïvinum non nominat, saltern non aperte. Caete-rum vides eius ingenium a FareUi vehementia et tumultuaria festinatione quam maaime alienum fuisse.

107 EPISTOLAE 2837—2839 108

quoque gravissime offensum quod Ulis autoribus et se invito nonnulli per G-alliam habeantur conventus, in quibus non solum verbum Dei, quod ille fortasse tulisset, praedicetur, sed et saeramenta more Gene-vensi administrentur et nuptiis benedicatur. Quae multi pietatis vere studiosi, nisi magno Dei mira-culo, diu duratura non putant, sed hinc Begem et evangelii adversarios omnes ansam arrepturos, non solum ad optimos quosque persequendos, sed ad ip-sum quoque Dei verbum, quantum in ipsis fuerit, illic supprimendum.4) Sed nobis interea gemebun-dis precibus orandus est Dominus Deus ne nostris demeritis regnum suum a nobis auferat, sed nos spiritu suo sancto vere renatos ac resipiscentes perducat ad vitam aeternam per Iesum Christum Dominum nostrum, per quern te quoque etiam at-que etiam oro ut hanc meam ineptam prolixitatem boni consulas. Gui ego simul et tuo eollegae ves-trisque familiis optima quaeque et fausta in Domino precor. xix Martii 1558.

Tuus in Christo servus P. Tossanus.

Scripsi haec ad te tumultuanter, quum intellexi Stephanum civem vestrum hie in nostris nundinis esse. Yale in Domino Iesu, Tossani tui in tuis erga Dominum Deum Sanctis precibus memor.

3838.

MACARIÜS CALVINO.

Relaiio de rebus Parisiensis ecclesiae continuatur.

(Ex autographe» Cod. Genev. 112, fol. 124. — Coquerel Eevue V. 184 et Hist. N. 19. p. 71.)

A mon treshonoré Seigneur et maistre Monseigneur D'Espeville.

S. Praeter nostras literas quas simul cum ad-monitionibus tuis Barro Begn. *) ad Navarrenum pertulerat, misimus etiam Bochaeum 9) ut sciret quid actum foret, ac si conveniendi Navarreni facultas daretur eum observaret, ut tandem cum Rege age-ret de repurgandis ecclesiae corruptelis, et simul ei

4) Diceres eum plane ignorasse quae principes Germani et civitates Helveticae, adeogue ipsius comes Georgius in gra-tiam protestantium apud Begem tentarunt. 2838. H N. 2826, not. 12 (de la Benaudie).

2) de la Boehe-Chandieu, v. d. m.

commendaret causam captdvorum fratrum. Bochaeus reversus est, renunciat Barronis cum Navarreno colloquium, se item cum illo loquutum, nihil vero plus ei esse animi quam antea. Déplorât quidem prae-sentem ecclesiae corruptionem, ait etiam nihil sibi fore optatius quam ut pure ooleretur Deus : sed non-dum os aperire statuit ut quae propemodum deplo-rata sunt in melius corrigantur: patere piis- omnibus aditum in suam ditionem, sed hie nullam sibi esse potestatem, nee hoc tempore sine suo maximo incommodo aggredi posse quod volumus. Regem vero adeo alienum esse a restituenda pietatis doc-trina,«ut ex quo in aulam venerit, nihil aliud au-dierit agitari quam ignes ad infinitam multitudinem horrendam :3) quin etiam ab ipso rationem iniri at-que constitua qua Pedemontanorum stirpem radici-tus tollat. Haec sunt verba Navarreni: ex quibus primum colligere potes quid exspectandum sit de ipso. Non praestitit earn voluntatem quam multi sperabant, propter rumores ubique sparsos de Da-vide4) ministro eius, quod Rupellae et Pictavii im-pias superstitiones palam et libère damnasset. Mira videlicet promittebat absens et procul ab aula. At ubi venit in conspectum Regis, ad ingenium rediit. Quia magno omnium plausu exceptus est, et longe prodiit ilü obviam Guisiana domus, victus est vir non satis virili animo. Si tarnen succedet seeunda expeditio Domini Du Buis, s) suo (ni fallor) com-modo serviet. Non ignorât vero, Régi propositum esse, dum coram se tantas minas et persequutiones crepat, ut, admonitus a Galerita,6) ipsum perstrin-gat et mordeat. Interim expendenda est vox de fratribus Pedemontanis. QuaDta faceret Pharao, nisi Deus ipsum naribus vinotum retineret? Cer-tum tarnen est, ipsum agi pro arbitrio Galeritae, penes quem omnino regia est potestas, qui quum

3^ torrendam Coq. 4) Rist. eccl. I. 102:. Le mareschal de S, André arriva

à Agen et amena avec soy on moine nommé Pierre David, leqnel preschant assez purement resveilla les esprits de plu-sieurs qui commencèrent de s'assembler secrètement, tellement que l'evesque contraignit David de s'absenter. Mais David se servit de ceste absence envers la ville de Nerac, anquel lien la predication fut ottroyee en la grand'sale du chastean par le Roy et la Royne de Navarre, commençans à gouster aucunement la vérité. Mais David se servant de l'Evangile pour l'ambition et le ventre devint un prescheur courtisan. Environ l'an 1558 ayant suivi à la cour le Boy et la Royne, qui le faisoient preacher en habit de prestre sans surplis, les Cardinaux de Bourbon et de Lorraine feirent tant qu'estant amorsé de l'espérance d'un grand benefice il promit de remettre son maistre en l'église Romaine . . . Cela -estant parvenu aux oreilles du Roy il le chassa: quoy voyant David eut recours au Cardinal de Lorraine qui pour tonte recompense lui procura une place et pension de moine à S. Denis. (Il mourut en prison 1560.)

5) N. 2826, not. 4.< 6) Card. Lotharingio.

109 1558 MART. IM)

de vita et honore sibi dimicandum iudicet, stabit obstinatus donec regnum totum everterit. Iam ut suas opes magis muniat, vulpes illa urget coniugium Delphini et neptis suae,7) ac -iam adornatur aula palatü, ut octo post pascha diebus nuptiae celebren-tur. Causa festinationis esse ereditur quod Rex ardet desiderio videndi compatris: licet non semper prae se ferat miser, ne displiceat iis, quos supra solium suum extulit in suum exitium. Importunus autem adveniret compater, ut qui semper huic ma-trimonio obstiterit.

In statu captivorum hoc est novi, quod Iam-maeus abduetus est ad archipresbyterum, et inter-rogatus ab ipso de symbolo, de sacramentis, de poe-nitentia, de satisfactionibus, de commemoratione mortuorum: simpliciter et vere respondit. Quum illi fayeret et pararet absolutionem dare, recusavit. Inde remissus ad carcerem episcopalem. Heri con-veni ipsum, et haec omnia mihi narravit. Obtesta-tus sum ut se constanter gereret, et fratrem alterum oui cognomen est Guerino,8) qui quum palam antea abiurarit Christum nunc deflet peccatum suum et respuit absolutionem. Dum haec scribo, renuncia-tur mihi Iammaeum egressum esse e carcere. Cras-tino die resciscam omnia. Interim haec cognosce-tis : Despensaeus9) in aede Virginis multas blasphe-mias quotidie eructat: nunc probare nititur qua-dragesimae ieiunium divinitus esse institutum, nunc sanctos invocandos, et hoc scilicet adducit testimonium: Benedicite omnes bestiae10) etc. Nuper acriter invectus est in coetus nostros ut cland'esti-nos atque nefarios, et videlicet magnus antipapista-rum numerus ad eum audiendum confluens laudi-bus ipsum effort in coelum. Quid ad haec dicetis, fratres et Domini observandi? Nonne speratis brevi venturum Dominum ut istos conter at?

Quod superest, tametsi nolim me constituera patronum causae Charterii, " ) qui ad te scribit, Domine, aequum tarnen est ut confirment18) ad eum sublerandum aliqua ex parte quod certe comperi, nempe a Boslecantiol8) retineri literas omnes fra-

7) Maria Stuart ßia erat sororis Guisomm. Hist, des choses men. etc. p. 56.- An mois d'Avril le mariage fut accordé et solemnise à Paris le 28 da mesme mois. (De Thou II. 561 diem 24, Apr. indicat.)

8) Geofr. Guerin de Pont-Andemer en Normandie, âgé de 25 ans, brnslé le lr juillet. (Martyrs f. 481 ss.)

9} N. 2826, not. 9. 10) bestias. Coq. 11) N. 2826, not. 19. 12) confiteram. 13) Bois-le-Conte neveu de Villegagnon. — Hist. eccl.

I. 160; Exoriis dissensionibus de coena, V. protesta de n'adhérer à la secte qu'il appelloit Oalvinienne. Et depuis passa encore plus outre. Car nonobstant qu'il oust accordé que les articles mis eu contention seroient envoies aux églises de France et d'Alemagne pour en decider, et que pour cest effect

trum transmarinorum ; et hanc praecipuam fuisse causam cur ipse ad vos non profectus fuerit, quod semper exspectaret haec rescripta. Architriclinus vero Âdmiralii pollicitus est mihi se curaturum ut accipiat quam primum. Interea quum hic otiosus sederet Charterius et Meauenses u ) dispersi pasto-rem flagitarent ne grex dissiparetur, ipsum illuo di-misimus ut ovès Christi colhgeret: quod sedulo ipsum fecisse et facere nobis renunciatum est. Plura nunc non licet. Hic ergo fînem faciam ubi preca-tus fuero Dominum et patrem meum ut vos diu tueatur incolumes ecclesiae suae, et simul a vobis petiero utpergatis me Deo commendare. Nam procès vestrae haud dubie haotenus me conservarunt. 21. die Martii. Lutetiae.

Riverius et Rochaeus atque etiam lammaeus vos plurimum salutant.

Vos obsequentissimus I. Bachamus.

2839.

FARELLUS CALVINO.

Attingit recens suum üer Oenevense, negotium captivi Taurinensis et alterius vincti Porentruacensis, Tossani Béllianam caritatem, Carmdi fervorem, Me-lanchthonis ienacitatem etc.

(Ex autographo Cod. Genev. 115, fol. 136 coll. cum exempla-ribus Cod. Genev. 116, fol. 60, Bernens. VI. p. 743 et Sim

ien Vol. 91.)

Fraestantissimp Christi servo Ioanni Calvino pastori ecclesiae G-enevensis quam colendissimo fra-tri et symmystae valde observando.

Genevae.

S. Ita sum comparâtes ut et mihi molestus et aliis sim gravis. Te et istam ecolesiam quam lu-bentissime inviso, sed nihil fît difficilius, et nisi is qui mecum venit pro equo laborasset nulla patebat via. Veni motus tuis Hteris. Te ofFendi affectum

Cbartier se fust embarqué, aussitost qu'il eut entendu que la persecution estoit accrue en Franoe il retourna ouvertement sa, robe, faisant defense de prescher et declarant vouloir s'en tenir à la resolution qu'en feroit la Sorbonne. Cela fut cause que Richer, du Pont et autres au nombre de vingt se mirent à leur retour avec un navire breton.

14) N. 2786.

I l l EPI8T0LAE 2839—2841 112

aliter quam vollem. ') Quumque curanda esset va-letudö quae, ut istic res habent, in urbe procurai! non potest, ideo secessus est tibi quam maxime necessarius. Per me rémora iniiciebatur, et hie erant curanda quae ignoscat Christus ita a me ne-gligi. Haec mit causa quare citius abirem, ut ta-ceam quod urgeret qui mecum venerat, cuius fidei créditas fuerat equus, licet conductus, non ut alii soient.

Oupio ut syndici bene consulant. Viretum fes-tinans non invisi. Collega2) Bernae fait. Egisset pro captivo Taurini8) si literas habuisset quas scri-bunt pii ad Bernenses. CorteHarius Bernam iturus est et acturu8 pro vincto.4) Nam ita expedire in-tellexit collega. Tu quid sentias faciendum aperies. Hic cum altero incola Genevensi captus fuit ab episcopo (ut dicunt) Basiliense. Misere agitur cum eo qui adhuo detinetur. Tossanus facile poterat utrique consulere. Sed Belliana Caritas non fertur in eos qui recte sentiunt de Deo.6) Nos hie vole-bamus aliquid tentare, sed aeeepimus expedire ut syndici et senatus iste causam suseipiant et Bernenses rogent ut adsint, ne ebrius ille tarn inique in pios grassetur, quin pro illata iniuria innocenti-bus et urbi satisfaciat, et non solum episcopus seve-rius admoneatur, imo ipsa quoque urbs, ne ferat talem tyrannidem exerceri. Hie nescio an de iniuria mihi semel et iterum illata,8) ut taceam de re et verberibus Sorelli nostri,7) mentionem fieri oporteat.

Collega nescio quae de damnatis hodie ante concionem dicebat se habere, quae nonnihil turba-bunt. Sed haec causa negligi, quantum video, non potest. Blmrerus parum spei, vel nihil, habet de colloquio, ut dixit collegae, quum Phüippus et re-liqui scripserint se non recessuros a confessione Augustana. Sed mirum mihi videtur si inde indicant nullam ad concordiam relictam esse viam si nos non feront cum Nectario, si iustis moti rationi-bus non feramus auricularem confessionem, quum prorsus eos damnare non-debeamus si particulatim admoneant et absolvant. Christus hie agat supra infirmam vel nullam multorum spem.

Multum gaudeo Casparem Christum pluris quam omnia facere. Displicebat sane quod postulasse vide-batur ut abire liceret. Sed nunc cariorem habeo.8)

2839.1) De hoc Farelli itinere aliunde non constat. Cal-vinus tunc aegrotabat. Quis comes fuerit nescitnus.

2) Libertetus. 3\ Qodofr. Varagle de quo N. 2777. 2821. 4) sciL aliquo Porentruacensi. 5) Gf. N. 2837. 6) m. lunio 1557. Kirchhofer p. 145 (N. 2647. 2653). 7) ministri in Boudry. 8) Seil, in Britanniam profecUim ubi evangelium prae-

dicabat (N. 2816).

Queritur in suis ad me Uteris quod propter id, cuius [causa] missus erat, et quod fuerat iniunctum, dixerit et fecerit, insimulatus sit Sed bene habet quod pergit. Vale et diligenter tuam curato vale-tudinem. Nostri te salutant cupiuntque ut reote valeas. Neocomi 22. Martii 1558.

Tuus Farellus.

3840.

VmETUS OALVINO.

ConbinuaMo réloMonis de negotio disciplinas a Bernensibus negatae.

('Exemplar autographnm habes in Ood. Gen. 11 la, foL 114, reoentiora in Cod. 116, fol. 122, Bernae Epp. VX 572, Turici

ap. Simlernm Vol 89. — Edidit Hondesh. p. 395.)

Eximio Christi servo Ioanni Calvino fido Gene-vensis ecclesiae pastori fratri et symmystae obser-vando.

Genevae.

S. Audivisti, opinor, de Badio, quis fuerit exi-tus meae cum Lausannensibus controversiae, de. quo, si opus est, audies copiosius ex hoc tabellario. Non exspectabam sententiam, qualem causa postu-labat, sed aequiorem paulo sperabam. Magnis in-terea constringimur angustiis.l) Audita sententia communem proposui causam legatis, de disciplina, Libellum obtuli,2) ac simul exposui, quid hacte-nus cum nostris Lausannensibus egissemus, et quid a nobis exspectandum esset in coenae administra-

2840.1) Gf. supra N. 2831, not. 2. Buchat I I pergit': Viret, mal satisfait de cette réponse, menaça de ne point administrer la cène à la fête de Pâques. Quelques jours après les seigneurs commis de Berne pour entendre les causes d'ap-

Eel étant venus à Lausanne chargèrent le bonrgmaltre d'ez-orter de leur part le oonseil des 60 à chercher les moyens

d'adoucir l'esprit de Viret, pour qui l'on avoit encore à Berne quelque vénération, et de l'engager à ne se point porter à quelque extrémité fâcheuse Le bourgmaître s acquitta de sa commission le 25. Mars et sur ses représentations le oonseil des 60 résolut 1° qu'on prieroit affectueusement Viret d'administrer la cène à Pâques et de se montrer bon pasteur; 2° qu'on s'amenderoit et qne le consistoire se tiendrait d'un jour à l'autre pour instruire les pauvres et pour punir les dé-linquans ; 3° que les Banderets y tiendraient la main tant par les dixaines qu'autrement; 4° qu'on n'éoriroiÉ point à Berne au nom du publio, apparemment pour ne point faire de tort à Viret. (Cf. Hundeshagen 342.)

2) N. 2836.

113 1558 MART. 114

tione, nisi ecclesiae alia prospiceretur ratione: nos nostras scripto rationes exposuisse quae ad haec remédia nos cogèrent. Multa ultro citroque dicta sunt. Nostri responderunt, se nihil ausos tentare praeter principum statuta. Valde a legatis hoc pro-batum est responsum. Bernam missus est libellus. Exspectamus durum responsum, ac nos ad abitio-nem paramus. Praesentiunt nostri atque etiam ipsi legati, quorsum res sit evasura: non dubitant, quin maxime totus commoveatur senatus vel ad 8olam libelli mentionem. Queruntur legati tempo-i'is brevitatem. Ac certe in hoc peccatum est a nobis, quod maturius Bernam non sit missus libellus: nam perinde accipiunt, ac si cogère vellemus his temporis angustiis, quod putant legati senatui futurum odiosissimum. Instant et urgent, ut hoc paschate8) mitius agamus, quod spem omnem prae-cidat temporis brevitas. Pollicentur meliora postea, si res non ita praecipitetur : nam etsi haec causa saepe cum nostris iam acta sit, nondum tarnen Ber-natibus, in quos rem totam reiioiunt, ita proposita est. Qui pietati favent impensius Lausannae prae-videntque ecclesiae huius dissipationem et scholae, omnem operam pollicentur, veriti ne nunc Berna, non auditis rationibus, si hoc pacto urgeantur, mit-tantur edicta duriora, quae postea non facile possint revocari. Sciunt quidem id nos non usque adeo metuere, et paratos esse ad omnem eventum, sed sibi et suae ecclesiae metuunt. Nisi nos spes ad-ventus maturioris legatorum remorata fuisset, libellus faisset missus maturius. Hue accedit quod meae causae exitum exspectabam, quia turn spera-bamus nobis occasionem obiectum iri commodiorem. Dominus dirigat omnia in suam gloriam, quern pre-cor obnixe ut brevi me his molestiis et difficultati-bus liberet. Salutant te nostri omnes. Iambus *) collega et Arnidphuss) diaconus se causae concor-diter coniunxerunt ac mecum eundem eventum ex-spectant. Scripta sunt enim nostrum trium nomina, Bernamque missa cum libello et responso, quod nobis a nostris factum erat. Salutant te uxor et tota familia. Yale. Lausannae 23. Martii. Oom-menda nos omnium precibus-

Tuus Petrus Viretus.

3) quod hoc anno incidit in 10. Aprilis. 4) Valerius. 5) Banc, non Bane, ut habent Buchat et Hundeshagen.

Galvini opera. Vol. XVII.

2841.

MACABIUS OALVINO.

Respondet ad plwres eius epistolas et pergit in enarrandis rebus ecclesiae Parisiensis, maxime fatis eaptivorum.

(Ex autographo Cod. Genev. 112, fol. 131. Ooqaerel 1. 1. p. 144 et in Hist. N. 3 p. 31.)

A mon Seigneur, Monsieur d'Espeville.

S. Quod meam in scribendo sedulitatem adeo extollis, Domine et pater observandissime, faois pro-fecto abundantia quadam amoris, ut etiam gratum tibi sit quod vix sine scelere praetermitti potest. Nam quum in negotiis huius ecclesiae pars oneris in me recumbat, nee mihi potestas sit tui praesen-tis quern novus tyro in consilium adhibeam, qua poena dignus videar, nisi tibi statum urbis nostrae, quoad fieri potest, perliteras significem? Ut si quid leviter ') aut temere susceptum sit, vel imprudenter aut negligenter omissum quod fieri debuit, statim abs te admonitus corrigam, vel saltern in posterum caveam ne quid peccetur in re simili. Oupio igitur, quod magnopere nostra omnium interest, statum nostrum aeque tibi notum esse atque mihi, quoad literis consequi potero, ut ubi opus esse videris consilio tuo me iuves ac confirmes. Nam2) mihi iam diu statutum est, omnia mea studia ad nutum et voluntatem tuam accommodare, nee quidquam aggredi aut certe persequi, nisi autoritas tua dux praeierit quamdiu te consiliario omnium fidelissimo et periti8simo uti licebit. Nee vero abs te importu-nus flagito numerum literarum qui meis respondeat: tantum ubi necesse videris dicta breviter amanuensi quod videris expedire. Si enim plus apud me laboris resideat, unius profecto epistolii tui pondus facile omnium literarum mearum proli-xitatem snperabit. Ac3) si interdum incommoda valetudo quietem ab omni labore postulat, ut te nuper ob lateris dolorem medici iubebant feriari, veÛm te a diotando supersedere donee morbus ali-qua ex parte mitigetur. Spero tarnen Dominum meis et piorum omnium *) precibus hoc concessurum, non ut valeas pugilice atque athletice, quod iam non fert aetas, nee corpusculi tui natura, sed ut usque ad postreinum suspirium, munus tuum obiro possis. Primum certe est votorum meorum ut diu tibi producat vitam Dominus ad salutem ecclesiae suae cui te totum devovisti et consecravisti.

2841.1) leniter Coq. 2) Nnnc id. 3) At id. 4) omnibus id.

8

115 EPISTOLA 2841 116

Venio ad reliqua capita epistoke tuae.s) Quod scribis minime in arbitrio vestro esse alteram6) ex collegio nostro dimittere, sic sensi initio et fratres admonui. Nee dubito quin, ubi ipsis hanc partem literarum tuarum legero vel exposuero, quod fiet die Martis proximo, satisfactum sibi esse dicant. Quod spectat ad sumptus, nunquam ita scripsissent fratres, si expeditionem te autore aut hortatore sus-. ceptam fuisse intellexissent. Sed certe omnes affirmant se tunc inscios fuisse, quod mihi fuit valde mirum. Caeterum nisi iam aeeeperis centum quin-quaginta libras, brevi ut spero aeeipies, et quod re-liquum est conficietur quam primum. Sciunt qui-dem vos non instare ut persolvant, sed hoc prompti-tudinis suae testimonium cupiunt reddere. De Na-varreno"1) recte divinasti, scilicet vult nos Dominus hominum opera destitui ut sui unius praesidium refulgeat, et in ipsum solum recumbamus, bono-rumque omnium laudem ei tribuere discamus. Is nuper accersivit (ut scripsi ad fratrem Galasium) Bochaeum et Iammaeum et nudius tertius hora cir-citer oetava matutina, quum adhuc esset in lecto convenit ipsos. Iammaeo primum congratulates est de laeto exitu, dixitque se ab aula yenisse Lu-tetiam maxime ut liberationem eius proeuraret, quia quum a Pictonibus, tum a nobis plurimum rogatus fuerat. An aulico habenda sit fides reputa. Deinde magnifiée extulit epistolam tuam:8) tum suo more deploravit praesentem ecclesiae statum, sibique pro-positum esse ut prima quaque occasione, si rogetur sententiam, aperiat Regi quid sentiat de religione. Ubi suus David advenerit, qui nunc est Turonibus cum Regina, iussurum se ut apud se pure annun-ciet verbum Dei, nee quidquam celet, etiamsi Rex ad audiendum introeat. Tandem et una cum ipsis orare voluit: nomina etiam reliquorum captivorum sibi dari voluit et Domino d'Avrancour •) mandavit ut ipsorum dimissionem proeuraret apud praesidem. Nullus tarnen10) adhuc apparet fruetus. Interea nisi quis hominis ingenium probe nosset, quid spe-raret ex his verbis? In Buxeo n ) animadverti notas illas quas adscribis: sed plurimum me confirma-vit admonitio tua. Sequar vero semper, Deo conce-dente, consilium tuum, et libenter tibi obsequar in omnibus, et quum in hoc negotio tum in caeteris medium me geram. Nihil autem periculi est si Uteris committam, quid Buxeus conetur, quanquam

5) deperditae. 6) ministrum Genevensem Parisiensibus concedendwm. 7) Cf. N. 2838 ubi etiam de Rochaeo, Iammaeo, Da

vide etc. 8) N. 2774. 9) Aulicus Navarreni fuisse videtur.

10) tarn Coq. et sie saepius. 11) Bargaeo Coq. et sic deineeps non semel. Corrigit

tarnen in erratis.

supprimi inter vos conveniet. Hoc agit igitur ut cum N. i2) autoritate Germfaworwj»] benevolentiam coniungat ac si res ad arma spectet suas uterque copias instruat ad opprimendos hostes evangelii. Ego nee autor fui consilii, nee partieeps, nee vero harum rerum satagere velim, sed ipse cum suo principe Pal [aföwo] et N. hoc machinantur. Nos non prosequuti sumus ultra id quod literae nostrae continent, quas tibi probari mirum in modum gau-deo. Quod ad Charteriwm i 3) attinet, nolo patroci-nium causae eius suseipere, ut iam scripsi. Tantum excuso quod nihil a parte adversa miserit. Nepos

' enim ViUegagnii negavit illi literas ne in perioulum veniret si forte palam fieret evangelium in novis terris praedicari. Ut vero ipsi morem geras nondum postulo, quia spes est brevi recuperatum iri rescripta fratrum, nisi fallant qui promiserunt se id curaturos.

Venio ad alteram epistolam tuam,14) in qua primum mihi argumentum laudis et cantici prae-bes, quod [Dominus hoc in] voluntatem senatui nostro dederit, ut civitatem suam insuper ornent pro-fessoribus linguarum, ut seminarium sit piorum et doctorum hominum. Interea Mercero quo die mihi redditus est fasciculus tuus literas tuas reddidi. Et certis argumentis colligere lieuit periueundas illi fuisse, sed certe tametsi valde integer sit et candi-dus, ut scribis, nondum tarnen potui discere eius voluntatem. Nunc ait sibi hanc fuisse mentem ante octo annos, nunc sibi fere trium annorum stipendia deberi, multa sibi quum hie, tum alibi esse negotia quae non facile nee exiguo tempore expediri pos-sint, nunc vereri ne sibi adversetur uxor quae initio hoc in votis habuit. Denique nutare mihi videtur eius animus atque ambigere rationibus hinc at-que illinc adhortantibus ac deterrentibus. Dedi vero operam ut aliquid in commodum nostrum sta-tueret: ostendi ipsi tuas ad me literas, in quibus perhonorifice de ipso scribebas: hortatus sum ut sibi consuleret in tantis turbis: tum si in auditorio minus celebri et splendido doceret, ipsum tarnen impensurum suam operam piis multis incredibili pro-fectu totius ecclesiae, ac licet scholae nostrae frequen-tia non accederet ad hanc academiam, aliis tarnen dotibus illam pollere quas ipse longe anteferret. Ac hodie ipsum adii rursus ut aliquid certi in alter-utram partem possem tibi respondere. Sed nihil aliud ex ipso potui exprimere quam se nihil audere polliceri : iisdem verbis usus est : sibi tarnen uxorem non fore adversam dixit si migrandum esset, quia

12) NaTarreni? 13) N. 2838, not. 11. Coquerel vertu: le vidame de

Chartres 1 14) N. 2833. An vero bis de Mercero vocando ad Ma-

carium scripserit non satis liquet. Senatum de ea re iam adiisse patet, quae tarnen pro tempore quievit.

117 1558 MART. 118

iam tentaverit: si denuo per literas eum sollicites, dum in dubio est animus, forsitan adduces in tuam sententiam. Ego interea partes meas15) apud ilium implebo. De professore graeco si mandas ut inqui-ram an aliquis idoneus hie reperiri possit, fungar officio meo. Hie etiam opus est altero. Straselius 16) enim nuper obiit. Interea venit mihi in mentem Henricu8 Stephanus 17) si ingenio esset paulo matu-riore, quoniam alioqui excellit cognitione linguae graecae.

Restât ut de eaptivis aliquid scribam. Très adhuc sunt non spernandi athletae Sarrazier,18) Faber, Guerin, in pratulo palatii quos quuin nudius tertius confirmarem vicissim valde confirmatus sum ipsorum sermone. Carmelita vero qui de se nobis aliquam spem dederat turpiter hodie adiit missam: quin Qtiam mihi ad tempus aditum praeclusit in car-cerem, quia quum ex meo sermone coniiceret quod esset vitae meae genus, tacere non potuit quod iam praetereuntes suspicabantur. Parum tamen mea refert quia mihi adest Dominus ubi nihil temere aggredior, sed ambulo in viis eius. Iammaeus concessit Piotavum ut suos confirmet. Oertum est ip-sum, non sumpsisse absolutionem, nihilominus pu-blicatur, idque ex tabulis archipresbyteri, ipsum implevisse quod ferebat sententia iudicum, quod etiam pariet offendiculum. Videmus remedium. Sed qui fortes sunt, nimis adhuc sunt infirmi. Tae-det ista referre, quia non libenter legis. Quid si hie esses et videres? Cogita quam nobis gravia sint. Iam in hoc (ut par est) elaboramus, ut melius armemur contra persequutionem: quam multi ante oculos sibi posuerunt, unde partim molliores fue-runt, partim fracti sunt longo certamine. Sunt aliquot alii in aliis carceribus de quibus nihil audeo affirmare. Qui Aureliis hue adductus fuerat, obiit in carcere, pure reddita fidei suae ratione, ad con-fusionem iudicum. Nuper vero très ex nostris pro-fecti ad Chartusianos ut unum ex fraterculis lucri-facerent: proditi sunt ab istis diabolis et in carce-rem tracti. Nondum intellexi quo animo ferant. Perspicuum est hostes abhorrere a capitali suppli-cio: metuunt tamen multi, adeo ut aegre reperian-tur aedes quae excipiant coetus ubi paulo sunt frequentiores. Ac quanquam metuuntur commissa-rii famelici undique venantes praedam, magis tamen reformidatur populi furor quia sacrifici in suis pro-

15) nostras C. 16) Flandrus, a patria nomen sibi fecit. Exstat eius

opus posthumum: Explanatio in auroa carmina Pythagorae. Par. 1562. 4. (loecher.)

17) Boberti Stephani filius celeberrimus, not. a. 1528 qui post patrem Genevae prelum eœercuit.

18) De hoc vide Hist. eccl. I. 156. Fuit Bearnensis et antea iam e Butenorum carceribus elapsus fuerat.

nis clamitant et acuunt rabiem plebeculae, invehen-tes in iudices quasi stent a parte Lutheranorum.

Quod superest, nihil novi fertur de bello nee de pace. Nervi belli ab utraque parte conquiruntur. Rex vero est Oodro19) pauperior, et quidni esset quum tot gurgites circum se habeat qui absorbent totum mundum sua cupiditate? Iam per sex menses militibus Stipendium non datur. Quid licentiae sibi interea sumant reputa. O confusionem extre-mam! Sed prolixior sum quam par est, quanquam caveo ne quid supervacaneum, praesertim ad te. Addam tamen quod recordatio tugurioli commovit me.20) Oupio, Domine, salvere meis verbis qui tecum coenabant et resciscere ex D. Villemongio21) annon decern pistoletos acceperit quos curet reddi Gratiano. 22) Salutabo collegas sicuti mandas ubi convenerint. Interea Biparius23) individuus comes meus vobis omnibus salutem plurimam precatur. Rogatus sum per literas a fratribus D. et R.,24) ut vos salutarem suo nomine. Buppensis2S) et Cole-naeus hie etiam suis verbis salutem vobis adscribi volunt. Ego ex animo peto a Deo pâtre nostro et a Domino Iesu Christo, ut vobis vitam diu proroget et vos pergat spiritu suo erigere, donaque sua in vobis quotidie augeat, quae non tuendae modo ves-trae ecclesiae sufficiant, sed aliis quoque aedifican-dis atque confirmandis. Vos interim in vestris pre-cibus ne sitis iinmemores mei, imo omnium nostrum. Valete, optimi et vere mihi colendi fratres ac domini.

Lutetiae, 27. die Martii 1558.

Vobis obsequentissimus Io. Rachamus.

Scripsi ad Ionvillaeum historiam Eantigniacae: maritus eius hodie venturus est in urbem : vereor ne quid novi.

19> Iro Coq. 20) Vide N. 2831 init. Goquerel vertit: en me rappelant

Jugnriole vous m'avez affligé. 21) Villegagnio Coq. Vide N. 2826, not. 16.

Gratimo Coq. (ibid.). La Rivière (Le Maçon). I. I. not. 18. idem qui et Bochaeus. Colenaeus 1. I. audit Col-

119 EPI8T0LAE 2842—2843 120

2842.

CALVINUS MINISTEIS BERNENSIBUS.

Agit apud eos causam quatuor mmistrorum quos senatus JBernensis propter praedicatam praedestinatio-nis doetrinarn exsüio mulctavit.

(Servata nobis est. in apographo satis recenti Cod. Dupuy 102, fol. 17 v. Bibl. nation. Paris.)

Ornatissimis viris et fidelibus Christi ministris Ber-nensis ecclesiae pastoribus et doctoribus symmystis

vere observandis.

S. Quum nuper acerbissimo dolore animum menm vulnerasset de quatuor fratrum exsilio ') nun-cius, hoc saltern citius quam sperare ausi essemus solatium tristitiae Deus adhibuit quod vestra depre-catione mitigatum fuisse aliqua ex parte odium in-telligo: ut sperare liceat senatum, si urgetur, pla-catiorem fore. Caeterum quia pios fratres magis cruciat bonae causae oppressio quam privata cala-mitas, si merito nos eorum miseretur, quia Bcimus innoxios ab improbis fraudulentis et scelestis prodi-toribus indigne fuisse circumventos, in ipsius quo-que doctrinae defensione adiutores nos esse aequum est. Nuper quum ad vos proficiscerentur, quia nihil minus timebam quam quod accidit, nullam commendationem putavi danjlam esse. Nunc, ut-cunque non rogarer, facere non potui quin meas apud vos preces interponerem, ne suspecta et odiosa esset mea dissimulatio, quasi de vestra fide et inte-

2842.1) Buchat VI. 256; Quatre ministres de la classe de Thonon ayant contrevenu aux édits en prêchant cruement la prédestination, nonobstant les menaces qu'on leur avoit faites, furent déposés. Deux d'entr'eux étoient Michel Mulot et N. Chanorrier. Je n'ai pu trouver les noms des autres. Ils allèrent à Berne pour demander grâce et la classe de Lausanne intercéda vivement pour eux, mais la requête et l'intercession furent inutiles. Les Seigneurs répondirent le 6. Avril à la classe de L. que comme la chose étoit encore toute récente et- qu'ils ne voyoient aucuu autre moyen de prévenir les troubles qui arrivoient faute d'observation des lois ecclésiastiques, ils ne pouvoient révoquer leur sentence et qu'ils étoient résolus de traiter de même tous ceux qui prêcheroient, parleroient ou feroient quelque chose contre les loix. Ces ministres se retirèrent à Genève etc. Autor annum non définit liquide, Hundeshagen refert ad a. 1557, Kirehhoferus videtur 1559 indicare voluisse. Godets Parisiensis, qui solus nobis testis est praébet 1555. Verum omne dubium solvunt Acta Senatus Genevensis quae ad 31. Martii 1558 haee habent .-

. Des quatre ministres de Massongier, Armence (Hermance) Douenne (Dovainë) et qui ont este bannys par les seigneurs de Berne de leurs terres parce quilz ont parle de la predestination et de la doctrine de leleotion et reprobation éternelle de Dieu a este parle ioy si on les recevra en ceste ville pour habitans. Arreste quon lenr permette dhabiter icy ~veu quilz sont dechassez pour bonne doctrine.

gritate ambigerem. Prodigio certe simile est eous-que prorumpere quorundam furorem, ut unius hominis2) odio exstinguere conentur aeternam Dei electionem. Âc iam triumphos proinde agunt ac si pedibus calcare hoc fidei principium impune illis concessum foret. Gerte passim evomuntur exsecran-dae bla8phemiae, quarum ne décima quidem pars vobis esset tolerabilis. Sed quia his querimoniis apud senatum" non facilis pateret aditus, nihil aliud supplici suo libello postulant fratres, nisi ut suspensa exsilii sententia eos senatus ad innocentiae suae purgationem admittat. Quia vero sub pascha 3) iu-dices ipsos mitiores et magis ad clementiam propen-sos fore credibile erat, haec opportunitas nostro iu-

. dicio minime negligenda fuit. Tantum hoc a vobis impetratum cupimus ut audientiam curetis, ne tem-pus praetereat. Cum *) nemo ex illis istic appa^ reat, optima ratione excusant. Valete, ornatissimi viri et mihi ex animo venerandi fratres. Dominus vos regat tueatur protegat gubernet, peculiariter etiam luctum D. Halleri5) spifitus sui consolatione leniat. Symmystae mei vobis omnibus plurimam salutem precantur, acomnes gratiam habemus quod optimi fratris Petri Gilberti causa vestro patrocinio suffulta fuerit. De eventu causae Viretie) adhuc sumus valde anxii. Genevae 4. nonas Aprilis 1555.7)

Ioannes Calvinus vester.

2843.

CNIPIUS !) CAL VINO.

Hinc omnia laeta apparent: Westphalus a Cal-vino confectus, Mélanchthon luculentissime consentiens, ipsius electoris Saxoniae concionatores anti-Flaciani, pontificii praedicatores pads studiosi, satellites regii missam faciunt missam, plurimi lïbri in adversarios editi, solus Castettio meliore mente opus hàberet.

(Ex autographe» Ood. Genev. 110, fol. 131. Inscriptio desi-deratur.)

2) nempe sui ipsius. ö) quod ineidisse diximus eo anno in a. d. IV. Id. Apr. 4) Sic librarius. Lege: Quod. 5) Cuius uxor hoc tempore obiit. Scheurerus in Mausol.

Sern. VI. 533 mortem eius ad 28. Aprilis refert, quod erro-neum esse patet, nisi diweris Nostrum nondum de morte sed de letali morbo loqui, quod tarnen minus placet.

6) utrius? 7) Vide not. 1.

2843.1) Of. N. 2618.

121 1558 APBIL. 122

Salve docfcrinae Christi reverende professor. Saepe scripsi ad hoc usque tempus eximiae pietatis et doctrinae viris, quos, etiamsi aliquando nil re-scripserint, non tarnen desii bonis de rebus et ne-cessariis ad aedifioationem ecclesiae Christi reddere certiores. Imo satis mihi fuit, illos meas accepisse et perlegisse liter as: tantum abest ut mihi semper voluerim ab illis plerumque occupatissimis respon-deri. Quare tarn accurata non minus quam proba-bili excusatione silentii tui apud me nihil fuit opus : quamvis et hanc pergrato animo acceperim. Oran-dus est nobis Deus pater omnipotens ut te propter Christum Dominum et salvatorem nostrum, cuius in ecclesia tantos labores hucusque sustines, quam diutissime conservet incolumem recteque valentem. Nullis possum verbis consequi, reverende D. Calvine, quantum divina maiestas egerit perTJltimam admo-nitionem tuam ad Wesbphalum. Mihi cum permul-tis hominibus doctis identidem sermo fuit de coena Domini tuisque de illa scriptis editis: qui mihi plerumque responderunt in eandem sententiam quam hie mihi soli cum solo verba facienti protulit D. Philippus Melanthon,2) hoc est, vere christianam et plane tuam. Idem : fecit vir doctissimus Graspar Peucerus, D. Philippi gener, et quidem audiente Hartmanno Beyero, quem non abs re Valerandus piae memoriaeE) Westphalobavarum appellarat. Duos ecolesiastas in comitiis4) hie habuit Augustus Saxoniae prineeps elector, qui spreto Flacio Illyrico cum sua caterva toti (secundum Deum) pendent a D. Philippo, qui tarnen grandaevi sunt et non minus doctrina quam linguarum cognitione praecellentes. Tanto autem ardore animi et vehementia D. Philippus Melanthon hie redarguits) amentiam praedicti Bavarowestphali, ut quidam eruditus minister men-sae tum sane non indiligenter mandarit literis illam redargutionem. Hanc ergo recte dispositam instanti D. a Glauburgo tradidi, quae postea leeta est a quamplurimis, ad me vero non rediit. Unus vero Bavarowestphalus effecit ut his nundinis magnam colluviem conviciorum et calumniarum adversus D. Valerandum evomuerit Hamburgensis ille Westpha-, lus. Liber in oppidulo cui nomen Ursellae, non proeul ab urbe nostra, excusus est impensis, ut

2) Quum Wormatia domum rediret cum genero mense Decembri.

3) qui ergo tune iam e vivis excesserat. Haagius de-mum sub finem anni obiisse perhibet. — Alluditur hie ad locum quendam (p. 219) libelli: Antidotnm Y. Pollani adv. Io. West-phali nomine peetilens consilium nuper scriptum ad senatum inel. civ. Fr. 1557 (recusi in Frkf. Handl. II. Beil. 18, p. 217 S8.) Quum Beyerus Francofurdiensis fuerit in nomine lusisse patet.

4) de eligendo imperatore habitis m. Februar io. (Salig lu . 348.)

5) N. 2830.

aiunt, Petri Brubachii.6) Petrus Dathaenus, Plan-drorum pastor,7) hic edidit librum cui titulus est: Brevis ac perspicua vani ecripti, quo Ioannes a Via theologos Âugustanae cohfessionis impie traducit ac malitiose inseetatur, refutatio.8) Est quidem re-pentino motu et prorsus urgente D. a Glauburgo liber éditas in comitiis et a multis emptus aulicis, praeeipue papistis, quod mihi certo constat. Nunc autem in hisce nundinis fasciculatim distractus, quod subinde vidi. Pestinatio autem quae impro-vida et caeca est, ut ait Livius, in causa fuit quo-minus liber sit politus et castigatus. Postea editus est et Heidelbergae libellus eiusdem fere argumenti, hoc titulo: Ad calumnias Doctoris cuiusdam Avii in evangelii professores defensio autore D. Petro Boquino 9) etc. Tandemque prodjit Besponsio D. Philippi Melanthonis ad criminationes Staphyli et Avii.10) Confido integerrimum virum a quo tuas accepi literas commemorata opuscula hinc ad vos allaturum esse, ut videatis quomodo nostri doctores refutarint adversarios. Diligenter legi calumnias nebulonis ' ') tuamque responsionem, breviterque tua verba quae mihi perplaouere subiicienda putavi. Militia sub Christi auspiciis quamlibet aspera et diuturna, quia felici tandem exitu molestias omnes exhauriet, patienter ferenda est. Multis ille 12) vi-sus est Çhiliastis favere in sua praefatione ad An-glorum regem Eduardum qua dedicat ei Biblia. Dominus det ei mentem meliorem. In comitiis hie audivi quater electi Romanorum imperatoris eccle-

6) Apologia adv. venenatum Antidotum V. Pollani sa-cramentarii senpta a I. Westpbalo min. Hamb. Ursellis. 8o. (Mönclceb. Westph. p. 110. Excerpta quaedam leges in Frkf. Hei. E. I I. 267.)

7) Quando Frankofordiam advenerit non satis constat E. ter Eaar in Dathaeni vita, Traj. 1858, p. 19 dicit id factum fuisse post Micronii reditum ad Nordenses. Ipse Dathaenus in sun libro: Kurtee und wahrh. erzëlung p. 10 sim-pliciter narrai m. lunio 1555 pios ex Belgio eiectos ibi re-ceptos fuisse Usque permissum ut cultum suum celebrarent, welche sampt H. v. Laszky mich durch jr Bohreiben zn jrem Eirche/idiener beruffen habeD.

8) 1558. 4. septem plagis. (Salig III. 345.) Io. a Via, concionator Wormatiensis qui in GoUoquio catholicorum no-tarius fuerat scripserat: Warhaffte und beständige Antwort auf den ungegründeten Abschied der Confeszionisten, darinnen angezeigt wird dasz nit die Oatholischen Beklagten sondern die Confeszionisten Ankläger selbst Ursach sind an Zerstreuung dieses zu Worms 1557 gehaltenen Colloquii. Worms 4 Advent. 1557. 4.

9) Prof. Eeidelbergensi inde ab a. 1557. (Eaiite, Gesch. d. Univ. E. II. 29. Salig III. 346.) Boquini libellus prodiit 1558. 4. quatuor plagulis.

10) Witeb. 1558. 4. quatuor plagg. (Salig l. I.) Staphy-lus, olim prof. Begiomontanus, postquam ad sacra pontificia rediit acerrimus reformationis obtreetator, scripserat: Hist, de dissolutions colloquii Worm. "Viennae 1558. 8. (Salig 344.)

11) Scilicet in Calvini responsione comprehensas. 12) CasteUio a. 1551 Biblia sua latina regi Angliae

dieaverat.

123 EPISTOLAE 2843-2845 124

sia8ten, quem etiam Saxonici theologi et alii viri docti audiverunt, quibus profecto displicere non po-tuit. Si tales adversarii nostri essent qualis ille ecolesiastes, brevi tempore melius habere posset respublica Christiana, quam nunc (proh dolor) habet. Nisi multos huius iudioii mei comprobatores nossem, ne minimo quidem verbulo eiusdem ecclesiastae Oaesarei meminissem. Familiariter loquutus est cum Petro JDatheno, cui nummos aliquot dedit in subsidium pauperum. Habet et Maximilianus rex egregium verbi Dei praeconem,18) ut ex Oaesareis audivi satellitibus, quorum plerique omnes feruntur posthabito papa romano ad evangelicam doctrinam aspirare. Sacris enim concionibus eos intéresse vidi, missis non item. Sic etiam vidi quater ipsum facere ecclesiasten quern voeant TJrbanum episcopum Gurcensem, nefariis papistis exosum. Evangelici principes fidelissime interceeserunt pro captivis in Gallia christianis,14) quod ipse apud Theodorum Besam vidi et legi. Deus Opt. Max., pater lumi-num, semper consoletur ecclesiam suam per Christum Dominum et salvatorein nostrum. Idem te cum omnibus tuis divina custodia sua perpetuo con-servet et tueatur. E schola urbis Francofordiae 2. Aprilis anno Domini 1558.

Excellentiae tuae addictissimus Ioannes Cnipius.

Olarissimus vir D. Ioannes a Glauburgo multis iam negotiis occupatus excellentiam tuam non minus reverenter quam amanter iussit resalutari. Ha-bes hie duorum illustrium virorum encomia l5) quae boni consule, cum hoc plus quam extemporali scripto, et vale féliciter.

2844.

FARELLUS CAL VINO.

Tossanus iam deploratus, sine cuius nutu vel ipse princeps nihil facit, quique iam de ipso Castelr Hone vocando cogitavit. Subolfacit et alibi diabolicas

13) lo. Seb. Pfauserum, olim regis Ferdinandi concio-nalorem, et quia uscorem duxerat dimissum. {Strobel, Leben Pf. in Beitr. sur Lit. bes. d. 16. Jhh. B. I. 2. Adami Vitae theol. 198.)

14) Baum I. 340. 15) Encomia illnstrium virorum Fr. Staphyli dootoris

seraphici et lo. a Via theologi profundisBimi. Impr. Slacca-werdae 4. (Salig III. 346; Ein Ungenannter zog St. nnd I. a Via in zwo lat. Gedichten brav durch die Hechel.)

mentes. Beza meliora ex Germania. Commendat Galvino iuvenem aegrotantem.

(Ex autographo Cod. Genev. 115, fol. 137, colL Ood. 116, fol. 61, Epp. Bern. VI. p. 745. Simler, Vol. 92.)

Clarissimo Christi servo Ioanni Calvino pastori ecclesiae Genevensis quam maxime fido theologo excellentiori fratri et symmystae quam carissimo.

Genevae.

S. Heri solvi a Blaurero, *) ad quem concesse-ram iussu Bezae et eorum qui cum eo erant, ut dispiceretur qua ratione dissipationi tam gravi eccler siarum Molbergardensium * consuleretur.2) Bonus vir nihil superesse videt nisi ut Dominum prece-\ mur, quandoquidem princeps totus sit in manu Tos-sani, ut nihil auditurus neque facturus nisi quae dixerit et suaserit idem, qui tantum non insanit. Sed id non mox arreptus et vi morbi, sed diu prae-meditata et accurata rabie. Habet omnes qui prin-cipis nomine possunt aliquid ad manum, non minus quam principem, ut ferunt. Christus prospiciat suis, benigne adsit, improbos convertat, obduratos pror-su8 evertat. Volebant Beza et alii ut Sulcerum quoque adirem, et quod Blaurero aperui aliis quo-que indicarem, nimirum de Belliana factione,3) ex qua tantum deligendos audimus qui in pulsorum locum introducantur, et quum coeperit, ut referebat pius aliquis, ita moliri piis mala, ubi eum *) vellet Castallionem introducere, et id non probaretur bonis (nam tunc ordo aliquis erat in eligendis et vocan-dis ministris et iuventutis formatoribus) nunc ubi solus omnia potest, omnibus probantibus quod ille censuerit, nihil nisi Castallionianum et Bellianum locum habebit. Verum hic dum cerno me nihil posse et refugio tentare, confirmor a bono viro qui satis aperte indicavit, plus valiturum illic Tossanum quam me, et esse qui, si non probent Castallionem tarnen ita sese librant, ne qua laborent invidia, si aequiori propendere parti videantur, et minus ad partem iniquiorem accesserint: facile fuit refugien-tem progredi retrahere ah iis ad quae alii invitabant.

Tandem Beza5) cum foenore quod mihi erat ignotum aperuit.6) Merito gratias ago Domino,

2844.1) De hoc itinere alibi nihil. 2) Tossanus dermo ministros duos dimittendos cura-

verat, pads in sua dioeeesi servandae causa, quam Uli suo calvinismo turbabant. Gf. Farelli ep. N. 2857.

3) Quam tu rectius eorum dixeris qui inter Lutheranos et Calvinistas medii et mediatores esse volebant.

4) Lectio dubia cui iam Simlerus coniectura mederi voluit, pro: eum scribendo: cum, quod rem nequaquam ex-pedit. Gaeterum Tossanüm de CasteUione vocando cogitasse, credat Iudaeus Apella.

5) Ex itinere redux postridie Cal. Apr. 6) de successu legationis.

125 1558 APRIL. 126

petoque ut promissis omnes stent, sed multo magis ut Christus ipse supra quam sperare possumus agat in suis, sanctas conservet ecclesias et qui in illis ministrant. Mirum sane est damnari ab aliquibus et pastoribus et quod fit palam apud Pedemon-tanos7) et quod non tarn aperte in aliquot locis Galliae, ubi cum praedicatione saeramenta ut istic administrantur. O diabolicas mentes, quae pro Christo agere aliquid reete nolunt neque ferre ab aliis fieri.

Hic, quum languerit iam aliquamdiu, istuc ad Sarracenum8) ire annuente pâtre statuerit, et menses aliquot acturus sit, non passus sum sine meis ad te venire : quem opto tibi non vulgariter esse commendatum, et animum non maie ad pietatem affectum magis accendi et confirmari, et quum cupiat in laudibus Domini, cantu etiam, exerceri, ut aliquot, unum et alterum, iuvenes habeat cum quibus Domino canere possit, qui non modo cantu sed studio pietatis . magis magisque afficiant. Si ego pro non levi officio hoc duxero, Fatonus tui obser-vantior vix dici potest quantum se tibi debere is-,tius gratia reputabit, ut taceam de collega9) qui nunc Bernae est, qui si hic fuisset me etiam ultro-neum vehementius incitasset. Verum nulla apud te opus erat commendatione, qui omnibus te expo-situm offers in Christi gloriam et omnium aedifica-tionem, ut soles in rebus omnibus studiose. Quod faxit Christus ut diutius felicius maiorique semper fructu facias, tuisque Sanctis faveat votis. Yale quam optime. Saluta collegas, cum pus omnibus. Neocomi 4. Aprilis 1558.

Tuus totus Fârellus.

2845.

VIRETUS CALVINO.

Narrât quid Bernae actum sit in senatu de disciplina mstituenda, lecto coram coUegio illo Lausan-nensium ministrorum libelîo.

(Ex autographe» Cod. Genev. I l l s , fol. 115 coll. cum Cod. 116, fol. 123, Bpp. Bern. VT, 709 et Simleri Vol. 89. — Bdidit

Hundeshagen p. 399.)

Tï N. 2737. 8) Logui videtur de Phüiberto Sarrazin, medico, Gallo

ob reUgionem essuie 1550, civitate Oenevensi donato 1555. (GaKffe, not gén. II. 444. Cf. N. 1645.)

9) Liberteto.

Insigni Christi servo, D. Ioanni Calvino Gene-vensis ecclesiae pastori, fratri et symmystae pluri-mum observando.

Genevae.

S. Quoniam Bernae reversus ') non potui cito ad te scribere, rogavi Benenomium a) qui hinc dis-cedebat u t verbis renunciaret quae de nobis audie-rat de successu nostrae ad Bernâtes profectionis. Praeter omnium exspeetationem sumus ab omnibus amice et humaniter excepti. Nostro responso facile omnes offensas diluimus, quibus senatus fuerat com-motus. Sumus benigne patienter et satis prolixe auditi in senatu. Ipse lingua nostra respondi ad singula, quae aConsule proposita sunt:fidum habui interpretem D. Nicolaum DiesbacMum, qui singula capita exposuit sigillatim, nobis praesentibus. An-tequam vocaremur ad senatum, audita est lectio nostri libelli3) in compendium a Zerhinte redacti et in linguam germanicam versi, iussu senatus. Zer-kintae placuit nostra sententia, quam se bona fide interpretatum contestatus est, nullo praetermisso capite, cuius summam non sit complexus, quantum res ipsa postulare videbatur. Vidimus translatio-nem, quae satis multas continebat Chartas. Ipse et interpres fuit et lector, auditus ab omnibus patientis-sime et attentisaime. Palam in senatu exposuimus, quae nos causae commovissent ad huius libelli con-scriptionem, et quod prius proposueramus confir-mavimus, nempe nos nunquam suscepturos posthac sacramentorum administrationem nisi ea in ecclesia constituatur disciplina, qua statui discrimen possit inter porcos, canes et oves ex Christi praescripto. Nos nihil aliud petere, quam quod statuisset Christus: paratos esse nos omnium subire iudicium et meliora sequi, si quis commonstrare possit. Respon-sum est: Senatui nostris satisfactum esse respon-sionibus : constitutum ut statim post paschatis ferias seiïo curentur quae proposuimus: moniti sumus, ut interea pergeremus in nostro ministerio, coenam hoc paschate celebraremus, ea tarnen lege, ut quod rogaveramus perficeretur, nempe ut quos constaret esse rudiores aut magis profanos religionis contemp-tores et hostes doctrinae evangelicae apertiores, ad examen in consistorium vocarentur ante proximam coenam, atque hac de re scriptas esse ad praefectum literas, quas afferremus. Haec est summa senatus-consulti. Iam superest ut promissa appareant: Zer-hintes, qui, alioqui hactenus nobis fere semper autor fuit desperandi, praeter morem aliquid bonae spei

2845.1) Ultima eius epistola scripta fuerat d. 23. Martii. Iter Bernense igitur in Ultimos eiusdem mensis dies incidit.

2) Virum nobis ignotum. Kvrehhoferus (Farél II. 143) praebet aliquem JEmar Beynon ministrum in Serrieres.

3) N. 2836.

127 BPISTOLAE 2845—2847 128

concepit, ac meliora iubet sperare. Fidelem nobis hac in re navavit operam et toti ecclesiae, se piorum omnium precibus commendat. Quantum ex eo au-dire potuimus, yideris ei satisfecisse in tuo ad larva-turn monitorem 4) responso de praedestinatione. Qua-lis futurus sit huius causae exitus, Dominus qui corda hominum moderatur novit. Gerte non parum nqbis iam oonsequuti videmur, quod non ita résiliant et exhorrescant ad examinis, confessionis fidei et excommunicationis mentionem, qui prius ne ipsa quidem nomina sine stomacho audire sustinebant. Superest ut instemus, ac simul se reliqui fratres causae coniungant, quod facile nos impetraturos confido. Si promissis non stetur, saltern causari non poterunt, se non fuisse in tempore praemonitos, quod nunc querebantur. Quare non potuimus a proximae coenae administratione abstinere, 6ine aliqua nostra culpa, et iusta eorum accusatione et bonorum omnium querela. Quanquam vero hue nos deduxit praesens nécessitas, iis conditionibus quas proposuimus, contestabimur tamen omnes serio, ac, quoad eius fieri poterit, dabimus operam ut saltern minus sit quam hactenus aperta profanatio sacra-mentorum. Tu interea nos consilio et precibus, cum caeteris fratribus omnibus adiuvato, quibus omnibus mulCam adscribo salutem. Salutant te nos-tri omnes, praesertim uxor et tota familia. Yale optime ac diutissime. Lausannae 4. Aprilis.s)

Tuus Petrus Viretus.

Commendo tibi causam Biverii,6) quam ex eo intelliges.

2846.

FARELLUS GALVINO.

Gratulaiur Bezae et Budaeo successum legationis. Bluribus agit de negotio suo cum Porrentruacensibus et mstat ut non modo ab incepto ibi reformationis ten-tamme non äesistatwr verum etiam ut contra episco-pum civitas excitetur.

(Ex autographo Cod. 115, fol. 138, coll. o. Cod. 116, fol. 62, Bern. VI. p. 748. Simler. Vol. 92.)

4) autorem anonymum quern Calvinus et Beza Castel îionem fuisse suspicabantur.

5) God. 116 falso adscribit: 1557 et sic recentiores. 6) typography Lausannensis. (Ruchat IV. 482.)

Eximio Christi servo Ioanni Calvino pastori Genevensis ecclesiae ut quam fidelissimo ita theo-logo quam doctissimo, fratri et symmystae quam carissimo.

G-enevae.

S- Et Bezae et Budaeo gratulor féliciter, ut audio omnia successisse. Faxit Christus ut, quod op-tamus, sentiant omnes pii praesentem Domini opera, ut libère possint Christum audire et plene profiteri, praecipue pius qui Taurini detinetur') salvus ecclesiae reddatur: nam dignus est cuius gratia, quantum intelligere potui, laborent omnes. Heri refere-bat e Pedemontanis frater, pontificem ab episcopo Taurinensi admonitum iussisse sibi ut servetur et Bomam ad se mittatur. Vult enim in eo suam ex-satiare crudelitatem. Christus in tarn saevos hostes suum plene exsequatur iudicium, piis omnibus libe-ratis.

Vireto quis non gratulabitur -) et optet ut coep-tum absolvatur. Nudius tertius hue venit nuncius isthuc Bernam et illinc ad episcopum 3) missus, ha-bens literas episcopi ad Bernenses. Yalde insanit ebrius ille. Spero senatum istum non neglecturum causam quae si per virum pium et doctum in verbo agatur datis ad senatum Porcentruensem Uteris, ut non ferat ita inique pios divexari in eorum urbe ab episcopo, non parum serviet aedificationi, si is agat in senatu et singulos admoneat, ne ita exci-piantur boni viri. Si aliquis pàulo prudentior et magis appositus ad dicendum instructus copia libel-lorum piorum eo veniret, facile suos illic venderet. Quod si episcopus vellet paria tentare quae prius, si is petat et vociferetur libertatem sibi servari, cives omnes rogati prohibebunt iniuriam illi fieri. Est illic monachus qui prius Vesuntii in nos voci-ferabatur4) me perstringens nomine, te item et Viretum, iubebatque ut prodiremus ac respondere-mus. Is nunc Porcentruaci affirmât nos omnes pernegare virginitatem Mariae et illi plures liberos dare et alia quaedam. Praeterea ex sacerdotibus aliquis nos omnes seductores asseruit, idque pluries. Aliaque non pauca sunt, quae ex hoc audire potes. Quae si ' coram plebe, quae optat id fieri, doceremus falsa esse et via iuris oum ipsis ageremus, sequere-tur fructus non vulgaris, ut taceam de episcopo, de iis, quae dixit in doctrinam evangelii, et nos,

2846.1) Viâetur loqui de Godofredo Mo Varaglio de qw> iam saepius cf. N. 2810. 2821. 2839.

2) Be constanlia in persequenda causae disciplinae. 3) Basiïeensem. Hic enim et archiepiscopus Sisuntinus

ut et Parlamentum Bolense Bernensibus scripserunt postulantes ut suos concionatores vetarent extra suos fines praedi-care. (Kirclih. II. 146.)

4) Cf. sequentes Farelli. Innuit Dominicanum quen-dam, ordinis Priorem.

[29 1558 APRIL. 130

>t qua« egit minime nobis negligenda. Si iste se-îatus permotus Bernensibus episcopum et rasos ur-lerit, tota haec vicinia sese adiunget. Bis nostri •ogarunt. Primo literas obtinuerunt, sed tantum Sorelli mentio fiebat.s) Causa mihi prorsus non ;st ignota, cur praeteritus sim. Secundo spes facta uit in tempore agendum, sed tune non expedire. laec quae post facta fuere merito petunt ut causa irgeatur. Tu pro tua prudentia istic ages. Vale, lUamque valetudinem diligenter cura. Saluta colleras omnes cum sancta vicinia tua, non praeteritis lyndicis et piis senatoribus. Nostri te salutant »nines amanter ac reverenter. Neocomi 5. Aprilis L558.

Tuus Farellus quantus quantus est.

2847.

FARELLUS VIRETO.

Bernae fuit de monacho questurus qui Porentruaci mitra ipsum eiusque amicos calumnias et convicia s suggestu effuäerat, et iam nullum non lapidem mo-iet ut senatus et legatione missa et homuncione illo in us vocato tarn gravent causam suam faciat.

Ex antographo Ood. Genev. 115, fol. 139 ooll. c. Cod. 116, fol. 62 v., Bpp. Bern. VI. p. 750, et Simler. Vol. 92.)

Eximio Christi servo D. Vireto pastori eccle-liae Lausannensis quam fidelissimo fratri et sym-nystae quam carissimo.

Lausannae. ')

S. Ante dies aliquot scripsi ad te de monacho nquisitore fidei, Priore Bisuntino qui Porcentruaci rociferatur in nos très nominatim, et omnes qui svangelium praedicant, quod Virginem negemus in drginitate persévérasse, sed quam sceleràtissime isseramus plures habuisse liberos. Misi una fasci-iulum literarum ad Besam, sed nihil inde accepi. Jbi unus et alter indicavit ut insaniret Dominicas-er ille, intellexi non paucis illic gratum fore si in mm ageretur. Rogatus cucurri Bernam et illic »ffendi consulem2) facilem, qui annuit se daturum

5) Sorellus minister Budriacemis niç xai XàÇ Porentruaci aesus fuerat. 5847.1) Apographa etc errore Turretini praebent: Genevae.

2) Nägelinum. Calvini opera. Vol XVII.

mihi senatum, idque praeter morem. Nam quum eo die celebretur coena et senatus totus sit cum aliquot ex Sexaginta in Diacosiorum constitutione, adeo ut ad tertiam horarn pomeridianam sedendum fuerit, non auditur aliquis. Fui tarnen auditus. Et quanto unum faciliorem sum expertus, tanto alterum [difficiliorem], 3) qui me ad horam pro suis foribus su8tinuit et fecit ut morarer hominem, et aliud non accepi ab eo quam me non audiondum et mea causa non invertendum morem senatus. Verum secus factum est. Senatus decrevit cum monacho agendum, et cum aliis qui nos iniuria affecerunt, et huius gratia misso nuncio scripserunt ad episcopum4) et ad senatum Porcentruensem ut diem dicerent monacho et aliis, et earn diem signi-ficarent Bernensibus qui missuri sint legatum qui causam agat. Et in hanc sententiam ad nostros, a quibus literis rogati fuerant, sedulo scripserunt, ut parati sint mittere qui agat mecum contra mo-nachum et alios. Intellexi te quoque venturum: nam tui potissimum facta fuit mentio apud inter-pretem, ubi indicabamus ita coeptum fuisse Genevae. Et id, quamvis diserte non aperuerit consul, tarnen intellexi conclusum fuisse. Sed quum eadem in Galvinum dicta fuerint quae in utrumque nostrum, et non tantum Porcentruaci, verum etiam in urbe Bisuntina (nam illic perpetuo Galvinum Viretum et Farellum appellabat, ut responderent ad ea quae cuculio dicebat se afferre contra tot et tantas hae-reses), ideo videretur expedire ut Galvinus adesset cum aliquo ex senatu Genevensi, si quidem id non parum conferret. Ego aliquid attigi, sed re non tarn plene nota ut nunc est, nee impetratis quae obtinuimu8. Tu ergo admone Galvinum,s) et si tu nondum fueris admonitus tempestive te praepara ad iter, ut vocatus adeurras. Si dabitur congredi, hominem habebimus non vulgaris apud vulgus et caecos reputationis, sed apud se omnium quam ex-cellentissimum. Verum ita est iam composita urbs Porcentruensis, ut quam paucissimi audire velint hominem et non nisi a rasis alieuius fiat. Christus in hac causa nobis adsit et hostes suos passim dis-iiciat, servosque suos faxit ut prospère pro evange-lio pugnent vincant et triumphent. Vale cum con-iuge et liberis. Saluta collegam, Bezam, Beraläum et reliquos omnes. Quadratus suis ad me literis te, Cahinum et Besam ac Beraldum officiosius iubet 8alvere, optatque rescire quid postrema legatione

3) Vocabulum süpplendum putavimus ab autore omis-sum. — Hie alter fuit Consul a Wattewyl. (Kirchh. p. 147.) Farellus uno anno septuagenario minor merito queri poterat se tarn eontemptim iraetari.

4) d. 7. April. (Buchat VI. 219. Kirchh. I. I.}. Exstat ep. in Arch. Bern. Deutsch. Missivenb.

5) Quem audies infra 2856. 9

131 BPI8TOLAE 2847—2850 132

sit effectum et obtentum a principibus Germania. •) Collega te salutat et fratres omnes. Neocomi 10. Aprilis 1558.

Tuus Farellus.

2848.

CALVIN A MADAME DE RENTIGNY.4)

Pressantes exhortations à la fermeté, maintenant qu'un premier pas a été fait dans la voie de la faiblesse et du reniement.

(Copie. Bibl. de Genève, VoL 107, fol. 82 v. — Rnchat VIL 350. Crottet Chron. 29. Bonnet II. 189. — Trad. lat. Gen. 199, Laus. 483, Han. 541, Chouet 271, Amst. 124. Et de là

trad. fr. Bd. de Berl. 277. Trad. angl. III. 416.)

A ma damoiselle de Rantigny.

Ma damoiselle et honorée seur, combien que vous naiez pas monstre au besoing une telle vertu et constance que nous espérions et quil estoit a désirer, et que Dieu aussi requeroit de vous, si estce quil vous fault tellement desplaire en vostre infirmité que vous ne perdiez point courage pour tout quitter. Vray est quil ne vous fault chercher nulles excuses pour amoindrir vostre faulte : mais pource que Satan ne tasche qua nous plonger en desespoir 2) pour nous aliener du tout de Dieu, congnois-sant ses astuces pour y obvier, seulement tenez ceste mesure qu'a deux ou trois offences vous nad-ioustiez point3) le comble.4) Vous navez pas résiste devant les iuges comme vous deviez, vous avez trop accorde a vostre mary pour luy complaire. Si vous continuez encores a plyer et fléchir, il y a danger que tout ce que Dieu avoit mis de zèle et bonne affection en vous s'amortisse. Ce nest pas petite offence quant vous déclarez a un incrédule que vous estes preste de le préférer a Dieu. Voiant donc que par faulte davoir prins une bonne conclusion et ferme de suyvre Dieu en simplicité et rondeur, vous estes ainsi tombée en gémissant en

6) Vide Bezae ep. 2854. 2859. 2848.1) Voyez la lettre de Macard N. 2850.

2) dissipation Bt. 3) pour Bt. 4) Bene a traduit: Oavendum est ne Satan pro sno in-

genio ad desperationem te impellat, ut a Deo prorsus alienot. Quare ipsius machinae nobis retegendae sunt nt ipsis eamus obviant. Modns antem ille expeditue erit si ad pecoata illa iam admissa cumolum non addideris.

vostre cheutte, confortez vous en celuy qui vous pourra donner victoire contre toutes tentations. De gangner vostre mary par tous moiens licites, cest une chose desirable, et encores quil ne se vou-lust renger a lobeissance de Iesus Christ, si nauriez vous iuste raison de vous alienor de luy. Au reste de luy faire hommage qui emporte sacrilege, et pour vous reconcilier a luy faire divorce avec Dieu, et pour nourrir une paix mauldite avec luy, provoquer contre vous le iuge celeste, et en faveur du mariage terrien et caduque rompre le lien perpétuel et sacre par lequel nous sommes conioinctz au filz de Dieu, nostre Saulveur, iugez sil ne seroit point meilleur de mourir cent fois. Car sil vous adve-noit de tenter Dieu iusques la, Satan a dhorribles filletz pour attrapper ceux qui se précipitent ainsi. Gardez bien donc que Dieu qui vous a retenu iusques icy, et vous retient encores, ne vous lasche la bride. Ce que ie vous dy est seulement par sollicitude, combien que ie ne me défie5) pas que le Père de miséricorde ne continue en vous ce quil a commence. Car il a monstre si bonnes marques de son election en vous, qu'a bon droit nous debvonE espérer quil fera fructifier la bonne semence, a laquelle il a donne une racine en vostre coeur.6) De vous specifier comment et a quelle condition vous pouvez consentir de retourner a vostre mary, ie nose pas, pource que de si loing beaucoup de circonstances me sont incongneues. Et aussi vous avez bon et fidèle conseil par delà qui vous pourra guider.7) Seulement ie vous prie en general de ne vous point iecter a vostre esciant en un labyrinthe duquel iamais vous ne puissiez sortir, mais que vous demeuriez résolue en ceste protestation dobeir a Dieu. En premier lieu, pource quil ne se peult faire que vous naiez a soustenir de rudes alarmes, invoquez celuy duquel le secours sera suffisant pour vous les faire surmonter, le priant aussi de vous donner prudence et advis en toutes voz perplexitez. le .le prieray de ma part avec vous quen tout et par tout il declaire vous avoir en la conduitte de son sainct Esprit et en sa protection.

Surquoy, Madamoiselle et bonne seur, après mestre affectueusement recommande a vous, ie feray fin. Ce 10 dapvril 1558.

Vostre humble frère, Charles d'espeville.

5} dise Bt. 6) A la place de cette phrase on lit dans le latin : Sed

nostro perioulo tandem notos esse nobis et cantos reddi oportet, nisi (qnod absit) donum Dei temere negligimns in nostram perniciem.

7) Cette dernière phrase manque dans le latin.

133 1558 APRIL. 134

2849.

HOTOMANUS CAL VINO.

Varia raptim de Melanchthonis et CasteUionis concüiatione, de Pacei morte cruenta, de Hehetiis colloquium detrectantibus, de controversia circa praedesti-nationem imminente etc.

(Ex autographo Cod. Goth. 405, fol. 124.)

Clarissimo et optimo viro D. Ioanni Calvino pastori ecclesiae Genevensis parenti meo venerando

Genevae.

Franc. Hotomanus S. D.

Habes inclusam in his Uteris Philippi Mel. ad Castalionem epistolam ') eius benevolentiae testem, quam inter eos Hubertus quidam Burgundus,2) D. Besäe non ignotus, superioribus mensibus concilia-vit. Quum haec video frangor animo, longe pro-spicien8 non minus funestam fore3) de praedesti-natione disputationem, quam illam quae triginta hisce annis ecclesias de re sacramentaria laceravit. Liber tuus postremus4) ita exceptus est a nostris ut novum tumultum exspectem. Nam Melchior5) dicitur praedicare in 6e scriptum esse, et habet non paucos qui animum eius inflamment.

Gratulatus sum meo studio et pugnae quam pro veritate susceperam quod testem et spectatorem prope habuerim D. Besam6) qui tibi renunciare potuit quam misero in statu nunc simus. Rex Maximilianus legatos Augustam Heydelbergam et Tubingam misit. Putantur etiam hue venturi ut ecclesiae Viennensis constituendae bonam aliquam rationem cum theologis nostris ineant. Pacaeus quidam, homo ut dicitur hebraeàe linguae peritissi-inus et transfuga turpissimus, 7) quum forte extra oppidum ubi nunc • consederat una cum uxore in-ambularet,8) a milite quodam temulento, qui eum Iudaeum existimabat, interfectus ita est ut vulnus ei impositum magnum illi cruciatum et dolorem attulerit.

De colloquio a vobis exoptato,9) a nobis autem

2849.1) d. d. Cal Nov. 1657. 2) Languet. 3) Vides eum perspicaciorem fuisse prophetam quam

Calvinum. 4) Brevis responsio ad oalumnias nebulonis. 5) Speecerus N. 2806. 2820. 6) gui ineunte Martio Argentorati fuerat. 7) Cuius Pacei, alias Härtung dicti, plures epistolas

supra legisH (N. 1353. 1413. 1474. 1522. 1937. 2207). Is a. 1556 in pontificia castra se reeepit.

8) seil, in via inter DiUingam et Lauingam. 9) Cf. N. 2790.

ut facultas tulit promote, quid nunc sperem post Tigurinorum literas constituere plane non possum. Mini magnum pudorem illorum affert recusatio. Quum enim Helvetios nihil aliud cupere affirma-rem, nunc quid da me iudicari possit vides. Oro Deum ut me semper bonarum partium in istis dis-sensionibus esse velit, et peto abs te ut me famili-amque meam caram habeas, vir clarissime et pater observandissime. Vale et salve. Argent, xj. April. 1558.

2850.

MACARIÜS CALVINO.

Continuatio diarii Parisiensis.

(Ex autographo Cod. Genev. 112, fol. 118. — Coquerel in Revue théol. 1. 1. 176. Hist, de l'ëgl. de Paris p. 63.)

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'Espeville. La part ou il sera.

S. Buxeus reversus est, et quoniam brevi sta-tuit ad vos proficisci, nihil necesse est ut scribam quid novi adferat, praesertim quum ex legatis ves-tris omnia potueris intelligere. Tantum etiam hoc refert, brovi mittendas esse literas a principibus ad Regem pro nostro negotio. ') Interea iam legati in aula esse feruntur, qui reposcunt oppida quae pertinent ad imperium.2) David s) ab aula rediens in ditionem Navarreni hao iter fecit. Nunciavit se bis illic concionem habuisse apertis foribus regis sui. Accersitus a Lotharingio et graviter obiurga-tus, non satis viriliter respondit. Si iam mihi, in-quit, conveniendus sit, longe fortius me geram, sed mihi animum fregit Card. Borbonii admonitio con-iuncta cum autoritate Navarreni, ne quid dicerem Lotharingio quod ipsum posset irritare. Scilicet si-miles habent labra lactucas. Certum tarnen est valde commotas fuisse urbes per quas iter fecit, sed fallor si in ipso multum sit zeli: unde constantia quae speranda sit nescio. Interea dedimus operam ne ipsum alienaremus, ne quid noceret.

Captivi quatuor4) qui in pratulo erant abducti sunt ad speluncas et seorsum collocati, quia parère noluerant sententiae iudicum. Ideo Éavarrenus ab

2850.1) Âllatae fuermt postridie Cal. Mai. (Sattkr IV. 122.) 2) Mete, Toul etc. 3) concionator regis Navarrae, de quo supra. 4) Nuper de tribus tantum dicebat N. 2841, not. 18.—

Pratulum, le Pré-aux-Clercs. 9*

135 EPISTOLAE 2850—2852 136

•aliquo rogatus misit literas ad praesidem de Thou, *) quas ipse reddidi tanquam domesticus Navarreni, et hanc occasionem nactus, sic cum illo disserui de fide, ut liberius non potuerim apud vos, dixique tandem ipsum redditurum rationem coram summo indice si pergeret innoxios condemnare, sicuti adhuc miser constatait, adducto videlicet hoc testimonio: Legem habemus, etc. Très qui capti fuerant apud Ohartusianos liberati sunt. Unus satisfecit adver-sariis abnegans Christum. Alteram matris precibus dederunt iudices. Adversus tertium nihil dici po-tuit. Bantigniacae6) concessimus ut ad virum re-diret, quia is gravissimo morbo laborabat et nihil non pollicebatur. lam empti erant equi ut ad vos proficisceretur. Certe hactenus viriliter se gessit. De nobis nonnulli7) consiliarii pseudoevangelici iam spargebant: ultore gladio et flammis opus est in eos qui uxores a viris abducunt.

Quod primum occurrit scribo, idque paucis, propter occupationes quae in dies crescunt. Nam mirum in modum crescit piorum numerus Dei be-neficio. Alloquutus sum rursus Mercerum,8) nec-dum elicere potui eius voluntatem. Nutat adhuc eius animus utram in partem se deflectat. Exspecto literas tuas ut aliquid statuât in hanc vel illam partem. Eiparius9) paulatim colligit vires et iam bis aut ter in parvo coetu coepit concionari. Mu-pensis l0) egregie se gerit cum Lestraeo.n) De Çhar-terio nihil adhuc accépi. Gaspar sui itineris fruc-tum non exiguum fore scripsit.12) Undique flagi-tantur messores, sed perpauci sunt. Misimus unum in oppidum Cham donee a vobis mittatur magis idoneus, si noster non satisfaciat.

Si roges quid hie geratur in statu publico, nihil nisi confusum apparet: iam omnia plena sunt sica-riis. Interim securi sunt omnes ac si nihil timen-dum esset ab hoste. Convivia quotidie agitantur ab aulicis. Unde priora mala levia duntaxat ingentium calamitatum praeludia esse prudentes et oculati agnoscunt, nisi Dominus mirabiliter e coelo manum nobis porrigat. Nos tarnen qui fixam in coolo an-choram habemus non secus inter istas turbulentas iactationes navigamus ac si in tranquillo portu esse-mus, quanquam Rex nihil aliud quam horribiles minas spirat. Collegae mei vos diligenter salutant, et mandaruntPetro Magno ,3) ut alias centum quin-

5) Vide N. 2799. 6) N. 2848. 7) non mnlti Coq. — Fortassis ipsum Thuanum notât. 8) a Galvino Genevan» vocatum. 9) In hoc nomine Jiaeremus. Goquerél vertit de la Rive,

alibi latinam formam retinens. Ab alterp ministro La Riviere (Le Maçon) distinguendus videtur.

10) La Roche-Chandieu. 11) N. 2816, not. 3. 12) Carmelus in Britanniam profectus. 13) Goquerel nescio quo iure Pierre Magne vertit.

quaginta libras curaret vobis reddi suo nomine. Gratissima sunt omnibus vestra officia sicuti par est. Vale, mi pater, et sicut facis ora pro eo qui assidue memoria tui pascit animum suum. Yalete etiam, fratres mihi vere colendi. Dominus vos suo spiritu perpetuo gubernet ut ecclesiae suae utilem operam praestetis quam diutissime. 12. die Aprilis.

Vobis obsequentissimus Io. Rachamus.

2851.

VILLARO0HU8 ») CAL VINO.

Nova tiradit ex aula Navarreni.

(Ex autographe» Cod. Genev. 110, fol. 115. — Orottet, Chron. -App. n. 31, p. 53.)

A Monsieur Monsieur d'espeville.

Eximiae pietatis et doctrinae viro D. Calvino ecclesiae Genevensis pastori fidelissimo salutem et

pacem.

Quoniam et uteris multorum qui in Gallia ver-santur et eorum sermone qui istuc demigrant quotidie ad te perferri scio quae sunt ecclesiarum nos-trarum increment», auxilia, diffîcultates, angustiae, non laborabo in praesenti ut quae iam satis nota sunt frustra declarem, neque committam ut et me in 8cribendo et te in legendo parum prudenter occupasse videar. Unum est quod hisce diebus acci-dit, tibi non iniucundum futurum, ut spero, nempe aulicum concionatorem2), qui antehac magna ex parte latuerat, nunc esse Regi suo penitus exploratum atque perspectum. Qua quidem ex re incredibilis fructus manabit. Détecta sunt omnino impuri hominis flagitia, libidines nefandae, doli, fraudes, ita ut magnopere laetari nos omnes oporteat, huic sicario larvam esse detractam. Heri Simon Burse-riuss) (credo enim sic vocari) cum rege nostro col-

2851.1) Vir alias ignotus. Viäetwr tarnen tile ipse fuisse quem Hist. eccl. III. 441 iuvenem Burdigalensem dicit, nomine Villeroche, qui apud Metenses evangelium cum magno suc-cessu praedtcavit. Ita probatum Neracum postea missum fuisse vero simiUimum est.

2) Petrus David, de quo vide N. 2838, not. 4. 3) Fuit aliquis Simon Brassier, qui olim a Genevensi-

bus in Galliam missus apud Bituriges, Turones et alibi de condendis ecclesiis bene meritus fuerat. Iam Neraei erat, inde ad Petrocorios se contülit, übt in vinculo coniectus intercedente

137 1558 APRIL. 138

virginitate multorum liberornm matrem diceremus et nobiscum omnes nostrae sortis. Quod permovit multos qui optarent monachum cogi ad reddendam rationem eorum de quibus nos calumniatus est. Per très admonitus fui. Primus nihil me movit, nisi quod ad te soripsi attingens causam bibliopo-lae2) qui istie habitat, quem episcopus detinebat. Secundus effecit ut Bernam petierim tempore valde importuno. Nam coena instabat et Bernensés neminem audiebant. Tarnen consul Neglinus me non male excepit nee8) audivit, et quamvis diceret ne-mini dari senatum, tarnen se curaturum ut audirer. Oonveni quos potui eo ipso die quo hinc solvi et consulem conveni et pastores. Omnes dicebant me non audiendum, et mirabantur consulem récépissé se mihi daturum senatum. Vatteviïïanum volebam consulere et salutare. Fecit ut pro foribus horam paene exspectaverim, indignus nimirum qui admit-terer aut dimitterer, sed dignus qui frigore confice-rer, et quem omnes transeuntes senem vidèrent exspeetantem dum ille e domo egrederetur. Qui tandem egressus satis imperiose me salutantem convenu, nimirum me frustra venisse nee posse audiri ante dies septem. Respondi consulem dixisse se curaturum ut audirer. Ille: hoc nunquam contigisse et mea causa nihil immutandum quod hactenus ser-vatum fuit. Abu, pluribus cum viro non egi. Pr i mus ac solus vocatus fui et causa mea tractata: ministri soli venerunt et intrarunt. Senatus ad horam tertiana promeridianam sedit. Solebat alias ad primam usque sedere, sed ' tune duae additae fuerunt. Senatus decrevit ut ad episcopum et senatum Porcentruensem scriberetur, ut dies dicere-tur monacho et aliis, ut iure cum eo ageretur, et hue ad nostrum scripsit ut deligant e suis qui mecum Bernam pétant consulturi de ratione agendi cum monacho et aliquot rasis, ubi eorum nuncius redierit ab episcopo. Scribunt se ad Viretum scrip-turos et Lausannenses et eos una ventures. Nam de Vireto interpres noster meminit, et nos, quo ma-gis incitaremus omnes, studiosius attigimus quae in eum dicta fuere. Tui non fecimus mentionem, ne forte aliquid derogares invidia qua prius illic labo-rasti. Viretum admonuimus ut tibi indicaret. Sane existimo senatum istum recte facturum, et te quo-que, si causam hanc prosequatur: labor erit et mo-lestia et sumptus, sed non sine fructu. Nondum accepimus quid nuncius Bernensis responsi attulerit et acceperit uteris episcopi et Porcentruensium, quas audivimus sabbatho proximo datas ipsi deferendas.

Quanto ardentius cupio rescire quid Beza ege-

loquutus est, sermonemque ad multam nootem pro-duxit. Ibi multâ de officio principum, de vita ae-terna, de cruce Christi, de religionis fide dicebantur, in quibus et ratio aetatis et admiranda vitae sancti-monia maiestatem atque autoritatem maximam viro conciliabant. Dcnique sic res habet ut de principe hoc, de quo hactenus dubitatum fuit, multo maiora et plura quam antehac exspectemus. Faxit Dominus ut res ipsa exspectationi nostrae respondeat. Vale. Neraci Idib. April.4) Dominus tibi benedi-cat, pater observande, tuaque omnia stadia spiritu suo gubernet.5)

Petrus Villarochus plane tuus.

2852.

FARELLUS CALVINO.

Huic quoque suum Dominicastrum atro colore depingit et narrât quid Bernae egerit et profecerit ea de causa, lam et Calvinum ut in arenam descendat monet. De colloquio omnes silent, quod ipse ardenter fieri cupit neque ab Augustana abhorret. Bernenses aliter. Inde pro more querelae de praeteritis praesen-tibus et futuris.

(Ex autographe» Cod. Genev. 115, fol. 140, coll. c. Ood. 116, fol. 63, Epp. Bern. VI. p. 752. et Simler. VoL 92.)

Praestantissimo Christi servo Ioanni Calvino pastori ecclesiae Genevensis fidelissimo theologo quam clarissimo fratri et symmystae quam carissimo.

Genevae.

S. Monachus Dominicaster, *) Sorbonicus doctor, fidei inquisitor, ut dicunt, Bisuntii, ubi Prior est inter sui instituti porcos, perpetuo vociferatus est in Calvinos Viretos et Farellos, quos provoca-bat ut prodirent et responderent. Hac pontificia quadragesima vocatus a plebano Porcentruensi tandem in nos invectus, quod ut insignes haeretici virginitatem Mariae pernegarcmus, et earn amissa

Ioatma regina Navarrae Ubertati redditus est. Anno 1562 iterum captus in careere obiit. (Grottet p. 186 et Haag. III. 2.) Verum Bist. Martyr, f. 665 v. de Neraco nihil.

4) Annum praebet quod narrât de Davide. Vide Hist, eecl. loco not. 2 laudato.

5) Bonnet II. 249 autor est hoc Villarocho Calvinum usum fuisse tabeUione qui literas N. 2819 ad regem Navarrae ferret. 2862.1) N. 2839. 2846. 2847.

2) Talia in nostris non leguntur. 3) sic, per lapsum calami ut videtur. Etiam reliqua

ov xaia T<t(<f.

139 EPISTOLAE 2852—2854 140

rit pro colloquio,4) tanto minus intelligo. De aliis omnes referunt, omnia ex animi sententia impetrata, sed de colloquio prorsus omnes se nescire neque quidquam audivisse dicunt. Bernae spem nullam esse dicebant propter confessionem Augustanam, cui in omnibus subsoribere non possint, et illi ne latum quidem unguem discessuri ab ea sint, quod nuper testati sint. Ego respondi: Quid volumus pro Augustana oonfessione novam s.uscitare tragoe-diam? damnarene possumus si illi non tantum publice doceant moneant et instituant, verum etiam privatim, et ita ex verbo Domini adnuncient remis-sionem peccatorum et absolvant, et rursus illi damnant nos quod singulis seorsini, non ita agentes ut illi, adnunciemus peccatorum remissionem? Una est controversia de coena. Si Augustana confessio de coena contineat quod sana expositione admitti possit et secundum mentem autoris, quid probibet quin id admittamus et sancte conveniamus? Illi a nobis aliud non petunt nee alia ratione de nobis queruntur. Volumus respuere quod Dominus offert, et non modo respuere, verum etiam quaerimus alia quae magis nos séparent, ecclesias perdant et inagis ac magis omnes offondant.

Quum haec et alia afferrem, Musculus visus est aliter loqui ac Mauritius, imo ipse Hàllerus: nam certe eiusmodi improbitas excitandi novas tur-bas et obtrudendi offéndicula subterfugiaque tam iniqua digna sunt* censura severissima. Dominus Iesus aliam det mentem ingénias tarn maie ad pa-cem et concordianj, affectis, qui tam belle ratioci-nantur, quam olim impius ille Doletus in eos qui praedicabant evangelium, in Lutherum et alios.s) Quid illi sua effecissent praedicatione nisi quod omnia turbassent? Ita isti, nisi turbas ex colloquiis prodiisse. Quas utinam nunquam excitassent, sed stetissent conventis. Sensissent enim non vulgarem fructum ex colloquiis. Sed laesi queri de aliis et omnia refugere et causari norunt: tantum in se descendere et melius consulere rebus non possunt. Faxit Christus ut pacis et aedificationis longe magis studiosi sint et reotius sentiant.

Hic omnia referet quae hic gerantur. Cuperem eum omnia istic absolvere, ne ob consimilia, ut est negotium quod tractât, cogatur deserere eos qui semper opus habent praesenti et diligenti modera-tore. 8) Is qui hominem ludit7) non tantum in fa-cultatibus laedit, verum etiam facit ne provinciam

4) Vide Hotomani proxime praecedentem. 5) Vide Opp. VIE. 44 seq. et Epp. N. 381. 453. 573.

De noslris, maxime Fareïïo, satis invidiose iudicabat. Vide eius Diàlogum de imitatione Cieeroniana adv. D. Erasmum 1535 et Catonem christianum 1538.

(ft moderationo Apogr. omnia. • 7) laedit Apogr. omnia.

commissam diligentius exsequatur. Si iudices fece-rint ut causa, [gwae]8) non est involuta multum, cito finiatur, facient officium pium. Quod spero facturos ut oitius ad nos redeat. Yale quam feli-cissime. Christus omni benedictione impleat fruc-tumque quam uberrimum te proferre faciat in omnium aedincationem et ruinam totius impietatis. Saluta collega8 et vicinos tuos omnes cum syndiois et pio senatu. Collega te salutat. Neocomi 14. Aprilis 1558.

Tuus Farellus.

2853.

SARNICIÜS CALVINO.

Commendat ei filium adolescentulum Agnetis Dlus-cae de Mwow.

(Ex antographo Cod. Goth., 405, fol. 56.)

Pietate et eruditione excellentissimo viro D. Ioanni Calvino ecclesiae Genevensis vigilantissimo pastori.

In Domino Iesu salvatore gratiam et pacem.

Praestantissime vir! Generosa Domina Dlus-cia, *) ecclesiae nostrae quae est in minore Polonia singulare ornamentum, rogavit me ut tibi supplica-rem, quo suum fiMolum,3) qui in vestra urbe pieta-tem aliasque honestas artes instituitur, tuae prae-8tantiae commendarem. Cui ego certe me excusare honeste non potui. Scio et feteor me magis indi-gere apud vos ut commender quam aliquem ipse-met commendem. Tarnen duo sunt quae in ea causa consolantur. Primo quod apud hominem pium et ad omnia facilem causam ago. Deinde quod iustam rem petere videor. Rogo itaque, mi D. Calvine, frater in Domino Iesu observandissime, meo ac huius honestae feminae adeoque nostrae ecclesiae nomine, ut istum adolescentulum commen-datum habeas eumque cùipiam fideli ac pio inspec-tori commendes. Si enim hic adolescens exspecta-tioni nostrae respondere studuerit, et tuae praestan-tiae et vestrae reipublicae immortales grattas habe-bimus, habebiturque a nobis eo in loco ut quoties eum intuebimur semper vestri memoria apud nos

8) Autor omisit-2853.1) N. 2367. 2514.

2) N. 2730.

141 1558 APRIL. 142

celebretur. Valeat praestantia tua. Res ecclesiae nostrae gratia Dei prospère cedunt in dies. Non modicam accessionem fratrum maxime Oracoviae sentimus. D. Lasky ad ducem Prusiae* ante Septem hebdomadas iverat et nondum rediit.8) Iterum vale. Data Oracoviae 15. April. 1558.

T. Praestantiae addictissimus Stanislaus Sarnicky4) verbi Dei minister.

2854.

BEZA BULLINGERO.

Narrât iter mum germanicum, quod invitus suscepisse dicit, vel sibi vel Uli fucum faciens, quum postea ad quodvis aliud se paratissimum ostenderit.

(Excerptum ex Cod. Genev. 119. fol. 23. Edidit Baum. I. 516 integram.)

Eximio servo Dei D. Henrico Bullingero fideli ecclesiae Tigurinae ministro et patri mihi plurimum

observando.

Puto te certiorem factum de tertia profectione quam superiore mense*) in Germaniam suscepi, non tantum gallicarum ecclesiarum rogatu, sed etiam necessitate ipsa adactus, quum alioqui ab hoc itinere obeundo et voluntas ipsa et nécessitas cu-randae valetudinis non mediocriter me deterreret. — — — — Sed tarnen plus ad me valuerunt afflictorum fratrum preces quam privatae meae ra-tiones. Quoniam enim Lotharingus cardinalis per suos emissarios2) Germanis principibus persuaserat, causam nullam esse cur legatos ad Regem mutèrent, qui sua sponte iam ab omni persequutione destitisset, quum tarnen eo ipso tempore crudelissimum hispanicae inquisitionis edictum3) in Gallia esset promulgation, putarunt fratres mei omnino officii esse ut qui superiore profectione a Germanis principibus obtinuissem mittendae mox legationis pro-

3) Exstant epistolae eius ad v. d. ministros Borussiae d. d. 15. 18. AprQ. ap. Kuyperum II. 755 seqq.

4) Rie videtur praeceptor fuisse ßiorum D. Dluskae de quo Turicenses ad Calvinum m. Oct. 1557 N. 2730 seq. Anno 1561 in synodo Cracoviensi adversarius fuit Lismanini et antitrinitariorum. (ßalig II. 647.) Cf. eius epistolam ad Calvinum d. d. Cal. Sept. 1561. 2854.1) postridie Cal. Apr. redux fuit.

2) Rasealonetn. 3) Hist, eccl J. 114.

missum, eos nunc quoque promissi admonerem, et apud eos adversariorum mendacia coarguerem. Veni igitur Francofurtum4) cum Budaeo6) nostro, ubi dedit nobis Dominus hano gratiam in christianorum principum oculis, ut profectionem nostram fratribus miseris minime inutilem 6) fore speremus. Hoc enim obtinuimus ut nunc tandem sibi ab adversariis tur-pissime impositum agnoverint et serio, si unquam alias, ad Regem scripserint. Utinam igitur Dominus Regis oculos aperiat et miseris fratribus respirationem concédât. —

Ex theologis nullum conveni prorsus nisi DiUe-rum qui apud Palatinum est et Marpachium. In DUleri manibus libellum vidi Philippi7) manu scriptum, in quo diserte Westphaluni et alios eius factionis reprehendit, quod Christi corpus in pane collocent, ot ubiquitatem aperte exagitat.8) Hoc tibi possum testari quod vidi et legi, quamvis per Interpretern, sed de cuius fide minime dubito. Erat enim scriptum germanicum, et Germanos principes scio nunc totos in eo esse ut tragoedias inter ipsos excitatas componant. Utinam ita ut una Veritas obtineat. Oum Marpachio libère sum colloquutus 9) de infelici illo scripto in quo Zwinglii, ut loquuntur, dogma non probatur. Respondent se aliter facere non potuisse ut maiores turbae vitarentur, nee idem esse non probare quod damnare. Deinde dogma illud quod Zwinglianum dictitatur videri eiusmodi ut ne nos quidem simus approbaturi, utpote quod et ipsi Zwinglio fortasse immerito tribuatur. Respondi quod et ipse, sat scio, probasses sicolloquio nostro interfuisses. In summa cuperem minus cupide arripi utrinque offendiculorum occasiones, nee augeri, sed sancta, quoad quidem fieri potest, conniventia potius istas iniurias dissimulari quam spargi. Nam quod ad me attinet, ne nunc quidem de fundamentis con-cordiae iaciendis despero, si Dominus dederit ut colloquium instituatur. Scio tibi aliud videri, nee magnas déesse rationes cur aliter censeas, sed liberum iudicium hie mihi, ut spero, concedes. Interim

4) Quo profeetus est Argentorato Nonis Mariiis (N. 2827).

5) de tertio legato taeet. 6) Neque omnino haee spes eum fefellit, siquidem scrip-

serunt principes, quanquam nihil effecerunt. 7) Bedenken vom Synodo (Corp. Ref. IX. 462), quod

iussu principum exaraverat de Concordia inter Protestantes procuranda serio cogitantium.

8) /. I. p. 470: Dazu hat W. zu Hamburg ein Buch lassen ausgehn . . . . und hat dieses Fundament: Der Leib Christi sey an allen Orten, in Stein und Holz. Diese Beden sind neu in der Christenheit, würden auoh bey den Papisten verworfen, so man zn Paris davon sprechen sollte. Denn diese Propositio ist wahr: Christus est ubique oommunicatione idiomatnm, wie er spricht: Ego in eis. Item: In medio eorum sum. Dieses hat einen andern Verstand denn diese Bede; Corpus est ubique.

9) Argentorati. Cf. N. 2859.

143 EPISTOLAE 2854—2857 144

quod vobis praesens spopondi hoc bona fide non in-vitus praestabo, ut quern locum in eoclesia Dei te-neam meminerim, et aliis ista relinquam admini-stranda. Principes quos interpellavimus hi sunt: Palatinus, Saxo, Brandeburgicus, Wirtembergensis, Bipontinus, Badensis, qui omnes Francofurti erant.10) Saxonis et Brandeburgici ministros u ) tantum vidimus efc mlutavimus, sed dextras non dederunt.

De ecclesiis nostris: Nihil propius factum est quam ut Viretus noster a nobis discederet,12) quan-quam non discessisset a nobis qui essemus ilium in extremas usque terrarum oras consequuti. Hinc potes coniicere quam parum abfuerint nostrae ec-clesiae ab ultimo discrimine. Sed Domino aliter

>. visum est. Audierunt enim ilium pii Principes multo benignius quam factiosi et improbi nonnulli existimarent, et sese sancte polliciti sunt operam daturos ut aliqua tandem disciplinae ratio in ecclesiis nostris instituatur. Nunc exspectamus quo sint haec promissa eventura. Pendemus enim bmnes ab hoc eventu. Roga igitur Dominum nostra causa, mi pater, si unquam alias, ut Principibus ea suggérât quibus non tarn nostra quam ecclesiarum nostrarum salus et incolumitas continetur. Fieri enim non potest ut diutius hie commoremur, nisi severiore aliqua disciplina coerceatur effraenis ple-rorumque improbitas. Sed de his alias fortassis copiosius. Lausannae 19. Aprilis.

Theodorus Beza plane tuus.

3855.

VERMILIÜS CAL VINO.

LibeUvm praedestinationem asserentem recens editum probat. Ipse eadem docet m commmtario iam edendo m ep. ad Bomanos. Ferdinandi maugwratio satis singularis.

(Bxstat ad calcem Locorum theologicornm autoris ed. 1580. fol. 575 v. et in thesauro Bezano ed Genev. p. 205, Laus. p.

429, Hanov. p. 481, Ohouet p. 279, Amst. p. 127.)

Acoepi, vir clarissime, superioribus diebus istas literas Vienna, ut eas ad te mitterem: quod antea

10) Si subscriptiones ep. N. 2835 conféras, Badensem abesse deprehendes.

11) loachimi IL Brandeburgenais coneionator supremus aulicus turn temporis erat lo. Agricola. Saxonis nomen non occurrit.

12) Vide eius epistolas m. Martio scripta«.

non feci quia commodum tabellarium prius non habui. Nunc vero partim ista occasione data scribo, partim quondam videtur iam esse diu ex quo te non salutavi: quod officium etsi aliquantulum diatuli nihilominus intermori non patiar. Atque ad hanc meam voluntatem aliud accedit, nempe superioribus diebus me summa voluptate perlegisse quam edi-disti lucubrationem pro tuenda aeterna et salvifica Dei Opt. Max. praedestinatione.1) Proinde quum ea lectione fuerim admodum recreatus, par et aequum existimavi gratias tibi agere: nee dubito labori tuo, quoad electos ac praedestinatos ad aeternam vitam aDeo, ad cuius gloriam suseeptus fuit, iustum ube-remque fruetum concessum iri. Ego quoque in istam eandem sententiam permulta collegeram in commentario meo epistolae ad Romanos, quem ante aliquot menses imprimendum Petro Périme Basi-leam miseram: qui tarnen über iis nundinis absolvi non potuit.2) Quod ideirco nunc significo, quo tibi fidem faciam, ex animo et iusta de causa me tuo scripto non vulgariter gavisum esse.

Nos hic novi nihil fere habemus, quod ipso nescias. Inauguratio novi Imperatoris, forma et ratione insolita et hactenus inaudita omnibus ad-mirationem incredibilem peperit. Hac enim (ut lo-quuntur) coronatione, Antichristi Romani autoritas videtur deieeta, plus quam hactenus unquam fuerit :3) et quo pacto Electores archiepiscopi adduci potue-rint, ut eiusmodi consenserint inaugurationi nullus pro-pemodum intelligit. Sed quidquid sit, exspeetabimus opera Dei. Hue venerunt duo Vienna, quorum alter est coneionator : *) alter vero comes, aetate quidem iuvenis, at in uteris admodum exercitatus, et reli-gionis amantissimus. Novo Imperatori erat a con-siliis. Oaeterum agit modo cum Maximiliano rege Bohemiae, contemplatur ecclesias evangelicas, niti-turque ostendere Lutheranos et nos de re sacramen-taria idem sentire: verum hue usque id non potuit ad liquidum nonnullis probare. Tubingam et Hei-delbergam proficiscitur. Iliac ad PhiUppum in Saxoniam, quern ait se compertissimum habere, coactum esse iam ad scribendum, ac testandum quidnam de re sacramentaria statuât. TJtinam illi Deus earn constantiam largiatur, quae illius erudi-tionem et pietatem decet. Uterque vero istorum affirmât regem Maximilianum totum ad evangelicam religionem esse propensum,5) et Viennensem eccle-

2855.1) Castéllioni oppositam. 2) Prodiit tarnen hoc ipso anno forma maxima. 3) Paulus IV. electionem ipso non consulta fadorn ratam

habere recusavit, ut etiam Garoli abdicationem, et legatum Grusmanum recipere noluit.

4) An Pfauserus? 5) Qua de causa etiam pontifeso Ferdinandum Impera-

torem habere nolebat: (Salig III. 350. Ooldast Reichs-Händel V. 166).

H 5 1558 APRIL. 145

siam cupere omnino reformatam. Haec habui quae scriberem, vir clarissimie, ac mihi multis nominibus plurimum observande. Precor Deum patrem Do-mini nostri Iesu Christi, at ecclesiae suae te quam diutissime incolumem servet. Tiguri, 21. Aprilis. Rogo ut symmystas meo nomine salvere iubeas.

Tuus in Domino Petrus Martyr.

2856.

OALVINUS FARELLO.

Minime probat eum de Ute forensi monacho isti Bisuntino propter convicia intentanda satagentem. Turicensium socordiam in negotio coUoquii notât, suam siü libertatem réservons.

(Ex antographo Cod. Genev. 107». fol. 172. Apographa habes Cod. 108, fol. 107, Bern. Epp. VI. p. 75B, Simler. Vol. 92.)

Eximio Iesu Christi servo Guillelmo Farello fido eeolesiae Neocomensis pastori fratri et symmystae

vere colendo.

S. Quod optabas *) non ausus sum apud senatum proponere, ac nescio an id tentare expédiât, quando non ea est Genevensium autoritas, ut plus obtineant quam Bernâtes. Expostulant Uli de in-iuria per literas. Si bine mittatur legatus timendum est ne superbe eum episcopus repellat. Si çonquerar improbe me fuisse traductum, mirari se excipient iudices, quum hic quotidie ad portas urbis vocer haereticus, cur tot contumeliis posthabitis quatuor dierum iter suscipiam ad monachum persequendum. Certe, quidquid speres, vel repulsam ignominiae plenam metuo, Tel obliqua ludibria, quibus facile hostibus erit nos eludere. Ad haec, quorsum atti-neat me novum certamen movere si quid nobis con-ceditur, non video: quia, si contemnor, nihil Dei gloriae decedet. Pluribus supersedeo, ne cogar plura cordis mei vulnera scindere. Tantum miror te non expendere vicinis nullum suaviorem fore ludum, quam si me occultie artibus opprimant: nullum fore iueundius spectaculum quam si pudefactus domum redeam. Te igitur rogatum vehm ut mihi parcas. Imo si qua iudicii scintilla mihi restât, minime de-buit hoc tempore2) Vi/retus in earn litem trahi.

2856.1) N. 2847. 2852. 2) ubi alioquin satis superque negotii cuw Bernensibus

habebat. Calvmi opera. Vol. XVII.

Annon vides captari omnes eius placandi modos u t ne remedium adhibere cogantur malis domesticis hostes ordinis et disciplinae? Didici puer quod nunquam obliviscar: Non minor est vvrtus quam quaerere porta tueri.s) Ego si vellem evertere quidquid bonae spei apparet, quod sane est perquam exiguum, nullo meliore compendio uterer quam huius legationis. Hoc tarnen malo in medio relin-quere, modo quiescere mihi permittas.

Fastidium nostrorum in repudiando colloquio non abs re déploras. Sed quia tara praefractos cognosco, statui verbum posthac non facere. Si vocor, accurram : sequentur si volent. Obnoxia qui-dem eorum iudicio non erit mea libertas. Yale, integerrime frater. Dominus te semper gubernet tueatur et benedicat. Syndici et amici complures te peramanter salutant. Ego Bymmystis tuis et reliquis precor salutem. Genevae 22. Aprilis 1558.

Iohannes 4) Calvinus tuus.

2857.

FARELLUS CALVINO.

Duo sunt quorum cura eum usque remordet, aUerum Porentruense negotium cuius causa dermo instat, alterum Tossani invicta pervicacia.

(Ex autographo Cod. Genev. 115, fol. 141, coll. c. Cod. 116, fol. 64, Epp. Bern. VI. p. 757, Simler. Vol. 92.)

Clarissimo Christi servo Ioanni Calvino pastori ecclesiae Genevensis theologo insigniori fratri et symmystae quam carissimo.

Genevae.

S. Habeo tibi gratiam de Uteris optimi Macha-rii, •) quern nobis servet Dominus, et ecclesiam cum omnibus qui pure pergunt. De causa monachi,2) quamvis nostri instent, nondum aliquid effectum est. Te cur optarim et Viretum in eum incumbere, non pauci me permoverunt, qui ita iudicabant expedire non tantum propter Porcentruenses, verum etiam propter omnes qui subsunt episcopo, ut post Gene-

3) Ovid. Ars am. II. 13. In qua discenda puer sane non ultra Urnen.

4) sec. 2857.1) qiias cum ipso Calvinits communicare solitus fuisse videtur.

2) Vide praecedentem. 10

147 BPISTOLAE 2857-2859 148

Tam talis accessio ad verbum non contigerit, et quum se offerat occasio arripiendam esse censui, et quo plures incumberent, ut plerique iudicant, melius omnia absolvi reputavi. Profectionem satis diffi-cilem et longam et multorum dierum suscepisti pro componenda Francofordiensi Gallica ecclesia,3). ubi istic tibi-non minus erat negotii quam nunc sit, nee minori laborabas invidia. Et Dominus effecit ut irritas non fuerit labor. Viretum Bernenses responderunt se vocaturos ob iniuriam ei faetam. Sane omnia paene videbantur in causa respondere ils quae nobis Genevae ostium et viam aperuerunt. Ignosces si improbius id ex te flagitarim et incon-sultius. Sed non est quod réfugias consultius apud te omnia expendens, quandoquidem vereor ne ego praeeipue impetitus, et qui ex animo studeo causam prosequi, non possim agere. Nam ii, sine quorum umbra, ut res habent nunc, nihil possum efficere, frigidiores sunt: si non omnes, tarnen pars. Et nosti multum ferventis aquae Tel guttula frigidioris ut remittat fervorem, is qui ignem venit missum omnes inflammet.4)

Quum Tossanus5) pergat suo iam coepto more, aliqui ex fratribus yellent me eo concedere ut con-sulatur eccle8iis, sed quum videam me nihil posse, et ut res nunc habent deterius omnia habitura, satagendum non putavi nunc, nisi quod Dominum censeo pulsandum precibus ut benigne consulat ec-clesiis. Duos ex potioribus etfecit ut privarentur sacro ministerio :6) sed quanto infensiori est animo miser, qui pro nihilo in vanum Domini nomen sumere duxit, tanto Princeps7) est clementiori. Et vere piis pater esset si per Tossanum liceret. Viam non video aliquam qua succurri possit nisi preces quas benignus audiat Dominus.

Quae hie gerantur et ut habeant omnia, hie plenius ore referet. Vale, vir Dei, et perge ut faois. Addat tibi Christus magis et magis gratiam omnem et benedictionem, fructumque copiosiorem te proferre faciat in gloriam sui nominis et omnium ae-dificationem. Huic commisi omnium salutem pre-candum quod spero facturum. Nostri te omnes salutant, ut ex hoc audies. Neocomi 28. Aprilis 1558.

Tuus totus Parellus.

3) A. 1556 m. Augusto et Septembre. 4) Quid stupes? quid miraris? Farellusest. Scribuntur

istae res, non intélliguntur. 5) Cf. N. 2844. 6) ibid. 7) Gomes Georgius.

2858.

GARNERIU8 OALVINO.

Aulae pertaesus cogitavit de munere ecdestiastico in comitatu Mombelgwrdensi suscipiendo sed invito Tossano non potuit.

(Ex autographo Ood. Genev. 110, fol. 193.)

Olarissimo ac piissimo viro D. Ioanni Calvino suo in Domino praeceptori et maiori h.

Genevae.

S. P . Hosce versus *) ab illustrissimo Principe domino meo accepi, pater ac praeceptor in Christo venerande, quos ad te iam transmitto, quo facilius cognoscere queas qualianam sint studia apostolorum huius Germaniae nostrae. Neque enim te aut tui similes ista latere debent.

Caeterum ego, uti antea ad te scripsi,2) consti-tueram hoc tempore hinc discedere et me Montpel-gardum conferre, iuxta consilium tuum. 3) At hoc summi8 conatibus impedivit Petrus ille Toussanus4) suis Uteris. Etenim quo certiora omnia essent, ne forte in vanum currerem aut cucurrissem, ante menses aliquot ad ilium scripseram, idque consilio ill. principis D. Guüielmi,s) quasi consilium eius captans : ille vero Veritas ne interea temporis itineri me committerem bis ad me rescripsit, suadens varus nominibus ne hinc pedem moverem, et tandem concludit fieri non posse ut ego in comitatu illo meum ministerium exercere possim, quod a meo priori ministerio Argentinae ita fuerim amotus.6) Nee considérât caecus an id iure vel iniuria factum fuerit. Illud quidem, ut video, causatur : verum interea aliud veretur, quemadmodum etiam nonnulli pii concionatores, qui in illo comitatu agunt et meum adventum summopere cupiunt, mihi aperte signifi-carunt. "Vult ille solus regnare, et utinam regnet féliciter cum Christo. Itaque, quantum video, nulla est spes ipso vivo ut aliquis pius aut dectus vir

2858.1) Videntur fuisse satyrici et mordaces Flaciani cuius-dam contra sacramentarios.

2) Literae non eœstant. 3) De his omnibus alibi nihil. In comitatu Mombel-

gardensi plures usque ecclesiae ministris carebant. 4) Nempe, ut tunc res habebant, Calvini asseclam sibi

imponi minime cupiebat. 5) Eassiae Landgravii Cf. N. 2692. 6) Sane quad Argentorati acciderat Garnerium haud-

quaquam a moderations et «more pads commendabat. Mar-bachius cum contentiosum'dicit (Memar. XXI. 28. Mai 1554). Ipse ad Georgium comitem contra P. Alexandrum invidiose scripserat (ib. 9. Febr. 1555). Caeterum constat Tossanum, Sulseri amicum, qui ipse Marbachium magni faciebat, ad Lutheranisnum propensiorem factum fuisse.

149 1558 APRIL. 150

gregem illius ingrediatur. Ego vero etsi aulao per-taesus sin), propter mores aulicos quos probare ne-queo, aulicum * tarnen esse malo quam rursus cer-tamen inire, aut cum bestiis ita pugnare. Bat enim superque pugnatum est. Interea ego me meamque omnem operam Domino Deo et ecclesiis eius offero. Tu autem féliciter vale et me, ut soles, ama. Do-minus Deus Opt. Max. te ecclesiae suae sanctae diu incolumem servet ad laudem et gloriam sancti nominis sui et omnium nostrum aedificationem. Cassellis 29. Aprilis 1558.

Tuus in Christo discipulus Ioannes Garnerius.

2859.

BEZA FARELLO.

Agit primum de Lausannensium negotio circa disciplinant, tum narrât quid in itinere per Germanium profecerit pro Gdllis principum intercessionem sollicitans, porro colloquium irenicum cum Lutheranis instituendum rétractât, denique exponit quo modo Monbélgardensium causa apud eorum principem per-sequenda sit.

(Ex autographe» biblioth. pastorum Neocoraensium. Edidit Banm. I. 519. Inscriptio desideratur.)

S. et pacem a Domino.

Mi pater, nemo ad me venit quem quidem ad te perventurum putarim, cui non explicarim quid sit a nobis actum Francfurti, ut tu vicissim rem omnem intelligeres. Quod autem ipse non scrip-serim, rogo ut non imputes vel negligentiae vel oontemptui, sed perpetuis occupationibus, quae ne respirare quidem me patiuntur. Nam praeterquam quod incidit reditus meus in id tempus quo solemus in singulos scholasticos inquirere *) (sunt autem hi ad septingentos) nosti etiam quae et quanta sint

1 negotia2) quae nunc versamus. * De iis vero supe-riore hebdomade in publico conventu ita constitutum est a nobis, ut plane, si unquam alias, nunc videatur vel maximum aliquod bonum vel summum omnium malorum nostris ecclesiis imminere. Videntur enim ita affecti fratres8) (et quidem merito) ut quidvis

28S9. 1) An de examinions academicis dieu? an de ecclesias-ticis ante eoenam paschalem? Cf. Ordre de l'esekole T. X. F. I. p. s i :

2) cum Bernensibus de disciplina. 3) ministri Laùsannenses, inprimis ipse Viretus.

potius ferre constituerint quam miserabilem istam. conditioner, quae nos cogit scientes ac prudentes profanare quod est coelo et terra longe pretiosius. Accessit alia ilia indignitas intolerabilis, de qua qùum libère admonuissemus Tononienses,4) hoc im-petravimus ut ardentius pergerent insanire in suam. perniciem. Quum hac ipsa de re ad alios scripsis-semus humilius quam deceret, retulimus atroces et plane regias minas. Non putavimus hic nobis dissi-mulandum. Itaque libère rescripsimus nos potius Deo quam hominibus parère constituisse.s)

De bis omnibus hoc ipso die putamus actum esse in senatu a Vireto nostro et Bibitto. Utinam Dominus et istorum et nostri misereatur, sin minus, utinam hinc saltern nos eximat, ne una pereamus. De quatuor exsulibus Dominus illis ademit consultancy laborem. Profecti sunt in Galliae diversas partes,6) ubi maxima est messis, operarii pauci. Et certe felices esse opinor qui vel cum certo discrimine mortis tam foecundos agros serunt. Non au-deo tarnen hoc satis serio postulare a Domino ut me quoque hinc extrudat, Petri exemplo deterritus. Sed nisi aliter ecclesiis prospiciatur quidvis potius ferre constitui, quam vel tantillum hic morari. Sed de his brevi, ut spero, copiosius.

Redeo ad nostram profectionem. Auditi sumus benignissime a principibus, Palatino, Saxone, Bran-déburgensi, Wïrtebergensi, Bipontino. Strenuam hic nobis operam navavit imprimis Comes Erbacensis qui plane ostendit quam ex animo faveat bonis ac piis omnibus. Laboravit et DïUerus. Détecta sunt mendacia Mascalonis7) qui Palatino persuaserat con-cessam esse piis libertatem et persequutiones prorsus remisi8se. Impetravimus literas communes8) omnium illorum principum nomine scriptas et sigillis ac chirographis eorundem confirm atas, in qui bus scio diserte inculcari, non aliam esse Gallicarum quam Germanicarum ecclesiarum fidem ac religio-nem, et quaeeunque ad causam piorum pertinent ita tractari serio ac vehementer ut nihil unquam simile Rex a Germanis acceperit et, quod ad me quidem attinet nihil amplius possim desiderare.

4) Pertinere haec videntur ad negotium de praedestina-tione. Quatuor eius classis abdicatis reliqui Calvinistarum ad-versarii erant.

5) Aecuratiora tradita non sunt. Viretun itinere suo Bernensi nihil effecisse videtur, et senatus procrastinando rem cornyontre voluisse. JDemum a. d. V. Cal. Mai. senatuscon-suîtum prodiit.

6) De ùno Ant. Chanorrier en Hist. eccl. 1. 148 disci-mus eum a Genevensibus ad Blaesenses missüm fuisse, de cae-teris nihil.

7) De Dillero, Erbachio et Rasealone occasione priorum legationum saepius mentio iniecta est.

8) d. 19. Martii scriptas. Has commémorât Macariusi 2866.

10*

151 EPISTOLAÉ' 2859—2860 152

Insertae sunt etiam nostrae confessiones,9) quarom me non potest poenitere, quum ea paene res una impedierit quominus aperte damnatae sint nostrae ecclesiae et nobis ad Germanos principes aditus omnia intercluderetur. Constitutum autem fait ut viro omnibus modis idoneo10) literae istae commit-terentur,qui Begi ipsi illas exhiberet, et Germanice scriptas et Gallice conversas, ea conditions ut si non pateat illi aditus ad Begem, cui ipsi literas legendas tradat, re infecta revertatur, non sine protestatione quae Germanicorum principum digni-tati conveniat. An profectus sit legatus nescio, n ) sed tarnen profectum esse confido, quoniam serio postulavimus ut summa diligentia adhiberetur et Palatmus ipse nobis omnia prolixe promisit.

De coÛoquio: Argentinenses officio suo sunt defuncti. 12j Placuit Basiliensibus,3) rem tentare per ministros. Scripsit Sulzerus1*) collegii nomine. Ita est responsum ut nos etiam graviter simus per-8tricti et praecisa spes omnis videatur. Dicunt tarnen se venturos si vocentur et si ita censuerit magistratus. Sed quid hoc est aliud quam oblique negare se venturos? Hoc quum in ipso itinere intellexissem, putavi causam nullam esse cur de eo amplius laborarem in quo satis appareret nos omnem operam ludere. Itaque quum Merpachius ex me quaereret15) quid esset actum, tantum dixi nos officium fecisse, superesse ut magistratus ipse suas partes ageret et, quod ad Calvmum attinet, nos spondere in eo nullam futuram moram. Quum ad alios ventum esset, dixi me plurimum vereri, ne

9) Utramque stgnificare videtur, et Goeppingensem et Wormatiensem, si presse quod hie dieit intellexeris, certe

posteriorem. 10) Belegati sunt Melchior Feiltsch et Florens Grasecker

consüiarii Wirtembergici {Sattler TV. 121). • 11) Non bene constat quando scriptum Mud Regt sit

traditum. Macario teste (N. 2860) Gal. Maus Lutetiae legati aderant sed nondum in aulam voeati. Hist. eecl. I. 141. et Hist. Mart. f. 480. v. nihil praebent amplius.

12) N. 2793 seq. 13) Sulcerus Marbachio (Marb, Epp. ed. Fecht. 75) 20.

Jan.: JDolet vehementer spem mult is de instituti oolloqnii fructu conceptam in ventum abiisse. Utinam de sanandis ecclesiae vulneribus serio constituatur a principibus, quo lioeat communi opera volutque oonsertis manibus oppngnare hostem et potentem et pertinacem. Ac speraveramus Tigurinos fratres quorum sententiam requisiveramus consensnros faoile ut veni-rent si ad generalem synodum inritarentar. Sed declarant se nonnihil difficiles eo qnod protestatione postrema, nominatim in Zwinglio, se gravatos praeindicio interpretentur, metuantqae ne synodo forte gravius controversia exardescat. Probabatnr fratribns meis et mihi consilium impense, qui non dubitemns adfuturum Dominum piornm coetui daturumque ut fraterna collatione mitigari saltern qnaedam possint et ezplicari com-modiuB quae minus videntur perspicua.

14) Ad quemnam? TJtrum ad principes Francofurti •agentes an ad Marbachium? An potius-ad Turicenses?

15) m. Martio ineunte.

scriptum illud Wormatiae exhibitum,,6) in quo diserte fit mentio Zwingliani dogmatis, plurimum ac merito quidem exulcerasse illorum animos, qui tarnen tentari possent Respondit quaedam, sed quae scio non posse illis satisfacere. Inde quum venissem Francfurtum, obtulimus seorsim libeUum supplicem in quo duntaxat fecimus Gallicarum ecclesiarum mentionem, ut si quando instituatur colloquium sarciendae ecclesiasticae pacis causa benigne audi-antur. Tulimus benignissimum responsum, adeo ut omnino sperem nihil hie nisi consultis saltern Ge-nevensibus transactum iri. Si colloquium detrecta-rint reliqui, viderint quo consilio hoc faciant. Neque vero tibi censeo ullo modo laborandum amplius ut illos a sua sententia dimoveas, ne magis irrites. Si indictum sit colloquium et vocentur aliqui, tarn de-mum commoda sese opportunitas ofFeret liberius cum illis agendi. Interim prorsus quiescendum puto, et has omnes molestias semel vorandas, quum pro-spiciam fore ut non modo nihil agamus, sed etiam ut simulta8 in apertas inimicitias transeat, quocun-que tandem modo illos aggrediare. Da hoc mihi, mi pater, quamvis iuveni et imperito. Sed de his hactenus.

De Mompelgardensi causa'17) neque quid sua-deamus habemus, neque quid speremus, quum Qua-dratusi%) ipse desperare videatur, cui tamen verisi-mile est haec omnia esse notiora multo quam nobis. Sed tamen nostra haec sententia est ne se a nobis desertos querantur, ut tu inprimis illos confirmes et soleris. Deinde ut vol ipsi vel alii eorum nomine libellum offerant Principi in quo rogent ut maiorem habeat ipsorum conscientiae rationem, se enim pa-ratos quidem semper fuisse ad omnia iusta et aequa obeunda, sed nulla vi cogi posse conscientiam. Ne tamen videantur praefracti et contumaces, sese pa-ratos esse vicinarum ecclesiarum iudicio stare, minime id quidem quasi de D. Praefecti fide dubitent, sed quia mos hic semper fuit, ut in rebus magni momenti vicinae ecclesiae ad tollenda offendicula vocarentur, et suae etiam pacandae conscientiae causa cupiunt aliorum bonorum virorum sententiam in re controversa intelligere. Si hoc Princeps ipsis conce8serit vel cessuros ipsos aequiore animo, si ita Principi placuerit, vol culpam agnitam libenter de-preoaturos. Vicinas autem omnes ecclesias optamus nominatim exprimi ne uni alicui videantur addicti et ipsas ecclesias potius quam certorum hominum nomina, puta Tigurinam, Bernensem, Basiliensem, Bielen8em, Neocomensem, Genevensem, quibus très idoneos viros ad minimum deligi postulent. De

16) Protestatio Flacianorum. 17) de qua FariUus saepius hoc ipse mense. 18) N. 2637. 2654 seq.

153 1558 APRIL.—MAI. 154

Herbio,19) non videtur advocandus, nisi quartos sit ant saltern tertius. Itaque Richevillanae ecclesiae poterit seorsim fieri mentio per occupationem hoc modo: „Quod autem ad Richevillanam ecclesiam attinet, se minime omnium refugere pastoris qui illic est sententiam audire, quem habeant pro bono viro, sed tarnen propterea quod et ipse est ex Prin-cipis ditione, videri debere etiam ipsum Principem alios saltern duos ex ecclesiis extends Uli adiungere ut ne minima quidem suspicionis alicuius occasio cuiquam relinquatur atque liberius dicantur senten-tiae." Haec est summa eorum quae in eo libello comprehend! posse iudicamus, sed ita ut summa modestia appareat, nec ullo verbo quisquam per-stringatur. Inde enim isti procul dubio ocoasionem arriperent suadendi Principi, ne id concederet et Princeps ipse plus aequo iam offensus facile irrita-retur. Si obtinuerint quod petunt, tune rescribant primo quoque tempore copiosissime quod ultro citro-que actum fuerit, ut plenum consilium capiamus, sin minus, fortiter ferant quod dederit Dominus et omnia gérant sine tumultu et iracundia. Interim placeret ut tu ipse cum fratre Sorélh vel cum fratre de Beau Lieu2") primo quoque tempore et Blau-rerum et Sulzerurn adirés, quibus etiam diserte et ingenue causam omnem exponas et quae sit istorum Bellianorum doctrina et inprimis quis sit Castalio et totius istius factionis conatus. Nam aut ego valde fallor, aut id unum quaeritur, ut Castalio ipse introducatur,21) quod Dominus avertat. Haec autem profectio tua ita videtur necessaria ut a te praetermitti non posse existimemus. Non scribo ad D. Blaurerum, quoniam te ipsum puto eo profecturum, et, mihi crede, sexies dum haec scriberem sum interpellates. D. Suteero* nesciö cuius momenti futu-rae essent apud ilium meae literae. D. Viretus si hie fuisset prooul dubio scripsisset. Sed tu ipse praesens omnia supplebis. Vide ne cuivis hanc epistolam communices. Bene vale, mi pater. Do-minus Iesus suos afflictos soletur et tibi magis ac magis benedicat. Lausan. 29. Aprilis.

De novo Caesare22) nihil scribo. Hominem vidi, de quo plura tecum alias. Sed de Ulis magnifiais promi8sis, quae feruntur, nihil certi audivi. Georgius quoque Laurentius Bernam ivit, quod Ulis fratribus significabis, ne mirentur nihü scribere.

19) Matthia Erbio Bichevülano. 20) Sorellus minister erat in Boudry, BeauMeu sine dubio

et ipse in finibus Neocomensium quaerendus. 21) N. 2844. 22) Ferdinando I.

2860.

MACARIUS OALVINO.

Quanquam nihil novi accidisse (licit, plura tarnen tradit non negligentia.

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'EspevUle. La part ou U sera.

S. A postremis nostris ad vos Uteris, in statu nostro nihü est novi. Oaptivi quatuor invicti per-stant. Seorsim collocati sunt in suis speluncis ut iam scripsi. Orebro invisuntur a nostris, quia non usque adeo difficilis est aditus ad ipsos. Singuli lucrifecerunt latrones qui in iisdem antris agunt. Nunc accepi literas ab uno ipsorum quae miram constantiam prae se ferunt. Mane Navarrenus convertit praesidem (de Thou) qui pollicitus est se crastino die interrogaturum ipsos in génère, cupere se ut simpli-citer respondeant. Quod Navarrenus hoc tarn sedulo agit, literas principum ') in causa esse existimo. Vidi enim exemplar ubi Christiane ipsum hortantur ad Studium pietatis. Neo tamen ipsi propositum est aperire Regi quid sentiat de religione, quod praeterquam quod pusilli animi est, Cardinalis 2) ter-rorem Uli non exiguum obiecit, affirmans si de hac re Regi mentionem faciat, auditurum ex eo quod ipsi summopere displiceat, nec latere Regem quantas ubique turbas concitaverit eius concionator8) ad commovendum totum regnum. Literae principum ad Regem nondum pervenerunt, miror quae causa sit tantae dUationis. Cardinalis interea nihilo re-mis8ius saevit in nostros; nuper enim quum intel-lexisset in oppido Normandiae (Sainct Los) magnam partem civium more nostro vivere,4) commisit negotium cuidam perdito qui filium ducis Orgaeis) cum sexaginta equitibus misit in oppidum. Hacte-nus tamen non infeliciter pro nostris cessit expedi-tio, sicut cognosces ex uteris ministrorum ad nos, quarum exemplar ad te mitto, ut si per otium li-ceat, ipsos confirmes et simul consilium des quid faciendum ipsis in posterum censeas. Accensa ad-huc est, ut vides, hostium rabies; attamen rumor

2860.1) Videntur principes etiam adNavarrenum scripsisse. Literae Regi destinatae nondum Lutetium aUatae fuerunt.

2) Lothar ingiae. 3) P. David. Habebat et alium Boisnormand dictum

a Oenevensibus ipsi missum. (Hist. eccl. I. 55. Muret, Jeanne d'JObret p. 77.)

4) Cf. Le Hardy hist, du wot. en Normandie p. 30. gut maximum numerum piorum fuisse affirmât.

5) le comte de Larges, fils du comte de Montgommery.

(Ex autographe» Ood. Genev. 112, fol. 123.—Ooqnerel in Revue 1. 1. p. 183. Hist, de l'égl. de Paris p. 70.)

155 EPISTOLAE 2860—2864 156

est Philippi exercitum esse validissimum : certum etiam est multas Anglorum naves circum Dieppam et vicinos portus vagari. Cardiaalis mox Perronam profecturus est ut conveniat matrem ducis Lotha-ringiae. Iactat sibi pacem esse in manu Tel in marsupio. Rex die Io vis hinc migrabit Villecotraeum.6) Biverius?) hortatu nostro rusticatum abiit ad mensem unum. Nos interea valemus Dei gratia, et la-boramus pro viribus. Frenellius, 8) medicus regius, discessit e vita. Successor eius est quidam Parisinus oui cognomen est Çapeïïanus,9) si forte noris homi-nem. Sed quid haec ad vos pertinent? Quare restât ut me vestris precibus, fratres observandissimi, plu-rimum commendem, idque ex animo, et simul ipse summo studio precor Dominum Iesum ut piis vestris laboribus benedicere pergat. Cal. Maij. Lutetiae.

Vobis obsequentissimu8. Io. Rachamus.

2861.

£E SÉNAT DE GENÈVE A CELUI DE BERNE.

Plainte contre Zébédée, au sujet de ses invectivesl) incessantes contre Calvin.

(Minute originale de la main de Calvin. Arch, de Genève. Lettres de la Seigneurie. Année 1558. Bonnet II. 192.)

Magnifiques seigneurs, il y a environ huict iours que maistre Iehan Calvin aiant este prie a quelques nopces dun sien amy a Lausane, en son retour estant a Nyon, fut assailly sans propos ny occasion par Zebedee, prescheur du lieu, de quoy ü advertit vostre baillif, non pas tant pour accuser celuy qui luy avoit faict tord, que pour obvier a tout scandale. Or combien que telle insolence me-

6) ViUers-Ootterets ubi Cal. Maiis Bex edictum promul-gasse dicitur quo episcopi iubebantur in suis dioecesibus habi-tare. {De Thou Q. 533.) Dies tarnen non quadrat.

7) La Bivière. 8) Io. Fernel Ambianus, a. aet. 52. Thuanus obiisse

dieit 27. Martii (II. 621). 9) Io. Chapelain (ib. IV. 242).

2861.1) Beg. du Conseil 2. Mai: Icy est parle de Zebedee ministre de Nion lequel dernièrement fit quelqne onltrage a M. Oalvin passant par Nion. Arreste quon en esoripve a Berne. — Zébédée paraît s'être tenu tranquille pendant quelque temps à la suite de l'affaire de 1555. Peut-être la nouvelle querelle de Viret lui donna-t-elle le courage de revenir à la charge.

ritast destre chastiee, toutefois pour ne point vous importuner, nous eussions dissimule le tout, nestoit que nous sommes assez informez a nostre grand regret que le dit Zebedee ne cesse de taxer obliquement tant noz prescheurs que nostre ville, ce qui tourne au grand deshonneur de lEvangile, trouble les consciences infirmes, et nourrit zizanies et dis-cordz. Parquoy estant bien persuadez que telles choses ne vous plaisent pas, et quil ne tient qua vous advertir que ny mectiez bon ordre, nous navons faict difficulté de vous prier quil vous plaise ordonner a vostre baillif den faire telle inquisition que vous en scachiez la vérité pour y proveoir selon vostre prudence, et non pas tant en faveur de nous ne des nostres que pour clorre la bouche aux malings et ennemis de vérité, afin quilz nayent occasion de blasphemer le nom de Dieu. Mesmes quant nous avons appelle le diet Calvin pour nous enquérir du faict, il nous a respondu entre aultre chose quil a honte que ces blasmes et opprobres quon luy faict par deçà retornent en mocquerie de lEvangile, car lun de ceux qui estoient nagueres députez a Wormes pour maintenir la papaulte, volant diffamer en general tous ceux qui ont lEvangile, dit notamment que les contradictions que Calvin expérimente en Savoie, monstrent que cest de la secte Luthérienne, et de tout cest Evangile nouveau.

Cependant, magnifiques seigneurs, nous confians que remédierez, prierons le Seigneur pour vostre prospérité. Donnée ce 4 de may 1558.2)

Les Syndiques et Conseil de Geneve.

2862.

CALVINUS FARELLO.

Ipse negotio Porentruacensi se immiscere récusai. Quoad Tossanum, sane FareUi intervenientis soUici-tudo aliquid remedii afferre posset nisi dbstaret linguae germanicae inscitia.

(Ex antographo Cod. Genev. 107a. fol. 173. coll. c. ex. Tur-retini Cod. 108, fol. 108, Cod. Bern. Epp. VI. p. 765, et Sim-

leri Vol. 92.)

2) Ce dernier alinéa est écrit de la main du Secrétaire du Conseil. Sous la date du 10 on lit dans le Registre: Icy on a veues lettres de Berne par lesquelles ilz esoripvent quilz ont receoz les lettres toohant Zebedee et qne après sestre informes ilz y provoistront comme sera requys.

157 1558 MAI. • 158

Eximio Christi servo Guillielmo Farello Neocomen-sis eoclesiae fido pastori, fratri et symmystae inte-

gerrimo.

S. Quod de Porentruaco suadebas*) liberius et magis praecise negaveram ut semel ansam prae-ciderem omnibus qui ad hanc profectionem me im-pellere vellent : quia mihi dubium non est pigritiem meam a plerisque reprehendi, fixum tarnen est, nihil tentare donec aliam ianuam aperiat nobis Deus. Nam quum mihi certum sit et sëro comper-tum, si quid susciperem clandestinis eorum artibus oppressum iri, quos putas fore adiutores, an ego sciens et volens me coniicerem in eorum plagas? Ac te qui propior es, hoc non videre miror, nisi forte studii vehementia impulsus quod ante OCUIOB periculum est negligis. Sunt etiam quae me domi constrictum teneant séria negotia ut quidvis potius extorqueas a senatu quam ut me hoc tempore lon-gius dimittat.

Quoniam non desinit furere Tossanus,z) vel saltern improbe et crudeliter non minus quam perfide ecclesiam pessundare, utinam aliquid inveniatur remedii. Tuus forte adventus prodesset, nisi obsta-ret linguae germanicae inscitia. 3) Vix autem con-tinget fidus et dexter interpres qui mentem tuam exprimat. Et dum interloquendo teretur tempus fieri non poterit quin fastidio difïïuat orationis ener-gia. Caeterum quia dubius est eventus, nécessitas vero urget, Dominum precabor ut te spiritu pru-dentiae et iudicii dirigat omnesque tuos labores be-nedicat. Salutant te omnes nostri. Yale iterum atque iterum cum fratribus. Genevae 5. Maii 1558. — Statum eçclesiae Parisiensis breviter cognosces ex Uteris Macarii nostri.

Iohannes Calvinus tuus.

2863.

L'ÉGLISE DE BORDEAUX A CALVIN.

On le remercie d'avoir envoyé un premier ministre qui en ce moment va chercher sa famille, et Von en demande quatre autres encore dans la prévision que toute la viMe embrassera la réforme.

(Autographe de la Bibl. de Genève MS. 109, f. 173.)

2862.1) Cf. N. 2847. 2856. 2) N. 2844. 2857. 3) Ai cornes Georgius gàllice eàUebat.

A Monsieur, Monsieur Calvin A Geneve.

La grace et paix du Seigneur Iesus Christ demeure avec vous éternellement. Amen.

Monsieur cognoissans le bon désir quaves d'avancer l'honneur de Dieu, tant en general qu'en particulier, avons pris la hardiesse de vous escrire la présente pour vous remercier du bien quavons receu par cy devant du Seigneur par vostre moyen, nous ayant envoyé pour ministre et pasteur Monsieur de la Fromentee qui maintenant sen va par delà pour quérir sa femme, quaussi pour vous supplier .de noz pars, comme vous supplions par la présente voloyr continuer vostre faveur envers nous, nous adressant quatre ministres si faire se peut pour nostre ville de Bordeaux (avec le dit de la Fromentee) tels que cognoisses mieux que nous debvoyr estre qualiffiez, car par ce moyen espérons dans peu de temps la plus grand partie de la ville estre réduite a la reformation de lEvangile, car tous les iours le tropeau saugmente Dieu mercy, Jacoyt que Goliath le Philistin ne face que nous deffier et le dragon espancher son poison. Or après avoir levé les yeux au ciel avons estez consolez et espère que par vostre moyen nous aurons quelque petit David pour la délivrance de l'un, si quelque Daniel contre le venin de lautre, comme de ce faire de rechief vous supplions. Nous avons envoyé un homme de nostre consistoire tant pour conduire Mons. de la Fromentee et sa femme quaussi ceux qui nous envoyeres desirans ce pendent,

Monsieur, estre recommandes très humblement a voBtre bonne grace et prières. De Bourdeaux ce 6 may ') par voz obeyssans serviteurs

Moyse pour tous A. Fezzy Deoarbomer.

2864,

PERRUCELLUS CALVINO.

Mittit ei literas Antwerpiensis cuiusdam merca-toris de tumuttibus in ecclesia GalUca ortis scribenüs. Etiam Francofurti nuper similia.

2863.1) Cest par conjecture que nous insérons cette lettre dans Vannée 1558. Le Registre de la Vén. Compagnie mentionne une première demande de Bordeaux au 6. Sept 1557. — £«8 progrès de la réforme en Guyenne peuvent avoir été favorisés à cette époque par la présence du roi dé Navarre.

159 EPI

(Ez autographo Cod. G«nev. 114, fol. 137.)

Clarissimo viro D. Ioanni Galvino ecclesiae Genevensis pastori dignissimo.

Genevae.

S. P . Pauois abhinc diebus aufc mensibus, cla-rissime domine, magni quidam tumultus excitati sunt in ecclesia gallica Antwerpiensi, ob quos non dolendum modo mihi verum etiam ingemiscendum est. At quum ignorem quibus illi sint imputandi, ulterius mihi progredi non licet. Caeterum ad tuam praestantiam huius rei ergo veniunt duo de quorum candore aut probitate non ausim, nedum velim, dif-fidere aut male suspicari, quum longo usu atque experientia uterque sit probatus. Aoceptis autem Uteris a quodam mercatore, viro non solum probo verum etiam erudito, quibus me hortabatur ut quod mei officii esset hac in re sedulo exsequerer, optimum esse censui perlectas ad te mittere ut inde facilius certiusque rem omnem perspicere possis, quam alioqui verebar non fore tibi satis perspicuam. Sed te etiam atque etiam oro ut illas exuras, quan-doquidem ea est scriptoris voluntas. Hoc autem satis persuasum habeo, hominem non aegre laturum quod illas ad te miserim.

Forro quid apud nos factum sit paucis accipe. Girciter Galendas Ianuarias excitavit Satan nescio quos tumultus, sed Dei beneficio rursus pacata omnia et tranquilla: quem assiduis precibus oro ut quidquid pacis est diu conservet, efficiatque ut usque ad intima praecordia penetret illisque perpetuo hae-reat. Oro item idque vehementi desiderio ut te diu nobis et ecolesiis suis servet. Plurimum te salvere iubet symmysta meus, qui iam valet ac munus con-cionandi exeroet. Vale, clarissime vir; et nos ec-clesiamque hanc Deo tuis precibus commenda. Rap-tim Francofurti 6. Maii. *)

Tuae praestantiae addictissimus Pranciscus Perrucellus.

2864.1) Ad a. 1558 referenda videtur. Perrucellus m. lanu-ario 1557 Franeofordiam vénérai (N. 2588) coïkgam habuit Eolbraquium qui m. Nov. 1558 àbiit. Attamen non ausi-mus obloqui si quis aliter sentiat. Nomen enim coUegae non indicatur et Perrucellus usque ad a. 1561 Francofor-diae mansit.

! 2864—2866 160

2865.

BULLINGERUS OALVINO.

Commendat et vindicat a falsa suspicione Socinum. Descrtbit Herum epistdlam ante aliquot menses ipsi ab Anglo quodam perfide asportatam.

Ex autographo Arch. Tnric. Pint. VI. Vol. 117b. olim Serin. C. Bpp. Tom. II. fol. 392. — Simler. Vol. 92.)

Clarissimo viro D. Ioanni Oalvino Genevensis ecclesiae pastori fidelissimo domino meo oolendis-simo et fratri carissimo.

Genff.

8. D. Scio, domine colendissime et frater ea-rissime, mores Laelii et disputationes cum quae-stionibus curiosis displicuisse tibi aliquando. ') J3cio istum multis fuisse suspectum, quasi Serveto faverit et Qrybaldo. Caeterum his eorumque doctrinae perversae nihil favere prorsus sat scio. Praeterea vixit hic apud nos pluribus annis inculpate. Omnibus, quoad potuit, prodesse et inservire studuit, ac in religione se integrum et sincerum esse appro-bavit. Commendo ergo ilium tibi ut fratrem, et oro te ut benigne ülum excipias, et sicubi tua opera indigeat adiuves.2) Si quid ei impenderis beneficii, mihi ipsi a te putabo impensum. Nam propter pietatem, integritatem et humanitatem unice ipsum diligo et ab omnibus bonis diligi cupio. Ipse tibi referet quomodo ipsius, tum fratrum, res ver-sentur in periculo-. E t sane maiorem nos illi humanitatem praestare debemus quo graviorem ab hostibus persequutionem sustinet, neque aliam ob rem quam propter Christum.

Scripsi tibi3) praeterito anno venisse ad me Anglum, qui literas a Philippo et TJterihovio attu-lerit, quas etiam ad te misi. Signifioavi item, me ipsi literas ad te credidisse et ad D. Hallerum. Tu vero respondisti, te neque Anglum ilium vidisse neque meas accepisse ullas. Interea vero intelligo nebulonem ilium fuisse proditorem. Scribunt enim ex Hassia amici, quendam talem Anglum festinasse Ihenam, et iactasse literas se collegisse a Schuer-meris quas Ihenam4) déferre velit. Deo ita volonte exemplum retinui epistolae ad te meae quod nunc

2865.1) Socinum Calvinus dudum habebat suspeetum (N. 2050. 2064). Cf. Trechsel. EL 182.

2) Post mortem patris a. 1556 et aliis de causis Socinus patriam adire coactus fuit, quum alioqui patrimonii iacturam feeisset. Ut tuto profisisci posset Wortnatiam se contulerat a Melanchthone literas conmendatitias petiturus, inde Turicum redierat et iam Genevam coneedebat.

3) N. 2808. 4) ad Flacianos.

161 1558 MAL 162

visum est subiicere, ut si forte edant rixatores Uli quae acceperunt per proditionem, et fortassis corrompant tu non ignores quid ad te scripserim. —

(Sequiiur apographon epistolae iüius ab Anglo surreptae quam nos suo loco supra N. 2791 exhi-luimus.)

Quae addenda erant addet Laelius, qui res nostras habet perspectas. Commendo me tuis pre-cibus. Vive et vale cum omnibus symmystis et fratribus. Salvi sint D. Ionvilleus, Budaeus, Badins, Normandius etc. Crispinus item et Bobertus etc. Tiguri 8. Maii 1558. Salutant te fratres nostri.

Bullingerus tuus.

2866.

MAOARIUS OALVINO.

Frequentiores eius et fere quotidianae literae statum rerum in metropoli ad vivum depingere pergunt.

(Ex antograpko Cod. Genev. 112, fol. 125. — Coquerel, Revue p. 187. Hist. p. 74.)

A Mon Seigneur Monsieur d'Espeville. La part ou il sera.

S. Non existimo Buxeum quidquam contra nos perfide machinatum fuisse: si tarnen nostram causam adversariis prodere statuisset, quid amplius po-tuisset efficere? Nam praeterquam quod tamdiu circumtulit exemplar literarum nostrarum, affirmant plerique ipsum in suis chartis habuisse multorum nomina quae in manus Regis pervenerunt. Unde profecto non mediocris terror animos quorundam occupavit. Nam quo die Rex ex hac urbe niigra-vit ') adeo incensus erat, ut diceret: Etiamne isti coro nam mihi e capite tollent? Nihil narro nisi compertum. Scilicet Coccineus2) nostrarum inter-pres literarum addidit et ademit quidquid libitum est. 3) Ac 2Ta[varrenus'], si Deo placet, in ea parte ubi pietas eius nimium extollebatur, causatus est se ambire Germanorum amicitiam ut ipsis uteretur ad regni sui recuperationem :4) sibi interea probari

2866.Ï) Cf N. 2860. 2) Cardinalis Lotharingius. Coquerel in version« scri-

bit: Comines. 3) locus ap. Coq. corruptus. 4) De eius ingenio Übet adscribere indicium quod ea

Tommaseo 1. 430 refert Soldait Prot, in Frkr. I. 293: è ripu-Calvini opera. Vol. XV11.

avitam religionem. Id ipse mihi confessus est: et (si forte nescis) quotidie cum uxore eius missam audiunt. Nos nihilo minus pergimus in officio et pergemus Deo duce. Buxeus autem diligenter asser-vatur,s) et cavetùr inprimis ne quis ipsum com-pollet. Opportune vero hesterno die advenerunt duo legati cum uteris quas principes vobis promi-serant.6) lam hortati sumus ipsos, ct hodie rursum admonebimus, quid factu opus erit, quanquam probe se instructos principum mandatis esse dicunt. Bene habet7) quod summus hostis8) noster Perronam abut. Multa simul concurrunt quibus forsitan Rex commovebitur. Senatus, quem vulgo privatum vo-cant, miratus valde est quid sibi vellet nomen9) collegii in subscriptione nostrarum literarum, quod talis erat: ministri ecclesiae Parisiensis ex totius collegii sententia. finde colligit ecclesiam esse con-stitutam et constaW'magno hominum numéro. Ad has turbas accedit nuncium de concionatore d'Ande-loti,10) qui inprimis Audegavenses commovit, item de oppido Sainct Los. Nee * ') iam latere potest eoa qui regunt, ignem in omnibus regni partibus accen-sum cum tota aqua maris restingui non posse. Sed Dominus induravit cor Pharaonis, et eius maxime qui ei proximus adstatTJ Nam adhuc 12 iudicea constituere cogitât, qui Tîe causis Lutheranorum iu-dicent: sex ex curia delectos, et alios sex ex Sor-bona, quanquam nihil adhuc decretum est. Aliquid praeterea molitur cum pontifice Rom. in eos qui religionis causa solum vertent.

Tides in quo statu sunt res nostrae. Dominus in coelo est solus sapiens : quaecunque vult facit. Faxit ut ex animo semper dicamus: fiat voluntas tua. Aliquot mihi renunciarunt te literas ad me Dam-petraeo12) dédisse: ubi eas accepero rescribam, et

tato di bnon ingegno e d'assai bnon discorso qnanto alle parole: pero qnanto aile azioni è ripntato vano inconsiderate e incostante, con poco fondamento d'intraprendere grande im; prese e di esseguir li spiriti alti che ha. Unica eius cura fuit ut Navarrae partem a Ferdinando rege a. 1512 ditioni suae additam reeuperaret, in quern finem nihil non tentavit quantumvis inhonestum.' (Barthold 260. Muret, Jeanne cFAl-bret. 47 et passim.) v

5) aulae suspectus. 6) N. 2859 not. 10. 7) accidit Coq. 8S Cardinalis. (N. 2860.) 9) nomine Coq.

10) Carmelo. L'église d'Angers ayant esté extrêmement oppressée l'espace de 2 ans fut levée en ce temps par le moyen du Sr. d'Andelot, lequel accompagné de G. Oarmel ministre de Paris passant par Angers à son retour de Bretagne y feit prescher par trois fois a porte ouverte en son logis etc. (Hist, eccl. I. 150).

m Hie Coq. 12) Dampierre, gentilhomme Picard de la suite de

Ooligny, qui se distingua dans les guerres de religion par différents exploits dans les environs d'Orléans. (Haag. IV. 191.)

11

163 EPISTOLAE 2866—2869 164

simul de Mercero significabo quid statuerit. Nam quum bis domum eins adierim, non potui ipsum convenire. Uxorem eius puerperam hortatus sum ad mutandum locum quum tempestas ingruit, eique tuas dedi literas ut marito redderet.

Valete, fratres mihi ex animo venerandi, et fa-cite ut'sentiamus efficaciam vestrarum precum his turbulentis et periculosis temporibus. 9 die Maii.

Vobis obsequentissimus R.

2867.

MAOARIU8 CALVINO.

Continuatio. In diver sis locis evangeliiprogressus notabües, altera ex parte inmae et pericula.

(Ex antographo Cod. Genev. 112. fol. 117. — Coqnerel, Bevue 174. — Hist. p. 61.)

A mon treshonoré Seigneur Monsieur D'Espeville.

S. Domine, quum mihi rescribendum esset ad fratrem Enocum,*) scripseram simul de Mercero2) et quibusdam aliis quae tibi communicaret, sed quoniam tabellarius biduo plus mansit quam existi-mabat, significabo tibi quod hesterno die mihi nun-ciatum est a viro insigni et minime garrulo. Cardinalis profectus est Peronam,8) et inde Cameracum, in quod oppidum convenire debent legati utriusque partis ut de pace conférant. lam capita quae Rex ôbtulit Philippus sine controversia concedit Restât ut quas ipse nobis imponit conditiones accipiamus. Cardinalem ferunt adeo studiosum esse pacis, ut populum sibi ob rup tas inducias offensum placet, ut nihil sit recusaturus. Rex autem iam quietis et otii percupidus, ut in suis delitiis secure inebrie-tur, non gravate cedet de iure suo. Ita omnes in spem veniunt Cardinalem secum pacem rel saltern inducias esse relaturum. Verum quod quisque vult facile credit. Nos autem qui pertimescimus ne pax ocoasio sit belli periculosissimi contra innoxios, tar-diores sumus ad credendum. Haec sunt in manu et arbitrio Dei nostri. Interea ipse, quidquid tandem

2867.1) rectorem scholae Genevensis. 2) voeationem Genevensem récusante. 3) ineunte Maio cum Atrebatensium episeopo Granvella

iuniore de pace aeturus, simul etiam de exstirpanda haeresi. (Thuan. II. 563.)

statuatur, non negliget continuos suorum gemitus et gigantum superbiam aliquando retundet. Nam ausi sunt in tantis turbis, quum Dominus manum sustulit ad ipsos peroutiendos, contra civitatem nostram4) conspirare. Ac si pax fiat pollioiti sunt vicino duci5) qui aliquid iuris in nos praetendit, milites iam ad bellum acoinctos, ut expugnet matrem et fautricem (ut aiunt) omnium errorum. Rogabis unde resciscam. Cogita multos illustres viros nobis favere, et quid proclivius est quam istos caeco im-petu in perniciem suam ruere? Mir urn etiam est, ut primus iste tyrannidis papisticae satelles iactet se numerum et nomina pastorum huius gregis te-nere, et sibi remedium esse in manu si bellum ipsos non abstrahat.

Biverius scribit iter suum valde fructuosum fore. Gaspar etiam Aureliis suggestum conscendit •) absque alba tunica. Videbis ex Uteris ministri quas ad te mitto quid consequutum sit. Pro certö habetur Neraci7) in ditione Navarreni imagines esse contractas. Prater, quern aegrotare scribebam, melius est quam antea, ut renunciat qui heri ipsum in-visit. Iammaeus residet Turonibus donee recreatus sit: in morbum enim illic inciderat. Ego valeo si vales, mi pater et domine, et precor inprimis Dominum nostrum Iesum Christum ut te conservet ecolesiae suae. Lutetiae, 13. Maii.

Tibi~ôbsè"quentissimus filius Io. Rac.

2868.

BLAURERUS CALVINO.

Colloquium de concordia restauranda usque in votis est. Melanchthonis timiditas notatur. Ipse ca-rissvmo amico se commendat, eique optima quaeque precatur, quasi iam morti proximus.

(Mann scripta non exstat. Beperies ap. Bezam ed. Genev. p. 212, Lans; p. 430, Hanov. p. 482, Ohonet p. 288, Amst.

p. 132.)

4) Genevam. b) Sdbaudiae. 6) Apud Aurelianenses prospère evangelium praedica-

batur, tribus ministris in eorum finibus agentibus quibus m. lulio 1558 duo alii adiuncti sunt a Genevensibus. (Hist, ecel. I. 164.)

7) Fç. Boisnormand dit Le Gay et Vignanx dressèrent l'église a Nerao et en general par tont le pays de la Garonne insqnes es pins grandes villes (ib. 155).

165 1558 MAI. 165

De illo negotio ') non visum est quidquam porro ad te scribere, qnod sperem alioqui, iam calo-rem istum deferbuisse. Ego nemini2) qui rocetur detrectandum puto, quod omni petenti fidei nostrae rationem reddere iubeaniur. Si aliud a novo Im-peratore colloquiums) impetrabunt Imperii ordines, tum magistratibus scribetur (si vera ab amicis ac-cipio) ut theologos suos adesse iubeant. Sunt certe ex Principibus nonnulli qui paci eeelesiarum înag-nopere student,4) ac nullis parcerent sumptibus, modo hanc redimere ulla ratione possent. Âtque utinam in imam banc rem, per bellicos istos motus, qui alii ex aliis identidem oriuntur, inoumbere illis liceret. Galium cum Turca colludere, infaustaque cum eo foedera meditari, constantissime ac publice affîrmatur. Deinde Romanum pontificem sic iratum novo Imperatori,5) ut omnia citius periclitari, quam hanc inaugurationem ratam habere velit, quum praesertim sacramento adactus sit novus Caesar, ne vel coronam, vel gladium, vel quidquam eiusmodi a pontifice peteret, sed principum Electorum, ordi-numque Imperii consensu solitisque caeremoniis, quae absque superstitione adhibitae sunt, contentus esse velit. Sicque a tribus istis potentissimis mundi monarchis, pontifice, Gallo et Turca, summum Cae-sari imminere periculum. Esse enim hos triplicem vixquenunquam* rumpendum funiculum, quo velut laqueo Caesaris collum induendum pariter ac prae-focandum siet. Sed fortior est omnibus istis Dei Veritas, a qua si steterit Caesar, non est cur sibi suisque* metuamus ab imbellibus omnibus terrae vermiculis. Nos perpetuis flagrantissimisque fidei votis coelestem patrem, cuius manus omnium regum corda moderatur, supplices interpellemus ut fractis frustratisque omnibus omnium hostium conatibus regnum Iesu Christi filii sui usque propagare, ac se ipso quofcidie auctius illustrius ac florulentius esse velit, nosque in illo aeternum felices ac beatos fu-turos conservet. Scripseram Philippo per symmy-stam meum,6) sed non attigit is Saxoniam, ut animus erat, quandoquidem principes quibuscum agendum erat Francofurti invenit. Tu si quid habes, vel ex Gallia, vel de Philippo, ne me celés. Me-liora mihi de hoc promiseram: et valde miror magnum hune virum non perinde magno animo esse, verum semper ubi ad rem ventum est vete-rem recipere imbecillitatem. Dominus illi ex-celsos planeque heroicos, hoc est, se dignos ani-

2868.1) Calvini epistola ad quam responded non etestat. Tatet tarnen eum loqui de exoptato illo colloquio, et de viris in eum finem eonvoeandis.

2) sie. 3) post Wormatiense.

. 4) Bassum puta, Palatinum, Wirtembergensem etc. 5) Cf. N. 2855. Salig. HI. 350. 6) Cf. N. 2805.

mos addat: quippe cuius autoritas in pacificationis negotio tantum afferet momenti quantum vix ouius-quam. Et profecto, utut dissimulet, se ipsum negare haudquaquam poterit. Âd multos multa modestissime scripsit, quibus non obscure testatur quantum absit ab illorum sententia qui de Christi coena supersti-tiosius sentiunt et loquuntur, quantumque sibi dis-pliceant temerariae istae Saxonum quorundum ad-versum nostros oondemnationes et inauspicata prae-iudicia. Servator Iesus Christus electum Organum? hoc suum inexpugnabili Spiritus sui virtute semel ex alto induat, ut rem et vitam et omnia periclitari citius quam susceptum iamdudum veritatis patroci-nium tanto cum suo dedecore indicibilique eeelesiarum Christi iactura deserere velit secum. Vale, mi anime, ac omnium mihi longe colendissime carissi-meque frater, meque coelesti patri assiduis votis di-ligenter commenda, ut triumphantis Christi sui auspiciis a morte, quam veteranus iam quotidie me-ditor, ad vitalem Ulam vitam, quae sola vita, ut vere est, sic recte dici merito potest, transire mihi quamprimum liceat. Iterum iterumque vale, praeter caeteros venerande mihi semper Calvine, frater in Christo Iesu suaviter aretissimeque complectende, qui tibi praesentissimus suo numine semper adsit. Linguam tuam ad dicondum, manum vero ad scri-bendum, ita spiritu saneto suo regat, ut te loquente suam vocem, te scribente suam manum, quotquot sunt vere Christiani semper agnoscant, adque fidei obedientiam strenue se ac féliciter parent. Salutant te nostri, praeeipue symmysta cum reliquis tibi notis. Saluta fratres et amicos qui nos in Christo diligunt, cumprimis administros tuos in opere Domini, cum archigrammateo vestro. Bienae, 14 Maii. 1558.

Vere T. Ambr. Blaurerus.

3869.

MACARIUS CAL VINO.

Nova occasio twbcmm ex psalmis a multitudine extranea in prato clericorum decantatis. Melanchthonis epistola dubiae autoritatis circumferttvr. Signum porten-tosum in codo visum.

(Ex autographo Cod. Genev. 110, fol. 55.)

A mon Seigneur Monsieur d'Espeville. La part ou il sera.

S. Neminem volo praetermittere qui ad vos profi-ciscatur cui non dem aliquid literarum, ut intelligatis

11*

167 EPISTOLAE 2869-2871 168

nos adhue vivere, utcunque hostes rabie quadani impulsi omnes exstinguendi evangelii occasiones quaerant. Quin ctiam iam per triduum magna ho-minuin multitudo ex omni génère a coena convenit in pratum Clerieorum et deambulans cecinit uno ore et clara voce psalmos Davidis usque ad mediam urbem, I) quasi supplicatio esset Lutheranorum quae responderet rogationibus quas nunc celebrant pa-pistae. Metuimus tumultum certo quoniam hostes uruntur et tantum non crêpant ira: sed quid hic agamus? an occludamus os iis qui celebrant laudes Domini, praesertim quum maxima pars undiquaque confluons coetus nostros nunquam adierit? Rumor haud dubie perveniet ad regem, quando tota urbs hoc iam sermone personat, sed eventus est in manu Domini.

Iussus sum ad vos mittere profani nugatoris literas 2) manu eius subscriptas quibus suam impu-dentiam omnium ludibrio exponit una cum exem-plari epistolae quam gloriatur se acoepisse a Philippo, qua fucum facere studet imperitis, quasi media et perplexa loquendi ratio qua hactenus (utinam ne in suam condemnationem) mundum suspensum tenuit Philippus, multum illi autoritatis conciliare debeat contra veros Christi servos. Oras convivium magni-ficum celebrabimus apud ductorem Gasparis*) ut confirmetur cum suis omnibus.

Heri noctu circa horain decimam repente afful-sit magna lux longe maior quam si luna pleno orbe fulgeret. Deinde signum apparuit in coelo circiter per horam unam quod formam habebat falcis. Nihil certius est, quia domestici omnes affirmant se vidisse. Nescio quid hoc portendat : quidquid sit, quamvis mirabili ubique licentia grassetur Satan adhuc, tarnen miror non longe plus illi a Domino concedi, dum reputo quam desperata sit mundi improbitas. Talete interea, fratres integerrimi in tanta mundi corruptione et pro nobis perpetuo orate ut nos pro vobis. Oollegae mei vos reverenter salutant. 16. Maii. Lutetiae.

Yobis obsequentissimus Io. Each.

. 2869.1) De his mom plura. 2) Alibi huius ret nullum vestigium. De Gastettione ad

quem Melanchthon Cal. Nov. scrivserat non cogitamus. 3) Andelotum. \ /

'*••-•• \ /

S

2870,

ITALORUM OONPESSIO TRINITARIA.

(Ipsam hano confessionem italice et latine awonxtxuç expressam edidimns in Opp. Tom. IX. p. 385 scq. deque oocasione eins dissernimns ibid, in Prolegomenis p. xxxvii. Lioeat ibi diotis nonnulla boc loco addere ex Actis Senatus Geneveusis. Vol, 54,

fol. 183 seqq.)

16. Mat. M. Calvin avec Lactantio Ragnony et antres anciens de leglise ytalienne: lesqnolz ont propose quen leur église y a beu des espritz fantastiques cydevant qui lont tro-blee: or ayans fait tont ce quilz ont peu pour lentretenir enfin ilz recourent an remède que Dieu leur a donne. Car il y a heu nn Me. George médecin1) qui a tenu et tient des opinions de Servet combien qnil le nyc et ayant este appelle en consistoire il a respondu quil ' estoit satisfait et néanmoins il sest rendu fuitifz et Messire Iehan Paul de la Motta qui est de ceste secte vint supplier pour luy da voir saufz conduit: or affin quil ny. ait pins grand inconvenient et dissipation ilz supplient quil soit couchée une confession summaire laquelle se debvra veoir en ladite église et que chacun doive protester de vivre a la forme dycelle. Et ceux qui auront quelque scrupule le pourront declairer affin quilz soient instruitz et qne a cest effect il plaise a Messieurs commettre quelcungs des Seigneurs de céans pour y assister et raporter affin que cecy se face devant la prochaine cène.

19. Mai. Calvinus ad senatum refert de lecta in eoetu Italorum confessione cuius se ipsum autorem profiteri videtur in Ep. ad Marchionem de Vico d. d. 19. lui. Tum additur: Or estant leue la confession summaire translatée en italien plusieurs dirent plusieurs choses. Mais après avoir este re-monstrez quelouns nont volu soubzsoripre a la confession comme Messire Iehan Fanl de la Motta, Messire Silvestre, Francisco de Padua, Philippe médecin gendre de Oatani, Nicole Gallo Sardo, Valentino Calabrese, Hippolito de Oarignan : et combien qnon leur ait remonstre toteffois ilz nont voln entendre parqnoy ilz le raportent icy affin quil plaise a Messieurs y adviser etc. Decreium est ut coram commissariis comparèrent isti sex cum Lactantio ministro. Qui quum hoc ipso die post meridiem interrogati in sua sententia perstitissent postero die its terminus indictus est intra quem retractare deberent, sub poena exsilii.

23. Mai: Syndicus Chevalier refert: que Vendredy (20) les Italiens estant assemblez en presence de M. Oalvin tons dung accord protestent daocepter la confession et de vivre et mourir iouxte icolle tellement que après leur avoir faites remonstrances, on a heubt bon contentement. Reserve M. Iehan Paul et ung aultre qui sen sont allez. Arreste que quant ilz reviendront on les mette en prison.

Adiré poteris de iisdem rebus Colladoni Vitam Calvini éd. Franklin ubi inter alia p. 125 seq. haee habet: Le ministre de l'Eglise Italienne ayant senti le venin qui oouvoit en demanda conseil a Calvin et par l'advis d'iceluy fnt dressée une confession de Foy tonohant cest article laquelle estant proposée en lenr assemblée chacun signerait, et qne premièrement il seroit permis à ceux qui feraient quelque difficulté d'alléguer leurs dontes et qnon leur en baillerait là resolution. Cela fut fait le 18 de may en la presence du ministre, des an-

2870.1) Blandrata, antea Bonae medicus, reginae Poloniae, deinde IsabeUae Hungariae reginae. Postea in Italiam reversus a. 1557 fuga sibi consulere coactus fuerat et Genevam venerat (Saliq. II. 625. Hebcrle in Tub. ZS. 1840. IV. 135. Trechsd II. 53. 303. Cf. etiam Calvini Ep. ad Zerkinten d. d. 4. lui. 1558).

169 1558 MAI. 170

ciens et de tonte l'église Italienne ensemble dudit Calvin et antres ministres de ceste Eglise et mesmes de certains des seigneurs du conseil. Là se levèrent aucuns qui gazouillèrent tout ce quilz penrent au contraire l'espace de trois heures et nommément le fantastique lean Faul Àlciat. Mais Calvin par la grace de Dieu leur respondiD si bien que tous signeront, excepté six desquels estoit Valentin Gentil, qui toutefois estans puis après appelez à part l'approuvèrent. Vides in notninibus testes diserepare.

2871.

BLANDRATA CAL VINO.

Exponit suos scrupulos quoad articülum de Irini-tate et quaerit ut dubia sua solvantur.

(Ex autographo Cod. Gen. 113, fol. 81 cuius tergo Calvinus propria manu inscripsit haec verba: Servelica deliria Georgii.

Edidit Trechsel II. 467.)

Oaris8imo Ioanni Calvino praeceptoiï Georgïus Blandrata S. D.

Quum Iesus mundo alium Deum praeter patrem suum nusquam manifestaverit, Iudaeis quoque, qui illum unum Deum colebant simpliciter prolatum iuxta Mosis dictum: Deus tuus deus unus est, dixe-rit: Quem Deum vestrum esse dicitis ille pater meus est, et apostolus, quum ex professo de uno Deo tractaret, dixerit: Unus nobis est Deus, qui est .pater ille a quo omnia, et alibi : Unus Dominus, una fides, unum baptisma, et unus Deus pater omnium caet. item l) semper initio epistolarum scripse-rit: Deus pater, vel: Deus et pater, et passim dicat: Deus Domini nostri Iesu Christi et pater, quaeritur: An quaerendus nobis alius deus praeter patrem Domini nostri Iesu Christi, et quo pacto in-telligi debeant Christi et apostolorum dicta quum de pâtre loquuntur. Nam si relative pater semper pro persona accipitur; videamus. an liceat adorare personam, quum dixit: Veri adoratores adorabunt patrem? item quum ait: Petite patrem in nomine meo, an persona petenda? item an oranda sit persona et non Deus, quum inquit: Orantes dicite: Pater noster? Potuisset facillime dicere: Deus noster qui es in coelis. Item quum dicimus : Credo in unum Deum patrem, an credamus in personam? Iterum quum ait: Hoc est vita aeterna, ut credant in te solum verum deum, videtur explicare quid sit pater: non ait eum personam, sed solum verum deum. Fortius etiam visus est nobis proponere et

2871. 1) omnium est; et T.

ostendere qualis fuerit pater ille, quum inquit: As-cendo ad patrem meum et deum meum, qui erit etiam et est pater vester et deus vester. Ubique declarare nobis videtur quid sit pater ille: nusquam dixit esse2) aliud quam deum suum verum et deum nostrum verum. Vide igitur an relationis modus extorqueat puritatem seripturarum. Nam persona nunquam poterit dici, a quo omnia, Deus, quum non debeat etiam persona invocari vel adorari. Quaeso plurimum velis nobis dilucide ao fusius supradictas 8) autoritates et rationes exponere.

Caeterum quum Deus ille simplex sit essentia unica in tribus personis et eam Iesus nullo modo patefecerit, cur occultam quaeremus et plane nobis incomprehensibilem? Petimus aperta scripturae testimonia et ubi manifeste Deus simpliciter prola-tus très personas simul comprehendat. Item an liceat invocare Deum simpliciter absqne modiatore, et ubi apostoli istud egerint. Et utrum ad illud Act. 1. de quo disputatum fuit: Domine qui nosti corda hominum, de Deo trino an de Christo intelli-gendum, et an, uti dicebam, Dominus in N. T. ut plurimum pro Christo accipitur, iuxta illud: Unus Deus a quo omnia et unus Dominus, et illud : Unus Dominus, una fides etc. quamvis pater sit etiam vocatus Dominus, sed non passim et ut plurimum, quemadmodum filius; et ubi pater vocatur Dominus intelligi debet, a quo omnia, quia filius unicus est Dominus per quem omnia.

An tutior sit secunda precandi formula eo quod magis manifesta, quum invooamus patrem in nomine filii, veluti iussit etiam ipse Christus. Nam quum Deum simpliciter absque mediatore rogamus, vide-mur incassum laborare, quum ille nbs non exaudiat sine Christo, iuxta illud: Sine me nihil etc. Item4) quum rogamus patrem, an rogemus verum Deum, nam verus Deus est trinitas, pater vero est unica persona, et an invocemus patrem Deum in nomine filii qui est etiam Deus, an vero in nomine filii qui est tan turn homo, sicuti dictum fuit, si recte memini ? Et qua ratione Christus ante incarnationem egit officium mediatoris? Et quare nunc, quum sit unione indissolubilis Deus et homo, non potest ro-gare pro nobis ut Deus?

Tertius est precandi modus quum oramus simpliciter Iesum Christum. Quaerimus an rogetur Christus ut mediator, an vero ut autor, principium omnium rerum et a se ipso Deus?

An verbum Dei in divinis *) sit quoddam sub-stantivum et essentiale? Accipio verbum pro filio. — Item quid est proprie in divinis persona?

2) eum T. 3) seripturarum T. 4L) Iterum T. 5) divinitate T.

171 BPISTOLAE 2871—2873 172

TJtrum sat esse possit fidelibus credere in unum Deum patrem, in unum Dominum Iesum et in unum spiritum sanctum, quantum pertinet ad arti-culum trinitatis, absque ulla altiore de essentia ilia unica speculatione, quum scriptura nihil ctiam dixerit?

Demum locos communes interpretaberis. Ilium Brentii horn.6) 17 : Iesus secundum eius divinam naturam est alius Dei. Et ilium: Très personae constituunt unum Deum. Ilium: Unxit te, o Deus, Deus tuus. An de personis intelligatur? Et ißum: Deus homo factus, Deus manifestatus est in carne, verbum caro factum est, Deus verus de Deo vero. Et ilium : Très coaeterni et unus aeternus, consubstan-tiales, tarnen non très substantiae, una substantia. Et ilium: Tu es filius Dei viventis, an dici possit: personae viventis? Nam Deus vivus simpliciter prolatus semper de patre vero Deo dictus fuit. Item ilium: Deus caput est Cristi*, an de Christo Deo simpliciter, an nomine intelligatur, quum caput cum membris debeat esse eiusdem naturae? Et ilium: Pater est origo omnis divinitatis, quum nulla un-quam fuerit orta divinitas?

Demum an Tertullianus in libro de Trinitate et Iustinus in Golloquio pie et recte scripserint, et an tute illis in hac parte subscribere possimus?7)

2872.

HENRY H i AUX PRINCES ALLEMANDS.

Béponse à leur demande relative aux protestants, à la quelle est opposée poliment une fin de non recevoir. ')

(Archives de S. Thomas. Tiroir 22. Texte français avec souscription autographe du Secrétaire. Il y a aussi une tra

duction latine.)

A mes Cousins le Conte Palatin, duc de Saxe, marquis de Brandebourg, électeurs du St. Empire

et duc de Wirtemberg. /

Mes Cousins, ie pensoys que la dernière response que ie vous ay faicte sur ce que vous maviez

6) Tom. T. 7) Subjungimus hanc praecedenti quum ad idem fere

tan/pus pertmere nulli dubilemus. Cf. etiam N. 2889. 2908 tum Trechsel II. 303. sq. 306 not. 1 et Calv. ad Vilnenses 9. Oct. 1561. 2872.1) Vows N. 2835. Barthdldtp. 245. Baum.'1.342. Sattler TV. 122.

,'escript en faveur daucuns personnaiges mes subieetz (mal sentans de la foy, vous deust avoir donne con-(tentement: toutes foy ien ay encores receu une /semblable letre de vous par les presens porteurs dont ie me suys esbahy. Et neantmoins benignement ouy et entendu ce que leur aviez donné charge me dire sur ce. Et ne vous scauroys assez mercier de la demonstration que vous continuez a fere de me vouloir bien et persévérer en lamitie que et mes prédécesseurs et moy avons tousiours eue avec ceux de voz maisons et generallement avec tous les princes du St. Empire: qui sest conservée par mutuelle et reciprocque intelligence et bons offices qui se sont de tout temps faietz et demonstrez les uns enTers les autres, comme ie délibère tousiours fere de ma part: sans ce que lun se soit aucunement entremiz de ce que lautre a faict et veut fere a lendroict de ses subieetz et terres de son obéissance, comme il est raisonnable et observé entre les princes amys. Et moins encores se doibt il fere du faict de la religion pour estre choze si saincte et sacrée. Tous priant a ceste cause, mes cousins, estre contens vous deporter de plus mescrire de telles chozes. Et tenir pour certain que mon intention est de vivre et faire vivre mon peuple en celle ou il a pieu a Dieu nourrir mes ancestres iusques icy, affin que ie luy en puisse rendre meilleur conte ne faisant doute que vostre intention ne soit bonne et nayez semblable oppinion de celle que vous observez, de quoy aussi ie ne vous fes autre remonstrance laissant a nostre seigneur tout voyant le iugement de ce que nous ny pouvons plus avant cognoi8tre pour la décharge de noz consciences selon le zèle et affection sincere dicelles. Mays ie desire ~ bien que vous entendiez que la plus grande partie de telz personnaiges (pour lesquelz vous estez comme iestime importunez et pressez ainsi souvent mescrire) sont perturbateurs du repos publicq etenne-mys de la tranquillité et union des chrestiens. Desquelz il ne se peut croire lintention ne tendre a mauvaise fin.2) Tous offrant au demourant toute amitié faveur et bienveillance es chozes ou ma puissance se pourra estendre. Comme en general et particulier vous pourrez experimenter ou loccasion sen offrira. Priant atant dieu, mes cousins, vous avoir en sa tressaincte et digne garde. Esorit a Crecy le xxj. iour de may 1558.8)

Henry Delaubespine.

2) quorum consilia eteonatus credibile non est, non ad malum finem spectare.

3) Hist, des Martyrs fol. 481: Le Eoi pour tonte response dit aux ambassadeurs qu'ils estoyent les très bien venus et quant à leur charge qu'il envoyeroit en bref un gentilhomme vers les Eleotenrs et Princes pour leur faire entendre son

173 1558 MAI. . 174

2873.

CALVINUS BULLINGERO.

Socinum ') iam commendatum habet utpote tali vade. De colloquio vero plane aliter sentit et maxime dolet rem ad talem exitum devenisse propter Turicen-8ium recusationem. Nam alioquin de successu minime desperandum fuisset.

(Ex autographe) Aroh. Turic. Plut. VI. Vol. 166, olim Epp. Tom. 24, fol. 40. Contulimus praeterea exemplar Ionvillaei ipsins Calvini manu passim correctum in Cod. Geucv. 107", fol. 166; tum Turretini in Cod. 108, fol. 87 v. Bernensia dno Epp. Tom. VI. p. 537 et 714, denique Simleri Vol 92.)

Claris8imo viro D. Henricho Bullingero ecclesiae Tigu-rinae fido pastori fratri et symmystae colendissimo.

S. Satis fuisset, ornatissime vir et ex animo colende frater, uno verbq testari, Laelium nunc se-dato ingenio2) in eadem quam profitemur fide ac-quiescere, ut eum humaniter abolitis offensis omnibus8) exciperem: commendatio vero tua hue etiam Taluit ut' quaecunque optasset officia4) liberaliter praestare fuerim paratus.

Literas quarum exemplar misisti5) proditoris opera in eorum manus venisse dolet qui ex nostris dissidiis inanes triumphos captant. Argumentum illud quod animos nostros, quoties tractatur, ultro eitroque exulcerat, in animo erat posthac non attin-gere. Video conventus omnes vobis esse odiosos. Atqui meo iudicio hoc malorum quae TOS tantopere offendunt unicum erat remedium. Nam si speras-sent principes nos ad amicum congressum propen-sos fore nunquam certe passi essent6) vel nos dam-nari, vel de nobis quidquam gravius 7) statui. Nunc quia vel silentio vestro vel obliqua recusatione pa-cificationis spes ablata erat, Phüippus et qui simul cum eo nobis favebant, ut sunt pusillo animo, facile cesserunt aliorum pervicaciae. TJtinam autem vobis placuisset, dum comiter porrecta est manus, propius accedere. Nam quod excipis, non esse hoc in arbitrio vestro sed pendere a consensu amplissimi senatus vestri, quorsum tendat non video: nisi ut

vouloir et response, laquelle seroit telle qu'ioeux, comme il estimoit, s'en contenteroyent. Toutesfois les ambassadeurs n'estoyent encores partis de la cour, que le feu, qui sembloit devoir estre esteint par leur venue, s'embrasa sur Geoffroy Guerin et antres fidèles prisonniers. 2878.1) Vide N. 2865.

2) sic emendatum pro: placide. 3) abolitis snperioribus offensis humaniter. {Cod. 107 a.) 4) quaecunque a me officia postulasset (ibid.) 5) N. 2865: 6) fuissent (lonv.). 7) durins de nobis (107 a. 108).

neges, vos esse apertos repulsae autores. Nam mihi persuadeo, si vobis res cordi esset, nullam fore mo-ram in magistratu. Praecipuum obstaculum vobis esse video quod moderatissimis quibusque adversae partis decretum est ne tantillum quidem ab Augustana oonfessione discedere. Hoc nempe papistis di-cunt, sicuti vicissim nobis permitterent, si communis a nobis édita esset confessio, idem dicere. Adde quod ab initio huic formulae alligati, velint nolint, pedem illic figere coguntur.8) Interea non ea lege ad se nos vocant ut cogamur ipsi subscribere eorum plaoitis. Imo, si attentius observes, viam dis-quisitioni aperiunt, ac si iam sponte ad moderatio-nem aliquam essent inflexi. Certe ut omnibus est nota Philippi mollities, ita eius9) sibi conscius nos in legitimo aliquo conventu habere adiutores maxime cuperet. Quid olim expertus sim memini, et hodie nihil magia noouisse suspicor, quam quod spem colloquii, cui fuerat innixus, diffluere videbat. Si putas iniquo illo praeiudicio, quo nos inhumaniter gravarunt, me non moveri, longe falleris, et quam graviter offensus fuerim ipsi ex meis literis norunt quibus libère conquestus sum ut res ferebat. Sed nostrum est etiam expendere annon pars culpa« resideat in nobis, qui amicis fulturam quam expete-bant, nescio quo fastidio, subduximus. Quod horta-ris ut coniunctionem inter nos constanter foveamus, libenter recipio. Nec vero a me periculum est ne unquam solvatur. Si contingeret nos ad colloquium aliquod vocari, sicut iam 10) apud te professus sum, ita neque hodie dissimulo me venturum: non ut captandis novis amicitiis intentus vobis elabar, sed ut eos nobis conciliem, si qua tarnen fieri poterit, qui a nobis dissident. Et sane nullo iure me ob-strictum puto, si alii defugiunt, ut venire ipse nolim quo me trahit conscientia. Quaecunque vero a me suscepta fuerit profectio, non modo curae erit nihil fide mea indignum admittere, sed etiam oonsensum qui inter nos vigere debet sancte qua decet con-stantia tueri. Quanquam stulte forte haec imaginer omni spe colloquii abrupta. Tantum simplici-ter volui profiterill) me non adeo immemorem esse meae libertatis ut consiliis, quibus bonam causam pessumdari video aut saltern existimo, obsequar. Minis non terreor, quando nihil gratius esse debet quam exire celerrime e mundo, nedum urbis huius stationem relinquere. Quid velim, si non intelligis

8) Âdde . . . . coguntur. Haec in ex. lonv. a Galvino in moraine addita.

9) seil, mollitiei. 10) antehac lonv. Turr. 11) Beliqua verba huius phraseos Calvini manu scripta

sunt in pod. Gen. Ionviüaeus habiter at: minime sperandum esse ut imperio obseqnens ooniunctionis praeteztu consiliis a quibus excludor serviliter me addicam. Quae durius in Bul-lingerum dicta via mitigasse videtur.

175

quo tendant quae hactenus agitastis, melius reputa. Quidquid tarnen accident, res ipsa ostendet imme-rito fuisse me vobis suspectum, si asperius quam par esset loquutus videor. Hoc tibi persuadeas, dolores qui me premebant quasi in fratris sinum exonérasse.

Bene13) vale, ornatissime vir et mihi obser-vande frater, cum reliquis symmystis, quibus mul-tam salutem precor. Dominus vobis omnibus ad-sit, vos gubernet ac tueatur. Collegae mei vos salutant. Genevae 22. Maii 1558.

Ioannes Calvinus tuus.

2874.

CALVINUS VERMILIO.

Praemissis nonnullis de Socino deque suo libeUo contra Castellionem narrât quae nuper in coetu Italico circa confessionem trvnitariam acta sint.

(Ex autographo Cod. Vratislav. III. B. fol. 31. — Exstat ap. Bezara ed. Genev. p. 206, Laus. p. 432, Hanov. p. 484, Ohouet

p. 280, Amst, p. 128. — Anglice III. 421.)

Eximio Christi servo D. Petro Martyri ecclesiae Tigurinae doctori fidelissimo fratri et symmystae

observando.

Binas his paucis diebus abs te literas1) accepi, clarissime vir. Ex prioribus intelligere gratum fait, tuo iudicio probari breve scriptum, quo aeter-nam Dei providentiam contra impuras rabulae ca-lumnias defendere volui. Causae quae tibi mecum est communis, sciebam te ex animo favere. Etsi vero satis agnosco non actam fuisse qua par erat dexteritate et industria, imo quum invitus ad earn accesserim, fastidium quo tenebar magno fuisse ob-staculo scio: mihi abunde sufficit, mea culpa nihil iacturae passam esse. Hoc tarnen longe mihi gratins, iam sub prelo esse tuos commentarios,2) in quibus harum rerum fusa et dilucida explicatio tradetur. Quando tandem in Genesin quoque, et in Prophetas aliquid exibit? 8) Cur non hic es, ut

12) Segueniia desunt ap. lonv. et eos qui ab hoc pendent. 2874.1) N. 2855, altera non exstat.

2) in Ep. ad Romanos. 3) Commentarius in Genesin post mortem autoris pro-

dût 1569. fol Turici- In duos U. Samuelis ibid. 1564. Scrip-sit etiam in Prophetas minores sed non absolvit. {Schmidt, Verm. 295.)

2873—2875 176

tibi de manibus vi extorqueantur quae nimis diu promis? Laélius *) noster parva quidem in re exper-tus est, quantum testimonio tuo et commendationi dèferrem: per me tarnen non stetit, quominus me ad maiora officia prompto et parato uteretur. His diebus in ccolesia Italica aliquid fuit turbarum.5) Gribaldus6) semina quaedam suorum errorum spar-serat, quorum summa hue redit: unicum Deum esse, qui pater est Christi: ut monarchia sit penes solum patrem, Christus vero secundarius et quasi primogenitus inter multos deos. Hoc non aniinad-vertebant simplices, qui tarnen falsis prinoipiis im-pliciti pertinaciter tuendo quod nunquam intellexe-rant iam coopérant repudiare quae nihil contiover-siae habent inter pios. Iam adhuc superstite optimo fratre nostro Martinengo,'') pullulabant haec dissi-dia. Itaque moriens summa vehementia et me et collegas hortatus fuerat ut cavendo huic malo et sanando intenti essemus. Me vero praesertim no-mine ter et quater appellans: Qui mihi et gregi, dicebat, hactenus fuisti pater, nunc pastore suo or-batum gregem in tuam fidem et curam suscipe: et quo notiores tibi sunt morbi a quibus summum discrimen impendet, adhibendis mature, remediis sedulo advigila. Post eius mortem Lactantio et mihi multuin fuit negotii in pacandis turbulentis hominibus, qui dubitandi praetextu suis deliriis alios imbuebant. Quum omnia putarem composita, repente apparuit clandestinis illorum artibus plures esse corruptos. Cuius mali sanandi non alia fuit ratio, quam ut omnes certae confessionis formulae subscriberent : qua proposita liberum singulis fuit contra afferre si quid eos angeret. Scrupulos omnes ita discussi et nodos expedivi, ut certo confi-dam nunc in sanctam unitatem rursus ecclesiam coaluisse. Horum te volui facere certiorem, ut si quis ad vos usque rumor perferatur, ne sollicitus sis, quasi dubio adhuc eventu. Vale, ornatissime vir, et mihi venerande frater. Dominus te sibi et ecclesiae suae diu incolumem serret, spiritu suo gubernet ao benedicat. Genevae, 22. Maii 1558.

Iohannes Calvinus tuus.

4) Beza nomen suppressit. 5) Cf. N. 2870. 6) Cf. HaUer, JEphem. Sept. 1557, p. 115. ZerMntis Ep.

ad Caîv. 13. lun. Gribaldus cum 7 liberis maire orbatis hue Mue vagatus tandem veniam impetravit per Bernam in prae-dium suum Fargias redeundi.

7) Obierat m. Aug. 1557. Cf. N. 2690. 2694.

177 1558 MAI. * 178

2875.

MACARIU8 CALVINO.

Praeter multa alia peculiariter narrât quae in Prato clericorum psalmis decantatis fada sint, et An-deloti captivitatem.

(Ex antogrnpho Cod. Genev. 112, fol. 133. — Coquerel Hist, p. 37. Revue p. 150.)

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'Espeville. La part ou il sera.

S. Quum per quinque dies, ut significavi vo-bis, *) magna ecclesia vesperi cantasset psalmos Davidis in prato Clericorum,2) sexto demum die quum pseudoepiscopus et Sorbonistae vehementer conquesti essent, edictum curiae publicatum est ne quis caneret cantiones8) (psalmorum enim nomine usi non sunt) in magno coetu, hora intempestiva, cum armisj Sacrifici enim falso sparserant Luthe-ranos îrmatos con venire. Qui autem inter iudices non alieni erant ab evangelio. dicebant hoc pru-denter excogitatum et nihilominus pergendum esse, quia tantum caveretur4) ne tumultu nocturno cla-dem aliquam acciperet civitas. Nos tamen, quorum curae commissa est ecclesia, prospicientes periculum et ' hostibus fidei satis iam commotis, censuimus omnes nostros serio esse monendos ut cessarent.5) i Quoniam enim seditionis crimine gravare nos student hostes, quasi aliquid tentemus ad labefactan-

2875. 1) Non exstat. 2) Eist. eccl. 141. Martyrs f. 480; Quelques escholiers

estons au pré aux Clers, lieu public aux fauxbourgs de Paris, pendant que les autres s'amusoyent aux esbats qui s'y font, commencèrent à chanter les Pseaumes de David, en petit nombre, ne pensans point à inciter les autres à faire le semblable. Toutefois il aviut qu'incontinent tous ieux laissez la plnspart de ceux xpi cstoyent au pré les suivirent cbantans avec eux. Cela fut continué par quelques iours en nombre infini de personnes de tontes sortes, et plusieurs grans Seigneurs François [le Eoy de Navarre mesme Hist. eecW] et d'autre nation estoyent en la troupe marcbans des premiers. Et combien que trop grande multitude en autres choses ait acoustumé d'engendrer confusion, tontefois il y avoit un tel accord et telle reverence qu'un chacun en estoit ravi. Ceux qui ne pouvoyent chanter, mesmes les povres ignorans, estoyent là montez sur les lieux les plus eminens autour du pré pour ouir la mélodie, rcndans tesmoignage que c'estoit à tort que le chant de choses si bonnes estoit défendu. (Ex epistola hae quo tempore res evenerit accuratius definiri poterit quam aliunde cf. Soîdan I. 261).

3) Le Boy manda qne inhibition fust faite de plus çhauter en telle assemblée et fut Bertrandy Cardinal et Garde des sceaux envoyé pour informer contre ceux qui s'y estoient trouvés, avec defenses de se trouver au dit pré qui ne vou-droit estre puni comme séditieux (ibid.).

4) canpretur G. 5) Idem referuni testes modo laudati. Calvini opera. Vol. XVII.

dum praesentem regni statum, et novandis rebus inhieraus, existimavimus satius esse nos confundi ac perire quam si evangelium huic probro expona-tur quod armet homines ad tumultum, et memores fuimus admonitionis tuae quam dedisti quum fratres capti aunt, fructuosos semper fore cineres piorum,. violentos autem omnes impetus inutiles fore ac steriles. Ac ipso quidem die, quamvis magna multi-tudo6) partim ad spectandum partim ad canendum convenerat, nemo tamen cantavit, praeter paucos qui egressis fere omnibus inceperunt. Clausae autem tuDC sunt portae urbis statim post octavam, ut plorisque pernoctandum fuerit in suburbüs. Pos-tridie, qui dies erat Ascensionis,7) maiore hominum numéro confluente, quum propter intermissionem diceretur a quibusdam flabellis: en evangelistae tri-dui, alius alium impulit, et cantatum est pro more, citra tumultum. Ibi vidisses sacrificos et monachos rabie turgentes, plebeculam vero divisam. Quum aliqui dicerent se melodia oblectari,. et obstupesce-rent ob multitudinem et dignitatem cantorum: pars in magistratus ipsos faciendum esse impetum nisi remedium adhibeant. Res omnino sic habet. Ac mihi quidem spectanti fides habenda est,8) quoniam iam a duobus mensibus huius prati amoeni-tate perfruor invitis omnibus monachis. Consequenti die, quum sigillorum custos a Rege missus ad exi-gendas graves poenas de seditiosis9) psalmorum cantoribus venisset in urbcm, edictum novum pu-blicatur, quo sancitur indicta poena capitis ne quis omnino adeat pratum Clericorum. Et iubentur iani-tores omnes portas urbis hora nona claudere. Turn rumor passim spargitur Regem non mediocri esse incensum ira quod, quum sibi hostis immineat hac tempestate, Lutherani armati coeant ad turbandum regnum, ut praedae exponatur. Renunciatum enim est misero illic armatos fuisse plures octingentis, quum affirmare liceat nobis qui adfuimus, omnes, quoad iudicare licuit, nudos et inermes fuisse, nisi quod nobiles suo more accincti ,0) erant gladiis. Interea ad augendum nobis terrorem heri et nudius tertius capti sunt aliquot ' ') in vicis, nonnulli etiam quum domi essent. Numerum autem nondum tene-mus. Nos vero, qui principes esse ferimur et aliis duces esse ad omnia, conquirimur diligenter ab ad-versariis, ut nobis hospitium mutandum fuerit. Bed quemadmodum dicit Dominus, duodecim sunt horae diei. Modo nihil temere aggrediamur nisi iussu eius, habebimus ilium directorem et angelos eius conservatores.

6) fere sex millia. T\ 19. Maii. 8) J'ai repris confiance Coq. 9) supra not. 3.

10) armati Coq. 11) sed mox reJaxati. (Hist. I. I)

12

179 EPISTOLAE 2875—2877 180

Videmus tarnen nos versari in summo periculo quia tanquam seditionis rei statim ad supplicium trahemur, quum nobis nihil aliud propositum sit quam modeste Deo et régi parère. Perspicuum au-tem est Regem gravi ira caecum et praeoipitem ferri in suam perniciem, quum ne autoritati quidem Andeloti pepercit in tanta rerum suarum difficultate. Nudius tertius enim accersivit illum, rogavitque an non autor esset novae istius musices. Deinde our Davidem Navarreni ab aula expulsum apud se ha-buisset doctorem, imo et suggestum Aureliis iussisset conscendere. Nam qui Andéloto male volunt hoc Régi detulerant quod dux aliis praeiisset ad canen-dum. Tum pro Gasparo quem comitem itineris ha-buerat, Davidem sumebant. Quum facile ab his delationibus sese purgasset, ut qui nec pratum adie-rat, nec Davidem unquam viderat, Rex addidit: Audio te non interfuisse missae ex quo oppidum Calais expugnatum est. Is excepit liber« et fortiter sibi non licere salva conscientia: se in caeteris ope-ram et obsequium principi suo nunquam negasse. Ne sim prolixus in recitandis omnibus, postquam egressus est a conspectu Regis, traditus est 30 aut 50 sagittariÏ8 vel hastatis asservandus, et abductus in oppidum Meau. ,2) Unde literas ad uxorem 8cripsit quas Eochaeus noster legit, ubi viriliter il-lam confirmât, ac consolatur et sibi gloriosum esse dicit pati pro causa adeo iusta.

Videtis in quo statu sunt res nostrae : vident etiam quibus non plane confixi sunt oculi quam misera sit Galliae conditio, quae tantis flagrat con-tentionibus, ubi tam propinquus est hostis, et quae rectorem habet qui sine iudicio sursum ac deorsum omnia versât. Gloriatus fuerat sibi in manu esse pacem, rediit tarnen re infecta, quin etiam vix fuga elabi potuit, quum quadringenti pistoletarii, quos vocant, non procul ab eo loco, ubi magnifiée epula-batur una cum Lotharinga, matre ducis, interempti sunt ab hoste.

Quod quaeris de Navarreno, adhuc est in civi-

12) Pierre de la Place, Gomment de Vestât de la religion et republique soubs les rois Henri/ etc. (Buchen, Choix de Chroniques), p. 9: (Andelot accusé de luthéranisme par Granvella) vint trouver le Roy estant lors à Monceaux, auquel lieu l'ayant receu gracieusement luy demanda, ainsi que le cardinal de Lorraine l'avoit instruit s'il tenoit que la messe fust une abomination. A quoy ledit Sr. d'Andelot diet franchement que d'autant qu'on faisoit de la messe un sacrifice propitiatoire à Dieu pour les péchés des morts et des vivans il la tenoit pour chose detestable. Dont le roy fut tellement courroucé qu'il le feit oster de sa presence et jura que n'eust esté pour l'honneur qu'il l'avoit nourri il luy eust baillé de son espée au travers du corps. Alors fut chargé N. Babou Sr. de la Bordaisiere maistre de la garderobe du roy de le mener à Meaux dans la maison de l'evesque et de là fut mené par les archers de la garde au chasteau de Meltm prisonnier. {Popeliniere éd. 1581, f. 123. Rist. ecel. I. 143 d'après d'Andelot lui-même.)

täte. Quo autem sit hi ne abiturus me latet, arque haud scio an ipse sciât. Ratio vitae eius adeo corrupts est ut nescio quid iam sperandum sit. Toto die saltat cum mulierculis ne quid gravius animo concipiat, quod belle congruit maiestati regiae. ,At-tamen die Lunae praeterito 16. Maii aderat in prato, et una cum nostris musicis ambulabat: quiu etiam die Iovis cum Andéloto concionem audiit non apud se seorsim, sed in coetu ordinario. Quare videbis quid expediet: nam de loco a quo rationem scribendi petendam esse iudicas,13) affirmare nihil au8im. Puto tarnen adhuc aliquamdiu ipsum 6essu-rum in aula.

De Bantigniaca nihil habeo quod significem Ion-vilîaeo nostro, nisi quod pessime tractatur a ma-rito.14) Vi sublata est in templum ut missam au-diret, ac ibi adhuc fortem se praestitit. Ex eo tempore inclusa domi sei-vatur, nec patet ad ipsam aditus, ideoque nescio an adhuc redditae sint ei lite-rae quas Dampetraeus nuper attulit.15) Aliquis for-san ex eventu iudicet nobis hoc consilium dandum non fuisse (quanquam qui concedit non semper con-sulit), sed certe aliter nos gerere non potuimus ubi circumstantias omnes expendimus. Scio quam ist-haec gravia sunt Ionvillaeo nostro, nec nobis sane mediocriter sunt acerba, verum non possumus me-deri malis omnibus quae videmus. Precari licet ac gemere et patienter ferre quod corrigere non potes.

Gasparutn 16) adhuc statuimus in quaedam Normandiae oppida mittere ut dissipatos colligat in unum corpus et confirmet. In negotio Sancti Laudi1 7) nihil no vi est. Quinque capti fuerant, ex quibus très papistae dimiâsi sunt, duo reliqui qui gustave-rant veritatem adhuc sunt in carcere. Sunt circi-ter 30 quibu8 imperatum est ut se sistant ad 15. Iulii. Interea custodi sigillorum omnibus médis odiosum reddidimus praefectum cui haec provincia data fuerat, quum insignis est propter vitae anteac-tae probrum. Hortatus sum ipsos in génère ut constanter pergerent in afflictione: quod volui ut faceres, domine, si tibi grave non esset, et simul consulere8 ne quid temere, quia parum abfuit quin armatos vi repulerint. Quatuor fratres captivi18) manent in eodem statu. Legatorum reditum ex-spectamu8 ut sciamus quid profecerint. Iam aliquid intellexi sed nihil volo scribere nisi certum, quoad fieri poterit.

Superest, fratres observandi, ut 1 9) vestris pre-

13) indicat. Coq. 14) Quum Genevam aùfugerè voluisset ipsi ut ad virum

rediret suaserant. IonviTlaeus videtur earn de facie cognovisse. 15) N. 2848. 16) Cum Andéloto Lutetiam rediisse videtur. 17) St. Lô. 18) N. 2860. 19) nt sciamus . . . . ut om. Coq.

181 1558 MAL 182

cibus commendemus nostram ecclesiam, quae tan-quam navicula in fluctuoso mari in singulas horas periclitatur. An iterum mihi in tanto discrimine versanti dabitur faciem vestram intueri? Faxit Dominus. Absit tamen ut aliquid velim quod nolit ipse. Valete, fratres. Dominus vos diu servet in-columes ecclesiae. Salutate quaeso amicos omnes meo nomine. Salutavi collegas meos, vobis ipsi vi-cissim salutem plurimam adscribi volunt. 22. Maii 1558.

Vobis obsequentissimus I. R,

Vanöllus, apud quem nunc habito, 20) te, domine, et D. Gàlasium plurimum salutat.

2876.

CALVINUS RADZIVILIO.

Commendat ei Laelium Socinum.

(Henry III. 128 App. Unde has sumpserit V. D. neacimna. Nos qnidem manu acriptam non vidimnB.)

Qui has Oeisitudini tuae literas reddet, quan-quam a me ob ingenii elegantiam, pietatis Studium, aliasque virtutes merito diligitur, non tamen impe-tras8et quam a me petebat commendationem, nisi privato eius negotio adiuncta fuisset evangelii causa, cui patrocinari sicut me non pudet ita nec tuam Celsitudinein pigebit propenso animo favere. ') Se-nensis est ex opulenta familia, pater fuit iuriscon-sultus magni nominis, qui tametsi filium hune suum amabat, quia tamen palam defecerat a papatu seque ad nos contulerat, eum exheredavit: sed dum sibi nimis prospicere ac cavere vult avertit omnes suos, ac credibile est inani eius metu «revisse audaciam hostibus, ut manum bonis omnibus iniieerent.2)

20) mutato seil, saepius domicûio propter securitatem. 2876.1) Mireris eum tam enixe hune virum commendasse de quo tarnen iam antea paulo aliter iudieaverat Cf. tarnen N. 2873 et Bullingeri ep. ad Lascum ap. Fünslin. p. 411.

2) Pater Marianus Socinus a. 1556 Bononiae obiit. (Trechsel II. 192.) Bonis fugitivi haeretici Inquisitio manum iniecerat. Ipse ut regum Maximiliani II. et Augusti Poloni intercession-em auxilio ea récupérant a Melanchthone literas commendatitias sollicitaturus a. 1557 Wormatiam ad colloquium se contulit; m. lulio 1558. Tubingam, Augusta Vindo-bonam et Gracoviam, unde Burcherus ad Bullingerum d. d. 27. Oct. scribit: Laelium hie reperi, oui dedi tuas literas. Denique in Italiam rediit eadem de causa, sed nihil effecit.

Quamvis enim reliqui fratres, quos pater haeredes iustituerat, domi manerent, imbuti tamen puriore doctrina iam signa dederant quae suspectos vulgo ipsos redderent. Ergo quum exclusus esset unus haeres, facta est quasi in vacuam possessionem ir-ruptio : et iam periculum est ne omnes simul deiecti et eversi omnibus suis fortunis ad miseram inopiam redigantur, nisi aliunde levati fuerint. Sperat au-tem hie bonus vir, si Regia Maiestas intercédera non gravetur apud Ducem Florentiae,s) sub cuius ditione nunc sunt Senenses, opportunum et facile remedium fore huic malo. Summam totius causae breviter complexus sum, ut inde suo arbitrio statuât tua Gelsitudo quam haec mea coinmendatio aequa et iusta sit, quia nolim quidquam ab ea petere nisi persuaserim esse rectum. Atque scio neque apud virum singularis prudentiae et tam bonae causae probationem opus esse multis verbis, et Celsitudi-nem tuam ita animatam esse ut nullis stimulis in-digeat quo suscipiat causam satis superque com-mendatam. Quod si me longius quam necesse sit impellat pia sollicitudo pro homme amico, una haud dubie spiritus sancti exhortatio efficacior erit apud tuam Celsitudinem quam preces quaelibet verbis meis conceptae. Iam quum legimus adiutores esse veritatis Dei quicunque ob evangelium oppressis vel laborantibus manum auxiliarem porrigunt, va-leat haec sententia longae et accuratae precationis loco, quia nullo negotio hoc conficiet Oelsitudo tua apud Regiam Maiestatem, et libenter in re non molesta se impendet. Einem facio ne taedio sit mea prolixitas. Dominus tuam Celsitudinem, Illustrissime Princeps, incolumem tueatur, spiritu suo gubernet omnique benedictionum génère locupletet. Genevae ix. Cal. Iun. 1558. *)

Celsitudinis tuae obsequentissimus Ioannes Calvinus.

3877,

MACARIUS CAL VINO.

Res in peius veriuntur. Eäicta severiora. Me-tus maior. Buxeus in vineulis. Intercessio princi-pum in fumum abiit. Andeloti forma fides, Navarreni dtibia.

(Ex autographo Cod. Geney. 112, fol. 135. — Coquerel Eevue 155. Hist. 42.)

3) Cosimum Medicensem. 4) Non 1553 ut habet Henry.

12*

183 EPISTOLAE 2877—2878 184

A mon treshonoré Seigneur, Monsieur d'Espeville. La part ou il sera.

2877. 1) Parlamentum. 2) Etiam loca conventuum saepius mutata fuisse vi-

dentur. 3) quae tum erat in Monceaux prope Meldos. De Buxti

crudeli nece cf. Bead in Butt. 1876, p. 164. Tigre, éd. 1875, p. 103. 4) N. 2835, postea Genevam missum et in Hist, mar-

tyrum editum. 5) Budaeus Beeae in legatione comes. Hie versus unus

atramento penitus deletus et ad marginem adsoriptum legitur: Excusate maculas propter fostinationem et locum ad scriben-dnm incommodum.

6) Talia non expresses verbis leguntur in ep. d. 19. Martii data. Fortasse Budaeus sic scripserat.

7) A Bezana diversam, ut videtur, sed Germanis pro-batam.

8) Hist. eccl. 1.141 : auxquels Princes fut faite gratieuse

surus esset unum ex suis nobilibus qui principibus satisfaceret. En vero eximius fructus legationis, quod dum hic adsunt, tanta saevitia exercetur. Saltern si exspectaretur donee migrassent, ne testes essent tarn tristis spectaculi. Statuimus interim gratias agere principibus et legatis litoras dare ubi non praetermittamus quae acciderunt.

Andelotus9) invictus perstat quod multis est gravissimum, quia utrinque pro ipsis periculum est seu demittatur, seu retineatur. Fremunt iam multi duces et milites et minantur se non pugnaturos. Ideo adversa pars oblique ipsum ad defectionem ia) sollicitât. Ad uxorem eius itum est, et terror ei non mediocris obiectus est quod non effugeret mortem si perstet : ipsam cum liberis miseram fore : proinde adeat virum et cor eius flectere conetur, impellat-que ad petendam a Rege veniam dissimuletque ad tempus. At ego et Rochaeus nudius tertius ipsam, quoad fieri potuit, confirmavimus. Exbibuit nobis liteias viri postremas quae iniram constantiam prae se ferant, ubi diserte ipsam hortatur ut importunos huiusmodi consiliarios abigat. Assiduis precibus ipsum Deo commendari conuenit, quia multum in huius hominis fortitudine positum est. Navarre-nus concessit in aulam, qui utinam longo intervàllo ad huius viri excellentiam accederet. Mira tarnen hic pollicebatur, sed more suo mutus erit in con-spectu Regis. Si voles ad ipsum scribere, licebit, ut opinor, quum rumor est Regem in his turbis non permissurum esse ut concédât in Aquitaniam. Quum in oppido Meau " ) canerentur psalmi in loco publico, sicut in prato nostro, qui praesident illic idem edixerunt quod nostri iudices. Mutavimus consilium de Gasparo quia prae caeteris investigatur ab hostibus, et necesse habet finem imponere negotiis domesticis. Itaque quum missionem peteret 12J quam illi, antequam iret in Britanniam, concesseramus, ipsum dimisimus. Valete, fratres carissimi et mihi

response pource qu'on oraignoit les offenser en une telle saison. Seil, eorum auxilio opus habebat rex in bello hispanico. — Martyrs fol. 481: Le Eoi pour toute response dit aux ambassadeurs qu'ils estoyent les tresbien venus et quant à leur charge qu'il envoyeroit en bref un gentilhomme vers les Electeurs et Princes pour leur faire entendre son vouloir et response, laquelle seroit telle qu'iceux s'en contenteroyent. Toutesfois les ambassadeurs n'estoyent pas encore partis de la cour que le feu qui sembloit devoir estre esteint par leur venue s'emorasa sur Geoffroy Guerin et autres fidèles prisonniers. Cf. Barthold 245 et Sattler IV. 122. Hic responsum dicit datum fuisse d. 2. Maii (als deutsche fürstliche Helfer zu Diedenhofen zuströmten antwortete der König glimpflich doch mit der Erklärung man möchte ihn mit dgl. Schreiben verschoneu weil er niemanden im fremden Lande mit Massgabe beheilige) ubi in definiendo die evidenter erravit autor.

9) Vide epp. sequentes. 10) desertionem Coq. 11) quasi in praesentia regis. 12) Genevam.

/ S. Omnibus modis student adversarii terrorem j nobis ineutere. Scripsit Rex ad senatum ') nos I sibi hostes esse capitales, qui quotidie pro vita et n corona eius Dominum precamur. Edictum eius pu-j blicatum est ut quieunque viderit aliquem ex iis qui s in prato cantarunt, tum qui cognoverit domos in A quibus coetus convenerint, quam primum indicet, \ nisi velit eiusdem criminis convictus teneri. Acce-[ ditjfijlmen exeommunicationis in templis. Insuper MÏatum est mandatum quam plurimis commissariis ut

inquirant et investigent domos omnes, ut iam ince-perunt. Nemo tarnen hueusque tractus est ad mortem: 10 vel 12, quod sciamus, abdueti sunt in car-cerem, qui ex yulgo fere omnes. Nullo autem modo licet ipsos compellare. Spes nonnullos susti-net non fore diuturnum quod adeo est violentum. Interea certe vix reperiuntur hospites qui Christi ecclesiam excipiant. 2) Dominus adsit nobis in tanta tempestate.

Legati principum nondum reversi sunt ex aula,3) quum ut audio literas nuper a suis acceperunt quas Regi offerant pro JBuxeo, qui iam abductus est ad nemus Vincentium. Interim miserunt ad nos exemplar literarum4) quas pro nobis attulerant, quae nihil aliud continent, quam illae Buxei quas ante très menses ad vos misi. Ex eo facile collegi-mus tunc non fuisse missas, quoniam hic et sen-tentiae et verba propemodum eadem sunt. Nihil vero tale fuit quale scripsit D. Veracius,5) nempe principibus nee foedus nee amicitiam constare posse cum Rege si pergat eos persequi qui eandem cum ipsis religionem amplexi sunt. 6) Legati etiam 8cribunt~ se suo officio probe functos esse et nihil omisisse quod ad rem faceret. Obtulerunt praeter-ea brevem nostram confessionem') quae ex admo-nitionibus tuis iam diu a me decerpta nescio qua ratione in principum manus pervenerat. Hoc tarnen in summa responsum8) tulerunt a Rege quod mis-

185 1558 MAI. 18G

summopere observandi. Quia certo scio me vobis non minori curae esse quam vosmetipsos, non me commendo, sed precor Dominum ut vos protegat et perpetuo gubemet spiritu suo. 25. Maii 1558.

Vobis obsequentissimus I. Ra.

2878.

L E SÉNAT DE BERNE AUX MINISTRES DE LAUSANNE.

Réponse officielle à leur demande relative à la discipline ecclésiastique et à l'excommunication.

(Copie contemporaine MS. de Gotha. 404, fol. 732. Elle porte l'adresse suivante écrite de la main de Bèze, qui a dû communiquer la pièce à Calvin: EximiO Christi servo D. loanni Calvino Genevensi? ecclesiae vere fide pasiori et patri mihi plurimum observando. Genevae. Voyez aussi Euchat

VIL 307.)

Ladvoyer et conseil de Berne, nostre salutation premise, honorables docts et savans, chers et bien aymez. Ayans auiourduy bien au long ouy et entendu la relation a nous par noz ministres de la parole de Dieu, faicte sur les articles *) a nous de rostre part ces iours passez envoyez, touchant les desordres et scandales qui sont en noz églises de par-delà, Nous avons la dessus advisé dy mettre le meilleur ordre en general quil seroyt possible. Et voyant tels desordres et scandales provenir principalement de ce que noz edicts et ordonnances cy devant esmanez2) sur le faict de noz consistoires et Chrestiene reformation n'ont esteiusques a present

2878.1) Voyez N. 2836. 2845. 2) Nous n'avons rien trouvé de bien précis sur cette

matière, en tant qu'il s'agit des pays de langue française sujets de Berne. Ruchat {Sût. eccl. du pays de Vaud. 1707, p. 106) dit: Les consistoires furent réglés en 1537 sur le pié où on les voit anjourdhuy et les loix ont toujours été les mêmes. Archinard, hist de l'égl. du canton de Vaud p. 93 : On établit d'abord dans les paroisses des consistoires composés de pasteurs et d'anciens . . . . ne jouissant pas d'une grande autorité ecclésiastique et disciplinaire. Ce fut une simple autorité morale. Les pécheurs qui ne voulaient pas accéder aux exhortations des consistoires devaient être dénoncés aux baillis. Et puis pendant plusieurs années il n'y eut de consistoire qu'à Lausanne. C'était l'institution du pays allemand appelée Chor-gerichl qui ne pouvait que faire des remontrances et édicter de petites amendes ou des emprisonnements de peu. de jours, mais non exclure de la cène. (Kirchh. Haller 162. Hundesh. 329. Synode d. Berne Art. 22.) De là depuis 1549 les réclamations incessantes de Viret.

si bien et deuement gardez, ny les transgresseurs dicelles punys et chastiez selon leurs démérites comme bien seroyt este requis, Nous avons pour extirper et refreindre telz desordres et scandales faict commandement a tous noz' baillyfs de nostre pays de Savoye de (suyvant nostre constume de pardeca touchant ces choses) dresser et observer, oultre les consistoires desia establys es villes de nostre diet pays, constituer et ordonner encores un consistoire en toutes et chacunes parroisses de leur baillyvage, ensemble certains gardiens et conservateurs iurez de nostre reformation, a prendre et choisir des plus anciens estans de bonne vie et conversation, lesquelz par leur serment, qui pour ce leur sera baillé, seront tenuz de surveiller, sen-querir dilligemment a la vérité de tous et chascuns desordres et scandales, qui se feront en chascunes parroieses et vilages, pour d'icoulx faire deue relation audict consistoire. Lequel, ensemble le ministre du lieu, qui sera assis avec le diet consistoire, aura charge de faire convenir pardevant luy toutes et chascunes personnes qui mèneront vie scandaleuse et désordonnée pour tresacertes leur remon-strer leurs vices et offenses, et les admonester par la parole de Dieu a s'en desporter et cas advenant que telles personnes ne tinsent compte de ces remonstrances, poursuyvans tousiours en leur maul-vays train et vie scandaleuse, de lors en faire plein-tif a noz bayllyfz .et officiers3) lesquels par leur debvoir seront tenus d'icelles personnes punyr et chastier selon leurs démérites au contenu de noz edicts et ordonnances consistoriales et aultres par nous sus l'observation de nostre saincte reformation establyes et a chascun d'eulx evoyees, desquelles a chascune desdictes parroisses par eulx sera donné un double, pour selon ce tantmieulx se savoir conduire, espérant que moyennant observation estroicte de noz dictes ordonnances et comme telle est nostre volunté, toutes choses seront, a layde de Dieu si bien reiglees et conduictes que le Seigneur Dieu en sera loué, les vices et scandales corrigez et ab-batus, et le paovre peuple édifié. Voyla en general ce quavons peu adviser estre expedient et nécessaire pour ladvancement et entretenement de noz dictes églises et abolissement des vices et desordres y estans.

Mais touchant l'excommunication4) par vous requise estre en no« dictes églises establie, pour oe que ne pouvons bonnement entendre quelle est vos-tre intention en cest endroict ou comment vous entendez icelle debvoir estre dressée et exercée: Est nostre vouloir affin que tant mieulx puissions la des-

3) L'autorité civile se réserve donc le droit de punir. 4) Ici l'on fait en apparence une concession, en disant

qu'on est disposé à entendre des propositions plus formelles.

187 EPISTOLAE 2878—2881 188

sus nous adviser et resouldre d'une response, qu'ayez a veoir les articles de nostre reformation et au plus près d'icelle faire et coucher par escrit un pouriect façon et manière qui vous semblera estre nécessaire et convenable sur le faict de la dicte excommunication, icelle nous envoyant par escrit pour la dessus donner nostre advis, vous advertir de nostre bon vouloir et plaisir.

Et pour conclusion touchant linquisition 5) et examen particulier par vous prétendu debvoir estre exercé tant envers les ignorans et idiotz en la religion chrestienne que des suspects en doctrine aultre que la receue entre vous et aultres ministres de noz églises, Nous nentendons cela estre expedient ny nécessaire et ne saurions cela permettre. Veu que par les catéchismes et instructions des enfans lignorance sera a layde de Dieu par succession de bref temps abatue et la postérité des présentement vivans bien instruicte. Toutefois quant a ceulx qui seront trouvez tant avant ignorants quils ne savent les prières ordinaires comme loraison de nostre Seigneur et les douze articles de la foy ou qui tiendront manifestement faulse et réprouvée doctrine ou soyt religion, nous voulons et entendons iceulx debvoir estre décelez a noz baillyfz, affin que punition condigne s'en face telle que par nous sera advisee et ordonnée selon lexigence des cas proposez et ra-portez. Donné ce 28. de May 1558.

2879.

DESCHAUMES CAL VINO.

GraHas agit nomine ecclesiae suae iam florentis-simae pro ministro sibi misso.

(Ex autographe) Cod. Genev. 109, fol. 87.)

Domino et patri Oarolo Passellio. G.

Dei in nos bénéficia, domine et pater in Christo dilectis8ime, ut per infirmitatem nostram considerare, videre autem multo minus possumus, sic quae vide-mus et percipimus mirum in modum miramur et laudamus. Ecce! nondum petieramus, quum pro-

5) A Genève on avait les visites à domicile qui se faisaient chaque année vers Pâques. Cependant elles ne sont expressément et officiellement instituées que dans les Ordonnances de 1561. (Oeuvres Vol X. 1« partie, p. 116.)

videntia sua quem ad. nos mitteret evocarat : tanta est eius in nos immerentes et indignos beneficen-tia. Atque utinam tain gratos et cum timoré et tremore verbo Dei obedientes praestemus nos, quam ingratos fuisse speramus, quos Dominus ob contemp-tum sui tanto beneficio privavit. -Quid igitur? num misericordiam Dei celebrabimus? num mirabilia ca-nemus? Sacrificia sane laudis sacrificabimus, et opera eius cum exsultatione praedicabimus. Acce-dit etiiim ad hoc tantum beneficium aliud. Quod Dominus de nobis vos sollicites esse velit, et quasi instrumenta ad providentiam suam afferat. Ingrati essemus si tanti in nos vestri beneficii immemores nullam hodie vobis haberemus gratiam, quam et habemus et ut imposterum habeamus Deum obnixe precamur. Caetorum quod dilectum fratrem nostrum D. Martinum non dimiserimus, credo vobis non impro-babitur, crescente praesertim indies numéro, oui ne duo quidem sufficiant, quum et tertium adiutorem brevi simus postulaturi. Messis enim copiosa, multi sitientes, famelici plures, quos et potari et pasci oportet verbo Dei. In summa benecÜxit nobis Dominus, et multiplicamur valde, Deumque oramus, perficiat opus quod coepit in nobis. Muitum iuva-bis nos oratione tua ad Deum, in qua memorem te nostri fore et speramus et confidimus, quod et faotü-rum coetum tuum non dubitamus. Dominus autem Iesus impleat te omni benedictione. Amen. Senio-res cum reliqua turba multam tibi dicunt salutem. Quod et ego etiam privatim facio, et ut mei me-mor esse velis te plurimum rogo. Bene vale, di-lectissime domine et pater. Pridie Pentecostes ') 1558.

Vester caeterorum nomine Deschaumes. 2)

2880.

BEZA CALVINO.

Legati tandem in aulatn pervenerunt. Negotium äisciplinae ad Calendas graecas remitti videtur. Uxor graviter aegrotat. Nova ex Lutetia, satis laeta.

(Ex autographe» Cod. Genev. 117, fol. 24 Seqnitnr ibidem apographon ignari ouiusdam calligraphi.)

2879. 1) 28. Maii. 2) Quis hic fuerit et ubi terrarum quaerendus, nos igno-

rare candide fatemur.

189 1558

Eximio Christi servo D. loh. Calvino patri mihi plurimum observando Genevensis ecolesiae vere fido pastori.

Genevae.

S. et pacem a Domino. Remitto ad te omnia quae miseras, de quibus magnam tibi gratiam habeo. Legatos l) sane gaudeo in aulam tandem perve-nisse, et me poenitet Sangermanum2) nostrum ro-gasse per literas ut Heydelbergam usque proficisce-retur. Sed eum spero Argentinae satis in tempore cogniturum illorum profectionem. Utinam Dominus Pharaonis cor emolliat aut brevi quoquo modo suum Israelem liberet.

De rebus nostris3) non credas quibus strophis nos eluserit mo\mo'Q&oç, *) ne ante hune diem literae nostrae in senatu legerentur. Ita fit ut res extrahatur. Sed quod ad me attinet non possum diutius morari, quandoquidem njmium perspicuum est quo tendat ista cunctatio. Hoc biduo ita me exercuit uxoris morbus ut plane metuam ne et ipse cogar aegrotare. Sed hodie sub coenam visa est illius febris mitior et colici dolores remiserunt. Si Dominus dederit meliora statim ad te veniam ut promisi. Sin minus, quantumvis invito subsis-tendum erit dum illam videam carere mea prae-sentia posse. xNam certe non sine aliquo vitae pe-riculo aegrotavit. Rogo te, mi pater, ut nos hoc quoque nomine memineris Domino commendare.

Heri sub noctem audio (nam domi me contineo) praeteriisse nobilem quendam qui certo affirmaret Cardinalem5) re omni infecta in aulam rediisse et die Ascensionis Domini maximam multitudinem Lutetiae palam in campo clericorum convenisse ad canendos psalmos 6) et gratias Deo agendas. Audi-tas etiam fuisse multorum voces qui palam in urbe conquererentur, sese nimium dura Servitute con-scientiae premi. In eo coetu hic ipse nobilis aiebat se interfuisse cum D. Andeïoto, quern Rex ipse paulo post accersitum iusserit in custodiam tradi. For-tassis haec omnia iam intellexisti, aut etiam istis certiora. Sed tarnen haec tibi significare visum est. Seu vera haec sunt seu falsa, profecto multae causae sunt quamobrem, si unquam alias, oporteat assiduas esse ecclesiae preces, ut Dominus regnum suum tueatur et amplificet, et Satanae conatus, utinam extremos, frangat. Bene vale, mi pater. Do-

2880.1) Germanos. 2) Gasp. Foucaut Sieur de S. Germain. 3) Lausannensis classis cum senatu Bernensi de dis

ciplina diseeptantis. 4) Senatorum aliquem Bernensem, virum seu. militarem,

hoc cognomine designate videtwr. 5) Lotharingum. 6) Vide epp. Macarii proxime praecedentes.

MAI. • 190

minus Iesus te pergat incolumem ecclesiae suae servare. Quum primum liber ero advolabo, ne du-bites. Quod utinam brevi mihi Dominus concédât. Laus, die pentecostes7) sub noctem.

T. Beza filius tibi in Domino addictissimus.

2881.

VIRETUS FARELLO.

Parisiensia et Lausannensia eadem ac üla quae praecedens attigerat, sed minus diserte.

(Ex autographo Bibliothccae pastorum Neocomensium, Epp. Vireti fasc, X. N. 3.)

Eximio Christi servo Guilielmo Farello. Neocomi.

S. Scripsit Macarius r) legatos prineipum esse apud regem. Illos cönvenerunt Parrhisienses fratres. Responderunt sibi omnia quae ad hanc causam fa-ciunt diligenter et ex animo a prineipibus commen-data. Alia sunt nunciata de quibus quia rumor est incertus nihil scribam donee compertius illa cognovero. Caspar2) publice Aureliae concionatus est, ut scribit Macarius. Pharaonis cor interea nihil mollescit. Dominus emolliat potius quam frangat. Quae de pace traetabantur audimus omnia in fumum abiisse.8)

De rebus nostris quid scribam nescio plane, nisi quod mihi, si ulla spes superest, perquam exi-gua est. 4) Quid enim speres ab hominibus sie af-fectis? Neminem video qui causam ex animo sus-cipiat. Ministri nobis non adversantur palam. Quantum ipsam apud se causam probent eorum studia apertius tandem declarabunt, et ipse causae exitus. Odium in Calvvnutn et Genevenses nobis quoque magnam conciliât invidiam quia qui quaerit occasionem facile invenit. E co[ «]obis sunt omnia exspectanda. Me supra modum pudet pigetque sortis nostrae. Dominus tantis et tarn de-

7) 29. .Mat*. 2881.1) N. 2877.

2) Garmel. 3) Pax quae ab oppido Gateau- Canibresis nomen habet

demum m. Aprïli 1559 sancita est. 4) Edictum 28. Maii {N. 2878) nondum vidit.

191 EPISTOLAE 2881—2884 192

ploratis malis ipse medeatur. Salutant te nostri omnes. Vale optime ac diutissime et nos precibus Domino commendato.

Lausannae 31. Maii 1558.

Tuus Petrus Viretus.

2882.

CALVINUS MACARIO.

Hortatur eum ad constantiam in tantis qutàus circumventus est perimlis.

(Habet Beza ed. Genev. 191, Laus. p. 409, Hanov. p. 458, Chouet p. 259, Amst. p. 119. Bt ex eo versio fluxit gallica

ed. Berol. p. 260.)

Frater mi, dulcissime frater, si metu omni et sollicitudine vacuus te nunc et collegas ad obeunda quae impendent certamina impellerem, merito frige-ret apud vos, imo putida esset fortis ilia garruli-tas. Nunc vero dum vestro periculo anxius ipse ac trepidus ad fiduciam et constantiam vos exhorter, epistola haec quae viva erit cordis mei imago, omnesque intimos eius affectus repraesentabit, vos non secus afficiet, utspero, quam si coram omnium curarum socius adessem. Et certe si ad extrema veniendum sit, cuperem vobiscum in morte potius coniungi, quam superstes tantam ecclesiae calamita-tem lugere. Caeterum quidquid accidat, satis ex coelestis magistri praescripto, me tacente, scitis cen-ties potius moriendum, quam stationem, cui estis addicti, timide deseratis. Seditionis ignominiam, qua non modo vos sugillare, sed sacrum Christi evangelium aspergere conantur improbi, ego etiam exhorreo. Verum ubi vobis probe conscii estis, inique vos hac falsa invidia gravari, hoc innocentiae vestrae testimonio fretos calumniam hanc aequo et sedato animo ferre convenit, quam ne ipse quidem filius Dei potuit effugere. Bene est quod vobis quiescentibus hostium maledicentiam refellet quae ex tenebris mox emerget Veritas. Nam simul ac triduo volitaverit rumor, sponte concidet: ac auto-res ipsi pudore obmutescent. Certe ut omnium mendaciorum pater et artifex diabolus tota mole ad vos odio et infamia obruendos incumbat, non tarnen eo usque proficiet, quin hoc praeclaro et memora-bili conflictu nomen suum illustret Deus, et ex ca-ligine eliciat plenum gloriao suae fulgorem. Nulla unquam ad Regis aures pervenerat libera et inge-nua confessio. Si ultima primis respondeant (quod

sperandum est) centies, crede mihi, pallescet rubi-cundus leo. Si in grege multa erit trepidatio, ne vos conturbet, sed placide non minus quam strenue occurrite dissipationi. Forte aliquid relaxationis brevi praeter spem dabitur. Quod si durius vestram patientiam exerceri contigerit, quoniam ita coelesti patri decretum est, fixum tarnen maneat, fidelem esse, qui ultra modum suos tentari non sinet. ')

2883.

CALVIN A D'ANDELOT.

Exhortations à l'occasion de son emprisonnement.

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 92. En marge est écrit: A Monsieur â'Andelot prisonnier à Melun. Vol. 107b, fol. 12. Berne F. 91. Ruchat VII. 351. Crottet chron. N.

32. Bonnet n . 194. Trad. angl. m . 418.)

Monseigneur, combien que ie suis assez persuadé que de longue main vous avez prémédité

I comment pour soustenir les assaux qui vous sont j dressez, ') il vous falloit estre armé et muny. Et

ne doubte pas, oultre ce que Iesuschrist fait profiter en vous au besoing la doctrine que vous avez aprinse en son eschole, que ceulx qui sont plus prochains de vous sy emploient fidèlement entant que l'accès leur est donne, si nay ie pas voulu faillir a m'aquiter dune partie de mon devoir. le ne suis pas asseuré si la présente viendra iusques a vous, mais quoy quil en soit ce mest quelque allégement et demy repos dessayer si de ma part ie pour-ray aucunement vous ayder en vostre combat. Nous avons bien tous a louer Dieu de lentree quil vous a donnée, laquelle il fera servir plus que ne povons estimer. Et de faict il nous fault tenir ce poinct résolu, que Dieu vous a produit comme par la main pour estre tesmoing de sa vérité au lieu dont elle

2882.1) Fragmentum tantum esse videtur. Omnino ad a. 1558 pertinet, dum Macarius Lutetiae munere suo fungeba-tur : verum ad mensem et diem definiendum nihil praebet au-oidii. Saepius Nostrum ad Macarium scripsisse constat, sed nulla aetatem tulit epistola praeter hanc- De erin\ine seditionis pus irrogato in Macarii epistolis nihil legisse meminimus. Cardinalem Lotharingium leonem vocat rubicundum, sed hoe~ eognomine Calvinus prior uti potuit, quum ille potius initio Galeritam et coecineum diwerit. Ew mera ergo coniectura hanc ad finem Maii referimus, quo tempore res evidenter in peius vertebantur, et ante negotium Andeloti, post quod non facile liberam confessionem ad aures Regis nunquam perve-nisse aliquis dieere poterat. 2883.1) Voyez les lettres de Maeard de la fin du mois.

193 1558

avoit este forclose iusques icy. Mais quil vous souvienne quen vous donnant telle magnanimité pour la premiere poincte, il vous a tant plus obligé a soy de persister constamment, en sorte quil y au-roit moins dexouse de reculer que de ne vous estre advance. le concoy bien en mon esprit une partie des alarmes que vous avez desia expérimentées, et encores nest-ce pas la fin. Mais quand ilz seraient cent fois plus aspres et rudes, si estce que le maistre auquel vous servez mérite bien que vous y résistiez iusques au bout ne défaillant pour rien qui soit. Vous avez par cydevant souvent exposé vostre vie en hazard pour vostre Prince terrien, et seriez encores prest de faire le semblable au besoing, daü-tant que vous y estes tenu. Ce nest pas raison que le souverain Roy du ciel et de la terre auquel le père a donne tout empire soit moins prise, et quil vous face mal d'acquérir des ennemis pour maintenir sa gloire, veu que non seulement nous sommes du tout a luy tant du droict de nature que pour le pris inestimable de son sang quil na pas espargné pour nostre salut, mais aussi que le service que nous luy rendons ne peult estre perdu, et que tout ce quil nous fauldra endurer pour luy nous sera profitable: comme 8. Paul se glorifiant que Iesuschrist luy est gaing a vivre et a mourir, monstre bien par son exemple que estant asseurez de ne combatre a l'aventure, nous navons point a craindre. Vous avez desia senty, comme ie croy, que le plus dur assault et le plus difficile est de ceulx qui soubz umbre d^amitie s'insinuent pour vous faire fleschir, lesquelz ne sont iamais despour-veuz de belles couleurs et alechemens. Et dautant plus vous est il besoing de pratiquer la doctrine de l'apostre, cest de regarder, pour vous endurcir tant contre toutes flateries que craintes, Il est la partie de Moyse lequel povant estre grand en la court dBgypte, préféra lopprobre de Christ a toutes pompes et délices caduques qui luy eussent este trop cher vendues, sil y eust este retenu. Or 1A-postre monstre dou luy est venu telle fermeté, cest quil sestoit endurcy en regardant a Dieu. Ainsi, Monseigneur, eslevant tous voz sens, aprenez de boucher les aureilles a tous ces souffletz de Satan qui ne taschent qua renverser vostre salut en es-branlant la constance de vostre foy.2) Aprenez de fermer les yeux a toutes distractions qui seraient pour vous divertir, sachant que ce ne sont quautant de tromperies de nostre ennemy mortel. Et par quelques astuces quon vous sollicite a vous racheter en faulsant la foy promise au filz de Dieu, que

2) d'Andelot ne fut pas aussi ferme que Calvin l'espérait. Pour recouvrer la liberté, cédant aux instances de sa femme, il permit que la messe fût dite en sa présence (Macard l c.)

Calvini opera. Vol. XVII.

MAI. . 1 9 4

vous ayes ceste sentence bien imprimée en vostre memoire quil veult estre confessé de nous sur peyne destre desadvouez et renoncez de luy. Car quoy que plusieurs auiourdhuy ne facent que torcher leur bouche en reniant la vérité, si estce que la confession dicelle est trop précieuse a Dieu pour en tenir si peu de compte. Et combien quil semble que ce soit peyne perdue de porter tesmoignage a lEvan-gile entre ceulx qui y sont rebelles, mesmes que -cela tourne en moquerie et opprobre, puis que cest ung sacrifice aggreable a Dieu, contentons nous destre approuvez de luy. Tant y a quil fera profiter nostre simplicité plus que nous ne pensons, si nous suyvons ce quil nous commande. Or quand vous ne seriez pas agité dailleurs, vous nestes pas insensible que vous nayez a batailler contre beaucoup de tentations. Mais quelque infirmité que vous sentiez, cest lors quil se fault esvertuer et ne perdre courage, daultant que son secours ne nous de-fauldra en la nécessite. Pour obtenir telle victoire que Satan avecques tous les siens en soit confus remetez vous entre les mains de celuy auquel vostre vie est précieuse, et qui a les issues de mort en sa main, attendant ce quil luy plaira disposer, comme il le monstrera en temps oportun, a vostre salut. Et pource que la perseverance est ung don singulier den hault, ne cessez d'invoquer ce bon père a ce quil vous fortifie. Dequoy aussi nous ne fauldrons le prier avecques vous, comme cest bien raison que tous les enfans de Dieu ayent soing de vous.

Sur ce, mon Seigneur, après mestre affectueusement recommandé a vostre bonne grace et prières, ie supplieray ce bon Dieu vous avoir en sa protection, vous faire sentir par effect ce que vault ung tel bien, vous gouverner par son esprit, et vous armer de constance invincible pour surmonter tous ses ennemis et glorifier son sainct nom. Ce 3) de may 1558.

3884.

HALLERUS BULLINGERO.

Novum inier Genevenses et Sernenses dissidium exortum est de quo alias plura. Lausannenses usque de disciplina instituenda satagunt, quibus iam aliqua concessio fada est.

3) le chiffre est si mal écrit qu'on peut hésiter à l'égard de la date. M. Bonnet a mis le 10. Nous ne mettons cette lettre qu'à la fin du mois. D'après son contenu nous ne saurions croire qu'elle est plus ancienne.

13

195 EPISTOLAE 2884—2886 196

-{Excerptum ex antographo Archiv. Tnrio. Pint. VI. Vol. 154, olim Serin. B. Epp. Tom. 32, foj. 255. — Simler. "Vol 92.)

Clarissimo viro D. Heinrycho Bullingero Tigurinae ecclesiae pastori fidelissimo domino et compatri suo

carissimo colendissimoque.

— Tecum de multis agam. Primo de novo inter Genevenses et nostros dissidio puto te audisse ') aliquid et quo modo ipsi de novo captum quondam illorum exsulem decollaverint. Longa est historia et quae paucis verbis non possit explicari. Diffe-ram ergo illam in tempus mei adventus aut alias, si voles, ubi plus mihi otii suppetit, scribam. Sic etiam de nova ilia contentione nostrorum Gallorum circa descensum Domini ad inferos.2) Item quid Lausannenses a senatu nostro circa disciplinam ec-clesiasticam, quam Uli tanto nunc tempore flagitant, impetraverint. Data est illis copia conscribendi formam aliquam, quae si constituta fuerit a nostris examinabitur et postea demum quid recipi possit vel non constituetur.3) Ber-nae Calend. Iunii 1558.

Io. Hallerus tuus.

2884.1) lam quo tempore foedus inter utrosque renovatum fuit Semeuses petierant ut bona exsulum his restiiuerentur et postea saepius institerunt apud renuentes. Buchat VI. 230 sqq. ubi inter alia: Les Genevois avoient ordonné à tons leurs citoyens et sujets de saisir les fugitifs partout où ils les tronveroient sur leurs terres. Il arriva que le 27. Avril deux conseillers de Genève arrêtèrent un de ces fugitifs à Céligny (enclave de Genève) entre Nyon et Ooppet, et le lendemain ou envoya le bourreau pour l'exécuter; mais trois amis du prisonnier montés à cheval et bien armés attaquèrent le bourreau et l'huissier qui l'accompagnoit et en proférant des injures atroces contre le Genevois, le battirent, le blessèrent et le contraignirent à rebrousser chemin. Le jour suivant les Genevois le renvoyèrent avec une bonne escorte, le prisonnier fut décapité et son corps mis sur une potence. Cette affaire fit grand bruit. Les deux conseillers furent cités à Nyon comme ayant fait une infraction de jurisdiction dans la seigneurie de Berne, et condamnés par contumace à dix mille ecus d'amende et mille ecus de dédommagement pour les enfants du mort, et les biens qu'ils avoient sous la domination de Berne furent confisqués. Les Genevois prirent fait et cause ponr lenrs deux conseillers qui n'avaient fait qu'obéir à leur édit.

2) De his alibi nihil. 3) N. 2878.

2885.

CALVIN AU ROI DE NAVARRE.

Pressantes exhortations à la fermeté dans la foi et dans la profession. ')

(Copies Bibl. de Genève Vol. 107, fol. 68 v. et 93. Vol. 107b, fol. 9. Euchat VU. 353. Crottet, Ohron. N. 33. Bonnet

H. 198. Trad. angl. III. 423.)

Sire, combien quil sembleroit que durant ces troubles qui se sont eslevez depuis nagueres, ie vous deusse espargner, toutesfois ie ne craindray point en telle nécessite vous prier et solliciter au nom de Dieu, a vous emploier en ce que Dieu requiert de vous, espérant que vous ne prendrez point a importunite si ie procure la cause du Roy souverain auquel nous ne pouvons rendre la centiesme partie de ce que nous debvons, encores que chacun sefforce de toutes ses facultés a semployer envers luy. Vray est quen délibérant sil seroit bon de vous escrire, ie me suis retenu quelque temps. Mais puis que ie ne puis mieux faire, ie me suis en la fin résolu quil ny avoit rien meilleur que duser de la hardiesse quil vous a pieu me donner par voz lettres:2) sur tout pource que ie ne doubte pas que vous nayes besoing destre conforme en tels assaultz que Satan vous a dresse.3) Car cest alors que nos-tre fragilité se monstre tellement, que si nous nes-tions munis den hault, les plus habiles defauldroient. Or combien quil y ayt pour estonner de prime face et grans et petiz, toutesfois ie vous prie, Sire, de bien penser a louverture que Dieu a faite pour advancer la pure vérité de son Evangile. Car en telle occasion quil vous présente, il est certain quil veult esprouver quelle affection vous avez envers luy. Et quand iusques icy il vous eust este licite de vous taire, vous voyez qu'a present lexcuse cesse, quant Dieu vous tire comme par la main, requérant que vous luy serviez de tesmoing. le scay bien de quelle importance pourra estre la confession que vous ferez, pour vous fascher en vostre personne, dignité Royale, estatz, honneurs et biens. Mais quoy quil en soit, si vous fault il regarder,

2885.1) Nous ne sommes pas tout à fait de l'avis de M. Bonnet qui à l'occasion de cette lettre fait l'éloge du courage du Roi, réclamant la liberté du ministre Chandieu et chantant des psaumes au Pré aux clercs, et croit qu'elle est écrite pour exhorter le Boi à justifier la bonne opinion qu'on a de lui. Il nous semble au contraire que Calvin concevait des craintes sérieuses au sujet de la fidélité du prince, après les communications très-peu rassurantes que Macard lui avait faites sur son manque de caractère, sa vanité et ses fredaines.

2) perdues. 3) G est bien assez clair, quand on songe aux ménage

ments à garder vis-a-vis d'un si grand personnage.

197 1558 IÜN. 198

Sire, en quoy vous estes tenu et redevable a celuy duquel vous tenez tout ce que vous avez, et espérez encores beaucoup mieux, assavoir lheritage ce-leste. Le hault degré ou vous estes, ne vous exempte pas, comme vous scavez, de la loy et reigle qui est commune a tous fidèles, de maintenir la doctrine de nostre Seigneur Iesus, en laquelle gist toute nostre félicite et salut. Mesmes selon que vous estes es-leve par dessus les aultres, Sire, dautant plus vous fault il efforcer de monstrer le chemin a ung si grand peuple qui a les yeux ietez sur vous: car vous scavez, selon que chascun aura receu plus ample mesure de grace, quil luy en fauldra rendre compte.

Pensez, Sire, quel nombre de gens il y a qui mettraient soubz le pied tout regard du monde, pour faire valoir le moien que Dieu vous a donne. Et de faict la constance dun seul homme lequel est de beaucoup inférieur a vous,4) en tant quil est de moien estât entre vous et ceux qui sont du rang commun, monstre assez exemple a chascun de ce quil doit faire. Les petis voians ung tel miroir, ont bien occasion de prendre courage. Ses pareilz ou qui approchent de luy, doyvent bien estre incitez a luy tenir compagnie. Mais vous, Sire, qui marchez devant en honneur et qualité, vous devez aussi estre lenseigne de vertu,s) nayant point honte de participer a lopprobre du filz de Dieu, puis que ses flestrissures sont plus honorables que toutes les gloires du monde. le me tien asseure que vous trouverez par conseil de plusieurs de dissimuler et vous tenir coy, soubz umbre que vous ne profiterez rien en vous declarant. Mais si les commandemens de Dieu, comme il est diet au Pseaume, sont voz conseillers, escoutez plustost, Sire, et retenez ce quilz vous monstrent en cest endroit, cest de porter6) tesmoignage a la parole de Dieu devant les Roys, encores quilz nen veuillent point ouyr parler.

le ne scay pas iusques ou vous avez desia este tire,7) mais ie vous prie, Sire, si vous aviez commence trop debilement, comme souvent les premiers combatz ne nous trouvent pas si bien disposez comme il serait requis, de maintenant prendre courage. Au reste, confiez vous en celuy duquel vous démenez8) la querelle, quil donnera bonne issue a vostre magnanimité, comme il est certain que les ennemis de Dieu prennent tant plus daudace et sen-durcissent en leur fierté, quand ilz pensent vous avoir affoibly en vous donnant quelque frayeur.

4) cFÂndelot, gui du reste était neveu du connétable de Montmorency.

5) de Dieu Bt. 6) prêter Bt. f) H ne le savait que trop bien. 8) souatenez Bt.

le nentens point, Sire, par cela vous induire a vous fonder sur le credit du monde, ou vous en armer, mais seulement de vous exhorter au nom de Dieu quen vous remettant du tout a luy, vous appuyant sur sa vertu, vous reposant en son ayde, et vous cachant soubz sa protection, vous luy offriez aussi en sacrifice ce quil vous a donne dauctorite, lemployant et le dedyant du tout a son service. Quant vous y procéderez ainsi franchement, ne doubtez pas, Sire, quil ne prenne la cause en main, soit en fléchissant le oueur du Roy en son obeys-sance, soit en le modérant, en sorte que la confession que vous ferez servira de bouclier pour garantir ung nombre infiny de pauvres fidèles qui sat-tendent a vous, et qui sesbahiront si vous ne res-pondez a leur espérance.

Quant au Roy et ceulx qui linoitent9) contre la vraye religion, vous ne pouvez éviter, quelque semblant que vous faciez, quilz ne vous tiennent pour suspect de penser plus que vous nosez dire. Par quoy il serait plus convenable a vostre maieste Royale de vous y porter franchement, sur tout quant ils vous y contraignent. Mais encores que selon le monde, il ne semblast utile ny expedient de confesser la vérité de Dieu, si avez vous a regarder, Sire, ce que vous demande celuy qui mérite bien destre obey sans contredict. Oongnois-sant doncqquil vous a mis pour ceste heure a lexa-men, tant pour maintenir la doctrine de son Evangile, que pour soulager les pauvres membres de son corps, avecques lesquelz il vous a conioinetz, advisez de fermer les yeux a tous empeschemens qui vous pourraient retarder, et rendre tel devoir que tous les enfans de Dieu ayent de quoy sesipuyr, et glorifier son saict nom.

Sire, après mestre treshumblement recommande a vostre bonne grace, ie supplieray le Roy des Roys de vous faire prospérer, vous acroistre en tout bien, vous gouverner par son esprit iusques en la fin, et vous tenir en sa saincte garde. Oeviiime. iuin 1558.

3886.

PERRUCELLUS CALVINO.

Pierium discedentem commendat simul de statu ecdesiae accuratius relaturum.

(Ex autographe) Cod. Genev. 114, fol. 135.)

9) c'étaient en première ligne les Guise, surtout depuis le mariage du Dauphin, et puis Diane de Poitiers.

13*

\

199 EPISTOLJ

Clarissimo viro D. Iohanni Galvino ecolesiae Dei apud Genevenses pastori dignissimo domino ac praeceptori meo semper observando.

Genevae.

S. P. Etsi nos non lateat, clarissime domine, multas ob causas easque necessarias bine revocari D. Pierittm, ') non possumus tarnen non dolore ob tanti viri non solum eruditi verum etiam pii dis-cessum. Seimus, proh dolor, quam aegre divella-mur a caris. An ulla est neeessitudo aut familiari-tas, quae cum huius pietate sit conferonda? Atta-men quia sic visum est Deo, feremus utcunque tantam iaoturam, praesertim apud alios tantum emo-lumenti allaturam, ne Dei consilia et voluntatem impedire videamur. Decreveram pluribus ad te scribere quis sit praesens nostrae ecclesiae status,2) praesertim ob explicationem seu responsionem quam dedimus ad quatuor articulos quos hic noster sena-tus mandate prinoipum Germaniae in eum finem nobis 20. Mali tradiderat, tum etiam de nonnulHs tumultibus a quibusdam excitatis. Bed quum D. Pterins iis omnibus non solum interfuerit, verum etiam praefuerit, satms esse duxi uthaec ab illo quam ex meis scriptis disceres. Bene et féliciter vale. Pax Domini sit tecum et cum tuis omnibus. Amen.

Francofurti 9. iunii 1558.

Tuae praestantiae addictissimus Franciscus Perrucellus.

2886.1) Vir alioqui ignotus verbi minister fuisse videtur iam Genevam rediens.

2) Be hoc nonnuUa in Frhf. Bel. Handl. I. Beil. 20, p. 39, ubi eccsiat scriptum ministrorum eccles. peregrinarum ad senatum d- d. 25. Maii quo declarant doctrinam suam otnnino convenire cum Becessu principum Francofurtensi q. d. hoc ipso anno edito d. 18. Martii. Etiam ministri urbis de eodem Becessu ad senatum scripserunt circa 4 articulos ipsis minus placentibus (ibid. T. IL Beil. 29, p. 286.) Hi fortas-sis erant 4 Uli articuli de quibus Perrucellus. Alibi Odern ministri (IL Beil. 14, p. 85) referunt intra biennium ab a. 1558 ministros peregrinos nunquam ap. senatum de ipsis ques-tos esse, und zwar weil Franc. Riverius der den Val. Pollanus ersetzt habe etwas bescheidener war als dieser gewesen und dasz sie mit jrem eigenen Zwiespalt so fast um dieselbige zeit angefangen gnug zu than gehabt. Es haben aber seitdem jrer Senioren und Predieanten etliche selbs zu klagen angefangen man wolle jnen jre Kirohenzuoht zerreissen deren sie doch eben dazumal am meisten bedürften dieweil sioh viel jrriger köpff, schwenckfeldiseher, widertenffischer nnd sonst frembder und newer Lehr anhängig neben jnen einschleicher-ten. Da kamen sie darnach zum Disputiren nicht allein vom H. Nachtmal sondern auch vom Et. Tauff.

2886- 2887 200

2887.

MAOARIUS OALVINO.

Pergit in referendis ecclesiae Parisknsis discri-minibus, alterna vice spei et metui deditae. Addü quaedam nova politico, tectis quidem verbis exposita.

(Ex aütographo Cod. Genev. 110, fol. 181.)

A mon treshonore Seigneur et Maistre Monsieur d'Bspeville. La part ou il sera.

S. Interdum auditis quae primo aspectu nobis terrorem non parvum obiiciunt et statim Deo mi-rabiliter opitulante praeter omnium opinionem eva-nescunt. In quo deterior est vestra conditio quam nostra, quia quum dissiti a nobis sitis magno loco-rum intervallo, tantisper affîcimini periculo nostro quoad certiores fiatis, per literas quae non continuo succedunt tristi nuncio, aliquante melius nobiscum agi. Beatiores autem estis nobis ubi simul et eodem momento vobis narratur quod diverso tempore moe-rorem primum nobis, deinde laetitiam attulit. Ex quo genere est illud quod Bochaeus noster die do-minico noctu hora ciroiter undecima in carcerem ductus est, ') quum faber lignarius religionis causa apud ilium quaereretur. Per viginti horas in magno metu fuimus, quia cbartae erant in manibus magistrates quae omnino mortem minabantur. Toto illo tempore rei ignorantia vobis lucro fuit. Sed neque hie nuncius in comparatione adeo vos afficiet, ut nos repentinus fratris aspectus exhilaravit. Nam pro modo tristitiae, quam percepimus ex fratris vincu-lis, exsultavimus vesperi prae gaudio, ubi ipsum praeter spem in convivio sacro, quod tunc forte ap-paratum erat, amplexi sumus. Hac autem ratione Dominus ipsum nobis restituit. Quum Navarrenus, qui hue ab aula migrarat, missis domesticis ad prae-fectum criminum nihil profecisset, ipse multorum precibus sollicitatus in forum venit, et petite ho-mine, quern sibi a cubiculis esse dicebat, eum abduxit non répugnante praefecto. Nescimus tarnen quorsum tandem res evadet. Neque enim dubium est quin totum negotium perveniat ad aures regis. Ac iam multi tumultuantur et aiunt Navarrenwm nimium sibi sumpsisse. Interea fruemur fratre. Sed perin-commode adhuc accidit quod multae chartae et lite-rae resident in manibus hostium. Servus etiam

2887.1) Estant advenu que deux ministres de Paris furent surpris en leur chambre 1 un desquels fut lasche par les ser-gens leur baillant quelques esous en la main, l'antre, Ant. de Ohandieu, fut emprisonné au Chastelet, le Boy (de Navarre) alla luy mesme le lendemain l'advoner de sa maison et l'en ramena sain et aauf. (Hist. eccl. I. 140.)

201 1558 ITJN. 202

eius asservatur in spelunoa cum homioidis. Bo-chaeus alio concessit ad tempus ex fratrum senten-tia, quia iam percrebuit ipsum esse principem sec-tae. Lestraeus apprehensus mirabiliter subduxit se e manibus latronum.8)

Aliud etiàm nos recréât quod quum nuper de-speraremus de Sarrazerii8) vita propter gravitatem morbi, obtinuimus hac occasione ut extra carcerem ductus traderetur alicui servandus, unde fruens me-liore aère longe iam melius habet. Illud acerbum est quod die sabbathi proxime praeterito sententia lata est in Guerinum*) de quo alias scripsi, ut vi-VU8 cremetur nisi abiuret Christum. Quod si ad-ducatur ut abneget, praefocetur laqueo priusquam ignem sentiat. Huousque sollicitatus est a Sorbo-nicis, neo quidquam profecerunt. Deo sit laus et gloria. Ac nos dabimus operam per alios, si nobis non pateat ad ipsum aditus, ut sibi constet ad ec-clesiae suae aedificationem. Duo reliqui sunt in eo-dem statu in quo antea. Qui nuper capti sunt pro psalmis5) mitius tractantur. De exitu non habeo quod pollicear. Spero tarnen non fore cruentum.

Andehtum multi obtestantur ut paululum de-clinet dum Theonvilla obsessa est,6) ne expugnetur ipso absente et alteri cedat laus victoriae quae ipsi debebatur. Dux enim Guisius facilem sibi promit-tit expugnationem. Adhuc tarnen Andehtum Dominus corroborât et in posterum, ut spero, invicta virtute siistinebit, ut ex eius literis7) cognoscetis quarum exemplar ad TOS mitto. His etiam diligen-ter respond! Quod scripsi ad fratrem Berg.8) de Connestabilis adventu, rumorem vanum fuisse evën-tus docet. Bxpetitur certe a Rege mirum in mo-

2) Quern suspicamur fuisse ilium ipsum cuius nomen in loco modo laudato Hist. ecel. desideratur.

3) Deux escoliers de Beam, Sarrauer et la Porte, retournai» de Geneve aveo one charge de livres, ayans passé par Rhodes, forent prins à deux lieues de là et ramenés aux prisons de l'Evesqne Ghasoun s'enqnerant qui c'estoit, ioint que leurs livres forent inoontinent dispersés, plusieurs forent instruits par leurs douces et doctes responses, voire mesme l'Evesque, cardinal d'Armagnac, l'un des plus invétérés apostats de France, touché en sa conscience, et aussy de quelques lettres à luy escrites par la Royne de Navarre, ne tasohoit qu'à les faire fleschir par quelque manière oblique pour les délivrer. Cela ne pouvant estre obtenu d'eux on commença à besongner à leur procès comme par contrainte. Mais ils forent sauvés par dessus les toicts de la maison, aveo connivenoe des gens du cardinal. (Hist. eeel. I. 156.)

4) vide Macarium ad 3. lui et supra N. 2838. 2841. Hist. ecel. I. 145.

5) in Frato cUricorum decantatis (N. 2869. 2875). 6) Ipse Andélotus obsidioni non intererat Oppidum

illud inde a d. 26. Apr. magnm copiarum vi, inter guas etiam auxüiarii Germant, premebatur duce Guisiano, et a. 22. lunii ad deditionem coactum fuit. {Be Thou IL 568. Barthold 239.)

7) Quae supersunt, reeentiores sunt. 8) Fortasse legendum: Borg, tum eogitari potest de

Sorgoino ministro Genevensi.

dum, quod colligi potest ex literis quas clam eius adversariis ad illum scripsit.

Navarrenus repetiit aulam. Si pax esset, haud dubie molestias ei exhibèrent qui primas tenent. Buxeus adhuc in custodia est Phüißpus9) nobis imminet cum ingenti, ut ferunt, exercitu. Nobis etiam vires sunt non spernendae, sed ducibus opus est et consilio. Quidquid acciderit stationem meam non deseram, Deo concedente, staboque in ipso Mar-tis discrimine quamdiu Deo et vobis videbitur. Verum ne desinatis orare Dominum ut gregem quem hie sibi collegit suo praesidio incolumem tueatur. Nisi me animus fallit, magna rerum mutatio nos manet, quae nunquam non plena est summi peri-culi. Irae sunt non parvae inter Thaidem et Pam-phagum :10) hie studet illam expellere. Dia expro-brat ingratum animum cuius familiam sua gratia ad tarn altum gradum evexerit.

De Bantign. nihil habeo quod soribam. Oupio rescire an omnes nostrae literae ad ros perveniant. Golenaeus * ') frater hic apud me est, et nunciat sibi necesse esse ad tempus cedere, quia id petit hos-pita eo quod habetur quaestio de ipso. Ipsa sibi admodum timet, quum vita eius minime obscura fuit.

Non misi has literas per equos celeres, quia ab-est Petrus Magnus.12) Admonui hunc tabellarium ut studiose occultaret. Faxit Dominus ut tuto ad vos perferantur, ne quis vos imbuat mendaciis ut fieri solet. Bogat me hie, cui nomen est Franciscus Begnaud, ut ipsi testimonium reddam apud vos. Mihi quidem vita eiuscognita non est: quoad tarnen ex aliis bonis viris scire licuit, intelligo hominem honeste pieque hie versatum esse ut Christianum decebat, nee dubito quin studio religionis hinc migret, ut ipsi habitatio recusanda non sit in vestra civitate, nee impediendum matrimonium si velit uxorem du-cere. Yalete, fratres observandissimi. Dominus vos diu conservet ecclesiae suae. 10. Iunii 1558.

Vobis obsequentissimus Io. Mac.

Biverius nondum reversus est. Spero hie adfuturum propediem. Golenaeus vos plurimum salutat. D. Vanollus18) vobis omnibus salutem plurimam dicit.

9 rex Hispaniae. 10) Diana Pietaviensis et Cardinalis Lotharingus, sub

specie amicitiae ex mutua mvidia et aemulatione sibi infensi. Mortuo rege Uta statim e suo gradu détecta fuit.

11) N. 2841. 12) N. 2850. 13) N. 2875.

203 EPISTOLAB 2888—2889 204

2888.

BULLINGERUS CALVINO.

Frustra eum ipsipersuadere velle, iterum iterum-que docet, ut de colloquio cum Lutheranis quidquam speret ci/rjaa concordiam instaurandam. Imo manifestum esse illos nuttam aliam agnituros nisi recepta simpliciter Augustana sancitam.

(Descripsimus ex Simleri Vol. 92 nbi bis exstat. Qui dicit autographon habaiase ab Erhardo Durstelero Taricensi; aliud exemplar Lud. Lavateri mann scriptum esse in Bpp. Tnric.

nescio quibns Tom. II. p. 385.)

S. D. Putas, ') frater in Domino colendissime et carissime, conventus quos odiosos nobis dicis unioum esse malorum remedium, Prineipesque, si sperassent nos ad amicum congressum propensos fore, nunquam passos esse vel damnari nos vel de nobiB quidquam statui gravius. Quasi vero propter negatum a nobis colloquium damnati simus. Non video ego cur tu ita scribas, quum nullum unquam legitimum colloquium legitime sit indictum, neque ad ullum unquam a Principibus vocati simus, atque ideo ne verbum quidem ullum de uUo colloquio ad quemquam Prinoipem scripserimus. Quae Sulcerus2) de colloquio scribebat erant huiusmodi ut nihil certi pollicerentur. E t quum ilia ad nos daret, antea in Zwinglio eramus damnati, et quidem Wormatiae a moderatioribus. Ac si abhorreremus a colloquio, non temere abhorreremus. Priusquam nostri fratres8) ad Principes essent profecti, nihil de ullo quisquam colloquio scribebat. Turn demum mentio fieri coepit frequentior quum illi insciis aliis fratribus confessionem *) obtulissent Principibus. Quam non omni parte probare potuimus. Si vero veniamus ad colloquium et huiusmodi confessio tan-quam nostra nobis obiiciatur, nos ipsam non agnos-camus in omnibus, quid inde oboriri nisi odiosas rixas et dissidium inter nosmutuum verisimile est? Quid tu tibi de Principibus et doctis eorum polli-cearis, ipse videris. Ego intelligo, non bene de nobis et nostra doctrina illos sensisse etiam ante-quam nostri ad illos pervenerint, petituri ultro colloquium, qui in causa afflictorum in Gallia fratrum nihil agere voluerunt, priusquam huiusmodi scribe-rentur confessiones. Non satisfaciebant eis omnia quae hactenus ex nostris édita erant ecclesiis. Ac nunc quoque certum est edidisse illos forinulam fidei Franckfordiae,5) mense Februario et Martio quae

2888 1) N. 2873. 2) N. 2859. 3) Beza et Farellus. 4) priorem m. Maio duei Wirtembergensi oblatam. 5) Becessus Francofurtensis d. 18. Martii editus.

satis manifeste coarguit quo animo sint in nostram doctrinam. Germanica sunt: at arbitror te vidisse ilia opera amicorum in latinum conversa. Confir-mor ego subinde magis et magis in mea sententia, istos homines ne latum quidem pilum discessuros a confessione Augustana et eius Apologia, neque red-ituros in gratiam cum ullis, nisi subscribentibus ei Apologiae et confessioni. Haec ideo hic commémora, ut si quando in colloquium descendons cum istis hominibus prudenter agas. Ego quid nos hactenus agitasse sub finem epistolae tuae dicas non intelligo. Soio nos nihil agitasse indignum fideli-bus Christi ministris. Immerito ais te nobis esse su8pectum. Immerito id te suspioari de nobis dico. Vide, mi frater, ne qui inter nos dissidia quaerunt malis te imbuant opinionibus, ut tu suspiceris de nobis ea quae non sunt. Amemus nos mutuum. Vive et vale, vir mihi in Domino colende et frater carissime. Tiguri xi.Iunii Anno 1558. Frater hie8) commendatus est mihi a Georgio Gassandro'.7) eum si iuveris tua opera bene feceris. Salutant te fratres. Saluta tu quoque nobis fratres.

Bullingerus tuus.

2889.

ZERKINTES CALVINO.

Placide sed firmiter se a controversiis theologicis alienum profitetur, inter quas ilia de praedestmatione vitanda potius quam urgenda videtur. Turn pluribus exponit quae ratio ipsum inter et certos quosdam Calvmi adversaries, CastaUonem maxime et Gribal-dum intercesserit. Pulcherrima epistola, et si tunc neglecta hodie tarnen lectu dignissvma.

(Ex autographo Cod. Genev. 114, fol. 121, sine inscriptione.)

Quanquam sumus ambo occupatissimi, Calvine pater ac frater in Domino venerande, ego vero etiam parum exercitatus, ut nauseam facile doctis moveat mea ruditas, puto tarnen fore ut, quando ego post-habitis aliis occupationibus otium ad scribendum po-

(Corp. Bef. IX. 489. Planck, TL 174. Le Bret de recessu Fr. omni 1558 Tüb. 1796 4. Salty III. 363.)

6) Margini SinUerus adscripsit: Theodoras Iselstadios typographus.

7) TJnde tunc temporis scripserit haud facile definire ausimus. Varus has subinde commorabatur, Duisburgi, Co-loniae etc. Cf. Calkoen, Geo. Cassandri vita Amst. 1859.

205 1558

sita rusticitatis verecundia mihi feci, te quoque tem-pus ad legendum sumpturum, idque sine magno fastidio, qui iam dudum meis Uteris assuetus nosti optime delitias orationis alibi quaerendas. Hoc eo pertinet ne me putes facile scripturire, nee nisi coac-tum inscitiam meam prodere. Nisi enim inteHige-rem amicitiam nostram periclitari, nulla erat ratio cur hoc tempore exulceratissimo ad te scriberem. Sed ne nunc quidem id facio animo redintegrandae amicitiae (quam collapsam minime puto): fovendae tarnen incumbo quia laborare earn intelligo. Qui-cunque enim hac iter facientes a te profecti me conveniunt, valde te mihi succensere aiunt, neque succensere tantum, sed inter alia te hoc quoque expostulare cum ipsis quod cum inimicis tuis conférant sua consilia, quorum forte in numéro me quoque iure reponas.

Ego, mi Calvine, ut in paucis a te dissentiam, nolim tarnen existimare te tarn perverso esse iudi-cio ut protinus inimici animi esse putes levem mi-nimeque dissimulatam quibusdam in rebus dissen-tiunculam. Fit enim persaepe ut vel naturali cor-porum temperie, vel educatione et institutione, vel loco et officio quo distinemur, aetate quoque et aliis rationibus, nulla vel insectandi vel nocendi libidine, amicissimorum etiam hominum sententiae varient. Quod ad nos attinet, visus es mihi (quod nunquam apud te dissimulavi) nimis durus et rigidus: ego forte tibi nimis mitis et patiens. Quam in partem semper peccare malo quam in alteram adversam. Non sum ego tarn mei amans quin facile me patiar a te hac parte notari, utcunque Helvetius, et in gente truculenta ac bellicosa natus. Suadent hanc mode-rationem animi aetas, *) exempla in quibus nunc versor, Christi qui ita nos instituit, leges quas miti-gare aliquoties praestat, intendere et acuere saepis-sime nocuit. A re publica te alienum esse semper cupivi, a qua ego, homo in ea natus et educates, me cupio subducere. Neque aliud aeque meditor in rebus humanis quam quomodo possim ab hoc fastigio sine praeeipitatione descendere. Rationes cur hoc faciam tarn multae sunt ut attingere pau-cas frivolum sit, omnes impossibile.

Alteram est unum illud de praedestinatione dogma:2) quod ego quanquam per imperitiam argumentas convellere neque possim neque velim si possem (tantus est horror publice insectandi bonos viros alioquin de Christi ecclesia optime meritos), tarnen nolui simulare, mihi placere quod displicuit. Tacere maluissem equidem, sed ipse aer, hoc unum aliquot antemensibus spirans et stridens, aliquando ut aliquid proferrem extorsit. Interim qua ratione

2889.1) Natales eius Bonnet ex coniectura ad a. 1506 refert (Bulletin 1874, p. 2.)

2) Iam N. 2104 et 2209 earn attigerat.

IUN. * • 206

me gesserim erga eos qui sese immoderatius erga te gesserunt, iam audies: neque mihi credas velim. Testes erunt meae literae apud homines tibi tuo iudicio adversissimos servatae, me naturalem illam aequanimitatem, quam te aliis impertiri cupio, erga te perpetuo tenore conservasse.

Très puto omnino esse mihi notos nomine, duos de facie, alteram de nomine tantum, nempe Gribaldum, Georgium medicum,3) Castalionem, quibus-cum tibi aliqua aperta lis est aut fuit. Fateor priores duos saepe mecum colloquutos, tertium, quern nunquam vidi, aliquoties per occasionem ad me in gra-tiam doctorum hominum hac iter facientium scrip-sisse. Sed in omnibus eius Uteris, quas ultro in-spiciendas offero, nihil quod ad te, imo ne nomen quidem tuum offendes, ita me Deus amet! Perla-tus est aliquando fasciculus literarum ad filin™ meum Samuelem,4) rogatum a tabellario ut Ioannis Angeli,5) Zebedaei et aliorum nomine Castalioni mitteret, fervente nuper simultate inter vos. Ego filium iussi non prius ablegare fascem ilium Basi-leam quam ego meas literas adiunxissem, quibus Castalioni scripsi, dubitare me, ne parum essent quieti homines a quibus Uteras illas accepturus erat, vererique valde ne classicum canerent ad pugnam ineundam, a qua tarnen ipsum, hominem (ut audi-rem) pium et quietum, abstinere cuperem. 6) Post dies aliquot respondit, se habere mihi gratiam quod huius admonuerim, meoque consilio se obtempera-turam. Nuper in epistolam iUam incidi quam stylo nimis acerbo Lutetiam (ut inteUigo) miserat adver-sus te publicandam, sed Genevae cum tua confu-tatione excusam.7) Scripsi protinus Castalioni, im-pense mihi displicere ipsius hoc consilium, quod unum ob dogma inter vos controversum protinus omnem doctrinam tuam, imo Christi, nunc per Gal-Uam tenera incrementa capessentem, suspectam red-dere et convellere Ubello nimis petulanti, si non voluerit, tarnen apud infirmos potuerit. Candorem eius decuisse ut ad te epistolam mitteret, non in-scium peteret. Quid responsurus sit nescio: ingra-

3) Blandratam. 4) qui anno 1565 pairi successif arehigrammateo (Bon

net p. 10Z.) 5) Lange, v. d. m. in Bur sins. Eos omnes inter se

quasi cohaesisse vides seil, communi odio Calvini iunctos. 6) Bene omnino distingua inter Castalionem et caete-

ros, guos Calviniani solebant eodem plane loco habere. 7) Batet eum loqui de eo scripto de quo Beea m vita

c. 17, p. 24. ed. Nickel dicit: Misit Castellio Lutetiam alteram (libellum) clam excndendum, cui postea respondi sicnt et ipse Oalvinus quasdam eiusdem argnmenti ineptiaa certiB oapitibus comprehensas refutavit (Column, nebul. Opp. IX. 269 et Pro-legg. p. 31.) Vides Bezam hoc scriptum ZerMntae misisse, Castellionis esse foetum affirmantem. Quod Zerlcintem credi-disse non miraberis, memineris vero CasteUionem enixe ne-gasse se autorem esse.

•

207 EPISTOLA

tum me monitorem fuisse non dubito. Tarn diffi&le est extundere a doctis hominibus et sui admirato-ribus : Erravi. Gribaläus et Qeorgius narrarunt mihi8) sibi tecum esse de trinitate, alter disputationem in-stitutam, alter hoc unum controversum quod damnasses eius sententiam antequam audisses. Georgii sententiam ex verbis eius elicere non potui: scripto ne syllabam quidem obtulit. Ghribaläus postremo hie senatui reconciliatus statum causae Georgii re-tulit, qui visus est idem esse qui Grïbaldi erat. Uter-que enim Deo aeterno filium tanquam minorem nescio quem deum consociat, a quo ego semper abhorrai, qui patrem unicum aeternum et solum deum verum in Christo lesu filio discendum cognoscen-dum et venerandum esse statuo, et ad extremum usque spiritum in hac sententia Deo ipso duce persistant. Ex primo GribcMi de hac re ante menses circiter decern colloquio non potui sententiam eius protinus comprehendere : solet enim, ut scis, per-turbate et tumultuose dicere. Rogavi itaque tum Tubingam (ni fallor) abeuntem, ut librum9) tantis-per dum rediret inspiciendum relinqueret. Id quod non gravatim obtinui. Interea librum de hoc argumente scriptum per intervalla otii mei revolvo, et quae displicent paucis in exiguam chartam con-iicio, ut redeunti ostenderem, quem modis omnibus (pro meo more) servare potius quam per-dere et cupiebam et cupio. Ubi censuram meam, cuius tibi exemplum mitto, vidit, nunc subrisit blande, nunc habere se multa quae ex ad verso dicat respondit. Ego tum oecupatissimo homini librum reddo, quem mox discedens secum aufert. Interea literae a duce Wirtembergensi ad nos ve-niunt, quibus senatus adversus Gribaldum irritatus hominem vocatum in carcerem coniieit. Qui me deprecatore ad ministros verbi missus et ab his au-ditus confessioni eorum titubanter subscripsit, et quia tergiversari videbatur nostris nihilominus pro-scribitur. Miser et extorris me per nuncium invo-cat, paratus redire si liceat, et alto silentio premere quaeeunque tumultum eiere et turbare ecclesias possent. Venit fide publica supplioi libello quem dietavi impetrata. Gonditionibus quas iam audisti restitutus est: cuius ego me autorem aut saltern sollicitatorem esse confiteor, maloque hac in re Grir baldum me servasse quam perdidisse. Utinam sibi et aliis sapiat. Caeterum fatebitur ipse me suasore et hortatore se subscripsisse confessionem * minis-trorum, ut quam ego meae sententiae magis consen-taneam esseminusque multo quam ipsius obnoxiam contradictioni. * Intelligis nimirum hac parte nihil

8) Fuerant ergo nuper Bernae, postquam Blandrata Genevam religuit.

9) talis nunquam typis editus videtur. Sandius p. 17, non habet nisi scripta iuridiea.

2889—2891 208

a me nisi lenitate peccatum et patientia. Multum enim taedii devoravi ut hominem servarem, mihi ipsi vix satis aliquando placatum et impatientius obstre-pentein, qui magna multorum cum invidia salutem eius tuebar., Sed ne hic quidem ipse Grihaldus ullas voces inimicas de te sparsit apud me: tantum mansuetudinem in te desiderat et animum paratio-rem ad reconciliationem. De Georgio nihil habeo quod amplius dicam, nisi me et hunc et quosvis alios non palam et ex professo malos homines tan-tisper fratrum loco habere, dum ipsi in Christo lesu fratres esse volent, nulliusque iudioium magis formidarem quam tuum, si infirmitate animi et iu-dicii penuria omnes arcerem a colloquio quibuscum tibi non per omnia convenit, quum timendum sit ne ipse saepe animus noster a Be ipso dissentiat. Dabo tarnen quantum possum operam ne mea cum talibus conversatio aut familiaritas ullas turbas ex-citet. Sum enim, si quisquam alius, harum metuens; valdeque ab us omnibus dissentio qui neminem pro fido dignoque Christi ministro reputant, qui talis non est qualem omne aevum nullum unquam tulit excepto Domino et magistro omnium nostrum. Si hoc animo essent omnes, non exstarent tot famosi et perniciosi libelli horumque antidota amarulenta,I0) quibus recrudescunt magis quam sanantur ilia ruinera calamo inflicta. Videmus enim magno cum dolore omnes, nihil amplius amice transigi, omnia hostiliter et atrocissime collatis signis. Sed Dominus aliquando nos compescet.

De republica11) quod ad tescribam non habeo, nisi quod frustra laboratum esse doleo inrenovando civitatum nostrarum foedere, cui fovendo non ma-iori studio animum applicamus. Habes hac de re prolixas meas literas.12) TTtinam tantum esset Studium pacis et concordiae sarciendae quantum est pervicaciae : non toties discederent irritae legationes re infecta. Spes nulla superest tranquillitatis, nisi in arbitro aliquo idoneo, cuius praesens autoritas nobis utrinque neoessitatem quiescendi imponat. Imperio enim in capitibus foederis fundato coercen-dus est iste pruritus altercandi, nullum alioquin finem habiturus. Vale, pater ac frater in Domino colende, et haec omnia boni oonsule. Saluta Rober-tum Stephanum, virum optimum, et fratres in Domino omnes. Bernae Idibus Iunii 1558.

Nicolaus Zerchintes tuus.

10) Bezae et Calvini adv. CastelUonem? 11) alludit hie ad ea quae nuper Hallerus BuUingero

narravit. 12) deperditas.

209 1558 IUN. 210

2890*

MACARDJS OALVINO.

Bochaeus et Lestraeus vix e manibus hostium elapsi suadentibus fratribus ad tempus recesserunt Aliis nonnuUis obiter commemoratis phtra per nun-ciumviva voce tradenda pollicetur.

(Ex autographo Cod. Gener. 110, fol. 183.)

A mon très honore Seigneur Monsieur d'Espeville. La part ou il sera.

S. Quum penitus insideat in animo meo memoria pietatis tuae, pater colendissime, exquisita tua consolandi ratio, quae ab intimo doloris nostri sensu proficiscitur, magis profecto me affecit quam si coram omnium curarum socius adfuisses. Quod ais centies potius esse moriendum quam ut a sta-tione oui sumus addicti discedamus, hoc menti nos-trae, ut pro aliis etiam spondeam, Deus infixit. Yisum tamen est collegis, quum id flagitaret Na-varrenus et plerique alii, Bochaeo nostro consulere ut aliquantisper lateret, donec hostium rabies, qui sibi ereptam e manibus praedam1) fremebant, ali-qua ex parte sedaretur. Quum etiam Lesbraeus sine perspicuo vitae periculo exire non posse in vi-C08 diceretur, secessit paulisper ex collegii nostri sententia. Ego interea divinae providentiae notitia armatus secure ôbambulo inter lupos, et munus meum quoad licet obeo: et quam miseri simus nisi-communem ecclesiae salutem et Christi Domini" nostri gloriam vitae nostrae praeferamus? Caete-rum iam animi multorum, qui initio nimio terrore perculsi èrant, paulatim sese colligunt. Ad sufful-ciendos debiles multum valet exemplum D. Ande-îoti: opportune vero literae tuae2) ad illum adve-nerunt, quia fidei eius labefactandae Satan quas-ounque potest machinas admovet. Pridie quam mihi redderentur, dederam praefeoto eius responsum ad literas quarum exemplar die Sabbathi ad vos misi.8) Quum tamen mane duntaxat egressus esset ex urbe, Dampetraeus, 4) cui statim perferendas tuas dederam, assequutus est ipsum in prandio : ut mihi pon dubium sit quin eodem die redditae sint Domino. Quod intellexisti sigillorum custodem mis-snm fuisse ad N.5) qui nunciaret suspectum esse, Bcivissem si id accidisset. Verum N. ipse mihi di-

2890.1) N. 2887 ubi etiam de Lestraeo et Andeloto. 2) N. 2883. 3) Vide N. 2887, not. 7. Dies Sabbati erat menais un-

decimus. 4) N. 2875. 5) Navorrenum. Calvini opera. Vol. XVII.

xit quinto die Iunii, omnino verba secum neminem fecisse de religions quum esset in aula et adversa-rios consulto dissimulasse, quum scirent ipsum in Prato cantasse cum caeteris. Tunc ei multa dixi libertate affectuque maximo et placide quidem au-rem praebuit. Sed utinam gustaret verbum: ita enim addictus est vanitati atque etiam libidini, ut propemodum fascinatus videri possit: De Marq.6) narrabit vobis Colen.7) quem vix praevenient hae literae : item de statu captivorum, de Guermo,8) de bello, denique de omnibus quae hic geruntur. Ao si quid ille praetermittat, comités eius supplebunt.

Mercerwm hesterno die conveni: verba sunt eadem quae prius. Cognosces ex eius Uteris quid animi-habeat. Cras in collegio nostro legam tuas literas. 9) Interea adscribam salutem vobis omnibus ipsorom nomine, quia scio id ipsos praecipere et gratias ingentes acturos esse, quum intelligent vos nostro periculo anxios ac trepidos supplices fuisse Domino, et piis vestris precibus effectuai esse cog-noscent si quando benignior Dei vultus nobis afful-geat, ut iam, quemadmodum scribis, expavescant ad solos strepitus qui sua feritate formidabiles esse volebant. Praeter collegas ne graveris, domine, si placet, resalutare D. Varennium et fratrem tuum. Cupio etiam salvere inprimis D. Veracium cuius literae non mediocriter me confirmarunt. Tu vero, pater observandissime, cura ut valeas, cuius memoria assidue oblecto animum meum et alaorior fio ad omnia, dum sentio quam gratus sim ei quem Deo gratissimum esse scio. Lutetiae 13. Iunii 1558.

Tibi addictissimus Io. Mac.

Mercerus pollicitus fuerat se missurum hodie literas ideoque scripseram quasi inclusae forent eodem in fasciculo. Ecce autem pètuntur meae literae nee dum ille suas misit. Per alios mittam, ubi accëpero.

2891.

CASTELLIO BEZAE.

Besponsionem ei promittit ad annotationes eius in Novum Testamentum contra ipsum scriptas, novae

6) N. 2826. 7) N. 2841. 8) N. 2887. 9) ad fratres Parisienses pùta, vel ad mmistros, sed

deperditas. 14

211 BPISTOLAE 2891-2894 212

editioni inserendam, si earn candide et fideliter de-scribere sustineat. Pro tempore suadet ut urbane et honeste disputare discat.

(Describimns ex Wetstenii N, T. graece edito Amst. 1751 forma maxima Tom. I. p. 149. Qni se dicit earn ex autogra-pfao sumpsisse, in quod quidem nos nnsqnam forte incidimus. ')

Simlerns ex impresso desoripsit Vol. 92.)

Sebastianus Gastalio Theodoro Bezae S.

Cognovi a quodam amico augere te tuas in Novum Testamentum annotationes et optare respon-sionem meam ad ea quae in prioribus adversus translationem meam scripsisti, paratumque esse earn, curare excudendam. An in eadem sententia perseveres scire ex te velim : quod si persévéras rescribe mihi tua manu, sicut ego tibi mea, et ego tibi deinde mittam responsionem meam his conditioni-hus: Primum ut totam fideliter cures excudendam, neque quidquam addas aut detrahas aut immutes. Deinde ne earn diutius supprimas, neve quidquam adversus earn, aut cuius scribendi ex ea sumpseris occasionem, emittas in publicum, quin ipsa vel iam prodierit vel una prodeat. Postremo ut bona fide mecum agas, neve cum huiusmodi aliqua conditione excudendam suscipias, ut dicas: quantum in me erit, aut: per me non stabit: sed, an tibi per alios liceat excudere, certo scias antequam earn tibi mitti iubeas. Ulud etiam addo: si a nomine meo usque adeo abhorres, permitto tibi ut earn sine meo nomine emittas, et me pro Castalione quendam appelles, quem-admodum hactenus fecisti, idque facias in titulo meae responsionis. His ego tibi conditionibus, quas aequas esse confido, mittam volonte Deo responsionem meam: tu deinde contra earn scribito et excu-dito quae voles, sive seorsum, sive in eodem cum ea voluminis corpore.a) Hactenus de conditionibus.

Iam extra conditiones dabo tibi consilium, Beza, quo nullus unquam amicus dabit sanius. Consulo tibi ut abstineas a maledictis, idque non mea causa facio : nam maledicta vestra causam meam non tarn laedunt quam iuvant : et si vos odissem, optarem ut in eadem maledicentia perseveraretis, quo magis elucesceret cuiusnam Spiritus arma adversum me adbibeatis. Sed hoc tua causa consulo. Primum quia maledicendo peccas in Deum, cuius iudicium vel vivus vel mortuus non effugies. Deinde quia

2801.1) Westenius haecpraemittü: Beza editionem alteram N. T. sni nonnm in annnm pressit, doneo seil, mortem CastalioniB anta-gonistae sni, ex aegritndine animi ob gravissimas apnd magis-tratnm Basileensem ipsi ab eodem Beza intentatas falaae licet oriminationes conseqnntam, comperisset. — Quam hie alteram editionem dicit, prima graeci textus fuit a. 1565 vulgata.

2) An Beza respondent neseimus, et vix erediderimus. Gerte in editione modo lattdata nulla exstat Castettionis re-sponsio aut contra talem duplica.

te ipsum reddis modestissimo cuique maxime invi-sum. Postremo quia causam tuam reddis suspectant, dum rationibus quasi parum firmis admisoes maledicta. Praestaret et magis ingenuum esset sine odio aut acerbitate contradicere. Ita enim ap-pareret Studium veritatis. Sed ut id facias impera tibi et mentem quaere meliorem. Alioqui, si eun-dem animum retinens verbis modestiam simulares aut scriptis, simulatio esset nihilo melior quam maledicentia.

Haec ego tibi quo animo scribam novit Deus et ego: quam vere et salutaritcr scribam tu ipse cognosces si in te ipsum descendons. Non odi te» quamvis a te in quibusdam dissentiam, et cupio erga te, sicut et erga omnes alios, officio fungi hominis chriBtiani. Oontende mecum caritate: nullum unquam habuisti amicum fideliorem. Reprehende in mea translatione quae poteris: rem facies mihi non ingratam. Liceat modo ad ea respondere quae non bene reprehendisse visus fueris. In veris re-prehensionibus habebis me facilem confessorem at-que correctorem. Vale. Basileae die 16. Iunii anno 1558. Missa fuit haec epistola.8)

2892.

MACARIUS OALVINO.

Andélotus epistolani ei destinatam non aeeepisse videtur: cuius uxor fortasse in causa est ut sincerius et liberius evangelio calculum suum adiieere non audeat.

(Ex autographo Cod. Genev. 112, fol. 137. — Ooquerel Revue V. 157. Hist. N. 6. p. 44.)

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'Espeville. La part ou il sera.

S. Quoniam D. Andélotus ad nos rescriben» nullam faoit mentionem literarum tuarum, domine, vereor certe ne non ipsi redditae sint, quae tarnen cum meis perferri debuerunt. Dampet/raeus1) enim affirmât se dédisse praefecto qui et literas Domini mihi reddiderat, et responsum nostrum ferebat. Itaque exemplar quod describi iusseram, prope-modum tunc snspicans quod metuo ne nunc accident, ad illum mitto per aliquem cui, ut spero, pa-tebit aditus in castrum. Suspecta enim mihi eat

3) Haec clausula nobis indicia est duo epistolae exsti-tisse exemplaria quorum alterum Castellio sibi asservavit, ti: quo Wetstenius hausit. 2892.1) Vide praeeed. nostri.

213 1558

uxor Domini2) quae, heu nimium infirma, conatur ipsum ad turpem defeotionem inducere. Quia au-tem Dampetraeus coram ipsa praefecto literas tuas dedit, quod tamen cavendum esse inter nos conve-nerat, fieri potest ut apud se retinuerit, ne autori-tas tua maiori virtute et constantia8) virum mu-niret. Nee facio ipsi iniuriam dum hoc suspioor, etiamsi res non ita haberet. Occasionem enim praebuit, dum ingemiscens coram viro gravida ut Buorum liberorum4) misereatur rogat: gravissima est ista tentatio. Nihil tamen proficit mulier, Deo laus et gloria sit, ut cognosces ex eius Uteris quas ad te mitto. Quin etiam fratri rubicundo6) idem obiicienti reposuit illam Christi sententiam: Oui cariores erunt parentes, fratres, uxor, liberi, etc.

Quod superest, qui has literas perferunt scri-bendi labore levabunt me et nunciabunt de statu nostro et caeteris rebus quas ipsis communicavi. Habes tandem literas a Mercero, ex quibus videbis quid iam facto opus sit.6) Gaspar scribit ad suos. Curabis, domine, nisi molestum est, literas eius Neocomum perferri. Hiverius noster opportune re-versus est: febris quae adhuc ipsum in quatriduo quinque horas vexât, non valde impedit ab obeundo munere. Lestraeus etiam adest et ad munus rediit. Bochaeum adhuc paulisper latere volunt amici quod illi est gravissimum. Gollegae omnes salutem tibi precantur studio incredibili. Ac ego quidem seor-sim: ita me tibi addictum esse sentio, ut quamvis te colam et observem ut patrem, sicuti par- est, pie-tate tamen erga te mihi nunquam satisfaciam. 18. Zunii 1558.

Tibi obsequentissimus filius Io. Raehamus.

2893.

OALVINUS FARELLO.

Bochaeus per regem Navarrae e vinculis libera-tus: quod tamen non sine veritatis damno .factum esse videtur.

2) Claude de Rieux, per quam ex socrus haereditate eomitatum Laval accepit. Ipsa quoque reformatae eeclesiae seee adiunxit et obiit a. 1561. (Haag HI. 417.)

3 conscientia Coq. 4) Habuit duos filios totidemque fUias. ' 5) Odet de Châtitton a. 1533 cardinali creato, qui pro

tempore haesitans a. 1561 aperte reformationem qmplexus dignitatem eccl. resignavit.

6) Videtur iam vocationem serio deprecatus esse.

ÏUN. 20.4:

(Mann scripta non exstat. Edidit Beza Genev. p. 206, Lane, p. 433, Eanor. p. 485, Ohouet p. 280, Amst p. 128. Inde gallice versam roperies in ed. Berol. p. 296. Nisi omninofal-limnr fragmentnm tantnm est, qnod ex olansnla maxime col-

liges.

Quomodo Bochaeus noster postridie quam oap-tus fuerat, liberatus sit a Rege Navarrae, fusius recitare non vacat. J) Oognitum fuit, temere fuisse arreptum et conieoturis magis quam testimoniis gra-vatum. Ita piorum impulsu ausus est homo pusilli animi eum reposcere, ao si unus esset ex domesti-cis. Ipse etiam carcerem adiit, ut captiyum exime-ret. Hie nuncius per se laetus uti nos exhilarat, ita nos angit altera ex parte, quod novas tragoedias paulo post esse exortas credibüe est: quia omnibus Regis officiariis mandatum fuerat, ut Deum pana-ceum in pompa solenni comitarentur : 2 ) quod non omnes videbuntur facturi. Quamvis in eiusmodi hominibus insolubilis quidam laqueus a mundo de-prehenditur. Paucissimi cum Abrahamo in Deum simpliciter respiciunt. Multi cum Lotho, ut Sodo-mam relinquant, queruntur se non posse servari in monte. 8ed quo rarior est cordatorum numerus ex eo genere, eo illustrior est Dei manus, quae du-plici pelle quodammodo istos exuere dignatur: na-tivo affectu nempe, turn adventitio, ex fulgore suae dignitatis. Sed progressus sum ulterius, ne vacua plane exiret epistola. Vale, optime et integerrime frater cum reliquis symmystis. Dominus vos omnes gubernet, tueatur, benedioat usque in finem. Genevae, 18. Iunii 1558.

Ioannes Galvinus tuus.

3894.

OALVINUS ALEXANDRO.

Beprehendit eum quod se lüi alicui dirimendae sine necessitate et cum damno concordiae in toto coetu servandae immiscuerit.

(Ex Cod. Gen. 107a, fol. 174 nbi mann Oalvini propria legi-tnr insoriptio: Petro Mexandro. Habent quoque Cod. 108, fol. 109; Cod. Bern. VI. p. 759 et Simler. Vol. 92. Edidit Beza suppresso Alezandri nomine Gen. p. 207, Laus. p. 433,

Hanov. p. 486, Ohouet p. 282, Amst. p. 129.)

Invitus scribo, mi frater, quod non libenter audivi dissidium esse ortum inter vos levi de causa,

2898.« cf. N. 2887. 2) Pesto puta Corporis Domini. Tu vera ex h. I. ad

liges permvAtos eius conditionis evangelium amplexos fuisse. 14*

215 EPISTOLAE 3894—2896 2Ï&

quod magnas offensiones pariât. Tu forte excipies et iustam fuisse causam, neque tarn graves fuisse motus, ut fama hue usque pervenire debuerit. Utrum-que ut tibi breviter expediam: quamvis initio dis-ceptatio maxime séria videri potuerit, et quam privato arbitrio finire vix liceret, patuit tarnen ipso progressu' hominem unum inconsiderato sermone movisse inutiles turbas: alterum ne in crimen tra-heretur, nimis fervide tumultuatum esse. Quod si publicam autoritatem intercedere oportuit, atque hoc flagitabat causae gravitas, scire velim quo iure abs te et senioribus suscepta fuerit cognitio. Si respon-deas, nondum maturum fuisse tempus, donec melius patefacta esset Veritas, saltern laetari oportuit odioso hoc molestoque onere levatum te esse. Quid enim lae-tius vel magis optandum quam ut arbitris totam mo-lem sustinentibus ipse securus quiesceres? Ergo quod te metu et cura exemerant beneficii loco ducendum fuit: tantum abest ut aequum fuerit excandescere, ac si tibi facta esset iniuria. Negas fas fuisse, litem apud vos pendentem ad arbitros devolvi. Quid si duo litigantes nullo interposito arbitrio inter se ultro fuissent reconoiliati, an ilia voluntaria in gra-tiam reditio tibi displiceret? Si te suspectum fuisse iudicas quia non fueris adhibitus, vide ne tuis coniecturis plus aequo tribuas. Atque ut sinistra aliquo praeiudicio iniuste fuisse gravatum et laesum concedam, an privata iniuria in suggestum usque prorumpere deïmit? Neque vero dissimulandum est tibi hoc ab acquis et moderatis auditoribus vi-tio verti, quod permulta vel levicula, vel quae sup-primi esset utilius, ad populum vulgare et immo-dica vehementia exagitare soleas. Certe in hoc ne-gotio cur tantopere excandesceres, si omnia melius expendoris, causam forte non reperies. Cur vero arbitros odiose apud plebem traduxeris, non video. Adde quod in collegam tuum, hominem placidum et modestum et de ecclesia bene meritum, violenter insurgere, neque humanum fait neque tua persona dignum. Ac si tibi cordi est ecclesiae aedificatio, potius danda opera fuit ut intégra maneret eius autoritas. Quid de aliis dicam? quorum si nulla apud te ratio habetur, ecclesiam vestram ornamen-tis non poenitendis spolias. Quum igitur et tua privatim et totius ecclesiae magnopere intersit, tibi amicos esse et quidem coniunctissimos, qui hactenus fidelem operam praestiterunt et animati sunt adper-gendum: si meo consilio obtempéras, deposita con-tentione pacificationi te acquiescere ostendes. Me-mini te aliquando mihi dioere, si lapsus errore esses nihil tibi gratius esse quam moneri. Qua fidu-cia te liberius hortari non dubitavi, ut vehementiam quae modum excedere visa est mature fraenes ac tempères. Si quid remedii ad placandos auimos a me afferri posse existimas, non deero partibus meis. Yale, frater mi oolende, cum uxore et amiois, qui-

bus salutem multam precor. Dominus vos omnes tueatur, gubernet, benedicat. Utinam brevi de vestra concordia nuncium audiam, qui me exhila-ret. Grenevae, 20. Iunii 1558.

Io. Calvinus tuus.

2895,

MACARIUS CALYINO.

Andelotum aditurus est. Interea de deserenda statione sua non cogitât imo officio suo omni fide et constantia defungetur.

(Ex autographo Cod. Genev. 112, fol. 138. — Coquerel Revue p. 157. Hist. N. 7, p. 45.)

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'Espeville.

S. Opportune mihi nunc adhuc quiescenti red-ditus est fasciculus literarum. Iam enim profectu-rus eram, ex fratrum sententia, non Iuliodunum, domine, qua voce ni fallor oppidum Pictonum (Lodun) intelligi8, sed in oppidum (Melun) quod inepte forsitan Melodunum vocaveram, idque errori tuo occasionem praebuit. Ipse igitur reddam literas Domino si concédât Deus, et eum quoad potero ad constantiam animabo. Nam, ut spero, mihi ad ip-sum patebit aditus tanquam duci domestico. Prius-quam hae literae ad te perveniant, accipies multas ipsius ad nos, ') ex quibus probe cognosces quid animi habeat. Nam intelligo non esse nunc in aula,2) sed ad fratrem qui Condaei graviter aegrotat abiisse.8) Dabo operam ut tuto tuae illi reddantur literae si-mul atque reversus fuero.

Quod spectat ad id quod Uteris tuis attexuisti, absit, domine, ut inter istos motus cogitem de migra-tione. *) Nam ut omittam quot et quantis murmu-ribus ac querelis obnoxius esset meus abitus, mea certe vocationis fides et conscientiae religio me coram Deo obstrictum tenet ne pedem bine dimoveam

2895.1) deperditas. 2^ Patet carcerem eius non adeo durum fuisse. 3) Haee te morari poterunt: Maearius Melodunum pro-

ficiscitur ut Andeloto literas tradat, quem seit Condaeum abiisse! Frater admiralis ab Hispanis ad S. Quintinum cap-tus primum in tort de l'Eclune, postea Gantii detentus, for-tassis etiam aliquamdiu Condaei in Flandria ÇDépt. du Nord), demum pace in Câteau-Cambresis facta libertati redditus est.. Caeterum Andelotus minime a Meloduno absens erat, ut mox videbis.

4) Genevam.

217 1558 IUN. 218

a statione. Quum hactenus me conservant Dominus et quotidie suis alis mirabiliter protegat, an in novo discrimine de fuga turpiter cogitem? Quare non oblique postulo, quum vobis caram vitam nos-tram esse scribo, ut me ex praesenti periculo eri-piatis, sed quemadmodum recte interpretaris, domine, animi mei sensum familiariter apud te depono quasi tecum coram agerem. Oupio etiam maiore effica-cia preces vestras in coelum ascendere dum affecti metu nostromagis fortasse quam nosmet ipsi Deum pro nobis interpellate. Quin etiam, domine, quum iam diu veriti 6int hie fratres, quibus me non in-gratum esse sentio, nö statim a vobis revocarer, dJTi quidem me non esse mei iuris, sed in vestra et senatus nostri potestate, cui iusiurandum dedi:

'pollicitus tarnen sum sincere et ex animo me nun-quam esse procuraturum apud vos ut revocer, et quantum temporis5) a vobis et dominis nostris ob-tineant ut hie maneam, me nihil esse recusaturum. Nemini ambiguum est quam optatius sit in quiete agere, ubi omnia optime constituta sunt, quam in Ms locis ubi confusio extrema est, praeter pericu-lum in quo assidue versamur. Sed quoniam mihi optio non datur a magistro, nee nostrum est eligere locum ubi ipsi serviamus, vestrae autoritati, quae mihi probus divinae voluntatis testis erit, regendum me libenter permitto. Quum mihi veniendum fait, etsi aegre, ut homo, a sinu tarn florentis ecclesiae, ab uxore et liberis, abs te etiam imprimis divelle-bar, summa tarnen animi voluntate veni: hie etiam, utcunque turbulenta fuerint tempora, magna animi alacritate mansi, et in posterum didici vobis obtem-perare quidquid praescribatis. Quum tarnen ex re praesenti vis me ipsum statuere quid expédiât, om-nino fateri me necesse est fieri non posse ut nunc exeam sine gravi totius gregis offensione, ut de damno nihil attingam, quod alii melius iudicent. Yale igitur, mi pater, et vos fratres observandi et tantum6) pro nobis orate. Collegas alias conve-niam. 20. Iunii 1558.

Yobis obsequentissimus Rachamus.

3896.

CALYINUS QTJEROBTANO.

Quid sperandum out faciendum sit peregrinorum eoetui post recentem Saxonum determinativnem docei.

b) litteris Coq. 6) turn Coq.

Porro vehetnentissitne invehitur in Languetum quem dicit Melanchthoni autarem fuisse ut Castalionem lau-daret.

(Ionvillaei mann scripta exstat in Cod. Genev. 107a, fol. 174 v., Turretini in Cod. 108, fol. 109, Simleri Vol. 92 et Bernae

Bpp. VI. p. 762.)

Doctori Eustathio Quercetano. *)

S. Serius quam oportuit reddita mihi fuit ultima Saxonum determinatio.2) Cur consilium meum petas dubia tantum coniectura assequor, quod scilicet metuis ne subscriptionem a vobis exigat senatus vester.3) E t certe credibile est, improbos, qui ad omnes turbandi nocendique occasiones imminent, minime cessaturos quin aliquid novae molestiae vobis facessant. Quid autem de re incerta respon'deam vix occurrit, nisi quod si loco vestro essem, conarer paucis quibusdam exceptis accedere ad tolerabilem consensum, qualis est ille, meo quidem iudicio: si in totum adoratio tollatur et discutiatur ambiguitas in modo praesentiae ac manducationis. Etsi autem odiosum quibusdam erit corrigere vel minimum apicem in authentico scripto, plausibilis tarnen ex-cusatio erit, quia diserte testantur Saxones, nolle se aliis praeiudicare, donee controversia haec melius discussa fuerit. Hoc modo sensim declinabitis invidiam qua vos malevoli onerare cupiunt et ingenua confessio vos omni probro liberabit. Semper enim cavendum est ne vestra timiditas eorum ferociam augeat: qui iam plus satis proterve insultant veri-tati. Nee vero exsilium *) si subeundum erit ani-mos minuere debet, quando pro hac causa fratres nostri hodie in Gallia tarn fortiter et intrépide ex vinculis inter horribiles minas depugnant, ac inpri-mis Andelotus, qui libère prae se fert, mortem sibi potiorem esse omni venia.5)

Alio nunc transeo. An tu Languetum6) Phi-lippi nostri asseclam, qui tua commendatione mihi innotuit, tarn sceleste perfidum putasses, ut est a me deprehensus? Primum literas Phüippi dolosis illius artibus et blanditiis elicitas Castalio non so-

2896.1) m. pr. Calvini. Quercetanus turn temporis Franco-furti degebat.

2) Innuere videtur Francofurtensem Beeessum, quern vocant, quo principes d. 18. Mart» publieato pacem eceüsia-rum stabüire volebant (Corp. Bef. IX. 489 ss.)

3) Quod haudquaquam metuendum erat (si rêvera de Secessu hic sermo est) quum ministri contra hune iam 25. Martii apud senatum reclamassent, et peregrini praeterea salva conscientia subseribere potuissent.

4) Summa hoc tempore fruebantur tranquilîitate peregrini. (N. 2886.)

5) Cf. N. 2875. 6) Cf. N. 2544. 2830. Taie Calvini indicium Langue-

tus sane non exspectasset!

219 BPISTOLAB 2896—2899 220

lum ostentat, quia mirifice ibi laudatur,7) sed hue et illuc emittit, ut tanti viri umbra tegantur im-pia et exsecranda deliria quibus totum orbem infi-cit. Languetus rero ipse quasi ex tripode prodiens Apollinis interpres Phüippum inducit salse iocan-tem quod Alcumistae de doctrina iudicare audeant, deinde asserentem, nihil proditum a cane illo esse quod scholae Witebergensis plaoitis non sit consen-taneum. Duae illae epistolae Parisiis diu volitave-rant antequam ad me exemplaria mitterentur. Spar-sae sunt etiam per aliaB Galliae urbes ut Philippi suflragatio levés et indoctos percellat. 8i voles prima quaque occasione ad eum scribere, atque ita censueris, me detestari proditorium eius ingenium, mihi grata erit tua opera, nam cum eo expostulare an me deceat, nescio. Tibi vero, cuius manu ad colloquium meum productus est,8) melius forte hae partes convenient. Adde quod a Balduino adscri-bitur salutatio9) ad nebulonem ilium: inde perspi-citur eius sinceritas, qualis pridem a nobis cognita est. Putidas vero adulationes Philippi quibus ca-nem demulcet, si legas, merito te illius pudeat. Quo maiore odio et supplicio dignus est impostor Languetus, qui tales amicitias concilians praestantis-simo viro, cuius nomen ab omni labe et macula purum esse meretur, non parvum dedecus confiât. Vale, eximie vir et mihi ex animo colende frater. Dominus te cum uxore et familia tûeatur, semper gubernet ac benedicat. Saluta fratres meo nomine. Balduino si quando scribas, rogandus erit ut nobis placare velit Castalionem, amicum suum.10) Amici tibi multam salutem precantur. Genevae. 21. Iunii 1558.

Ioannes Oalvinus tuus.

7) Una tanttim exstat Melanchihonis ad Castalionem Cal. Nov. 1557 scripta, in qua Languetus eius amans prae-dicaiur. Hie quoque tu dveeris-. Tantaene animis coelestibus vrae! Minime vero mireris Castalionem Philippi laudem magni fecisse.

8) Francofurti a. 1556. Cf. Langueti ep. modo lau-datant.

9) Talis salutatio non legitur in ea ep. quam exstare diximus, et tarnen Heidelbergae soriptam credas oportet, unde pridie Gal. Nov. alias quoque Philippus scripsit.

10) Id ironiee dictum esse patet. Atque tota haec posterior epistolae pars ostendit quam alta mente repostum man-serit vetus istud odium, ita ut via Melanehthon ipse insons evaserit, quem tarnen Noster alteri corripiendum tradit!

3897.

CALVINUS HENRYCHO. ')

Laudat eius Studium in propaganda evangelio ei ad perseverandum hortaPur.

(Servavit Beza ed. Geney. p. 287, Laus. p. 437, Hanov. p. 490, Ohouet p. 281, Amst. p. 128.)

Ante duos menses scripserat Franciscus noster, sibi inter magnas et arduas difficultates hoc non vulgari fuisse solatio, quod fideli tua opera commode et opportune adiutus foret. Idem nobis ite-rum confirmans padeis abhinc diebus magnopere et ingenuam in te sinceritatem et perseverantiam lau-davit. Etsi autem nihil narrabat nisi quod prae-standum fuit Christi servo: quia tarnen ubi pericu-losa est vel damnosa integritas rara apparent eius exempla, ex animo, ut par erat, laetati sumus, te opprobrium crucis Christi mundi lautitiis praeferre, quae multos ita inebriant, ut evangelii simplicitas, quasi insipida, sit illis fastidio. Quod si eorum astutiam esses imitatus, qui nimis ad .fovendant suam quietem sunt providi, erat speciosus color, cur te a fratre nostro disiungeres. Hoc enim prae-textu soient quiprivatae seouritati consulere volunt ab omni odio et molestia proeul se subducere, quia nihil utilius sit quam medio quodam et flexiloquo docendi genere muleere populi aures. Quo maiori laude dignus es, qui molliter et extra omne certa-men quum docere posses, posthabita privata utili-tate ad dandam fratri nostro societatis dextram ul-tro fuisti propensus. Et certe videmus hoc tandem consequi versutos illos artifices, qui pietatis doctri-nam ad suum commodum inflectunt, ut diseipuli eorum semper discendo nunquam perveniant ad ve-ritatis scientiam. Porro quamvis iam minus aequos ac propitios experiaris qui antehao favore te prose-quuti sunt, non est tarnen cur sincerae confessionis te poeniteat. Neque enim ignoras, hac lege nos servire Christo, ut non modo cum professis hosti-

2897.1) Si quid videmus, haec epistola ecclesiam Neracensem spectat et qui hic laudatur Franciscus idem est ac Fr. Bois-normand dit le Gay, de quo Hist eccl. I. 155 dicit: F. B. et Vignaux dressèrent l'Eglise à Nerac. (Cf. N. 2867.) An vero hie Vignaux ipse ille Henricus sit ad quem epistola haec scripta est minus certo affirmare ausimus quum praenomen eius memoriae proditum non sit. Haag IX. 492: Vignaux (N.) on Vigneaux, nn des pins actifs propagateurs de la réforme dans la Guienne, on il avait établi plusieurs églises avec Boisnormand, fut envoyé comme ministre à Montauban. Periit a. 1562 quum catholici oppidum Limoux eepissent. Crottet coniieit eum eundem fuisse ac illum De la Pierre qm cum Eoisnormandio ep. Calvini N. 2774 régi Navarrae tra-didit, quod Bonnet pro certo affirmât nuUo tarnen teste allâto. Ex nostra quidem epistola potius dubium fit.

221 1558 IUN. 222

hus gerendum sit bellum, sed multis etiam domes-ticorum calumniis simus obnoxii. Frement multi, alii aperte clamabunt, te ad libertatem, quae apud TOS tolerabilis non sit, inconsiderate progressum esse.2) Tibi non modo has voces spernere necesse erit, sed delitias quibus indulgent severe illis excu-tere, ut intelligant claudicationem qua pügnas om-nes déclinant exosam esse Deo. Pergendo qua coe-pisti (quod facturum certo confidimus) tandem sen-ties, puram coram Deo et angelis conscientiam centum theatris longe praestare, ciusque pacem totius mundi plausu magis esse expetendam. Adde quod pii Dei cultures tibi iam merito gratulantur, atque uberem ex hac sancta tua alacritate fructum sibi promittunt. Tibi optimus frater noster Franciscus, quern et nos experti sumus vere Christo esse addic-tum, et tu eximiis ad aedificandam ecclesiam doti-bus pollere vides, fidelis ac strenuus erit adiutor. Audimus reversum esse concionatorem aulicum,3) qui utinam ne suo more. Utcunque vero se gerat, minime consentaneum esset ab homine flexibili, et ad quaslibet auras nutare solito, Christi servos pondère. Tu, pro tua moderatione et prudentia, haud dubie studebis eum tibi adiungere, ne rectum cur-sum impediat vel moretur. Sin metus et nimia eavendi sollicitudo vel etiam perversa aemulatio hominem in diversas partes rapiat, contra haec quo-que obstacula fortiter eniti necesse erit. Vale, exi-mie vir et integerrime frater. Dominus te spiritu suo regere, virtute fuleire et tueri studiisque tuis et piis laboribus benedicere pergat. 21. lunii 1558.

2898.

CALViNUS INCERTO.

Qui liceat partieipare eultui rotnanae synagogue.

(Edidimus inter consilia Opp. Tom. X. Part. I. p. 189, ex Bezae thesauro depromptam. Scripta est d. 21. Iunii 1558 et inoipit

a verbis: Quia de quaestionibus quas moves etc.)

2) ecclesia seil, publice constituta, quum antea tantum privatae condones habitue fuerint in aula {Hist. eecl. I. 102.)

3) Sine dubio Petr. David de -quo saepius in epp. Ma-carii ei N. 2851. ,

2899,

FARELLUS CAL VINO.

Carmélus, quamvis inconsiderate revocatus, m Gallia manet. Tum anonym/um aliquem Christi ad-versarium (quem tarnen minime inter pontificios quaeres) acriter increpat.

(Ex antographo Ood. Genev. 107», fol. 230, coll. c. Cod. 116, fol. 65, Epp. Bern. vT. 766 et Simleri Vol. 92.)

Praestantissimo Christi servo Ioanni Oalvino, pastori ecclesiae Genevensis, theologo illustriori, fra-tri et symmystae quam carissimo.

Genevae.

S. Admiranda est dispensatio Dei. Videtur lux evangelii emergere non posse, neque opprimi valet. Metus quam multos teneat, satis apparet. Interea fulgent non pauci utpuriora àstra. Gratiam quam impertitur Deus servo suo quod tam prae-senti omnia ferat animo, quis non admiretur? Bo-nam navasti operam in eo confirmando. Christus in eo et caeteris quod coepit absolvat. Caspareml) gaudeo bene occupatum esse, quantumeunque grave aliis sit. Missus fuit Iacobus imprudent! et impor-tuno consilio aliquorum ut eum revocet, sed citra meum consilium. Spero Oasparem carni et sanguini nihil delaturum, sed Dominum sequuturum. Si collega retulisset quae ipsi dixi, non ita occasionem haberes merito nos arguendi, siquidem non possum adduci ut putem ex animo miserum illum quaerere pacem et in gratiam redire cum ecclesia, et quamvis quod contigit in Grueto qui tamdiu et tam per-dite in Dominum insanierit et tarnen sub finem Deum agnovit.8) Multa sunt, imo plurima quae me cogunt prorsus desperare de tam perdito, nec video aliquid quod moveat me ut sperem, nisi quod omnia Domino sunt possibilia. Ideo nihil ad te scripsi neque ad aliquem. Non enim causa miseri eödem mihi erat loco quo Porcentruensium, cui Vi-retum et facto initio te adiunctum tandem optabam. Sed egregie praestitit quod recepit is facturum se, nimirum repugnaturum mihi. Utinam magis mihi tantum adversaretur et non potius Christo. Sed Christus potens est ut se suamque tueatur causam. Vale, quum plura non liceat et te Christi ecclesiae serva. Saluta quaeso omnes. Neocomi 22. Iunii 1558.

Tuus Farellus.

2899.1) Carmelum, qui adhuc in Gallia commorabatur (N. 2875. 2877.) sed dimissionem tmpetraverat.

2) M stilum et mentem autoris hie habes, oblique ac-cusantis et intricate scribentis. Quern hie petal tu videos. An Tossanum?

223 EPISTOLAE 2900—2902 224

3900.

D'ANDELOT A DES GALLARS

Accusé de réception d'une lettre et protestation de constante fidélité à l'évangile.

(Autographe de Gotha. MS. 404, fol. 217.)

A Monsieur de Saules.

Monsr. de Saules, iay receu vostre lettre es-orite du viiie de ce mois qui ma estay bien grant plaisir estant la lecture si profitable quelle aprend tousious * a sumillier et glorifier dieu lequel ie requiers au nom de son filz Iesus Christ puisque y luy a pieu permettre que iaye commence a luy donner gloire quil parfasse son oeuvre en moy ius-ques au bout. Vous scaves quafflictions en ce monde ne nous manquent point, mais comme diet lapostre ce ne soit point comme meurtriers et larrons mais que ceulx qui souffrent par la volonte de dieu quilz luy recommendent leurs âmes comme au fidèle possesseur en bien faisent. Or ie scay bien quen moy ny a que toute fragillite et repugnement contre et mon salut et la saincte volonte du Seigneur et pour ceste occasion ie luy suply me tenir ' la bride affin de me relever en mon choppement et que de luy vienne et la puissance et le scavoir pour pouvoir résister a ces ennemis et me faBse digne de porter par tout bon tesmoignage de son sainct nom. le suis bien heureus que tant de gens de bien et fidelles ont memoire de moy en leurs prières. Le Seigneur leurs en rendra digne retribution. Au surplus ie suis bien aise quayes conseille a mon escollier de ne venir point de par deçà car sa venue eut estay innutille et il est plus expedient quil continue son cours ainsi que ie luy escris et luy envoyé moien pour ce faire puis que Ion men rend si bon tesmoignage. le pry dieu Monsr. Saules vous avoir en, sa garde, de Mellun ce xxii* de Juing 1558.

Yostre bien bon amy Andelot.

2901.

MAOABIUS OALVINO.

Proficiscitur Melodunum. Persequutio usque ar-det, sed interea evangelii causa non friget.

(Ex apographo Cod. Paris. Dnpny 102, fol 100.)

A mon treshonoré Seigneur, Monsieur d'Espeville, [dit Calvin] la part ou il sera.

S. Profectionis meae1) rationem cognosces ex eo qui tibi bas literas reddit. Mihi enim fuit cornes et eius maxime rogatu iter hoc ad dominum susceptum fuit. Miram vero constantiam prae se fert dominus ut perspicies ex eius ad te Uteris2) quae viva sunt pectoris ipsius imago. Sanguinem et caedes adhuc spirat Pharao, quod argumentum est horribilis Dei vindictae. Tollet et cornua quum Theonvilla expugnata est,s) urget ut Guermus dam-natus tradatur flammis. Curia praetexit ipsius ab-iurationem, sed falso, quod ex eius ore et testimo-nio licet affirmare. Interea multi detinentur: nu-per etiam quidam fabri capti sunt. Quae res nostras impedit ne apud se coetus excipiant, accedente plebis rabie. Alioqui certe bono animo sunt Dei oeneficio. Instauras tarnen quoad fieri potest et novum semper lucrum facimus. Si res protrahatur, in agris palam necesse erit nos congregari, quod vehementius hostes commovebit. Literas tuas per-ferendas dedi Navarreno.4) Si hue forte accédât, videbo quid profecerint. Pro exemplari domini in-gentes ago gratias. Quum legerem nihil mihi ac-commodatius dici potuisse visum est. Nihil aliud occurrit quod scribam nisi quod collegae omnes vos reverenter salutant, et ego in primis fausta omnia vobis precor.

26. Iunii 1558.

Vobis obsequentissimus Macarius.

2903.

HOTOMANUS CAL VINO.

Fuse agit de negotio aliquo nobis incognito et de quo se ad Cahmum antea scripsisse negat. Addit quaedam de rebus sacramentariis Francofordiae composais aut postea componendis.

(Ex autographo Cod. Geney. 114, foL 14.)

2901.1) Melodunum ad invisendum Andelotum, nam hunc esse qui hie dominus voeatur non est quod dubites.

2) Tales non vidimus. 3V Dedidit se d. 22. JIM»«» (cf. N. 2887). 4) Codex simpliciter praebet: Navar. Sed nihil cunc-

tati scripsimus: Navarreno respicientes ad N. 2885.

225 1558 IÜN. 226

A Monseigneur Monsieur Calvin a Geneve.

Franc. Hotomanus S. D.

Venerande pater, literae tuae ') mihi magno solatio in his miseïis temporibus fuerunt, maximam-que tibi nos omnes gratiam et habemus et agimus pro constanti studio quo semper ecclesiolam nostram prosequeriB. Mihi vero permirum fuit initio tua-rum literarum adscriptum esse, te ex quibusdam meis ad te literis intellexisse nonnihil de isto ne-gotio quod opinor meuni sororium tibi renunciasse et de quo studiose sane et serio D. Petro2) scripsisti. Nam etsi diffido memoriae meae, tamen non exis-timo me unquam vulnus illud attigisse in literis quas ipse tibi miserim. Tametsi scio me D. Bezae misisse informationem quandam totius historiae, sed ea lege ut earn mihi remitteret. Nam quum sörorii mei adventum intellexissemus, satius esse du-ximus eius oratione uti quam ulla scriptione nostra. Quod cur hoc loco dicam, breviter aperiam. D. Martyr non a me, sed ab eo quern potes intelligere, omnium rerum admonitus gravissime et vehemen-tissime dicitur hominem per literas redarguisse. Idem fecerunt eodem die pastores ecclesiae Franc-fordiensis.3) Baud scio sane a quo admoniti: nam ego hoc toto 8emestri nihil illuc plane scripsi. Pos-tridie supervenere tuae literae et eodem prope momento nescio quis mercatus causa hue adveniens nunciavit illi mandatum D. Farelli quaedam in eandem sententiam quae homini non admodum placuerunt. His quatuor ex partibus appetitus commotus est. Yenit in templum. D. diaconum suum ad très (non enim plures sunt) seniores ad-ducit, interrogat an tibi scripserit, curarit scriben-dum, consenserit ut scriberetur: omnia iracunde, vehementer, acerbe. Eodem die pervesperi, nona iam audita venit ad me idem duos testes adducens, quibus audientibus eadem ex me quaesivit, prae-fatus in ore duorum vel trium stare omne verbum. Ego primum homini respondi, me nullo iure teneri ad eius interrogationem respondere, quia testes isto modo deducens et aedes civium oberrans, iudiciali-ter (sic enim loquebamur) procedere videbatur. Tamen ne commoveretur dixi, me non meminisse literas tibi a me in istam sententiam esse scriptas, neque scire in hac urbe ullum qui tibi scripsisset. Id quod antestatos suos monuit ut meminissent. Ita placidissime ex aedibus meis discessit, in quibus tum erat D. diaconus noster qui cum uxore sua mecum coenarat et procul omnia prospexit. Post

2902.1) deperditae. 2) Alexandro. 3) Perrucellus et Bolbracus. Càlvini opera. Veil. XVU.

ad D. Zanchum profectus est eodem ornatus modo. Puto etiam ad alios, a quibus vereor ne non tarn placide excipiatur. Utcunque sit, quorsum ilia tam accurata testatio et post solis occasum facta perti-neat, non intelligo. Illud praetermittere non potui, me non meminisse ullas tibi a me missas de illo negotio literas. Si D. Beza fecit, id quod suspicor, habeo ratum, dum tamen ratihabitio in hoc genere non comparetur mandato. Neque tamen aures tuas istis nugis obtundere voluissem, nisi is qui propter suam vaniloquentiam indefatigabilem (ut quidam hic appellat) horum malorum causam ma-ximam sustinet, homo amens et miser, D. Petro persuasisset vulgoque hie spargeret, me tibi haec scripsisse, causamque tuarum literarum fuisse, id quod paulo ante D. Bognaco*) connrmavit. Qui sit, ex antiphrasi sui nominis intelligere te arbitrer. Sed haec plus satis. Vereor enim ne nomen eius ea ratione celebretur qua obscuratum est eius qui Dianae templum etc. Nolo enim male ominari.

Quum essemus Badae vidi literas Velsii5) ad D. PhUippum6) scriptas, ita contumeliose ut nihil addi posse videretur. De iis D. Philippus questus erat apud me. Egi cum D. Michaele1) conciona-tore Principis quod eiectum illud animal apud se tamen recepissent.8) Dedit spem fore ut brevi amandetur. De colloquio 9) scripsimus ante menses très D. Bullingero copiose, ego et D. Zanchus. Ex eo tempore ne verbum quidem, quum antea cre-berrime soleret. Constat eius animum offensum. Mirum est tamen hanc occasionem conciliandarum ecclesiarum repudiatam ab eo fuisse, vehementerque multorum animos exacerbavit. Nisi putarem mis-sam tibi fuisse consensionem10) nostrarum ecclesiarum in religione Francofordiae in comitiis impe-ratoriis a principibus obsignatam, earn ad te mit-terem. Mihi sane articulus de coena placuit et D. Zancho valde arridet. Oro Deum ut D. Andelotto spiritum suum sanctum impertiat et eius animum confirmct, teque, venerande pater, quam diutissime ecclesiae suae incoluinem conservet. Vale. Argentor. xxviij Iunii 1558.

Nihil ascribo de spe remedii: nulla enim elucet. Omnes confidebamus tam

4) cf. N. 2765. 5) N. 2539. 2548. 6) Nihil omnino suppeditat Corp. Bef-7) Bittero. 8) Post eius ap. Francofordienses controversias Eeidel-

bergae receptus cum Heshusio et Dillero a. 1558 diseeptavit {Schmidt, Antheil d. Strassb. an d. Bef. d. Qhurpfale p. 40) quod tamen a Struvio {Pfähl. K. H. p. 82) ad m. Sept. 1559 refertur. Exsttibant olim Epp. eius in Cod. Argent, nunc delete a Schmidtio laudatae. Ineidemus denuo in eum a. 1560.

9) N. 2849. 2852. 10) Beeessum Francofordiensem-

15

227 BPI8T0LAE 2902—2906 228

multorum literas animum eius plaoaturas. Sed habet duos tresve consiliarios, homines imperitos, odia quaedam sua per ilium exercentes, vaniloquos, ineptos, qui incen-dium plus satis magnum maius sua stulti-loquentia faciunt. D. Diaconus nihil prosus aliud exspectat nisi ut ruina incendium exstinguatur. Ego hoc confirmare possum motum aliquem magnum propter literas vestras exspectari.

2903.

CALYINUS FARELLO.

Adulescenti cuidcm nupturienti a FareUo com~ mendato hue usque frustra quaesivit aptam puettam. Carmelus redux est.

(Ex antographo Ood. Genev. 107«, fol. 175. coll. c. Ood. 108, fol. 72, Epp. Bern. VI. p. 768 et Simler. V. 92. Anglice

Philad. III. 427.)

A Monsieur Monsieur Farel a Neufchastel.

S. Puellas quasdam nominare poteram ho-nestis natas parentibus et sub casta disciplina habitas. Sed quum essent pauperculae, non ausus sum offerre. Nulla certe mihi venit in mentem quae et formosa et proba foret, deinde etiam do-tata. Trium duntaxat mentionem feci in meis li-teris. Tempus forte alias suggeret. Sedulo enitar ut adulescenti ') bene Bit prospectum. Duae sunt Vobis vicinae et forma eleganti et liberaliter edu-catae: Domartini filia2) et altera Sanlaurentii,3)

2903.1) Farelli epistola deperdita nescimus quemnam in-telligat.

2) Quae quum in FareUi vicinia habitant, mireris ip-sum earn non respexisse. Quum Dommartini nomen saepius iam nobis oecurrerit, non abs re erit nonnulla 'de hoc viro in tabulas nostras referre ew Galifie Not. gén. II. 350 et Haag. IX. 185. Antoine de Saussure seigneur de Dompmartin, de Sorcy etc: issu d'une famille Lorraine de hante noblesse. Son père Mengin Schoucl dit de Sautaures avait été conseiller d'état et grand fauconnier sons le duo Antoine. Dans oette charge le fils succéda à son père; ainsi qne dans celle de Capitaine-prévôt et quelques antres. Après la mort du dno la duchesse douairière régente le fit mettre en prison à cause de ses tendances protestantes. Il parvint à se réfugier à Metz, pins tard à Strasbourg et à Neuchâtel. (N. 1667. 1691. 2108. 2386. 2455 etc.) En 1556 il obtint le droit de bourgeoisie à Lausanne et en 1563 il s'établit à Genève.

3) N. 2828.

quae etsi dotem non ita amplam afferent, non tarnen venirent prorsus nudae. Si quid apud nos occurrat, certiorem te reddam. Nuper si hue usque equum stimulasses, commodius ipse sciscitatus esses.

De statu ecclesiae Parisiensis Caspar, ut spero, tibi narrabit. Yeniet etiam forte post biduum alter qui apud Marchionissam5) fuit ex quo etiam ple-nius de rebus nostris cognosces. Yale, optime et integerrime frater. Dominus tibi semper adsit, te gubernet ac benedicat. Fratribus -salutem plurimam. Galendis Iulii 1558.

Iohannes Calvinus tuus.

3904.

STEPHANUS BULLINGERO.

Nova ex Parisiis per tabeUionem, quum Calvino scribere prae negotiis non licuerit.

(Excerptum ex antographo Arch. Turic. Pint. VI. Vol. 166, olim Epp. Tom. 24, fol. 257. — Simler. Vol. 92.)

Quid actum sit a senatu Parisiensi1) iste nomine Calvini tibi narraturus est, unde laetemini omnes vos: qui usque adeo occupatus est in scribendis li-teris ad Gallos nostros ut non licuerit ei ad te scribere. Genevae Calend. Iulii 1558.

Tuus ex animo amicus et frater B. Stephanos.

2905.

D'ANDELOT AUX FIDÈLES DE PARIS.

On lui conseille de se soustraire par la fuite aux rigueurs dont il est menacé. Il n'en fera rien et cherche à s'affermir, en face du danger, par des considérations puisées dans VEcriture.

4) Vide infra N. 2915. 5) de Bothelin.

2004.1) AUudit fartasse ad ea quae Maeamu proxime se-quenti de causa praefecti Musnier scribit.

229 1558 IUL. 230

(Copie de la main de Jonvilliers. BÎM. de Genève Carton 197**. avec cette inscription: Copie d'une lettre de M. d'An-

delot prisonnier aux fidèles de VEglise de Paris.)

Messieurs et frères, auiourdhuy m'ont este baillées les deux lettres lesquelles sont parvenues a vous faisant mention de la rigueur qui se conspire et prepare contre moy, *) si en ne me desdisant ie me blaspheme contre le sainct nom du Signeur : et ceux la mesmes desquelz vient ladvertissement se-roient bien d'advis que ie m'absentasse. Lestât auquel est ma femme prochaine d'accoucher ne pouvant tarder au long aller plus de quinze iours, doubtant l'inconveniant qui pourrait survenir en l'effroy dune si grande mutation, et en la mere et en la creature, ne me donne volunté de promptement exécuter une telle entreprise. Or est il certain que rien ne se faiot que par le conseil admirable de ce bon Dieu: et me propose ces moyens peult estre à aultre occasion meilleure que nous tous ne scau-rions comprendre. le luy supplie donques qu'il luy plaise premièrement donner sa benediction a la creature sienne de laquelle il m'a faict d'estre père, pour estre son commencement et la fin desdié a sa gloire: et a moy la grace et la force de constamment résister a ses ennémyz et les miens, tandis que ie combattray pour l'advancement du regne de son filz Iesus Christ. le scay quen moy en ce corps mortel n'y a rien de bien, sinon toute fragilité. Mais comme dit l'Apostre, ie puis toutes choses en celuy qui me conforte. Car c'est le Signeur qui faict en nous et le vouloir et le parfaire: et si Dieu donne aux hommes, pour après exécuter sa iustice, pouvoir d'affliger ceux qui l'invoquent, combien par plus forte raison donnera il de force aux siens pour donner avec la tentation bonne issue. Car comme il est escrit, Si aulcuns souffrent par la volunte de Dieu qu'ilz luy recommandent leurs âmes comme au fidèle possesseur en bien faisant. Item, et le monde passe, et sa concupiscence: mais qui faict la volunté du Signeur demeure éternellement.

I'ay nouvelles que demain doit arriver le docteur que l'on me veult envoier. *) le prie a mon Dieu quil me donne en la bouche de quoy respondre tousiours a l'augmentation de sa gloire : et comme il est escrit, en toute confidence, ainsi comme tousiours a este, maintenant Christ sera magnifié en mon corps soit par vie ou par mort. Car Christ m'est vie, et mourir m'est guain moiennant la grace duquel i'espere faire congnoistre a ceux qui demanderont compte de ma foy, que ie crains Dieu et honore mon roy comme il m'est commandé, aiant

2806.1) Comparée la lettre de Macard qui va suivre. 2) Voyez la lettre N. 2910 not.

observé ses statutz et commandemens, avec toute fidélité et obéissance. Quant aux choses de l'esprit et qui concernent le repos de ma conscience, i'en rendray compte au moins mal qu'il me sera possible à celuy qui seul en peult disposer. le vous prie, mes frères, ne m'oublier en voz prières a ce que ie sois mené par l'Esprit du Signeur, le nom duquel soit beneiot éternellement. Ainsi soit il. De Melun ce premier iuillet 1558.

Vostre frère et bon amy Ândelot.

2906.

MACARIUS CALVINO.

Querini mortem et in morte constanfiam narrai et lauiibus effert. Quae ratio iUas persequutiones inter et publica regni negotia intercédât ostendit. An-delotum commendat, Navarrenum notât. Varia Pari-siensia tam ad ecclesiam quam ad res civiles perti-nentia tradü.

(Ex autographo Cod. Genev. 110, fol. 186.)

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'Espeville.

S. Scripsi nuperadvosde fratre Guerino.1) Ex quo damnatus est conati sunt hostes omnibus modis ad palinodiam ipsum adigere, missis doctoribus qui a recta fide deducerent. Sed Dominus, qui miri-fica spiritus sui virtute ipsum animaverat, ut squa-lorem carceris aequo et forti animo tamdiu per-ferret, invicta constantia ad extremum usque in-struxit. Proinde hostes incredibilem crudelitatem exercuerunt in hominem innoxium, tanquam de-ploratae pervicaciae haereticum. Abductus est nu-dius tertius in plateam Mabertinam2) et illuc vivus ustulatus atque aliquoties e maiore flamma subduc-tus quo diutius torqueretur. Lingua illi abscissa non est, sed baculus ori admotus ne populum sua doctrina imbueret. Certis tarnen signis palam fecit omnibus, se Christi patrooinio fretum intrépide ad ignem accedere. Quin etiam multa satis distincte protulit in honorem Dei, quae ubi fideliter ex con-

2806.1) 2V. 2838 et seqq. Combustus fuit Cal M. (Martyrs f. 481 ss. Bist. eeel. I. 145.)

2) Place Manbert, à la rencontre des mes S. Victor, Mont S. Genevieve, des noiers, Galande, le pavé, perdue et de Bièvre. (A. Franklin, plan de Paris de 1540. p. 168. P. 1869.)

15*

231 EPI8T0LAE 2906—2907 232

stanti mnltorum sermone collecta erunt, simul cum responBis et confessione eius ad TOS quamprimum mittam.8) Historia enim valebit ad confirmandos piorum animos, quia, quum palam abnegasset veri-tatem procumbens in atrio aedis Iacobitarum apud archipresbyterum a quo iubebatur absolutionem pe-tere, aspectus est a Domino ut vere peccatum suum defleret. Interim adiiciam illud: quum ill! pro more cruçis idolum porrigeretur, sublatis in coelum oculis saepe reousavit, ut sacrificus tandem coactus sit dioere circumstantibus: Quid opus est isti offerre crucem? Fodiebant ilium multi ex infima plebe cum his verbis: Die Maria! quia scilicet adversarii, ut sunt perfrictae frontis, suo more sparserant ilium negare Mariam esse matrem Dei, quum clare coram multis testibus affirmasset matrem esse Christi secundum humanitatem.

Hoc sacrificiuin laudis Deo reddiderunt hostes quia Theonvilla nostra est deditione.4) Cantarunt Io Paean suis idolis, Te Deum, deinde hanc victi-mam gratam obtulerunt. Si qua tempestas ingruit, ut quum calamitas Sanquintini accepta est, depen-dendum est nobis pro omnibus, quasi vindiotam Dei in omnes provocemus. Nunc ubi res sunt ali-quantum prosperae et ex animi sententia fluunt, mactamur pro solenni gratiarum actione. Ac pur-puratus ille5) impietatis princeps ad delendum Christi nomen adhibet omne genus machinationes. Substituit tandem inquisitores et iudices creavit pro suo arbitrio qui de causa nostra pronuncient. Nomina ad vos mitto ut, quum gravia adhuc nobis certamina restare intelligetis, precibus vestris apud Dominum nos et gregem nostrum iuvetis.

Quod ad me et symmystas spectat, Deo con-cedente pergemus in officio. Nimirum longe op-tabilius est sub crucis Christi vexillo militare, imo emori, quam cum serpente rubicundo et sodalibus eius triumphare. Hoc idem propositum habet Ande\lotus], ut cognoscetis ex uteris eius6) quas heri accepimus, quarum exemplar ad vos mitto. Literae duae, quarum mentionem facit in suis, con-tinebant omnino statutum esse regi ut inclusus inter parietes per omnem vitam maneat, nisi a sententia dimoveatur. Amici ipsum admonendum esse duxerant ut fuga sibi consuleret: quod nullo negotio fieri potest idque nulla vi adhibita. (Ne putes interea nos consuluisse quod non prohibuisse-mus). lam videtis quid cogitet vir ille: nullis cedit difficultatibus et omnia discrimina animi magnitu-dine superat. Utinam longo intervallo sequeretur Navarrenus: sed quid viriHs exspectes ab effemi-

3) Leguntur in hist. Mart. I. I. 4) 22. lunii facta. 5) Cardinalis Lotharingus. 6) praecedenftbus.

nato? Hospes non potuit ei reddere literas tuas7) quia Suessionem concesserat. Alteri dedi hodie qui perferat. Citius fecissem si commode atque etiam tuto licuisset.

Ex nuper captis bono animo sunt qui nobis dederunt operam. Vidi omnes in castello maiore. Qui firmiores videntur degunt in antris in quibas nihil prorsus est lucis, ut servus Bochaei. Existimat Galerita nulla ratione nos melius domari posse. Sed quid est ddvvatov Deo? Rex propediem pro-fecturus dicitur ad castra. De Phüippo nulla fere mentio. Proxima hebdomada sententia lata est in praefectum causarum civilium,8) hostem verae re-ligionis, ut pede nudo cum subucula, reste in collo, face in manu, procumberet primum in curia, deinde in petra marmorea, turn in castello, postremo du-ceretur ad pilorium quod vocant, atque ibi ter in gyrum verteretur ad perpetuam ignominiam. Rele-gatus etiam est in insulam Ree et mulctatus bis millenis libris quas Regi satisfaciat, decern millibus quas Comiti Seniganae, et quatuor millibus quas filio eius Barroni * Bussiaco persolvat. Vix effugit mortem quum per vicos duceretur: tanto odio plebs in ipsum ferebatur. Similis sententia lata est in socium eius Buvotum,9) nisi quod minor est pecuniae muleta, et relegatus est in insulam Oleron. Pridie quam combureretur Gruerinus homicida quidam ducebatur ad supplicium: quum iam e scala pulsus esset atortore ut laqueo suffooaretur, repente exorto clamore populus ictu lapidum tortorem de-iecit. Turn unus conscendens restim qua pendebat maleficus secat gladio, ut per medios apparitores evaserit. Deinde ganeum Huleu,I0) quod vicinum erat loco ubi hoc gerebatur direptum est, et mere-trices omnes fugatae. Haec obiter vobis nuncio ut oognoscatis quam confusa hie sint omnia, ubi populus adeo petulanter et cum ludibrio spernit ma-gistratum, et quam parum stabilis sit regni huius félicitas, quando is in quo fundatum est et per quern solum conservari potest tot quotidie probris laoeratur. Quaedam oppida iam a nostris obsessa

7) deperditas. 8) Martyr8 f. 486 v. H. eecl. I. 145: Musnier Lieute

nant civil, qni avoit si bien servi au procès de l'assemblée de la rue S. laques, convaincu de faussetés et subornations de tesmoings contre la Contesse de Senigan, fut par arrest de la Cour dégradé de tous honneurs, condamné a faire amende honorable en divers lieux et finalement pilorisé aux halles. (De Thou ed. fr. II. 567.)

9) H. eecl. 1.146: Un commissaire du Chastelet nommé Bonvot, instrument de ses faussetés luy feit compagnie en oeste ignominie Us furent aussi condamnés à-certaines grosses amendes pécuniaires et relégués après le payement d'ioelles à l'isle de Eé et d'Oleron etc.

10) Bue du Huleu commence rue de S. Martin et finit rue Bourg l'abbé. Devenue rue du grand Hurleur. (Franklin h c. p. 140.)

233 1558 IÜL. 234

esse feruntur, sed nihil eerti. Lestraeus " ) noster scribit ad cognatum suum, oui nomeii est Stephanus Herbelain, ut tibi negotium suum communicet, ut ipsi consulas quid agendum censeas. Non grava-beri8, domine, [cum] admittere meo et ipsius nomine. Superest ut precemur [Dominum] ut vos omnes diu conservet incolumes in propagationem [regni sut]. 3. die Iulii Lutetiae. -

Vobis obsequenftissMMMS Jo.] Macarius.

3907.

BEZA BULLINGERO.

Bogat eum ut si fieri possü per senatum Turi-censem typogräphorum Basüeensium editio nova frau-dulenter inchoata suarum Annotaüonum m Novum Testamentum impediatur.1)

(Anthentionm non exstat. Praebent Ood. Genev. 119, fol. 149 et 111b, foL 35. Bern. VI. p. 1044 et 1218.)

Eximio Christi servo D. Heinricho Bullingero Ti-gurinae ecclesiae vere fido pastori.

Doleo, mi pater, factum esse culpa quorundam improborum hominum qui ex alienis incommodis sua captant commoda, ut Robertus Stephanus noster oogatur amplissimi vestri senatus opem implorare. Quamvis enim nullum sit in ea re vestri civis crimen, sed totum hoc factum ad unum et alterum pertmeat qui iam pridem non desinunt istas artes exercere, tarnen fieri vix posse soio at Stephanus in iure suo persequendo omnem invidiam effugiat. Itaque si qua alia ratione potuisset rebus suis pro-spicere, aut nisi insigne fuisset damnum, longe ma-luisset iniuriam sibi factam dissimulare quam istis molestiis sese implicare. Quoniam vero aliter fieri non potuit, idcirco ultimum remedium sibi expe-rinndum putavit. Sed cuiusmodi sit hoc negotium

11) N. 2890. 2907.1) Ad illustrandam hanc epistolam haec faeient. Beeae N. T. latine versum cum Vulgata et annotationibus, sed absque teastu graeeo primum prodiit (ut quidem in cake legitur) Cal. Mart. 1557. Titulus praefert a. 1556. Hoc opus in fraudem Stephani editoris recudi curarunt Nie. Barbier et Tho. Courteau addito textu graeeo. Exstant huius editionis exemplaria cum nominibus editorum Basil. 1559 et 1560, et sine illis Tig. 1559 quae tarnen non nisi tittdo diversa sunt (Vide Beuss, BibL N. T. gr. p. 72, Masch I. 308 et III. 576.) Patet ergo Besom voti sui compotem factum non esse.

quod ad Stephanum ipsum attinet, aliunde melius cognosces. Quod vero me quoque attingit, hoc apud te, mi pater, dissimulare non possum, nee etiam debeo, ut opinor, quoniam nunquam dubitavi quin me amares ac proinde existimationem meam tibi ourae esse mihi pro certo persuasi. Quoniam igitur ita res tulit ut in prima Annotationum mearum editione uno eodemque tempore ego quidem scrip-tionem, typographus vero impressionem illarum aggrederetur, permulta sunt quae in iis desiderare quotidie soleo, quae fortassis fuissent multo emen-datiora et pleniora si, quod inprimis factum opor-tuit et ego maxime cupiebam, prius mihi parturire quam parère licuisset. Quum vero quod semel factum est infectum fieri non possit, superest nimirum unicum remedium, ut in altera editione praestetur, quoad eius fieri poterit, illud ipsum quod antea factum oportuit. Puto igitur magnopere mea intéresse ut primae editionis exemplaribus quam citissime distractis Stephanus alteram aggrediatur emenda-tiorem et pleniorem, cui totus etiam nunc incumbo, quanquam adeo confido ad proximas paschae nun-dinas exhibitum iri.2) Iam ergo coniicis, mi pater, quid petam, nempe ut, quum istic non possit editio Basileae inchoata perfici quin Stephanus noster insigne damnum sustineat, et mea quoque intersit quam paucissima primae editionis exemplaria divulgari, efficias pro tua autoritate ut nee Stephano nee mihi sit fraudi quorundam avaritia, quibus, ut inquit ille, lucri bonus est odor ex re qualibet. Haec tarnen alia conditione non postulo quam si tu iusta et aequa esse iudicaris : scio enim quam fere solea-mus omnes in nostris praesertim rebus caecutire. Itaque hie quoque ex animo testor me tuum iudi-eium meo libenter esse antepositurum, et quidquid constitueris in hac causa ultra accepturum. Bene vale. Dominum Iesum precor ut tibi sanotisque tuis laboribus magis acmagis benedicat. Lausannae 3. Iuln.8)

Th. Beza alius tibi in Domino addictissimus.

2) Quod minime factum est. Altera Beeae editio, quae simul prima est cui teattum authenticum adiecit prodiit de-mum a. 1565 editore Stephani fUio Henrico.

3) Be anno ambigi nequit. Scripta est epistola ante-quam Basüeensis editio prodierit et ante Stephani mortem, i. e. ante a. 1559 et post Col. Martias 1557, nimirum longiore intervdUo interposttö quam ut de m. Iulio huius anni Cogi-tare possis.

235 EPISTOLA 2908 236

3908.

OALVINUS ZERKINTAB.

Paulo acrius suam agendi rationem vindicat in causa BlanaWatae, Gribaldi, Zébedaei; tum queritur de fratrie sui causa a Bernensibus iniquius tractata, et in genere de Bernensium in ministros ipsius amicos male disposito animo.

(Praebent Codd. Genev. 107». fol. 176, et 108 fol. 72 T. Cod. Bern. VI. p. 769 et Simleri Toi. 92. Bdidit Henry HI. App.

97. Versio angl. HI. 428.)

Zerkintae *)

Literas tuas2) mihi demum reddidit pragma-ticus quidam Montani vicini nostri amicus, ut di-oebat, decimo tertio scilicet die postquam datae fuerunt. Quid contineant video. Quo consilio eas scripseris non assequor. Suspendere enim iudicium malo quam male divinando3) vanam molestiam mihi accersere.4) Si tibi animus fuit amicitiam nostram, quae labascere tibi videbatur, fulcire, nisi grata mihi esset haec sedulitas merito inhumanum me ac barbarum diceres. Et sane ita interpretari malo quam sinistre suspicari quod minime übet credere. Dabis tarnen veniam, ornatissime vir,s) si non persuades amicos mihi esse qui meos inimicos iuvando palam mihi nocere student. Quod privatim abs te in fratris causa6) laesum me putavi, omitto. Si inique nominis mei odio gravatus est, tibi non adscribo. Licuerit sane tibi tacite spectare quod tunc fieri scripsisti. Sed quum mihi plus satis mo-lestum esset fratrem meum spoliari certo iure, quid addere contumeliam opus fuit qua me acerbius vul-nerares? Soletis, opinor, scribere bene fuisse iudi-catum et male provocatum. Quo stupidum hominem acrius pungeres, usus in utroque fuisti gradu super-lativo. Neque tarnen ideo te amare destiti, quam-vis non putarem hoc fuisse amici officium. Itaque, quum paulo post diceret quidam te mihi optimum esse amicum, subridens excepi7) me potius expe-rientiae credere.

Attamen hac de re nunquam verbum facturus eram nisi stimulum addidissent tuae literae. Imo quum gravissimas quasque offensas, et quas inimici ex professo intulerant, hactenus semper remiserim, cur amico et spectatae probitatis viro, si leviter8)

2908.1) manus Calvini. 2) N. 2889. 3) divinandi 3. 4) arces8ere H. 5) Hoc minime famüiaritatem et amicitiam redolet. 6) contra Perrinum. 7) dixi 3. 8) leniter 3.

peccavit, non facile ignosoerem? Adde quod merito gloriabor, utoumque me inexorabilem vocent im-probi, neminem esse mortalium cui ob privatas in-iurias unquam fuerim inimicus. Irritabilem me esse fateor, et quum mihi discipliceat hoc vitium, in eo corrigendo non proficio quantum optarem. Sed quum multi me innoxium adeoque bene meritum inique oppugnaverint, perfidiose fuerint omnia machinati, crudeliter vexaverint, nemo repertus est cui paria rependere statuerim, quamvis in manu esset occasio et facultas. Non referam quam atrooibus verbis aliquando me damnaris : facis 9) me, dum tibi temperas, immodice rigidum. Atqui, si lenitatem quam appetis omnibus probari existimas, longe falîeris. Sunt enim graves et moderati homines qui te möllern et remissum esse queruntur, atque hac macula eximias tuas virtutes aspergi aegre ferunt. Tu quoque concedis, quia non idem sit omnibus inge-nium, aequum esse ut mutua tolerantia amicitiam foveamus. Sed hie mihi iustam expostulandi causam offers quia et quicunque meam severitatem accusant sine exceptione causam apud te obtinent quasi in-noxii. Et quamvis non esse extra culpam videas promiscue tarnen sublevas tuo patrocinio. Très duntaxat nominas.10) Quasi vero non sint in vestra ditione innumeri canes rabiosi qui non de-sinunt quibuscunque possunt modis me impetere. ' ') Scio te quorundam interdum calumnias réfutasse, sed ita ut aliquem sinistrae notae aculeum infigeres.

Ecce nunc ad te venit Qeorgius.12) Delatio hominis incogniti novum crimen mihi conflavit. Inquire paulo diligentius: reperies quam aequa fue-rit tua credulitas. Si te lenem et humanum esse praedicas, Studium meum, quod pium et rectum esse Deus mihi optimus est testis, repente dam-nando, quaere alibi cui persuadeas. Phreneticus ille,Is) quum mihi toto anno molestus fuerit, non tarn graviter offendit14) impiis suis deliriis, a qui-bus eum revocare studui, quam sua perfidia, quam semper detestatus non tarnen destiti ad privata colloquia admittere. Plures horas et quidem sae-pius in eo placando consumpsi. Neque sermone tantum sed etiam scriptis studui eum docere. Quia venenum suum furtim spargebat inter suos populäres, tandem fuit pastori et collegio seniorum in-tolerabilis. Tunc quoque me interposui et eo usque

9) damnans faois 3. Atrocia vero verba antea nulla audivisse meminimus.

10) patrocinio très duntaxat homines. Apogr. 11) Zébedaei f actio. 12) Blandrata. 13) Hie quoque sibi nimis indulget. Blandrata ei quae-

stionibus suis et obieciionibus importunus erat, sed bona fide doceri cupiebat. Gf. etiam Ep. ad Vßnenses 9. Cht. 1561 et GoUadon, Vie. p. 84.

14) ostendit H.

237 1558 IÜL. 238=

pertuli eius improbitatem ut veniam dederim sce-leratae eius calumniae, cuius palam fuit convictus coram tota plebe Italica. Scio et collegia meis et Itaiis fere omnibus meam indulgentiam non pla-cuisse. Etsi autem hortatus fueram ut bono animo quiesceret sancteque15) promiseram, mihi eius trän-, quillitatem fore curae, mala tarnen conscientia eum torquere non desiit quoad se praecipitem daret. Veherat semel unus ex syndicis iurisconsultus ad lectionem, quem forte Bernae vidisti, et pro more apparitorem secum duxerat.16) Suspicio nescio quae invasit hominem ut fugam mox arriperet. Coram Deo testor, nullam fuisse causam cur diffideret, nisi quod interior carnifex hominem sibi male con-soium mente alienavit.

Nam quod ad Gribaldum spectat, quum mihi in curia obiiceret se fastum17) meum mirari, quod ipse a Gaesaribus et regibus comiter exceptus (haec enim fuit ventosi hominis futilitas) 18) a colloquio meo reiectus foret, breviter respondi me, qui vilissimos quosque et contemptissimos ex plebe audire soleo, hanc iurisconsulto humanitatem negasse, quem perfide insidiari fueram expertus. Nam si ingenue professus esset se Serveticum, aures praebuissem. Sed quia détecta fuerat iam eius simulatio. negavi quidquam mihi cum eo esse. Postea assensus sum, ut coram testibus 19), quo scilicet obviam irem ho-minis pravitati et impudentiae. Quia manum primo congressu porrigere nolui, sed dixi in re tarn seria praepostere fieri a caeremoniis initium, quam vis placide excusarem, fremens ille et frendens dis-cessit.20) Hoc proficiunt sua delatione improbiesimi quique ut non modo sanguinarius iudicer, sed ut causas eorum, qualescunque sint, absque delectu suscipias. Vis ilüs parcere. Quam vereor ne tibi parcat Dens, cui preiiosa est salus ecclesiae suae, quam a virulentis istis bestiis corrumpi non ignoras. Si quis fur domum tuam expilaret, nolles forte im-pune dimitti. Pessum datur Dei gloria, adulteratur Veritas, laceratur unitas fidei, scinditur ecclesiae concordia, pax turbatur, hic me somnolentum esse videbis? Ego vero didici magistrum 21) aliud iubentem audire.

Cur vero de aeterna Dei praedesfdnatione a me dissentias2a) (si libère fateri licet quod res est) non

15) ac sanetius H. 16) Eadem narrai Colladon l. I. et ipse Calvinus in ep.

modo laudata. 17) factum H. et apogr. 18) Apogr. habent: petilitas unde H. ess eonj. fecit: pe-

tnlantia. 19) Henry addit: id fieret, quod minime desideratur. 20) Quae hie de Oribaldo narrantur iam ad ann. 1555

pertinere videntur quo ille solum vertere eoaetus fuit (Treeh-$el IL 286. Colladon p. 67 sqq.)

21) magistratnm H. 22) N. 2889.

aliam causam esse video nisi quod posthabita scriptum nimis in proprio iudicio acquiescis. Si quam argutiam elicerem ex perplexis vel obscuris scrip-turae locis, nimii rigoris esset alios ad suffragationem cogère: mihi vero, quum indubia constet scripturae autorita8, ab ea dimoveri fas non est, quidquid tibi suadeat stridor aeris. Et certe maior inter nos vi-gere debuerat coelestis doctrinae reverentia quam ut sua quemque opinio regeret, quod (proh dolor!) iam nimis usitatum esse video. Beliquos fere om-nes, quibus te minime comparo, hoc doctrinae caput unius hominis odio petulanter oppugnare certum est. Antehao nemo litem movebat, imo asperas lo-quendi formas 2S) quas mitigare conatus sum cupide iaetarunt nonnulli, qui me nunc invidia gravant, atque inter eos Zebedaeus. Quin etiam apud vos intempestiva fit praedestinationis mentio in bap-tismo.24) Tantum ad Calvini nomen exarsit quo-rundam furor, quibus visum est magis plausibile sub haeretici nomine me opprimera, quem ante furem, sacrilegum, adultorum et aleatorem voca-bant. Cesset hie praetextus: alium mox reperient. Imo sibi novos quotidie fabricabunt, qualis est de metu Christi. Nam quia dico non mortem solum exhorruisse, sed iram Dei, quatenus se ad horribile eius tribunal reus sistebat, scis inde excitatam fuisse rixam. Ostendi coram senatu, spadonem, quocum certandum erat, doctrinam hanc labefaetando con-vellere pietatis elementa. Pro nihilo dueta fuit defensio. Nunc quoties ad ecclesiae ministerium vocatur quispiam doctus ac probus, examine habite, si deprehenditur meoum sen tire, certa est repulsa.

Quum hie optimus frater25) ante quatuor menses hac tanta indignitate accensus sese opposuisset, Bernam hac de causa minaciter tractus est. Etsi autem consistera iudicio absolutus est, factum tarnen est eorum artibus qui cuculla abiecta centum mo-nachismos intus alunt, ut praefectus, qui pridem hostiliter eum prosequitur, rursus in crimen voca-verit. Haec tibi optima clementiae materia divinicus offertur, ut ostendas crudelitatem tibi non placere, si innoxio non succurras. Quod sollicites sum ne in tarn bona causa opprimatur, equidem me pudet: commendare etiam propemodum piget, quia indig-

23) formulas H. 24) Ad quid hie alludat vite assequimur: nihil enim tale

legimus in Bernensi Synodo praeter h. I..- o. 20. Wir tonffen vnser kind also dass -wir sy dnrch vnser töuffen zur gemuin Gottes von vssen annemmen, guter Hoffnung der Herr werde nach syner ewigen gute hienach 83m Ampt by jnen ouch TSZ-richten vnd sy mit dem h. Geist wahrhafftig töuffen.... Vnd wissen das wir duroh Sacrament den Handel Gottes fürbilden wie er für TUS vnd by vns angelegt ist rnd nit wie er für Gott in ewigkeit bestat.

25) Verbi divini minister in Ferney v. N. 2914.

239 EPISTOLAE 2908—2912 240

nus est qui in sordida colluvie diutius resideat. Nam qui optimi censentur ex ministris, quorum hactenus fuit collega, inertia servilique dissimulatione mercenaries se produnt.

Ego non ultra progredior nisi ut pro tua pie-tate, aequitate, prudentia consilio regas, ope adin-ves, gratia subleves, quoad expedire censueris. Si qui in me laudando modum excedunt, facile te re-prehensorem patiar: modo te quoque in meis vitiis arguendis moderatum praebeas. Sed tecum reputa quam humaniter falsis dicteriis me conscindas magis quam perstringas, quod multorum protervia ooaotus Tehementer refello veritatis hostes: nee mireris si cordi amaritudinis pleno difficile sit spirare dulce-r dinem, ac si prorsus vacuus essem stomacho. Quan-quam non adeo morosus sum ut in asperitate ver-borum, quam invito extortam esse profiteor, mihi non applaudi succenseam. Venia tarnen me non indignum existimo si ad asserendam pietatis doc-trinam tractus in homines praefractos invehor, qui-bus ne prophetas quidem et apostolos pepercisse video. Publicis negotiis non ita me implicitum esse quid excusem?26) Quando antehac nihil profeci. Sed quibus nota est mea valetudo et laborum meo-rum pars dimidia, simul intelligunt non tantum mihi restare otii. Quoad tarnen et officii mei ratio patitur et nécessitas fiagitat, nulla mihi religio erit salubre et rectum consilium dare. Neque vero me poenitet mea opera hactenus factum esse ne graves et perniciosi motus efferbuerint: nam vel minimam litem meo impulsu fuisse excitatam, nemo vere dicet. Quod si delatoribus magis credere tibi libet, obmutesco. Vale, ornatissime vir et mihi ex animo colende et observande frater. Dominus tibi semper adsit, te gubernet suo spiritu, virtute sustineat et benedicat cum uxore et familia. Genevae 4 nonas Iulii 1558.

Hoc benevolentiae signum sit quod fiducia tuae integritatis fretus in sinum tuum quaecunque me premunt exonerare non dubito.

2909.

BEZA CALVINO.

Commendat ei aliquem a Tossano Mombelgardia eiectum futili praetextu et suadet ut principem adeat ems causam acturus.

(Ex autographe) Cod. Goth. 404, fol. 715. — Bdidit Bret-sohneider p. 112.)

26) Ailudit ad ea quae in Céligny aceiderunt (N. 2884).

Eximio Christi servo D. loh. Oalvino patri mihi plurimum observando Genevensis ecclesiae vere fido pastori

Genevae.

S. et pacem a Domino.

Qui tibi reddit has literas proximo attingit fra-trem qui nunc Mompelgardi tenetur in vinculis, et Tussano postulante eiectus est ex urbe, eo praetextu quod semel atque iterum ad patruum captivum et ab omnibus desertum scripsisset. Is igitur quum hue veniens nobis attulisset accusationis capita a Tussano scripta, una cum ipsius captivi responsis, et aliquod a nobis consilium peteret, hoc unum habuimus quod suaderemus ut primum omnium ad te iret, ut tu dispicias an literae tuae aliquid sint apud principem profuturae: quod quidem tibi con-siderandum relinquimus. Sunt enim argumenta in utramque partem, et ut vellemus, tarnen de ea re constituera non possemus, quae te proprie respicit et tibi uni est perspecta. Nihilominus tarnen eum putavimus ad te mittendum, vel ob earn causam ut intelligeres hoc Tussani factum, quo quidem non videmus quid crudelius aut immanius fieri possit in iis quidem regionibus quae videri volunt evange-liutn amplexae. Si semel obtineri possit, quod vel ipsa aequitate est aequius, ut princeps praesente Tussano captivum audiat per fidum interpretem, optima spes est principem tandem apertis oculis agniturum Tussani perfidiam. Itaque in hoc unum putamus omnibus modis incumbendum, quod si semel fuerit impetratum, spes etiam est Tussanum vix exspectaturum certaminis diem. Adeo iam feront esse perculsum, quod mala conscientia homi-nem premat et multis iam palam sit invisus. Ideo nobis operae pretium videbatur, primo quoque tempore in latinum sermonem conversa accusationis capita cum responsis mittere ad Blaurerum et 5 ^ -zerum, ut saltem miserum fratrem in re omnium aequissima impetranda iuvent. Nam etiamsi nihil obtineant, quod tarnen non puto, tarnen aperte vel ex hoc uno facto cognoverint quae sit Tussani conscientia. Sed de his rebus spero fore ut Dominus tibi certius consilium suggérât. Nihil autem attinet eum tibi commendare, qui certe dignus videtur quem pro virili iuvemus, sicut ex eius responsis cognosces. Desinent tandem isti fortasse nos cru-deles et sanguinarios vocare. Sigillum tuum ad te remitto. Bene vale, mi pater. D. Iesus te servet nobis incolumem et Sanctis tuis laboribus magis ac magis benedicat. Laus. 6. Iulii. ')

Tuus Beza.

2909.1) Ad annum 1558 referri harte debere eolligimtts ex ea quam Noster d. 12. Iulii ad Comitem Georgium scripsit.

241 1558 IÜL. 242

2910.

D'ANDELOT A MAOARD.

On lui a envoyé un docteur pour le ramener dans le giron de l'Eglise. H lui adresse la copie d'une lettre qu'il écrit au Roi et demande que quelqu'un vienne baptiser sa fUle qui vient de naître.

(Copie de la main de Jonvilliers. Bibl. de Genève Carton 197«».)

Monsieur Bacam, ie ne veux pas faillir vous advertir et tous les fidèles comme ces deux iours passez il s'est employé chacun d'iceux quatre ou cinq bonnes heures en disputes avec un docteur qui m'a esté envoyé ') comme avez peu scavoir. Et affin que puissiez plus particulièrement entendre i'en ay devisé avec mon secretaire present porteur des principaux poinctz qui les vous fera entendre n'ayant rien obmis de luy rendre compte de ma foy et de l'occasion qui m'engendroit le desdaing d'assister a leurs sacrifices: laiant prié bien affectueusement de le deduyre bien par le menu au Roy. Ce quil m'a promis de faire, auquel i'escry une lettre de laquelle ie vous envoie une copie, 2) me soubmettant de luy obéir tousiours comme Dieu me le commande. De toutes ces particularitez ce porteur vous satisfera. Au surplus ie rends graces a mon Dieu auquel il a pieu donner bonne délivrance a ma femme, aiant faict une fille laquelle ie vous prie venir mettre en son Eglise. Mais non pas vous, Monsieur Bacam. Car vous estes noté de l'aultre fois que fustes icy. H est besoing que ce soit quelque aultre que ce porteur conduira. le prie a nostre Signeur quil nous face la grace de faire bonne entree et demourer en sa maison. Ainsi soit il. De Mélun ce 7 de Iuillet 1558.

Vostre frère et bon amy Dandelot.

2Q10.1) Hist. eccl. I. 144: Le Cardinal considérant de quelle consequence estoit la constance de cest homme il ne faillit de l'assaillir par sa femme et de le tenter par un docteur de la Sorbonne nommé Buzé, confessenr dn Boy, homme stilé à la courtisane et à la Sorbonique, lesquels tons deux, l'un ressemblant Satan et l'antre ponr ce conp Eve séduite la premiere, ecenrent si bien faire que finalement Andelot condescendit à se retirer de ceste prison après qu'âne messe seroit dite en sa presence sans abjuration verbale et mesmes ne portant pas beaucoup de reverence à la messe, ce que neantmoins il re-«ognent depuis avoir fait par grande infirmité etc.

.2) qui va suivre.

Càlvini opera. Vol XVII.

2911.

D'ANDELOT AU ROI.

Il se dit satisfait de son entretien avec le docteur qu'on lui a envoyé et s'explique sur sa foi religieuse de manière à ne rien dire, en protestant de sa loyauté.

(Copie de la main de Jonvilliers. Bibl. de Genève Carton 197». Bonnet II. 220. not.)

Sire, iay receu un singulier plaisir de la compagnie de M. le docteur Rusé, lequel i'ay retenu deux iours tant pour le contentement que i'avois d'apprendre d'un si notable personnage qu'aussi pour prendre le temps et le moien de luy rendre compte par le menu de ma foy et religion, laquelle ie serois bien marry qu'elle fust telle comme peult estre aulcuns ont voulu penser. Suppliant très humblement Vostre Maiesté, Sire, me vouloir faire tant de bien et faveur de le vouloir patiemment escouter, espérant en Dieu qu'appres son rapport, vous ne demourerez mal content de moy. Car ou resteroit quelque chose pour vostre satisfaction aiant cest heur que de le pouvoir entendre, ie feray congnoistre a V. M. que ie luy obeiray comme Dieu me le commande, et le debvoir de bien humble et très oblige serviteur le requiert. ')

2912.

MAOARD A D'ANDELOT.

Il s'est répandu sur le compte du prisonnier des bruits assez fâcheux. Les fidèles aiment à croire que ces bruits ne sont pas fondés. Cependant la lettre écrite au Roi par d'Andelot n'est pas précisément de nature à les contredire absolument et nécessite des exhortations bien pressantes. Quant au baptême de l'enfant on l'administrera si le père en reste là et n'en deniànde pas un second aux prêtres catholiques.

(Copie de la main de Jonvilliers à la bibliothèque de Genève Carton 197&». avec cette inscription: Lettre de M. de Bacam

audit Sgr. d'Andelot.)

Très honoré Signeur, nous sommes très ioieux de ce que vous avez vaillamment combattu pour

2911. 1) M. Bonnet, dans une note de la p. 203 mentionne encore une autre lettre antérieure de d'Andelot au Boy, qu'il a trouvée dans la collection Tronchin.

16

243 EPISTOLAE 2912—2914 244

la vérité de Dieu, a lencontre du docteur qui TOUS avoit esté envoie, et que toutes les obiections quil a peu amener en corrompant le sens de l'Escriture saincte, ou mettant en ayant l'authorité des hommes, ne vous ont peu aulcunement faire fléchir ne destorner du droit chemin. Cependant les ennemyz de l'Evangile n'ont pas laissé de faire leurs triomphes et de semer partout qu'ilz ont bonne espérance de vous renger bien tost, pour ce que vous pro-mectez d'obéir au Roy comme Dieu vous le commande. Ce qui nous a certes apporté grand ennuy considerans que le blasme qu'on vous veult mettre sus, a tort et sans cause, tourne au deshonneur de Dieu et au grand scandale de son Eglise. Vray est que l'asseurance de l'issue qui monstrera tout le contraire de ce que les meschans désirent que vous faciez, nous donne grande consolation: mais encores ne pouvons nous que nous ne soions grandement contristez pour les blasphemes que les iniques desgorgent: comme si les lettres que vous avez envoyées au Roy contenoient quelque chose contre l'honneur de Dieu. C'est la cause pourquoy, Monsieur, nous vous vouldrions supplier au nom de Dieu qui vous a constitué au lieu ou vous estes, affin que vous luy serviez de tesmoing, que vous vous donniez de garde de donner la moindre occasion qui soit aux adversaires, de penser que vous décliniez: veu quilz sont si promptz a recueillir tout ce qui a la moindre apparence pour eux. Car quant par une singulière humanité qui est en vous, vous déclarez au Roy que vous avez esté bien io-ieux d'apprendre du personnage quil luy a pieu vous addresser, et que vous le suppliez d'escouter patiemment le docteur, espérant qu'appres son rapport il demourera content de vous, promectant obéissance en ce qui resterait par la satisfaction de sa Maiesté, plusieurs prennent cela en un sens tout contraire a vostre intelligence. Et mesmes les bruitz volent que le docteur na pas faict ce de quoy vous l'aviez affectueusement prié, de peur de desplaire a ceux qui pourchassent vostre délivrance par tous moiens. Ce qui n'est pas incroiable, attendu quil craint avec les aultres que le credit du Siege Romain ne diminue par vostre constance. Parquoy, Monsieur, comme iusques icy vous avez eatisfaict plainement a vostre debvoir, en donnant matière aux enfans de Dieu de luy rendre graces pour la vertu quil a mise en vous, nous vous prions de vous appliquer du tout a poursuyvre le train que vous avez heureusement commencé. Nous congnois-sons bien de quelle importance pourra estre la perseverance que vous aurez, pour vous faschor en vostre personne, estatz, honneurs et biens: mais quoy qu'il en soit si nous fault il regarder en quoy nous sommes tenuz et redevables a celuy duquel sous tenons tout ce que nous avons et espérons

encores beaucoup mieux, ascavoir l'héritage immortel. Il est tout clair que le diable faict tous ses effortz d'affoiblir vostre courage: et pour ce qu'il nen peult venir à bout, il veult par quelque moien empescher que la confession franche et libre que vous avez faicte, ne face bresche aux fidèles pour destruire la Fapaulté. Et pourtant il pretend de gangner ce poinct qu'on ignore ce que vous aurez bien dit et bien faict: et mesme, sil peult, de faire à croire aux hommes que vous n'avez point persisté. Mais c'est a vous, Monsieur, d'entendre ses ruses et ses finesses et de tant faire que chacun congnoisse que vous avez maintenu iusques au bout la doctrine de salut en laquelle gist toute nostre félicité, en monstrant le chemin a un si grand peuple qui a les yeux iectez sur vous, et surmontant toutes difficultez, iusques a ce que vous aiez achevé vostre course qui est si briefve, si vous regardez au repos éternel qui vous est asseuré par la grace de nostre Signeur Iesus.

Touchant ce que vous demandez quelcun de nous, Monsieur, pour introduire l'enfant que Dieu vous a donné en l'Eglise par le Baptesme, nous navons pas voulu faillir a vous envoier ce' present porteur, ') comme nous y sommes obligez. Toutefois sil y avoit apparence, que l'enfant après avoir re-ceu le Baptesme par les mains du present porteur, fust de nouveau présenté au Baptesme de la Pa-paulté et que vous n'y puissiez donner ordre, pour ce que vous estes maintenant prisonnier, nous ne serions point d'advis quil fust baptisé par le sus-dict, pour les causes quil vous pourra declarer. Et sur ce, Monsieur, après nous estre humblement recommandé a vostre bonne grace et prières nous supplierons de nostre costé le père de miséricorde de vous donner toute prudence et vertu et en tout et par tout vous gouverner par son sainct Esprit pour confondre ses ennemyz et resiouir ses enfans.

Ce 9 de iuiUet 1558. I. Racam.

3913.

VntETTJS CALVINO.

Post pauca verba de coniugio fiUae Varennii agit de legatione Lausannensium ad senatum Semen-sem, de cuius successu vix quidquam sperare audet.

(Ex autographo God. Genev. 115, fol. 61.)

2912.1) Voyez la lettre du 11. N. 2915.

245 1558 IHK 246

Insigni Christi servo D. Ioanni Calvino fideli ecolesiae Gene venais pastori, fratri et symmystae plurimum observando.

Genevae.

8. Hie tabellarius paueis mecum egit de filiae coniugio, *) de quo ei Varennius tuo etiam nomine verba fecit. Lubens tempus illud quod Varennio significavit exspectaret ob eas quas eidem causas exposuit. Tempus breve est. Quod autem ipsum at-tinet coniugium, quantum ex eius colligo oratione, tibi tantum tribuit, ut suae filiae salutem non tibi minus caram quam sibi ipsi esse existimet. Quare non dubito, quin tuum per omnia consilium sequatur.

De rebus nostris2) te arbitror a Beza nostro admonitum. Heri iter arripuerunt legati nostri, Ribittus et Arnulfuss) diaconus noster, uterque cor-dati viri. Quum homines respicio nihil mihi possum boni praesagire. Si quid melius accident, id praeter spem meam accidet, idque erit mihi maximi miraculi vice. Dominus nihil non potest, sed vehementer metuo, ne nostris irritatus peccatis tantam ulciscatur ingratitudinem et tarn profanum evangelii sui contemptum. Inter nostros video varia esse ingénia. Alii missionem metuunt, alii optant: alii nee optant nee metuunt Quam ob rem vereor ne sit multis difficile hac in causa viam tenere regiam. Ego nee opto nee metuo. Optarem sane, si res mea tantum ageretur. Sed vim mihi facit ecclesiae sol-licitudo, cui labanti supponam humeros, quamdiu vel tantillum affolgebit spei melioris. Quae simul atque mihi erit adempta, me certe arbitrator felicem, si hoc lever onere mihi tarn intolerabili. Spero fore ut ex legationis huius eventu aliquid certius cognoscamus. Quern talem exspecto, ut me potius ad abitionem parem quam ad mansionem diutur-niôrem. Eventus est in manu Domini, qui nos suo reget consilio, ut quam decet sequamur moderatio-nem, in utramlibet partem. Tu nos et causam nos-tram perge, ut coepisti, cum caeteris tuis collegis

2918.1) Fortasse hoc referendum ad N. 2903. 2) Quid post Bernensium edictum d. 28. Maii factum

(N. 2878) actum sit neseimus quum nuïïa supersit m. lunio scripta episiola hue pertinent. Buehat VI. 260: Tiret et les antreB ministres ayant reçu cette lettre, qui sembloit lenr promettre enfin ce qn'ils avoient tant souhaité, dressèrent un plan de discipline [imo hoc iam antea fecerant cf. N. 2845] et l'envoyèrent à leurs Seigneurs, les priant de l'approuver et leur déclarant qn'au cas qu'on le leur refusât ils demanderoient leur congé et quitteraient leurs églises. Dans l'écrit qu'ils envoyèrent ils se plaignirent encore de deux autres choses, savoir 1°. de ce que l'édit de 1554 et 1555 leur défendoit de prêoher la doctrine de la Providence de Dieu, et 2°. de l'usage et de l'aliénation des biens ecclésiastiques. La démarohe étoit violente; aussi les Seigneurs en furent-ils outrés.

3) Banc-

Domino oommendare. Salutant te nostri omnes nomination uxor et tota familia. Yale. Lausannae 9. Iulii.4)

Tuus Petrus Viretus.

2914.

ZERKINTES CAL VINO.

Singula eins gravamina postremis Uteris compre-hensa repetit, vudicium Bernensium in causa fratris contra Perrinum, eorundem cum exsulibus rationem, Oribaldi restüutionem, denique Fernesiani negotium, et sese de his omnibus purged,.

(Ex antographo Cod. Genev. 114, fol. 119.)

Celeberrimo et vigilantissimo Genevensis ecclesiae ministro Ioanni Calvino fratri ac patri in

Christo Iesu colendo suo.

Quod praepostero ordine paucis ad quaedam in postremis tuis uteris ') comprehensa respondeo ab extrema earum clausula orsus, mirari desines, Calvine optime, si tibi persuades (quod tuto debes) tanta me fuisse perfusum laetitia tuae erga me be-nevolentiae promissione, ut omnis recordatio praè-cedentium altercationum tuarum protinus evanuerit, paucis exceptis quae ponderis aliquid habere vi-dentur ad energiam tuae illius benevolentiae retun-dendam.

Primum est quod dubitas quo consilio proxime ad te scripserim, quum illae ipsae literae meae hoc satis prae se ferant. Neque enim aliud soribo, aliud molior. Tacitas simultates ferre non possum, et ambos hac molestia libérâtes cupio. In fratris tui causa contra Perrinum mihi immerito iratus fuisti, quum ne minimam quidem significationem meae sententiae in eo iudicio dederim. Et tarnen non diffiteor (quod prius quoque tibi significavi, ni fallor), si talem actionem ego haberem, malle me victum quam victorem discedere. Quod autem quereris, non simpliciter bene sed optime adversus eum iu-dicatum fuisse in acta a me relatum esse, addisque contrario superlativo quoque me usum in appeÛa-tionis mentione, vereor ne, si de priore superlativo recte sentis, in postremo tarnen erres. Nam pes-sime provocatum esse, neque me neque meos un-

4) Quum Viretus iam de abitionè cogitet et rêvera a. 1559 ineunte dimissus fuerit, hue référendum esse censumus. 2914.1) N. 2908.

16*

247

quam scripsisse arbitror, optima iudicatum, saepe. Sed neque hae ipsae voces meae sunt, ut audies. Ego enim meo more hoc unum ago in curia ut quam possum compendiosissimam narrationem caput controversiae cuiusvis continentem mea manu in acta curiae referam, quia hoc praestare amanuenses non possunt ob perplexitatein anfractuosam litium. Ubi ad confirmationem aut refutationem prioris sententiae ventum est, si nihil noyi adiiciunt iudi-ces, soleo simpliciter his vocibus uti: Cognitum est, bene iudicatum, male provocatum etc. Amanuenses deinde sua libertate in re nullius periculi usi nunc bene nunc optime iudicatum esse scribunt: pessime provocatum, nunquam quod sciam, nisi turpiter sibi exciderunt. Et ut videas novum hoc non esse, neque dedita opera ad tuam aut fratris ignominiam scriptum hoc in superlativum desinere, mitto ex multis sententiis iudicum, quas calamitosi litigatores subinde confectas mihi relinquunt, duas, quumpos-sem plures, ex quibus discas, quod tu novum et in-solitum pungendi causa excogitatum putas, esse fre-quentissimum, teque nimium amori fraterni com-modi induisisse. Neque enim tarn excors sum ut insigne acumen tuum unico verbulo in stuporem convertere tentarim.

Exsules vestros2) olementius tractatos ob mul-tas et quidem gravissimas causas cupiebam. Interim nemo mortalium est qui nisi vanissime dicere possit, vitam et mores eorum me probasse, aut causam defendendam suscepisse. Quin ilia ipsa facilitas nostra protinus eos receptandi et insuper diplomate ornandi mihi valde displicuit, testatusque publice et privatim sum, sat superque humanitatis in eos conferri si locus exsulibus detur. Ipsis privatim semper dixi, si nunc sint gravius afflicti quam par sit, iudicio divino tribuant lege talionis agenti.

Si prioribus meis Uteris non credis, Orïbaldi causam8) me non fovisse, ipsum ea de causa ante saepe iratum, quaeso, audias, aut ipsos nostrae ec-clesiae ministros. Hominem servatum curavi, non causam.

Fratris Eernesiani 4) accusationem, de qua scribis ut ego depellere conatus sim, ipse tibi référât malo. Utcunque enim mihi quoque durum et intolerabile videatur, affingere Christo, sine aperto scripturae testimonio, dubitationem et timorem de morte aeterna et ne ea absorberetur (quo tendit ilia accusatio), dixi tarnen adversariis eius ipso praesente, non protinus evertendum pium fratrem,

2) Perrinum et consortes. 3) De hae v. N. 2889 et HaUeri Ephem. 4) vide N. 2908. Videtur is de descensu ad inferos et

.de loco ad Hebraeos verba fecisse m eum sensum quem iam dim Zebedaeus in Calvino reprehenderat. (N. 2103).

2914—2916 248

sed monendum ut orationem in concione ad aedi-ficaüonem temperet. In his scripturae Maeandris et nodosis locis multa ab ingeniosis hominibus in utramque partem dici posse, nullibique magis dan-dam veniam nullo malitiae aut pervioaciae studio errantibus. Et in hoc totus fui ut causa ista mi-nistris examinanda committeretur, quorum mode-ratione senatus iratum praeiudicium paulo post mi-tesceret. Ut res cessura sit, haec scribens adhuc ignoro.

Neque ultra pergo in levibus quibusdam ob-iectiunculis diluendis, quia non apologiam sed satis-factionem texo. Qua posthac opus non erit. Sic enim mihi temperabo ab hominum colloquio, ut tuae et meae quieti consulam. Laborabo intérim quantum potero in sedandis civitatum controversiis : utinam hae una in re esset autoritatis et voluntatis eadem ratio. Video enim in religionis causa frustra nos sudare utrinque quamdiu pax civilis luxata non restituitur, et hoc confecto nihil superesse quod religionis causam ita perturbât, quin facile quidquid in ea est dissidii componatur.

Dominus Iesus te cum tota tua ecclesia servet, cuius me preeibus commendari cupio. Nain et ego pro ea orare nunquam desinam. Yale. Bernae 9. Iulii 1558.

Tuus Nicolaus Zerchintes.

Memor esto humilitatis Domini noBtri Iesu Christi, semperque respecta ad pristinam vitae rationem quam sequuti sumus ab initio cogni-tionis Christi, et parce importuno forte monitori sed benevolo.

2915.

MACARIUS CALVINO.

Novissima de Andeloto, Bantigniaca et Carmelo.

(Autographon exstat in Cod. Genev. 112, fol. 139 alind exemplar reperies ibid. in faso. 197». N. 24. Edidit Ooqnerel in

Eevne théol. 1. 1. p. 160.)

A mon treshonoré Seigneur mon seigneur d'Espeville.

S. Literis quas proxime dedi1) significavi vobis de Ch*eri/no, de inquisitoribus, de Andel. e t

2015. 1) N. 2906.

249 1558 IUL. " 250

sonnullis aliis. Ab eo tempore hortatus sum And.2) per literas quibus respondit et videbis exemplar simul cum exemplari literarum quas scripsit ad regem8) in quibus permulta nobis valde displicent. Me miserum! An is de quo triumpbabamus conci-det, et omnibus modis nos bumiliet Dominus? Misimus Lestraeum *) cum Uteris quarum etiam primum exemplar ad te mitto ut intelligas nihil praetermitti a nobis quod ad ipsius confirmationem pertineat. Dampetraeum6) misimus ad Bant.6) quum vir eius profectus fuerat in castra ut aliquid certi de ilia nobis referret. Scribit ilia praeter ser-monem quem habuit cum Dampetraeo sibi melius esse quam antea, nonnihil spei se habere de viro, quum vi sublata fuerit in templum, nullam consensus significationem praebuisse: interim omnium precibus se commendat. Rumor est JBuxeum1) non diu fore superstitem quia non rogatus scripsit multa quae per iugulum redibunt. Hoc tuum est vatici-nium. Sunt hie qui vobis cavendum esse iudicant a Brissaco. Gaspar Neocomum reversus est et pollicitus est se brevi rediturum. Pharao tantum spirat incendia, si semel quietem illi concédât Deus. Nos gemimus et tarnen laboramus pro viribus ac iam coepimus inter salicta concionari, quum hostium rabies et vigilantia non sinit nos in urbe convenire. Valete, fratres observandissimi. 11. Iulii 1558.

Bochams et Biverius, qui hie mecum sunt, plurimam vobis salutem dicunt.

Vobis obsequentissimus Io. Rachamus.

2916.

VERMILIÜS OAIiVINO.

Befert quid nuper cum Blandrata egerit.

(Ex appendice epp. ad calcem Tomi Locornra commnnium Tor. 1580, fol. 580. Tur. 1587. p. 1120.)

Tuam benignitatem ac facilem erga se animum N. *) hue rediens mirifice praedicavit Quare meam

2) N. 2912. 3) N. 2911. 4; qui filiolam Andeloti baptiearet. 5) N. 2892. 6) ibid. et antea. 7) N 2850. 2887.

2916.1) Socinus. (N. 2874.)

commendationem apud te pondus habuisse gaudeo, et illi datam oocasionem te amandi uti mereris vehementer laetor. Et sane spero, nisi me fallit, eum posthac sua esse acturum et quiète atque tranquille victurum. Proinde tibi gratias ago et si qua se obtulerit occasio lubenti animo declarabo, si quern mihi commendaveris, quantum voluntatis tuae ra-tionem habeam.

In ecclesia Italica2) turbarum quid fuisse audi-veram : qua de. re tam fui anxius ut neque die neque noctu propemodum animo quiescerem. Post rumorem autem ad nos allatum adfuit ille Geor-gius8) medicus: e vestigio me convenu et, quemad-modum olfeci, me arbitratus est nonnihil a se sta-turum. Sed longe falsus est. Si quis enim ab hoc errore maxime abhorret, ego me ilium esse profiteor. Cum homine bene ter aut quater contuli ac sensi quod scribis ita esse: ab istis unius patris in natura divina monarchiam constitui, nee poni unam essentiam patris et filii, quumque in essentia divina distinctionem seu diversitatem velint, deorum multi-tudinem evitare non possunt,4) quam Gribaldus, ut audio, disertis verbis asserebat.s) Is vero sermone tantum negat, sed vult sibi ea concedi quibus datis et positis ut sequatur necesse est. Rem detuli ad BuUingerum: is horruit et me rogavit, quod ego per me ipsum cupiebam, ut sermonem quam primum possem abrumperem, quod tales animi non facile sanari consueverint. Itaque quum iam quaecunque iudicio meo dici poterant illi homini exposuissem, rogare coepi ut ecclesiae vestrae se reconciliaret: alioquin ei non esse dandum apud nos locum. E t ecce tibi literae abs te mihi opportunissime red-duntur, in quibus magna cum voluptate audivi ec-clesiam Italorum esse compositam et formulam ad-hibitam a) cui omnes subsoriberent. Remedium porro est commodum nee a veteri ecclesiarum more alie-num. Ex eo autem ansam arripui ut multis hor-tarer Georgium ad ecclesiae nnitatem, rogabamque ut propositae formulae, quam ecclesia probasset, puro et sincero animo subscriberet, quod ilia unica esset via turn reconciliationis turn aedificandi quos perturbasset atque scandalizasset. At sensi me verba et laborem profundere. Quibus auditis, nee non a Wölphio et a Gualthero admonitus, Bullingerus vo-luit ut homini suaderem abitum, alioqui magistratum iussurum esse ut discederet. Quod ubi feoissem

2) ibid. 3) (Blandrata) ergo postquam Genevam fugiens reliquat.

Cf. Calv. ad Wilnenses d. d. 9. Oct. 1561. Heberle in Tub. ZS. 1840. IV. 127.

4) lmo vitare voluii. Schmidt, Verm. 208. HeberU I. I. p. 129. Treehsel II. 467 et 303.

5) 1res substantias hie statuebat, unam aeternam patris, et duas derivatas filii et Spiritus. (Treehsel II. 283. 302.)

6) N. 2870.

251 BPISTOLAE 2916—2918 252

abiitet me non parva molestia liberavit. Ait se in Transylvaniam profecturum,7) sed metuo ne Basi-leae aliquantulum subsistât. Haboit et alteram secum, Ioannem Paulum Pedemontanum, 8) qui etiam discessit et Clavenam, ut arbitror, sese contulit.9) Utinam Deus fraenet Satanam: videtur bac nostra aetate solutus. Nam ecclesiae alios et ignibus ty-rannorum absumit et perversis dogmatis omni studio corrumpit. Hoc vero te per Christum rogo, cui servis in spiritu fidelissime, ne Italos nostros ob istam causam aut fastidias aut minus quam prius ames. Nam inter multas Deo carissimas oves, si Deus passus est ut aliqui hoedi latuerint et abie-rint, quae manserunt ad Christum pertinent, et uti spero tuo ministerio curabuntur. Nee ad eum finem haec addidi ceu bonitati et studio tuo diffidens, verum ut meum desiderium in sinum tuum effun-derem. Vale, clarissime vir et mihi plurimum ob-servande. Deus ecclesiae suae te diu incolumem servet ao tuis laboribus uberrime benedicat. Tiguri 11. Iulii10) 1558.

2917.

CALVIN A D'ANDELOT.

Exhortations motivées par les dernières nouvelles reçues tant par lui-même que sur son compte.

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 95 et 96. Vol. 107b. fol. 16. Archives de Bern. VI. 779. Simler. Vol. 92. — Crottet Chron. N. 34. Rnohat VII. 355. Bonnet II. 202. Trad.

angl. HI. 437.)

Monseigneur, depuis avoir receu vos lettres, l) iay aussi entendu le tristes nouvelles de ce qui se machinoit contre vous, ce que desia des longtemps iavois attendu en crainte. Mesmes iestois esbay comment vos ennemys differoient si long temps à

7) vibi iam a. 1551 fuerat, apud Isabellam Io. Zapo-lyae viduam. (Salig. II. 832). A. 1558 vergente in Poloniam se contulit. {Heberle I. I. p. 141.)

8) Älciatum. Pedemontanum se ipse dicit in actis publiais, utpote oriundus ex La Motte (Colladon p. 81). Beza eum Mediolanensem dicit, Vita C. ed. Nickel p. 28 et in Ep. theol. 81. Heberle, 121. De eins doctrina v. Trechsel II. 310.

9) mois caeteros in Poloniam sequuturus. (Beza I. I. Cottadon I. c.) Gedani mortuus dicitur. (Salig. U. 678. Bayle.) .L_J 10) Edit, prior habet: Iunii. Etiam edit. Genevensis a. 1624 Iulium sistit, quod unice rectum est. Ex N. 2889 cöUiges Blandratam eo tempore Bernae fuisse. 2917.1) La lettre de cFAndelot à O. manque.

vous dresser quelque alarme, pour tenter de rechef la constance de vostre foy, ou plus tost pour la renverser. Mais quoy quil en soit nous avons a nous consoler en glorifiant Dieu de ce quil continue à vous tenir la main forte. Et de faict puisquil vous a estably pour exemple à tant de gens, ie me confie pour certain quil ne permettra point que ia-mais vous décliniez pour rien qui puisse advenir, comme aussy vous neussiez point persevere iusques auiourdhuy, eil ne vous eust bien préparé, et ne vous eust faict la grace davoir bien prémédité les tentations que vous avez vaincues. Vray est que ie desirerois bien pour vostre soulagement que vous fussiez eschappé, devant que le conseil maling quon brasse fust exécuté sur vous, et possible que nostre^Bon Dieu après vous avoir emploie de reohef à confesser sa vérité et en estre fidèle tesmoing, Vous donnera le moien et loisir de vous retirer, quand lextremité sera venue. E t aussy ie croy, comme il dispose tout par son conseil admirable, ainsy que vous le considérerez très bien, quil vous a retenu pour une occasion iusques à ce que vous eussiez accomply la charge à laquelle il vous a voit appelé, et vous fussiez acquité de vostre ' debvoir, affin que si aiant respondu de vostre foy vous prenez le congé qui vous sera permis, cela ne soit imputé à légèreté ni defiance. Au reste ail plaist à ce bon Dieu que vous soiez prévenu, soachant quil vous veult esprouver en longue patience, la vertu de son Esprit ne vous defauldra point à ce que vous surmontiez tout ennuy. Car il fault que nous soions conformes à limage de Iesus Christ, non-seulement en la mort, mais iusques en la sepulture, pour demeurer paisibles, encores quil nous faille languir et estre soubs terre long temps. Cependant ne doubtez pas que ce bon Dieu pour la querelle duquel vous combattez, ne donne issue à vostre affliction, et ne l'adoulcisse iusques à ce que le temps opportun soit venu pour vous en délivrer. Cest assez quil approuve vostre cause : et vous pouvez protester devant luy et devant le monde, quen rendant au souverain Roy des cieulx l'honneur qui luy appartient, vous navez point offensé vostre roy terrien, comme en cela vous avez l'exemple des compagnons de Daniel, lesquels aians refusé dobeir pour adorer lidole, disent neammoins franchement quils nont en rien failly contre le roy. Et le sainot Esprit advoue ceste response comme vraye, car ce nest pas raison que lobeissance quon rendra à une creature destrogne * un preiudice au droiot de celuy sous lequel toute haultesse doit estre humiliée pour luy faire hommage. Parquoy si les hommes murmurent contre vous, cest bien assez que vous soiez absoults den hault. Mesmes à lopposite il vous doibt souvenir de ce que Dieu par son prophète Hosee argue fort asprement le peuple dlsrael,

253 1558 IUL. " 254

de ce qoil a obey à ledict du roy. Gestoit bien pertu en apparenoe de faire ce qui estoit commandé en lauthorité royale: mais ponrce quil estoit question de corrompre le service de Dieu par idolâtrie, non sans cause cela est réputé pour crime enorme, en tant que Dieu est reculé auprès dun homme. Ainsy, Monseigneur, quoy quil en soit, selon que TOUS avez desia bien commencé, aiez tousiours les aureilles bouchées à ceux qui tascheront de vous destourner de la simplicité de Iesus Christ, lesquels sainct Paul accompare à des séducteurs pour nous faire avoir en horreur toutes leurs tromperies et alleschemens. Tous scavez, encores que la confession de nostre foy semble estre inutile devant les hommes, quelle ne laisse point destre agrqaMe et pretieuse devant Dieu. Il reste que vous luy offriez ce sacrifice entier, puisquil luy a pieu vous desdier à cest usage.

Sur ce, Monseigneur, après mestre humblement recommandé à vostre bonne grace, ie prieray le Père de miséricorde . . . Ce 12 de iuillet 1558.

2918.

OALVINUS GEORGIO PÏHNCD?I.

Intercéda pro captivo guodam vi videtur ministro et hoc occasione de Tossano queritur petitque ut de eius actionibus et ministrorum ab eo dimissorum pec-catis, si qua fuerint, légitima cognitio habeatur.

(Bezae mann descripta exstat in Bibl. Vadiana Sangall. MSS. Tom. 37. Epp. Vin. fol. 194. — Exemplar recentius in Bibl. oiv. Turio. F. 43. Epp. VHI. fol. 437. — Simler. Vol. 92.

Versio angl. III. 435.)

Ulustrissimo principi ac Domino D. Georgio Co-miti Wirtembergensi Mompelgardi etc. Domino

olementdssimo.

Illustrissime princeps, quia me cogit iusta officii ratio pro misero fratre deprecari, ') qui nunc in carcere detinetur sub vestra ditione, quamvis longa exousatione non utar, concedet mihi, spero, Celsi-tudo vestra has partes suscipere. Si rogare aude-rem ultra quam dementia et aequitate vestra fretus impetratu facile esse mihi persuadeo, temeritatis arguerer. Sed exeedere modestiae fines non videor si tantum hoc postulo ne vestra Gelsitudo excu-tiendae tantae causae duas horas impendere grave-tur. Soio quidem principes gravissimis et assiduis

curis implicitos non tantum habere otii ut sint de re qualibet interpellandi. Nec vero, si de uno tantum homine ageretur, ad hanc molestiam obeundam hortator vestrae Celsitudini esse auderem : sed quum iam integro triennio dissidiis turbatae sint vestrae ecclesiae2) et pastores alii post alios deiecti, nec finis ullus appareat, pio studio danda est venia si remedii cupidus fidem vestram imploro. Ea sane expérimenta et rarae pietatis et singularis constan-tiae coram toto mundo edidit vestra Celsitudo, ut mihi dubitare fas non sit earn sic paci consulere ut ordinem recte sancteque compositum maxime ap-petat. Imo, nisi mihi indubium esset pluris vobis esse et Dei gloriam et Christi regnum et publicam ecclesiae salutem quibuslibet terrenis commodis, quasi omni accessu prohibitus quiescerem.

Sed magnopere vereor, neque id abs re, ne P . Tussanus fallaces praetextus captaverit fratribus suis opprimendi8, quibus prava sua et maligna con-silia apud vestram Celsitudinem tegeret. Non quod velim eum praeiudicio gravari donec causa probe cognita de cuiusque probitate iudicium facere liceat. Amavi hominem aliquando et officiis prosequutus sum quae a fratre desiderare poterat. Etsi autem ingratitudinem non libenter exprobro, tarnen, ut alia omittam, quum hinc saepius petiisset ministros, et sciret optimo animo a nobis missos esse qui examinati suae pietatis specimen dederant, parum humaniter se gessit, quod simultatibus exortis nun-quam me verbo uno admonuit ut me interponerem ad eos placandos qui forte meo consilio paruissent. Nihil pronuncio de rebus incognitis, sed quidquid fuerit, hoc tarnen aptissimum erat remedium sedan-dis discordas, experiri quid mea exhortatio apud eos valeret qui mea commendatione recepti fuerant. Quod si malum erat insanabile, silere tarnen apud me non debuit, saltern excusandi causa: nec video quid impedierit nisi quod haereticis parci volens, sicuti literis apud me confessus est, voluit sponte se alienare. Causam omnino fingere non poterit cur suspectus esse debuerim.

Ab eo tempore quam varia molitus sit non re-fero. Sed non facio homini iniuriam si diligentius inquiri cupio quam perversis artibus circumvenire tentaverit quoscunque putavit non esse suae factio-nis. Si postulationem hanc aequissimam esse ag-noscit vestra Celsitudo, ut malorum omnium fontes aperiantur, non iam pro uno homine deprecor, sed vestram fidem suppliciter implorans, ut fratri captivo detur apud vos audientia et fido interprète ad-hibito libère exponere liceat, non modo quae ad causae huius definitionem, sed ad ecclesias vestrae ditionis exitialibus morbis purgandas necessaria erunt, vestrae Celsitudinis existimationi consulere

2918.1) Vide Beza* ep. N. 2859. 2) Kirchhofer, Farel II. 125 88.

255 EPISTOLAE 2918—2919 25S

videor. His si coniuncta est Christi gloria et publica salas et tranquillitaB, minime vereor ne repudientur preees meae, ut légitima cognitio privatis omnibus odiis, occultae quorundam Hbidini et violentis ac-tionibus ianuam praecludat. Iam Deum precabor, illustrissime Princeps, ut vestram Gelsitudinem praesidio suo tueatur et virtute sustineat, spiritu prudentiae rectitudinis et invictae fortitudinis ad extremum usque gubernet. Genevae iv Idus Iulii 1558.

Celsitudinis vestrae obsequentissimus Ioh. Oalvinus.

2919.

CALVIN AU MARQUIS DE VICO.

Résumé de ce qui s'est passé à Genève et à Paris depuis son départ, particulièrement du procès des Anti-trinitaires et de l'affaire de cPAndelot.

(CopieB Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 98 et 102. Vol. 108, fol. 202. Aroh. de Berne F. p. 101. - - Rachat VII. 356.

Henry III. p. 3. Bonnet IL 206. Trad. angl. m . 440.)

A Monseigneur le marquis de Vico estant en Italie.

Mon Signeur,l) ie croy que, selon vostre prudence, vous estimez bien que si iesperois que mes lettres deussent parvenir bien tost a vous, ie ne plaindrais pas ma peine de vous escrire. Mais pource que iusques a ce que nous fussions advertiz que vous estiez arrive a Venise, nous estions en doubte si vous achèveriez le voiage, cela ma retenu. Non pas que iexcuse du tout ma paresse: mais tant y a quen attendant de voz nouvelles, jl me sembloit que mon terme nestoit pas encore escheu. Depuis ie ne vous ày escrit quune seule fois, estant refroidy par ljncertitude de vostre estât: car iavois aultrement assez de matière. Mais en pensant

2919.1) Balbani Vita Gal. Caraccioli in Mus. hefo. IL 553. Le marquis avait eu déjà une entrevue avec sa femme, elle en sollicitait une nouvelle: Impetrato Curiae Rhaetornm iure civitatis nt tutins ire redireque posset, 7. Maii 1558 Geneva discedens Lesinam Dalmatiae vicum venit, ubi intellexit mar-chionem patrem, coningem, liberos, patrnelem iam Vicum per-venisse, verum ob fidem a Veneto quodam navioulario non servatam aliasqne diffioultates mare traiicere necdum potnisse. Quare ne diutius eo loco suspenans maneret, statnit ipse Vicum profioisci, magna id sane fiduoia ob evidens pericnlum aggres-8US. 22 rejoignit ainsi sa famille, mais il ne put persuader à sa femme de venir avec lui. Il revint par Lésine et Venise, et fut de retour à Genève le 4. Octobre.

combien long temps mes lettres demeureroient par chemin, ie ne scay comment iay este lasche a mao-quitter de mon debvoir, aymant mieux reserver a vostre venue ce qui pouvoit sesgarerpar le chemin. Mais jl vault mieux confesser la faulte en un mot, que de perdre le papier avec la peine de lescrivain en excuses un peu trop maigres.

Iespere que la présente vous pourra rencontrer a Venise, faisant mon compte que, devant la fin de iuing, ma dame vostre femme sera arrivée a Lesena, et ne sy vouldra pas tenir si long temps du premier coup. Et defaict, si elle est en bon propos, iayme mieux quelle sen retorne de bonne heure apprester son cas, affin deviter soupson qui empes-cheroit la liberté. Cest bien lun de mes plus grans désirs pour le iourdhuy de scavoir quelle est son affection. Toutefois iespere, encores quelle ne se voulust renger, que ce voiage servira dun bon preparatif. Dieu par sa bonté infinie veuille tout conduire, tellement que nous aions dequoy bénir son nom. le suis persuade que de vostre part vous prendrez ce quil luy plaira vous envoier dun coeur paisible, sachant quil ny a rien meilleur que de nous conformer a luy: car vous estes desia de long temps accoustume a préférer sa volunte a voz affections, quelques bonnes quelles soient.

lay este délivre par voz dernières lettres de grande perplexité, aiant sceu que le voiage quaviez entrepris a Vico estoit rompu,2) car vous nous aviez mis tous en grand peine et sollicitude au pa-ravant. Et de faict si ieusse este près de vous, ie neusse pas espargne de rompre vostre robbe, pour mefforcer a vous retenir, si ieusse peu. Mais Dieu sest monstre prochain en vous destornant dun tel conseil.

Quant a lestât commun de la ville, jl nest rien advenu depuis vostre partement digne de vous estre mande, sinon que noz voisins aians quelque nouvelle occasion de nous fascher, y travaillent a leur coustume tant quils peulvent.3) Cependant nous ne pouvons avoir iustice par les subterfuges quilz inventent. Combien que iespere quentre oy et vostre venue Dieu aura prouveu de quelque bon expedient.

-J-~ En vostre nation4) vostre absence a porte grand dommage, pource que vous eussiez este propre a obvier a beaucoup de troubles qui sont sur-venuz les uns après les aultres, et continuent encores a present. Nous fusmes contrainctz, il y a quelque temps, après avoir essaye tout ce qui estoit en nous, dappeller en Consistoire Misser Georges,

2) La narration de BaTbani prouve le contraire. 3) Allusion aux démêlés avec Berne. (N. 2884. 2889.) 4) la communauté italienne de Genève.

257 1558 IUL. 258

Mr. Sylvestre, et Mr. Iékan Paulo. 5) Toutefois combien quilz eussent lourdement failly, si les renvois on arec une exhortation bien doulce. Tantost après ce pauvre fantastique médecin, estant pour-suyvy de sa mauvaise conscience, pource quil veit entrer un officier a la leçon, se feist a croire quon le vouloit saisir, et sur cela senfuyt bien veisté. Lors plusieurs choses se descouvrirent, ausquelles jl a fallu remédier. E t daultant que pour guérir ou purger le mal cache jl estoit requis de le tirer en clairte, ie pensay quune confession pure et simple seroit une bonne espreuve et utile, pour faire de-clairer a chacun quoi il estoit. le pense que voz amyz vous en ont envoyé un double, comme ie les en ay priez.

Un iour après la leçon, par lauthorite de mes-seigneurs, leglise fut assemblée sans grand bruit ne scandale. La confession esjfent leue, et briefvement declairee avec beaucoup de remonstrances que ce nestoit pas sans grande nécessite quon procodoit ainsi, il fut permis a chacun dobiocter ce quil au-roit a lencontre, ou alléguer ses scrupules. Ce qui fut faict avec telle licence et si excessive que vous aurez horreur estant icy, douyr ce quon souffrit alors de Iehan Paulo. En la fin toutefois tous saccorderent a soubscrire, mesme un certain Valentin qui nestoit pas comparu en la compagnie, sex-cusant destre malade.6) Quant a Mr. Iehan Paulo, aiant desgorge son venin, j l print tantost la clef des champs. Or nous pensions que tout deust estre en repos, daultant que chacun sestoit declaire et proteste, soubz peine destre tenu pariure et infame, dadherer a la confession. Mais cela na' gue-res dure, pource que Valentin qui est maintenant detenu en prison comme double et desloial, a tenu comme eschole en cachette pour semer ses erreurs, qui sont en ce poinct aussi détestables que ceux de Servet, comme de faict cest quasi tout un. Depuis

5) G. Blandrata, médecin, Süv. Valentino (Telliö) Cala-brese, J. P. Alciati. {Beg. du Conseil 16. 19. Mai.') Voyee aussi la confession du 18. Mai.

6) Sur Gentilis voyez le Reg. du Conseil aux 8. 12. 15. Juillet. Trechsel II. 316 suiv. Calvini Opp. IX. 389 sqq. Beza, Vita C. ad Nickel p. 27. Colladon p. 81: Un certain Calabrais nommé Val. Gentil ne cessoit d'espandre son venin secrètement, ce qu'estant seen il fnt appelé par Messieurs et estant convaincu de periure et n'ayant anenne eschappatoire ilallega qne oeqn'it en avoit de nouveau tenu propos c'estoit pourceqne sa conscience le pressoit. depuis il bailla à Messieurs le contenu de son opinion, mais C. y respondit par nn esorit le lendemain fort péremptoirement. Finalement craignant l'exemple de Servet il fit bonne mine et protesta de recog-noistre ses erreurs. Il fut condamné à demander pardon la teste descouverte, tout en chemise tenant une torche en sa main et brasier seB esorits et estre mené ainsi par les quarre-fours de la ville à son de trompe. Il luy fut aussi fait defense de sortir de la ville sans congé Mais le 5. Sept, il s'enfuit secrètement et se retira vers Matth. Gribald.

Calvini opera. Vol XVII.

quil est entre les mains de la iustice, j l a assez declaire que sil y avoit orgueil, malice, hypocrisie et jmpudence obstinée, il en a sa portion, aultanfc que nul aultre. Pour le moins jl ne ma pas esp gne, quil ne maict blasonne daultant d'jniures _ en peult sortir dun homme désespère, mesme par^ escrit. l e ne soay quelle en sera lissue, mais les commencemens me faschent beaucoup.

Il y a aussy le ieune Sarde,7) qui nest pas tel, daultant quil desavoue les resveries dont j l a este entache. Mais pource quil s'opiniastre a nyer les faultes desquelles il est convaincu, ie ne scay quil en sera. Si on leust peu jnduire a venir rondement a compte, iavois desia obtenu pardon pour luy. Mais Dieu ne le permeot point. Combien quaulcuns de la nation soient suspeetz, si estee que ie nappercoy pas quil aict beaucoup de complices, mesmes ceux qui luy eussent peu favoriser par oy•.; devant, en doibvent bien estre degoustez, depuis^ quilz ont veu comment jl demene sa cause. Car oï les y a appeliez pour en estre tesmoings. Si este! que ie desire bien, pour aultres maladies secret de lEglise, que vous soiez bien tost de retour: caf ie veoy de iour en iour que les uns senvenimentj contre les aultres. Quant vous seriez icy, iespereif . que par vostre aide Dieu y donneroit meiUe|Ä*f" J8sue. Si vous targez, iessayeray tout ce quil- ^pâflfK' sera possible a tout appaiser. i¥s:;A

Du coste de France il advint il y a environ !

deux moys quelque escarmouche a Paris, pour ce quen une place nommée le Pre aux Clercz plusieurs gens en grande assemblée avoient commence et poursuyvy a chanter les Pseaumes. Mesmes le Roy de Navarre, avec telle suytte que vous pouvez estimer, sestoit mis de la bande. Plusieurs a ceste occasion ont este priz. Tant d'edietz ont este publiez avec grosses menaces, que la chose a cesse. Cependant M. dAndélot estant mande du Roy pour luy faire peur, a franchement confesse sa foy devant luy. Sur quoy en colère j l fut envoyé en la ville de Meaux avec 50 archers, et de la a este transporte au chasteau de Melun. Or, Monseigneur, a grand peine pourriez vous croire comment Dieu a besongne puissamment en luy. On la sollicite de toutes pars pour le séduire. Sa femme luy mon-strant son ventre pour lesmouvoir a compassion du fruict quelle portoit: son frère le cardinal, et aussi messagers subornez.8) On requeroit seule-

7) Beg. du Conseil 19. Juillet: Nie. Gallo detenu pource quil estoit charge de pratiquer contre la confession de 1 église italienne touchant la trinite, ce quil ne veut confesser. Arreste quon luv face grandes remonstrances et quil soit libère moyennant submission de se représenter. Oe quil a promis.

8) Allusion au Dr. Buse. Pour les autres faits voyez les lettres de Macard et de éPAndelot.

17

259 EPISTOLAE 2919-2921 260

ment quil confessast devant le Roy la faulte davoir parle jnconsiderement et en trop grande audace. Tous serez esmerveille, oyant jcy plus au long en quelle vertu jl a résiste a tous assaultz, ce que nous scavons non point par rapport daultruy, mais de ses propres letres. Quoy quil en soit, jl a si bien appris ceste leçon de renoncer a tout ce quil le peult destorner du bon chemin, que tous ses parens et sa femme se déportent de le plus molester, nesperant point dy plus rien gangner. Maintenant que les menaces ont redouble, et quil a este bien jnforme par les amyz que cestoit chose conclue de lemmurer pour toute sa vie, vous verrez par ses letres comment Dieu la conforme en cest acte, • comme en toute la procedure qui avoit este au pa-ravant. l e ne vous en dy non plus pource que ie scay bien que vous considérerez assez de vous mes-mes de quoy cest exemple nous doit servir. Iau-rois pour allonger ma letre trois fois aultant, nes-toit que iayme mieux vous tenir en devotion de retorner bien tost. Oar combien que vous attendiez davoir une partie de noz fascheries, vous ne serez pas retarde de venir, espérant de servir a Dieu, ce qui vous est plus que toutes le ioyes du monde.

Sur ce, Monseigneur, après mestre humblement recommande a vostre bonne grace et prières, ie supplieray nostre bon Dieu vous tenir en sa saincte protection, vous conduire en tout et par tout, vous fortifier en telle constance, quil congnoist vous estre nécessaire, et faire que son nom soit de plus en plus glorifie en vous. Ce 19 de iuillet 1558.

Vostre serviteur et humble frère, Charles dEspeville.

Monsieur, pource que vous recevrez letres de monsieur de Ionvülers, ie ne vous feray point recommandations de luy. Les aultres mont prie de vous presenter les leurs, comme monsieur de Normandie, monsieur de Varennes et son cousin, mon frère, et aussi tous mes compagnons.

Iavois oublie de vous dire un mot de la dame qui passa parcy, leste passe: cest que, Dieu mercy, en sa débilite, elle faict quelque debvoir et persiste au bon train quelle a commence.

Vostre humble serviteur, celluy que dessus.

2930.

CALVIN A LA DUCHESSE DE FERRARE. »>

Nouvelles exhortations.

(Minute autogr. Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 105. Copies Vol. 108, fol. 206, Bibl. Par. nat. Dnpny 102, fol. 15. Berne

F. p. 109. — Bonnet II. 215. Trad. angl. III. 447.)

Madame, ie loue Dieu que lhomme que ie vous avois adresse sest tant bien acquite de son devoir que vous en estes contente. E t puis quainsy est iespere que son labeur aura profite de mesme pour vous advancer au chemin du salut. Or puis que Dieu na pas permis quil ait de ce coup plus longuement poursuivy son service, ie vous prie, Madame, quoy quil en soit, vouloir continuer a estre iournellement enseignée en leschole de nostre seigneur Iesuschrist, comme de faict vous cognoissez assez, sans estre advertie dailleurs, le besoing que vous en avez, sur tout quand le diable suscite tous les troubles quil peut pour vous en destourner. Mais comme vous avez a résister a toutes les pratiques que vous brasse cest ennemy mortel de nostre salut, quil vous souvienne aussi que Dieu use de tel moien pour esprouver vostre foy. S i 8 ) cest examen vous semble dur et aspre, pensez bien a ce que dit sainct Pierre: Si un metail corruptible est mis au feu pour estre congnu bon et loial, par plus forte raison la foy qui est beaucoup plus pretieuse ne doibt pas estre espargnee. Si voua sentez, en vous plus de foiblesse quil ne seroit a désirer, recourez a celuy qui a promis que tous ceux qui espèrent en luy seront comme larbre plante sur leau, ayant bonne racine et vifve, lequel ne deseiche iamais pour chaleur qui puisse advenir. Car il est certain que iamais ne souffrira que soyons tentez oultre nostre portée, et sil lasche la bride a Satan, quil augmentera aussi quant et quant la

2920.1) On doit se rappeler qu'elle avait été contrainte, en Sept. 1554, de se confesser au P. PaUetario et de recevoir la communion selon le rite catholique (comp. 2226), après quoi le duc lui permit de rentrer au palais S. Francesco. Depuis il avait été obligé de se liguer avec Paul IV- et la France contre Philippe II.; mais la guerre ayant été malheureuse pour les alliés, le pape, après la bataille de S. Quentin, fit sa paix avec l'Espagne (Sept. 1557) en abandonnant le duc à son sort. Cependant le prince Alphonse, ayant remporté une victoire sur le duc de Parme, obtint également la paix. Dans Vintervalle la malheureuse duchesse était restée intérieurement fidèle à ses convictions protestantes, dans lesquelles elle avait été confirmée par CaracdoU, lors d'une visite qu'il lui fit en 1555. Elle vivait séparée de son mari, qui se livrait à la débauche, mais elle dut continuer à faire profession de catholicisme pour avoir quelque repos. La présente lettre a dû être envoyée par la même occasion que celle au marquis.

2) A partir d'ici c'est Jonvilliers qui a tenu la plume.

261 1558 IÜL. 262

vertu en nous pour tout surmonter. I l est bon et utile de bien sonder nostre infirmité, non pas pour nous faire anonchallir en desespoir, mais pour nous solliciter a recercher le remède. Parquoy, Madame, en vous confiant que les- ennemys qui escument si grande rage, ne feront rien, quoi quilz sy efforcent, sans le congé du souverain Maistre, ne vous lassez point a combattre contre toutes tentations, et daul-tant que les armes vous y sont nécessaires, en recourant a celuy qui est suffisant a vous fortifier, exercez vous en sainctes exhortations. Et comme iay desia dit, gardez vous bien de mespriser ce moien davoir homme qui iournellement vous sollicite, lequel vous avez expérimente iusque jci vous estre tresutile.3) En quoy iespere que noz amys ne deffauldront, et quand jl vous plaira mander que ie vous en trouve un propre, ie my employeray volontiers. Seulement, ma Dame, prenez courage, ne donnant pas a Satan ladvantage quil cerche de vous trouver au desprouveu, et donnez vous bien garde quant vous cuydrez eu dissimulant fuir le combat, que telle crainte ne donne la victoire a cest ennemy telle quil pretend. Oar nous devons scavoir ses astuces pour y obvier. Quant la condition des enfans do Dieu seroit cent fois plus dure, si nest jl pas question de quieter le bien auquel Dieu par sa bonté jnfinie vous a voulu appeller. /

lay aussy entendu, ma Dame, que vous nestes pas sans espines en vostre maison. Mais si faut j l surmonter ce mal avec le reste. Et combien quil y ait danger apparent que ceux qui ne se veulent ranger, mais demeurent obstinez, si vous leur donnez congé, ne se revengent par blasmes et calomnies, si vault il mieux pour un coup essayer ce hassard que de languir ainsi tousiours. Mais le principal est de purger vostre maison comme Dieu le vous commande, et en avez lexemple de David au Pseaume 101. Quant vous mecterez peine de la desdier pure et nette a un si bon Boy, espérez quil en sera le protecteur. Vray est, quoy que vous y travaillez, quil y aura tousiours des imperfections: mais daultant plus j l vous y convient es-ver tuer pour vous acquitter au moins a demy. Et cependant nous avons ce privilege, quant nous tendons au but, que Dieu accepte le vouloir pour le faict.

lay encor, ma Dame, ce mot a vous mander du scrupule que vous avez quant a la presentation des benefices. Si vous ne pouvez mieux, daultant que le bien nest pa vostre, pour le moins afin de ne vous entremettre de tel bagage, plus tost donnez en la charge au bon Abbe qui sera bien aise de

3) B offre de lui envoyer un ministre ou conseiller protestant, comme autrefois Morel {N. 1994).

vous en délivrer. Car aux lettres dauthorite que vous luy en donnerez, ceste clause pourra bien estre couchée sans reproche, que pour la descharge de vostre conscience, et pource que ne voulez estre enveloppée de ce qui concerne lestât de lEgliser vous le commeotez a cela. Car den bien user du tout, ie ny veoy nul moien. Au reste ie vous prie, ma Dame, vous endurcir a estre blasmee en bien faisant, puis que cest le loyer qui nous est promis den hault. Quant aux menaces qui sont un petit plus rudes, bataillez contre toutes foiblesses, pource quen les nourrissant, au lieu dadvancer, vous ne feriez que reculler. Sil y a du contredit en vous, que cela ne vous estonne. Car quelque vaillant champion que fust Pierre, si est il dit de luy: On te mènera ou tu ne voudrais point. En quoy jl nous est monstre que iamais nous ne servirons4) a Dieu sans réplique, daultant que nostre chair fuit la lucte.

Le bon Seigneur,5) duquel ie scay que vous serez bien aise avoir nouvelles, estoit passe la mer a la fin de May, *) et devant my Juing avoit promesses denvoier quelques galères pour la conduite de sa femme, car le passage nest pas long, et jl avoit trouve ceste faveur vers le Capitaine qui luy peult gratifier en cela sans peine ne coûst. Toutefois que ie pense quil sera bien tost de retour, si Dieu ne change miraculeusement le coeur de sa femme, laquelle layme pour lattirer, si elle pouvoit, a perdition. Tant y a que ce luy sera assez de sestre mis en debvoir pour estre excuse devant Dieu et les hommes.

Ma Dame, ie me recommande humblement a vostre bonne grace, apres avoir supplie nostre bon Dieu de vous gouverner tousiours par son esprit, fortifier en sa vertu, vous tenir en sa protection et vous augmenter en tout bien. Ce 20 de Juillet 1558.

Vostre treshumble serviteur, Charles dEspeville.

3921.

MAOARIUS CAL VINO.

Agit maxime de Anddoti mspèrato lapsu.

(Ex antographo Cod. Gen. 112, fol. 140. — Coqnerel, Berna V. 161. Hist, de l'égl. de Paris n. 9.)

4) serions Bt. 5) le marquis de Vico. 6) mars Bt.

17*

263 EPISTOLAE 2921—2924 264

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'Espeville.

S. Omnes litterae tuae, domine, plenissimae amoris non mediocre mihi calcar addunt. Ingemui tarnen quum vidi literas quas ad Andelotum scribis. ') Jîheu utinam potius tacuisset,2) ne usura falsi gaudii frueremur ac repente caderemus. Bed cur apud te conqueror ut vulnus tuum refricem? cuius vicem, ita me Deus amet, magis doleo quam meam ipsius. Quoniam quo maiore gloriae Dei zelo ac studio ardes, eo tibi tristiorem nuncium insperati lapsus3) fuisse necesse est. Hue tarnen post mul-tas et varias cogitationes tandem redeundum est ntrique nostrum,4) sic visum esse patri nostro ad nos humiliandos. Interea misi literas tuas ad ip-sum, cum aliis meis quae ruborem illi incutiant. Modum tarnen tenui quern spiritus Domini prae-scribit. Forsitan aliunde nobis materiam gaudii suppeditabit Dominus. Nos quidem nihilo segnius pergemus. De captivis 5) nihil polliceor, nisi qnod dabimus operam ne concidant omnes, nam nimis multos carceris diuturnitas frangit, qui non satis fundati sunt in Dei veritate. Curia non approbat inquisitores : ideo nihil adhuc periculi est ab hac parte.

Hostês nostros bellum avocat ne urgeant. ßed-didi literas fratris6) et cum fratre7) ipsius diu disputavi. Scilicet vanas excudit defensiones quibus simulationem suam tueatur apud homines: interea conscientia ipsum convictum tenet coram Deo. Nisi ipsum impediret mortis timor, aut iinplicitum tene-rent opes ac fortunae non ita se accommodaret su-perstitionibus. Quum dabitur otium rursus ipsum invisam. Vale, pater observandissime. Precor assidue Dominum ut te diu salvum conservet eccle-siae suae. Fratribus salutem plurimam dici cupio meo nomine.

26. Iulii 1558, Lutetiae.

Tui observantissimus films Rachamus.

2021.1) N. 2917. 2) quam vanas istas protestationes fecisset (N 2910). 3) Alludit ad ea quae evenerunt post xi lui. {N. 2915).

et ante xx (2V. 2919). Nam Mo die Macarius lapsum animo praesagiebat, hoc vero Calvinus Marehioni rem nuneiavit.

4) duo haee postrema verba om. Coq. 5) Cf. N. 2901. 6) Admirait» Coligny. 7) Cardinali Odet de Chatillon.

2922.

BEZA CAL VINO.

Negotium Bernense de disciplina. Andéloti recens conversio.

(Ex autographe» Cod.Goth. 404, fol. 716. Bretschneider p. 119.)

Eximio Christi servo D. Iohanni Calvino patri mihi plurimum observando Genevensis ecclesiae vere fido pastori.

Genevae.

S. Non me fefellit coniectura.l) Responsum est, senatum dispecturum et primo quoque tempore responsurum. Sed bene habet quod literae nostrae in senatu sunt perlectae. Ego, nisi me multa fal-lunt, privatim petor,8) nee me ex hoc periculo exi-meDt ii quibus obsequi malui quam meam unius sententiam pertinaciter tueri. Praestabo tarnen quod promisi, si Deus volet, id est, profectionem nostram3) differam tantisper, dum fratribus in coetu valedicam. Quid enim possim sperare, quum maxima pars nostrum promulgarit edictum, et in iis etiam aliqui suum factum tueantur et nos re-prehendant? Non litigabo. Sed paucis significabo quid mihi sit constitutum, et ut in omnium offen-sionem incurram certe pergam in meo instituto quod me poenitet tarn diu distulisse. Interea for-tassis aliquid audiemus quod vel liberabit me magna mole8tia, nimirum illuo proficiscendi, vel me coget diem nostro conventui coostitutum anticipare, puta si illuc vocer. Nam Danio4) suos illic habet pa-tronos et multa mentio est quod cistas aliquot i8tuc praemiserint. Qui mihi pessime volunt, egre-giam mihi operam navarint si effecerint ut absena iubear migrare aut etiam exsulare.

Sed de his satis, ßemitto ad te Macarii nostri literas una cum caeteris.s) Sollicitus exspecto quid inde attulerit Lestraeus: sed utinam non tanta esset occasio pessima quaeque metuendi. Ob-secro enim, quid illud est, profiteri se Satanae col-loquio delectatum quern etiam per biduum reti-nuerit? Si dolus subest, quod opinor, utinam ne ipse, dum vult regem fallere, se ipsum fefellerit. Sed tarnen iudiciuni suspendo. Utinam vero Do-

2922.1) Cf. ep. Vireti N. 2913. 2) Quia seil, praeter illud negotium de disciplina Ber-

nensibus per se satin oilionum, etiam disputationem de praeiesti-natione seriptis aeerrviie persequebatur.

3) lam tune meditabatur relieta Lausanna alibi pedem figere. Hoc est quod suum vocal institutum.

4) Sic. 5) Eas nempe in quibus de Andéloti cum Sorbonista

colloquium referebatur. (N. 2910 seqq.)

265 1558 IÜL. 26G

minus optimos fratres soletur, et Pharaonem com-pescat, quod sane futurum spero et confido. Bene Tale, mi pater. Dominus Iesus te salvum et inco-lumem servet et magis ac magis confirmet. Laus. 26. Iulii.6)

Tuus Beza.

Multus hie sermo de quodam matrimonio quod vester senatus impedierit hac una ratione quod uxor quae petebatur, nimium esset locuples. Item de quodam inter vos et Claronenses fbedere.

2923.

HOTOMANUS CAL VINO.

Alexandrum notai contra Calvinum verba fa-cientem. *)

(Ex autographo Cod. Gen. 114, fol. 7.)

A Monsr. Monsr. Calvin a Geneve.

Hotomanus S. D.

Spero D. Loqueüum copiose tibi quo in statu res nostrae sint perscripturum. Itaque studiose responsum tuum exspeetabo. Interea facere non possum quin tibi hoc scribam quod xx huius menais ego et ipse ex D. Zancho intelleximus, tametsi credo etiam ipsum tibi nonnihil ea de re nuncia-turum. Quum ad me hora secunda pomeridiana D. Loquettus venisset ut sui hostis Nicolai Moreïli praeclarum facinus narraret, conviciumque quod ab ipso perpessus erat exponeret, eodem D. Zanchus venit, qui quum indignissime istud ferre videretur hoc addidit: Utinam D. Calvinus resciret quid Alexander de ipso mihi dixerit. Utinam centesimam partem resciret earum querelarum quibus Alexander utitur ob ipsius literas, et quum quoad possem blandis verbis conarer expiscari quid tandem illud esset, tandem his est usus verbis, utroque nostrum,

6) De anno ea praecedentibus satis superque constat. 2923.1) Merae sunt nupae quae istis bilem movent, eaeque altoquin non cognitae. Bed vides quantum ingénia iïla pacts inter se studiosa fuerint, quum via a manifestis hostibus se imitis viribus defendere possent. Loquetus diaconus ecclesiae gallicanae Argentoratensis nuper cum Boquino rem habuit, nunc cum Alexandro, qui et ipse ubique terrarum discordiae semina spargebat.

me scilicet et D. Loquetto, attendente et audiente: Si D. Calvinus sciret se appellari papam et non pertinere ad illum ouram aliarum ecclesiarum quam suae Genevensis! Atque hoc quidem eo pertinere demonstravit quod Alexandrum magnum tuis Uteris coarguisses. Ego repente hoc audito dixi mihi ad scholam eundum esse. Instabat enim tertia et in tabellas meas istuc scripsi. Postridie rogavi D. Loqueüum, et rursus insequentibus diebus, an memor et testis eius dicti essevellet: respondit, se futurum. Propterea facere non potui quin tibi hoc significarem et si tibi hoc a D. Loquetto scribitur confirmarem. Nam Deum immortalem testor ita se rem habere. Unde cuiusmodi sit, et semper fuerit, et semper futurus sit Carmelita noster, intelligere possis. Révérende pater, vale et salve. Boni istud con-sule, a me namque miseria ecclesiae nostrae istas literas extorsit. Argent. 27. Iulii 1558.

Visum est nobis mittere tibi exemplum sententiae nostrae ut causam omnem plenius cognoscas.

2934.

UTENHOVIUS CAL VINO.

Progressus evangelii in Polonia laudat pluresque nobiles de eo bene meritos nominatim commendat, quibus ut scribat Calvinum hortatur. Historiam Odysseae exsuhim ex Britannia pulsorum excuden-dam mittit.

(Ex autographo Cod. Gêner. 112, fol. 181. — Apud Simlerum Vol. 92, exstat einsdem epistola eodem die scripta ad Bullin-gernm et Vermilium, ex Aroh. Tnrio. Epp. Tom. .xx. fol. 715

descripta, einsdem plane tenoris, textn panlnlom mutato.)

Clarissimo viro D. Ioanni Calvino ministro ecclesiae Genevensis multo fidelissimo praeceptori ac fratrisuo perpétua observantia colendo. • Genevae.

S. P . Scripsi iam dudum ') ad vos, vir claris-sime, de comitiis regni huius hoc anno habendis, in quibus haud parum spei positum esse pus omnibus vidotur. Quod adversarii praesentientes curant ea protrahi quanto sane possunt studio. Interim messis hic passim multa est, multique quotidie raa-

2924.1) Quam habemus ultimum ütenhovii ad Calvinum Ugisti N. 2599.

267 E P I 8 T 0 L A E 2924-2925 268

giB magisque accedunt ad agnitionem evangelii, seque ecclesiae Dei adiiciunt. In inaiore Polonia plurimi sunt nostri,8) sed quidam plus aequo Boe-mis addictiores: alii vero Saxonibus3) ipsis, inter quos est illustris Stanislaus ab Ostorog, *) castellanus Medzerecensis, qui inter omnes maiores Poloniae nobiles viros, quum generis splendore turn etiam autoritate, primas facile obstinet, ut interim pruden-tiam, facundiam, magnanimitatem, potentiam libe-ralitatemque hominis praetermittam. Is vero non videtur ita praefractus quin facile Deo iuvante ad-duci queat in sanam de re eucharistica sententiam. Nam D. Ioannem a Lasco, cuius neptem e sorore germana uxorem duxit, non illibenter audivit quum nuper ipsi adèssomus, eumque magni facit, ac tuas literas, quum tui memoriäm nuper apud eum face-rém, sibi gratas fore dixit, seque libenter rescrip-turum esse. Quamobrem, si ad eum scriberes ad-que consensiönem aliquam cum D. a Lasco cumque fratribus minoris Poloniae ineundam amanter invi-tares, operae pretium haud dubie facturus esses ecclesiae Christi Domini. Si is lucrifieri hac parte posset, maxima sane fieret accessio ecolesiae in majore praesertim Polonia. IB enim unus magnam sibi animorum partem secum trahere dignoscitur. Concionatores ipsius omnes, quos in ditionibus suis habet, a nostra non abhorrent sententia, dempto uno superintendente qui studiorum causa Vitebergam profectus esse dicitur.

D. Ioanne8 Bonerus Baro a Balicze,s) castellanus Biecensis etc., qui sane viriliter se non ita pridem gessit, planeque constanter adversus Zebri-dovium 6) episcopum Oracoviensem, se iam commendat vestris istuc omnium precibus, suaque per me studia vobis omnibus peramanter per me defert. Si quo-c[ue vacaret tibi ad eum aliquid literarum dare, quo eum ad robur animi constantiamque christianam adhortarere, quaeso te ne id facere graveris. Plu-rimum enim momenti in eo viro positum esse nihil est ambigendum.

D. Ioannes a Lasco octavo mensis huius die nuptiis elocavit filiam suam primogenitam D. Sta-nielao Luthemvrio,7) R. M. secretario pio erudito

2) Gindely, Gesch. der böhmischen Br. I. 405 eadem narrât, fuisse seil, eorum ecclesias ultra triginta, multosque nobiles in maiore Polonia iis adhaesisse.

3) t. e. Lutheranis. Cf. quae Gindely l. I. refert de synodo Sleeani in Moravia eelébrata m. Nov. 1557 «6» de re-cipimda Conf. Aug. deque Gdlvino et Melanchthone in Polo-niam vocandis agebatur.

4) De eo aliter iudicat Lismaninus (N. 2703), qui Ostorogio familiaris erat, et cuius opinio etiam aliunde con-firmari posse videtur. Cf. Zanchi Èpp. lib. I. f. 88 in Tomo VIII. operum.

5) N. 2365. 6) Lubien. p . 93. 7) Alias Lutomirshi, cononicus in Przemysl et V. B.

vereque nobili ac magni nominis viro. Quibus nuptiis quam parum gratulentur Aposcopi8) vobis istic expendendum relinquo. Is enim, ut hactenus semper, dum adhuc canonicatum obtineret, se strenue magno rerum suarum dispendio opposuit Anti-christo, ita et nunc infracto opponit animo, verbique ministerio fidéliter fungitur.

Caetera narrabit grammatophorus Sebastianus9) noster, quem tibi quantum omnino possum studio commendo, utque consiliis tuis eius studiis non de-esse velis te etiam atque etiam rogo. Non enim est dubium quin Deo adiuvante utilis ecclesiae Christi Domini sit futurus. Si qua tibi vicissim servire queam, certo tibi persuadeas velim, me tuis postulationibus nunquam defuturum esse in Christo Domino.

Mittimus nunc D. Orispino excudendam histo-riam peregrinationis nostrae anglicae in Daniam, dignam sane quae toti mundo innotescat. l0) Earn vero vel ab invitis nobis extorsit nimia adversario-rum impudentia, quae tanta fuit, post ipsos alioqui casus illos nostros plane miserandos, ut sine summo passim fratrum dolore maximaque ecclesiae nostrae nostrique item ministerii contuinelia, causaeque de-mum ipsius ,gratia, suspicione earn premere diutius non licuerit. Neque suadet ipse Phil. Mélanch-fhon11) ut earn premamus diutius, praesertim quum adeo multis calumniis nos cum suis gravarit West-phalus, qui denuo nunc adversum te nescio quid scripsisse fertur. Porro Westphalus vel ex istac historia qualis sit facile innotescet.

Vale, vir clarissime, in Christo Iesu, cui ego labores tuos commendo ex animo, ut eos sanctificet eisque benedicat ad regni sui perpetuum incre-mentum. Meque ut soles ama ac me precibus puisque suspirÜ8 tuis commenda Deo Opt. Max., om-nemque a me exspectato vicissitudinem. D. Stanislaus Lassocius,ia) qui primas in vera pietate inter no-biles omnes facile hie tenet, rogavit ut tibi suo nomine omnia felicia precarer plurimamque salutem ad8criberem. Prope Cracoviam 30. Iulii a. 1558.

Tuus quantus est Ioannes Utenhovius.

31. in Konin de quo v., Krasinaky, Gesch. d. Ref. in Polen p . 119. Lubien. 165.

8) sic. 9) Pechius, Lasei famulus, qui cum quatuor nobüibus

Polonis Argentoratum missus fuit studiorum causa, et episto-lam commendatitiam Ostorogii nomine scriptam ad Zanchum attulit, ad quam hic ülam not. 4 laudatam rescripsit.

10) Prodiit vero Basileae ex offidna Oporini m. Martiö 1560. Lascus praefationem seripserat a. d. vii Gal. April. 1558, Utenhovius aliam Cracoviae Gal. Febr. 1559. Vide infra Galv. ad Utenh. 19. Nov.

11) In Gorpore Ref. nulla talis exstat. 12) N. 2368.

269 1558 IÜL. 270''

Saluta mihi quaeso D. Bay-mundurn reliquosque symmystastuos, una cum D. Normandio, D. JBudaeo, D. Paraeo etc.

A Prutenicis concionatoribus nihil nobis plua est exspectandum quam a Saxonicis ipsSs, tametsi propter principem ipsum sese modeetius nobiscum gesserint.18) In Duce enim plus spei situm esse videtur, qui D. a Lasco atque adeo omnes nos qui ipsum sumus comitati excepit multo humanissime. Reliqua ex D. a Lasco literis14) ac etiamnum ex grammatophoro.

2925.

TELITJS ') CALYINO.

Falso se haereseos insimulatum questus confes-sionem italice conscriptam ei mittit.

{Ex antographo bibliothecae nat. Farisiensis Cod. Dupuy 102 fol. 101. Inscriptio desideratnr.)

Di vus Petrus nos admonet, virorum praestan-tissime, ut semper praesto simus quo respondeamus si quis nos interroget de spe quam in nobis sitam esse 8entimus. Ego vero eo indignitatis sum non-nullorum suspiciosorum hominum causa adductus ut non rogatus, tua tarnen bumanitate pietateque insigni fretus, apud te et in te uno, apud reliquos tuos magnificos collegas, quum gallicam linguam nesciam, fidei meae rationem reddam. Qua intellect» atque perspecta facile sit cernere quam citra cbristianam caritatem nonnulli ex nostris fratribus fidei meae integritatem quibosdam suis suspicio-

13) Utenhovius hie loquitur de aliqua unione cum Lutheranis frustra tentata, tarn a Lasco (N. 2853) quam a Vergerio.

14) N. 2931. 2925.1) Idem qui subscripsit eonfessioni Italorum. Opp. IX. 388. De eo Gerdes, in Spec, liai réf. p. 176; narrât eum a. 1557 cum Betto nobüi Romano Basileam vernisse. Vetr. Burnus in Oratione in îaudem Basileae dicta haec habet: Francisco Betto et Sylyestro Teglio vix Italia duos oandidiores et verae pietatis amantiores Italos opposuerit. Teglins Macohia-yelli Principem latine loqnentem fecit maioraque nominis soi . monimenta publice molitnr. — Beg. du Conseil 17. Mai 1558. Quelcnns nont volu sonbzscripre a la confession comme . . . . messire Silvestro . . . . Nie. Gallo Sardo demeurant aveo M. Silvestre. Plura dedimus supra. Anno 1559 haereticus declarable cum Alciato ius civitatis amisit et exsitio mutetatus est. {Spon. I. 304. not.)

nibus labefactent atque obscurent. Quum eninr postremis his mensibus transactis haberem in animo quasdam aedes in his prope Thunonium2) locis mihi parare, ut et ipsi fratres probe norunt et tes-timonio esse possunt, et hac de causa diu ultro citroque itum ac reditum fuerit, re tandem fere confecta atque transacta cum quodam nobili viro qui Thunonii est a secretis, hue me contulerim, statim rumores sparserunt quibus me aufugisse di-oerent, et Valentini8) nuper subortae haeresews te-neri. Quam quidem haeresin si ego unquam audivi, aut intelligam cuius generis aut qualitatis sit, peni-tus dispeream, et iratum Deum, quem patrem cle-mentissimum per Christum agnosco, contra me sentiam. Misi itaque ad te , vir humanissime et doctissime, formulam confessionis, *) quam ecclesiae Italicae recipiendam proposuistis, a qua quidem quum nunquam deflexerim nec aliquid immutandum ten-taverim, eandem ad verbum hic infra scripsi, ne inter vertendum aliquid me immutasse aut pervertisse cau-sarentur. Tu pro animi tui benignitate laeto animo accipias, meque his suspicionibus et apud te tuos-que magnificos collegas liberatum velis. Hoc enim eo certius facere poteris, quo probe teneas in re pietatis nullum testimonium firmius afferri posse libera, ut nunc haec mea est et olim fuit, oris con-fessione. Nemo enim melius seit quae sunt in nomine quam spiritus hominis qui est in homine. Yale, vir integerrime, Christus vota tua tuorumque collegarum praestantissimorum felicitet atque se-cundet.

Datum Aquariae pridie Calend. Augusti 1558.

Tuae magnificentiae obsequentissimus Sylvester Telius

Fulginus.

Io Sylvio Telio confesso ch'el padre ha in tal modo generate in fin d'ogni eternità la sua parola, e sapientia che è il suo unico figliuolo e che lo spi-rito santo è proceduto d'amendue che no' vi è se nô una sola e semplicè essentia del padre, del figliuolo et dello spirito santo et che questo ch'el padre e di8tinto dal fligliuolo e lo spirito santo dalP uno e dall' àltro è per rispetto delle person e per il che io danno e detesto l'errore di quelli che dicono ch'el padre semplicemente quanto alia sua essentia et in quanto egli è solo et vero iddio (come essi dicono) ha generato il suo figliuolo come se la divina maestà, Imperio et essentia et in somma la vera divinité non appartenesse se non al padre solo, e che

2) Patet eum mox post imposüam Italie earn confessionem Geneva relicta Tononium se recipere conslituisse.

3) Gentüis. 4) quae eadem fere est ac ea not. 1 laudato.

271 BPISTOLAB 2925—2927 272

Iesu Christo e lo spirito santo fussero iddij proce-denti da lui, e che in questo modo l'unità dell' essentia divina fusse divisa o separata riducendola tutta et in solido al padre solo e ch'el padre la communicasse al figliuolo et alio spirito santo.

In tanto confessando io che non è se non un solo iddio î-iconosco che tutto quello che attribuisce alla divinità et alla sua gloria et essentia convien tanto al figliuolo quanto allô spirito santo quanto semplicemente di Dio sanza fare comparatione délie persone all'una e ail' altra ci conviene osservare quel che è proprio a ciascheduna per farvi tal distintione ch'el figliuolo non sia il padre ne lo spirito santo sia il figliuolo.

Quanto alla persona di Iesu Christo nostro signore oltre che infin d'ogni eternità è stato generate da Iddio suo padre et è stato persona distinta da lui. Io tengo che nella sua natura humana délia quale egli s'è vestito per nostra salute, egli è ancora vero e naturale figliuolo di Dio per haver in tal modo unite le due nature, che non è se non un sol Mediatore, Iddio manifestato in carne, riservando sempre le proprietà di ciascheduna délie nature.

2926.

CALVIN A D'ANDELOT.

Représentations au sujet de sa récente conduite aussi peu digne d'un chrétien que compromettante pour la cause de l'évangile.

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 100. Vol. 107», fol. 26. Berne F. p. 96. — Buchat VII. 355. Crottet Chron. N. 35.

Bonnet II. 219. Trad. angl. III. 450.)

Monsieur, ie neusse pas diffère si long temps a vous escrire, depuis que nous eusmes receu les tristes nouvelles de ce qui estoit advenu oultre nostre attente, sinon pource que ie craignois, par faulte destre bien adverti, duser de quelque façon de8crire qui ne vint point a propos. Ainsi iaimois mieulx laisser faire ceulx qui estoient plus prochains. Ieusse plustost respondu a vostre lettre, si le porteur nejneust diet quil debvoit retourner vers vous, et quil valloit mieulx que ce fust par luy. le scay bien quant a lacté que vous avez faict que les excuses que vous amenez, ont couleurs pour amoindrir la faulte en partie. Mais quant vous aurez tout bien considère de plus près, le tout ne vous peult gueres alléger devant Dieu. Car vous scavez combien de povres âmes debiles ont este

troublées dun tel scandalle, et combien de gens pourront prendre pied a vostre exemple. Et quant ce mal ny seroit pas davoir ruyne ce que vous aviez ediffie, ce nest pas une offence petite ne legere davoir préfère les hommes a Dieu, et pour gratiffier a une creature mortelle, avoir oublie celuy qui nous a formez, qui nous maintient, qui nous a rachetés par la mort de son filz unique, et lequel nous a faict participans de son royaulme. Bref Dieu a este fraulde en ce que vous avez par trop deffere aux hommes, soit de faveurs, soit de crainte ou de reverence. Mais le principal est que les ennemys de vérité ont eu de quoy faire leurs tri-umphes, non seulement davoir esbranle vostre foy, mais davoir faiot approuver leurs abominations. Mesmes en vostre personne ils ont cuyde avoir vaincu nostre Seigneur Iesuschrist, aiant mis sa doctrine en opprobre, comme vous scavez quilz nont point espargnie a se mocquer et a desgorger les blasphemes. Il vous semble, puis quon à bien apperceu que vous aviez fleschy par force, que la faulte nestoit pas si grande, mais ie vous prie de penser a tant de martirs, qui durant les figures de la loy, ont mieulx ayme morir que menger seulement de la chair de pourceau, voire a cause de la consequence, pource que cestoit une espèce de tes-moignage qui se prophanoient avec les paiens en quictant le Dieu dlsrael. Vous nignorez pas a quoy ont prétendu ceulx qui ont arrache de vous destre present a leurs idolatries. Cest de vous faire quieter la confession en laquelle ilz se sentoient blesses, et abolir la louenge de la vertu et constance que Dieu vous avoit donnée, mesmes la convertir tout au rebours, comme si ceust este une bouffée de vent. Et en cela il vous falloit mieulx praticquer lexhor-tation de sainct Paul, de ne point donner occasion a ceulx qui la cherchent, mesmes de ne leur point ouvrir la bouche a despiter Dieu. Ce a doneques este une cheute bien mauvaise, de laquelle il vous doibt souvenir en amertume.de cueur.

le pense bien que cecy vous sera rude de prime face, mais ie diray avec St. Paul, que ie ne me repentiray pas de vous avoir contriste, moien-nant que ce soit pour vostre salut. Mesmes si vous desirez estre espargne de Dieu, il vous est bon et utile de nestre point espargne de ceulx ausquelz il a commis la charge de vous tirer a repentance. Car puis que ceulx qui cherchent a s'absouldre, sont les plus griefvement condamnez de luy, il vous faict une grace singulière en vous redarguant par sa parolle, afin que vous mesmes soiez vostre iuge. Ce pendant ie nentens pas de vous contrister oultre mesure, tellement que vous en soiez descouraige a lavenir. Seulement ie vous prie de vous desplaire tellement au mal qui est ia commis, que pour le reparer vous rentriez au train que vous aviez bien

273 1558 IUL. ' 274

commence, mectänt paine de gloriffier Dieu purement, et monstrant par effect que si vous avez choppe pour ung coup, ce na pas este pour vous esgarer du bon chemin. Cest une condition bien dure selon le monde de quieter franchement les choses qui vous peuvent tant alescher et retenir, mais il ny a rien que lhonneur de Dieu ne doibve emporter. Mesmes si nous pensions bien a la brief-vete de nostre vie, il ne nous doibt point faire grant mal de suyvre nostre Seigneur Iesus a la mort et sepulture, pour estre participans de sa gloire. Et voila ou tendent les propos que ie vous avois tenu en mes letres, cest que non seulement il nous fault porter patiemment de morir pour ung coup avec nostre chef, mais destre ensepvolis ius-ques a ce quil nous restaure plainement a sa venue. Gar iu8ois de telle similitude, accomparant laffliction ou vous estiez a une mort, mais pource que ce nestoit pas encores faict, afin que vous fussiez mieulx dispose a perseverance, ie vous advertissois de ce que diet sainct Paul, quil nous fault estre ensepvelis, pour ne nous point ennuyer a la longue, encores que le mal dure, et quil nous y faille languir plus que nous ne vouldrions, comme il diet en laultre passage, quil nous fault continuellement porter la mortification de Iesuschrist en nous, afin que 8a vie y soit magnifestee. Brief ceste sepulture gist a oublier iournellement le monde de plus en plus. Quant nous en ferons ainsi, selon que nous serons despouillez de noz affections terrestres, nous approcherons tant plus de Dieu, pour ioyr après la mort de sa presence, comme sainct Paul diet en laultre passage, que nous cheminons maintenant par foy, non point par veue, mais quayant quicte ceste loge corruptible, nous serons avec Dieu en attendant de recevoir la couronne de gloire, quant Iesuschrist apparoistra en sa maieste. Parquoy en ceste confiance, nous avons a combatre vaillamment, iu8ques a ce que nostre course soit achovee, et ne point défaillir, scachant que celuy qui garde nostre despost est fidelle. Et pource que lexperience vous doibt faire craindre, vous ne scauriez suyvre meilleur conseil que celuy que vous avez pris, de fuyr les tentations qui vous pourroient de rechef abatre, veu que vous ne les pouvez chercher, ny approcher, sans tenter Dieu manifestement. Puis aussi quil est question dune constance qui surmonte le monde, recourez a Dieu, le priant quil vous fortif-fie et ne permecte ')

2026.1) La fin manque. Nous insérons cette lettre à la suite de celles du mois de Juillet, auquel reviennent aussi les faits qui Vont provoquée. Cependant comme Calvin dit qu'il a différé d'écrire, elle pourrait bien être un peu plus récente. Nous rappelons encore que d'Andeht n'avait pas abjuré, mais qu'a avait simplement consenti à assister à une messe. Ce

Calvini opera. Vol. XVII.

2927.

BEZA OALYINO.

Praeter àliqua nova ex Germania allata, loquitur de negotio quodam cum praefecto Nevidunensi trac-tato cuius natura et causa nos fugit.

(Ex autographe» Cod. Goth. 404, fol. 725. Bretschneider p. 121.)

Eximio servo Dei D. Iohanni Calvino patri mihi plurimum observando Genevensis ecclesiae vere fido pastori. ')

Genevae.

8. et pacem»a Domino.

D. Praefectus Nevidunensis, ubi me vidit, prior mecum coepit queri de scelerati illius2) audacia, petulantia, impudentia, improbitate. Tot enim illum ornavit virtutibus. Negat se posse amplius illum ferre: sed nisi me fallit coniectura, nihil aliud con-sequetur nisi quod mutuas inimicitias exercebunt, unde fortassis maius offendiculum nascetur. De causa tua rogatus dixit sibi mandatum a consule ut inquireret, quod adhuc facere distulisset varus negotiis oppressus. Censeo igitur omnino ut urgeas per vestrum magistratum. Facile enim subolfeci, nihil eum magis cupere quam ut hoc praetextu pos-sit minore cum invidia illum principibus déferre, et maiore multo cum autoritate quam si causam suam agere videretur. Testes idonei erunt hospes cum uxore, ex quibus ea iam audivi quae valde homi-nem possint gravare, Banna,s) cum duobus quorum nomina iam edidit praefecto, ad quos etiam censeo ut Varenium nostrum adiungas. Vide, rogo, ne hanc causam negligas. Barmam nostrum spero brevi istuc iturum, quem admonere tempestive opor-tebit, ut duos illos testes repraesentet qunm opus erit.

Negotium autem moum ita habet. Praefectus a me interpellates suasit ut potius apud Castella-num sive suppraefectum agerem, ne impurus iile neget se coram inimico causam dicturum. Nihil enim est tam impudons quod ipse non audeat. In

que neantmoins il recognnst depuis avoir fait par grande infirmité, qu'il a tousiours condamnée iasques à la mort et amendée par tons les effects qn'il est possible de désirer. Mais cela ne laissa paB d'estre tourné pour lors en grand scandale. (Hist. eecl. I. 145.) 2027.1) Inscriptionem Bretschn. miwus accurate descripsit.

2) Zebedaei puta, nisi forte recentiorem litem calum-niatoribus nescio quibus intenderit Noster. Etiam quae mox de puero quodam deque libello leges densissima caligine ob~ valuta sunt.

3) N. 2393. 2411. 18

275 EPISTOLAE 2927—2929 276

hospitio quaesivi, quasi aliud agens, ubi esset puer. Re8pondit pater, se ilium ablegasse in Ger-maniam. Post vanos sermones ultro iniecit mentio-nem de libello, quern dicebat suo ministro non pro-bari. Dixi me audisse, aliquid multo gravius fuisse ab illo dictum, puta sceleratum esse libellum et se-natusconsulto prohibitum. Ego, inquit, videor mihi intellexisse ex quibusdam ilium eiusmodi quibusdam verbis usum esse. Dissimulabam baec ad me quid-quam pertinere, sed tarnen nihil amplius potui ex

Ülo rescire. Itaqne nihildum mihi putavi amplius tentandum, nisi iterum a te consulte Nicoiao, ut nihil nisi sapienter aggrediamur. Nihil enim dubi-tat praefectus quin omnia sit infitiaturus. Itaque rogo ut primo quoque tempore ex Nicolai responso certum consilium mihi suppedites. Nam omnino mihi constitutum est c A ilia belua congredi [et cum Nicolao ipso ac reliquis testibus cuperem certo die Neviduni, si fieri posset, convenire ut, si forte infitiabitur ille, parati sint testes et negotium omne minima temporis iactura expediatur.] 4)

Oras constitui, volente Deo, cum fratribus agere de mea dimissione, qua in re magnum mihi prae-iudicium afferunt qui iam pridem iactant me con-stitui8se Genevam migrare, cuius rumoris nondum potui autores deprehendere. Sed quum mihi teste-tur conscientia mea, nihil hic a me nisi optima fide geri, non impedient ullae suspiciones quominus libère exponam quae me iam pridem misère premunt. Utinam sit eiusmodi fratrum consilium ut in eo possim merito acquiescere.

Sunt apud nos qui sancte affirment Gulielmum Lantgravii filium in Germanorum castris esse. 5) Si ita est videretur omnino tentandus eius animus. Facillime autem id rescisces Lugduno quum voles.

• Mitto ad te Praevotii nostri literas, ex quibus in-telliges quid narret de Saxone. 6) Miror non fuisse saltern a Sturmio admonitum Argentinae de legato-rum profectione in aulam. Sed bene habet quod longa non erit profectio quum Palatinus sit apud Marchionis balnea,7) et novi fortassis aliquid inde afferetur de regis responso. Hotomanum video cum illo esse profectum, credo ne solus inter homines ignotos versaretur. Macarii literas, quas ad me postremo misisti, una cum reliquis mox ad te re-mittam. Bene vale, mi pater. Dominus Iesus tibi magi s ac magis benedicat teque nobis incolumem conserve! Laus.8)

Tuus Beza.

4) haec m margine. 5) MenseAprïli quatuor vexüla equitum duce principe

aliquo Eesso apud exercitum Thionwllam obsidentem aderant. (Barthold 239.) An rero et postea nescimus.

6) Joanne Guüelmo duce. 71 Baden-Baden. 8) De anno ambigi nequit. Etiam de mense facile

Mitto ad te bene longas Hotomani literas de ilia tragoedia Argentinae excitata. Leges, quum tibi vacabit, sed non censeo respondendum ante Praevotii reditum.

2928.

CALVIN A L 'ÉGLISE DE POITIERS. ')

Il demande qu'elle contribue aux frais de l'ambassade auprès des princes allemands.

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 70 v. Vol. 107b, fol. 11. Rnohat VII. 361. Bonnet II. 224.)

Treschers Seigneurs et frères, iay diffère long temps a vous respondre de ce que maviez mande, questans advertiz combien il fauldroit encores pour rembourser lesfraiz des voyages quon a faietz, vous serez prestz denvoier vostre part. Car devant que voz lettres me fussent presentees, nous avions re-cuilli tant de la contribution dicy, que de largent deLongueville2) et dun aultre lieu quasi pour parvenir a la somme totalle. Depuis il nous est encores venu une contribution qui a parachevé, car puys que ce nestoit point a nous de vous taxer, nous avions mieux ayme attendre ce qui viendroit de vostre franche et liberale volunte. En faulte de cela, nous avons icy amasse entre nous ce que nous avons peu. Tant y a que ca este pour fournir a ce qui restoit. Nous estions en deliberation de faire quelque poursuyte vers lun des princes de Saxe qui est auiourdhuy en France, *) lequel a bien

constàbit ex eo quod dicit se vëlle cum fratribus agere de sua dimissione, quam vulgus iam rumore anticipaverit. Verum an usque ad 1dm Augusti progredi débeamus tibi diiudican-dum rélmquimus. 2928.1) Voyez #2287. 2480. Au mois d'Avril 1557 Claude Chevalier y avait été envoyé pour remplacer Jaques Langlois. Poitiers devint bientôt le centre d'un grand mouvement qui s'étendit à Tours, à Angers, à Loudun. (Lièvre, hist, des Prot, du Poitou p. 55 suiv. Hist. eccl. I. 100. 106. 151.) Dès 1556 d'Andelot avait fait prêcher Carmél à Angers (ib. 150). La demande formulée ici par Calvin est en même temps un symptôme d'un commencement d'organisation générale, de rapports mutuels et de centralisation des églises de France, sous la médiation de Genève.

2) Pseudonyme de l'Eglise de Paris. 3) Dans l'armée française il y avait beaucoup de mer

cenaires allemands. On les trouve p. ex. au siège de Thion-ville, et plus d'un prince allemand, cadet de famille, tenait à honneur d'y prendre service. (Barthold 239.) Jean Guillaume duc de Saxe, le pieux luthérien de la branche Ernestine, n'eut pas honte d'entrer au service de France avec Guü-

277 1558 AUGUST. " 278

promis de sy emploier. Mais il auroit possible be-soing de8tre sollicite. Si bon vous sembloit dapli-quer a ladvenir ce que vous auriez assemble pour le passe, soit en cest usage preseDt, ou en aultre, il viendrait a point tousiours.

Sur ce, treschers seigneurs et frères, après mestre recommande affectueusement a vous et a voz prières, ie suppliray nostre bon Dieu de vous estre tousiours protecteur pour vous maintenir en la gueulle des loups, vous gouverner par son esprit, vous fortiffier en vertu invincible pour persévérer iu8que8 a la fin. Ce premier daoust 1558.

2929.

CALVIN AU COMTE DARRAN. ')

Il le félicite au sujet de sa fidélité à Tévangue, lui donne des nouvelles de Knox et le met en garde contre les intrigues d'un certain brouillon.

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 69 v. et 101. Vol. 107b, fol. 10 v. et 18. — Berne F. 115. - Rachat VII. 360.

Bonnet II. 226. Trad. angl. III. 453.)

Mon seigneur, iay a mexcuser en premier lieu de ce que ie respons a voz lettres2) si long temps après quil vous a pieu me les escrire. Si ie les eusse receues un moys après la datte, ieusse eu honte davoir receu tant dhonneur de vous sans ma-quiter plus tost de mon debvoir. Mais ie ne scay comment cela sest faict quelles sont venues entre mes mains il y a seulement environ sixsepmaines.8) Depuis il ne sest point présenté messager seur ius-ques auiourdhuy pour vous mercier de la peine que vous avez prins de vostre grace me faire sca-voir si bonnes nouvelles,4) qui mont donné de quoy

la/ume de Gfrumbach et quelques milliers d'hommes. Le 7. Août Henry II. vint le saluer à Pierrepont (de Thou II. 579. Barthold 248). Cest ainsi que les Luthériens s'allièrent au persécuteur de leurs coreligionnaires et leurs prédicateurs étaient de la partie (N. 2939). 3828.1) Voyee Ä 2799, not. 9 et les lettres Suivantes de Macard, où noue trouvons le comte dans différentes villes de fouest. Comme cette lettre a été envoyée en même temps que la précédente, on peut supposer qu'U se trouvait en ce mo* ment à Poitiers.

2) perdues. 3) Done ver» la mi-juin. La lettre du Comte aura

donc été bien antérieure à cette date, peut-être du commence* ment de Vannée.

4) Déjà en Février (note 1) ü avait été incarcéré. Il se fit le patron de l'égUse de Chêtellerault pour laquelle il ob-tint un prédicateur de Poitiers qu'il fit prieherdàne su mai' son. {Hist. ecel. I. 198. Lièvre J. 62.)

mesiouir tant et plus, et magnifier le nom de Dieu, de ce que par sa bonté infinie il vous a recuilly a son trouppeau. Vray est que ce bien nost pas fort prisé des grans de ce monde qui ont les yeux es-blouiz de Jhonneur auquel ilz sont eslevez. Mais-ie ne doubte pas, Monsieur, que vous ne pratiquiés par effect ce que diet sainct laques que les plus nobles et excellons ont a se glorifier en leur petitesse, destre mis au reng des subietz de Iesus Christ, lesquelz sont reiectez et mesprisez. Et defaiet si nous regardons bien a ceste vie tant fragile et oa-duque, les richesses, pompes et dignitez qui ûen sont quacoe8Soires, ne nous arresteront pas ioy bas. Cest donques bien raison que vous préfériez lheri-tage du Royaulme des cieux a tout ce qui vous en pourrait destourner, voire iusques a ceste constance daymer myeux estre päWicipant des opprobres de Iesus Christ et son Eglise que destre plonge aux délices degipte. Tous protestent bien de vouloir estre chrestiens et profanent ce sainct nom, laians tous communément en la bouche. Mais puis que Dieu vous a esclaire en la pure congnoissance de sa vérité, vous pouvez aisément iuger, Monsieur, en faisant comparaison du blanc et du noir, combien peu de gens trouvent le droit chemin. Cela vous doit tant plus faire priser ce thresor jnestimable de levangile, puis que cest la vraye clef pour nous donner entree au salut5) éternel, duquel tous incrédules sont eslongnez et privez. Mesmes dautant que nous sommes appeliez en si petit nombre, nous sommes plus estroiotement obligez a ce bon Dieu qui nous a regardez en pitié pour nous faire ce privilege special, lequel ne nous apartenoit non plus qua tant de gens qui en sont déboutez: sinon que par sa bonté gratuite jl nous a voulu adopter et choisir. Ainsi, Monsieur, que les povres aveugles que vous voyez errer en ténèbres vous soient un miroir pour contempler le bien jnestimable. qui vous a este donné destre esolaire du soleil de iustice, qui est nostre seigneur Iesus Christ, potlf parvenir' à la Vie Celeste, affin däppliquer la tout vöstre cuëtir comme a vostre seul thresor, et de vous fortifier en vraye perseverance, selon que vous en avez passé obligation solennelle en recevant la sainoté cène, en laquelle nostre seigneur Iesus se donne tellement a nous, quil veult aussi que nous soioUs a luy corps et ame, comme de faict il est Rédempteur de lua et de laultre.

le suis bien ayse, Monsieur, que vous avez le capitaine Bourdich auprès de vous, lequel selon le bon zèle que iay congneu en luy dadvancer le regne de Dieu, vous servira de bon exemple. le croy aussy que vous lavez retenu a telle fin désirant surtout avoir gens a vostre service qui vous aydent.

5) royaume Bt. 18*

279 EPISTOLAE

de servir a Dieu, tellement quil domine et soit hon-noré tant de toute vostre suytte, que de vous qui en estes le chef.

le loue Dieu aussi, Monsieur, du soing que vous avez et sainct désir que la pure doctrine de levan-gile se presche en vostre nation.6) A quoy ie ne doubte pas' que nostre frère maistre Knock7) sem-ploiroit voluntiers, comme de faict il la monstre. Mais pource quaiant telle charge icy, il nest pas du tout en liberté, il fauldroit quil eust certain moien et adresse. Alors iespere bien quil ne feroit point difficulté dentreprendre le voyage. Comment que ce soit, il ne fault laisser, sil est possible, les bons commencemens que Dieu y a mis, quon ne sefforce a les avancer plus oultre.

lay a vous advertir, Monsieur, de certain ieune homme qui en est natif nommé. . . , 8 ) lequel sest tenu quelque temps a Basle et raudé par le pays de France, sinon quil y a environ un an quil sest arreste a Bourges, pource que sil avoit entree en vostre maison, ie craindrois quil ninfectast tout de son venin. le suis contraint de vous dire que cest un serpent plain dorgueil, double et maling, et pratiquant par ses astuces a renverser et falcifier toute la vérité de Dieu. Car combien quil naict pas le scavoir, il a de loultrecuidance et audace tant et plus. l e me tiens bien assenre que laiant congneu, vous ne voudriez nourrir une telle peste.

Mon Seigneur, après mestre humblement re-commende a vostre bonne grace, ie supplie le père de miséricorde vous augmenter en tous ses dons spirituelz, vous fortiffier par la vertu de son esprit, a ce que son nom soit de plus en plus glorifie en vous, et vous tenir en sa saincte garde. Ce premier dAoust 1558.

6) en Ecosse. 7) N. 1934. 2059. 2298 etc. Après avoir quitté Franc

fort Knox vint d'abord à Genève, et de là il se rendit en Ecosse. En 1557 il revint à Genève avec sa femme et sa belle-mère. Eappelé dans sa patrie il partit sans sa famille au mois d'Octobre, mais arrivé à Dieppe (N. 2787) il reçut des lettres qui l'engagèrent à rester en France. En ce moment il est encore à la tête de l'église anglicane à Genève. iUCCrie, Life of K. I. 196. 216. Brandes, Knox. 132. 166.) M fut reçu bourgeois le 24. juin.

8) Le nom n'est pas écrit dans les copies. S'agirait-il de Lavau? (M 2118.)

2929—2930 280

2930.

ZULEGERUS») CALVINO.

Narrât quae princeps Bipontinus in promovenda re evangelica in sua ditione instiluit et rogat ut in-stituta Genevensia sibi in eundeni finem descrïbantur. Item literas Philippi Calvinismum commendantes se-cum communicari cupit, et consilium dari de commu-nione aegrotorum, denique et exempta misericordiae divinae ex Gallia et Italia cölligi.

(Ex antographo Cod. Genev. 109, fol. 89.)

Clarissimo viro et fidelissimo Christi servo D. Ioanni Cal vino ecclesiae Genevensis ministro domino et amico suo semper colendo.

Genevae.

S. D. P . Multae sunt causae, vir clarissime et praeceptor mihi semper venerande, quae me impel-lunt ut labores tuos ecclesiae utilissimos inconditis meis Uteris interpellera, quas te aequi bonique con-sulturum pro zelo tuo, qui non tantum publice sed et privatim imbecilles iuvare et ubique aedificare non graveris, certo scio.

Notus tibi saltern fama est dux Bipontinus:*) ei nuper Francoforti in conventu 3) principum benignus pater et dominus me addixit: fuit autem eius principi8 semper maius erga religionem Studium4) quam alio rum, et quam vis in hac effraena licentia, quae per totam Germaniam grassatur, non prorsus puras nobis esse manus sciam, tarnen toleranda sunt haec quae restant, donee aliquando sordes plane abiieiamus. Nunc causas quare ad te scribam bre-viter aeeipe. Habet nunc princeps per eius ditio-nem visitationem ecclesiarum suarum6) et consilio quorundam theologorum, inter quos Marbachius Ar-gentinensis (vere pius et doctus et qui in religione, praesertim in articulis in quibus in nostris ecclesiis dissentire videmur, optime sentit,6) sed unico hoc

2930.1) N. -2721. 2) Wolfgangus. 3) electorali, übi etiam d. 18. Maii Becessus Franco-

furtensis qui dicitur sancitus fuerat. iSalig. III. 363) 4i prmeipatum capessiverat a. 1544 et statim reforma-

tionem in sua ditione promovit. (Strove, pfäle Khist. 27.) A. 1557 maiore usus libertate post pacem l'assaviensem pro-mulgavit constitutionem ecclesiasticam [Kirchen Ordnung) ad Palatmam Ottonis Menrici conformatam (ib 55).

5) De qua v. Eöhrich III. 225. Praeter Marbachium visitatores fuere Chr. Landschaden, Ulr. Sitzingen, Wf. Wam-bold, Gualt. Brechsei, Aug Eck etc.

61 Hie tu aut Zidegerum \qui Calvinismum aperte profitébatur, maxime quum Friderici III. Palatini cancéttarius esset) parum sagacem. vel Marbachium magnum Jiypocritam dixeris, quippe qui vel ipsum Heshusium ut virum modera-tum Ottoni Henrico comtnendaverit.

281 1558

vitio laborat quod non sincere proférât quae animo bene sentit) unus est, oaeteri tibi incogniti sunt, soholam particularem aperire, item consistoria aliquot in plerisque loois, ubi causae matrimoniales et aliae ecclesiasticae agantur, ordinäre constituit. Habet princeps monasteria7) quae ad usum scho-larum inservire possunt. Et satis commode, eo modo ut Argentorati habentur, institui scbolas posse visum nobis est. Bed de consistorio ordinando nihil certum adhuc decretum est: variatur enim senten-tiis. Quare quum apud vos haec omnia optimo ordine constituta esse sciam, rogarem maiorem in modum ut ordinem, leges, causas quae in eo trac-tari soleant, quibus personis constitutum sit, denique omnes circumstantias plenissime ad me perscribi cures, quo vestro exemplo sanctissimum talem senatum etiam apud nos habere possimus. Et quoniam haec res alicuius laboris futura est, poteris alicui amicorum qui rem intelligit et libenter peregrinis etiam ecclesiis inservit, illud ut vel gallice vel la-tine conscribatur demandare et postea ad me mit-tere. Deinde in coena Domini etsi nostri senten-tiae tuae non contradicere possint et suspectum habere incipiant earn quam Lutherus adeo pertinaciter défendit, sunt tarnen adeo addicti suis praeceptori-bus ut nihil recte scriptum aut dictum p*utent nisi quod illi dicant. Quibus Philippum tecum consen-tire obiicere soleo idque ultima tua admonitione ad Westphalwm probo. Sed eius sunt pertinaciae ut non credant. Scio autem te habere literas Philippi quibus quod tecum consentiat aperte scribit [de is-tis Uteris audivi quae hic notantur a quibusdam bonis viris, eas nee vidi, nee ubi exstent, satis nunc scio, quamvis studio requisierim].8) Earum, si tibi videtur aut molestum non est, exemplum velim ad me mitti: utar eo modeste, erit id utilissimum ad confringenda quorundam durissima capita, qui nihil quam negare quae ab aliis adducuntur possunt. D. Philippus, etsi cum eo, postquam proximo Septem-bri a vobis discessi, diligenter egi ut se publico scripto declararet: tarnen hactenus id non fecit, sed spero necessitate coactum iri a suis Saxonibus, qui euro, undique petunt. Interim tarnen non inutile erit me habere copiam suarum literarum, ut prae-sertim eis utar apud principem meum, qui nulla alia in re ecclesias vestras nisi in hac ob odiosum apud nos Zmnglii nomen suspectas habet. In re non dissentit a vobis princeps, sed vix adduci po-

7) Werschweiler, Disibodenberg, Offenbach, et maxime Horribach, quod post fugam vltimi abbatis Ant. de Salm 1556 saecularibus usibus destimabum fuit et ibi 1559 gymnasium institwtum cui praefuit Imm. TremeUius, aliud Laumgae ad Danubium.

8) Quasnam wmuat neseimus. ExstiUsse talem ad BuUingerum scriptam constat ex N. 2307. Quae uneis tn-cludimus in margme scripta sunt.

JGUST. 282

test, apud vos idem doceri, ob suspiciones nescio quas iamdudum conceptas. Quare si ea ad manum erunt quibus verbis mois fidem facere possim, scio me non frustra laboraturum: scriptis quidem tuis idem fieri posset sed hoc propius urget.

Tertio, quoniam saepe, quum de vestris ecclesiis sermo incidit, mihi a nostris obiicitur apud vos coenam aegrotis quamvis obnixe petentibus non communicari privatim in domibus. Quibus quantum ex libris tuis didici respondeo, sed quia urgent rogo ut causas omnes ad me scribas quae vos movent quod aegrotis coenam privatim non detis e t num Christiane et quomodo fieri posait ut ea apud aegrotos habeatur.

Praeterea rogavit me nuper praefectus biblio-thecae Heidelbergensis Michael Peuterus, qui calen-darium edidit, ut quam primum ad te scriberem tibi significarem cupere se ut iudicii divini exempla ad eum modum coll ige rentur, quo gratiae et mise-ricordiae eius in libris martyrum exstant: collegisse' se multa in Germania et velle libenter, si quis ea congerere et edere vellet, quidquid apud se est com-municare. aut si aliquis in vestris ecclesiis' esset qui exempla in Gallia et Italia collegisset ueque fide digna, ad ipsum mitteret: velle se ecclesiae hanc operam dare eaque latine conscribere et edere. Quare quum hoc utilissimum ecclesiae futurum con-fido, rogo ut quid tibi videatur in hoc negotio ad me scribas, quo Peutero id postea conferre possim, et si aliquem apud vos esse scias qui in ea re la-boret, poteris de hac re cum ipso communicare.

Ecclesiam in Gallia valde turbari audimus, et interea nihilominus valde crescere. De D. ab An-delot mira constantia ad nos certa allata sunt, sed de exitu nobis non constat. Quare de eo et quid-quid apud vos est quae nos ignorare putetis ad me scribe: ea principi meo postea communicabo. De-lectatur enim valde, si quid de Gallicis ecclesiis boni audit. Apud nos nihil fere est quod vos ig-noreti8, sed quidquid acciderit id quam primum et quam saepissime ad vos scribam. Vale nunc, vir doctissime, et me tuis precibus commendatum habe. Saluta etiam hospitem meum D. d'Agnon9) et ho-nestissimam eius familiam. Vale iterum in Christo. Si respondere velis poteris ad nundinas Francofor-dienses literas tuas per Crispinum aut alium ad me mittere qui Spirae D. Gosvino Zevelio eas tradat: is eas postea ad me mittet, aut si Argentinae D. Hot-tomanno dentur, habet is quotidie nuncios per quos eas ad nos Bipontum mittat. Biponti Calend. Aug. A0 1558.

T. studiosissimus Wenceslaus Zuleger.

9) Franc. Bowrgoing v. d. m. — De Zevelio v. N.2829.

283 EPISTOLAB 2931—2932 284

2931.

LASOUS CALYINO.

In Pohnia res non omnino ex voto procedunt, non tarnen in eo sunt ut spes abiici débeat. Rex humanuni aliquid subinde patitur. Boneri Studium evangelicum commendatur. Ipse mittit libellum suum contra Westphalum editum et Utenhovii relationem excudendam.

{Ex autographo Cod. Genev. 112, fol. 24. Inscriptio aderat haec, sed erasa est: Sanctissimis viris DD. Henrico Bullin-gero, Petro Martyri ac reliquis pastoribus et ministris feccl. Tig.] dominis ac fratribus observandissimis. Nempe eiusdem epistolae etiam ad Turicenses misit exemplar, quod etiam ex-8tat iu Arch. Plut. VI. Vol. 106. Bpp. Tom. II. fol. 717 et ap. Simler. Vol. 92. Cuius lectioues praeoipuas margini ad-

soribemns.)

S. P. Quod rarius ad te ') scribam, vir claris-8ime, non fecit ulla tui oblivio quae me nunquam capiet dum spiritus hos reget artus: sed potiua va-letudo adversa qua subinde laboro, ac etiamnum negotiorum undae quaedam, quibus ita obruor, rémittente alioqui morbo meo, ut vixdum otium soal-pendis, quod aiunt, auribus mihi relinquatur.3) Porro quod successum hie religionis attinet, certum est earn non esse talem qualem omnino optaremus, Bed tarnen qualisqualis est non esse prorsus poeni-tendum. Satan omnes vires confert ut cursum evangelii apud nos remoretur ac prorsus impediat, perque suos satellites3) pretio pollicitationibusque nescio quibus procerum passim animos expugnare eonatur, et conoitare *) adversus ecclesiam Dei, quo earn subvertat. Sed Deus potentior adver-sariis omnibus facile dissipaverit ipsorum con-silia, si modo ipsi confidamus serioque adhae-reamus.

Nunc menses sunt sex aut eo amplius quod Zebridovius episcopus Oracoviensis coepent excitare mirabilem tragoediam D. Ioanni Bonero,5) Baroni in Balicze, Castellano Biecensi etc. affini meo, prop-terea quod ecclesiam in oppido quodam suo (quod ei a morte soorus suae, sororis vero meae, hoc anno primum defunctae, cessit reformasset, eieotis mo-naohis, idolomaniis et impietatibas omnibus, ac restitute puro Dei cultu, veroque verbi ministerio. Et quum iam Palatinum Cracoviensem ac cancel-larium 6) in suas partes pertraxisset, sperabat facile futurum esse ut rex suum calculum hie esset ad-

2831. 1) vos T. et sie demeeps. 2) Cf. itiam Utenhovü ep. N. 2924. 3) primariosque duces add. T. 4) contenait add. T. 6) Cf. N. 2468. 6) regni add. T.

iecturus, quo sic D. Bonerum regia autoritate oppri-meret. Verum D. Bonerus ad regem ipsum pro-vocavit, atque adeo ad ipsa regni comitia, sicque causa tota per regem ipsum est reiecta ad comitia: quare episcopus non parum est contristatus speque sua excidisse videtur, piorumque animi non-nihil sunt erecti ut de rege non prorsus omnino adhuc7) desperent in Domino, qui corda regum omnium in manu sua habet posita. Rex sane humanuni aliquid subinde patitur, ac nimium affecti-bus pontificiorums) ancillatur. Interim tarnen di-vino beneficio paulatim promoyetur religio, multi-que passim viri nobiles in vera fide confirmantur, ac plurimi denique ad agnitionem Christi Domini quotidie9) accedunt, ut facile conspiciatur nulli humanae potentiae, sed tantum divinae bonitati vir-tutique spiritus sancti ascribendam esse hanc eccle-siarum nostrarum propagationem. Vos interim is-tic ut ecclesias hic nostras precibus vestris commen-detis Deo optimo maximo vehementer rogo. Nos vicissim precibus nostris ecclesiis quoque vestris non sumus defuturi.10)

Praeter l ') responsionem porro meam adversus Westphaluml2) mittimus istuc excudendam hiato-

7) omnino adhuc om. T. 8) aposcoporum T. 9) recens add. T.

10) Nostrae . . . . preces . . . . haudquaquam sunt de-futurae T.

11) Quae 8equuntur usgue ad finem absuntab exemplari Turicensi, in quo simpliciter haec legwniwr: Salutate mihi omnes fratres ac valete in Christo Domino, oui ego vos minis-terinmqne vestrum vere et ex animo commendo, viri clarissimi fratresque observandissimi. Datae Osseko 5. Âugusti 1558. Toto pectore modis omnibus addictus loannes a Lasoo manu propria.

12) Contra Lascum prodierat: loach. Westphali iusta defensio adv. insignia mendacia Io. a Lasco quae in Ep. ad Poloniae regera contra Saxonicas ecclesias sparsit. Arg. 1557. Verum iam antea uttro citroque dimicaverant. Kuyper, Lose. I. p. cxvi sq.: Maligne atque furtim Francofurtanae Luthera-nismo addiutae ecclesiae pastores et per eos senatum urbis adv. peregrinornm ecclesias instigaverat. Hino factum ut quasi in se scriptam Peregrinorum apoiogiam acciperet Westphalus, quam sub Pnrgationis titnlo Lascus a. 1556 ediderat. Statim igitnr ad respondendum paratus erat, et a. 1557 rabidam et dentatam epistolam in Purgationis autorem edidit sub hoc titnlo: Responsio I. W. ad scriptum I. a L. in quo Aug. con-fessionem in Anglianismum transformat. Addita est haec responsio eius epistolae qua respondet ad convicia Io. Calviui. Urs. 1557. Est haeo demum Westphali lucubratiunoula oui Lascus responsionem suam sub h. t. opposuit: Responsio ad virnlentam calumniisque ac mendaoiis oonsarcinatam hominis furiosi I. W. epistolam quandam qua Purgationem .ecclesiarum peregrinarum FrancofurM convellere eonatur, per I. a L. ipsius Purgationis autorem, sic ut paragraphe paragraphis e regione respondeant. Bas. Oporin. ,(1660 m. Martio). Eecwa est in Opp éd. Kuyper I. 271 «s Mine coUigere posses manusertp-tum hoc tempore in Helvetian missum post Lasci mortem demum typis manâatum fuisse. Bertram p. 393 autor ett opuseuTum ipsum ultimo demum vitae Laset atmo exaraium

285 1558 AUGUST. 28e

riam nostrae profectionis ex Anglia in Daniam, de-scriptam ad nostram omnium postulationem a D. Utenhovio. Ea autem ut excudatur, ecclesiae chris-tianae omnino interesse videtur. Si tu quoque epis-tolam quantumvis parvam ei historiae posses prae-mittere, quo maior fides historiae concilietur, face-res certe operae pretium. Porro fides ac perpétua animi D. Ütenhovii eonstantia, ab eo tempore quo primo religionis nomine est eiectus, ita tibi est nota ut nihil opus sit ulla ipsius apud te commendatione. Caeterum ex famulo meo13) qui has defert aliquid cognosces de nuptiis filiae meae Barbarae, ac etiam forte ex Uteris D. ütenhovii. Grammatophorum vero hunc tibi ex animo commendo, qui iam ses-quiannum fideliter mihi servivit, ac nunc studiorum causa i8tuc proficiscitur. Vale, vir clarissime fra-> terque honorande in Christo Domino, ac me ut soles ama. Datum Osseco 5. Augusti anno 1558.

T. Ioannes a Lasco.

Fratribu8 et collegis istic vestris omnibus sa-lutem precor a Domino, et qui mecum sunt omnes, meque et nostras hic ecclesias precibus vestris di-ligenti8sime commendo.

2932.

LIENA1) SENATUI GENEYENSI.

Intercedit pro Valentino Gentili.

(Autograpbon exstat in Arch. Genev. Pieces hist. N. 1641. In tergo legitnr: Receu ce 16. Août 1558 de speetable N.

Lima en faveur de Val. Gentil detenu pour hérésie.)

Illustrissimis Dominis Dominis Genevensibus.

Nicolaus Liena Senatu Magistratuique Genevensi gratia et pax per Iesum Christum.

Etsi non ignora, viri patres, quantae mihi te-meritati imputari merito possit, quod ego privatus

esse. Fwgationi praefixa est ep. dedicatoria d. d. 21. Oct. 1556 titulus vero editionis annum non mdicat. Quam Ber-tramus et Hospin. hist. sacr. II. 423 anno 1557 ineunti ad-seribunt.

13) Rtephano. (N. 2924, ubi etiam de nuptiis.) 2032.1) Nicolaus Liena Bolus Lugduni degebat, ubi tum temporis plures eius nationis, maxime negoUatores Luccenses, commorabantur curiae romanae suspecH. Cf. ep. Pii TV. ad magistratum Luccen*em d. d. 20. Jan. 1562 av. Baynald. Annal, ad h. a. §. 138. Trechsel II. 331.

nulliusque autoritatis homo et rerum imperitus, publice ad vos de re praesertim gravissima scribere audeam, ea tarnen vestra humanitate et dementia fretus qua in christianos viros vos uti solere ipse^ mihi sum testis, nihil a me quod ad rem et salu-tem fratris spectare videretur ex praescripto evan-gelii praetermittendum esse existimavi. Et quo-quo modo meae apud vos literae cédant, a me certe nullum caritatis officium desiderari possit. D. Valentinus,2) uti mihi et nostrorum uteris et ser-monibus nunciatum est, in vinculis adhuc detinetur, non leviore morbo corporis quam animi aegritudine affectus. Quern quidem quum ego commissi et con-fessi criminis atrooitate perterritum et sero meriti supplicii timoré perculsum varus perturbationibus misère angi et discruciari intelligam, lenita quo-dammodo gravi impiae pertinaciae memoria, et séria poenitentis hominis conversione permotus, tem-perare mihi non potui quin ad commiserationem eius me calamitas impelleret. Peto itaque a vobis, Domini illustrissimi, vosque maximopere obtestor ut miserum hominem agnoscentem et confitentem ingenue peccatum suum eiusque veniam a vobis im-plorantem suppliciter, non in tollenda et remittenda delicti poena, sed tarnen mollienda eius gravitate solita vestra benignitate et misericordia prosequa-mini. Sic enim mihi persuadeo, si quid omnino humanis iudiciis tribuendum est, ilium nefario D. Georgii consortio per simplicitatem corruptum, non propria aut excogitata malitia inductum totam hanc tragoediam excitasse. Cuius rei singulae totius ac-tionis partes ad amussim excussae haud dubiam fid em facient. Quid enim iudicii in disputatione, quid in postulando patrocinio rationis aut sanae mentis animadverti potuit, quum ille Gallorum collegium quasi in eandem secum desoensurum sen-tentiam in tuitionem suae causae adscisceret ? Deinde repentina coloris et vultus mutatio internam animi perturbationem manifeste arguebat, qua ille impul-8U8 novam suam opinionem et sibi (ut ipse dictita-bat) divinitus inspiratam, adversus totius mundi calumnias sese propugnaturum insolenter praedica-ret. Denique quum ille sacrarum literarum ignarus cum doctissimo D. Calvino congredi petiisset, teme-

2) Causa Gentilis agébatur in senatu ab initio Augusti, et d. 15 huius mensis quinque Iuriseonsutti, inter quos Germ. Cottado et Law. de Normandie eum gladio tradendum opinait sunt. Sequente die: lhne la supplication dudit Valentin par laquelle il demande pardon et confesse ses erreurs et de-claire sa repentance et este aussi leue one missive de N. Liena italien qui le recommande et a este sus icelles arreste en bailler communication a M. Calvin. Etiam alii Itali pro reo intereesserunt teste Beg. du Conseil 30. Aug Cal Sept, facta solenni retractations venia ei concessa est. Errant ergo gui perhibent advocatos illos eum igni addixisse (Buchat VI. 235. Gautier op. Spon not. p. 302. Trechsel II. 328 )

287 EPISTOLAE 2932—2933 288

ritas in suscipienda disputatione dementiam, ineptia autem in ea obeunda insaniam hominis abunde ma-nifestavit. Quo etiam accedit quod in persorutando de quo disserendum erat mysterio complures noc-tes insomnes ante disputationem solus cubiculo in-clusus consumpserit.

Quibus de causis, Domini mei, vehementer vos etiam atque etiam rogo atque oro, ut quantum digni-tas vestra patietur eius honori et saluti consulatis eumque cum omni humanitate receptum mediocri animadversione contenu in ecclesia vestra libère permanere patiamini. Hac enim ratione confido fore ut et ille, pristina animi et corporis sanitate recuperata, in ecclesia nostra sincere sancte pieque vivat in posterum, et in eadem quam nos cum pus omnibus profitemur doctrina confirmatus in italicis versionibus et liberalibus disciplinis non inutilis futu-rus sit.3) Quibus in rebus paucos habemus Italos qui cum illo conferri possint. Excipite igitur, Patres mei, erroneam ovem in ulnis vestris et in sinu fo-vete, et exemplo filii prodigi ad mensam ecclesiae nostrae eum discumbere sinatis.

Haec ego, quum me omnibus obligatum et de-bitorem esse agnoscerem, scribenda- ad vos existi-mavi. Hac etiam spe non parum inductus, quod si apud Italos aequitatis et clementiae vestrae fama precrebuerit, futurum esse existimem ut multi ex nostris ab impia Àntichristi tyrannide émergentes in gremium ecclesiae nostrae sese recipiant. Ea sunt enim nostrorum hominum ingénia ut maxime lenitate alliciantur. Faxit Deus Opt. Max. ut haê meae literae aliquid apud vos habeant momenti. Quod etsi secus corftigerit nihil tarnen a vestro magistrate, nisi quod sanctum, iustum, pium et hono-rificum sit emanaturum esse confido. Idque quod-cunque a vobis, in earn rem decretum fuerit, lubens ultroque approbabo et confirmabo.

Ôupio vehementer has meas literas domino et patri meo Càlvino communicari. Obsecro insuper ut si qua in re benignas aures vestras laeserim, ve-niam mihi condonetis. Eo enim animo fui usque a teneris ufc operam meam ab afflictis et calamito-sis hominibus tarn in foro quam in senatu, tarn in vitae quam in fortunarum periculo, nunquam desi-derari voluerim. Cuius rei non modo me non poe-nitet, verum et gratias eo nomine ago Domino Deo et patri nostro, quem oro obnixe ut eandem suis omnibus mentem impertiatur. Valete. Datum Lugduni. Idibus Augusti 1558.

3) Calvinus et Beza qui eum homme/m nîhili appellant, alibi paedagogi titulo ornant. Dicitw la profesaione di gram-matioo non senza Iode exercuisse, [Tremsel 316.)

2933.

BLAURERUS CALVINO.

Farélli irritum iter ad Comitem Georgium. Cal-vini laudes. Andeloti constantia. Matrimonium eu-nuchi an permittendum. Gerrnaniae status deploratus.

(Ex autographo Cod. Genev. 110, fol. 147.)

Praestantissimo pietate doctrinaque viro D. Iohanni Calvino Genevensis ecclesiae antistiti fidelissimo tarn cum primis colendo quam omnium longe ca-

rissimo.

S. Faréllus noster quum nuper tuas et Bezae literas *) mihi reddidisset, simul tuas etiam ad Prin-cipem Georgium Wirtempergicum2) in causa vincti fratris exhibuit, quibus meas quoque ut coniunge-rem multum rogabat: id quod facile a me impetra-vit quum praesertim tu quoque idem a me tua epis-tola petÜ8ses. Ambabus igitur sanctissimus vir in-structus suscepta profectione s) (dubia licet spe, quum in itinere demortuum iam esse Principem4) certo cognovisset) paucos post dies ad nos rediens quid cum Erbio et aliis nonnullis egisset diligenter exposuit. Cuius te quoque haud dubie quam primum reddidit certiorem ut nihil opus sit quidquam huius rursum tibi commemorare: potius ipse quid porro iam actum sit rescire vehementer aveo, quum nihil inter-ea de hoc a quoquam acceperim.

Priores literas tuas, quae famuli tui negligentia Coriario5) nostro ut hue perferret datae non • sunt, multum to obsecro, si molestum non sit, ut cum novis iam coniunctas ad nos mittas. Soribis tristibus querimoniis refertas esse, ac proinde nihil me damni fecisse quod nonmiseris, ego vero cuius-cunque sint argumenti tanti eas facio ut magni thesauri loco, velut omnia tua, futurae sint apud me, utque insigni bono defraudatum me esse nisi ac-cipiam conquesturus sim. Proinde etiam atque etiam te obtestor ut earum me adventu exhilares.

Vicinos 6) vobis aequiores ego cum multis bonis viris totis animis optamus, verum si ill! sui similes esse perpetuo pergant, vos tarnen constanter tolerando gloriose tandem de illis triumphabitis.

2933.1) deperditas. 2 N. 2918. b) An FaréWus Mombelgardiam rêvera pervenerit non

liquet: Richevillae fuisse cerium est. 4) Comes Georgius dbiit in itinere quod Bipontum sus-

eeperat d. 17 lui. 1558 a. aet 60. ö) Nomen proprium putaveris {Gerber?), quod tarnen

affirmare non ausimus. Patet Calvmum priores Mas literas, occasionè per famuli negligentia^ amissa, suppressisse.

6) Bernenses.

289 1558 AUGUST. 290

Fuit iam inde ab initio certissima virtutis comes invidia: quare non insolens videri vobis debet, si Satan praeclarum vestrum, quaqua patet christia-nus orbis, nomen pro ingenii sui malitia vobis in-videt et quibus potest maculis (quando totum obs-curare nequit) continenter aspergit, tuum vero privatim caput quibus potest cunqtie rationibus impetit, persuasum habens, eo salvo, nihil adeo reliquisse membris nociturum. Invictus vero stabis Christo capite (qui draconis caput iamdudum contrivit) for-titer nixus, quin etiam hoc splendidior te gloriosior-que triumphus manet, quo plures gravioresque tanti tarn callidi tamque omnibus armis, machinis artibus-que instructi hostis impressiones minime succum-bens pertuleris. Conflictanti autem tibi innumeri pii viri sacrarum precationum suarum indefatiga-bili studio velut manibus quibusdam auxiliaribus, semper tibi adsunt, prudenter ac sedulo reputantes, quantam iacturam facturi sint, nisi te videant integrum et victorem, nee unquam defuturus est suo-rnm votis coèlestis pater, quos per Christum suum aeternae vitae haeredes instituit, ut nemo de optimi hums pastoris manu ullam oviculam rapturus sit. Dura igitur fortiter, decerta bonum certamen, fidem serva ut abaolvas cursum tuum cum gaudio, et mi-ni8terium quod accepisti a Domino Iesu ad testificandum evangelium gratiae Dei, repositam tibi sciens iustitiae coronam, quam is qui iustus est iudex in illo tibi die redditurus est.

Connestabilis nepoti 7) infractum hune et excel-sum animum maximopere gratulamury*quem tametsi mulierum et amicorum quorundam lacrymis victum nonnihil et humanum quiddam passum acceperimus, revocatum tarnen rursus Christi spiritu ad priorem constantiam, indicibili nunc gaudio audimus, Christum ipsum supplicibus votis implorantes, ut hanc in egregio hocce principe, qui multis aliis incompa-rabili exemplo esse possit, porro quoque aeternum-que conservet.

Iam hoc ut vel uno mihi verbo nunc signifiées, obnixe te rogo, nempe quid istic causarum ma-trimonialium8) iudices in eo casu pronuncietis, quando senex prorsum castratus puellam virginem, huius rei scientem et ultro nihilo secius, quod ipsa paupercula, illo ditior sit, consentientem du-cere conatur: ratumne habeatur istiusmodi conin-gium, an secus? Variant enim hie etiam doctorum virorum iudicia, aliis volenti et consentienti nullam fieri iniuriam affirmantibus, aliis contra sentientibus, ac eiusmodi matrimonium etiam turpe iudicantibus, quod non solum non sit puellae adversus ustionem remedium, sed magis etiam intus latens concupis-

7) Andeloto, emits avunculus Montmorency. 8) in quibus et ipse et Farellus maxime sibi et edits

negotia faeessere solebant. Calvini opera. Vol. XVII.

centis ignis, pudendo hoc senis et prodigioso con-cubitus conatu, velut flabello quodam accendatur, sicque in longe graviore scortationis periculo, quam si extra talis mariti consortium esset, ter misera versetur. In quorum sententiam ipse quoque multo propensius inclino et ita ut profanari etiam divinum hoc et in omnibus alioqui honorabile institu-tum i8ta indulgentia existimem. Apud Bernâtes ista utrinque exsectorum cum puellis prudentibus ac scientibus contracta matrimonia, si prius semel atque iterum periculorum suorum illae serio sint admonitae, omnino confirmantur. Apud Basilien-ses haudquaquam. Tigurinorum sententiam in ho-ras exspecto ut ex Bullingeri uteris cognoscam. Tuam autem praeter caeterorum ut nunc per hunc civem nostrum intelligam supra modum aveo, quan-doquidem hoc iam in nostro consistorio saxum vol-vimus: quare te quantumvis occupatum etiam atque iterum obtestor, Ut quid hie sentias uno atque altero verbo vel obiter perscribas, valde mihi gra-tum hoc nomine facturus. Bene vale, mi amice ac semper mihi suspiciende venerandeque in Christo Iesu domine atque frater omnium longe carissime. Exitum meum, ad quern decursa iam aetate et sa-tur fere huius vitae propero, assiduis tnis apud gratiae thronum interpellationibus fideliter muni, ut viae Christo strenue insistons eamque per veri-tatem inoffense currens, ad illam, quae ipse quoque est, vitalem vitam féliciter atque propediom pertin-gam. Salutant te seque tibi reverenter commendant Iacobus Funclius, carissimus symmysta, cum reliquis quos nosti. Iterum vale. Biennae 16. August. 1558.

T. Ambrosius Blaurerus.

Exemplum Institutionum tuarum quae anno 1550 ex Iohanni8 Gerardi officina prodierunt rogo ut famuli tui opera emptum et adversus coeli vec-turaeque iniuriam communitum mittas, accepto ab hoc nostrate cive pretio. Quod si forte recentior est harum editio aliqua,9) et abs te forte denuo recognitae et locupletatae sunt, malim huius ad me exemplum dari, cum Besponsione tua ad calumnias nebulonis cuiusdam quibus doctrinam tuam de occulta Dei Providentia gravare etc.

Novi nihil novi quod ignorare te putem. Quam ferveant monarcharum studia et molimina indubie nosti, qui dum adeo in se invicem grassantur, Ger-maniam nostram, imo totum orbem christianum Turcae velut iam pridem optatam hostiam parar© videntur. Qui etiam antiquum quendam portum. in Italia nunc occupasse ab Italis nonnullis soribi-tur, nee quidquam praeter perpétuas clad es exspec-

9) Vides edd. a. 1553 et 1554 Uli non innotuisse. 19

291 EPISTOLAE 2933—2935 292

tare, sic irato peccatis nostris Domino et frustra manum extondente.

De imperii ordinibus nihil accipio: qui viden-tur 8ecurius quam oportebat aliénas calamitates in-tueri. Saxonia conventionibus ecclesiasticis supra modum fervet, odiosissime invicem proscindontibus et lacerantibus antistitibus, quos praeolara ilia quibus pollent dona in meliores usus conferre conve-niebat. Quo studiosins nobis colonda sancta in Ser-vatore Christo unanimitas pacis vinculo aretissime oon[iunctis].

3934.

MAOARIUS CAL VINO.

Baptim per tabdlarium plura narraturum de Condaeo, Andeloto et captivis. Ipse in castra pro-fectwrus est et cum duce Saxoniae acturus.

(Ex antographo Cod. Genev. 112, fol. 141. — Coquerel. Hist, p. 49. Revue p. 162.)

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'Espeville.

8. Si quid scriberem de statu nostro per hunc tabellarium viderer mihi actum agere, quum plus quam idoneus sit ad narrandum vobis quae ill! com-municavi et quibus ipse interfuit. Notabo tarnen paucula quae in memoriam illi revoces ut ex eo plenius cognoscas. Convenimus, ego et Bochaeus, fratrem Navarreni. ') Mira pollicetur more princi-pum, sed utinam dimidium praestaret. Instant magnopere iudices ut captivi2) concédant localem Christi praesentiam in coena et in pane inclusum esse corpus fateantur: praecise urgentes verba, nulla admissa expositione. Nostros munivimus armis quoad fieri potuit. [Astute, ni fallor, et fallaciose iudices hoc caput attingunt omissis caeteris, ut plau-sibile suae saevitiae praetextum apud Germanos habeant]8) Faber lignarius,4) qui cum Bochaeo captus fuerat, damnatus est igne a praefecto criminum et provooavit ad curiam. Andelotus quaerit vias quibus mundo satisfaciat nee displiceat Deo. Accersitus heri obiurgavi ipsum. Nescio quid pro-fecerim. Hodie rursus vehementer ipsum obtesta-

2934.1) Louis de Bourbon, prince de Condé. 2) Parisienses 3) haec m margine. 4) de tali wro nihil in Hist. eccl. I. 140, ubi de

Bochaeo.

tus sum ne fratri rubieundo 5) et Evae suae6) aurem praeberet, et scandalum, quo haud scio an gravius ullum quisquam dederit a multis annis, tolleret ali-qua ex parte. Non offensus est saltern asperitate sermonis qua usus sum, ut par erat. Quid tarnen in pösterum facturus sit, incertus sum. Nunc qui-dem domum dimissus est a Hege, sed si in con-spectum prodeat, ibi est periculum.

Hesterno die fratribus visum est ut profectio-nem in castra7) suseiperem quae distant hinc iti-nere tantum bidui. Occasio videtur offerri non incommoda ut pro athletis nostris qui tot mala per-pessi sunt in carcere, cum Saxone8) agamus per mini8tros eius9) qui se libenter nobisoum commu-nicaturos esse dixerunt. Portunet iter Dominus quod non caret periculo. Quod superest, aneipiti cura iam distrahimur propter incertum huiusce belli exitum. Si vincat Rex, aut si pacem cum hoste faciat, quam si possit vel iniqua conditione redimet, omnem suum impetum 10) ad nos opprimendos converted quod nee ipse his temporibus dissimulât. Sin vincatur ad omnes casus periculorum, quae maxima esse soient in tanto motu ac tumultu, ob-iecti sumus.

Dominus tarnen est rex noster ac conservator gregis 8ui, et hoc inprimis elogio pro sua infinita bonitate gaudet, quod mihi piisque omnibus spem adfert laeti tandem ac prosperi successus, quoeun-que modo res gerantur et cadant. Valete, obser-vandissimi fratres. Dominus vos incolumes diu tueatur ut pqj vos confirmet ecclesiam suam. Lutetiae, 17. die August. 1558.

Vobis obsequentissimuB I. Rachamus.

De Bantig. " ) narrabit noster qnod audivit ex Biverio qui ipsam adiit nuper.

2935.

H A L L E R AN BULLINGER.

Bericht von den Forderungen der waadfländischen Geistlichkeit, in Sachen der Kirchendisciplin, und von dem Erfolg derselben bei dem Berner Bath.

5) Cardinali de Chastitton. 6) uxori. 7) N. 2928, not. 3. 8) Buce lo. Gwlielmo (ibid.). 9) Ben. Melhorn et Vol. Langer (N. 2939).

10) inspeetnm Coq. 11) Mad. de BanUgwg. N. 2915.

293 1558 AUGUST. 294

(Exstat scripta per amanuensem Bullingeri in Cod. Turic. Aroh. Pint. VI. Vol. 106, Epp. Tom. II. fol. 850, sine inscrip-

tione et subscriptions. Simler. Vol. 93.)

Die professores vnd predicanten von Losannen habend nun lange iar angehalten der Excommunication halb das man jnen die nachliesze, welchs bisshar nit hat mögen (von sorg wägen dess miszbruchs vnd anderer vnruwen) erhept werden. Hür habend sy mit allem ernst dran gsetzt, der-masz das sy sich erlüteret, wo man sy nit anrichte, könnind sy mit guter gwüssne nit meer dienen, sonder wellind ee darvon. Vff sömlichs habend M. g. h. an sy begärt, was form sy dooh begärind die 8Öllind sy jn geschrifft stellen vnnd jnen überschicken. Da sind sy übergsässen vnd habend vil artickel gstelt vnder denen die Excommunication schier die gringst. die fürnemsten sind: *)

2985.1) Roller Ephem. 121 : Omnes qnotqnot erant Lausan-nae, vel ministri vel professores, nt hue venirent evocantnr. Venerunt mense Angusto: senatus frequens multis cum Ulis egit rogans et supplicans ut eonsiderarent praesentium rerum statnm, conoessaque disciplina et ecclesiastica forma essent oontenti, nee novas et inutiles turbas raoverent- proraptos esse ipsos invaro illos et adesse eis in omnibus, ut oommunis pie-tas et disciplina conservaretur. Aegre tandem illis persuasnm nt senatui concédèrent, sieque cum pace dimissi sunt. Buchat VI. 260: Les Seigneurs de Berne envoyèrent le l r Août ordre à donze ministres et professeurs de se rendre à Berne pour le 15, afin d'y entendre lenr réponse et leur dernière résolution. Les personnes citées étoient P. Viret et Jq. Valier ministres, Arn. Banc et Frç. Buet diacres, J. Ribit, J. Ed. Merlin, Th. de Bèze, J. Tagant, professeurs, Fç. Béralde et J. Randon régents an collège, G. Laurent ministre de Prillier, et Cl. Rosible, ministre de Orissier. Ils parurent tous, avant même le jour de leur citation, et ayant été ouïs LL. EE. leur rendirent la réponse le 14: „Qu'après avoir lu les écrits que leur classe avoit envoyés à Berne, les Seigneurs étoient fort surpris de voir que les ministres s'y plaignoient d'eux si amèrement, an lieu qu'ils auroient bien plus sujet de se plaindre des ministres, qni à l'insu de LL. EE. avoient fait des con-venticnles, composé un projet d'nne nouvelle réformation et le leur avoient présenté tout ornement pour l'accepter, fante de quoi ils vouloient avoir lenr congé: que LL. EE. leur donnoient à penser si nne pareille conduite étoit conforme à leur serment. Mais quoi qu'il en suit, pour ce qui regarde l'édit publié au sujet de la Providence de Dieu, duquel les ministres disoient qn'il lenr ôtoit la liberté de la prêcher, on lenr répondoit que ce n'étoit pas là l'intention de LL. EE., et que l'édit ne portait pas cela non plus; mais qu'en cas qu'un ministre tombât sur un passage qui parlât de cette matière, alors il en pourroit traiter, mais d'une manière qui servit à édification et ' non à scandale. Qu'au reste LL. EE. avoient établi une réformation à la quelle ils vonloient s'en tenir, priant amiablement lenrs ministres que comme peut-être on avoit manqué de part et d'autre à son devoir que de même aussi on s'appliquât de chaque côté à corriger les manquements . . . . Item au sujet des biens d'église, que LL. EE. anroient soin de faire qu'ils fassent employés selon qu'il est raisonnable entre chrétiens. Que les ministres aussi dévoient mieux faire attention à lenr serment et à leur signature, qu'ils dévoient renonoer a leurs desseins et ne pas importuner LL. EE. pour aucune nouvelle réforme ; car ils ne vouloient ni' ne '

1. das man die Ohorgricht ändere von wegen das civilis vnd Ecclesiastica potestas darinn vermischt, vnd ein blossen kilchenrat anrichte der nit mit gfencknusz oder anderen vszeren straffen straffe, sonder allein mit warnen vnd entlich mit dem vs-schlieszen.

2. das der selbig Kilchenrat alein gwalt habe jn Kilchensachen zehandlen, es träffe an die leer (Jeremonien oder anders, vnd das sich die oberkeit der selbigen sachen nit wyter belade dann das sy exequiere das so vom Kilchenrat gesetzt.

3. das die Ministri jnn dem selbigen praesidie-ren söllind wie das von alter har gebrucht.

4. das der selbig Kilchenrat die Kilchengüter verwaltten, diaconos erwellen, die selbigen ouch. jrer administration jnen rechnung gäben soellind.

5. das die Excommunication vom Kilchenrat beschehen ouch publica poenitentia von den büssen-den, eb sy der rhat wider vffnemme, solle ervorde-ret werden.

6. das privata institutio (also nemmend * sy es) angerichtet werde, das ist, das die diener von hus zhus gangind, oder die lüt zu jnen beschickind, sich jres gloubens erkundigind damitt sy sähind, wem sy mit guter gwüszne das nachtmal dess herren gäben oder nit gäben niögind.

7. von den synodis vnd jrem gwalt, ouch wie sy söllind gehaltten werden.

8. von der Praedestination das man jnen nit verbiete davon zereden etc.

Als nun M. g. h. dise vnn andere mee dergli-chen artickel (deren doch dise die fürnemsten) verhört, sind sy träffenlich erzürnt, vnd sy all zu huff, predicantten, professores vnn Schulmeister beschickt alhar, vnn den handel für rhät vnn Burger bracht vff den 15. Augusti. Aida erkent das m. g. h. keinswäg8 könnind jre reformacion änderen, sonder sigind gesinnet daby zu blyben, die Ohorgricht

ponvoient accepter celle dont ils leur avoient envoyé le projet, parce qu'elle servirait plus à destruction qu'à édification; s'ils vouloient s'en désister, LL. EE. en useroient aveo eux le mieux qu'il seroit possible, mais que s'ils vouloient persister et aimoient mieux avoir leur congé, on les laisseroit aller, et qu'on les banniroit du pays (cependant sons grâce de retour), et qn'on leur déclarerait qu'ils eussent à parler ou à écrire à LL. EE. d'une telle manière qu'ils pensassent toujours à ce qui pourroit leur en arriver, car LL. EE. chercheraient les moyens de défendre lenr honneur." Deux jours après les Seigneurs donnèrent une nouvelle déclaration pour confirmer leur édit précédent, et pour faire savoir à tous les ministres du pays leur intention sur la doctrine de la prédestination, telle qu'ils l'avoient expliquée à ceux de la classe de Lausanne. Ils recommandoient en même temps aux baillifs de ne pas permettre que ni les ministres ni les professeurs voyageassent sans congé. (Mundeshagen p. 349 folgt gara dem Berichte Buchats.) Die Citation der Zwölfe ist CMS dem Welschen Missive»-Buch des Berner Archivs abgedruckt bei Baum.

I I. 348. 19»

29â E P I 8 T 0 L A E 2935—2938 296

vma jre Bazungen zû hanthaben, alle vnzuchten so vil müglich jrem ampt noch abzestellen vnn zestraf-fen. Sy erbietind sich ouch fiirhin sölichs mit mee flysz zethûn dann vilicht etwan beschähen, ouch der Kilchengüteren halb bessere sorg zû tragen vnn wol anzewänden. Von der predestinacion verbiete man jnen gar nit zereden, so ferr sy das thügind mit bscheidenheit vnn zu der erbuwung. Das sy aber jn andere jre artickel bewilligen könnind, kön-nind sy keinswägs. Vnn diewyl sy sich erlüteret, wo man sölichs nit annemme so wellind sy vrloub haben, so gäben m. g. h. jnen Zil bis morn des sich zu bedencken, ob sy der dingen abstan vnn m. g. h. fiirer rüwig lassen wellind oder nitt, dann wo sy sölichs nit thûn söllind sy nit nun * vrloub haben sonder ouch dess lands verwisen werden.

Als jnen nun disz bisz jngelegt habend sy morn-des ein schelbe2) gschrifftliche antwort3) gäben vnn begärt das man jnen vergunne vm dise arti-cel zû disputieren mit vns oder anderen. Was sich dann mit h. Gschrifft nit finde wellind sy gern wychen. M. h. aber habend sich jn kein disputieren jnlassen wellen sonder schlechtlich by jrer meinung bliben vnn jnen zu gut noch ein tag zil zu bedäncken gäben. Aida wir ouch so vil darinn gehandlet das sy sich also begäben vnn daruf mit gutem friden widerum sind heim gezogen.4)

2936.

GOODMANNUS >) VERMILIO.

Quae hic leges pertinent ad controversiam de li-turgia Anglicana, cuius causa Knoxus a Francofor-diensi coetu dimissus fuit.

(Excorptnm ex autographo Arohiv. Turic. — Integra édita est latine a soc. Parkeriana in Epp. Tigurinis N. 363 pag.

496, anglice T. fi. 768.)

Doctissimo clarissimoque viro D. doctori Petro Martyri sacrarum literarum professori.

Tiguri.

2) scheTb = schel (Lexer, mitteVi. Lexicon). Weigernd: sehe], schief, quer, also wohl impassend, verkehrt.

3) hat sieh nicht gefunden. 4) Das Datum dieses Briefes ist kwre nach dem 18.

anzusetzen. 2936.1) Cf. N. 1934. Erat ». d. m. cum Knoxo ap. eccle-siam Anglicanam Genevae, et Cal. lim. civitate donatus fuerat.

Ut non diffiteor multum a nobis in ilia Francofor-diana contentione desideratum fuisse, ita certe, quam-vis inter caeteros mihi fuerit admodum molesta, nunc me omnino non poenitet cum aliis in ea causa stetisse vel laborasse, cuius 2) tarn felicis concordiae et solidae pacis, qua Dei maximo beneficio hie frui-mur, praeeipua occasio fuerit. Quod, mihi persua-deo, nunquam contigisset, si in alterius partis gra-tiam religionis puritatem papisticis faeeibus,8) quas urgebat, contaminari permissum fuisset. Nam hoc pacto nos merito veritatis proditores, idque contra conscientiam nostram, diceremur: et illi non tarn facile ad peccati sui agnitionem venirent, qui libéras fratrum conscientias inutilibus caeremoniis et sordidis hominum decretis onerare tarn pertinaciter studuerunt. Si Paulus et Barnabas fratribus Hie-rosolyma Antiochiam venientibus locum dédissent, et totis viribus doctrinae illorum non restitissent, quanta pestis per universas ecclesias grassata esset! Deinde, si Petrus, Iacobus et reliqui sententiam suam Paulo et Barnabae petentibus negassent, quo-modo in fratres ipsi non fuissent crudeles et coram Deo perfidi? Sic igitur infirmitati fratrum condo-nandum iudicarunt ut veritati interim non nega-rint manifesta suffragia. Imo quae tunc videbatur tristis et calamitosa contentio, paulo post constat quam fuit illis ecolesiis neeessaria, et nobis posteris eorum utilis. Quamobrem nobis in exemplum quum ipsi proponantur in eius quae Deum speetant negotiis, eos tuto imitari permittitur, non solum ut fortiter pro veritate pugnemus, sive id fiat contra apertos hostes, sive contra eos qui fratres dici volunt, verum etiam ut nostra suffragia non negemus quo-tie8cunque simpliciter et veritatis gratia cognoscen-dae poscantur. E t quamvis contentiosorum appel-lationes difficulter in eo vitemus, tarnen quando nobis conscientia testimonium exhibeat nos a conten-tionibus abhorrere, et non voces hominum sed causam ipsam contentio808 decernere, praestandum nobis est fideliter officium nostrum, et successum Deo Optimo Maximo, qui causam suam tuebitur, per-mittimus.

Haec non scribo quod bono animo responsio-nem tuam tarn amicam non aeeeperim, neque quod mihi praesumam tuae praesertim prudentiae, quam veneror, quid faciendum sit praescribere (scio enim quam longe absim ab hoc officio, oui maxime omnium monitore opus sit): neque etiam ut hoc pacto sententiam tuam quam petii extorquerem, quamvis earn summopere desiderabam et etiam desidero : sed ut ea, sive mecum fecisset sive contra me, gra-

2) sie codex. Cantalrigienses editores emendant: qnae. 3) Loquitwr de litwrgia anglicana (Book of common

prayer).

LUGUST. 298 297 1558 A

tissima fuisset et utilis (nam non tarn consensus tuus me in ea opinione confirmasse^ quam dissen-sio, si qua foret, ad diligentiorem examinationem me revocasset), ita quod mihi videbatur in hoc ne-gotio faciendum solummodo tuae considerationi pro-posui, mihi non assumons, sed tibi soli relinquens, ut par est, iudicium. D. Calvini censuram, cui non immerito plurimum tribuis, antcquam in lucem pro-diit libellus,4) petii, easque illi quas ad te mittebam propositiones s) ostendi: quas tametsi duras, iis po-tissimum qui in honore praeficiuntur, existimavit, et propterea caute tractandas, veras nihilominus fuisse confessus est.

Genevae 20. Augusti anno D. 1558.

Tuus discipulus Christophorus Goodmannus.

2937.

ANONYME A CHASTEILLON.

Confidences intimes.

(Autographe de la Bibliothèque de Bale.)

A Monsieur Bastian de Chateillon. A Basle.

S. Frère et ami nous VOUB remercions du soin que vous avez de nous en nous advertissant de nos-tre devoir si nous ne voulons estre accablez avec la multitude. Ayez, je vous prie, memoire de prier pour nous le Seigneur quil nous face la grace de le recognoi8tre louer et remercier selon quil se donne a cognoistre a nous. Nous pouvons bien dire quil ne sest pas monstre tel envers toute nation. Mais quoy? tant plus haut on est monte en tant plus grand dangier est on, sil avenoit de tomber. Que nay je ce danger continuellement devant les yeux? je ferois merveille, car je le fais bien es dangers corporels. le voy bien quil ne tient qua moy que je viens a bout de tout laffaire. E y a en moy une pusilanimite qui gaste tout, laquelle ostee il ny auroit affexion si contraire que le Seigneur par son filz Iesus Christ ne desracinast. Mais

4) Knoxi puta Admonition to Christians, ex qua crimen laesae maiestatis contra autorem adversarii derivarunt. (N. 2298.)

ô) Haec editores Angli referont ad propositiones Scoti euiusdam quas Ugisti apud nos sub tf. 1934.

ceste laschete faict que je ne moppose pas vaillamment a lencontre des assaults tellement que je ne me puis vanter que de la connaissance qui nest aultre chose quune attente de plus grande condamnation dont le Seigneur me veuille garder en me faisant prandre la matière a cueur. Amen. Priez pour moy.

le vous escrivi ces jours passez par un compositeur nomme laques. le crois quavez receu mes lettres. Nous avons parle a la veufve pour avoir la fille laquelle Antoine a pris en charge de la nous rendre si Dieu le permet. Quant a la translation des D. vous luy en devriez escrire a part, car délie elle na pas le moyen de les imprimer quand bien elle vouldroit et pourrait acheter. Si nous les avions nous savons qui les prendra. A Dieu ce 20. daoust 1558. ')

2938.

LACHAUMETTE OALVINO.

Bituriges ministrum suum dimissionetn petentem ut Genevenses iubeant in statione sua manere rogant, sin minus successorem mittant.

(Ex antographo Cod. Genev. 109, fol. 91.)

Domino et patri D. Oarolo Passellio.

Salutem in Domino.

Superioribus diebus nobiscum egit D. et frater Martinus \) de discessu suo atque ut permitteremus

2937.1) Nous ri avons pas voulu laisser de côté cette puce, bien qu'elle soit pour nous une énigme d'un bout à Vautre, tant a regard de sa provenance que de son contenu. Tout ce qui regarde le malheureux Chasteitton peut intéresser la postérité- Il s'agit, soit de la traduction de l'un de ses propres ouvrages, soit d'une traduction qu'il aurait faite d'un texte ancien. Le D. ne permet pas que nous pensions à la trad, française de la Théologie germanique qui parut à Anvers 1558, ni à son Hérodote, Bâle 1559. Peut-être est-ü question d'une traduction projetée de ses Dialogi sacri de 1540. 2938 1) Cf. N. 2656. Beg. de la Comp. 5. Sept. 1556 ubi appeUatur Martin de Argues. Hist. eccl. I. 104: L'église de Bourges (foodée par Simon Brossier) fut pourvene d'un autre bon personnage Basque de nation, nommé Martin de Hargons dit de Bossehut, homme bien exercé tant en la predication qu'en la discipline ecclésiastique, lequel suivant l'exemple de son prédécesseur y gouverna son troupeau avec telle prudence et modestie que les adversaires, combien qu'il fust souvent descouvert et grandement soupçonné ne le peurent iamais empesoher insques à l'année suivante. Anno 1557 normuUi m vineula

299 EPISTOLAE 2938-2941 300

instabat. Nos contra id cum eoclesiae damno concédera non posse docuimus. Rogavimus iterum iterumque obsecrati sumus nos non desereret, sed hoc amplius discessum indies necessariura sibi esse dicit, dimittique cum bona collegii venia postulat. Nos de his rebus ad vos referre statuimus ac quae vestra hoc in negotio sit sententia exspectare. Ita-que si aequum existimatis quod postulat, rogamus ante discessum successorem mitti. Si iniuste postulat, stationcm non movere iubete, nec de discessu amplius nobiscum agere. Multum ad haec iniunc-tio et autoritas vestra valebit. Si existimaveritis successorem mittendum, rogamus quidquid venienti ad iter necessarium erit nostro nomine praestetis, reddituri quam primum Deo favente. Interim ut no8tri in orationibus vestris memores sitis quamplu-rimum oramus. Dominus autem impleat vos omni benedictione. Bit. xii Kalend. Septemb. 1558.

Vester caeterorum nomine La Chaumette. 2)

Fidelis sermo et omni accep-tione dignus.

2939.

MELHORNIÜS ET LANGERUS CAL VINO.

Satis frigide respondent ad litems quïbus ut pro pits Lutetiae viridis per suum prinçipem, ducem Sa-xoniae, apud Begem agi curent rogati fuerunt. *)

(Ex autographe» Ood. Gener. 109, fol. 92.)

A mon treshonore Seigneur Monsr. D'Espeville.

S. Accepimus literas vestras, fratres in Christo carissimi, ex iisque intelleximus quod et ex histo-riarum lectione et publica fama antea ad nos dela-tum fuit, de calamitate eorum qui propter nomen Christi alibi et in his terris cruce onerantur et tan-quam oves occisionis maetationi destinantur. Con-

eoniecti sunt evangelio etiam in vicinis vicis propagato [ibid. p. 113) mais les assemblées de la ville n'en furent que tant plus grandes, d'autant que ohaouu des villages oomracnçoit do s'y ranger, et demeura l'église en repos iusques en 1559. A. 1560 ministri fuerunt ap. Bituriges Dav. Veran et Io. lor-trin. (ibid. 295).

2 ) Videtur presbyter aliguis fuisse, nam si de miniatro cogitari débeat pseudonymum dieas oportet. 2939.1) Cf. N. 2934 not. 8. 9.

dolemus autem Christiana avfMta&cla vestram vicem, cuius rei nos socios habere scimus multos bonos et pios viros, tarn in castris quam passim in Germania, nec deerimus vobis nostris preeibus, non solum modo quod attinet ad intercessionem et deprecatio-nem apud homines quorum sententia et mutabilis et incerta esse solet, verum etiam apud Deum et fontem et autorem omnis boni. A nobis autem quid vobis polliceri debeatis et quantum spei osten-sum a consiliariis illustrissimi ducis Saxoniae nos-tri Principis clementissimi, qui una cum principe vobis condolent, dataque occasione in tempore coram hanc causam cum rege agent diligentissime, referet frater hie et dominus qui a vobis ad nos missus est. Precamur interim toto pectore filium Dei, Dominum nostrum et servatorem Iesum Christum, ut opus suum in nobis et vobis omnibus quod operates est conôrmet, ad nominis Domini gloriam et ad verae ecclesiae aedificationem atque salutem. Dominus et novit suos et potest ex tentationibus et 8ummis periculis imminentibus mirabiliter eripere quia fidelis est, ut exstat in 1. ad Corinth 10: ipsa sunt vobis nota, nec opus est longa commemora-tione. Deinde quia ecclesiam propter multas certas causas vult esse subieetas cruci in his terris, invo-cantes se ipsum confortet et corroboret corda vestra. Amen. Bene in Christo valete. De caeteris rebus copiose edocebit vos dominus et frater nos-ter. Raptim in castris ad oppidum Roye2) 12. Calend. Semptembris Anno christianae salutis 1558.

Vestris dignitatibus addictissimi M. Benedictus Melhorn M. Valentiniu8 Langerus.

2940.

VIRETUS CALVINO.

In sinum amici curas et querelas effundü, se vel a Beza derelictum putat, de ministerio suo diutius continuando desperat, et vel chartae mandare nequit quae animo agitât.

(Ex autographe) Cod. Genev. lila, fol 116, ooll. c. Ood. 116, fol. 124, Epp. Bern. VI. 781 et Simler Vol. 93.)

Praestantissimo Christi servo D. Ioanni Oal-vino, fideli ecclesiae Genevensis pastori, fratri et symmystae observando.

Genevae.

2) Nomen hoc ab alia manu insertwn.

301 1558 AUGUST. 30£

S. Animus erat ad te scribere, quod hinc ad vos se Besä reciperet: sed tempore exclusus non potui. Scripturus eram de Bezae consiliis, *) quae video paucissimis probari. 8i statueret hinc disce-dere, quod pridem videtur statuisse,2) alios debuit quaerere praetextus et aliam sequi rationem. An te et collegas habeat suffragatores, nescio. 3) Certe suspicor, a vobis non improbari eius consilia qui-bus tantum tribuit, ut aliorum consilia et iudicia non magni üacere videatur. Ego plura, quae me urunt habeo quam alius quisquam. Sic sum inter sacrum et saxum constitutus, ut nesciam quo me vertam. Atque utinam hoc mihi Deus concédât, ut privatus vivere possim.4) Ego unus undique impetor, et eorum destituor subsidio, a quibus maxime speravi. *) Si non possum cito probare per omnia extrema consilia,6) res eius momenti est, ut mirum videri non debeat piis et modestis ingénus, ac ' ) si anxius sum et trepidus, quoties penitius introspicio quae undique nccursant. Quia video Bezae nullis rationibus persuaderi posse, ut quidquam mutet de sententia: non scribam, quae possum merito conqueri, sed eius consilia commit-tam Domini iudicio, cui nobis omnibus erit reddenda ratio. Multa sunt, quae coram melius, tum quia paucis ea perstringere, tum quia sine gravissimo animi dolore commemorare non possum. Nondum statui ego,8) quodnam potius sequar consilium.

2940.1) Constat Bezam iam dudum Lausannae taeduisse ita ut vel de Lutetia cogüaret iN. 2792. 2794. 2797. 2702.) De Beza sibi adiungendo Calvinus tum temporis nondum cogitasse videtur. Ipse Beza Bernensium Imperium minus facüe ferebat et in legationibus et publias negotii» sibi magis placebat quam in, doeendis pueris Viretus quidem ad dis-ceptationes propensior erat, sed Bezae indoles ftrmior et flecti nescia. Baumius quidem olim (Beza I. 449) statum rerum aliter ex/.osuit. Lege potius Hallerum in Ephem. p. 121; Beza sub haec, sen olfuciens quod futurum esset sea aliis quo-qne ratioDibus ductus, quoniam illins existimationi nimis humilia et angusta videbatur futura Lansanna, senatnsqne nos-tri autoritas istum cohibitura, quominns illi liceret quoties li-beret ad comitia, ad principes Germaniae, qnod aliquoties fecerat, proficisci, paucis post diebns (*. e. post xvi. Augusti) hue reversus Teniam a senatu alio proficiacendi petiit, proraittens se privatim Genevae victurnm otioqne literario traditnrnm. Venia illi concessa est. Ille eo profectus mox professionem theologiae et paulo post minieterium qnoqne ecelesiastienm snseepit.

2) Hoc ipsum est quod Viretus prae caeteris aegre ferebat, talia Bezam mente agitasse, cum ipso vero non com-municasse.

3 ) Imo patet eum hoc ipsum credidisse. Haud obscure queritur de Càlvimo qui ei nihil de istis consiliis scripserit.

4) sicut Hallero teste Beza se facturum iaetaverat. 5) Quem^hic notet non est quod longius quaeras. 6) scü. à-ntnôfxioç Bemensibus valedieendi. 7) Partieulam satis incommodam om Apographa. 8) Minus enim facüe Lausannensem ecclesiam desere-

bat, imo Gallicas eius ditionis omnes, in quibus condendis et admmistrandis meliorem vitae partem consumpserat.

Spero fore, ut suo me non destituât consilio Deus, cuius me solus timor adhuc in statione retinet, quam quomodo deseram aut quomodo retineam nondum sat scio. Nos, quum valemus, recta consilia aegrotis damus, inquit ille. Tu si hic sis aliter sen-tias. Faxit Deus, ut et nos valeamus, et recta de-mus aegris consilia et recta aegri sequantur. Vale optime ac diutissime. Lausannae xxiv. Augusti.

Tuu8 Petrus Viretus.

2941.

MACARIUS CALVINO.

Praeter multa alia maxime narrât quae vidit et egit in itinere nuper in castra regia et per Pi-cardiam suscepto.

(Ei autographo Ood. Genev. 112, fol. 143. Inseriptio deside-ratnr. — Coquerel. Hist. p. 51. Eevne p. 164.)

S. Dum essem in castris, *) is qui diu apud vos man8it, confector tentoriorum, multas a vobis literas2) ad me attulit quas nondum accepi. Da-tae enim sunt cuidam ut mihi redderet qui me non reperit. Altéras autem nunc accepi in quibus pera-cerbum est quod narras de vicinis3) qui palam et hostiliter oppugnant sanctam Dei doctrinam. Triste etiam fuit nuncium de valetudine Bemondi1) et Pleuresii.b) In Andeloto nescio quid iam proficies, de quo nihil audeo scribere, ne augeam dolores tuos undique concurrentes, quos consolando levarem libenti8sime si qua in me facultas esset. De uxore, etsi instant fratres ut accersam, ut scilicet diutius me hic retineant,6) non adducor tarnen ut hue migret, quia longum iter multas secum trahit molestias atque incommoda, tum foris tum domi. Beete igitur latebit apud vos in his tempestatibus, quod etiam tibi utilius videtur. Quod mandas de filio Bam-bullieti,7) inquiram diligenter. Nescivi hactenus

2941.1) Petropontii (N. 2934.) 2) Heperditas, ut fere omnes Calvini ad Macarium. 3) Bernensibus. 4) Chauvet. 5) lo. de Flews, dit d'Espoir, qui a. 1557 ad Ande-

gavos, postea ad Botomagenses missus fuerat. (Hist. eccl. I. 100)

6) mense Sept. medio Genevam revocatum sistunt Beg. de la Yen. Comp.

7) lac. d'Angennes, Sr. de Rambouillet, qui postea saepius diversis legationibus functus est, ex. gr. ad principes Oermanos. ( Thuan. I. 29. III. 143.)

303 EPISTOLA

ipsum disoessisse, ac quum heri praeteriens per victim Hantigny sororem convenirom, ipsa mihi, nul-lam fratris mentionem fecit. Quod ad statum eius spectat, decumbebat metuens quartanam cuius uno accessu iam vexata est. Scilicet melancholia prae-cipua est huius morbi causa, quo nihil mirum est ipsam _ laborare quum etiam nudius tertius Tir eius ad castra rediens atrocius quam antea insanierit et deierarit: se nunquam ingressurum esse domum ubi illa esset, nisi polliceretur se adituram esse missam. Adduxit illi exemplum Andeloti et quaecumque alia potuit, quibus ut opportune niederer, Dominus mihi pro sua Providentia illac transitum dedit.

Restât ut vobis narrem peregrinationis meae rationem, ut quis inde fructus redire possit aesti-metis Bxposui diligenter calamitates nostras mi-ni8tris Ducis,8) et oblatis literis in quibus ipsos salutabat ecclesia, omnibus modis ab ipsis petii ut causam nostram agerent apud suum principem. Humanissime exceperunt me et polliciti sunt operam suam, sibique curae fore ut Dux prima quaque oc-casione Regem pro nobis deprecetur. Cancellarius 9) etiam bis mihi affirmavit nos experturos esse principem amicum et benevolum nostrae causae. In-terea nolui ingredi in disputationem de coena, ne causam captivorum laederem, tantum inter collo-quendum, dum illis ordinem coetuum ' °) nostrorum narrarem, facta sacramentorum mentione, dixi nos et captivos nostros simul cum illis mis'sae impieta-tem repudiare quam adversarii a nobis approbari volunt. Si servetur quidem Christi mandatum, nos libenter affirmare panem et vinum, ubi sanctificata sunt in usum coenae, certissima esse testimonia quibus coniuncta est vera rerum exhibitio, atqtie ita sine ulla difficultate aut scrupulo fateri, iuxta Christi ipsius verba, panem esse corpus Christi et vinum esse sanguinèm Christi: Christum enim haec symbola nobis porrigendo vere animas nostras carne sua et sanguine pascere. Ac dum spiritualem vo-camus communicationem, non carnalem, hac voce non intelligere imaginarium nescio quid, ac si co-gitatione duntaxat essemus Christi participes, sed potius intelligere coelestem virtutem quae crassa transsubstantiationis et terrenae praesentiae figmenta excludat, nihil autem minuat do ipsa veritate. His simpliciter dictis, non gravate acquieverunt, quia non indicavi me esse vestratem11) ne praeiudicio esset locus. Literas rescripserunt quarum exemplar ad vos mitto. Caeterum Compendii i2) conveni Nav\_arrenuni\ et inter alia, quemadmodum mihi

8) Meïhornio et Langero (N. 2939). 9) Bur char dus.

10) caeterum Cog,. 11) urantem Coq. 12) Compiègne.

2941—2942 304

mandaras, admonui ipsum de Davide:13) sed vereor ne nimium nebuloni isti fidem habeat et culto-ribus eius, qui nostros apud ipsum criminati sunt quasi fuissent autores motuum qui nuper exorti sunt in locis istis. Dixit tamen se mandasse ut sibi causa intégra in adventum suum servetur. Iam si roges etiam aliquid de bello, vidi omnes Regis copias: habet ille magnum et firmum equitatum et pedites permultos, sed propemodum extranei sunt omnes. Post Theonvillae deditionem, 14) castra nunc hie, nunc illic posita sunt in ditione nostra: quacumque iter fecit tarn numerosus exercitus, fru-ges omnes consumpsit, ut passim nunc videas inge-miscentes Belgas quibus nihil reliquum est unde se in posterum tempus sustentent. Hostis interea trans flumen (Sommam vulgo vocant) eludere vi-detur nostros, seu diffidat paucitati suorum, seu maiorem opportunitatem exspectet: agris interea nostris vastandis et incendendis pagis tempus con-sumit. Ubi ad ilium propius accedimus, paulisper cedit. Très autem nostri reges sibi studiose cavent post principia: qui non procul a castris exercitum suum semper habent, tanquam murum oppositum. De pace multa feruntur, sed fama nunciat, autor est nemo. Fieri forsitan poterit ut uterque princeps aere alieno fere obrutus et incertam Martis aleam reformidans, exhaustis nummis quos undique mutuo corraserunt, clamore tandem et eiulatu suorum commoveantur. Novioduni aspectus, 15) domine, non parum me commovit, quum urbis pulchritudo in horrendam deformitatem conversa est, ac plebs nihilo sapiontior facta virgis et castigatione Domini in miseriis suis tabescit. Ambiani ,6J aliquot fra-tres consolatus sum et hortatus ut malis suis leva-men quaererent quod unicum ipsis restabat, nempe si convenirent ad invocandum nomen Dei et au-diendum verbum eius. Idem institui Mondiderii17) ac utrumque oppidum fidèle et salutare consilium sequutu8, * statuit a nobis hominem idoneum postu-lare. Urgebo hoc negotium, ut patria nostra18) tandem incipiat agnoscere Deum et creatorem suum et in suis miseriis oculos ad ipsum discat attollere. Aliquot etiam collocti sunt in Claromonte, item Lu-zarchi: ac istis conventibus semper interfuit D. Se-chelius,19) quern Ambiani repertum comitem itine-ris habui Lutetiam usque. Is tibi, domine, ac D. Norm[andio] plurimam salutem adscribi cupit.

13) eoncionatore eius aulico, de quo saepius supra. 14) d. 22. Iwnii. 15) A. 1552 incendio deleti, et iterum m. Augu&to vel

Septembre ab Hispanis dvrepti {Thuan. II. p. 526.) 16) Amiens. 17) Monididier. 18) Hoc strictius accipiendum, wot enim Maearius

oriundus ex Crans prope Laudumm ÇLaon, Aisne). 19) Ccdvini conterraneus qui Franejordia in patricm

reversus esse videtur.

305 1558 AUGUST. 306

Haec est peregrinationis meae ratio in qua narranda cupiissem esse brevior, ut laböri parcerem, sed haec omnia vobis narrare ex officio meo esse duxi. Comes autem meus, frater Bochums, salutem vobis plurimam dicit, et tibi inprimis, domine, ao te vult fieri certiorem, quod Navarreno ex senten-tia et consilio nostro operam et obsequium suum obtulerit, ut autoritas20) magni principis, in cuius familiam cooptatus fuerit, aliquos nebulones cohi-beat, qui fortunis ipsorum inhiant. Valete, fratres carissimi et mihi plurimum suspiciendi. Dominus TOS consoletur et spiritus sui virtute sustineat usque in finem. 26. Augusti 1558. Lutetiae.

Oollegae mei vos omnes reverenter salutant.

Vobis obsequentis8imus Io. Rachamus.

2942.

LANGUETUS OALVINO.

Exponit quos novos motus suscitarint Lwtherani quibus Francofurtenses pactiones irritas facere conan-tur. Addit plura de bellis in regionibus septentriona-libus gestis et Moscovitarum futurum principatum in Europa praesagit.

(Ex autographo Cod. Goth. 405, fol. 115.)

Reverendo viro et eximio ecclesiae Christi doc-tori D. Ioanni Calvino domino meo perpétua ob-servantia colendo. ')

Genevae.

8. P. D. Reverende domine, in alteris meis Uteris2) scripseram electores evangelicos missa post conventum Francofordiensem ad principes Thurin-gicos legatione petiisse ab illis ut comprobarent décréta quae in eo conventu facta fuerant, ad so-piendas rixas quibus ecclesiae evangelicae turbantur, Thuringicos vero respondisse, se non posse nisi re prius cum suis theologis deliberata, eiusmodi décréta probare vel reiicere. lam vero miserunt ad Electores Saxonicum et Brandeburgensem confuta-tionem eorum decretorum quam suspicor fore causam novorum motnum in his regionibus. Ante

20) autoritate Cog. 2942.1) Nihtldum suspicatur indicium quod Calvinus iam de ipso fer ébat propter Castalionem. (N. 2896.)

2) deperditis. Calvini opera. Vol. XVII.

triduum fuerunt hie oratores Brandeburgenses ut de ea re deliberarent cum D. Philippo, qui dissuasit3) ne apologia scriberetur nomine Electorum, qui hoc expetore videbantur, et suasit ne aliud responderent quam se permanere in Francofordiensibus decretis et Thuringicorum confutationem improbare. Si quid autem respondendum sit, dixit, satius esse hoc fieri privatim a theologis quam ab ipsis prin-cipibus publice, ne Augustana confessîo in partes scindi videatur. Sparsus fuit ante aliquot menses libellus nomine lllyriei, *) cuius titulus fuit Interim Samaritanum, qui eadem fere continebat quae ilia confutatio cuius etiam ipse Illyricus dicitur esse autor. In ea obscuratur novis formulis doctrina de iustificatione et in articulo de coena Domini prolixe déclamant ut D. Philippo invidiam confient apud Saxones. Eius epistolas de ea re ad te et alios scrip-tas undecunque conquisiverunt et dicuntur iam eas Ienae edere. Petitur ob eandem causam a Saxonibus Paulus Eberus, qui in pastoratu huius oppidi recens suffectus est D. Pomerano mortuo ante aliquot menses. s)

Haec de nostris ecolesiis quae uteunque sunt tranquillae, sed inferiorisSaxoniae sunt turbatissimae. D. Albertus Bremensis ') acriter oppugnatur a Vest-phalo et eius sectatoribus. Verum spero eorum conatus irritos fore etiamsi rex Daniao nihil prae-termittat quod ad eum opprimendum faciat. Is est iam in Holsatia quo ob earn praecipue causam ve-nisse dicitur incitatus ab illis furiis. Sed Albertus iam habet patronum Archiepiscopum Bremensem recens electum7) qui est Henrici Brunsvicensis frater. Saxonicae autem urbes, non tantum atte-runtur domesticis seditionibus suorum theologorum, sed etiam externis bellis. Nam princeps Moscho-viticus irrupit in Livoniam 8) (in qua hactenus fuerunt praecipuae Saxonum negotiationes) quam pro-pemodum totam depopulatus est, et cepit oppida Narvam et Darbatum. 9) Dicitur etiam reoens oc-

3) Corp. Ref. IX. 617. 4) Flacius rêvera autor fuit ducibus Saxoniae ut Fran-

cofordiensi recessui nomina dare reeusarent. Scripsit is hac occasione iibellum: Reformatio Samaritani Interim, et Ams-dorfius confessionem quandam in eundem finem edidit. (Salig. III. 383. Planck. VI. 201. Schmidt, Mel. 632.)

5) d. 20. Apr. 1558. Eberus ab universitate et senatu Wiitebergensi d. 15. Aug. successor designatus. (Corp. Ref. IX. 591.)

6) Hardenberges, qui recessui Francof. candide ad-stipulatus est, dum adversarii eius a Flaeio moniti Senatui responderunt se id non nisi cum reservatione facturos. (Spiegel, Hardb. 223.)

7) dux Georgius, defuncti frater, episcopus Mindensis, prid. Non. Apr. electus fuerat, qui ante omnia Bremensi ecclesiae pacem restituere cupiebat. (Spiegel 228.)

8) De hello Iwani Livonico v. Thuan. éd. Bas. I I . 597. ss. Richter, Ostseeprov. I. 326. Rutenberg II. 441.

9) sic. (Èorpat.) 20

307 EPISTOLAE 2942—2944 . 308

cupasse Revaliam insignem urbcm maritimam cuius portus est omnium qui sunt ad sinum Codanum seu Yenedicum commodissimuB et tutissimus. Lu-becae instruitur classis sumptibus Saxonicarum urbinm ad ferendas suppetias Livoniis. Bed tan-tuni mittetur praeda Moscho qui in exercitu habet ad 80 aut 100 millia equitum. Rex Poloniae est otiosus spectator istarum tragoediarum, cui istum veternum excutiet Moschus si Livoniam oocupaverit qunm Lithuania, Prussia et Samogithia eius provin-ciae sint contiguae. Nee est verisimile principem Moschoviticum quieturum, quum sit tantum octo et viginti annorum, educatus ab ipsa paene pueritia in armi8 et natura ferocissimus, cuius ferocia etiam aucta est multis secundis proeliis adversus Tartaros, quorum dicitur trëcenta aut quadringenta millia varus praeliis trucidasse. Habet eorum très reges captivos quos semper secum ducit et eis eripuit regnum Cazan, quod est ad Volgam fluvium versus mare Caspium. Proximis annis etiam duriter afflixit regem Sueciae, qui tandem peeunia päcem ab eo redeniit. Si ullus prineipatus in Europa crescere debet, ille erit.10) ürbes, quas iam Livoniis eripuit, sunt postremae coloniae Germanorum versus ortum et septentrionem. Distat Narva istinc ut minimum quadringentis germanicis milliaribus: tanta fuit longitudo Germaniae ab ortu aestivo ad occasum brumalem. In Ulis locis videtur Herodotus ponere Neurios quos dicit certo tempore anni verti in lupos, quod est adhuc usitatissimum in Ulis re-gionibus et nomen Narva, seu Nerva ut alii dieunt, non est absimile veteri. Dictum est mihi tarnen a Moschovitis nomen Neuriorum integrum adhuc exstare ad paludes ex qnibus fluunt Boristenes, Volga (qui olim Bha,) etDunavia, quae tarnen non proeul absunt a Livonia. Haec ideo scribo de Ulis barbarie gentibus quoniam existimo vix famam rerum Mo8chovitarum ad vos pervenire. Peto autem ut istas nugas boni consulas. Deus conservet te et tuos. Vitembergae 7°. Cal. Sept. 1558.

Hubertus Languetus.

2943,

OALVINUS VIRETO.

Bespondet ad nuperam eius epistolam qua de Beza questus fuerat qui causa communi déserta sibi discedendo soli consulere studeat.

10) Ecce vettern!

(Cod. Genev. 107», fol. 202. Cod. 107b, fol. 20; Bpp. Bern. VI. p. 785; Simler. Vol. 93; edit. Banm. I. 523; Hundeshagen

p. 398. VerBio anglica IQ. 456.)

S. Parcere tibi mallem tacendo sicut hactenus feci, nisi quod vereor ne magis te offendat meum silentium quum amara libertas. Si tuo consilio non tarn addictus esses, Bezae nostro, ut arbitror, prae-stares te aequiorem. Primum notior est mihi eius integritas, quam ut persuadeas vanum colorem prae-texuisse ut honeste a vobis discederet. ') Aliam vero rationem sequi debuisse parum humaniter ex-probra8, quum ad hanc, quae nunc vitio vertitur, invitum pertraxeris. Cuius autem aequitatis est, quem violenter coegisti,2) nunc damnare quia tibi morem gesserit? Vidit ab initio Beza quod iam res ostendit. Nihil magis optabat quam placide egredi absque fremitu vel offensa. Recordare vel preeibus tuis, vel autoritate vel imperio victum laqueos 8cientem et volentem induisse, quibus nunc constric-tum tenere vis. * TJtinam vel nunquam flexus esset vel deprecando adeptus esset quod ingenue petebat. Cessarent hodie querimoniae quas eius facilitas pe-perit. Quid de querimoniis loquor? quod praeter animi sui sententiam paruit vestrae autoritati et votis obsequutüs est, falso et iniuste torquetur in eius caput. Narravit mihi Ioannes Cognatus8) hoc nomine maxime accensa esse omnium odia in eum quod se vobis coniunxerit quum diversum haberet consilium. Nunc, obsecro, cuius culpa armato furori obiectum esse dices? Et tarnen eum et nos simul perstringis, quod vestra consUia nostris posthabeat. De collegia meis quod respondeam nihil habeo apud quos verbum nunquam fecit. Cesset igitur hac in parte aemulatio: nisi forte dicterium hoc, ne tarn acriter me unum pungeret, latius spargere voluisti. Sed non video cur tantopere succenseas, Bezam eorum consilia amplecti, quos existimat Christi fidèles servos et sibi sinceros fratres, quum tibi liberum esse velis eorum consilia repudiare qui cu-piunt tibi optime esse prospectum. Nihilo etiam magis debes mirari si non admittis quod sententiae tuae adversum est, Bezam libenter eorum iudicio subscribere quos sentit magis sibi esse propitios. Multa sunt de quibus queraris, neque mihi vicissim desunt multa quae respondeam, licet non adeo sim faeundus. Stationem ut deseras nemo tibi molestus est: nee si abs tedissentio, protinus sinistram de te

2943.1) Viretus dixerat: Alios debuit qnaerere praeteztna. Merus quidem praetextus non erat senatus recens responsum, verum tarnen hane ansam Beza cupide arripiebat.

2) Beea minime approbabat quaeeunque faciebat Viretus. Optimarn (dicebai) causam pessime tnetnr, neque nllis consiliis régi se patitur. (N. 2761.)

3) Diaconus Paterniacensis. {N. 2800.)

309 1558 AUGUST. 310

opinionem concipio, ac si te aliud quid retineret quam Dei timor. Quin potius ita sentio et loquor, quurn te regat pietatis Studium, nimia ad bene sperandum propensione te falli. Secus tibi videtur. Ignosco et fero. Modo etiam mihi sit aliqua libertas. Nam quod nostra consilia vocas extrema, etsi non sub-scribo, per me tarnen licebit moderatione tua frui. Inquire an de te asperius loquutus sim, imo an non semper timuerim, ne urbs vestra studiis in duas partes scinderetur. Neque dubito quin dili-genter id cavere voluerit Beza, sed rursus tibi viden-dum est ne, dum subiicere vis tuo arbitrio fratrem liberum, malum quod iam gliscens olfacio augeas. Adde quod calumnias quibus perperam oneratur diluere vos brevi coget officii vestri religio. Quod vero tarn aegre accipis, me nuper a dando consilio abstinuisse, patior: modo ne expostules te fuisse desertum, et simul me accuses, quia non videam quid expédiât. Utrumque enim continent tuae literae. Ergo saltern liceat tacere. Recte valentibus nos comparas, quasi nulla malorum vestrorum cura nos tetigerit, vel quasi ita socordes simus, ut in mentem non veniant quae ex tuo discessu im pendent mala. Neque vero recte iudicas, unum te undique impeti quum in nos tota vis procellae re-dundet. Dominus utrinque nos spiritu tolerantiae et mansuotudinis gubernet ut coniunctis aniiuis et fraterna benevolentia mutuo nos iuvantes perga-mus in studio nostro usque in finem. Vale, eximie vir et observande frater. Salutem multam sym-mystis tuis omnibus precor. Gonevae 27. August.

Uxôrem et familiam salvere cupio. Plura coram, ubi tibi commodum erit ad

nos venire, quando mihi pacatum ad vos iter non est.

2944.

OALVINUS TREMELLIO.

Oratulatur ei novum munus, verum simul dolet ipsum rem iam ratam et confectam esse, quum iam de academia Genevae condenda serio agi coeperit, in qua iUi locus paratus fuisset.

(Habuimns ex. Ionvillaei in Ood. Genev. 107», fol. 179. Ee-centiora exstant tria, in Cod. Genev. 107b, fol. 22 T., in Epp. Bern. VI. p. 795, et ap. Simlerum Vol. 93. Versio angliea

III. 464.)

8. Quia 8erius mense uno quam oportuit Antonius noster *) reddendas mihi curavit quas abs te acceporat literas2) ex quibus pendebat consilii nostri ratio, nolui post elapsum tempus operam respondendo perdere. Neque enim liberum te fore putabam, quum meae literae istuc pervenirent. Scripserat etiam Hotomanus institutam esse scho-lam et quamvis nulla tui diserta fieret mentio quia tamen aliunde cognoveram quaeri successorem qui docendis illustrissimi Principis liberis tuo loco prae-ficeretur, coniieere promptum fuit tibi iam alterum munus iniunctum esse, ut publicus esses scholae professor.3) Si tibi spem rei dubiae, quae nunc certa est, facere ausus essem, fortasse placuisset conditio. Sed tunc nihil promittere nisi inconsiderate potuL4) Nunc dolet tamen ac poenitet quod non ad temeritatem usque progressus fuerim. Ob-tinui tandem a senatu ut trium linguarum profes-sores accersere liceret, non lautis quidem il lis sti-pendiis quae dantur in Germania, sed qualibus se collegae mei tenuiter sustentant. A din ne ta fuissent stipendia de quibus tecum egeram. Ita mediocris fuisset vivendi ratio. Impedit huius iacturae dolor ne tibi in solidum gratuler quod istic adeptus es. Quod si adhuc tibi integrum esset ad nos venire, longe uberior laborum tuorum fructus ad ecclesiam perveniret. Rebus tamen incertis ac prope despe-ratis rogare non audeo. Vale, ornatissime vir et mihi ex animo colende frater. Amici tibi plurimam salutem precantur. Dominus te et uxorem semper tueatur, gubernet, benedicat. Quia successor tuus nobis amicus est eum quoque nomine meo salutes. Genevae 4. Calend. Septemb. 1558.

2944.1) Videtur loqui de Cevatterio, qui Tremellii privignam duxerat et iam in Anglia familiaritate cum eo coniunctut fuerat.

2) non exstanf. 3) Tremellius nuper duets Bipontini Wolfgangi libe-

rorum praeceptor fuerat (quod Adam. Vit. theol. ext. 71. ignorasse videtur), nunc scholae Hornbacensi recens creatae praefectus. (N. 2930.)

4) Alludit ad consilium suum de instituenda academia Oenevensi. Iam Beeae instans discessus e Lausanna illud maturavit. Saepius per menses Sept, et Oct. Senatus de ea re deliberavit. Inter alia decretum fuit ut notarii publici oecasione data testamenta dictantes hortarentur, ut ne collegium prae-terirent. Ipse Galvinus per domos pecuniam colligendum curant et intra sex menses ultra decern milita florenor um accepit. (Reg. Cons. 9. Mart. 1559. Gaberel I. 499.) Tremellio pro-fessionem I. hebr. destinabat.

20*

311 EPISTOLAE 2945—2947 312

2945.

CALVINUS ZULEGERO.

Gratulatur ei novum munus in aula Bipontina. Marbachio diffidendum docet, Melanchthonis senten-tiam de coena non ex epistolis sed ex ipso petendam. Aegrotorum coenam Genevae non receptam esse dolet. Eoangelii per Galliam laetos progressus praedicat

(Describimus ex Ionvillaei apographo Cod. Genev. 107», fol. 178. Exstat praeterea in Cod. 107b, fol. 22, in Epp. Bern. VI. p. 790 et apnd Simlerum Vol. 93. Versio anglica III.

461 nomen Zulegeri mendoEe ecribit.)

Quod in familiam illustrissimi Principis Bipon-tini ascitus es, exiniie vir, duplici nomine tibi et mihi gratulor, quia et nobis propior eris, et tibi, ut spero, dabitur occasio et facultas illiistrandae gloriae Dei.1) Caeternm quia te experientiadocebit quantis corruptelis hodie refertae sint principum aulae, sedulo cavendum tibi erit ne quam inde labem contra-has. Quod facturum te, quamvis non admonitum, confido.

De sancto Principis studio in schola instituenda iam aliquid audieram. D. Merpachium huic curae praefectum esse hactenus nescivi. Utinam alii sint dissimiles.2) Nam si a nobis non dissentit, eo de-terior est quod sine causa tantopere est infestus. Video te falsa humanitatis specie deceptum, quia blanditiis retinere consuevit omnium gratiam, sed clam postea venenum suum instillât. Ab eo certe, si quid boni profectum audiam, inter lucra quae praeter spem eveniunt numerabo. Si leges consis-torii nostri adiumento vobis fore putas, earum summam tibi simul ac fuerit commodum describi curabo: nunc per temporis brevitatem non licuit, quia paulo ante Crispini nostri discesBum venerunt tuae literae.

Quod ad literas Philippi spectat, quibus nostrum de coena Domini consensum probare velles, quia conquestus est spargi quae familiariter ad me scripsit, nescio an apud dubios homines proferri expédiât.s) Nosti quam timidus sit : ego autem, licet eum videam frustra metuere, senectuti tarnen parcere cupio. Longe commodior esset ratio, si Princeps eum rogaret, quomodo inter nos conve-niat. Nam si nihil doli suspicatus fuerit, libère proferet sententiam suam. Coenam apud nos ae-grotis non administrari, mihi etiam displicet : neque vero per me stetit quominus hoc solatio fruerentur qui ex hac vita migrant. Sed quia mos diversus

2945.1) Bespondet ad N. 2930. 2) Vides analem de Marbachio opinionem conceperit. 3) Cf. N. 2930 not. 8.

invaluerat, ut sine magna contentione impetrari non posset mutatio, paci consulere malui, praesertim. quum viderem, non modo fore in urbe dissidia, sed hostile certamen suscipiendum esse cum vicinis, et gravem infam iam mihi conflatum iri, ac si salutem includerem externo symbolo. Tantum volui apud posteros testatum manere quid ego optassem.

Michaelis Peutheri desiderio an satisfieri pos-sit videbimus. Duo nos maxime impedient, quod et falsi rumores saepe sparguntur et omnes fere ad insignia iudicii Dei documenta caecutiunt.

Ecclesiola8 quae per Galliam dispersae sunt mi-rabiliter Deus protegit, imo inter atroces hostium minas dat incrementa, quae nemo unquam sperare ausus esset. Macharius noster Lutetiae est, per-gitque strenue in officio neque illinc discedet, nisi aliqua maiore vi expulsus. Eodem animo praediti sunt très eius collegae. Bituriges alterum misimus, non qui succederet Murtino *) sed qui partem oneris simul obiret, quia unus iam impar erat. Ubique crescit numerus ac iam plurimis in locis habentur secreti conventus. Vereor ne brevi audias rabiem hostium magis accensam, quia iam in aliquot oppi-dis Aquitaniae plebs templa sincerae doct.rinae ape-ruit.5) Commi88ariis autem, qui a curia Burdigalensi missi erant, clausit portas. Scis quam fervida sint Vasconum ingénia, ideoque plus illinc metuo turba-rum, nisi divinitus sedentur. RogariduB ergo est nobis rex pacis ut mansuetudine temperet suorum constantiam, compescat furorem hostium et obsti-natam duritiem frangat. Vale, ornatissime vir et frater mihi colende. Dominus tibi semper adsit, te gubernet suo spiritu et labores tuos benedicat. Sa-lutant te amici. Genevae 4°. Calend. Septembres 1558.

4) Vide N. 2938. Ex his colliges Zulegerum eodem tempore Genevae fuisse ac hune Martinum, et ibi inter alios et Macarium eognovisse.

5) Hist eccl. I. 151: Ceste meeme année (1558) la religion commencent à prendre pied en Agenois, et combien que en la ville d'Agen il n'y enst encore anenn ministre ni Eglise dressée, si est-ce qn'une grande persecution s'y esmeut, a la solicitation d'nn marcband nommé Marcial dn Nort leqnel ayant fait tin sien fils conseiller de Bordeaux et se voyant consnl pour ceste année là, dressa nu roole des plus appareils de la ville qu'il chargeoit d'estre Luthériens, leqnel roole envoyé à Bordeaux soudain furent depesebés deux conseillers pour informer. Mais leB preuves leur defaillans cela s'esva-nouit pour ce coup, hormis que P. Sanbin conseiller presidial fut mené prisonnier à B. auqnel lieu il endnra beaucoup d'inhumanités, mais finalement il en eschnppa par une amende pécuniaire, et ne laissèrent les petites assemblées de passer outre.

313 1558 AUGUST. 314

2946.

CALVINUS CAMERARIO. ')

Baptim novissima quaeque percurrit Lausannen-sia, GaUica, Mombelgardensia. De hoc ecclesia ut ipse curam suscipiat, enixe rogat.

(Ad manne erant exemplaria qnatnor, Ionyillaei Ood. üenev. 107a, 178, aliud Genev. 107b, fol. 22. v., Bernense Bpp. VI.

p. 792 et Simlerianum VoL 93. Vers. Angl. III. 459.)

S. Qnod rariores a me literas accipis, etsi in eo non prorsus excuso pigritiem, haec tarnen praecipue causa me retinet quod non saepe offertur nunciorum çommoditas, et ob locorum distantiam, priusquam ad te perveniant literae, obsoletum est quidquid continent, atque ita in itinere evanescit gratia. Herum nostrarum tolerabilis nunc est status, nisi quod vicini2) nos subinde exagitare non desinunt. Sicuti Tulgari proverbio dicitur, non semper esse amicos qüi sunt consanguinei, ita experimur foede-ribus non esse coniunctam benevolentiam. Parum etiam abfuit quin ecclesia Lausannensis nuper eversa fuerit. Quum yolitassent atroces minae violenter retenti sunt. Et Viretus quidem nondum se ad discessum parat. Beza suppellectile iam prae-missa, post biduum ad nos migrare statuit.s)

In Gallia, quamvis saeviant hostes veritatis, Dens tarnen ecclesias suas sub umbra alarum mirabi-liter fovet. Rex non mitescit, quoniam assidue impelli-tur a suis furiis. Curia Parisiensis magis parcit inno-xio sanguini, quam Christi gloriae. Omnibus libenter impunitatem concédèrent, modo abnegaretur salutis doctrina. Rex tarnen eos omnes suspectos habet. Itaque delecti sunt nomine trium Cardinalium, quos inquisitioni praefecit papa, decern omnium crude-lis8imi, qui pro summo imperio iudicium hoc exer-ceant. Andelotus nepos Connestabilis turpiter spem nostram frustratus est. Quum omnia invictae con-stantiae signa dedisset, momento victus se ad mis-8am venturum recepit, si ita praecise Rex iuberet. Testatus quidem est se non facere ex animo, sed nihilominus evangelium magno probro exposuit. Culpam apud nos deprecatur, sed ex progressu temporis net iudicium. Hoc quidem boni est quod aulam fugit et palam ostendit se non esse mutatum.

Rogatu etiam fratrum ad te soribam de Mons-

2946. 1) Apographon Genevense praebet in margine inscrip-tionem: D. Ioanni Garnerio. Sed iam Simlerus vidit virum cui haec scripta est in aula Bipontina quaerendum esse ubi Io. Gamer arius ducis secretarius erat.

2) Bernenses. 3) gut ergo pria. Cal. Sept. Lausannam reliquit. Vide

tarnen Baum I. 355. Ex Beg. du Conseil constat tum ante ldus Oct. Genevae fuisse.

belgardensis ecclesiae tristi dissipatione,4) cuius nullum aliud remedium speratur quam si illustris-simus Princeps tuus, quern fama puero tutorem destinabat, curam hanc velit suscipere. Si eo te mittere vellet, non expedit de omnibus intestinis malis verbum abs te fieri. Venies enim integer et absque suspicione, deinde ex re praesenti quid agendum sit dispicies. Qua ratione nuper Tossanus eiiciendum curaverit bonum quendam fratrem, ex tota causae actione melius cognosces. Non potest vir ille saturari exsiliis. Cuperet forte sublatos e medio omnes aemulos. Interim crocodili lacrymae fluunt ac si merae delitiae exspectandae essent. Postquam acta quae ad te mittuntur legeris, alteru-trum pro tua prudentia eliges, vel quod fieri poterit, ut tibi mandetur pastoris officium, vel si non pu-tabis hoc esse commodum, ut sanandis tarn exitia-libus malis Princeps manum admoveat. Memineris tarnen, si rogandus erit Princeps ut tibi has partes committat, dissimulanda esse de quibus mature ad-monebitur, postquam ex intuitu factus eris certior. Ego nihil praescribo: tantum rogo et obtestor ne quam miserae ecclesiae iuvandae rationem praeter-eas. Vale, eximie vir et integerrime frater. Do-minus semper tibi adsit, te gubernet donisque spi-ritualibus augeat. Illustrissimis Principibus laeta omnia et fausta precor, quos reverenter, si dabitur occasio, nomine meo salutabis. Genevae 4° Cal. Septembr. 1558.

2947,

CALVINUS STRKIO. »)

Laudat eius pietatem, praemunit cum contra pontificiorum invidiam et insultus et Christi favorem populari praeferendum docet.

(Mann scripta non habetur. Servavit Beza ed. Genev. p. 209, Laus. p. 440, Hanov. p. 493, Chonet p. 284, Amst. p. 130.

Gallice versa legitnr in ed. Berol. p. 300.)

4) N. 2918. 2933. Comes Georgius, mortuo filio natu maiore Ulrico, unum reliquit Fridericum cui tutores constituit Christophorum ducem nepotem suum, Wolfgangum Bipontinum et Philippum de Hanau- Lichtenberg, atterum agnatum, alte-rum amicum suum. (Goguel Réf. de Montb. p. 57.) Qui omnes fervidi Avgustanae vindices m. Maio 1559, £>. Eberh. Bidenbachium Stuttgardiensem, et Flinsbachium diaconum Bipontinum Mombelgardiam miserunt qui visitatione facta ecclesias ad eius normam constituerunt (ibid') 2947.1) Petrus Sirk, Licentiatus et Scabimus Trevirensis, consulis Io. Steussii (s. Stuyssii) gener. Be eo v. ep. Colo-nii a. d. V. Id. Mart. 1559 scriptum; porro Sudhoff, Olev. p. 15 et Back, Etcmg. im Lande zw. Rhein w. Mosel II. 1. p. 202.

315 EPISTOLAE 2947—2950 316

Quod tibi nulla humana necessiludine coniunc-tus, vir clarissime, familiariter ad te scribo, neque tu ullam excusationem desideras, et Gaspar noster, qui fiduciam scribendi dedit, suggessit idem mate-riam. Cognovi ex eius sermone, non modo te unum esse ex sinceris Dei cultoribus, sed etiam propa-gando'Christi regno fidelem ae seriam operam dare. Sed ex turbido vel saltern nondum recte composite urbis vestrae statu, qualem mihi depinxit, facile coniicio et duros certamiuum impetus tibi esse sus-tinendos et cum multis illecebris luctandum, quae ad impediendum pietatis cursum non minori obsta-culo esse soient, quam apertae pugnae. Ergo non minor tibi danda opera, ut intentus sis cavendis in-sidiis, quam ad fortiter bellandum armatus: sicuti non abs re admonet Paulus fidèles ut a dextris et sinistris probe muniti sint contra omnes hostis in-cursus. Nomen Christo dare non potes, quin exci-das a multorum gratia, quos retinere amicos utile et iucundum esset: multarum commoditatum iactu-ram facias: forte etiam minuatur popularis favor: minae et terrores ab altera parte instabunt. Nam et totus papalis clerus, qui opibus et potentia excel-lit apud vos, imo tranquillum imperium tenet, acer-rime ad turbanda omnia conspirabit, et multos se-cum trahet asseclas. Tibi cum aliis iurgari, alio-rum probra refellere, aliorum insidiis occurrere ne-cesse erit. Multa taedia devoranda, multae feren-dae iniquitates, molestiae ingentes sustinendae. Forte etiam longius procedet eorum vesania, qui coelum terrae miscere non dubitabunt potius, quam aditum concédant sanae doctrinae. Verum si te pugnare Christi auspiciis reputes, non modo solatium hoc sufficiet ad levandas omnes acerbitates, sed invictum tibi robur suggeret, quo ad frangen-dos insultus quoslibet obdurescas. Dura conditio piorum, nisi et causae dignitas praevaleret, et ago-notheta noster Christus, non tantuin suo conspectu nos animaret ad certandum, sed victoriam de manu, ut aiunt, in manual nobis porrigeret. lam, quem in locum te produxerit, non ignoras, quando et gradum obtines, ex quo te alios incitare convenit: et eo usque spiritus coelestis impulsu progressus es ut retrocedere turpe sit ac nefas. Ergo non voca-tio tantum, quae te satis arcto vinculo obstringit, sed principia haec, in quibus se ducem ostendit Deus, animum tibi addant. Statueram longe prolixius tecum agere: sed quutn morbus hactenus impedis-set, sequuta sunt negotia, quae abrumpere cogunt vix inchoatas literas. Vale igitur, praestantissime vir et mihi ex animo observande. Dominus tibi adsit, te gubernet spiritu prudentiae et rectitudinis, praesidio suo tueatur, et tuos sanotos conatus bene-dicat. Genevae, 4. Calendas Septembris 1558.

2948.

CALVINUS SELIO. ')

Exhortatur eum ad constantiam in evangélio.

(Edita exstat in thesaaro Bezano éd. Genev. p. 208, Laus. p. 439, Hanov. p. 492; Chouet p. 283, Amst. p. 129. Ex impresso

derivata est versio gallioa éd. Berol. p. 298.)

Etsi mihi Gaspar noster, quern ego idoneum et fidum festem esse duco, te satis ad sincerae pietatis Studium sponte animatum esse retulit, ut meae exhortationis stimulis minime indigeas: quia tarnen te quotidie experiri non dubito, eximie vir, quam varus modis conetur Satan cordatissimos quosque Christi servos a recto cursu avertere, vel ubi id non potest, quot obstaculis eorum celeritatem re-tardet ac moretur, haec mea sedulitas, quamvis su-pervacua, te minime oflendet, si currenti calcar ad-dere visum est. Nam quia persuasus sum probari tibi quos pro ecclesia Christi suscipio labores, me-que hoc nomine fraterne abs te diligi, saltern grata tibi erit haec cura, quae me ad ferenda subsidia impellit. Porro non tantum ut te privatim Deo addicam hortari propositum est, sed ut civibus tuis ad purum cultum adducendis strenue incumbas. Vides qua contumacia et quo fervore caeci veritatis hostes in perniciem suam ruendo, alii alios mutuo impellant. Quare saltern eorum exemplo crescere nobis debet animus ad promovendum Christi reg-num: quia turpe est tanto conatu eos pugnare ad-versu8 Deum, nos vero in tam praeclara causa vel sedere ignavos, vel cunctanter lenteque progredi. Difficile quidem et arduum tibi certamen paratum esse scio, si te apertum papatus hostem profitearis: sed videnduiu est sub cuius ducis vexillo milites, ne vel lassitudine frangaris, vel molestiis succum-bas, vel terreaiïs ullo discrimine, vel prae despe-ratione concidas. Exordia regui Christi ubique nostro saeculo fere humilia contemptaque fuerunt: itaque derisa fuit a profanis hominibus eorum sim-plicitas, qui tantam molem aggredi àuderent, perinde ac si vellent lunam e coelo detrahere. Atqui felici successu patuit Deum opus suum non negli-gere, neque spem eorum frustrari, qui inaestima-bili eius virtute freti contra terrena omnia impedimenta nituntur et contendunt. Et sane utcun-que utatur hominum opera, non frustra tarnen hoc sibi proprium vendioat, ecclesiam mirabiliter eri-gere et erectam ad extremum tueri. Memineris, quo m ai o ri autoritate polies in urbe vestra, plus tibi impositum esse oneris a Deo, cuius manu in

2948.1) Otto Seel Sirhii coïïega et Fassbindermeister, Tre-wrensis. Vide quos modo lauduvimus.

317 1558 SEPTEMB. 318

gradu locatus es, ut minus excusabilis sit tua ces-satio quam privati cuiuslibet vel obscuri hominis. Sed quia spero quas ad ornatissimum virum Dominum Petrum Syrhium literas scripsi, pro vestra con-iunctione tibi fore communes, pluribus supersedeo: tantum supplex precor coelestem patrem, ut te re-gat sancta prudentia, sustineat invicta virtute, sua manu protegat, piosque tuos labores benedicat. Ge-nevae, 4. Calendas Septembris 1558.

2949.

MACARIUS CALYINO.

Inter alia tristia nunciat aliquem proditorem in coetu esse qui ministros ad commissarium detulit, quem suspicatur cerium quendam medicum esse.

(Ex autographe) Cod. Gen. 112, fol. 120. — Coqnerel, Hist, p. 65. Revue p. 178.)

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'Espeville.

S. Quum institor Petri Magni ') ad dominum suum scriberet rogaretque an aliquid ad te vellem, etBi me dolor elinguem fere reddebat, oceasionem tarnen praetermittendam esse non putavi quin significarem tibi me et collegas meos valere. In-dignationis autem quae mihi verborum facultatem adimit haec causa est , quod medicus quidam, qui iam diu in seniorum ordinem cooptatus est, nos et symmy8tas passim omni probrorum genere onerat. Antea quum nos laterent eius fraudes, quod retineret pecuniam quae dabatur pauperibus, lucrum suum tacitus proçurabat. Postquam vero sensit peryersitatem suam nobis innotuisse, virus suum aperto gutture coepit evomere. Interea nobis heri etiam renunciatum est, nomina nostra, staturam, Tultam, habitation em, commissario cuidam esse de-lata: ac tametsi non audemus affirmare ab isto ne-bulone profecta esse, suspectus tarnen est nobis plu-rimum quum multae simul coniecturae concurrunt. Caeterum non parvum item nobis moerorem attu-lit rumor de Iammaeo2) per totam urbem sparsus. Malevoli enim ex tabulis archipresbyteri publica-runt abiurationem eius, quam omni ex parte con-fictam esse putamus, ut nos male urant et exemplo mini8tri suam atque aliorum impietatem tegant. Pervenit ad nos exemplar quod ad te mitto, ut so-

2940.1) N. 2850. 2887. Qui vir ergo Genevensis erat. 2) Çom. de Arran. N. 2929.

eius dolorum nostrorum parte moeroris nos suble-ves. Accepi tandem literas quas per confectorem tabellariorum miseras. Redditae sunt literae Hel-vetio. Quomodo ferat Bamboulletus discessum filii8) nondum intellexi. De hoc alias et de caeteris. Bre-danus*) nuper captus est in ducatu Aureliae. Vale, pater et praeceptor observandissime. Dominus te ecclesiae suae mihique quoad vivam conservet. Lutetiae, 3. Nonas Septembris. Pridie coenam vestram cuius memoria me reficit.

Tibi obsequentissimus Rachamus.

Quod scripsi de Iammaeo hue non spectat ut cuiquam suspectus sit, quando de ipso recte iudica-mus, sed ut malignam hostium impudentiam agnos-cas, et simul ille, si forte apud TOS adhuc resideat.

3950«

OALYIN A COLIGNY.

Écrite pendant la captivité de l'amiral cette lettre est destinée à l'affermir dans ses convictions religieuses. *)

(Copie. Bibl. de Genève. Vol. 107. fol. 106. — Rnohat VII. 362. Crottet Chr. 36. Henry III App. 137. Bonnet II. 230. — Trad. lat. Gen. 214. Lau8. 441, Hanov. 494, Chouet 291, Amst. 133. — De là trad. fr. de Berlin 306. — Trad. angl. '

III. 465.)

3) N. 2941. 4) Coquerél in vers, qallica neseio quo iure Bredaine

habet. Nns de Bredamo Faüesii fratre cogitaremus, si quo pacto hie Awreliam venerit assequeremur. 2950.1) Comp. N. 2895. - hist. eecl. I. 140: B fut fait prisonnier à la prise de St. Quentin le 27. Août 1557, en laquelle prison il fut. aussi gagné au Seignuur, pour estre un iour instrument d'eslite en son Eglise ib. p. 145: Le Roy chargea d'Andelot de 4 choses la 4ème qu'il avoit envoyé des livres de Geneve à l'Amiral. (Hotoman) Colinii Casteïïonii Vita 1575 s. I. p. 19: Hostes oppido potiti Ami-rallinm Antwerpiam dedncnnt ubi morbo gravi affectus dies-que xl. febribus iactatns ut primum remittere morbus coepit afferri sibi codioem S. S. iussit, cuius lectione luctom et moerorem animi levaret, tantumquo in eo studii posnit, ut iam tum purioris et verae pietatis gustum oapere veramque invocandi Dei rationem condincere coepeiit etc. Cependant ä est probable que Coligny penchait antérieurement déjà vers le protestantisme, puisque ce fut lui qui provoqua l'expédition de VUlegagnon au Brésil, pour y créer un asyle aux victimes de la persécution. (Haaq III 377). Détenu d'abord au Fort de ïEcluse puis au château de Gand, ü ne recouvra la liberté qu'à la paix de Câteau-Cambresis 1559. (Test au Fort de l'Ecluse que les modernes mettent la maladie dont ü a été parlé plus haut. Voyez aussi la note de la lettre suivante. Tessier, l'am. Coligny. P. 1872. p. 25.

319 EPISTOLAE 2950—2951 320

Monseigneur, iespere quapres avoir leu la présente, daultant quelle vous sera ung tesmoingnage du soing que iay de vqstre salut, vous ne trouverez 2) pas maul vais que ie vous laie escrite. l e neusse pas taut aetendu de macquicter en cest endroit, si ieusse' eu facile accès, comme maintenant il mest donne, le ne vous feray plus longue excuse, estant bien persuade que la reverence que vous portez a mon Maistre, vous fera trouver bon ce que vous verrez estre procède de luy, et vous estre propose en son nom. le nuseray pas non plus de longues exhortations pour vous conformer en patience, pource que iestime et mesme iay entendu que nostre bon Dieu vous y a tellement fortiffie par la vertu de son esprit, que iay plustost occasion de luy en rendre louenge que de vous inciter davantage. E t de faict, cest icy surtout que la vraye magnanimité se doibt monstrer, de surmonter toutes noz passions, non seulement pour en estre vic-torieulx, mais pour offrir ung vray sacrifice dobeys-siince a Dieu. Car ce nest pas assez de se monstrer vaillant, et ne point deffaillir ou perdre cou-raige en adversité, sinon que nous aions ce regard de nous submectre du tout a la bonne volunte de Dieu, et nous y accorder paisiblement. Or puis quil vous a desia donne telle constance, il nest plus besoing, comme on diet, de vous y exhorter. Seulement ie vous prieray de penser plus oultre, cest que Dieu en vous envoyant ceste affliction, vous a

\ voulu comme retirer a lescart, pour estre mieulx escoute de luy. Car vous scavez assez, Monsieur, combien il est difficile parmy les honneurs, richesses et faveurs3) du monde, de luy prester loreille, pource quon est par trop distraict ca et la, et comme esvanouy, sinon quil use de telz moiens pour recueillir ceulx qui sont a soy. Non pas que les dig-nitez, estatz et biens temporeiz soient incompatibles avec la crainte de Dieu, attendu mesmes \_guê\ selon quil esleve les hommes, il leurs donne occasion de 8approcher tant plus de luy, et destre plus incitez a lhonorer et le servir, mais ie croy que vous avez expérimente que ceulx qui sont les plus avancez au monde, y sont tellement occupez et comme tenus captifs, qua grant paine prengnent ilz loisir de sapplicquer a ben escient a lestude principalle, qui est de faire hommaige a Dieu, de se desdier plainement a luy, et daspirer a la vie celeste. Par-quoy, Monsieur, ie vous prie, daultant que Dieu vous a donne ceste opportunité de profiter en son escolle, comme sil vouloit parler a vous priveinent en loreille, destre attentif a gouster mieulx que ia-mais que vault sa doctrine, et combien elle nous doibt estre précieuse et amyable, et vacquer dilli-

gemment a lire sa saincte parole, pour en recevoir instruction, et pour prendre une racine vive de foy, afin que vous soiez conforme pour le reste de vos-tre vie a batailler contre toutes tentations.

Vous scavez quelles corruptions il y a partout, et daultant plus faut il que les enfans de Dieu se gardent songneusement de se mesler parmy, de peur den estre soulliez. Vray est quauiourdhuy toutes choses seront plustost permises, que dho-norer purement Dieu, tellement que vous ne pouvez luy rendre fidèle debvoir, quil ne vous faille soustenir beaucoup de larmes, ou pour le moins quil ne vous faille soustenir4) plusieurs murmures et menaces. Tant ya que lhonneur de Dieu voua doibt estre tellement privilege, que le reste soit mis bas au pris, et sa grace mérite bien destre préférée a toutes faveurs des creatures. Nous avons ung grant avantage que, si nous sommes debilles, il nous a promis de suppliers) par sa vertu a nos-tre deffault, comme aussi noz vraies armes sont davoir du tout nostre refuge a luy, le priant quil soit nostre force. Au reste, Monseigneur, combien que la gloire de Dieu, et ce qui appartient a son regne, doibvent tousiours aller devant, confiez vous aussi a la promesse de nostre Seigneur lesùschrist, que le reste sera puis après adiouste. Ainsi ne doubtez pas quen vous adonnant au service de Dieu, vous ne sentiez en toute sorte sa benediction, et quil ne vous monstre par effect quel soing il a de ses enfans, pour leur donner ce qui leur est propre, mesmes quant a la vie transitoire : comme a lopposite, il ny a nulle vraye prospérité sans sa grace, et mesmes quant ceulx qui seslongnent de luy cuydent avoir tout gaingne, quen la fin tout leur est converti en malheur. Mais pource que ces choses nentrent point aisément au sens des hom- ( mes, il est besoing de vous exercer en lecture, comme ie croy que vous le faictes, et que vous estes délibère de poursuyvre.

Sur ce, Monseigneur, après mestre humblement recommande a vostre bonne grace, ie supplie ce bon Dieu de vous avoir en sa saincte protection, vous gouverner par son esprit, vous fortiffier en toute vertu, et vous délivrer bientost afin6) que nous aions dequoy luy en rendre action de graces. Oe 4. septembre 1558.

i) beaucoup soustenir: ligne ont. dans les Lettres fr. 5) faute corrigée dans l'éd. Et. 6) de façon Bt.

2) tiendrez Bt. 3) forces Bt.

321 1558 SEPTEMB. 322

2951.

CALVIN A MADAME DE COLIGNY. ')

Pieuses consolations en vue de la captivité de son mari.

(Oopie. Bibl. nat. Coll. Dupuy, Vol. 102, fol. 41. — Henry III. 139. Bonnet II. 233. Trad. angl. III. 468.)J|ti

Madame, si la tristesse que vous avez receue de la prise de Monsieur vostre mary a este dure et amere, toutesfoia iespere que desia vous aurez en partie cogneu par le fruict, que Dieu ne vous a point envoyé une telle affliction que pour vostre bien et salut, et voila ce qui doit adoucir toutes nos fascheries pour nous rendre patiens et pour nous assubiectir paisiblement a la bonne volonte de Dieu. Cest de cognoistre que non seulement il

2951.1) On lit au Livre d'Heures de Louise de Coliqny mère de l'admirai, ces mots écrits de la main de celui-ci: _Le xvi« joar d'octobre 1547 Gaspard de Oolligny seigneur de Chastillon et depuis admirai de France fut marié à Fontainebleau en premieres nopces à Charlotte de Laval." Puis, a/près remuneration de* huit enfants qui naquirent de cette union, se lisent ces mots: „Le iii« de mars 1568 mourut Madame l'admiralle lenr mère à Orléans." (Bulletin de la Soc. d'hist. du protestantisme français, 2e armée, p. 6.) Le xxve ionr de mars 1571 le diet Sr. admirai fut marié et es-pousa eu secondes nopces Iacqucline d'Entremonts à La Rochelle. Dans la Vita ci-dessus citée on lit p. 21 : Coniugem habebat Carolam Lavalliam, illnstri et antiquo génère progna-tam, et (qnod ille summum Dei beneficium deputabat) reli-gionis studio mirifioe deditam, ut etiam virum suum ad su-perstitiones et idolorum cultum abiieieudum christianamque religionem toto pectore amplectendam hortaretur. Ubi Ad-miralliua illam cupidius ac saepius eadem de re agere animad-vertit, semel quoquo ipse cnm illa serio agere instituit. Ita-qne multis verbis ei demonstrat, neminem se tot annis aut vidisse aut audisBe, vel in Germania vel in Gallia, qui religionem studiosius amplexus esset, quin magnis aerumnis et cnlamitatibus tantum non opprimeretnr. Begum Francisci I. et Henrioi II. leges esse, quae in Parlamentis omnibus seve-rissime observentnr, nt eins religionis damnati locis publicis vivi ustularentur, bonis omnibus regio fisco addiotis : tarnen si se ita paratam animo confideret, ut communem religiosorum conditionem non recusaret, suo se officio non defutûrum. Re-spondit illa, non dissimilem esse religiosorum eius temporis conditionem ao semper omnibus aetatibus in ecclesia Doi fuis-set, neqne dnbitare quin eadem usque ad finem muudi perpétue maneret. Data utrinque acceptaque fide coepit sensim Amirallius suos domesticos ao familiäres piie sermonibus ad Dei cognitionem adducere, iisque non modo biblia sacra, verum etiam libellos gallice de religione conscriptos legendos tradere simulque blasphemiis et impiis exsecrationibus in Gallia, praesertim apud anlicos usitatis interdicere. Liberis etiam pios gnbernatores attribuit, nt pancis mensibus inter-missis nova Castellionoae domns faciès appareret, caeteriqne duo ipsius fratres, Odettns oardinalis et Andelottns Ulo exemplo vehementer ad religionis Studium incenderentur. — Ce récit est difficile à concilier avec celui relatif à la maladie au Fort de l'Ecluse, et le rôle de d'Andélot est ici l'opposé de celui que lui assigne V Histoire ecclésiastique.

Calvini opera. Vol. XVII.

examine nostre foy, mais aussi qnen nous retirant des allechemens et délices du monde qui nous trompent, il nous fait gouster sa bonté, nous fait sentir son aide, et nous recueille comme sous ses aisles afin que nous puissions dire avec David que nostre souverain bien est dadherer a luy. Et de faict, quand nous avons le vent en poupe, comme on dit, il est bien difficile que nos esprits en sesgaiant ne sesgarent, et cest un miracle qui nadvient gueres souvent, que ceux qui sont en longue prospérité, se retienent sous la crainte de Dieu. Et voila pour-quoy afin de tenir ses enfans en bride, il leur envoyé des afflictions diverses. Mesmes nous voyons <• que David a eu besoin de telle médecine, comme il a confesse questant a son aise, il se promettait plus quil ne luy estoit licite, ne pensant plus que toute sa vertu estoit de sappuyer en Dieu. Et ie ne doute point que depuis un an vous nayiez goustè que ce chastiment vous estoit plus profictable, que vous ne leussiez pu concevoir, devant que lavoir esprouve. E t en cela sentons nous, combien que les adversités quon appelé nous soyent communes avec les incrédules et gens prophanes adonnez du tout au monde, toutesfois Dieu bénit celles que nous avons a souffrir, les tournant en tel usage que nous avons tousiours a nous consoler et esiouir en nos tristesses. Il y a aussi a recognoistre quen-core il luy a pieu de vous espargner, car vous voyez combien plus rudement il traicte. beaucoup dau-tres, lesquels toutesfois nont nul allégement eu leurs douleurs, et cest afin que vous puissiez plus a laise faire vostre profict dune telle admonition, pour ne vous point arrester a nuls biens ny honneurs du monde, et mesme quand il luy plaira de vous on eslargir encore plus quil na faict iusques icy, vous bien garder que vostre coeur ny soit enveloppe, mais que vous usiez tellement des biens temporels, quils ne vous empeschent point de passer plus oul-tre. Et de faict combien que tout nous vinst a souhait, sans iamais avoir nulle fascherie, la brief-vete de nostre vie nous monstre assez que cest un pauvre arrest quici bas. Quoy quil en soit, Madame, ne vous lassez a servir a un si bon Maistre, et de vous assubiestir* a un si bon Pore, sachant que toute nostre sagesse est de nous laisser gouverner a luy, en attendant que nous soions recueillis en son repos éternel. Et combien que ce soit auiourdhuy une chose tant odieuse que de lhouorer purement, que vous aimiez mieux irriter chasquun contre vous, pour complaire a luy seul, que de vous divertir du droict chemin, pour éviter les haines et murmures du monde. Et de faict, cest bien raison que nous soions dédiez a celuy qui nous a si chèrement rachetez, et selon lamour quil nous a portée, que nous prisions plus sa grace que toutes les faveurs du monde.

21

323 EPISTOLAE

Sur ce, Madame, apres mestre humblement recommande a vostre bonne grace, ie supplieray nos-tre bon Dieu de vous tenir en sa saincte garde, vous gouverner par son Esprit, vous augmenter en tous biens spirituels, et vous fortifier en constance invincible. Ce 4. septembre 1558.

2952.

F A R E L L U S CALVINO

Commendat coïlegam medici consulendi causa Genevam proficiscentem. Serio cogitât de itinere in gratiam Metensium suscipiendo. Soreîli missio in Gallican procuranâa. Bezae discessus e Lausanna.

(Authenticum non ezstat. Describimns ez Cod. Gen. 116, fol. 66. coll. cum Epp. Bern. VI. p. 788 et Simien Vol. 93. Tex-tus nobis pasBÎm suspectus, quanquam ez Farello mira legere

consuevimns.)

Praestantissimo Christi servo Ioanni Calvino pa8tori ecclesiae Genevensis theologo suspiciendo fratri et symmystae quam carissimo.

Genevae.

S. Quia hic optimus frater1) istuc venire de-crevit, ut suae consulat valetudini, nolui ut sine meis iret, quum cupiam eum tibi commendatum et Sarraceno,2) etsi opus non sit, nam utique notus est et propter pietatem commendatus. 8i Dominus daret ut firmiori esset valetudine, non adeo inutilis esset ccclesiis quae emergunt in Gallia. Sed nosti, quid illis expédiât et quod sit e re huius. Mord-lanuss) mire recreavit me turn ex lis quae egit, tum ex literis Mediomatricum,4) quas isti dedi ad te perferendas, ut tecum una dispiceret quod facto sit opus, et arbitror iam inter vos délibérasse. Ego ex animo cuperem, in gratiam eorum qui scrip-serunt, ad Palatinum et alios ire, et si fieri possit Moreïlanus vel Beza dux sit, cui me comitem facile adiungam. 5) Serviet id tuo consilio, quod mihi de-disti:6) nam hic non possum commode esse, dum

2952.1) Ex sequente epistola apparet Heliam mmistnm fuisse, de quo iam N. 807 et 2478.

2) medico. 3) Non liquet ex h. I. an nuper ipse apud Metenses

fuerit, adeoque iam e Lutetia redox, quo m. Decembri dermo missus est. Verum infra N. 2955. 2958 res ad liquidum per? dueitur.

4) quibus Calvmus seribit N. 2955. 5) Anno sequente ipse iter suscepit in eum fmern-6) Flures literae intercidisse videntur. Tu scias laß

2951—2955 324

fient, quae praeire oportet. Alterum7') enim domo abesse oportet: hoc si intervenerit, ut ipse pro tarn sancto opere proficiscar opportune fiet: hie velim te adesse.8) Literae quas miseront, multum me movent, nee poterunt Principes censere aliud, quam me iustam habere rationem ad se proficiscendi.

Fratres rogati a Caspare9) omnes consenserunt ut Sorelus,0) in Galliam iret, modo Vattevülanus id patiatur et offerendum admittat. Quod si non fecerit, alia exspeetanda erit occasio. Audio mire turbari ecclesiam et gymnasium super abitionem Bezae quae tarn multis in ore est. Cuperem enim haerere aliquamdiu et rebus pacatioribus, idoneo relicto, quo volet se conferret, si omnino retineri non possit.

Plurimum mihi dolet, non posse duas urbes prorsus convenire. Utinam tandem Geneva habere possit tantum prope urbem, quantum habet sparsum in ditione Arctopolis, et non nihil concederetur im-probis, licet malignis. Christus omnia bene vertat, et te diu servet ecclesiae suae incolumem. Valde placuit Beza contra sycophantam ' *) tarn improbum, cui rependat Dominus. Vale, et tuis me preeibus Domino commenda. Opto omnes salvos. Collega te salutat. Neocomi 4. Septembris 1558.

Tuus ex animo Farellus.

2953.

FARELLUS CALVINO.

Si quid videmus, in hac schedula agit Herum de suis sponsalibus, de quibus probe seit varia esse ho-minum iudieia. Si Calvinus interesse recuset, eum minime urgere mit.

agi de FareUi sponsalibus, propter^ quae et inde natos rumo-res Calvmus ei autor fuerat ut Ulis publice factis statim usque ad diem wuptiarum Neocomo abivret. Legaiio ad principes plausibüem offerebat praetextum.

7) aut me aut sponsam. 8) ad sponsalia. Vide Galvmi responsum. 9) qui e Gallia reversus erat (2V. 2903 2915.)

10) V. d. m. in Boudry, dominio VateviOii. 11) Castellionem. Titulus libeUi est: Ad syoophanta-

rum quorundam oalumnias quibus unicum salutis nostrae fun-damentum, i. e. aeternam Dei praedestinationem evertere ni-tnntur. (Conr. Badius. 1558. 8.) Vides Besam, quum semel censurae Bernensium se subduxisset, nihü antiquius habuisse quam omnem suam büem contra exosum ittum adversarium evomere, quod leges senatus prohibebant. {Exstat in «tue Tract, theol. Ed. 12. Vol. I. 337.)

/

325 1558 SEPTEMB. 326

(Ex apographo unico Cod. Gen. 107», fol. 182. — Buchat VII. 364. Teztus, utut Farellianus, haudquaquam sanuB videtur.)

S. Per Heliam nuper scripsi: et hic verbis coram referet omnia quae referre te1) cupio. Dispi-cies prudenter qua ratione, quae nemo non iudica-bit acta imprudentius, minus offendere possint: et si quid inde aedificationis possis elicere. Ita tarnen ne quum mihi consultum curas et mihi mederi, tibi tuoque tarn insigni ministerio notam non* inuras, aliquidque morbi contrahas. Malo enim in Christi gloriam potiora stare, quam détériora istorum in-commodo inclinantium sublevari.2) Vale, et nos precibus adiuva, ut nos propitius intueatur Dominus, cuius manu necesse habemus fulciri ne corrua-mus priusquam ad metam perveniamus. Neocomi. 6. Septemb. 1558.

Farellus tuus totus.

2954.

SULZERUS MARBAOHIO.

Etiam Basileenses ministri magistratum suum de disciplina instituenda adierunt, is tarnen vix ma-gis in hanc rem propensus videtur quam Bernensis.

(Ex tomo Epp. ad Marbachios scriptarnm ed. Fecht. 1684 p. 81.)

De ecclesiae nostrae statu nihil est quod magno-pere scribam. Idem enim est qui fuit pridem. Disciplinant desideramus, cuius nomine magistratum interpellavimu8 : qui licet placide postulationem ac-cepit, deliberationem tarnen de propositis capitibus longius protrahit quam vellemus- Et metuimus ne, ut sunt tempora et mores, minus sit ex voto nos-tro re8ponsurus. Videmus enim quam habeantur molesta quae quoquo modo ex ecclesiastica autori-tate licentiae passim dominantis coercitionem spec-tant, dumque tyrannidem papae metuunt plerique iugum Christi suave refugiunt. Déclarât hoc ip-sum recens Bernensium meorum exemplum, quorum sententia admodum severa Iratres pios percel-luit Lausannenses, quanquam non prorsus irritum eum etiam conatum exstitisse sperem, eo quod ac-

2 9 5 3 . 1 ) referri tibi? rescire te? 2) Haectibiexcutiendarelmquimusde sensu inveniendo

desper antes.

curatiorem inspectionem per censores ecclesiasticos se procuraturum magistratus receperit.

Basileae 9. Septembris Anno 58.

Tuus ex animo Sulceras.

2955.

CALVIN AUX FIDÈLES DE METZ. ')

H leur donne des conseils relativement au mode à suivre pour obtenir la liberté du culte.

(Minute, Bibl. de Genève. Vol 107a, fol. 346. Bonnet II. 236. Trad. angl. III. 470.)

Treschers seigneurs et frères, après avoir ouy monsieur de Dommartin,2) et aussi veu ladvertis-

2955.1) Cette lettré fut probablement provoquée par celle des Messins que Farel dit avoir reçue par Morel {N. 2952.) Ames la prise de la vue par le Connétable de Montmorency, François duc de Guise, lieutenant g.néral pour le Roi, força les pr testants et même un, certain nombre de catholiques de se retirer à Strasbourg. Ils ne revinrent qu'après la levée du siège par Charles-Quint. Non obstaut les grandes desolations advenues en ce changement ils délibérèrent de n'en bouger et d'y attendre la grace de Dieu en patience (Hist, eccl. NI. 436). Leur position devint plus tolerable lorsque PeguiUon succéda au Cardinal de Lorraine comme évêque titulaire. Ceux de la religiou continuèrent plus courageusement qu'auparavant leurs assemblées sécrètes, esquelles après la lecture de quelques chapitres de la bible les prières se faisoient hautement par quelqu'un député à cela. Ces assemblées furent découvertes et il y eut des incarcérations, mais à la solicitation des femmes de* prisonniers le Sr. de Vielk'ville gouvernenr de Mets, qui craignoit tousiours que les Prinoes Alemans ne remuassent quelque chose, les rtlascha 10 ou 12 jours après, {ib. 440) Quelque temps après, à la solicitation d'un gentilhomme de Lorraine, Sieur de Dommartin (2V. 2108. 2386. 2455. etc.) homme plein de pieté et de zèle, s'estant quelques années auparavant retiré en Suisse, vint à Mets un jeune homme du Bordelois nommé Villeroche, envoyé de Lausanne {en 1555, d'après Cuvier, la perséc. de Metz p. 15), lequel exerçant secrètement le ministère fie un tresgrand fruict en peu de temps, s'estant adioints à la religion plusieurs des principaux de la ville, mesme de la noblesse, entre lesquels fut le sieur de Clervant, de la noble et ancienne maison de Vienne, lequel sans oraindre aucun danger tenoit sa maison ouverte pour les assemblées {Claude Antoine de Clervant, baron de Coppet ( Vaud). Outre lui ü y avait encore Orry du Chastelet fils du sénéchal de Lorraine et gendre du gouverneur de VielleviUe, le comte d'Haussonville etc.) Les choses continuèrent ainsi quelque temps par secretes assemblées avec tel succès et accroissement que l'an 1558 oeux de la religion se résolurent de se declarer ouvertement et de n'espargner nul moyen pour avoir l'exercice lilire et entier.

2) D'après cela JDommartin était toujours encore en-

21»

327 E P I 8 T 0 L A E 2955—2956 328

sèment que vous avez envoyé par escript, il nous semble que vous ne seauriez mieulx faire, que de commencer a vous assembler au nom de Dieu, tant pour le pryer que pour recevoir instruction de sa parolle, car cela sera pour vous mettre en possession et donner ouverture au secours duquel vous aures besoing, cest que le comte palatin et les aul-tres princes sen meslent,3) car si vous ne faissies nul semblant sur le lieu, croyes que les poursuites eeroient bien froides, quelques diligences quon y feist. En premier lieu nous ne scavons pas si le comte palatin pourroit estre induict a pryer le Boy de vous donner telle liberté, pour ce que cela se-roit comme approuver lusurpation4) quil a faicte quant a la police. Mays prenons le cas que cela [soif] desia obtenu, advises sil ne reculleroit pas plustost que dadvancer, car une rcqueste est tost refusée, et ung secretaire trouveroit ayscment beaucoup de belles couleurs pour tergiverser. Ce pendant le Roy, brasseroit nouvelles pratiques en vos-tre ville pour rompre lentreprise, en sorte que vous en series plus eslongnes que iamays. Parquoy il est du tout nécessaire dentrer en possession pour estre favorises et aydez des princes. Du reste nous serions bien dadvis que les deux ce feissent ensemble, cest que ce pendant que vous commenceres en la maison a monstrer le désir que vous avez destre enseignez en, la pure doctrine de levangille, vous ayez homme qui sollicite pour vous vers les princes de prendre la cause en main. Nous voyons bien que la deffence quon vous a faict de vous assembler empeschera fort que vous nosiez commencer, sans estre asseurez de support. Mays se fault il surmonter ceste tentation, sil est possible. Car si vous ne prenez hardiesse a vous declairer, vous ne trouverez nul prince qui sen veille mesler, et aussi les poursuites telles quilz les font ne servi-roient de gueres. Au reste si on vous fasche ou moleste pour estre contrevenus a la deffence, vostre excuse sera que vous nentendez pas avoir offence, veu que vous ne troublez rien en lestât public, mays uses de la liberté qui vous a este octroyée par laccord faict et passe lan 1543,s) duquel vous

Suisse, d'où ü avait envoyé VUleroche à Metz, sans y aller lui-même. M. Bonnet, dans sa note, s'exprime de manière qu'il paraît supposer le contraire.

3) H s'agit de Frédéric Comte de Spanheim et de Wolfgang Comte de Veldenz qui s'intéressèrent à cette affaire

4) c. à. d. la prise de possession de Metz par le roi de France. On considérait la ville comme appartenant encore à l'empire.

5) Lorsque G. de Heu était maître échevin de la ville et que Farel y excitait le zèle des protestants, ceux-ci, avec le secours du Landgrave de Hesse, du duc de Wurtemberg, •et des villes de Strasbourg et de Francfort réussirent à conclure un traité (6. Mars 1513) par lequel les exilés furent

prétendes vous ayder, veu mesmes que ce qui a este naguercs arreste et conclud entre les estatz de lempire y est conforme. Vous pourrez aussy remonstrer que le Roy, en tant quil se diet protecteur, ne vous doibt empescher de telles libertés, et tant moins le conseil, veu quil est membre de lempire. Ce pendant aussi le meilleur sera a mon ad-vis, de choisir ung homme qui ne soit pas subiect naturel du Roy, affin quon nattente pas si hardiment sur luy. Sil est possible davoir maistre Pierre Alexandre6) par le congé7) de messieurs de Strasbourg, vous ne seauriez mieulx addresser pour ce quil est bourgeois de leur ville, et auroient plus docasion de se formaliser. Croyes quil ny a celuy de nous qui ne fust prest a semployer iusques an bout. Mays8) il y a une occasion speciale qui nous empesche, cest que aucuns escervelez dalemaigne,9) soubz umbre que nous nacordons point a leur fan-tasie que le corps de Iesuschrist est enclos soubz le pain de la cène, nous seroient plus contraires que les papistes mesmes. Ainsi dautant que pour le present jl nous vault mieulx tenir quoys nous vous donnons le conseil que nous vouldrions prendre si nous estions en vostre lien. Sil est difficille de gaingner vers messieurs de Strabourg quilz donnent congie a maistre Pierre Alexandre pour aller essayer telle entree, jl fauldroit en ce cas supplier les princes quilz les en requissent et exhortassent secrètement, car nous ne doubtons pas quilz ne si accordent se voyant authorisez. Voila en somme la procedure que nous songeons10) estre la meilleure et plus convenable. E t pour ce que la difi-culte vous pourroit retarder, nous vous prions de considérer, puisque cest loeuvre de Dieu, quil ne si fault pas porter laschement, mesmes de vous confier en luy quil besongnera par sa vertu pour y donner meilleure yssue que vous ne pouriez concevoir, puisque ce sont les deux choses quil a les plus pretieuses que son honneur et le salut de son église. Ne doubtez point que quant vous travaillerez pour restablir son service, et faire quil soit purement adore entre vous, et aussi que la doctrine de vie

rappelés et obtinrent, avec le libre exercice, l'église de S. Nicolas en Ntufbourg. Meurisse; D. Càlmet hist, de Lorraine II. 1244, Barthold; Chroniques de Metz 1863. L'Hist. eccl. III. 435, ajoute: Mais ce bien ue leur dura gueres ayans leurs adversaires obtenu un mandement exprès de l'empereur pour faire cesser les ministres etc.

6) Ce projet n'aboutit point. Alexandre resta à Strasbourg jusqu'en Septembre 1559. Mais M. de Clervant fit venir de #'« Marie-aux mines François Lepeintre dit La Chapelle, qui prêcha a Metz à partir du mois d'Octobre 1558. (Hist. eccl. III. 443.)

7) les soings Bt. 8) Bt si Bt. 9) Us Luthériens.

10) jngeons Bt.

329 1558 SEPTEMB. ' 330

soit preschee, jl ne vous tienne la main forte, et si la crainte vous a iusques ycy empeschez de faire Tostre devoir, et a ferme la porte a vostre ville a la saincte vérité de Dieu, évertues vous tant pour recompenser les faultes passées. De nostre coste ne pouvant mieulx faire, nous bataillerons avec vous par prières, corne nous supplions ce bon Dieu et père des miséricordes vous tenir en sa garde, vous augmenter en tous dons spirituels, vous gouverner pas son esprit, et vous fortifier en constance jnvincible pour le glorifier. Ce 10 septembre.

2956.

BOISNORMAND«; CAL VINO

Narrât quid gesserit Neraà et in eircumiacen-tibus regionïbus.

(Ex autographe» Cod. Goth. 405, fol. 20. — Siniler Vol. 93. Edidit Liebe p. 44, sed minus accurate.)

A Monsieur Monsieur Maistre Charles Despeville. a Turin.

8. Quum vestras literas attulit uxor aberam, nec potui alloqui hominem, qui fuit illi dux et cornes itineris. Huius meae absentiae causam scribere non videtur alienum. Ideo quam brevissime potero percurram. Deinde tum ea quae a nobis gesta sunt ex quo nihil ad vos scripsi, tum quae nobis conti-gerunt. Iam intellexisti, optime praeceptor, quo-modo a fratribus Condomiensibus 2) et Neracensi-bus vocatus fuerim ad illos consolandos, et ordinanda multa quae in illorum ecclesiis deerant. Quum per aliquot hebdomadas cum illis fuissem, et maxime Neraci, ubi tandem non fuit locus privatis congre-gationibus, sed in publicum prodeundum fuit, con-venimus primum extra muros, deinde crescente numéro deductus sum in maius templum. Advenerat tempus mihi a meis concessum. Reverti cupio. Cupiunt me retinere. Insto. Audieram enim ne-scio quid turbarum inter nostros subortum esse. Illi tandem me reducunt cum uteris consulum et totius

2956.1) De hoc Francisco Le Gay (Gayus) de B. vide N. 2860. 2897. Hist. eccl. nomen effert: Boynorcnand I. 324. Neraci fuit minister usque ad a. 1561 (ib. et 822) El p. 155.-Fro. B. et Vignaux dressèrent l'Eglise de Nerac et eu general par tout le païs deçà et delà la riviere de Garonne on commença de dresser l'Eglises iusques es plus grandes rilles.

2) Condom, inter Nerac et Auch.

ecclesiae, quibus rogant ut ad se ad aliquod tempus revertar. Reverter. Totius urbis consensu excipior. Quotidie in publico templo concionem habeo, diebus dominicis bis, quotidie adstante maxima populi mul-titudine, tum oivium urbis, tum vicinarum. Inter-ea vulgo fertur, quod verum erat, Burdegalenses senatores (sub quorum dominio sumus) obtinuisse a Rege ut sibi liceret3) cogère pecunias ex episco-rum4) proventu ad alendos commissarios, utvocant, totam suam ditionem peragraturos, ut e medio tol-lant Luteranos. Fama ad Principis rectores perve-nit. Sibi timent: ideo ad Regis Navarrae (is enim hic dominio potitur, sed non summo, 5) procurato-rem et urbis huius con suies scribunt, ne quem pa-tiantur hic sine episcopi Condomiensis permissu concionari: se aegerrime ferre quod hactenus passi sint nonnullos, me *) maxime. D. David7) literas affert. Timent cives: nam inprimis reverentur dominum suum Regem Navarrae. Consultant. De-cernunt ad tempus mihi tacendum esse. David, professus constanter se Christi negotium gesturum, locum occupât. Interea, ne otiosus essem, inviso fratres multorum oppidorum. Dum essem Sanctae-fidis,8) advehuntur literae vestrae9) et statim alius fasciculus. Uxor me vocat. Respondeo multos fratres mihi restare visendos, nec10) posse tarn cito redire. Dum haec geruntur, Neraci inter fratres suboritur dissensio. Revocor ab illis. Dum iam me accingerem ad iter Burdegalam versus, fratrum consilio muto sententiam. Scribo ad quendam iu-venem mihi sane facie ignotum, carissimum autem, quod audiam u ) illum gnaviter ,2) negotium Christi gerere, qui illic tum agebat. Is Campanus vocatur, Suadeo ut constanter pergat. Dum Neracum re-dÜ88em confirmatis in itinere fratribus, fere omnium mira alacritate exceptus sum, quod iam plus satis pereepissent Davidis nostri doctrinam paulo frigidio-rem esse. Privatim in diversis centuriis collectam ecclesiam solor, polliceorque statim ad eos rediturum. Certum enim iam erat ire Palum.i3) Eo. Quatri-duo maneo cum fratribus. Et quamvis turbatis rebus, tarnen quod meus antagonista abesset, in cas-tello ter concionatus sum, et sero preces publicas ante Principem, senatum et fratribus14) profero.

3) liceat L. 4) sic ex iapsu calami. 5) Navarrenus a rege Henrico provinciae Guienne prae-

fectus fuerat. 6) nos L. 71 Navarreni concionator aulicus. Cf. N. 2897. 8) Sainte-Foy. 91 deperditae.

101 non L. 11) videam L. 12) graviter L. 131 lJau. 14) sie.

331 BPISTOLAE 2956—2957 332

In omnibus mihi semper adest meus carissimus frater et collega Henricus. Antequam hue venis-sem uxor mea a nebulone quodam atheo pugione Tulnerata fuerat in tibia: quae quum sit paulo im-patientior doloris languet. Henricuslô) fratrum nomine scribit ad Neracenses, satiß dure eos arguens quod iam trimestre elapsum a quo mjjni DDBT1 16) hortari et instare non desino ut curent sibi dari proprium ministrum, quum messis maxima sit apud eos: neque tarnen vel pedem moverunt. Fateor, ditiores nihil communicare ecclesiae et pauperiores sumptus maximos fecisse. Nam certiores facti de adventu praesidis et senatorum quorundam Burde-galensium saepius Palum miserunt ad principem ut pacaret feras illas. Mittunt ad Regem nostrum etc. Nequeo satis dicere quam cupiam mihi dari unum aut alterum comitem doctum et fidelem. Profecto arbitrer, si id fiat, nos superiores erasures. Sed iam vix audeo interdiu incedere, ut modo ref'eram. Sed, ut ad rem redeam, me confère Ne-racum, nxore interea id aegre ferente. Privatim doceo. Triduo post adsunt nostri illi Burdegalen-ses. Taceo, saepe et multorum Uteris et sermone perlatum, nunc 5001T) nunc 1000 armatos cum illis venire. In portis collocanfcur custodes. Iuben-tur neminem armatum introducere. Introducuntur senatores: a nobilissimis et optimis ciribus hospitio suscipiuntur. Oavetur ne quis impius delator in-grediatur. Noctu trecenti viri plus minus urbem lustrantes custodiunt. Fréquentes armati adstant foribus eorum. Regius procurator, vir vere pius, illis semper adest, iubet secures esse, id illorum causa fieri ne cum tumultu concurrat populus. Habetur concilium intor nos. Statuitur neminem de-bere comparere, concionem continuare, et si adtem-plum perduci possiut, confessionem fidei1S) totius populi nomine proferendam. David, regius concio-nator, suggestum conscendit. Tertio demum die frigidissimam confessionem cum monastica (dicam ingenue) oratione profert. Ab illis accersitus contra piorum opinionem venit. Interrogatus suo more respondet. Indicunt diem: postera Martini. Vocor. Non compareo. Unus nostrorum consulum, qui in-fidelis est, iubetur me Burdegalam deducere in carcerem ante très bebdomadas, alioquin mulctan-dum mille libris. Suae infidelitatis dat poenas. Nee me videt, nee si videret auderet hiscere. Nam

15) N. 2897 not 1. Is eo tempore Pali fuisse videtur {v. infra). Eundem esse ac Vignaux iam supra suspicati su-mus. Is teste Hist. ecel. 156. postea Tolosae fuit.

16) Sic legendum cum codice et textu authentico 1 Sam. 17,16. Liebe in transscribendo erravit.

17) 800 L. 18) fieri L.

alii très cum bona parte populi a nobis stant. Pe-tunt illi nostri Condomium ubi miram exercent tyranuidem. Oblitus eram Davidi interdiotas condones. Negat se concionaturum ne videatur Regi non obtemperare. Instant boni: edicunt, ni veut provinciam suscipere, ab eis discedat: me palam concionaturum. Ooncionatur die dominica postrema, sed contra omnium exspectationem. Populo signi-ficat, quoniam a Rege prohibetur, ad tempus absti-nendum. Delitesco interea. A concione ad me coufluunt boni. Quid sit agendum rogant. Con-venimu8, oramus ad Dominum, decernimus populum per centurias noctu congregare, donee hostes lon-gius recesserint. Spero totam urbem nobiscum coituram exceptis pauoissimis sceleratis, qui interea coguntur 19) silere.

Habes, carissime pater, quae hactenus hie gesta stmt. Nunc pauois accipe quae restant. Regii illi praefecti, ut antea dictum est, quam durissime tractant fratres Condomienses, qui nescio quo consi-lio, me quotidie in diversum scribente, et per fidèles fratres hortante, noctu episcopalem domum ar-mis et vi aggrediuntur. Ad fenestras cubiculorum, in quibus erant isti, dirigunt bombardas (harquebu-tas80) cogor dicere, proprium nomen ignore), tran-gunt primam portam. Interea a fideli fratre pacan-tur. Spes erat, hostes illos metu perculsos mitius cum Christianis acturos. Aerius instant Minan-tur toti urbi excidium. Sequenti noete rursum conveniunt coniurati. Oertum totam domum incen-dio delere. Adest frater a nobis missus. Prolata Dei voce terret. Ab incepto desinunt. Interea incarcerantur multi. Unus inter caeteros aperte Christum confessus est. Dominus illis omnibus ad-sit et suo spiritu dirigat. Periculum est ne nun-quam domum redeant illi regii praefecti.

Dum haec hie geruntur interea carissimus nos-ter Henricus non minus aspera susiinet. Nam aiunt cardinalem Armagnacurn21) et episcopum Oleronen-sem Palo esse et ilhc bellum gerere contra Christum. Dominus ecclesiam suam undique hostibus infestissimis obsessam defendat et in libertatem vindicet. Si per tabellarium licuisset, non tamdiu apud vos siluissemus, nee silebo in posterum: turn ut admoniti periculorum nostrorum ardentius ad Dominum preces pro nobis fundatis, turn ut vos consulamus de iis omnibus quae nobis evenient. Dominus vos diu incolumes ecclesiae suae conserved Amen. Neraci 10. Septemb. 1558.

19) rogantur L. 20) harqaebusas L. 21) evesque de Rhodes et l'un des plus invétérés apos

tats de Franoe (Hist. ecel. p. 157.)

333 /

1558 SEPTEMB. 334

Nos quaeso commendato fratrum precibus. Excusa stilum rudern et ineptum.22)

Tuus ex animo in Christo F. G. A Bosco Normande

Oommunicavi tuas et domini fratris nostri Co-longii literas fratri nostro D. Gaucheriano,2*) qui, quod non satis laudaretur in vestris Uteris, aut aliquid mali a me de illo scriptum (quod Deus avertat) aut me omnino neglexisse.24) Fateor qui-dem ilium pro sua virili multum nobis contulisse. Sed non videor mihi detrahisse25) eius gloriae, quum scripsi, neminem mihi in principio affuisse praeter unum. Significabam enim (ut et TOS intel-lexistis) eos a quibus vocatus fueram. Sumus inter nos arctissimo amoris vinculo coniuneti. Tarnen si quando inciderit occasio, me si placet excusato. Nam quod non scripsi de illo, quod nullo pacto vi-deretur mea commendatione egere, utpote cuius pie-tas vobis erat satis nota. Iterum vale in Domino.

3957.

HALLERTJS BULLINGERO.

Lausannenses mutationes quaerunt in legibus ec-clesiasticis, verum repulsam ferent. Beza missionem impetravit. Viretus sequetur. Senatus iam de suc-cessoribus arcessendis cogitât.

(Excerptum ex autographo Arch. Tunc. Pint. VI. Vol. 115, ohm Serin. B. Epp. Vol. VIII. fol. 2976. — Simler Vol. 93.)

Claris8imo viro D. Heinrycho Bullingero Tigurinae ecclesiae pastori fidelissimo domino et compatri suo

perpetuo colendo.

Lausannenses res quomodo habeant ex fratre meo sine dubio intellexisti, ad quem nuper quaedam de illis scripsi.1) Quaerunt2) varias mutationes quae genti nostrae graves sunt, et plurimum pariunt of-fendiculi et dissidii. Neque enim fieri potest ut ali-

22) quern saltern dliguanto lucidiorem optaveris ut quid autor sibi velit perspicere possis.

23J Gauchtamo L. (La Gaucherie, Henrici Nav. prae-ceptor.')

24) Sic. Liebe supplet: suspicatus est. 25) Liebe emendat.

2957.1) Epistolam desideramus. 2) tempore praesenii. Ergo post priores propositiones.

quid ipsis concedatur quod non hic quoque recipia-tur et instituatur. Volunt enim nostri omnino con-formitatem habere in ecclesiis sibi subiectis. Beza interea hue reversus dimissionem petiit eamque impetravit.8) Manebit tarnen usque ad Martini diem.4) Videtur idem moliri Viretus.6) Senatus noster (quod tarnen quum sit secretum, te non pu-blicare velim) cogitat de Germanis professoribus 6> illic constituendis, et si qui inveniri possent idonei, facile reciperentur et liberaliter quoque tractaren-tur. Cogitavimus de D. Zanchio, qui Argentinae est, quam vis ille Germanus non sit, sed Italus. Nostri vero Italos horrent propter Coelium, ut nosti. Aliqui putant Hyperium ex Marpurgo evocandum esse. Si quid consilii habeas, aut si quos noris pios, doctos, nominatos viros, suggère mihi et videbo quid obtineri possit. Benedictus noster Aretius7) Marpurgum his diebus profectus est âmicos veteres salutaturus et simul percontaturus, si qui idonei homines inveniri pqssint, quorum usus illic esse posset. Est tarnen interea senatus noster sollicitua (nee immerito) ac forte in Charybdin inoidant, dum Scyllam vitare volunt, hoc est, ne aliquis Lutheranus aut contentiosus homo ipsis obtrudatur. Et hic cavendum erit omnibus nobis. Id quod sedulo

faciemus. Herum novarum habemus nihil. — Boraae pridie

Eelicis et Regulae 1558.

loan. Hallerus tuus perpetuo.

3) Cf. N. 2940. 4) Promisisse hoc videtur sed iam antea Genevam se

contulit, m. Sept. Baumio autore, Idibus Oct. secundum Hep-pium (Beza p. 68). Qui tarnen h. I. erravit, quum iam a. d. VI. Idus de eius adventu ad senatum Calvinus verba fecerit.

5) Imo hie libenter Lausannae mansisset. 6) Holler. Ephem. 121.- Senatus praevidens futurum

ut Bezam reliqui sequerentur, de professoribus coepit oogitare Oermanis missusque Martinus (Aretius) Marpurgum, Argenti-nam, Augusta m conquisitum viros doctos. Invenit aliquos et inprimis D. And. Hyperium, qui in vocation em consensit. Sed quum senatus noster ad Landgravinm scriberet noluit enm dimittere.

7) natus erat in Peterkinden et Marburgi 8 tu dits ope-ram dederat. Inde ab a. 1549 fuit gymnasiarcha Bernensis, a 1563 factus est prof, linguarum, postea theologiae. Obiit a. 1574.

835 EPISTOLAE 2958—2960 336

2958.

CALVINT7S FARELLO.

Ad eius sponsalia multis de causis venire nequit et miratur se denuo invitatum fuisse. Causam Me-diomätricum Älexandro potius commiüendam esse cen-set, quamvis non omnibus numeris idoneo, quam ut Farellus earn curare suscipiat.

(Saepius desnripta exstat deperdito autographe» : Genevae Cod. 107a, fol. 181 et iterum 182, prias exemplar ab ignota mann scriptum, oui recentior aliqua adscripsit: Nous avons l'original de la main d. M. Calvin. Postering Ionvillaei. Ibid. Cod. 107b, fol. 23 v. mendosum, Bernae in Bpp. Tom. VI p. 796, Tnrici ap. Simlerum Vol. 93. — Habet etiam Rachat VII.

363. Versio auglica III. 475.)

S. Quum tibi coram dixissem me ad nuptias vel sponsalia non venturum, quia neque fieri po-terat neque expedire ducebam, ') miratus sum quid ßibi Teilet nova invitatio. Ut maxime cuperem quod rogas, prohibeor tarnen multis causis. Scis Macarium2) abesse : JRemondus 3) et alter ex colle-gis adhuc decumbunt: vix oneri sufficimus. Certe abesse nequeo quin cessent aliquae conciones. In hac rerum perturbatione longius ab urbe discedere nunquam seuatus permitteret. Itor quam paratum Bit et ab iniuriis tu tum satis vides. Verum ut no-bis omnia sint intégra, quum adventus meus im-probis et malevolis instar flabelli futurus sit ad maledicendum, neque prudenter facere videris me vocando, neque ego, si tibi obsequor, considerate

3958.1) Farellus nonum et sexagesimum annum agebat quum consilium eepit uxorem duc-ndi. (Juando id factum sit non constat, verum si eius indolem considéras ad subitanea concilia propemam facile tibi persuaseris non diu ante Nmas Sept. earn menlem suam Galvino aperuixse. quitus prima rei mentio nobis hoiie occurrit. Earn nequaquam ex professa a matrimonio abhorruisse patet ex Cap. 38 libri eius a Baumio editi (Summaire, Genev. Fick. 1867 p. 99 seqq.) Verum inter varias vitae eius casus et discrimina saepius mortem minan-tia apostoli exemplum sequulus caelcb* manere maluit. Nunc annorum mole gravatus sane verum esse sentiebat quod scrip-tura dicit, et adiutorium sibi quaesivit. Delegit sibi filiam viduae Motomagensis, quae réligionis causa Neocomum se contulèrat, Mariam Torel, quae ipsa iam aliquatenus annis provéc'a fuisse videtur. Ma'er ipsa dudum Farello rei do-mesticae administra erat. Calvinus autor fuit amico ut spon-salibus sine mora fac'is usque ad nuptias itineri se daret, ne ansam praeberet, maledicentiae vulgi. Publice e suggestu pro-clamaiio solennis facta est diebus 11. et 25. Sept, et 2. Oct. Sic rem narrât Kirchhafer II. 162 Sed nonnulla aliter nar ra a leges infra in en. Calvini ad Neocomenses N. 2966. ex. gr. quod ad aeta'em sponsae attinet, et ad iter suscipiendum. Imo dixeris ipsum Calvinum hic ad FaréUum scribentem multo mitius de toto hoc negotio loqui quam eum mox dicen-tem audies.

2) God. 107b. Maorinum. Macarius de 15. Sept. Gene-vam rerocatus fuit.

3) Cf. N. 2941.

faciam. Utinam potius sequutus esses quod probaveras, ut statim a reditu4) accélérasses sponsalia. Nunc differendo non dubito te fovisse multos clandestines sermones, qui postea liberius erumpent. Nam quod putas rem prorsus occultam esse, longe falleris. Quum istac nuper transiret Collongius,6) iam minister Agathopolitanus6) sciebat. Scito igitur multos, qui apud te dissimulant, clam susurrare. Ego igitur quum rem putarem esse confectam, col-legas meos admonui ut si quid audirent placide re-tunderent sermones, quamquam simul rogavi ne vulgarent. Ac nuper, quum meo rogatu a Cherpo-nio1) exquireret lonvillerius quomodo exceptum fuis-set quod acciderat, optavi levari aliqua anxietatis parte. Qui scribebat nescivit quorsum id tenderet, sed mihi persuaseram apud vos omnia transacta.

Te causam Mediomatricum palam curare, meo iudicio consultum non esset.s) Bationes exposui in Uteris quas a nuncio tibi esse ostensas9) confido. Ego etsi Fetrum Alexandrum non tam idoneum esse fateor, coactus sum nominare. Quam oppor-tunum hodie futurum sit tempus nescio: quia Pro-testantibus 10) minitari dicitur novus Imperator quod bello contra Tnrcam gerendo pecuniam non suppe-ditent. Aliquid tarnen tentandum erit nam minis forte pungentur ad colligendas vires. u )

3959.

UTENHOVIUS CALVINO.

Statum rerum in Polonia paueis attingit quippe quern tabellarius fusius expositurus sit. Hortatur ut ad Tarnovium scrutât.

(Ex autographo Cod. Genev. 112, fol. 180.)

Olarissimo viro D. Ioanni Oalvino, eoclesiae Genevensis pastori vigilantissimo, domino ac fratri suo perpétua observantia honorando.

Genevae.

4) ex Geneva puta, ubi statim post scriptas suas epp. N. 2952 sq. fuisse videtur, nisi id iam ante«, factum credere malis-

b) Vide N. 2952. 6) Hunc rem scivisse cave mireris. Nam statim post

facta sponsalia Farellus Agathopolin concessit, collegam ergo antea de cnnsilio suo certiorem fecisse putandus est.

7) Cod. 107*1. Cleopono. Franc, de Cherpont Parisien-at8, qui a. 1557 ludimagisrer Neocomensis creatus est.

8) At/athopoli Farellus Argentoralum se contulit huius negotii causa.

9) Cod. 107b. offensas. 10) Cod. 107b. Praestantibns. 11) in margine add. 12. Sept. 1558.

337 1558 SEPTEMB. . 338

S. P. Ante mensem unum,l) aut eo amplius scripsi ad te per Sebastianum Pechium, vir claris-sime. Nunc vero dum datur opportunitas non possum committere quin denuo scribam, ut animi saltern erga te mei sigaificationem aliquam darem : multa enim nunc de rebus hie nostris nihil operae pre-tium esse duxi ad te perscribere, praesertim quum is qui has defert omnium fere quae hie geruntur rerum probe sit conscius: qui tibi uno aut altero colloquio plus narraverit, quam ego literis alioquin prolixissime complecti queam. Hunc vero fratrein vere pium, candidum (quern seniores hie nostri vo-bis isthic commendarunt), tibi studiose commendo, etiam atque etiam rogans ne ei Sanctis tuis consi-liis desis, in iis quorum gratia vos isthic est inter-pellaturus. Quo nomine feceris sane rem te dignam huicque patriae perutilem, ac omnibus nobis rem gratissimam.

Porro in novis hoc habemus, quod pastor ille idolum, a) missis ad regem hic nostrum literis, non ita pridem, postulant differri regni comitia, donee veniret Cardinalis Pisanus ipsius legatus qui mag-nis itineribus hue contensurus esset, ac metuo ne in ipsius gratiam differantur, adeo multum adhuc hie possunt istae papae larvae. Eum vero legatum importunitate sua nunc impetrarunt episcopi ad regni sui (uti opinantur) conservationem : verum sperandum est in Domino, in suam ipsorum perni-ciem versum iri quod in regni sui stabilimentum cessurum esse cogitarunt: quod ut fiat Deum Opt. Max. et precibus vestris interpelletis rogo. Si tu porro per hunc fratrem literas exhortatorias scriberes ad illustrem Ioannem a Tarnovia 8) comitem, operae pretium haud dubie facturus esses. Is enim ter-maximae est autoritatis per totam Poloniam papae-que tyrranidem notam et exosam habet si quis alius : certumque est tuas literas et gratas fore, mag-numque momentum apud ipsum habituras esse. In eo vero uno prae caeteris omnibus quantum sit positum, facile quum ex aliis, turn ex hoc ipso fratre cognoveris. Et quanquam ille maximi semper fecerit D. nostrum a Lasco, nihil obfuerit tarnen honorificam aliquam in tuis literis ipsius facere mentionem, idque ad maiorem ecclesiae Christi Domini in hoc regno aedificationem. Baluta mihî, quaeso, omnes isthic fratres. Carissimus vir D. Io. a Lasco per sinistriorem valetudinem nunc nihil potuit ad te scribere. Interim iussit tibi plurimam salutem suo nomine adscribi. Vale, vir clarissime, in Domino Iesu, cui ego te ex animo commendo, ut te spiritu suo (uti abunde bactenus fecit) magis

2959.1) N. 2924. 2) pastor idolum est pontifex maximus, iam tunc, ut

vides, infallibüis. 3) N. 2371. Scripsit Noster ad larnovium d. 19. Nov. Calvini opera. Vol. XVII.

magisque prosequatur in vitam aeternam. Raptim Wlodislaviae ex conventu fratrum. 12. Septemb. 1558.

Tuus ut. suus Io. Utenhovius.

De Caesare Ferdinando quae narrentur nihil dubito quin vobis isthic sint cognita.

2960.

LES FIDÈLES DE METZ A LEURS FRÈRES ÉMIGRÉS A STRASBOURG.

Us les prient instamment de les recommander au sénat de Strasbourg pour que celui-ci plaide leur cause auprès des princes allemands.

(Original. Archives de S. Thomas. Tiroir 22.)

Aux frères tenans la vraye Religion Chrestienne estans sortys pour jcelle de la cite de Mets quelque part ou jlz soyent et spécialement a ceulx qui

se sont retirez a Strasbourg et a Ste. Marie. *)

Seigneurs et frères treschers en Iesus Christ. Nous ne doubtons que n'ayez desia de long temps entendu par plusieurs personnages dignes de foy, en quelles calamités angoisses et fascheriez nous sommes tant corporellement que selon l'esprit, a raison des faix insupportables des guerres, aussi pour nous estre défendu sur peine de mort nous assembler en noz maisons a faire les prières et lectures accous-tumees, qui est le comble de tout nostre malheur, et qui cause que nécessairement il nous convient abandonner pays biens et possessions ou abiurer et

2960.1) A la tête de ces émigrés se trouvaient Clervant et Chambray. On adressa en même temps au gouverneur de VietteviUe et au magistrat de Mete une requête à l'effet d'obtenir le libre exercice du culte. Oeste requeste rendit les adversaires bien estonnés, surtout après que plusieurs letres de la part des princes Alemans et d'autres furent apportées au magistrat tendantes à mesme fin. (Par l'entremise de Sturm le magistrat de Strasbourg intervint aussi, Schmidt p. 97.) Oela fut cause que Vielleville print garde de près à son gouvernement en personne, avec quelque opinion que ce pouvoifc estre quelque entreprise brassée par les Alemans pour déposséder le Roy. Mais ayant veu que o'estoient simples letres de prières faites à la requeste de quelques uns du lieu de-sirans d'avoir l'exercice de leur religion dans la ville, il n'en tint pas grand compte. (Hist. ecel. III. 442.)

22

339 EPISTOLAE 2960—2962 340

Tenuncer a la vérité de l'Eternel, si iceluy miraculeusement ny besongne. Yoyez et considérez, frères, en quelle extrémité nous sommes: a nostre affliction, que vous appercevez n'estre petitte, ceste cy est encore adioustee que nous retirants d'icy le reffuge que de touts temps nous avons eu a Strasbourg nous est présentement denye. Nous adresser autrepart, veu quil ne nous est libre emporter aucune chose hors de la ville, nous serons en charge aux églises. De renoncer a la saincte vérité, que dieu si mise-ricordieusement nous a revellee, ce nous est chose plus amere que la mort. Si nous demeurons, ne faisants debvoir de Chresliens en demonstrant de quelle religion nous sommes, qu'est ce autre chose qu'approver la faulse? Nous mectans en debvoir de ce faire, nous serons emprisonnez comme sedi-cieux mutins et turbateurs de la republicque: Et pour estre contrevenus a lordonnance nous serons punys, non pas quilz reprennent manifestement lacté de soy, selon leur dire, couvrants par ce moyen leur impieté trop grande. Que feriez vous en telles affaires? Or nous avions tousiours espérance que par vostre moyen (spécialement par vous frères qui estez audit lieu de Strasbourg) nous serions adsistez vers vostre sainct sénat et princes du sainct empire pour avoir le restablissement de la saincte et sacrée parolle de dieu, selon qu'autresfois il nous a este accordé lan V. c. 43. Ce qui vous estoit et est encore fort facile. Car en faveur de la religion Ohrestienne de laquelle les sénateurs sont grands zélateurs, du droit de vostre bourgeoisie et a cause de la vicinite et grande amitye que de tous temps lesdictes deux citez réciproquement se sont portées lune a lautre, leur faisant entendre noz gémissements, nous ne doubtons que pour la grande bonté, dont ilz sont tant bien douez de dieu, ilz neussent exauce votre requeste, et pour le moins quilz neussent sollicitez les princes d'en rescrire a nostre magistrat a l'anéantissement dune si malheureuse ordonnance. Toutesfois jusques a present nous ne nous avons apperceu qu'ayez heu cest affaire tant sainct en recommandation, qui nous faict penser que peu vous vous soulciez de voz paovres frères. La charité Ohrestienne ne vous esmeut elle point a donner du pain a celuy que vous voyez mourir de faim ? Si vous faictes cela pour la conservation d'un corps mortel, que debvez faire pour les âmes affamées de la parolle de dieu qui sans icelle périssent éternellement? Nous vous prions au nom de nostre seigneur que, comme la fin de nostre creation soit en le cognoissant de le glorifier, puis quil vous a faict ceste grace vous reveler sa saincte cognoissance, vous vous y employez fidèlement procurante le bien et félicité de voz prochains comme vouldriez le vostre estre par iceux procuré. Et d'autant que Monsieur M° Guillaume Fareî nostre

bon père et pasteur nous a donné quelque ouverture et quelque espérance d'avoir mieux,2) Nous luy avons envoyé nostre response et l'avons priez et requis de soliciter pour nous ceste chose tant nécessaires, et espérons de brief que pourrons entendre de luy, par nostre messagier qui est encore auprès de luy, comme nous nous y debvons porter. Oe pendant nous vous prions et supplions qu'ayants compassion de nostre miserable estât il vous plaise le remonstrer a vostre sénat, les supplians que pour l'avancement de la gloire de dieu jlz sollicitent les princes de l'Empire, singulièrement lillume Oonte Palatin d'en rescrire a nostre magistrat, et nous ne faisons doubte que telle ne soit leur authorité en nostre Republicque que pour la plus petitte recommandation quil leur plaira faire ce meschant décret ne soit non seulement incontinent rescindé: Mais qu'au lieu quil est défendu de sassembler par les maisons, nous ne recouvrions la liberté iadis permise de publicquement et ouvertement oyr la parolle de ce grand dieu comme es autres citez do lempire il est libre, entendu que navons offensé contre le s. empire dont nous soyons privables de ses sainctes constitutions et ordonnances. Ce faisant vous serez cause d'un grand bien pour voz povres parents frères et amys affligez et si donnerez a cognoistre de quelle affection vous les aymez. Le dieu de toute consolation vous jmprime tellement ce faict au cueur que la poursuycte diceluy puisse revenir a lexaltation de son sainct nom, edification de son église et au salut de nous tous. Nobliez nous recommander aux sainctes prières de leglise. Le seigneur vous doint sa grace et paix. De Mets ce xvi septembre 1558.

Voz frères fidèles et bons amys de leglise de nostre seigneur au lieu de Mets.

2961.

TREGOTIUS l) CASTELLIONI.

Tradit ei Hoïbracum contra ipsum et Martinum Seïlium in concione quadam verba fecisse et Calvinum

2) II paraît que Fareï avait écrit même avant Calvin (N. 2955) et dans le même sens. La lettre de Calvin n'était sans doute pas encore arrivée lorsque là présente fut écrite. 2961.1) Isaac Trégoet {de la Boyssière) invents Gallus Ba-sileae studiis operam navabat a. 1557. (Herrn.)

341 1558 SEPTEMB. * 342

questum esse de Melanchthone propter iudicium eius haudquaquam iniquum de ipso.

(Describimus ex Specimine thesauri epistolioi a. 1864 a viro clar. A. L. Herminjard edito. p. 25. NoBtros OCUIOB haec fn-gerat dam bibliotbeoas pervestigabamns, ideoque magis dole-

mus doctnm editorem de fonte sno tacnisse.)

D. Seb. Oast. S. D. P.

Domine, ut has ad te hinc scriberem duae repente exstitere causae, ut ex sequentibus apparebit. Prima quod D. Biverio,2) apud quern bis nundinis sumus diversati, et nobis omnibus caeterisque amicis visum est tibi significandum, esse hic habitam a Guillelmo,3) Biverii socio, concionem totam de te et Mar. BeUio, quem dicebat se nescire personatus an apertus et verus prodiret, nee non de tuis erroribus, hoc est, de obscuritate sacrarum literarum, de non iudicando de alterius fide et operibus, de exspeetanda nova aliqua revelatione a Deo, de eultura eiusdem Dei Iudaeorum et Christianorum, multisque aliis quos tua praefatione ad Reg. Ang.4) et aliis tuis scriptis contineri dicebat. Itaque sub finem concionis in haec verba prorupit : Hanc ergo doctrinam diabolicam dicemus. Quibus prolatis sedulo auditores monuit ut ubieunque Cast, aut Mar. Bei. nomen deprehen-derint, cum maturo iudicio legant videantque dili-genter quid inde référant. Oonsultum igitur fore visum est omnibus supradictis, si literas ad eccle-siam hanc dares, in quibus de illis rebus sententiam tuam explicares moneresque, ne facile vel temere de altero maledicentibus posthac crederet. Facies autem si voles et videbitur.

Secunda, quod scriptae sint a Calv. literae ad 5) quarûm hoc est fragmentum : [Je

passe à un atätre poind. Eusiés vous cuidé Hubert Languet qui par vostre recommandation vint à ma cognoissance estre tant meschant et desloyal comme je Vay trouvé ? Premièrement par ses flateries et prac-tiques fraudulentes ü a tiré de Philippe certaines lettres desquelles Çastalio non seulement en faict monstre, pour tant qu'en icelles il est merveilleusement loué, mais ausi les envoyé ça et là, affin que soulbs H ombre d'un tel personnage soient à couvert ses mes-chantes et exécrables reveries desquelles il infecte tout le monde. Puis Hubert Languet, comme un interprète d' Apollo, se met en avant et introduit Philippe s'esba-tant par brocars et disant que les alcumistes auzent bien juger de la doctrine. Davantage affermant rien

2) Perrucello. 3) Eolbraeo. 4) versionem S. S. latinam a. 1551 Eduardo régi ai-

caverat. 5) Scriptor hic ipse nomen litura supprimere voïuisse

videtur, Herminjardus vero detemit legenaum: Eustathiwn Quercetanum medieum. Cf. N. 2896.

estre mis en lumière par ce chien là qui ne soit accordant à la doctrine receue en Vitemberg. Les deux episPres ont long temps volé en Paris devant que les copies m'en soient esté envoyées. Elles sont aussi esparses par aultres villes de la France, affin que l'approbation de Philippe esbranle les legiers esprits et ignorons. S'il vous plaist, à la premiere occasion qui se présentera, voyes et que trouvères bon de luy escrire que je déteste son esprit ainsi trayslre, vostre traval me sera aggreable. Si vous aviez leu les puantes flateris par lesquelles ce chien est chatoull[iê], à bon droit vous en auriés honte. Parquoy est cestuy affronteur6) digne de plus grande hayne et punition, qui en pratiquant de telles amitiés ch\arge~\ ce grant personnage, le non duquel mérite bien d'estre tenu net et pur de toute tache et macule, le charge, di je, de grande honte et blasme. A Dieu soyés recommandés.] 7)

Sed vide diligenter ne cum multis hoc com-munices, ne in suspicionem Calvino veniat qui me huius fragment! fecit participem.8) Salutamus te omnes plurimum, cum B. medico et D. B., Ludovico et caeteris amicis.9) Librum hic vidi qui brevi in lucem prodibit, cui titulum fecit autor: Leges et iudicia veterum Christianorum de coercitione haere-ticorum.10) Qui si prodeat, dii boni, quo se ver-tent nostri cum suis ignibus? Festinanter Franco-furti xvia Septembr.

Tuus Isaacus Tregotius.

2963.

UTENHOVnJS MINISTRIS TÜRIOENSIBUS ET GKENEVENSIBUS.

Maxime in eo est ut iis persuadeat, epistolis missis ad certos quosdam Poloniae nobiles hos in evan-gelio confirmandos esse et ad reformandam eccksiam alacriores faciendos.

6) Languet. 7) Mireris sane eùm haec gallice transscripsisse quum

et ipse latine seriberet et Caleinus scripsisset. Gonieceris Uli huius epistolam non de visu cognitam sed ab alio versant in-notuisse, quod simul testimonio erit istos talibus criminationi-bus et invectivis mirum in modum delectatos fuisse.

8) An ipse Perrucéllus? 9) Herminjardus hic lo.Bauhinum medieum (al. Boinum)

apud quem Çastalio degébat, et Mart. Borrhaum (Cellarium) innui credit, quos Galvinistis maxime suspectus et odiosos fuisse scimus. Ludovicum putat esse Lucium typographum.

10) Idem coniieit autorem fuisse Iustum Velsium, verum an unquam impressus fuerit dubitat.

22*

343 , EPISTOLAE 2962—2964 344

(Ex Cod. Turicensi, Arch. Plut. VI. Vol. 106. Epp. Tom. II. fol. 719 per amannensem Bnllingeri. — Simler Vol. 93.)

Claris8imis viris et dominis pastoribus eoclesiae Ti-gurinae ac Genevensis, Dominis praeceptoribus ac

fratribus meis perpétua observatione colendis.

Quandoquidem is qui has defert, haotenus bic haesit, attingenda mihi quaedam esse putavi, viri clarissimi, quae nunc in conventu Vlad. ') per fra-tres conclusa fuerunt. Primum enim compositis inter nobiles viros ac ministros ipsos controversiis assensi sunt nobiles, qui magno numéro interfue-runt, in liberalem quandam contributionem ad eri-gendas scolas, ad alendos ad verbi ministerium idoneos iuvenes, adque typographiam peculiarem. Deinde assensum est communi suffragio ne amplius contribuantur ab ipsis decimae papistis ad alendam ipsorum tldulofiavCav ac impietatem, quum id sana conscientia non possent: quod ipsum se ita yelle, proximis regni comitiis sunt proposituri. Tertio assensum est per ipsos, ne ipsi posthac liberos suos matrimonio iungant cum infidelibus. Postremo etiam assensum est, ne subditi ipsorum maiori onere ab eis graventur, quam veteres patriae leges ferant, nimirum qui integrum agri dimensum possident rustici, ut per duos dies dominis suis operas singulis septimanis impendant, qui vero medium, per unum diem. Alia praeterea sunt constituta multa, quae nunc non est narrandi locus: haec vero sunt, quae maioris momenti esse videntur. Caetera yça/t-fiarocpÔQoç.

D. Iohannes Bonnerus, baro a Baliciis 8) castella-nusque Biecensis, quem ego vobis nuper commen-dabam utque ad eum perscriberetis bortabar, interfuit conventui, plurimique alii potentes viri, qui omnes se disciplinae ecclesiasticae subiecerunt. Ut autem ad ipsum aliquid literarum nunc detis vos vehementer rogo, quo animum ipsi ad intrépide audendum magis magisque addatis, in ipso enim non parum momenti hie est positum. Neque minus momenti, quin imo multo plus, positum est in illus-tri viro D. Stanislao ab Ostrorog9) Castellano Med-zerecensi ex antiquissima dueum familia oriundo : is enim unüs maiorem totius Poloniae maioris partem secum non obscure trahit. Tametsi autem is Luthero sit addictior, tarnen scio eum D. a Lasco, cuius ex sorore neptem duxit, magni facere: vestrasque li-teras ei gratas fore. Hoc enim ipsemet mihi indi-cavit, 8eque rescripturum esse libenter. Maximae

2962.1) Vladislaviae {N. 2959) saepius Synoäi celebratae sunt, praesertim a 1559 de Slancari controversia.

2) N. 2924. 2931. Ad eum scripsit Bullingerus d. 28. Oct. JExstat ap. Simlerum Vol. 93.

3) Oui Tigurini scripserunt eodem tempore, Calvinus 19. Nov. {Vide infra suo loco.)

vero omnium autoritatis per totum regnum estHlu-striss. D. Ioannes comes Tarnoviensis,*) Gastellanus Cracoviensis supremusque exercituum regni capita-neus, qui huic cardinalis Pisani missioni est iniquis-simus, totique episcoporum ordini, quod ipsum man-darunt, offensissimus : ad quern etiam nunc vobis omnino scribendum esset. Hoc enim est certissi-mum, quod ipsum affirmât clarissimus vir D. Ioannes a Lasco, vestras literas ipsi fore longe gratis-simas, eisque ipsum admodum confirm atum iri, qui unus (quum primus in comitiis alioqui sententiam dicat) si constanter agat, nihil est dubuim, quin re-liqui omnes manibus pedibusque in ipsius sententiam sint ingressuri, praesertim si nobiles missi, quos nuncios terrestres vocant, pie constanterque suis postulationibus insistant. In nunciis enim qui totum regnum repraesentant maximum momentum est positum. Quare et ad alios illos iam dictos viros ac dominos, operae pretium vobis erit perscribere ut illi sua autoritate animos nobilium praeparent ad comitiâ. Ne pigeât itaque vos, patres carissimi praeceptore8que observance, aliquid laboris nunc in-sumere scribendis ad praedictos très .dominos atque adeo ad omnem nobilitatem, quae nunc evangelium Christi Domini accepit, ut animorum fideique uni-tati insistant, idque sine ulla proorastinatione, quum morae longae omnino noxiae videantur. Certum est enim sub Cardinalis huius adventum comitia non diu extractum iri. Clariss. D. a Lasco nunc paullo melius habet, sed tarnen non adeo adhuc est confirmata valetudine, ut multa possit scribere, quare ne aegre feratis ipsius silentium vos vehementer rogat. Valete, viri clarissimi fratresque ob-servandi in Domino, cui ego. ministerium vestrum commendo ex animo. Raptim prope Cracoviam, nimisque tumultuanter. xviij Septembris 1558.

Ignoscite quaeso lituris, non enim licuit re-scribere. ,

Yestrae pietati addictissimus v Ioannes Utenhovius.

CI. D. a Lasco vos omnes per-amanter salutat suaque officia vobis studiose defert.

4) Tarnovio scripserunt iUi d. 18. Nov. {Arch. Turic VI. 106, fol. 720.) Ipse respondit 13. Mai. 1559 {ibid. f. 24.) Galvinum habebis I. I.

345 1558 SEPTEMB. 346

2963.

DATHAENTJS OALVINO.

Prqponit ei qmestiones quasdam, alteram circa conventus privates et clandestinos piorum Antwerpiae degentium, alteram de infantibus a papistis baptieandis.

(Ex autographo Cod. Goth. 405, fol. 78.)

Eruditione ac vitae integritate clarissimo viro D. Ioanni Calvino Genevensis ecclesiae pastori fide-lissimo, domino et amico observandissimo.

Genevae.

8 P. Insignis tua humanitas et non vulgaris facilitas nee non quaestionum quarundam gravitas iudiciique tui dexteritas, ornatissime domine et frater, efficiunt utmeis uteris tibi alioqui occupatis-simo molestus esse cogar. Non ignorât Praestantia vestra, plures Antwerpiae ') in vinculis detineri qui eo nomine coniecti in vincula dicuntur quod coetus privatos frequentarunt. Haec res iam multos turbat, dum alii licitos et pios, alii illicites et impios esse clancularios huiusmodi conventus contendunt. Quare etiam nonnulli fratres ut scrupulo omni liberaren-tur uteris suis duas quaestiones nobis alioqui satis graves proposuerunt, quae ad hunc modum sunt formatae: Num coetus illi particulares aut privati boni sint et legitimi, et num is bene faciat qui se ipsum propter coetus hos uxorem familiamque peri-culo exponit? Haec quaestio per se non facilis ad-ditis circumstantiis multo difficilior redditur: nam non fert magistrates tales conventus quae proditio-nis speciem praé se ferunt. Deinde non probat matrimonia clandestina habetque proles pro iUegiti-

2963.1) De eeclesia Antwerpiensi haec habe, coll. N. 2561. et Biverii diario in Frkf. Bel. Mandl. saepius supra laudato. Arctiore quodam vinculo inter se coniunctus erat coetus Ant-werpiensis cum Vesaliensi, Emdensi, adeoque Francofurtensi. Ipse DatJtaenus t Belgio oriundus olim Emdae fuisse videtur. (Ter Haar, Dathaeni vita p. 19.) lam m. Ian. 1559 Antwer-piensis eeclesia crudeliter vexata sanguine martyrum effuso inclaruit (Martyrs fol. 497, v. et seqq.) Non tarnen fide ex-eiderunt illi: Comme de l'Evangile presche à Anvers pins abondamment qne paravant, maints bons personnages, mar-ohans et artisans, s'en resionissoyent: anssi du costë des ennemis les Prestres et Moines transportez de maltalent furieux tronvoyent iournellement à la conr pour se plaindre des officiers d'Anvers, de ce qn'ils en faisoyent si peu monrir. A ceste canse le Marcgrave fit tant qne ceux de la Loi d'Anvers publièrent une ordonnance ponr connoistre et remarquer ceux qui iroyent aux assemblées. Mais le peuple persistoit d'aller aux champs ponr ouir les presches. Antwerpienses conciona-torem habebant Adr. v. Haemstede, antea Anglorum exsulum coetui adscriptum, qui a. 1558 cum tredecim familiis solum vettere eoactus Aquisgranum petiit, postea JElisaietha régnante minister fuit Belgarum Londini.

mis. Praeterea nocturnas et sécrétas mortuorum sepulturas non patitur quum multa latrocinia et homicidia sub eo praetextu evitandi superstitiones ad-mitti possent: econtra non possunt pii publice apud pontificios matrimonium contrahere nec mortuos se-pelire quin superstitiones suo silentio ac praesentia approbent. Quid igitur consilii pus undique angus-tiis oppressiB hac in re dabitur?8)

Altera quaestio est num liceat fidelibus infantes papistis baptizandos oiferre, dum alius cultus divinus publice non habetur.8) Et hic quoque magna est difficultas, nam si non baptizatur infans frustrantur pii parentes insigni consolatione et ana-baptismi suspicionem incurrunt. Si in privatis piorum coetibus baptizetur creatur parentibus praesen-tissimum periculum. Si papistis offerant cum pro-testatione, nec hoc periculo caret. Et quid illi facturi sunt qui per totam inferiorem Germaniam sunt dispersi et ministris carent? Num quilibet in sua familia sacramentorum potest esse administer? His de rebus inter nos consultavimus et contuli etiam cum D. Crispino. Caeterum nihil diffinivimus ac responsionem ad Antwerpensium literas tantis-per distulimus donec praestantia tua reliquique fratres suo consilio nos iuverint quod anxie ex-spectabimus. Quare P. T. per Christum enixe ora-mus ut quam poterit fieri citissime nobis respondere non gravetur.

Raptim Francofurti 1558. 20. Septembris.

Ornatissimae P. tuae studiosissimus Petrus Dathaenus

ecclesiae Flandricae minister.

2964.

OALVINUS ABBATI OUIDAM.

Qui nuper acerrime in piôs et Calvinwm in-vectus iam aliter sentvre dicebatur, imo ad evangelium satis propensus esse. Ewm invitât vi Genevam ve-niat, coram de omnibus acturus.

(Bxstat in Ood. Paris, bibl. nation. 8585, fol. 76. Edidit Beza Gen. p. 209, Laus. p. 442, Hanov. p. 496, Chouet p. 284,

Amst. p. 130.)

Audieram saepius, eximie vir, quum unus esses ex multis qui sinceram pietatis doctrinam quae

2) Dédit Calvinus iam N. 2561. 3) Vide Calvini Ep. N. 2007 et in gmere quae Tomo X

' edidimus consilia.

347 EPISTOLAB 2964—2965 348

nobis a Deo tradita est pro defensione Romani pa-patus oppugnant, maiore tarnen quam alios vehe-mentia in nos excandescere, et privatim quoque in me asperius invehi. Neque vero mirabar, quum et superstitionibus, quae maiorem orbis christiani partem occupant, imbutus esses, atque errorum laqueis implicitus, simul inconsiderato zelo te rapi ad me durius tractandum, atque etiam conviciis vexandum. Ac iampridem ad eiusmodi probra, quibus et prophe-tas, et apostolos, et unigenitum Dei filium obnoxios fuisse video, continuo usu obdurui. Nam hoc nobis divinitus praescriptum est, neque aequum esset a communi lege me eximi : neque ferenda mea molli-ties, si moleste ferrem me violari, ubi ne Christo quidem summo omnium regi parcitur. Nunc ubi mihi narratum est, non modo te mansuefactum esse,'ut placide nos audire paratus sis, sed quam prius abominatus es doctrinam amplecti: vel saltern ita ad nos accedere, ut posthac inter adversarios censeri non debeas: quam iucundus hic mihi nun-cius fuerit, vix possum Uteris exprimere: quia ex hac mutattone non vulgarem exspecto fructum. Nam et multi quos autoritas tua quasi devinctos constric-tosque tenebat, ne ex labyrintho illo émergèrent, tuo exemplo adducti incipient tandem attentius re-putare quid agendum sit, multorum torpor exper-gefiet, multorum frangetur aut mollietur pervicacia: denique multi, qui te errorum ducem fuerant se-quuti, tecum resipiscent. Neque vereor (si tibi suavi8 est Dei misericordia) ne te libera errorum, a quibus te eripuit, reprehensio offendat. Ac sane non aliter gustare potes quam liberaliter tecum egerit Deus, nisi reputes quam miserum fuerit in profunda ilia impietatis abysso demersum iacere: imo tua conversio, ut scribendi materiam suppeditat, ita gratulationis mihi argumentum est. Iam super-est ut te liberatori tuo et officia tua addicas, et qui fallaci religionis praetextu obtenebrasti multorum mentes, nunc lucem praeferendo discutiendis tene-bris sedulo incumbas. Caeterum, quia plenam ex-hortationem et qualem res postulat vix caperet epistola, ultro tibi pro tua prudentia hortatur eris, ut ingenium, eruditio et facundia, quibus te Deus or-navit, illustrandae eius gloriae consecrentur. Utinam, quia mihi praeclusum ad vos est iter, commodum tibi esset hue excurrere! Agnosceres profecto ex Tultu et sermone, quam vere et ex animo cupiam fraternam benevolentiam cum omnibus colère, quos sibi Deus reconciliavit. In hoc saltem melior erit tua quam Pauli conditio, quod ille ex praesenti vitae periculo elapsus ob fidei testimonium, vix idem a fratribus, quia suspectum habebant, admissus fuit. Ego vero ad te non comiter modo, sed etiam hono-rifice excipiendum non secus ero propensus, quam si me nunquam verbulo uno laesisses. Yale, orna-tissime vir et mihi in Christo venerande. Deum

precor ut te gubernet spiritu intelligentiae et pru-dentiae, sua virtute sustineat et confirmet, donis omnibus locupletet, incolumem tueatur et benedicat. Genevae, 9. Calendas Octobris 1558.

Tuus ex animo Ioannes Calvinus.

2965.

MACARIUS CAL VINO.

Praeter multa alia denuo de suo itinere ad ducem Saxoniae loquitur et narrât quendam tumuUum ex errore natum.

(Ex autographo Ood. Genev. 112, fol. 145. — Coquerel Hist. N. 12. p. 55. Bevue p. 168.)

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'Espeville.

S. Quis de nostra expeditions *) fructus ex-spectandus sit nescio : me quidem non poenitet pro-fectionis postquam intelligo consilium nostrum tibi placuisse. De sacra coena verba faciens cum minis-tris,2) etsi diserte non demonstravi, quia mihi cum illis nullum certamen fuit, nos more ipsorum non fingere immensum Christi corpus et esse ubique quasi naturam exuisset, explicavi obiter tamen, sicut ex te didici, ipsis tacentibus, verum communi-cationis modum, quod scilicet Christus secundum corpus suum in coelo manens, admirabili spiritus sui virtute ad nos descendit et simul nos ad se sursum attollit. Nec vero suffragari velim fictitiae ubiquitati et benevolentiam ipsorum proditione veri-tatis redimere. Cum cancellarios) de his rebus nullum omnino sermonem habui, duntaxat causam ipsi nostram commendavi. Huius statura non re-spondet ei quem describis, domine. Hie enim est medioeris staturae, comitatem alioqui vultu prae se fert. Inquiram de nomine, si forte Dux Lutetiam reniât, quod ipsum percupere intellexi priusquam discedat e Gallia.

In monendo Andel[oto] nescio an aliquid profe-ceris. *) Superiore enim gloria magni animi et virtutis exstineta, totum se ad fratris et uxoris vo-

2965.1) in castra ducis lo. Guüelmi prope Ambianos. Inde enim scripta exstat epistola ducis d. d. 27. Sept. Barthold p. 252.

2} N. 2941 not. 8. 3) De Burcardo cogitari nequit qui in Germania re-

mansit. Sed Calvinus videtwr de eo cogitasse. 4) Nulla ewstat epistola hue referenda.

349 1558 8EPTEMB. 350

luntatem accommodât. Nihil minae, nihil obtesta-tiones, nihil adiurationes yaluerunt. Totus etiam nunc est in quaerendis testimoniis quibus conscien-tiae morsus et punctiones retundat, et coram homi-nibus factum suum colore aliqno obducat.

Quod scribi8 ad fratres,5) documente est nobis quam cara sit vobis omnibus vita nostra. E t sane perfidia medici6) nos in summam sollicitudinem ad-duxit, ac satis intelligimus quanto cum pericula hie yèrsemur, quum propter istius minas, tum etiam propter Buxei1) tormentis omnibus excruciati ser-monem. Sed nescio qua ratione provideamus. Nam praeterquam quod periculum est, si alio concedamus, ne yideamur in desperatione fugere: videmus etiam quid praesentia nostra conférât, et metuimus ne si novi aliunde pastores accersantur rebus adeo turbu-lentis, non facile possint nostros colligere quod minus initio yaleant autoritate, utcunque magnis do-tibus excellant. Dispicient tarnen fratres quid factu opus sit, nos ad omnem eventum parati erimus, Deo concedente.

Nunc historiam yobis narrari operae pretium est, undé nobiscum celebretis nomenDomini: 20. Sept. quum ad frangendum Christi panem hora circiter nona vespertina convenissemus et pro more novitios examinarem, repente confusus clamor in platea ex-ortus est. Tunc per exploratores nostros tumultuose nobis intus nunciatur, nocturnas vigilias accersitum iri et iam ex populo alium alii animos addere ad nos opprimendos. Dum haec geruntur magno ac-cidit casu quod unus ex nostris pistoletum, ut yo-cant, quod secum attulerat adornans, non iudicio ac voluntate, sed inscitia potius huius generis armorum, aut metu attonitus, globulum emisit. Ibi mirifica Dei bonitate factum est ut in magna turba nemo laederetur, et simul quum perterriti essent adver-sarii crepitu machinae, et sibi metuentes domi se includerent, iter patuit nostris exploratoribus qui districtis gladiis ad ostium stantes nos foras evoca-runt. Tunc quum non mediocris terror animos nostros occupasset, et periculum longiore mansione cresceret, subito confertim omnes exierunt. Post-quam egressi sumus, quoniam locus non procul aberat a moenibus quae forte illic perforata erant, propter opus quotidianum, optimum factu duximus ex urbe excedere ne si per vicos multitudo ince-deret, populus, qui, nondum per tempus quieti sese dederat, in nos impetum faceret, aut in manus ex-cubitorum aliquis incideret. Egressi igitur ex urbe in aperto campo circiter media nocte in conspectu lunae et stellarum micantium gratias Deo egimus,

5) Parisienses puta. Non tulit aetatem. 6} N. 2949. 7) Vide Macarii epp. m. Aprili et seqq. scriptae, item

quae sequetur N. 2969.

quod nos a populi furore liberasset et concione habita diversis itineribus, ne conspiceremur, reversi sumus, ac moenia transsilientes domum nullo nee dato nee accepto detrimento salvi omnes Dei bene-ficio pervenimus. Poatridie magna hominum turba circumstetit domum et mira de nobis dicta sunt. Opportune autem accidit quod is qui aedes con-duxerat, non magni est nominis, nee ullum dignitatis locum obtinet. Yidetis misericordiae Dei tri-buendum esse quod evaBerimus idem periculum in quo superiore anno hoc eodem mense fuimus.8)

Sciscitatus de Jßambüll[ieto], domine, reperi ipsum periniquo animo tulisse discessum filii, sed dolorem longinquitas temporis minuit, aut ipse intus promit, quia nullum rem.edium videt.9) De statu sororis 10) nihil certi possum Ionvillaeo nostro scri-bere: literas quas frater ad ilium scripsit curabo perferri, ubi dabitur opportunitas.

De bello aut pace nihil scribo quia loquerer ex opinione hominum atque fama. Hie tarnen publi-catum est 20. Sept. licere mercatoribus frumentum, vinum et omnis generis merces quoquoversum cir-cumvehere ac tutum ipsis iter per fines hostis fore.t v. Hoc forsitan initium erit induciarum, praesefffia If quum exigua pars aestatis reliqua sit ad bellum ge- I rendum. * ') Hoc si rex obtineat, rebus et mente | et animo, ut ipse affirmât, instigatus a leone rubi- I cundo in bellum Lutheranern] insistet et stirpem ß ac nomen eorum funditus delebit.12) SuperesTul^ nos et gregem nostrum vestris precibus magna erga nos beneyolentia incensis commendemus et simul ipsi precemur Dominum ut nos hic et yos illic uno animo cum Satana, principe omnium hostium nos-trorum, fortiter quasi certa iam et explorata victoria, usque ad mortem dimicemus.

Vale, pater optime, una cum fratribus optimis et uniyersa ecclesia. Dominis syndicis et toti sena-tui salutem plurimam meo nomine reverenter dici cupio, quod in hanc partem nolim accipi quasi propter novum discrimen oblique ad yos reditum 1S) hao via procurem (novistis enim animum meum), sed ut me sui, sicuti par est, memorem esse intel-ligant. Gollegae mei yes omnes plurimum salutant. 24. Sept. 1558.

y obis obsequentissimus Io. Bachamus.

8) in via S. Iacobi Nonis Sept. 9) Vide duos Macarii praecedentes.

10) Mad. de Rantigny. Ill Thuan. II. 581. 12) Captivis communem spelnnoam hostes inviderunt, et

quum ipsoB a permnltis inyisi audirent, ternos collooarunt. (Haec in margine.)

13) Iam d. 15. Sept ministri eum revocandum deer eve-runt et Moréllanum sufficiendum.

351 EPISTOLAB 2966—2968 352

2966.

CALVIN AUX MINISTRES DE L 'ÉGLISE DE NEUCHATEL.

Conseils donnés à l'occasion du mariage de Fard.

(Copies Coll. Tronohin à B/essinge, Bibl. de Genève Vol. 107, fol. 107. Vol. 108, fol. 100. — Enchat VII. 364, Bonnet II.

240, Trad. angl. III. 473.)

A mes bien aymez frères les Pasteurs et Ministres de l'église de Neufchatel.

Treschers frères, Je suis en telle perplexité que je ne scay par quel bout commencer a vous escrire.1) Il est certain que le pouvre frère maistre Guillaume a esté pour ung coup si mal advisé, quil faut que nous soyons tous confus en honte avec luy. Mais tant y a que je ne voy point quon y puisse donner tel remède que jay entendu quon a desia commencé.2) Car puisquil ny a nulle loy qui empesche ung tel mariage, de le rompre quant j l est fait, je ne scay sil seroyt licite. Tant y a que le scandale en sera augmenté davantage. Si ces-toyt une personne privée, jy trouverais plus de moyen. Maintenant que diront les malins et que penseront les simples, sinon que les prescheurs veullent avoir une loy appart, et quen faveur de leur estât, ilz rompent le lyen le plus ferme du monde? Car combien que vous tendiez a autre fin si estimera on que vous preniez ung privilege par dessus les autres, comme si vous nestiez subietz a la loy et reigle commune. Si on eust esté adverty du faict de bonne heure,3) jl eust faillu rompre ceste folle entreprinse, comme dun homme qui eust oublyé toute raison. Mais puis quavec le reste du mal, il sest précipité en sorte quil nest possible de le relever de sa cheute, advisez si le remède est convenable danneantir ung mariage qui est desja fait. Si on allègue que telle promesse estant contre lordre et honnesteté de nature ne doit pas tenir, advisez si ce vice nest point a supporter comme beauooup dautres, quand on ne les peut corriger. I l y a demy an 4) que le pouvre frère eust prononcé hardiment quil eust faillu attacher comme ung

2966.1) II paraît que les ministres de Neuchâtel étaient très-irrités contre Fard, qu'ils qualifiaient son mariage de scandale et qu'ils parlaient même d'un divorce à faire prononcer. Calvin, qui partageait au fond leurs sentiments, cherche à apaiser les esprits et représente son ami comme ayant perdu la tête. Il ne s'était pas exprimé aussi vertement en écrivant à Farél lui-même. (N. 2958.)

2) désiré commencer Bt. 3) Il le savait depuis un mois au moins. Comp. N. 2952.

2953. 4) Est-ce à dire que le projet datait de plusieurs mois?

homme raddotté celluy qui en si grand' viellesse eust prétendu davoyr une si jeune fille: 5) mais la chose estant faite, il nest pas aysé la casser du tout. Quant a moy pour ce que je ne jugeoys pas quil sen peust délivrer, ny que nous eussions le moyen de ce faire, je luy dits quil sen valloyt mieux de-pescher,6) quen recullant allumer de plus en plus les bruitz. Sil y eust eu fraude ou circonvention dun costé ou dautre, le remède y seroyt bon et propre : mais puisquil ne reste que une seule raison de ljnequalité de laage, je tenoys le faict comme une malladie jncurable, laquelle ne fait que saigrir et empirer par les médecines. Voyla pourquoy, après luy avoyr faict mes complaintes assez picquantes et ameres, je luy ditz que je mabstenoys de luy en dire plus avant de peur de le mettre du tout en desespoir.7) E t de fait jay touejours craint et deviné que cecy luy causeroyt la mort par les consequences que jay preveues. Si pour le moins jl eust suyvi mon conseil de ne se point retirer du lieu,8) on eust trouvé9) quelque voye plus douce et modérée. Maintenant son absence a esté cause quon y a tenu plus rude procedure et violente, en quoy jay double pitié de luy. Mais je suis confus de mesme, dautant quil semble quil sest voulu exclure de tous moyens. ,0) Toutesfois je ne laisseray point de vous prier de vous souvenir comment j l sest employe par lespace de xxxvi ans et plus a servir Dieu et ediffior leglise, combien ses labeurs ont proffité, et de quel zèle il a travaillé, et mesmes les biens que vous avez receus de luy: et que cella vous jnduise a quelque humanité, non point pour approuver le mal, mais pour nuser point de rigueur extreme. Ce pendant pource que ce nest pas a moy de vous donner mesure, je prieray Dieu de vous y guyder en telle prudence et discretion, que le scandalle samortisse au moins de mal quil sera possible, et que le pouvre frère ne soit point abysmé de tristesse.

Je prie estre humblement recommandé a Mes-seigneurs de la ville, ausquels je me suis depporté descrire, pource que je suis comme muet destonne-ment. Cependant je prieray de rechef nostre bon

5) Eue n'était donc pas d'un âge déjà mûr comme le prétend Kirchhofer (N. 2958 not. 1).

6) Il s'était bien assez dépêché, les fiançailles ayant eu lieu vers le 11. Septembre.

7) Ici il exagère évidemment en parlant de complaintes amères et piquantes. — Dans le texte imprimé par M. Bt. il manque ici plusieurs mots.

8) Mais il luy avait recommandé au contraire de s'absenter.

9) suivi Bt. 10) Farél avait éloigné sa fiancée dès l'abord, et Vavait

confiée à un réfugié français P. Bolot ou Bulot à Neuchâtel Èuchat VI. 226. Kirchh. 153. Le mariage ne fut célébré que le 20. Décembre.

353 1558 SEPTEMB. -OOTOB. ' 354

dieu et père quil TOUS ayt tous en sa garde, TOUS augmente en tous biens et fortifie en toute Tertu, a ce que son nom soit tousjours glorifie en TOUS. De GeneTe, ce 26. septembre 1558.

Vostre humble frère, Jehan CalTin.

2967.

FONTANÜS ») CAL VINO.

Ministerium, ut videtur, recens auspicatus, mis-sionem petit ad studia recölenda. Quibus maxime ad stilum latinum formandum opus habuisse videtur.

(Ex autographo Cod. Genev. 109, fol. 181.)

Monsieur et pere Monsieur d'espeville. La part ou il sera.

Integerrimo atque optimo patri suo D. Io. Ca. sa-lutem et pacem a Domino per Christum optât.

Alexander Pontanus.

Volenti mihi saepe et flagranti studio cupienti te , somma praestantem prudentia Tirum, rerum nostrarum monitum, meique erga te animi ac officii significationem aliquam exhibitam: pudore nescio quo usque ad hue factum est ut id apud te conari, meam non solum iuscitiam prodere verum etiam persona tua seriis oecupationibus gravibusque ne-gotiis addieta nimis abuti putarem. - Accedit etiam quod famam ipsa sua celeritate meas literas longe superaturam crederem, ut noTi nihil de nobis exoi-peres. Vieit tandem famae opinionem et pudorem nécessitas: quae me diutius tacere non ferat: meo-rumque studiorum ratio et aetatis, rerum etiam multarum ignoratio cogat et ad scribendum com-pellat, bona tua cum pace ao Tenia peto atque ob-secro hoc quamvis rude et iudoctum epistolium capias: quo te summe rogatum Telim ut gregis nostri precibus et optatis sic auscultare et annuere lubeat ut mihi temporis intermissio principio mei muneris a patribus meis D. du Guê et D. Chevallier2) promissa, illaque nunc denuo senatus nostri

2967.1) Fortassis iUe La Fontaine gui teste Hist. eeel. 1. 320 m. Maio 1560 Burdigalae, ubi ministerio fungebatur in vincula coniectus est.

2) Ex variis lotis Commenter. Ven. Ministerii Geneven-sis discimus lo. Gerard diet, du Gay d'Amen et Claud. Chevallier a. 1558 ap. Pictavienses ministerium obiisse, et m. Oc-tobri eius anni alium nomine duBreuü in iUius prioris lomm suffectum fuisse. Fontani epistola ergo antea scripta est.

Calvini opera Vol. XVII.

consensu data ad recölenda iuvandaque studia con-" 8ummatum. * Bed quum id (ut decet) fieri non posait, nisi prius tuo ao patrum collegarum bene-ficio misso successore, cui tuto familiae cura com-mittatur, id te praestare contendunt Tehementissime quotquot hie sunt pietatis Tere studiosi. De me Tero quod spectat.idem rogare pluribus Terbis nihil necesse fuerit si me ne mediocriter quidem in hoc arduo et difficili negotio Tersatum nee exercitatum dixero, ut hinc Tel facile perspicuum eTadat quam necessum sit me ad TOS peragrare ut ingenii Tires insperato et assiduo labore fractae reficiantur, animus recreetur, deturque libera quaedam legatio studiorum. Quod si mihi per te , pater carissime, tantvim muneris tribui conoedique sentiam, quam-diu anima spirabo mea te tarn diu meorum studiorum fautorem recogniturum. Vaje.

Tuus ad omnia paratissimus Alexander Fontanus.

2968.

VIRETUS CAL VINO.

Tradit ei epistolam Farelli in qua nonnulla ad res gallicas pertinentia.

(Ex autographo Cod. Genev. 115, fol. 72.)

Praestantissimo Christi servo D. Ioanni Calvino ecclesiae Genevensis pastori Tigilantissimo, fratri et symmystae plurimum obserTando.

/ GeneTae.

S. Ad te mitto et ad Besam ') exemplar lite-rarum Farélli ad me, ex quibus intelligetis quas de parta Tiotoria glorias efflet Befrancianus. Baro noster monuit hodie se legisae Citeras a Cogneto scriptas, in quibus spem facit aliquam de captivis. Scribit nihildum es|eL constitutum de eorum suppliciis. Begem breVi aliquid constituturum cum suo senatu, sed se non inaudito, et quod bono subiectorum po-pulorum et quieti ipsius regni futurum sit. Sic lo-quutus est Baro : quod TOS nolui ignorare. Salutant TOS nostri omnes. Audivistis opinor quid effecerit sua profectione Burrinus.2) Dominus miserebitur

2968.1) Hinc annus nalalis epistolae definitur. Beza iam Genevam transiit. Viretus adhuc Lausannae est. Caetera omnia nobis minime perspicua.

2) Nomen dubtum. An Buccinus? (Buxeus.) 23

355 EPISTOLAE 2968—2971 356

suae ecclesiae, etiam invitis hostibus. Yalete. Lau-sannae 9. Octobr.

Vester Petrus Viretus.

2969.

MACARIUS OALVINO.

Iam ad reditum paratus varia obiter attingit.

(Ex autographe» Cod. Genev. 112, fol. 147. — Coquerel Hist, p. 58. N. 13. Bevue p. 171.)

A mon treshonoré Seigneur Monsieur d'Espeville. *)

S. Quoniam in tuis uteris,2) domine, men-tionem nullam facis pecuniae quam nuper in usum vestrorum pauperum mercatori perferendam ad vos dederam, vereor ne non acceperis. Quanquam mihi homo suspectus non est malae fidei, cupio tamen quam primum certior fieri an summa tibi reddita sit : non tarn ut apud alios fides mea liberetur, quam ut resciscam nihil adversi pio viro in via accidisse. Miror enim, quum recta ad vos proficisci se diceret, non confecisse iter 17 diebus. Supputavi enim nu-merum dierum. Literas etiam in quibus Buxei exitum narrabam puto vobis esse redditas.3) Quod nuncias de obitu Segurani4) nobis peracerbum fuit, eo quod magnum in eius morte detrimentum eccle-

_ . * K

2969.1) Haec ultima est in hac série epistolarum scriptoris. Reditum eius commémorât Beg. du\Cpnseil ad 29. Nov.

2) deperditis. -3) Nisi alludere eum ad N. 2965 dixeris, aliqua ep.

intercidisse videtur. Gaspard de Hen, sieur de Buy, chargé d'avoir pourchassé quelques intelligences et associations entre le roi de Navarre et les princes protestants d'Allemaigne et sur ce mené prisonnier au boisée Vincennes, y avoit esté outrageusement torturé, et puis a la façon d'Ifalie et non en forme de vraye justice pendn au gar-ïot, duauel vilain acte fut ministre Michel Vialart lieutenant civil, uMÉ,é commandement de ceux de Guyse. Begn. de la Pla/hcM,rkst. -de Testât de Fr. sous François II. éd. Buchon p. 318, cf. pa Place, Comm. de la rel. et "de la républ. sous Henry II. éd. Buchon p. 41; de Thou, éd. de Baie l. 25. T. II. 789,- Popelinibre, hist, de Fr. 1581. I. f. 186. Mémoires de Gondé I. ¥*3; Bar-thold 261. (Hotman) le Tigre de 1560 per Gh. Bjad 1875 (libeUus contra Cord Lotharingium editus) : N'oys tu pas crier le sang de celuy que tu fis estrangler dans une chambre du boys de Vincennes? S'il estoit coupable que n'a il esté puny publiquement? Mors eius ad pridie Non. Sept. referenda. Cf. ib. p. 103 rélationem supplieii authenticam.

4) Hic Cal. lan. 1558 Geneva ad Dieppenses missiis fuerat- Antea toi lo. Venable et Knosûus evangelium praedi-caverant, posfmodum m. Dec. Du Buisson (Beg. d. I. Comp. Haag IV. 354.)

sia accepit. Sincero enim studio incumbebat ad ampliandum Christi regnum. Tum gratissimus erat Dieppensibus, quibus iam quo modo prospiciatur nescio. Non enim facile récupères qui et velint et possint boni pastoris obire munus. Rhotomagensis frater5) ipsos invisit a discessu Segurani. Eum monebo, ubi convaluerit, ut rursus ubi feret com-moditas illos adeat et consoletur, detque operam ne grex dissipetur. Interea si Dominus ipsos diligat alicunde ipsis auxilium accerset. Nos quidem hodie destituti sumus idoneis hominibus. Quin etiam quum Trecenses 6) a nobis unum exigant, monuimus ut ad vos recurrant. Idem respondimus fratri Na-varreni,7) quamvis mihi compertum sit prope iam exhaustam esse scholam vestram, quae alioqui fere unicum est ad gignendos pios doctores seminarium. Bemondo8) atque Espirio gratulor quod ex sepulcro erepti paulatim vires colligant. Borgoino9) decumbenti bene10) precor. Besam, utcunque se res habeant, fore nostrum, mirum in modum gaudeo. Iammaei peccatum ") sic damnabimus ne crescat offensio. Farétli levitas moerorem nobis adferet, cachinnum plerisque movebit. Ipsi misero, si semel rei infa-miam videat, mortem accelerabit. Quare senilis in-firmitas consolatione tua magis indiget, quam acri castigatione quae miserum in latebras impelleret.

Quod scribis de mittendo mox successoré,12) etsi laetus hoc verbum audio, ut nihil apud vos dissimulem, nihil tamen vos privato meo nomine velim decernere. Tenetis statum ecclesiae nostrae quum ex meis uteris tum etiam ex sermone prae-sentis Biverii.1S) Dispicite vos quid expédiât. Fratribus enim qui hic sunt hoc curae est ut me retineant, ego vero implicatus teneor: tot me curae et cogitationes diverse trahunt quas vix possim ex-primere.»- Quum autem nihil ex meo iudicio velim aggredi, autoritas vestra mihi dux erit ad omnia. In verbo quidem non praecipitur nobis sigillatim ut hoc vel illud agamus : experientia tamen didici nihil esse leviter suscipiendum,14) cuius ratio nobis non constet petita ex verbo Dei. Nam tametsi non révélât nobis Dominus expressis verbis quantisper

5) Condita fuerat ecclesia haec a. 1557 per La Jonchée et Jac. Trouillet dit des Boches. {Hist. eccl. I. 112.)

6) M. Iulio Le Maçon dit la Bivière, quum Geneva Lutetiam peter et ibi concionatus fuerat; postea eo missus fuit iuvenis ex Igulisma oriundus Girard de Courlieu, gui ec-clesiam constitua, per integrum annum obscure quidem sed prospère procedentem (Hist. eccl. I. 139.)

7) Gondaeo. 8) N. 2941, ubi etiam de Espirio. 9) Bergomo Çoq.

10) idem Çoq. 11) N. 2949. 12) Bescioit ergo Morellanum propediem adventurum. 13) Cf. not. 6. 14) âuspioiendum Coq.

357 1558

quoque in loco manendum git, perspioue tarnen ex his quae quotidie accidunt niodum et ordinem in omni re praescribit. Hue pertinet quod memini te olim, domine, ad me scripsisse, vos de me revocando non ante deliberaturos quam appareat manum mihi a Domino porrigi: porrectionem illam manus intel-ligo certa esse testimonia divinae voluntatis, ex qui-bus facile colligi possit ab ipso mihi potestatem fieri ad vos redeundi, et quodammodo fores aperiri. Yestrum iam est sine me pronunciare, qui ocula-tiores estis praesertim in mea causa, an hoc tempore manum mihi Deus porrigat, ut quidquid ten-tem in vestrae autoritatis arbitrium conscientia mea recumbat, ac in vestro iudicio certitudinem meae vocationis in mansione vel missione habeam. Quietus interea manebo, Deo concedente, et animum meum obfirmabo ad omnia quaecumque volet Do-minus, nee ullum periculum extimescam, modo plena fidei scientia mihi exploratum sit, me ambu-lare in viis Domini mei.

De pace sive induciis nihil adhuc possum ad vos perscribere praeter rumores.15) p t ipsam con-cederet Deus publicae supplicationes hie nuper in-stitutae sunt, quibus scilicet aperte, prout lux evan-gelii affulsit, bellum pro Deo denunciatur. Iam audiuntur minae incredibiles. Bochaei frater16) nunc e castris rediens certis autoribus comperit multorum illustrium virorum nomina in catalogo a Cardinali haberi, quorum statim bona in publicum addicantur, ac inter ipsos se inprimis et fratrem relatum esse. Attollit etiam caput huiusce urbis populus qui hactenus de eventu belli nonnihil ti-muit. Sed Dominus coeli et terrae non sedet otio-sus, et parvis momentis magnas saepenumero rerum commutationes efficit, ut quum homines pacem sibi et securitatem promiserint, repentinus superveniat interitus. Dominus suis alis protegat ecclesiam suam quam in omnibus Galliae partibus collegit, et quia nunc in extremo periculo veraatur, brachium suum exserat ad conterendos hostes eius. ' Yalete, reverendissimi Domini et carissimi fratres. 15. Oc-tobris 1558. Lutetiae.

Collegae mei vos reverenter salutant.

Vobis obsequentissimus Io. Eachamus.

15) Negotiations nondüm serio suseeplae erant. 16) natu maior. *

358

2970.

TOSSANUS CALYINO.

Vindicat iustitiam causae contra dimissos ministres actae.

(Ex autographo Cod. Qenev. 110, fol. 161.)

Olarissimo viro D. Ioanni Calvino fratri suo in Christo venerando.

Genevae.

S. Carissime et observande Calvine, quum ex Uteris tuis ad Principem Georgium *) cognoverim, eorum ministrorum qui hinc nuper ab illo sunt di-missi, causam non esse tibi bene cognitam, et hic frater alias ad vos proficisceretur, ego earn ab ipsis iudicibus desciïptam ad te mittere volui. Qua iusta lance perpensa iudicabis, scio, quae tua est pruden-tia, nihil in ea re a magistratu factum esse, quod sit ab aequitate "alienum. De prioribus Princeps ipse D. Blaurero2) scripsit, quare fuerint ablegati, quod tum tibi, Farello et Lausannensibus communi-catum esse arbitror. Inter eos autem omnes qui hinc dimissi sunt, unus tantum fuerat hue abs te missus. Nee quaesivi adversus illos falsos prae-textus, sed eos quibus potui modis ad paois studium semper sum adhortatus, et ne ob causas levés tur-barent hanc ecclesiam aut oves desererent. Quod consilium si fuissent sequuti, essent adhuc hodie omnes in hac ecclesia. Optime vale in Domino Iesu, per quem ego tibi, fratribus, symmystis et ec-clesiae vestrae omnia laeta et fausta precor. Mom-belgardiae 16. Octobris 1558.

Tuus ex animo P. Tossanus.

2971.

DIE PFALZGRAFEN AN LANDGRAF PHILDPP.

Empfehlung von Farel und Lenfant, und der Meteer Angelegenheit.

(Casseler Archiv. Neudecker, neue Beiträge I. 174.)

2070.1) N. 2918. Haee Galvini epistola nuper demum in Ttssani manus pervenisse videtur, eigne occasionem praebuisse ut hoe satis frigidum epistolium sertberet.

2) Cf. tarnen /V. 2933 ubi de ilia ep. nihü. 23*

359

Dem Hochgebornen Fürsten vnserm freunt-lichen lieben vettern Schwager vater Schweher vnd Geüattern Hern Philipsen Landgrauen zu Hessen, Grauen zu Catzenelnbogenn zu Dietz Zigenhain vnnd Niedda.

Vnser freuntlich dinst vnd was wir liebs vnd guts vermögen allezeit züüorn. Hochgeborner Fürst freuntlicher lieber vetter schweher vnnd Ge-üatter. Wasz Guilielmus Farellus Pfarherr zu Welschen Neuenburg, Iohann Infantilis Herr zu Cambrai vnd andere eltesten der Welschen Kirchen zu Straszpurg, alsz gutherzige Christen von wegen der anhengor wahrer Christlichen Religion, die jnn der Stadt Metz betrengt werden, erstlich ann Mai-ster vnd Rat, auch ann vnnsz ieden jnsonderheit geschrieben vnd welcher massen wir vff obgedachter baider des Farelli vnd Cambrai personlich vnder-thenig ansuchen, heut an den Hochgebornen fur-sten, Vnnsern freuntlichen lieben vettern schwagern vnd Brüdern Hertzog Iohanns Wilhelmen zu Sachs-zen auch an die Stadt Metz geschrieben, disz alles haben E. L. auss beiliegenden Copien ') züüernemen. Wan nuhn auch dabeneben mehrermelte der Farellus vnnd Infantius vnsz itzo alhie mundlich vn-derthenig bitten lassen, Dasz wir furbemelten be-trengten Christen zu gnaden ihnen furschriff ane E. L. mittheilen wolten, Damit E. L. ihnen gelei-cher gestalt mit furbittlichen schreiben an gedachten vnseren vettern Schwagern vnnd Brüdern so dan an die Stadt Metz forderlich sein wollten, haben E. L. wir ihnen die jnn erwechung der handlung nit zu waigern gewust.

Demnach ist an E. L. vnnser freuntlichs bitten, E. L. wolle die armen vndertruckten Christen zu Metz Christlich bedencken vnnd diesen Supplicanten die furbitt an Hertzog Iohanns Wilhelmen zu Sachsen vnd die Stadt Metz wie gemelt schrifftlich mitthailen. In betrachtung das weilandt der hochgeborne Fürst, vnnser freuntlicher lieber vetter , Hertzog Iohanns Friderich Churf. zu Sachssen seliger vnd loblicher gedechtnus auch E. L. vnnd andere Fürsten jm verschinen 43. Ihar one das eben jnn dieser sachen vnderhandlung gepflogen, Vnd wir one das E. L. eines solchen Gots-seligen Christlichen gemuts wissen, Dasz sie darzu geneigt sindt. Welchs zweiuels one der Almechtig gutig Gott E. L. nit würdet vnbelohnet lassen, So wollen CBZ auch wir vmb E. L. ieder zeit freunt-

2971.1) Neudecker gibt einige Auszüge aus folgenden Docu-menten: 1) Farel an den Rath eu Strassburg, in deutscher Uebersetzunq c. 25. Sept. 2) Strassburg an die Pfalegrafen 28. Sept. 3) Die Pfalzgrafen an den Hz. lo. Wühelm von Sachsen 20. Oct.

2971—2972 360

liehen zu üerdienen geneigt sein. Datum Maisen-hain den 20. Octob. Anno 58.a)

Von Gots gnaden Friedrich Pfaltzgraff bei Rhein Hertzog jn Beiern vnd Graff zu Spanheim.

Wolffgang Pfaltzgraff bei Rhein Hertzog jn Beiern vnd Graf zu Veldentz.

Friderich Pfaltzgf. manu ppria sst. Wolffgangk pfaltzgraff etc. vnd Graue zu

Veldenz manu ppria sst.

2) Zu dem was zu N. 2955 bemerkt ist fügen wir hier noch einige Aaszüge aus d. Eist. eccl. bei (III. 441 figd.~): L'an 1558 ceux de la religion résolurent de se declarer ouvertement et de n'espargner nul moyen pour avoir l'exercice libre et entier. Ayans prié par letres le Sr. de Chambray (Lenfant) et Farel de se trouver à certain ionr à Strasbourg avec leurs députés à quoy ils ne faillirent, après avoir communiqué leur intention an seigneur du lieu, qui estoit de se servir de l'appointement fait en 1543, par lequel libre exercice aveo temples et ministres leur estoit otroyé, ils conclurent de faire instance -tant envers le gouverneur (de Viettevüle) qne leurs magistrats ordiAires, pour iouir de reffet de cest accord; secondement que Farel et Chambray accompagnés de deux Messins résidant à Strasbourg s'achemineroient -en deux bandes vers les Princes d'Alemagne pour les induire à leur ayder de leurs letres envers leurs magistrats. — Interessant sind die in jenen Petitionen aufgeführten Motive: remonstrans la qualité de ladite ville estant Imperiale et le droit qu'ils avoient de iouir de l'exercice libre tant en vertu de ceste qualité que de l'accord de 1543, ioint que le Koy, les prenant sous sa protection (!) leur avoit promis et iuré de les maintenir en leurs privileges franchises et libertés qui consistoient principalement en la liberté de leurs consciences dont ils demandoient iouir, ayant esgard aux ruines pertes et dommages qu'ils avoient soufferts et endurés depuis le temps de ceste protection et qu'ils sonffroient iournellemcnt ponr le service de sa maiesté etc. Ueber den Erfolg s. ebendas. 442 flgd. Ceste reqneste présentée (à VielleviUé) rendit les adversaires bien estonnés surtout après que plusieurs letres de Princes Âlemans furent apportées au magistrat. Cela fut cause que Yielleville print garde à son gouvernement avec quelque opinion que ce pou-voit estre une entreprise brassée pour déposséder le Boy. Mais ayant veu que c'estoient simples letres de prières de quelques uns desirans avoir l'exercice de lenr religion, il n'en tint pas grand compte. — Unterdessen beriefen die Protestanten gegen Ende Oct. den Fz. Peintre (la Chapelle) aus Mariakirch, welcher bei offnen Thüren in dem Hause des J. Etienne vor etwa 100 Personen predigte. Darauf kam der Schöffe M. Praillon und arretirte den Prediger, der aber auf Verwendung des Hz. von Zweybrücken, welcher ihn als zu seinem Hause gehörig reclamirte, frey gelassen wurde. Hierauf brachte Ant. de Vienne, Sr. de Clervant, einen neuen Prediger von Genf, Pierre de Coulogne, der nun in Clervantfs Hause heimliche Versammlungen abhielt mit stillschweigender Zulassung Vielle-

villes.

361 1558

2973.

OALVINUS TOSSANO.

JSpistola vdledictoria. Inconsulto scilicet amico Ule dissidia ad discrimen progredi passus est, ianuam composiiioni obseravit, fundamentali dogmati haereseos notam impressit, et quominus ipse calumniis peteretur non obstitit.

(Bxstat in Cod. Genev. 107", fol. 183 exemplar cuius initium oum inscriptione Calvini manuin prodit, maior pars Ionvillaei. Reperies praeterea eandem in Cod. 107b, fol. 17, in Epp. Bern. VI. p. 798 et in Simleri Vol. 93. Versio anglioa III. 477.)

Praeclarae eruditionis viro D. Petro Tossano ec-clesiae Monsbelgardensis pastori symmystae mihi

colendo.

S. Brevitatem epistolae excusabit nuncius, qui aliqua ex parte vidit quam mihi parum detur re-laxationis inter quartanae principia et assiduos capitis dolores, qui mihi plus exhibent molestiae quam ipsa febris. Itaque fessus nocturnis vigiliis haec pauca tibi e lecto [partim scribere partim] ') dictare coactus sum.

Actis publicis, quibus probare voluisti fratres non fuisse, ut queruntur, violenter et iniuste abs te eiectos, acquiesco, nec fidem abrogare meum est. Sed quia illi multa pro se afferunt quorum nulla in actis fit mentio, tam perplexa rerum varietas me suspensum adhuc tenet. Lites vestras libera expli-catione finiri semper optavi, ut ferebat ecclesiastica ratio. Hanc moderationem quisquis ordinis nostri refugit se plus expetere prodit quam servo Christi liceat et ipsa diffidentia malae causae et conscien-tiae signum est. Certe quum ab initio me exclu-deres a tuis consiliis, et interea fratrum exsilio vi-derem vestra certamina dirimi, quamvis non satis exacte perspecta esset causa, non abs re tarnen mihi obrepsit sinistra suspicio: malum vero, cui mederi non poteram, non esse exagitandum duxi. Quanquam enim saepe multi me stimularunt, quies-

2972.1) Haec erasa. — Caeterum aliae etiam erant causae cur tam perfunctorie scripserit. Attamen quae de morbo scri-bit omnino vera erant. Beza in Vita c. 20, Nickel p. 29: Extremus hie annus initium nobis maioris luctus attulit cor-repto quartana Calvino mense Ootobri quem morbum experti tandem sumus nimium vere dicere medicos senibuB letalem esse. Btsi enim morbus ille Calvino octimestris tantum fuit, sic tarnen corpusculum illud macilentum et laboribus adtritum con-fecit ut nunquam postea penitus convaluerit. Interim illo quantumvis monentitms medicis ut sese tandem aliquando re-spiceret, abstinere quidem a concionibus et praelcctionibus, interea vero Uteris dictandis et seribendis dies ao noctes impen-dere, nec aliud habere frequentius in ore quam sibi acerbam esse vitam otiosam, quum nos interim Talentes prae illo otiosi videri possemus.

CTOB. 362

cere malui quam vana remédia tentando turbas augere. Tandem flagitando pii quidam viri ut principi scriberem extorserunt. Atque utinam semel légitima harum rerum suscepta fuisset cognitio. Semper enim vidi quam noxium esset criminibus et probris onerari verbi ministros, quia fieri non potest quin hoc modo labefactetur dootrinae autoritas. Et ipsa experientia me docuit periculum hoc dili-genter cavere. Nec vero reperies me vestra dissidia aut verbis aut scriptis unquam exulcerasse. Nisi ianuam ipse obserasses, non dubitassem me interponere medium, et ratiônes quaerere sedandis vestris discordiis. Sed non ignoras quam odiosa fuerit ilia alienatio, quum Osiandro et Suingfeldio aliisque adiunctus sum. Quo magis miror Studium coniunctionis te obtendere cuius vinculum tunc te nimis indigne ac inhumanitor abrupisse nisi sentis, Deus aliquando iudex erit. Cuius enim aequitatis fuit hominein, non dico de ecclesia Dei bene meri-tum et fideliter pro defensione pietatis laborantem, sed qui fraternum consensum, imo et privatam ne-cessitudinem tecum coluerat, turpi ignominia notare? Hoc etiam durius quod hostiliter apud vos oppug-nata fuit pars doctrinae, sine qua nulla manet religio vel spes salutis. Nec tantum foedis calumniis a collega tuo me proscindi passus es, neque etiam tantum in urbemihi obtrectasti, sed literas exstare affirmant quibus Porentruenses hortatus es8) ut sibi a vicinis haereticis caverent, qui Deum faciunt autorem peccati. En tua pax, si demersi usque ad inferos silemus. Nec minus animum meum vulne-ravit quod miseris fratribus, quos vides mactationi expositos, non peperceris: sed nunc extenuaveris pericula, nunc stultitiae damnaveris eorum zelum, nunc invidia oneraveris quasi seditiosos.

Caeterum haec tacitus vorare potius statui quam tumultuando risum praebere communibus ini-micis. Nec per me stabit quominus quietam et tranquillam stationem obtineas et, sicut antehac fe-cisti et tibi datum est, ecclesiam in recta fide et sincero Dei timoré aedifices. Nec.vero mea culpa unquam continget ut dotes non poenitendae, quibus te ad peragendum pastoris munus instruxit Deus, sepultae iaceant. Ut te mihi amicum persuadeas, quamdiu cum professis m eis hostibus conspiras, fieri vix potest. Deum tarnen precari non desinam ut te gubernet suo spiritu, incolumem tueatur, la-bores tuos benedicat. Geneväe 22. Octobris 1558.

2) Cf. N. 2837.

363 EPISTOLAE 2973—2974 364

2973.

L E S MINISTRES DE LAUSANNE AU SÉNAT DE BERNE.

Nouvelles remontrances au sujet de la discipline et protestation contre les accusations portées contre eux. ')

(Minute avec corrections et additions autographes de Calvin. Bibl. de Genève. Vol. 145, fol. 137.)

Magnifiques Seigneurs etc.

Il vous plaira nous supporter en ce qu'après les chapitres tenus2) encore ne laissons nous point de poursuyvre envers voz excellences d'obtenir meilleur ordre au gouvernement de voz églises a ce que nous puissions nous acquiter fidèlement de la charge qui nous est commise. Car la nécessite nous contraint a ce faire. Et quand vous aures bien regardé à tout vous trouvères que ce que nous procurons n'est pas seulement pour nostre descharge mais sur tout a fin que Dieu soit prisé et honoré et que vous ne soyes point tenus coul-pables d'avoir souffert que lEvangile de nostre Seigneur Jesus Christ fust en opprobre par les corruptions ausquelles vous n'auries point remédié. Vous saves, magnifiques Seigneurs, combien il y a que nous sollicitons ceste cause. Nous pensions bien, selon lesperance quil vous avoit pieu nous donner,3) que les chapitres apporteroyent quelque amendement. Or nous avons este fort esbahis quand non seulement les magnifiques Seigneurs commis de vostre part, mais aussi (ce qui nous a semble plus estrange) vostre prescheur et ministre de vostre Eglise avec son adioinct, estant requis par nous d'aviser a quelque bonne reformation, ont declare quils n'en avoyent nulle charge et par ce moyen nous ont fermé la porte. Parquoy estans frustrez de nostre attente, nous aurions a languir plus que jamais, estans redarguez par nostre conscience propre de, mal exercer nostre office, sinon que vous y pourvoyes. Car combien que ce qui nous a este

2973.1) Buchat VI. 263: Les douze personnes citées (le 15. Août) ayant fait rapport aux autres ministres de leur classe assemblée le 2. Nov. de la réponse de leurs Seigneurs, ÜB leur écrivirent de nouveau les priant instamment de bien examiner les écrits qu'on leur avoit envoyés sur la discipline ecclésiastique et sur les autres choses qui restaient à régler. Selon toutes les apparences (fest ici la lettre projetée le 2. Nov. et amendée par Calvin- Comp, aussi celle de Holler à Bullinger datée de 16. Le 6 Viret y joignit une lettre au Sénat écrite en son nom particulier.

2) La réunion du 2. Nov. 3) Il leur plait de qualifier ainsi la réponse donnée au

mois d'Août. (Comp. Hauer. Ephem. 121.)

permis nous puisse donner quelque petit allégement en un endroit, si est ce quil s'en fault beaucoup quil y ait telle correction des vices, lesquelz vous ont este declairez et remonstrez par cy devant, que Dieu s'en puisse contenter.

En premier lieu ce n'est pas une chose supportable que tous soyent admis jndifferemment a presenter les enfans au baptesme, voire iusques aux moynes de la papauté, veu qu'en cest acte il fault estre plege et fiance du sang de Jesuschrist et de l'instruction de la petite creature ou gist le salut éternel de son ame. Telle confusion ne peult estre sans se mocquer de Dieu et du sacrement.

Quant à la Cène, combien que l'examen puisse servir de quelque bride, toutesfois cela va bien mal qu'il soit licite a tous rebelles, qui seront ad-monnestez de s'en abstenir, de venir despiter l'Eglise et y mettre trouble et scandale.

H y a aussi un default en ce que les consistoires ne sont pas deument reiglez a forme Ecclésiastique, mais resemblent plus tost a des justices temporelles qui sont pour la police du monde, et que souvent on y ammet gens non seulement11) mal propres et qui n'ont nul zèle mais qui sont plustost pour empescher l'oeuvre de Dieu que pour l'avancer.

Il y a dautres abus qui ne se peuvent nullement dissimuler, et quand nous les souffririons en nous taisant nous ne serions point loyaux à Dieu ni a vous. C'est que les elections des ministres sont rompues souvent à plaisir et mesmes voz statuts n'y sont nullement observez, ce qui pourroit à la fin engendrer une licence plus dissolue et plus enorme que jamais on ne la veu en la papauté.

Il y a aussi qu'aucuns ministres ont notoirement presche fausses doctrines et heresies5) comme nous avons offert de le maintenir, et neantmoins le tout a este assopi, combien que les scandales qu'ils ont faits soyent irreparables. Ioinct aussi qu'ils ont troublé le peuple en semant zizanies et divisions entre les Eglises.

I l vous plaira aussi nous excuser si nous protestons que ce nous seroit grande honte devant Dieu et les hommes, d'occuper places de ministres et usurper le tiltre là ou noz frères qui ont fidèlement servi à Dieu et à son Eglise ont este dechas-Bez et bannis pour avoir seulement declairé que leur conscience ne porte point d'endurer plus les corruptions qui ont esté nourries par trop longtemps. Car telle rigueur a donné occasion aux ennemis de la vérité de mesdire et de blasphemer contre l'évangile ce qui nous contraint vous supplier de rabatre tels blasphemes par quelque bonne moderation.

4) mots ajoutés par Calvin. 5) contre la prédestination.

365 1558 NOTEMB. 366

Pour la fin nous scavons bien qu'on nous a charge de vouloir attirer à nous le maniement des biens de l'Eglise, quand nous avons parlé des abus qui y estoyent. Mais sachans aussi et ayans Dieu pour tesmoin qu'on nous accuse à tort, nous ne pouvons pas nous deporter de telle complainte jusqu'à ce qu'il y soit mieux prouveu.

Parquoy, magnifiques Seigneurs, attendu qu'il est ici question de lhonneur de Dieu et de son service, de l'édification et regime de son Eglise, de la reverence des saincts sacremens, du salut des grans et petis: nous vous supplions humblement au nom de celuy par la vertu et grace duquel vous régnez, de prendre ceste cause en main à bon escient, comme elle mérite d'estre préférée à tous affaires du monde, et avoir aussi pitié de nous qui desirons nous acquiter purement envers Dieu et envers vous de l'office auquel nous sommes appeliez. Cest que nous pourvoyes de remèdes opportuns que nous puissions converser en l'Eglise de Dieu comme bons et fidèles dispensateurs du thresor de l'Evangile, en telle sorte quil nous approuve pour ses serviteurs quant ce viendra a luy rendre compte: Vous6) declarans quil nous est impossible de continuer sinon que les choses soient amendées. Et voila pourquoy nous avons envoie nostre frère N. pour avoir response qui nous certifie de vostre vouloir: comme de nostre part nous ne pouvons moins faire que de vous advertir quil nous fauldra gouverner en toutes ces doubtes qui vous sont icy proposées selon que la parole de Dieu nous enseigne, assavoir de reiecter tant de la presentation des en-fans au baptesme que de la reception de la Cène les indignes, et en some ne plus polluer les sacremens les administrans en toute confusion. Et ce affin que nous ne soions taxez comme rebelles quant nous aurons obey a celuy auquel nous devons tous estre subiectz. 7).

6) A partir d'ici jusqu'à la fin tout est écrit de la main de Calvin.

7) Bans cette pièce il n'est pas encore question d'une menace de ne pas célébrer la cène à Noël. C'est aussi la raison pour laquelle nous la plaçons ici et non au 29, époque à la quelle il fat fait une nouvelle démarche analogue. Ruchat p. 264.- Tant de refus ne furent pas capables de rebuter Viret et ses collègues. Il écrivit derechef le 29 au conseil de Berne que, puis qu'on lui avoit refusé ce qu'il avoit demandé, il ne pouvoit absolument point donner la cène à la fête de Noël. Et les autres ministres envoyèrent encore une supplication dressée par Valier, pour prier les Seigneurs de leur accorder le libre usage de la discipline, protestant de nouveau que, si on la leur refusoit, ils demanderoient leur congé et quitteroient leur église. Arnaud Banc, diacre de Lausanne, fut député à Berne pour porter cette supplication.

2974,

QUEROETANUS OALVINO.

Querélae et lamentationes de rebus undique tristi-bus et peiora minantibus. ') Nonnulla in hac epistola obscurius dicta sunt nee satis aliunde illustrata.

(Ex autographo Ood. Genev. 110, fol. 17.)

Clarissimo viro et cumprimis fideli Christi servo D. Ioanni Calvino patri in Domino observando.

S. P. Quo propius studia eorum intueor qui principes instauratae doctrinae christianae autores haberi volunt, eo magis auguror tristem ex his in-auspicatis exordiis ac funestam tragoediae catastro-phen sequuturam. Nam fere arbitraria res quaepiam esse religio principibus nostris putatur, eoque hanc haberi volunt mutuae inter se coniunctionis ceu symbolum quoddam, quum interea ne per somnium quidem de disciplina et morum, qui ad summam profligationem nihil reliqui fecisse videntur, correc-tione cogitetur. Sed iam (si diis placet) ludere etiam libitum est caeremoniis ecclesiarùm et quae salubriter mutatae fuerant ob superstitionem, cui in papatu servierunt, eodem magno licet dolore bonorum et ministrorum insuper contumelia, revocantur, nempe quo sic ceu duplicis funiculi nexu, firmior amicitia et societas illis constet. Fuit hic nuper ex pastoribus ditionis Simmeriae2) unus Ambachii3) nostri olim discipulus, is demandatam ait omnibus diligentem animadversionem in Anabaptistas, Suenc-feldianos et sacramentarios i. e. eos qui in Brentii explicatione non acquiescunt. Edictum vero hoc ex Fortrensi conventu promanasse videtur, in quo hac de re inter caeteras actitatum esse ex Uteris Pisto-rii, qui interfuit, intelligi potest. Aiunt nunc ten-tari Neoburgi Thuringiae componendorum dissidio-rnm, quae a Flaciana factione exsistunt, rationem, simul autem institutam de 4 articulis deliberationem. Privatis affectibus utrinque indulgetur, omissa cura solidae paois atque incolumitatis ecclesiarum. Sed tanquam mera sint certamina gloriae ingeniorum contenditur magno tumultu ad turpem, et pudendam

2974.1) Memineris Quercetanum a. 1556 Calvino Franco-furtum eunti se comitem adiunscisse. Ex quo ibi apud pere-grinos ministerio fungebatur.

2) Simmern auf dem Mundstück pertinébat ad ditionem Friderici comitis Palatini qui per uxorem Mariam marchio-nissam Anspachii ad evangelium adductus a. 1559 Ottoni Henrico successif. {F. Back, die v. Kirche ew. Rhein, Mosel u. Nahe II. 1. p. 178 sq.)

3) Melchior Ambach per integrum decennium v. d. m. in Steinach ad Neckarum, a. 1539 Francofordiae, de Calvi-nismo eollegis suspectus (Fresen. KG. der Ref. in Frf. 37 sqq.)

367 EPISTOLAE

victoriam pertinaciae, ac dum alii atrocius expro-brant quaedam forte per infirmitatem in ilia coin-muni omnium ordinum consternatione admissa de-licta, alii maiore contentione quaedam defehdunt, alia excusando élevant, magna detrimenta hinc mo-destiae, lenitatis, pudoris et patientiae, in his qui horum exemplo omnibus anteire debuerant, animad-vertuntur. De statu Belgicarum ecclesiarum et nostrae quum ex Crispini narratione, tum ex Fr . Magistri iudioio intellexisse te puto. Per 4 ) prae-postera studia, quorum malorum architectorum medium sese infert Castàlio insidiosis scriptis suis, et multos percellit, nee desunt ei sui buccinatores, ut sine indignatione multorum non constet eius iudi-cium. Adeoque inter nostros quidam succensent Holbrachio, quod etiam excitari in plerisque Casta-lionis desiderium importuno (ut volunt) officio eius deprehendant. Quare te per fidem tuam et cari-tatem qua Ohristi ecclesias prosequeris rogainus, praesenti subsidio tuo atque ope laborantes adiuves, sive per epistolam sive qua maxime ratione ipse pro tua prudentia utile esse iudicaveris. Vale. Franc-fbrti Nonis Novemb. Anno MDLVIII. Salutem plurimum adscribi tibi optarunt fratres Guill. Hol-brachus, Fr. Clericus.

T. Eusthatius Quercetanus.

LAROHER l ) A OHASTILLON.

Il lui fait part de la mort d'tm jeune homme de sa connaissance et de Véventualité d'une vocation à la chaire de THeee à Lausanne.

(Autographe de la Bibl. de Bale.)

A mon trescher frère Monsieur Sebastian Cbasteillon.

S. Trescher frère, nostre bien aime Guill. Aubert2) estant arrive chez son père dedans huit ou neuf jours tombe en un flux de sang si très aspre et violent que dedans trois sepmaines il luy a cause la mort. Laquelle chose ma este fort mo-

4) Hic non solum intélligentia rerum nos deficit, verum etiam syntaxis verborum suspecta est. 297S. 1) Jean de Larcher, de Bordeaux, pasteur à la Neu-veville (N. 459), plus tard à Bienne et à Berne. En Juin 1563 il passa à Héricourt. (Qoguel, Béf. de Montbél. p. 62.)

2) probablement un pensionnaire de Chastfflon.

2974—2976 368

leste car cestoit un jeune homme duquel jattendois beaucoup de bien. Or une chose ma fort pieu en luy, que devant sa maladie il a este de fort bons propos en sorte que tous ceux qui loyoyent en estoy-ent joyeux. Brief il est mort en grande foy en Iesus Christ et a este fort regrette de son père et de sa mere et de plusieurs aultres. Or son dit père m'a donne charge do vous escrire et prier que luy mandiez a la bonne foy, comme il s'en fie a vous, ce quil vous doibt et il le vous envoyera au plus tost. Pourtant nayez peur de rien perdre.

Le present porteur homme de bien vous dira toutes nouvelles et principalement que de Beee a prins congé de Messieurs de Berne, et quest bruit de vous pour luy devoir succéder.3) Certes si les-dits Seigneurs vous demandoyent je vous conseille-roys de ne le refuser pas, moyennant quilz vous promissent de vous faire laisser en paix par ceux que scavez: autrement ne vous scaurois conseiller de l'accepter. Car vous seriez en une continuelle guerre.

Si vous scavez quelques bons nouveaux je vous prie les nous faire . savoir. Saluez en mon nom Monsieur le médecin,4) vostre femme et toute vostre famille. Dieu soit tousjours avec vous et les vostres, qui vous preserve de voz ennemys. Amen. Ce 5. de Novembre 1558. 5)

Vostre frère en Christ I. Arquerius.

2976.

HALLERUS VHtETO.

Muttis et gravibus argumentis sese et collegas vindicat a crimine proditae Lausannensium et disci-plinae causae apud senatum Bernensem, sed simul ostendit esse modum in rebus et certos fines quos ultra citraque nequeat considère rectum.

(Ex antographo Cod. Genev. 197, fol. 109.)

Eximio Christi Domini servo D. Petro Vireto Lau-sannensis ecclesiae pastori fidelissimo amico et fratri

suo coniunotissimo.

3) Il a été plusieurs fois question d'appeler Chastillon à Lausanne, d'abord à l'occasion de Ut démission de Bèee et surtout vers la fin de 1562. (Bonnet Nouv. récits p. 154 Derniers récits p. 60.)

4) Bauhain. 5) Il est vraisemblable que Larcher était alors à Berne.

2975.

369 1558 NOVEMB. 370

S. Accepi tuasi Virefce carissime, ad quas quod citius et per eum qui eas attulerat non respondi boni consule. Scis quae sit sors mea hie, quam perpetuis occupatus sim negotiis, ita ut interim, non quam vollem proline et copiose, sed quam possum accise et curtim scribam. Oaeterum ut ad postremam primum respondeam, scribis te mihi uni scribere, et petis ut tibi condonem si tibi exci-deris, et aliquid iusto tuo dolori concedam. Ego vero sic eas accepi, et sic eas servabo, tanquam mihi uni scriptas. Scio enim fore, si eas cum fra-tribus communicarem, ut valde exacerbarentur illis. Praeterquam enim quod satis mordacibus verbis nos pungis et flagellas, in multis certe gravissima quoque videris afficere iniuria, et facile possum ex tuis colligere quale sit vestrum de nobis iudicium, et quam non dextro nos aspiciatis oculo. Primum enim, quod attinet postremam illam actionem apud senatum, ') non dissimulanter culpam omnem durius in vos latae sententiae in nos reiicis. Dicis enim ex scriptis et censuris nostris sententiam contra vos fuisse pronunciatam, quasi nos talem sententiam senatui praescripserimus, aut saltern ad talem feren-dam instigaverimus: imo nos adversus vos scrip-sisse, et multa alia eiusmodi. Sed quam in eo perperam iudicetis, novit senatus universus, et testa-bitur ipsum scriptum nostrum senatui exhibitum. In quo, licet (quod nunquam negavimus et vobis in faciem diximus) non omnia quae vestrum scrip-turn continebat probaverimus, aut instituenda omnia iuxta praescriptum vestrum censuerimus, non tarnen nisi reverenter de vobis, tanquam carissimis nostris fratribus, loquuti et senatum ad omnem modera-tionem cohortati sumus, ita ut quidvis aliud potius quam eiusmodi sententiam, qualis lata fuit, exspec-tarimus. Et nunc insimulamur tanquam vestrae damnationis autores. At quanta nobis in eo fiat iniuria ex eo cognosci potest quod post latam sententiam consulem, ut scitis, adierimus et rogaverimus adhuc ut daretur vobis copia nobiscum prius de omnibus conferendi quam vos daretis vestrum re-sponsum, et quantum quidem potuimus intercesse-rimus. Quod vero non omnia probaverimus, aut mox instituenda ouraverimus quae vos praescrip-sistis, an propterea-talis sententia in vos lata fuit? An eramus ita obstricti ut non liceret nobis nostram praeferre sententiam, quum vobis licuerit praeferre vestram? Itane vobis erimus hostes si non per omnia consentiamuB vestris statutis et decretis? Vestrum erat ut rogati a senatu de forma nihil statueretis sine conscientia aliorum fratrum, et nostra quoque, ut non tarn temere praescriberetis ea quae vos ipsi prius noveratis, non fore recipienda, nee sine gravi commotione proponi posse. Vos vero

2976.1) Vide N. 2935 et Ruchat VI. 260. Calvini opera. Vol. XVII.

scriptum illud recta ad senatum transmisistis, non. prius nobiscum collatis sententiis. Misistis quidem. latinum ad nos quoque exemplar, sed quoniam iam vobis decretum erat gallicum exemplar senatui ex-hibere, imo iam exhibitum esset, fratrum nullus latinum recipere aut de eo iudicare voluit, nisi a senatu, qui iam in manibus habebat suum, require-retur. Solus ego, pro mea facilitate, a D. -Ilïbitto latinum exemplar, et contra voluntatem quoque fratrum accepi, sed tarnen ut privatim illud inspi-ceremus. Senatus postea a nobis nostrum requi-sivit iudicium. Quod et dedimus. Neque enim potuimus aliud: et dedimus tale cuius etiamnum nos non pudet nee poenitet. Dicitis: vobis non potuisse ullam fieri copiam eius. Atqui per me non stetit, nee adhuc staret, si vel fratribus vel senatui plaoeret vobis illud communicare. Sed quod hoc neque a senatu, neque a fratribus hac-tenus factum est, ea fuit ratio, ne daret nobis utrinque maioris contentionis occasio et ne inter nos committeremur cum maiore ecclesiae offen-diculo. Videmini enim multis bonis viris tanta contentione res vestras agere, et tanta mole, ut mox omnes quasi condemnare videamini qui non omnibus vestris iudieiis subscribant. Et eo nomine facitis ut multi a vobis alienentur et se a commer-cio vestro subducant, qui alioqui neque de vobis neque de communi causa ecclesiae male sentiunt. Atque ea fortassis fuit ratio quare uni ex fratribus, quisquis is sit (nam non nommas ilium), inoonve-nientior ilia vox exciderit qua vos ramose agere dixit.

Venio tandem ad rem ipsam. Ibi scribis quod nos semper probaverimus vestra consilia, nune vero quod non modo non voluerimus nos patronos et intercessores pro vobis interponere, sed quod etiam bonam causam deseruerimus. Quid hoc, ob-secro? Quam bonam causam deseruimus? De disciplina puto agi ecclesiastica quam excommuni-cationem vocant. Deseruimusne illam causam? Our ergo diserte senatui exposuimus eins usum et antiquitatem, adde et necessitatem quoque, et senatum ad tolerabilem eius formam instituendam cohortati sumus? Ego pro me hoc dico, me tam non illam causam deseruisse ut potius doleam vos importunis praescriptionibus vestris irritasse senatum sic ut noluerit etiam hoc concedere quod nos op-tabamus et sperabamus, et a quo senatus non usque adeo, uti ipse fateris, abhorrere videbatur. Non ignoras quam exosum aliquando fuerit vocabulum illud excommunicationis, quod nos Bannum lingua nostra vocamus. Sed per gratiam Domini res eo devenerat, ut intelligerent plerique quid esset, neque usque adeo ab eo abhorrèrent, donee ex scriptis nunc vestris colligerent, vos plura alia quam sim-pliciter sceleratorum excommunicationem quaerere.

24

371 EPISTOLAE 2976-2979 372 •

Ht, ut iterum repetam, ego hane causam tarn non deserui ut adhuc de ea aliquid sperem. Sed hoc libère dico, per contentionem non obtinebitur. Vide-ris ergo perperam omnino de nobis iudicare qui nos desertores causae bonae appelles. Quod deside-ramus ut ilia sine tumultu et forma aedificabili instituatur, et sic ut abusus caveantur, an propterea deseruimus illam?

De diaconis quae scribis, quomodo ilia vox excepta et intellecta sit, falleris omnino. Non puto-quemquam omnium diacosiorum esse qui sic intel-lexerit, ut tu intellectum putas. Hoc illos maie habuit quod administrationem bonorum ecclesiasti-corum senatui eripere civili nisi fuistis, cui ante-cessores nostri earn concesserunt. Nos, ut eà civili magistratui eripere (quem quidem ecclesiasticum quoque magistratum esse agnoscis) non cupimus, ita desideramus tarnen, ut ecclesiastica ilia bona cum civilibus non commisceantur, sed separatim utraque administrentur, idque cum magna diligentia, et ad hoc senatum graviter scripto illo nostro cohor-tati fuimus, nee desinemus publice et privatim hoc rogare. Quod ad ecclesiae veteris formam, in qua magistrates non erat civilis, omnia institui possint, videtur impossibile et praeter ordinem, praesertim ea quae exteras illas rerum administrationes con-cernunt, utpote bona ecclesiastica, quae primo ab apostolis ipsis administrabantur : sed quum ilia augerentur mutarunt ipsi quoque primum ordinem et relicta eorum administratione imposuerunt id oneris aliis.

Ut autem tandem finiam et veniam ad tuum praesens consilium, intelligo quid petas a senatu. Quid ipse concesserit ignoro. Conscientiam tuam graviter urgeri asseris, ut ea salva sacramenta am-plius administrare non possis. Ad ea quid scribam nescio. Conscientiam nee tuam nee alterius ego urgere et eius laesae culpam gerere velim. Si posses bona conscientia in officio manere, et una nobiscum meliora exspectare tempora, nihil mihi posset contingere gratius. Si vero non possis, bene tarnen facis qui eos qui aliter affecti sunt non reiicis nee condemnas. Ego tarn vellem ecclesiae bene consultum ac quisquam alius, sed quum non possim habere omnia ex animi sententia, quid faciam contra vim? An propterea ecclesiam deserere de-beam nescio. Si magistratus non vult concedere exclu8ionem a sacris, sed liberum vult esse illorum usum, an propterea sacramenta ego non administrare debeam, nondum video. Mihi per verbum excom-municare adhuc Meet et liberum est, et hac ex-communicatione ntor diligenter ante coenae usum, quum alia adhuc non liceat. Nee dubito quin quaecunque ligentur verbo isto sint ligata in coelis, etiamsi ligati sibi maxime soluti videantur et illam ligationem non recipiant. Interim Dominum oro ut

quaecunque ad ecclesiae suae aedificationem faciunt promoveat et nobis atque magistratui sanam mentem indat et hune spiritum concédât ut ea amplectamur et instituamus. Si vobis nimium videmur lenti ac tardi, id Domino est committendum, qui novit utrum vestra contentio an nostra lenitas ecclesiae sit uti-lior. Ego, ut pacem ecclesiae semper amavi, ita adhuc amo, eique tanto magis studebo quanto plures esse video qui susque deque ferunt, pacatane sit ecclesia nee ne, qui tarnen ipsi quoque, licet nunc moderata ingénia contemnant et fastidiant, quum pericula ingruunt ad illorum subsidia confugiunt et per ipsa iuvari quaerunt. Id quod non semel sum expertus. Festinabant Lacedaemonii, sed erat Atheniensibus quoque sua mora non semper inutilis: imo exstat exemplum Romani illius qui unus cunc-tando nobis restituit rem.2)

Petiisti ut boni consulerem tua, et ipse 'quoque . id prius hoc idem mihi promisisti. Itaque ut ipsum praestes oro, et ut tu mihi uni scripsisti, ita ego tibi quoque. Nam si sensero me meis istis gravari, deinceps a scribendo abstinebo. Salutem dico fra-tribus omnibus. Bernae tumultuarie in ipsis nun-dinis Martinianis quum aliquoties a -scribendo avo-carer.

I. Hallerus tuus.

Quod professores attinet novos, nihildum puto a senatu esse constitutum, nee constituendum fore quod non sit e re scholae. Vocatur, ut audio, Beraldus,s) ut D. Bezae succédât.

2977,

RIVIUS 1 ) CAL VINO.

Commendat Calvinö negotium aliguod agnati sut.

(Ex autographo Cod. Genev. 109, fol. 93.)

A Mon Seigneur cher frère et ami Monsieur Despeville.

a Genefve.

Salutem gratiam et pacem per Iesum Christum. Gravissimum nobis omnibus fuit, carissime, dum te

2) De Fdbio hoc habet Ennius ap. Cic. de seneet. c. 4. 3) ut liter as graecas doeeret. Qui tarnen et ipse a.

1559 ineunte Lausannam reliquit. 2977. 1) Hist. eccl. I. 157 laudat aKquem lo. de Ghevery dit de la Hive, v. d. m. apud Cadurcos et Rutenos, de quo ali-quis eogitaverit. Verum Me noster se Miehaelem voeat.

373 1558 NOVEMB. 374

aegrotare intelleximus. Faxit Dominus ut cito sa-nitati restituaris, quo eius ecclesiae diutissime qui-buB te donavit maximis doDis magisque ac magis in8ervias. Nos hic adhuc tam lente pergimus ut nihil aut parum progrediamur, utcunquo tarnen res quibusdam • videantur augescere, sic tamen ut iis qui Domini zelo ducuntur parum satisfiat. Scrip-sit ad me Parisiis Robertas, uxoris meae sororis quem nosti maritus: D. Macharium illinc nunc abesse, illuc tamen, ut eiusdem ad me uteris videbis, statim rediturum. Ab illo nullas habui literas, licet ad me scripsisse scribat. Rogo, mi frater, visis quae mihi scripsit JRobertus mens, eius uxori con-sulas quid ei agendum sit, et si aequum tibi vide-tur, dominos consules vestros roga, ut negotium illud suum différant tantisper, si fieri possit, dum miserit quas super ilia lite novas fecit informationes, quarum exemplar, si placet, videbis: quod eos facile, si fieri iure possit, ac eos rogamus, spero facturus. Obiit civitatis huius praefectus D. de Grig-nen, qui dum vixit nostris in hoc profuit quod eorum osoribus ac destruere cupientibus aures non prae-buerit, in cuius (aiunt) locum Insulanum abbatem ac sancti Ioannis canonicum esse suffectum, a quo vix boni aliquid sperandum est. Dominus Antisig-nanus, * in cuius nunc aedibus habito, te multum salutat. Is aliquandiu a sancto suo biblico labore quievit, ob gravissimum quo laboravit morbum, et adeo certe ut de eras fere vita desperatum sit. Nunc vero, Deo optimo gratias, convalescere incipit ac hodie solum coepit illi cibus sapere. Rogamus ut nostri omnium in tuis Sanctis precibus semper memineris ut nee tui in nostris unquam sumus oblituri. Optime ac saluberrime rale, xii Novem-bris 1558.

Tuus ex animo perpetuo totus Michael Rivius.

2978»

OALVINUS INCERTO. ')

Commendat pios quosdam fratres ex Belgio, ut vidäur, ob religionem exsules, quos cupit Wormaciae recipi ut libère fidem profiteri possint.

(Exemplar antiquisaimnm reperies in God. Genev. 107», fol. 184, ex quo derivata sunt apographs Cod. 107b, fol. 24, Cod. Bern. Bpp. VI. p. 801 et Simlèri Vol. 93. Gallice exstat in

edit. Berol. p. 303.)

2978. 1) Vide an JDillero concionatori aulico Electoris Palatini.

Quoniam mihi tentati sunt pii quidam fratres de tua erga me benevolentia, non dubitavi eorum ro-gatu, eximie vir, apud te patrocinari causae. quam tibi pro sincera tua pietato satis per se commen-datam esse existimo. Cupiunt a clarissimo senatu Wor-maciensi non modo sibi concedi apud vos habitandi locum, sed templum etiam aperiri, ubi instituantur in pura evangelii doctrina, libereque Dei nomen invocent. Certe, si reputamus, qualis sit hodie piorum conditio sub tyrannide papali, quicunque illinc coacti profugiunt, digni sunt saltern qui hos-pitium reperiant apud eiusdem fidei professores, quibus datum est tranquillam vitam domi agere. Et quo magis apud Christi hostes in dies crescit saevitia, eo etiam magis vigere debet humanitas apud eos, quibus data est miseros iuvandi et subie vandi facultas. Etsi vero maiorem eorum partem, qui ad vos concèdent, ex Philippi ditione fore sus-picor: non minus tamen erga eos sum propensus, quam si gentis nostrae essent. Ac te quoque satis voluntarium fore confido, ut precibus opus non sit ad te incitandum, quo sis illis suffragator. Partium tamen mearum esse putavi tuo studio meam com-mendationem addere. Yale, ornatissime Vir et mihi colende frater. Dominus te spiritu suo gu-bernet semper, servet incolumem sanctosque labores benedicat. Ex lecto, cui me febris quartana, fere affixum tenet.

17. Cal. Decemb. 1558.

2979.

LE SÉNAT DE BERNE A VIRET.

Béponse à sa demande relativement à la discipline. l)

* 2979.1) Ealler Ephem. 122; Appropinquavit interea Natalia Domini celebritas in qua pro ritu ecolesiarnm nostrarnm dis-pensanda fait coena Domini. Scribit itaque Viretus nna cam collegia ad Senatum non posse se bona conscientia ooenam ministrare. Petit igitur aut dimissionem, aut disoiplinae liberum usum. Rachat VI. 263: Les 12 personnes citées (le 15. Août) ayant fait rapport aux autres ministres de leur classe assemblée le 2. Nov. de la réponse de leurs Seigneuries, ils leur écrivirent de nouveau (N. 2973) . . . . et Viret écrivit encore en son particulier le 6. Nov. leur déclarant qu'il ne pourroit administrer la cène à Noël à cause des vices et disordres qui y regnoient, si LL. EE. n'y mettoient un meilleur ordre, et les prioit en même temps d'en conférer avec les églises des autres cantons réformés. Les Seigneurs répondirent le 18. Ils répondirent aussi à la classe, mais plus sèchement: Qu'ils n'avoient point besoin d'un nouvel examen

24*

375 EPISTOLA

("Welsch Missiy-Buch p. 168. Ruchat VII. 310.)

L'avoyer etc. Avoir entendu le contenu de Toz letres a nousv escrites du 6 de ce mois touchant les poinctz et articles pour raison desquelz TOUS faites difficulté d'administrer la cène de nostre Seigneur a ceste feste de Noel prochainement venante en nostre ville de Lausanne, si un aultre ordre par nous n'y estoit mis etc. vous mandons pour response que sommes fort marris et desplaisans de voir et entendre les desordres en voz dictes letres mentionnées et que l'église n'est mieulx reformée qu'elle n'est et que le tout ne peult estre

' reduict en si bon ordre que le vouldrions bien. Mais voyant que tel ordre ne peult estre mis, singulièrement touchant l'administration des sacremens, comme le desirez, pour raison de plusieurs incon-veniens qu'en sourdroient si aulcungs estoyent refusez de se presenter a la cène, ioinct qu'il n'est a espérer que iamais il puisse y avoir une telle perfection en l'église de nostre seigneur qu'il n'y ait rien a redire et iamais n'a este : Nous ne savons penser ni adviser a point d'aultres moyens plus convenables et meilleurs pour chastier les vices et tollir les desordres qui sont en noz églises que ceulx qui sont contenus es ordonnances de nostre reformation laquelle desirons a l'aide de Dieu garder et observer le plus estroitement qu'il sera possible. Et a cest effect avons enioinct et expressément commande a tous noz baillifz et aultres officiers de tenir main a ce que les vices soyent au contenu d'icelles chasties et les rebelles citez devant les consistoires par nous ad visez et establys sous peine d'estre privez et demys de leurs offices : lesquelz estans defaillans a cela nous en sommes fort marris et si en estions a la vérité informez ne fauldrions a les chastier comme la nécessite le requerroit et ne tient a nous que les desordres dont vous vous plaignez ne soyent ostez et toi lis, comme de rechef nous offrons de ce faire et nous y employer si bien qu'il sera possible a ce que nostre saincte reformation soit gardée et observée et continuer en ce bon désir qu'avons a Padvancement de la gloire de Dieu et le salut de nous et de noz subiectz, vous priant de mesme vouloir continuer en la charge que Dieu vous a donnée et commise en faisant vostre debvoir comme par cy devant et sans qu'il soit besoing en faire aultre conference avec les églises de noz treschers alliez des Ligues qui ont receu la reformation des poinctz desquelz vous vous sentez pressez. Et nous espérons qu'estant nostre reformation

de ces matières, qu'ils s'en tenoient à la réponse que lé Conseil leur avoit rendue le 15. Août,"les priant de s'en contenter et de s'acquitter fidèlement de leur devoir, sans plus les importuner pour ce sujet.

29^9—2981 376

si estroictement gardée comme l'entendons et avons commande, nostre Seigneur y besognera si bien par sa grace que le tout reviendra a son honneur et a sa gloire: lequel prions vous augmenter ses graces et vous tenir en sa saincte garde. Datum 18. Novembre 1558.

3980.

CALVINUS OSTROROGIO.

Hortatur eum ut sedulo pergat qua via bene coe-pit, caveatque a dissidiis de religione in Polonia iam ortis.

(Ex autographe Ood. Genev. 107a, fol. 185 v. — Bdidit Beza Gen. p. 210, Laus. p. 443, Hanov. p. 497, Chouet p. 285,

Amst. p. 130.)

Io. Oalvinus D. Stanislao ab Ostrorog Castellano Medzevecensi S. D.1)

Hune pium fratrem2) nactus qui meas ad te literas tuto perferret, praestantissime vir et generöse Domine, scribendi occasionem praetermittere nolui: non tam ut amorein erga te meum et obser-vantiam testarer (etsi haec etiam una fuit ratio) quam ut tibi sponte et alacriter accenso ad asseren-dam quae nimis diu contempta iacuit pietatem animos si fieri posset adderem ad pergendum: non quod stimulis meis indigeas, sed quia iucundum est gratulando hune tuum vigorem fbvere. Fuit hoc rarae virtutis, ex alto honoris gradu in humilem Christi scholam descendere, ut te evangelii, quod vulgo tot probris oneratur, minime pudeat: ac pa-lam ingenueque profitearis, te superstitionum, quibus indigne foedata est vera religio, ac errorum, quibus sceleste adulterata est Dei Veritas, acerrimum esse hostem. Verum tibi assidue reputandum est, quam multae certaminum species te maneant: quia non desinet Satan omnia moliri, quibus sanctos tuos conatus vel frangat vel moretur vel quovis modo impediat. Et experientia docet, quam pertinax sit in adversariis pugnandi libido. Quare ita statuen-dum est, longae militiae te divinitus esse addictum, in cuius medio cursu minime fatigari decet. Oae-terum ne de animi tui magnitudine et perseverantia dubitare3) videar, alio me convertam. Minime te

2980.1) Inscriptionem add. Beza. 2) Nomen praebet sequens. 3) propria manu G. superscripsit : difßdere.

377 1558 NOVEMB. • 378

fugit, generöse Domine, nullum inter Satanae arti-ficia esse deterius quam ut dissidiis eos scindât qui ad restituendum purae fidei consensum aspirant. Quo maiore prudentia cavendum erit, ne hoc quo-que obstaculo TOS retardet. Intelligis quid velim: et fusius banc admonitionem prosequerer, nisi iam febris accessio literas abrumpere cogeret, quae non modo vires corporis débilitât, sed etiam minuit ac languefacit animi vigorem. Sed bene est quod his partibus probe fungetur venerandus mihi frater D. Ioannes a Lasco, Excellentiae tuae affinis: cuius non dubito autoritatem, ut meretur, magni esse apud te pondéras. Vale, illustris et generöse Domine, et mihi ex animo suspiciende. Patrem coele-stem supplex oro et precor, ut te incolumem diu conservet, spiritu suo dirigat omnique benedictionum génère locupletet. Genevae, 13. Cal. Decemb. 1558.

2981,

OALVINUS LISMANINO.

Excusatum se mit hàberi quod non saepius et quod nunc non pïura scribat. Dïuscae filii immorigeri. Blandratae pessimum élogium.

(Ex Ionvillaei exemplari Cod. Genev. 107«, fol. 185. — Exstat quoque Cod. 107b, fol. 24 v., in Epp. Bern. VI. p. 802, et apnd

Simlernm Vol. 93.)

Raro ad te scribo, eximie vir et venerande frater,1) quia etsi maxime hoc officium desideres, vides tarnen fieri locorum distantia ut literae diu vagantes perdant gratiam, et rarissimi occurrant nuncii qui fideliter literas perforant, ubi autem quispiam oblatus est, non detur otium vel facultas. Sicuti nunc mihi contigit, quia optimus frater noster D. Ioannes LuseensM2) me in lecto deprehendit ex febre quartana laborantem, et quum heri sub ves-

2981.1) Minime suspicatùr Lismaninum hoc ipso tempore in synodo Pinaoviensi, ubi Lascus, Gonesiùs, Grovicius, Blan-drata caett. de Stancaro disputabant, a recta fide defecisse. Lubien. p. 118: Hoc anno qnnm venieset Pintzoviam Blan-drata habitis cum Lismanino mnltis de hoc argnmento sermonibuB, et videns Stancari adversarios ei non satisfecisae, tantnm effecit nt et ille de dogmate trinitatis dubitare ince-perit. • Hinc L. in suapicionem Arianismi inoidit et ad eccle-siam Cracoviensem quam Greg. Pauli in horto Bonari regebat, delatns est.

2) Vir alioqui ignotus.

peram ad me venisset, eras se abiturum dixit. Ergo brevitati meae ignoscas aequum est, et apud alios etiam excuses quod a scribendo nunc supersedeo. Ac tu quidem, scio, pro tua humanitate facile hunc laborem mihi remittes. Alios etiam spero fore aequo faciles : sed tuum est, ut dixi, excusandi munus su8cipere, praesertim apud generosum dominum ho8pitem tuum, quem adeo modis omnibus cordatum esse valde laetor, apud praestantissimum D. Ivan,s) cuius indofessus in propagando Christi regno fervor me non parum delectat.

Si quando forte illustri D. Baroni Ioanni Bonnero scribas, vel eius excellentiam convenias, fac ut intelligat de mea erga ipsum observantia nihil dépérisse: a scribendo autem abstineo quod arbitror animo meo esse contentum. Morbus tuus, ut par erat, nos sollicites tenuit, quo nunc hilarius sanitatem tibi redditam esse gratulor. Mihi valde dolet magnificae dominae Agnetis Dïuscae [filios] ea esse protervia quae ferendo iugo non facile as-suefiat, quia subinde recalcitrant et ferocius impetu suo feruntur quam ut possint sanis monitionibus cohiberi.

De rebus nostris hoc unum scribo, tranquillum intus esse ecclesiae et urbis statum, sed nobis un-dique imminere gladios. Tu igitur cum pus omnibus Deum rogabis ut hostium conatus disturbet nosque suo praesidio tueatur, vel si quid gravias acciderit invicta fortitudine ad extrema quaeqae ferenda confirmet. Vale, ornatissime vir, mihi ex animo colende frater. Illustris D. Marchio Vici, collegae mei, D. Normandius, et quamplures amici, frater etiam meus, te salutant plurimum. Vicissim meo nomine saluta amicos, quibus hoc gratum esse cognosces, peculiariter uxorem tuam et Pauïum.*) Deus vos protegat, vobis adsit, vos omni benedic-tione augeat. Genevae 13° Cal. Decembris 1558.

3} Garninskium. (N. 2366.) 4) TJtrwn Gregorium supra laudatùm (not. 1), an alium

quempiam, tu videas. Erat etiam aliquis Paulus Wingen, praeceptor liberorum Laset.

5) Admonitio haec sero nimis ad eos pervenit.

Quale monstrum sit Georgius Blandrata, imo quot monstra alat, antequam experiantur pii fratres admone ut sibi mature caveant.s) Quum mihi putide adularetur, patremque reverendum vocitaret, profiteretur etiam se ab autoritate mea pendere, libère respondi semper mihi vultum indicem esse pravi contortique in genii et perversi animi, ut riihil boni ab eo sperarem. Flexuosi enim serpentis instar circumvenire me tentabat, nisi Deus mihi dedisset eius astutiis occurrere. Postea virus suum evomuit. Quisquis ergo ultro decipi nolet fugiat

379 EPISTOLAE 2981—2984 380

hanc pestem. Etsi enim homo est indoctus Satan tainen astutias suggerit quae simplicium mentes implicent.

2982.

CALVINUS UTENHOVIO.

Historiam peregrinationis exsulum publicari non e re videtur, quum vetera vulnera renovare incon-sultum sit tot recentibus nondum curatis. Beliqua obiter propter infirmiorem valetudinem.

(Autographou non exstat. Ionvillaeus descripsit Cod. Qenev. 107a, fol. 186. — Habent etiam Cod. 107<>, fol. 24 v., Bpp.

Bern. VI. p. 805 et Simler. Vol. 93.)

S. Nuper ita subitus fuit Sébastiani *) a nobis discessus ut vacuum dimittere coactus fuerim, nisi quod venerando fratri nostro D. Ioanni a Lasco fe8tinanter respondi. 2) Quaenam mutandi tarn repente consilii fuerit causa divinare non potui, nisi quod dixit non esse sibi commodum ante hyemem apud nos babitare. Certe celerius se proripuit quam ut ferret tempus aliquod bumanitatis signum ei ostendere. E t tunc me quartana febris aggressa fuerat, quae me adhuc sibi mancipatum tenet, nee Bpes es levationis ante vernam temperiem.

Historiam reditus vestri3) hoc tempore excudi collegae mei utile esse non putarunt. Vides enim quam exulcerata sint omnia et quo amentiae prae-cipites ruant Westphalici, etiamsi nemo eos lacessat. Turbulentos quidem eorum impetus repellere,4) nobis moderati etiam homines concèdent, sed vulnera renovare quae odia semisepulta iterum accen-dant non videtur esse consultum. Adde quod libri gratia iam temporis progressu obsolevit. Quum mihi suum iudicium referrent fratres assensus sum : neque moleste feres, ut spero, si multorum piorum offensioni occurrere studuerimus. Deinde veriti Bumus ne plausibilem ansam arriperet Westphalus exercendae suae petulantiae. Quis enim modus, si vos improbis non minus quam virulentis criminibus denuo onerare incipiat.

Nunc quod de uteris flagitasti vix praestare licuit dimidia ex parte.5) Heri mihi tuas obtulit nobilis ac pius frater qui nunc ad vos revertitur. 6) Sub ve8peram rediit quum mihi sumendus esset

2982.1) Cf. N. 2924. 2959. 2) Non exstant. 3) ex Anglia. Demum a. 1560 Basiliae ap. Oporinum

prodiit. 4> Apographa praebent: reprimere vel rependore. 5) Vide seguentes. 6) Luszenskius (v. praeced.)

clyster, deinde coenandum. Rogavi quando dis-cessum pararet: respondit, perendie. I ta mihi restabat hie unus dies, cuius tamen maior pars febri cedet. Instat enim accessio. Li te ras tarnen ad generosum Comitem Tarnovium scripsi, ubi in-serui quod optabas, recte facturum si consiliis prae-stantissimi viri D. Ioannis a Lasco obtemperet. Nunquam enim per me stabit quominus eius viri apud omnes floreat autoritas. Generosum D. Ba-ronem Ioannem Bonnerum praetermittere oportuit ut morem gererem illustri D. Stanislao7) qui nun-quam a me literas aeeeperat. Plura non patitur virium débilitas. Salutabis meo nomine diligenter clarissimum virum et mihi observandum D. Ioannem a Lasco et alios amicos ac pios fratres. Tibi etiam amici qui hic sunt multam salutem precantur. Bemondus a morbo prope lethali vixdum convaluit quarto demum mense.8) Nunc ubi pax inter duos reges transaeta est, nisi mirabiliter oecurrat Deus, tota in nos bellorum moles ineumbet. Certe com-muni omnium fama, iam devoti sumus utriusque partis gladiis. Quo magis opus est supplieibus piorum votis quae hostiles impetus prohibeant. Vale, eximie vir et frater mihi ex animo colende. Dominus te conservet regat et sustineat perpetuo. G-enevae 13. Oalend. Décembres 1558.

2983.

CALVINUS UCHANIO.

Serio eum admonet ut quum aliqua ex parte veram pietatis doctrinam gustaverit, et propriae salu-tis et dignitatis ecclesiasticae memor, fortiter ultra progrediatur.

(Servavit Beza ed. öenev. p. 211, Laus. p. 444, Hanov. p. 498, Chouet p. 286, Amst. p. 131.)

Io. Calvinus illustri et reverendo D. Iacobo Itha-vio *) episcopo "Wladislaviensi8) mihi ob eximias

virtutes observando S. D.

7) Ostrorogio. 8} Cf. N. 2958. 2969.

2983.1) Sie edd. omnés. Errant tarnen in nomine, fortassis ex mera oscitantia correctoris. llhavius nullus fuit. Lege: Uchanio. Iae. üchanski fuit episeopus Wladislaviae in Gu-iavia, postea arehiepincopus Orleseniensis. Cf. Utenhovii ep. ad Calv. 27. lan. 1559 et Salig II. 631. 662. 672. Hie episeopus papae Paulo IV. denunciatus fuerat ut novarum rerum Studiosus, scü. calice laids coneesso, matrimonio clericis, et lingua vernacula in eultu permissa. (A. Eichhorn, Stan. Hosius I. 304). Postquam vero mortuo rege Augusto res ecclesiasticae retrorsum agi coeperunt, idem maiore eelo se curiae comtnen-dare studuit (Krasinski 157.)

2) UrladistaviensK Amst.

381 1558 NOVEMB. ' 382

Quod homo ignotus ad te, illustris et révérende Domine, scribere ausus sum, si quid culpae est in hac fiducia, reiicere in nuncium3) licet, qui pro eingulari salutis tuae studio et cura has literas prope invito extorsit. Quod vero breviter et quasi defunctorie scribo, iusta excusatio est in temporis angustiis: quia vix ante admonitus fui de eins ad-ventu quam se mox abiturum dixit, ut mihi diem unum ad scribendum concederet: cuius tarnen ma-ior pars mihi eripitur a febre quartana, quae me cubiculo inclusum et fere lecto affixum tenet, ex quo etiam haec pauca dictare coactus sum. Scri-bendi autem haec mihi ratio et materia est, ut evangelii luce nunc apud vos exorta, quum tibi Deus oculos aperuerit, serio expergiscaris. Audio enim te non modo gustasse veram pietatis doctri-nam, sed eius cognitione imbutum quae omnem er-roris et ignorantiae praetextnm excutiat. Tu vero pro tua prudentia non ignoras, quam intolerabilis sit coelestis gratiae profanatio, ubi earn quasi data opera suffocamus. Etsi autem plausum tibi in mundi theatro conciliât splendida haec dignitas, cavendum tarnen diligenter, ne te demulceant falla-ces blanditiae, quibus laqueis Satan multos hodie in exitialem labyrinthum trahit. Ita fit ut qui captandis effugiis solertiam suam exercent, tandem ubi vident colores suos evanescere, palam se Deo opponant, imo erumpant in manifestum furorem. Huius rei exempla haud dubie nimis multa ante oculos tuos versantur, dum alii violenter ferro et igni exstinguere pertentant coelestem doctrinam: alii, ut in sordibus suis secure demersi iaceant, non modo indulgent torpori suo, sed pecudum more conscientias suas obstupefaciunt. Ab hac tarn pesti-fera Epicureorum labe quisquis in delitiis sedulo et attente sibi non cavet, vix fieri potest quin pro-fanescat, et abiecto Dei timoré in eandem cum illis lasciviam se proiiciat. Quid ergo tibi agendum est? Fervent apud vos dissidia, pars una restitui cupit integrum Dei cultum: altera impias super-stitiones pervioaciter défendit. Te medium stare, quern Deus quasi porrecta manu ad causae suae patrocinium vocat, turpe ac nefas est. Cogita quem locum occupes et quod onus tibi sit impositum. Adde quod pietatis hostes, dum in densis tenebris exiguas pietatis tuae scintillas ferre nequeunt, quo-dammodo te extrudunt e sua factione, quae ultro fugienda tibi erat. Ignosces mihi pro tua humani-tate si uno in verbo sim asperior (quia ut proficiam libère quod sentio dicendum est) ubi ad coeleste tribunal ventum fuerit, non posse elui proditionis crimen, nisi te mature subducas ab ea catorva quae aperte ad opprimendum Christi nomen conspirât, lam vero si tibi molestum est minui, ut

3) Luszenskium.

crescat in te Christus, in mentem veinat Mosis exemplum, qui sub umbris obscuris Christi tarnen opprobrium delitiis Aegyptiorum et opibus praeferre non dubitavit. Quanquam autem plus forte mihi apud tuam Excellentiam permisi quam decebat: quia tamen propositum fuit saluti tuae consulere, non odiosa, ut spero, tibi erit mea libertas. Vale, prae8tantissime vir, illustris et reverende Domine, cui a coelesti patre fausta omnia precor, praesertim ut te suo spiritu gubernet, accendat in corde tuo ardentius pietatis Studium, et in eius constantia te confirmet. Genevae, 13. Calendas Decembris. 1558.

2984.

OALVINUS TARNOVIO.

Minus alacrem in amplectendo evangelio, metuen-tem scilicet turbas ex mutata religione orituras, denuo et pressius ad meliora adducere conatur.

(Manu scripta non exstat. Describimus ex thesauro Bezano ed. Genev. p. 211, Lans. p. 446, Hanov. p. 499, Ohonet p. 287,

Amst. p. 131.)

Io. Calvinus D. Comiti in Tarnaw. S. D.

Etsi uteris meis superioribus,1) amplissime vir et illustris Princeps, quale optabam responsum non tuli, quia minus apud te quam optandum esset profecerat mea exhortatio, singularis tamen huma-nitas qua exceptum fuisse meum officium cognovi, denuo me ad scribendum animât. Et quum nos iubeat Paulus importune instare, ubi stimulandi sunt homines ad pietatis studium : non vereor tanto autore et magistro fretus, etiamsi molesta tibi esset mea sedulitas, ne vitio mihi vertatur. Sed hoc quoque metu et sollicitudine me libérât aequi-tatis tuae fiducia: imo quum hue usque sparsa fuerit fama, defensionem purae evangelii doctrinae, a qua initio refugiebas vel eras paulo alienior, pro-pensiore animo nunc te suscipere, eo alacrius ex-hortationem, quae semel fructu carere visa fuerat, repetere ausus sum. Quum scriberes nihil tibi vi-deri in statu regni movendum, quod omnis novitas graves motus et exitiales minitaretur, mihi quidem tristis nuncius fuit, Christi causam destitui a pa-trono tarn idoneo: gratior tamen fuit ingenua ilia professio, quam si quorundam more simulasses,

2984. 1) N. 2371. Cf. 2489. Vide et Utenhovii epp. m. Sept. et Nov. 8criptas, item Calvini ad Tarnovium d. 15. Nov. 1559.

383 E P I 8 T 0 L A E 2984—2985 384

quod tibi cordi non erat. Nunc quamvis te rectius eentire arbitrer, ignosces tarnen pro tua prudentia si paucis vanum nunc timorem refutavero. Neque me latet quantam pro ingenii tui praestantia et acumine peritiam collegeris ex longo magnarum rerum usu. Sed mirum non est hac in parte ho-minem summo iudicio praeditum potuisse falli, ubi humana omnis solertia evanescit. Laudatur apud Xenophontem quod ex tripode oraculum olim reddidit Apollo, colendos esse Deos pro vetusto more cuiusque gentis: neinpe quia nihil censetur utilius Tel magis consultum quam fovere publicam pacem. Unde etiam natum vulgare proverbium: Mala bene posita non movenda. At vero quidquid discriminum impendeat, caducos terrae principatus nobis tanti esse non convenit, ut in eorum gratiam neglectus iaceat cultus Dei et sincera religio, a qua pendet aeterna salus. Profanis hominibus hic scopus fuit, cavere modis omnibus ne quid publicam quietem turbaret: nostra vero diversa est ratio, apud quos Dei gloriae et doctrinae coelesti merito cedere debet, quidquid in mundo est sublime ac pretiosum. Adde quod 8upervacuus est ille timor: quia tumultüs omnos quos Satan excitare conabitur, facile sedabit Christus rex pacis, per quem reges regnant. Fieri quidem vix potest in tanta hominum pravitate, malitia, ingratitudine et contumacia, quin strepitus, dissidia et turbae comitentur puram evangelii doc-trinam: sed nostrum est reieeta in Deum huius mali cura, qui remedium inveniet, strenue nihilo-minus in officio pergere. Dandus eriim est eius providentiae hie honor, ut incommodis quae non licet nostra industria effugere oecurrat. Si ita nos divinitus gubernari patimur, laetior semper erit exitus quam nobis sensus noster dictet: quia re ipsa probabit Deus vere fuisse de ipso praedicatum, quod legitur in Psalmo (46, 10): Perfringit lanceas, gladios comminuit, currus absumit igni, bella com-ponit usque ad fines terrae. Rursum memineris, nobilissime vir et domine, vitia et corruptelas qui-bus polluitur vera religio totidem esse sacrilegia, quorum Deus acerrimus erit vindex: ac proinde odiosam illi esse hanc prudentiam, ubi externam quietem pietatis iactura redimere cupimus. Sed quia voluritarium, ut spero, te literae meae repe-rient, pluribus huno sermonem prosequi necesse non est: et me etiam febris quartana ad brevitatem co-git. Postremo quum istic sit eximius Christi minister et frater mihi venerandus D. Ioannes a Lasco, quem non dubito pro zeli sui fervore satagere, has ei partes libenter resigno: quia etiam apud te vale-bit eius autoritas quantum meretur. Deum itaque precabor, ut Tuam Celsitudinem favore suo tueatur modisque omnibus augeat, spiritu suo gubernet, virtute sustineat. Genevae, 13. Calend. Decembr. 1558.

2985.

CALVINUS MELANCHTHONI.

Multa praefatus de febre sua quartana deque diaeta et remediis a medicis sibi praescriptis, pericula a regïbus duobus Genevae imminentia graviora esse docet quam quaeeunque ab ingratis discipulis insigni theologo parantur molestiae. Et in his quoque ipse sibi maioribus taediis vexari videtur. Verum, utut amici in controversia sacramentaria moUitiem aegre ferat, tarnen illi ad finem usque veterem fidem et ob-servantiam servabit.

(Ionvillaei exemplar ab ipso Calvino passim correctum habes in Cod. Genev. 107", fol. 187. Exstat eadem in Cod. 107b, fol. 25, Bornae Bpp. VI. p. 807 et Turici ap. Simler. Vol. 93. Versio anglica III. 481. Verba hino inde ab antore addita literis cursivis exprimimus. Edita est in Bindseilii Suppl. p. 435.)

S. Quia non ignoro, ut piger es ad scribendum, ita humaniter hoc officium amicis te remitters, de-creveram morbi *) excusatione uti, clarissime vir et reverende frater, nisi quia iuvat in sinum tuum molestias deponere, quarum onere premor. Quum immunis, Dei gratia, ad hanc usque aetatem a quartana febre fuerim, factum est imperitia ut hune errorem vix quarta accessio corrigeret, seroque de-tegeret quale esset morbi genus. Etsi autem me huius socordiae pudet, excusabilis tarnen apud te erit, ubi de impedimentis fueris certior factus. Primo, quum dormientem vel iam sopitum invaderet, facile fuit clam obrepere, praesertim quum adiuneta esset molestissimis et acutissimis doloribus, quibus nimi8 familiariter assuevi. Quum vero tremor semel me corriperet subi tempus coenae, suf-ficere putavi si more meo cruditates inedia co-querem. Postridie licet iacerem viribus postratus, levatus tarnen ac prope solatus a violentia doloris ad quartum congressum rudis et ignarus pugnae

2985. 1) Colladon, Vie. p. 85- Environ le mois de Septembre il fut assailli d'nne longue et faschense fièvre quarte durant laquelle force luy fut à son grand regret de s'abstenir de' lire et de prescher. Mais il ne laissoit de travailler en la maison, tellement que durant ce temps là, outre infinies lettres qu'il escrivoit à diverses personnes, il commença et paracheva sa dernière Institution latine et françoise . . . . Ladite fievro avoit longs accès et grande ardeur et encores apres qu'elle l'avoit laissé, mesmement si c'estoit sur le soir, il estoit san» manger iusques au lendemain disner, tellement que quelquefois il estoit 48 heures sans manger ne boire, et cependant il

. sentoit au dedans une merveilleuse sécheresse. Mais il s'estoit si bien acooustnmé de longue main à sobriété et temperance que c'estoit chose incroyable. Vray est que les médecins luy ayans remonstré qu'à faire ainsi il s'assechoit par trop, il essaya, de prendre un potage le soir après l'aocez terminé, mais quelques heures après sa migraine le prenoit, qui luy donnoit quasi autant de peine que la fièvre.

385 1558 NOVEMB. 386

accessi. Nunc sesquimensis prope elapsus est, ex quo post malum cognitum medicis addictus sum, qui me cubiculo includunt, imo lecto fere affixum tenent, duplici etiam pelle munitum: subinde occi-nentes illud Sophoclis: Alvus ita induruit ut nihil nisi clystere extortum egerat, quod est a mea consuetudine valde remotum. Praescribunt mihi optimos quosque et suavissimos cibos, quorum nullus gu8tui arridet. Unde fit ut vires paulatim languescant. Luctor tarnen et alimentis licet insi-pidis ventriculum prostratum reficio, nee fastidium dominari patior, nee faoio quod plerique ut orexim mihi conciliem illecebras accersens in hoc morbo noxias. Imo ne latum quidem unguem ab ea quam medici praescribunt lege deflecto, nisi quod in tanta ariditate paulo largius bibere mihi permitto: Quod ip8um partim imputo eorum culpae qui vini Bur-gundici potum anxie exigunt, quod vix aqua diluere aut alio medioeri uti per eos liberum mihi sit: imo, nisi pertinaciter Malvaticum recusassem et Musca-ticum, volebant etiam hoc ardore me conficere. Quia tarnen et artis suae non vulgari scientia et certo iudicio praeditos et longo usu exercitatos cog-novi, non tantum officii causa morem gero, sed etiam libenter patior me régi a talibus magistris. Vinum meum scolopendrio condiunt et absynthio pontico. Ventriculum syrupis vel ex hyssopo, vel ex elenio, vel ex cortice citri, quasi fomentis sustentant et quidem varietate adhibita, quo vis remedii sua novitate citius penetret. Semel duntaxat hu-mores melancholicos ex liene evellere conati sunt. Etsi autem otio tuo nimis secure abuti videar, mihi vero et valetudini meae haec dictans in calore febris minus recte consulere : quia tamen dubius est exitus morbi, hoc tibi volui testatum, me iam inter principia hoc meditari, quo modo singulis momentis accinctus, ad quoslibet Dei nutus exci-piendos praesto me offeram.

Interea ne sis meorum periculorum nescius: communi omnium fama receptum est, pace inter duos Reges transacta, totos belli impetus in nos

sconversum iri, ut sanguine nostro quidquid piaculi admissum est sanciatur. Interea scito, non magis vel locorum distantia protegi vel munitionibus, quam si in aperto campo dimicandum esset. Philippi fines2) itinere tantum bidui a portis urbis dissiti sunt. Bex propior, cuius copiae intra dimidium horae spatium urbem nostram attingerent. Unde coniicis, non exsilia modo nobis timenda esse, sed imminere crudèlissimas quasque mortes, quia in causa pietatis nullus esset saevitiae modus : Quo tibi minus acerba videri debet tua conditio, dum te alumni, quos senectae tuae mercedem rependere de-cebat, hostiliter impugnant, hominem non modo

2) Franche Comté. Galvini opera. Vol. XVII.

officio nutritii summa fide et diligentia probe de-functum, sed de tota etiam ecclesia praeclare me-ritum, quando vides, hoc multis aliis tecum esse commune, atque adeo mihi. Nam ut me petulanter et indignissime exagitent rabulae quidam, vix tibi credibile esset. Westphalicis) autem, etsi procul iaculantur, in sua tamen improbitate maiorem exercent contra me licentiam. Ego autem qua coepi ad metam nihilominus properabo. Et in coenae quidem controversia non modo inimici mollitiem tuam, quam vooant, calumniose traducunt: sed op-timi quoque amici et qui te colunt qua mereris pietate, cuperent clarius fulgere ignem zeli tui, cuius tenues scintillas despiciunt, adeoque calcant barbari isti gigantes. Quidquid contingat, fraternum inter nos amorem sincere colamus: cuius vinculum nun-quam disrumpent ullae Satanae astutiae. Eateor quidem, quum ante sex menses literas contubernalis tui Huberti Langueti*) legerem, leviter me fuisse punctum quod parum amice, adeö etiam contume-Uose, de mea doctrina te loquentem narrabat. Eius autem consilium erat Castalioni adulari, tuoque cal-culo approbare eius deliria, quibus nulla hodie est deterior pestis. Sed nulla unquam offensione animus meus a sancta amicitia, qua te amplexus sum, et ab observantia dissiliet. Vale, clarissimum eccle-siae lumen ac praestantissime doctor. Dominus te spiritu suo gubernet semper, diu incolumem tueatur, omni benedictionum copia augeat. Vicissim nos Dei praesidio, quos vides luporum faucibus obieotos, diligenter commenda. Oollegae mei et innumera piorum turba reverenter te salutant. Summopere optassem brevibus saltern Uteris fraternam bene-volentiam testari apud optimum generum tuum D. Gasparem Peutherum,s) non minus pietate et ele-ganti ingenio praeditum quam purioribus Uteris ex-politum: deinde apud fidelissimum et ornatissimum pa8torem vestrum D. Paulum Eberwm,6) quorum utrumque propter suas virtutes merito veneror. Genevae 13. Cal. Decemb. 1558.

3) Westphali Apologia confessionis de coena Domini contra corruptelas et calumnias I. Calvini, prodierat hoc anno post pascha. (Mönckeberg p. 114. Vide sequentem ad Bul-lingerum.)

4) Nomen Calvini manu scriptum. Cf. N. 2830. 2896. 5) Etiam hoc nomen a Calvino additum. Tu vero me-

mineris Penoerum scribi debuisse. 6) Be hoc idem valet.

25

587 EPISTOLAE 2986—2988 388

2986,

CALYINTJS BTJLLINGERO.

Eadem tractat atque in praecedenti ad Melanch-thonetii, sed brevius.

(Mann Ionyillaei scripta exstat in Ood. Ârch. Tur. Plat. VI. VoL 117b, olim Serin. 0. Epp. Tom. H. fol. 393. — Simler.

Vol. 93. Versio anglica HI. 479.)

Eximio Christi ministro et ecclesiae Tigurinae fido pastori, D. Henrico Bullingero fratri et symmystae

mihi observando.

S. Mihi per febrim liberum non fuit tarn multis *) et tarn prolixe soribere ut optabat JJten-hovius. Enixus tarnen sum supra vires, ut cog-noscerent boni viri, suis votis me libenter morem gerere, neque etiam negligere Poloniae salutem. Te vero, ornatissime vir et venerande frater, oui plus otii dabatur, praestitisse non dubito, quod opus fuit: nam a nunciö impetrare non potui, ut diem unum mihi liberum concederet.

De morbo meo non habeo quod scribam, nisi quod, tametsi paulo mitius me tractet quam initio, non tarnen ita remissus est quin vires debilitet atque animum etiam languefaciat. Gubiculo quidem egredi prohibeor et omnibus fere officii mei partibus eogor supersedere. Ad has molestias etiam diutur-nitas accedit, quia spes levationis perquam exigua est, nisi hyeme transacta.

Novi Westpkali impetus se ipsos discutient: quia hominem stolidum video non parvae gloriae loco ducere si cum eo confligam, contemnere de-erevi2) et iam eius ineptias satis superque réfutasse videor. Reperietur forte alius quispiam8) qui eum exagitet ut dignus est. Phüippus noster vanis queri-moniis se fatigans remedium non quaerit,4) ac ne admittit quidem: forte quia manum nemo porrigit, quae mihi semper causa fuit et erit expetendi cofio-quii, a quo dum abhorretis clausa est ianua. Nee moror quod minus recte sentiunt qui in adversa parte sunt aequiores, quia flecterentur eorum ma-gistri, nisi fallor, ac propius ad nos accédèrent, quorum autoritas istos retinet. Imo non dubito metu impediri quominus sententiam suam liberius expli-

2986. 1) Polonis. Cf. N. 2959. 2) Mox tarnen contra Heshusium scribens etiam West-

phalum occasione data perstrinxit. 3) M. Sept. 1559 prodiit Beeae De coena Domini

plana et perspicna traotatio in qua I. W. calnmniae refelluntur. 4) Cf. ep. Mel. ad Bullingerum d. d. 4. Mart. 1559 in

Corp. Bef. IX. 751.

cent: sicuti Iacobus Andreas Staphilo respondens serviliter Brentio suo et aliis gratificatur.s)

Quo nunc in periculo versemur vos non latet. Pace enim inter duos reges transacta:6) dum ipsi domi quiescent, Sabaudus ab utroque adiutus anna in nos pro suo commodo vertet.7) Implacabili au-tem odio feretur contra hanc urbem, cuius oausa eiectus e sua ditione fuerat. Itaque, si unquam alias, nunc maxime sanctorum precibus indigemus, quae nos Dei praesidio commendent. Vale, prae-stantissime vir et frater mihi observande. Salu-tant te collegae mei et amici. Nomine etiam meo salutem cupio dici symmystis tuis omnibus, uxori et reliquis. Dominus vos omnes tueatur, regat, benedicat. Genevae 13. Oalend. Decemb. 1558.

Ioannes Oalvinus tuus^8)

Excusa quaeso apud D. Märtyrern quod nihil a me literarum nunc accipiet, quia lassitudine prope fractus sum.

2987,

HAEMSTEDIFS OALVINO.

Quaestionem proponit an liceat Christiano ma-irvmoniwm contrdhere papistico sacerdote ministrante.

(Ex antographo Cod. Genev. 109, fol. 96.)

Ornatissimo doctissimoque viro D. Ioanni Oalvino verbi Dei apud Genevenses ministro fide-lissimo S.

Genevae.

5) Adami vitae theol. p. 305 •- A. 1558 Staphylus infelix apostata, nt praeteztnm suae defection! aliquem qnaereret, libellnm edidit cni titnlnm fecit: Epitome triraembris theolo-giae Lntheranae. In eo non modo plnrimaruin sectaram opi-niones collegit easqne omnes Lnthero tanqnam primario ascribit antori, sed etiam ex ipsins aliornmqne acriptis plorimas anti-logias, nt hodie Iesnitae, oonfinxit et compilavit. Hie Andreas antoritate dneis Ohristophori hominis impndentiam et vanitatem refntavit, qnae scripta contraria posteà sont mnlti-plicata, ntrinqne ternis adversariis édita. Cf.'Cnipium N. 2843; Hartm. u. Jaeger, Brenn H. 414; Salig. III. 344, qui tarnen de Andrea tacet.

6) quae tarnen demum m. Apräi 1559 sancita fuit. 7) Non sine causa sibi metuébant Genevenses. Statim

post pacem in Cateau-Cambresis factam Dux Emmanuel Phüibertus suum tus et àb urbe et a Bernensibus flagitando vindicavit. (Spon. I. 305. Bérenger, hist. d. Genève. U. 37.)

8) SubseripUo m. propria.

389 1558 NOVEMB.—DECEMB. 390

Adrianus Haemstedius *) I. Oalvino fratri ac domino suo S. D. P.

Quam sit non modo difficile verum etiam pe-riculoBum ecclesiam Dei regere, tu iam longa ex-perientia, optimè Calvine, edoctus es, ego vero indies experior magis ac magis, sentioque mihi onus humeris meis impar a Deo optimo maximo impo-situm. Necessum est enim versanti in tali officio, ac praesertim in hiis in quibus nos degimus regio-nibus, non tantum sacra divinaque verum etiam humana et politica novisse ac internovisse, quorum omnium mihi quam minima cognitio est. Banc est quod saepenumero magno pudore confusus roganti responsum dare, ut veÜem, non possum, quod me multum male habet et angit. Hoc vero unum mihi solatii est, quod interdum in gravioribus causis li-ceat a doctioribus sententiam petere. Nuper mota eiat quaestio: an Christianus a papistico sacrificulo, nihil contra Christi institutionem agente, paedobap-tismum petere posset, ubi clancularia ecclesia solum esset. Hanc quaestionem a Francofordianis fratri-bus etiam ad vos transmissam credo. Iam vero inter nos alia exorta est, scilicet an Christiano contra-here matrimonium liceret papistico ministro appro-bante, modo nihil superstitionis admisceatur. Ego id fieri posse affirmabam, praesertim quum magis-tratus clancularia ilia matrimonia illegitima, ex-istiment, filiosque spurios iudicent, si causa ad ipso-rum iudicium protrahatur. Adde quod plerique nos, absque ulla coniunctione légitima, instar con-cubinarum domum abducere cavillentur uxores. Aiebam inter politicas ordinationes referendam esse hanc matrimonii celebrationem, quemadmodum alii contractus in quibus papistico notario papisticisque testibus interdum utimur. Hie ego quid Paulus de eidolothitis doceat videndum dixi: nostrum au-tem non esse leges ferre, ac conscientiis iugum im-ponere, et peccatum appellare id de quo mandatum non habemus in soripturis expressum. Hio ego tuam sententiam, mi domine, tuorumque iudicium libenter audire velim, ac ne transscribere graveris summopere optarem. Quod te, ut facias, etiam at-que etiam rogo. Vale, Andwerpiae Sexto Calend. Decembr. 1558. *

2987.1) Brandt hist. d. Bef. in d: Nederlcmdt I. 149 inter ministros Belgii WaUonici (Walsch Nederlandt) ad a. 1545 laudat Adr. Hamstede, d'eerste sohrijver van't Nederlandts Martelaers boek. Ibid. p. 214 dicit: Ontrent het jaer 58 ver-stoute sich Cornells (sic) Haemstede, Leeraer onder de Gere-formeerden, en eerste Schrijver van hnn martelaersboek, verra i t door een ijver die ontijdig was en veelen broedern mis-baegde, t'Antwerpen op Sacramentsdagb, op de Maere, bij't hooge kruis dat in't midden van de straet is opgerecht, opent-lijk te prediken, ten aensien van den onunegang der geeste-lijken die toen voorbij ging. Wat hem daer over wedervoer werdt niet verhaelt. Hij was nit de burgerlijke staet tot het predikampt getreden. \

2988,

VERMILIUS CAL VINO.

Nuncio morbi eius graviter affectus maxime interrupts labores dolet. Ex Anglia meliora, imo optima. Maria mortua Elisabetha thronum occupavit. Ipse librum contra Gardmerum prelo tradidit.

ÎEx Appendice Tomi looornm oommunium antoris ed. Tig. 581, fol. 576. ed. 1587. p. 112L Edidit qnoqne Beza Gen.

p. 213, Lans. p. 447. Hanov. p. 501, Ohouet p. 290. Amst. p. 132.)

Mihi sane, vir clarissime, neque mirum neque grave fuit quod ante paucos dies, quum literas ad Bullingerum nostrum dictaveris,1) nihil ad me (quod per ilium exousare voluisti) tarnen scripseris. Verum id me antea valde male habuit quod te morbo, eoque periouloso, aegrotare audiveram: neque nunc minus aegre est quando febrim quartanam significas esse qua laboras. Ego de istius morbi contumacia et rebelli quadam adversus pharmaoa et medicos obstinatione multa possem narrare, ut qui iam bis cum eo sim confliotatus. Summa est: magna diuturnaque patientia eos qui sint isto loco uti oportere, quam utendam foris, ut certo soio, non petes, quum in animo tuo a Christi spiritu sit abunde inserta. Sed habeo una cum permultis aliis de ista tua aegrotatione duplicem dolendi causam. Una, quod ipse doleas, frangaris et debiliteris, id quod aliter fieri non potest, praesertim in corpus-culo iam propemodum laboribus exhausto. Altera vero est, labores tuos in agendo et in scribendo magno Christianorum omnium detrimento interrumpi.2) Nihil enim est quod isti morbo aequo atque studia et curae adversetur. Hae sunt quae non tantum me sed omnes vere pios excruciant. Attamen, quando ita res habet, nostrum est officium precibus contendere, quanta possumus instantia, ut pristinae sanitati quam primum restituaris. Tuum vero, ut a noxiis omni cura summaque diligentia tibi ipsi tempères, praesertim a serio studio et gravium cu-rarum sollicitudine, quibus humor atrae bilis,s) unde ista febris accenditur, ita pulsatur atque per-

2988.1) N. 2986. 2) CoUadon. p. 86: De oe temps là il revit et raooustra

son commentaire sur Isaïe. Davantage lors forent imprimées ses leçons snr les petis Prophètes . . . Or avoit il len sur tons leB petis Prophètes qnand la fièvre quarte le print: il s'en faloit seulement 2 on 3 dernières leçons snr Malaohie. Pourtant quand l'imprimeur fut près de cest endroit là, afin que l'oenvre ne demeurast imparfaiote Calvin fit lesdictes leçons en sa chambre a quelques personnes qui s'y peurent trouver. (Cf. etiam N. 2985 not. I.)

3) cave eredas bonum virum ancipiti sensu hoc dicere volume.

25*

391 BPISTOLAE 2988—2990 392

cutitur ut ad medullas ossium usque infigat.4) Porro multo expetibilius est ad aliquot dies aut menses quiescere, quando ita Deo visum est, quam aut cum magno bonorum moerore interire, quod avertat Deus, aut cum incredibili ecclesiae iactura quantum vitae superest debilitato prorsus et fracto

- corpore atque animo vivere. Videto itaque ut neque in te neque in ecclesiam Christi pecces.

Yenerunt hue certi nuncii heri missi a nobili-bus viris Anglis qui Argentinae agunt: significant vero 8uam reginam decimo sexto Novembris 5) obi-isse ac illustrissimam Elisabetham successisse in regnum, idque summo consensu omnium ordinum: convenerant enim forte fortuna hoc tempore ab omnibus Angliae partibus ad comitia vel, ut vulgo dicunt, ad Parlamentum. Nunc Deus rogandus est ut haec rerum commutatio nomini Christi et sancto eius evangelio bene vertat. Scio te tnamque sanc-tam ecclesiam officio non defuturos. Tempus for-tasse iam est ut in eo regno muri Ierusalem reae-dificentur, ut ne tot martyrum sanguis videatur in-cassum tarn largiter eflusus.

Nihil praeterea riovi habeo nisi quod meum librum sub prelo habeo quo Stephani Gardineri, olim Yinthoniensis episcopi, omnia sophismata et praestigias de re eucharistica retexi et confutavi. a) Quod, uti spero, valde tempestive cecidit : nam com-modum erit, hoc praesertim tempore, ut papatus Anglicanus intelligat, librum ilium non esse, quem-admodum hactenus iactitarunt, invictum. Bene vale, atque Christo et eius ecclesiae quam diutissime vivas. Symmystas omnes iubeo salvere, nee non Besam et Marchionem. Tiguri 1. Decembris.

Tuus quantus est Petrus Martyr.

2989.

YIRETUS CALVINO.

Argumenta expendit quibus negotium de disciplina urgenda in alterutram partem dirimi et absohi debere videatur, et Calvini consilium sibi expetit. Ad-dit quaedam de Molinei imprudentia et garrulitate apud, Bernenses.

4) sic. 5) Thuanus I. xx-. ed. Lond. habet decimum septimum,

ed. Gall. II. 585 vicesimum quantum. Weberus p. 332 Mum priorem. Die 22. Dec. Martyr Elizabethae gratulatus est ac-cessionem. (Of. etiam N. 2991.)

6) Defensio doetrinae veteris et apostolicae de sa. en-charistiae sacramento adv. St. G. Tig. Froschover (1559) fol. Calendis Martiis earn dicavit Elisabethae.

(Ex autograpko God. Genev. 115, fol. 74.)

Eximio Christi servo D. Ioanni Calvino Ge-nevensis ecclesiae pastori fidelissimo fratri et sym-mystae plurimum observando.

Genevae.

S. Bernatium legates1) adhuc exspectamus. Quid eos venire prohibuerit proxima hebdomade, significavit quaestor Steguerus2) praefecto nostro, qui non ea de re solum me admonuit, sed hoe in-super, Steguerum cupere se fieri a me certiorem an placeret nostram controversiam arnica pacificatione componi. Rescripsi quod haec percontatio mihi postujare videbatur. Speramus ilium cum aliis legates, quibus haec commissa cura est, hac hebdomade affuturum. Interea vero quia non certo divi-nare possum qualis futurus sit huius legations eventus, disqüiro undique rationes et testimonia quibus et quid agere debeam doceri certo possim, et-in eo meam conscientiam confirmari.3) Hoc iam habeo pro confesso, non esse profananda divina sacramenta. Qua in quaestione non de sola coenae administratione, sed et de baptis'mo dubitatio relin-quitur. Nam definiendum est, cuiusmodi debeat haec intelligi profanatio, et quam late proferri. Statim occurrit horrendum oflendioulum, quod non veritatis hostes modo et sacramentorum profanatores accipient ac sibi ipsis parient, sed etiam quod pio-rum fere omnium maxime animos percellet. Nam non videtur ob quorundam impietatem et vitam con-sceleratam piorum coetus privandus sacramentis a Christo institutis, ad fidem eorum augendam et confirmandam. Est enim huiusmodi privatio velut quoddam publioae excommunicationis genus, in qua nullum praecessit legitimum ecclesiae iudicium, nee ullum inter sinceros pietatis evangelicae professores et eius contemptores statuitur discrimen. Sin vero discernere hos ab illis velis, qua id fiat ratione non est facile statuera Si causeris indignos qui pro ovibus habeantur, qui se hac in parte sinceris Christi ministris non adiungunt, respondebunt, ne hac quidem ratione disciplinant constitui posse, sed po\ius motus et turbas excitari, quae maximas inii-cient rémoras cursui evangelico, quia maior est re-sistentium et numerus et autoritas, ut nihil se aliud consequuturos sperare possint, qui hoc conabuntur, quam quod illud fortasse amittent, quod iam obti-nuerunt. Dices, praestare potius cedendum ministe-

2989.1) Gum responso senatus ad nuperam propositionem Lausannensium mittendos.

2) Steiger, praefectus aerario gattico (Wähch-Seckel-meister).

3) Bubius ergo adhuc haeret de capiendo consüio et haud oblique Calvinum capti tandem autorem fuisse significat.

393 1558 DECEMB. • 394

rio, quam talem admittere profanationem, ac nullas habere quam tales habere ecclesias. In hoc vertitur magna ex parte huius controversiae cardo. Deinde aliud est quod hanc quaestionem reddit impeditiö-rem. Quod hactenus hoc non factum sit maturius, in eo nos pecoasse fatebimur, ac praestare e medio retrocedere cursu, quam quo pede coepimus pergere. Verum obiicient quibus factum non probabitur, non fuisse tarn repente faciendum, posteaquam tamdiu hunc ecclesiae statum tulimus. Non esse temere aliquid in ecclesia tentandum: hoc communi ecclesiae consensu faciendum: aut certe omnia prius ex-periri, quam tarn severo uti et deplorato remedio ad sanandos ecclesiae morbos, qui potiuB augeri quam tolli posse videantur. Sunt eiusmodi alia pleraque quae audio obiici, quae nunc non veniunt in mentem. Pridem huius mei instituti praemo-nuissem illos qui huic praesunt reipublicae, hoc est, utrumque senatum, ne viderer seditiosus, si exor-direr a promiscua plèbe, et hanc prius tractarem causam pro sacris concionibus in quibus palam saepe monui, quibus hie angustiis constringerer. At fratribus non est yisum, ut eos prius compelle-rem hac de re quam intelligeremus quid de mea causa Bernae iudicatum esset. Interea video me urgeri tempore, nee ignoro quas sim turbas exci-taturus in tota hac provincia et in omnibus eccle-siis, si repente non prolixiore intercedente tempore, quo spatium detur huic malo prospiciendi, hoc ip-sum aggrediar. Quamobrem quaeso ut primo quoque tempore mihi quae in partem utramque habes argumenta copiose exponas, quo et conscientia cer-tiore, et minore cum offendiculo, quod mearum erit partium praestare possim. Sic utrinque premor, ut nunquam me ulla sollicitudö magis habuerit anxium : non quod terrear ullis mea causa periculis, Dei be-neficio, sed quia vereor ne quid aut imprudentia peccem aut temeritate et inconstantia. Quapropter cupio quibu8cunque modis fieri poterit confirmer in eo quod ex Dei sermone certo poterit probari et statua. Hoc enim eoque aperte haec nobis causa defendenda est.

Sed de his satis. Quod scripsisti de Zerkinte *) scio a quo sit bono fratre profectum. De hac causa nihil umfuam ad Besam scripsisti, sed ad me tan-turn. Ego vero neque scripto neque verbis Zerkin-tae quidquam significare mandavi: quia nee tu hoc monebas. De Musculo tantum admonendo tuae li-terae monebant. Quum autem Claudius Molineus,5) tibi probe notus, nostro cum testimonio Bernam

4) Quae hic et deinceps iractat nobis minus bene per-specta stmt. Palet tarnen Nostros Zerkinten suspectum ha-buisse, utpote moderatum vir urn qui eorum rigor em impro-babat.

5) N. 2073. 2092. 2210. 2498.

profecturus esset, rogavit num aliquid haberem quod scriberem. ßespondi nee me habere quod scriberem, nee si haberem tempus in praesentia suppetere. Admonui tantum unum esse, cuius pu-tarem Musculum oommonendum, ac simul quid esset indicavi, ut si contingeret ilium salutare et huius veniret in mentem, ilium Molineus commone-faceret. Ac ne quid de meo adderem, forte literas quae erant ad manum inspexi. Ille vidit quod et de Zerkinte addideras. Ego nihil mandavi de Zerkinte, sed tantum de Musculo. In hoc ergo bifariam peccavit, et quod iis addidit quae habebat in man-datis, et quod non solum significavit id cuius vole-bas, si ita iudicarem, Musculum admonitum, sed illud etiam quod tacuisse oportuit. Neque dubito quin aliter retulerit quam erat scriptum. Si quid mea ex parte peccatum est, in eo peccatum est, quod garrulum hominem non putavi tarn garrulum. Posthac in eo cautior ero. Quum Berna rediit ex eius sermonibus satis intellexi, illum praeteriisse sui officii limites: sed non suspicabar tarn impru-dentem et garrulum fuisse aut tarn assentatorem. Nondum potui hominem convenire. TJbi audiero prolixius, si quid est scriptione dignunvnon te ce-labo. Non ostendi tuas literas scribae vestri sena-tus, quia Beza6) non fuit in ea sententia, quod duriusculum unum verbum continerent. Sunt autem haec tua verba, si ut habent certius scire cupis. „Videbis an Musculum monere expediet infamiam Uli aspergi a Pedemontano quodam medico, ac si Gribaldi deliriis sufiragetur. Quod de Zerkinte idem iaetat, mihi probabile est. Musculo iniuriam fieri certo persuasus sum. Quare ne immerito male au-diat, forte non esset de rumore hoc celandus." Haec tarnen hactenus. Salutant te amici omnes, praeser-tim uxor et mea familia. Vale. Lausannae Calend. Decemb.

Tuus Petrus Viretus.

2990.

VIRETUS OALVINO.

Iatn venu summa dies et ineluctabile discrimen. Legati exspeetantur conditiones proposituri minime aeeipiendas. Exsilium instat: impavidum ferient ruinae.

6) Qui hoc fere tempore Lausannam redierat (N. 2993 not. 7.)

395 EPISTOLAB 2990—2992 396

(Ex autographe) Ood. Genev. 115, fol. 75.)

Insigni Christi, servo D. Ioanni Oalvino eccle-siae Genevensis pastori vigilantissimo fratri et symmystae plurimum observando.

Genevae.

S. Postquam cum seditiosis confliximus, super-est nobis conflictus in hanc hebdomadem omnium difficillimus. Sed non dubito quin Dominus nos armet spiritu fortitudinis et constantiae. Longius esset historiam narrare eorum quae hactenus acta sunt. Mihi dubium non est, quin de rebus nostris varii spargantur rumores. Sed tu ex nobis omnium certisspma] cognosces. Hodie, aut ad summum in diem crastinum, exspectantur legati Bernenses, qui venturi sunt, selecti ex utroque senatu. Nam causa nostra in diacosiorum senatu acta est.l) Quam-obrem non speramus fore ut hue mittantur legati ad inquirendum de seditiosis, sed duntaxat ad agendum nobiscum. Proponentur, quantum suspicor et sub-odoror, conditiones, quas si non admittimus propo-netur exsilium quale prias fuit decretum. Conditiones vero certum est taies futuras, quas salva oonscientia admittere non possimus. Quare ad certum me paro exsilium, quod mihi iam novum non est. Nihil me magis torquet quam iurisiurandi religio. In nos agetur acerbius, ut caeteri terreantur. At nobis Dominus non deerit. De me ne sitis sol-liciti, neque ullam faciatis mentionem. Nam ea va-letis gratia apud eos quibuscum nobis res est, ut vestri odio non parum causa nostra gravetur. Ubi eorum efferbuerit furor, tempus erit de me cogi-tandi. Hoc unum abs te obnixe rogo, ut mea causa nihil angaria. Vix credas quanta alacritate in hoc certamen descenderim, et quam mihi dulce sit ac iueundum pro Christo et tarn iusta causa affligi. Nam si contingat quod exspecto, erit mihi exsilium vice sigilli,2) quo meum obsignetur ministerium ab

2990.1) Buehat VI. 265: Le conseil des 200 s'étant assemblé le 4, rendit cette réponse : Qu'ils étaient fâchés que les ministres ne voulussent pas s'en tenir à la réformation établie par leur secours; que s'ils veulent oontinuer à exercer leurs emplois suivant cette réformation, ils leur feront plaisir; mais que s'ils persistent dans leurs sentiments et qu'ils aiment mieux avoir leur congé, qu'ils n'y sauraient faire autre chose que de remettre faflaire à N. S. et d'élire autres (toutefois à leur grand regret) en leurs places; ordonnant en tel oas aux ministres de leur nommer au pins tôt d'autres sujets pour remplir les vacances afin que les églises ne demeurassent pas longtemps dépourvues, protestant expressément, disent-ils, devant Dieu et les hommes, s'il avenoit quelque dissipation ou anéantissement de nos églises, que nous u'en sommes cause ains que ce sera à leur ooulpe. (Welsch Miss. B. 172.)

2) Buehat l. c: Viret et les autres ministres ayant reçu cette réponse furent un peu ébranlés et résolurent de prendre encore patience pour quelque temps dans l'espérance de trouver une autre fois un moment favorable. Yiret en particulier crut devoir sonder les dispositions des magistrats a son égard avant de prendre son parti.

iis quibus hactenus tam contemptum fuit aç despeo-tum. Tu modo tuam curato valetudinem, ac Dominum cum amicis omnibus precare, ut spiritus prudentiae et consilii, fortitudinis ac constantiae nobis adsit. Yale optime ac diutissime cum fratri-bus omnibus. Lausannae 3. Decemb.

Tuus Petrus Viretus.

Collega Valerius in febrim in-cidit quae ilium lecto affixum de-tinet. Is te salutat, et se tuis commandât precibus.

3991.

HOTOMANTJS CAL VINO.

Dolorem et taedium ex morbo eonceptum lernet, vmo in contrarium vertet, commutatio rerum in Anglia facta, quam exsuies laeti salutarunt et se iam reditui in patriam accingunt.

(Ex autographo Cod. Genev. 114, fol. 6.)

Clarissimo viro D. Ioanni Calvino pastori fide-lissimo ecclesiae Genevensis parenti meo optimo atque observandissimo.

Genevae.

Hotomanus S. D.

Ex tuis Uteris, pater optime atque observan-dissime, coniecturam facio te in isto morbo non in-termittere non modo cogitationes de gravioribus rebus, verum ne scriptiones quidem ad amicos, ex quo magnum equidem animo dolorem coepi, memoria répétons quanto mihi detriment» scriptiones istiusmodi olim fuerint quum tertiana correptus essem. Te per tuum erga ecclesias omnes officium oro atque obtestor, ut valetudinem tuam cures, ani-mumque triginta iam annorum laboribus defessum exhilares atque ab istis graviorum cogitationum con-tentionibus relaxes. Materiam laetitiae habes ex evangelii restifcutione in Anglia et postliminio quod piis exsulibus concessum est. Iesabéla die xvi. No-vembris mortua est, postridie Polus illam conse-quutus est, tametsi simulasse mortem dicebatur: sed res comporta est. Eo ipso die Elisabetha omnium ordinum consensu regina proclamata est. Nostri eo concedunt. Spero tarnen D. CoJcum tibi prius scrip-

397 1558 DECEMB. 398

turum. Omnes ') laetati sunt tuis Uteris in quibus aperte testatus es libellos illos tibi non placera. In disputations de Gynaecocrätia2) praeiudi-cium huic piae reginae fiebat. Bed spero rem omnem exstinotum iri. Spes incredibilis de recte constituenda religions in illo regno eos omnes tenet qui mecum loquuti sunt, praesertim de humanitate in homines peregrinos, quum ipsi iam hoc quin-quennio expert! sint quid esset peregrinum et hos-pitem esse et per aliénas regiones errare. Tide quaeso, pater observandissime, ut cum omnibus piis commune istud gaudium gaudere possis, et consüio, autoritate, prudentia, precibus tuis ecclesias quae per illud regnum instituentur adiuvare. Turbulen-tum illud caput de quo mentionem iniecisti,8) mihi crede, non tantopere abhorret a cervisia, quin, si postliminium ad veterem canonicatum Uli concedatur non sit eo libenter usurus. Sed plerique consultais illi fore aiunt si Anticyram naviget. In his D. ÇoJcus et alii nonnulli qui et ilium norunt et te officiosis-sime resalutant: Grrindallus*) et Zandus conciona-tores, alii quam plurimi. Yale, venerande pater et mihi carissime. Dominus Iesus ecclesiae suae causa tibi tuam incolumitatem restituât. Argentorati xii. Decemb. 1558. Uxor et Ioannes et Theages et Maria et quidquid in utero est tibi salutem optant. Iterum vale et salve.

D. Varennio, D, Magistro, D. Normandio, D. Oalasio, D.' Maeario S. P .

2993.

FAGETUS 1 ) OALVINO.

Praemissis nonnvMis de evangelio Aureliae prospère promoto, prqponit duos guaestiones, alteram de beneficiis in infidèles conferendis, alteram matrimonialem, tttramqite schölasticam 'et casuisticam.

(Ex autographo Cod. Genev. 109, fol. 94.)

29011) de exsuWms Anglis Argentorati degentibus v. N. 2765.

2) Muait ad Enoxii libellos: The first blast of the trampet against the monstrous regiment of Women, et mox: The second blast etc. Vide WCrie, life of Knox I. 218. 221. 421. Brandes, Knox p. 143.

3) Deperditis Calvini Uteris quid haec sibi vélint nos fugü.

4) Prmum Francofurti commoratus deinde Argentorati et Wasselhhemii (Boehr. TU. 130) postea fuit episcopus Londi-nensis. Zandus iste nobis ignotus. 2892.1) Ambr. Faget Aureliam missus fuit a. d. III. Id. lui. teste Beg. de la Comp. — Eist. eeel. I. I l l : L'an 1557 le seigneur advança merveilleusement son regne par le res-tablissement de plusieurs églises, comme à Orleans, où la

A Monseigneur Monseigneur despevile. La ou il sera.

Viro quum pietate tum eruditione clarissimo Ioanni Calvino gratia et pax a Deo pâtre per salvatorem

Christum.

Quod hactenus nihil ad te scripserim nec te de felicitate rerum nostrarum certiorem reddiderim, causam omnem continuo nostro labori ascribes. Yolui equidem sed non potui : imo nunc vix quidem possum nisi quod furtim ad te hanc epistolam scribo. Omnia apud nos prospère se habent et messis est ingens. Gerte regnum coelorum vim patitur et violenta rapiunt illud. Gratias ago Deo Opt. Max. .quod hactenus incolumes servavit nos ab importunis hominibus. Omnes sunt pacis amantes, sed verbiDei studiosiores: haereticorum nulla men-tio. Scholasticos habemus aliquot qui pro admiranda sua indole et studio bonarum rerum copiosissimam in posterum frugem polliceantur. Tu pro tua pietate, caeteri quoque fratres omnes, precibus nos apud Deum iuvabitis, ut aperiat nobis ostium labii 'ad patefaciendam evangelii sui gratiam. Non pluribus ad te scribo quod ex tabellario omnia possis intel-ligere.

Gogor tarnen super una atque altera quaestione tuam consulere prudentiam, super pluribus consul-turns, nisi timerem tibi molestus esse, viro alioqui occupatissimo. Haec duo duntaxat dubia in prae-sentia precor mihi per te dilui. Quod si feceris animum meum gravi molestia liberabis.

Prius est quod lego Abrahae factam esse pro-missionem et semini eius quod haeres esset mundi : quam haereditatem in Adam perdideramus omnes, sed earn in Christo recuperarunt filii Abrahami, nempe qui sunt ex fide, cuius gustum duntaxat in hoc cursu sentiunt fidèles, earn ad plenum percep-turi et plenam eius possessionem adepturi in futuro saeculo. Infidèles autem tantum abest ut earn sint percepturi, quin potius illis vitio vertitur quod creatura aliqua utuntur sine verbo et oratione quibus solis sanctdficantur et percipientes et res perceptae. Omne autem quod non est ex fide peccatum est, et immundis omnia' sunt immunda. Hie duplex subori-tur sorupulus. Alter est: quis usus erit mundi huius et creaturarum in altero saeculo, quando non esurient fidèles, neque sitient etc, et quando Deus erit omnia in omnibus et tota nostra sufficientia in eo erit. Satiabor, inquit David, quum apparuerit • gloria tua. Alter sorupulus est: si non licet infi-

semenee de la parole de Dien ayant esté comme ensevelie depuis l'an 50 fructifia tellement que 9 seules personnes se résolurent de commencer l'Eglise, et d'nn commun accord envolèrent à Paris d'où ils obtinrent un jeune homme fort docte nommé Ambr. leBalleur, duquel Dieu se servit de telle sorte qu'il eut bientost besoin de compagnons qui furent Ant. de Ohandieu, envoie de Paris et Faget envoie de Geneve.

399 EPISTOLAE 2992—2993 400

delibus uti bonis huius haereditatis sine peccato, et arguantur furti si eis utantur sine verbo et fide, quod eos fecere dubium non est, certo ergo culpa etiam non carebo si egenti infideli subvenio his bonis et censebor cum ftire currere et cum eo portio-nem ponere: aut non licet mihi nisi fidelibus suc-currere ne alicui* pecoati fiam particeps.

Posterius dubium non tarn meum est quam aliorum. Super quo plures consului, sed varietas sententiarum effecit ut nihil certi colligere potuerim. Ad te itaque recurrendum censui. Rem omnem per alium scriptam in duobus foliis expositam habes. Factum fidelissime exponit ut aocepi ab his qui in-terfuerunt. Sub finem tarnen nonnulla addit ex suo, quae ut morem gererem causidico scribae nolui mutare, et tu boni consules. Hoc addam, totam quaestionem versari in his duobus : An fuerit matri-monium per simplicem illam promissionem : Aceipiam te? Neque enim ipsi aliter contrahebant quam vulgo fieri solet, nempe ut alter alteram deserere possit nisi ex mutuo consensu. Quod si intercédât mutuus consensus, sine dubio possunt dissolvi. Causam esse aiunt quia matrimonium non contrahitur nisi per verba de praesenti : Accipio doque fidem. Ipsi autem non sic contraxerunt, sed sic: Aceipiam da-boque fidem. Quare simplex est tantummodo pro-missio, non autem promissionis exsolutio. Omnes autem huiusmodi promissiones discindi possunt utraque parte consentiente. Nisiputemus earn solam eximere quae causam habet matrimonii. Sed quo-niam nullus exstat in scriptura locus qui de ea re faciat fidem, et quando matrimonium contrahatur ostendat, vulgo quoque receptum sit nullum esse matrimonium nisi intercedente consensu per verbum de praesenti, ob id volui consulere tuam pruden-tiam. Alter cardo quaestionis est: an ubi infidelis discedit, non possit ad alias nuptias convolare relic-tus? Nam quod quidam exponunt, divortium et dissolutionem inter eos esse thori non vinculi, sub-terfugium mihi videtur papisticum, et consilium illud Pauli indignum autoritate apostolica, consulere scilicet, ut qui deseritur sit desertus et ne se ei ooniungat oui coniungi non potest. Neque plus so-lidi habet quod adiungunt, consilium Pauli eo spec-tasse, ne relictus litem moyeat ei qui reliquit, alio-qui non erat facienda mentio sororis. Poterant enim viri eo tempore deserere pro arbitrio uxores. Haec scripsi ut tibi mentem meam aperirem et quae me dubitare faciant exponerem. Sic enim fa-cilius nobis satisfacies. Quod ut facias vehemen-tissime te oro. Rem certe et te dignam et nobis utilem facturus. Vale, vir praestantissime, quem incolumem conservet ecclesiae suae provehendae Dominus. 15. Decembris 1558.

Tibi deditissimus Amb. Pagetus.

2993.

HALLERUS BULLINGERO.

Narrât ei negotium Lausannensium ministrorum de disciplina ecclesiastiea satagentium, ita tarnen ut summa sequatur fastigia rerum.

(Ex autographo Arch. Turio. Plut. VI. Vol. 106, olim Bpp. Tom. IL fol. 728. — Simler. Vol. 93.)

Clarissimo viro D. Heinrycho Bullingero Ti-gurinae ecclesiae pastori fidelissimo domino et oom-patri suo summopere colendo.

Zürich.

S. Admodum sane diu ad te nihil scripsi, ') honorande observandissimeque D. compater, sed ratio est una, quod frequentius ad fratrem scribendo ilium semper eorum commonui quae tecum comma-nicare deberet. Id quod ipsum fecisse non dubito. Altera est, quod tibi libenter parcere volui, ne molestas, quas innumera8 suffers, plures alias adderem. Non enim habebam de quibus plura aut magis ne-cessaria scribere possem quam de Lausannensibus nostris et controversia quae nobis pariter et nostris cum ipsis est. Scio quam hoc sit odiosum et mo-lestum audire et cognoscere: ideo libenter exspec-tassein donec res aliquem sortita misset exitum, cuius mentione animum tuum simul reficere potu-issem. Sed illum nondum sumus consequuti et res adhuc omnis in satis magno discrimine pendet. Negotium autem tale est. Postquam diu multumque a senatu nostro amplissimo per fréquentes literas et legationes postulassent disciplina« ecclesiasticae restaurationem, tandem id impetrarunt, ut quaereret senatus ab ipsis, quam huius peterent formam. Tum illi inconsultis nobis et aliis ecclesiis, Lausan-nae considentes, prolixum conscripsere libellum,2) in quo miram admodum depingunt hierarchiam. Summam illius aliquando ad fratrem scripsi, et puto earn te ex ipso intellexisse. Tota, vero ilia forma eo tendebat, ut abolerentur usitata hactenus apud nos consistoria, quibus ecclesiastiea disciplina com-missa fuit, quoniam videbantur ea ipsis nimis civi-lia et potestatem habere non mere ecclesiasticam, sed cum civili nimium permixtam. Illorum ergo loco petebant, ut novus institueretur senatns eccle-siasticus penes quem esset omnium ecclesiasticarum rerum, bonorum quoque ecclesiasticorum potestas et in quo (quod diserte exprimebant) ministri praesi-derent. A quo etiam constituerentur bonorum ec-

2993.1) Nobis ultima fuit N. 2957. Quae eius Ephemerides praebent p. 117 sqq. breviora sunt quam quae ess Êuchatio et nostro thesauro discere poteris.

2) Cf. N. 2836 not. 3.

401 1558 DEOEMB. 402

clesiasticorum oeconomi et diaconi, qui rationes suae dispensationis eidem quoque senatui reddere tenerentur. Et ut tales senatus per singulas quoque ecclesias instituerentur. Multa deinde de ex-commuDicatione et de privato singulorum ante usum coenae dominicae examine etc. Istum libellum nobis prius non oblatum recta ad senatum trans-misere. Nobis tarnen exemplar ut inspiceremus quoque exhibuere. Senatus perpendens quo ipsorum propositum tenderet, valde offensus fuit et totum negotium ad diacosios retulit. Itaque factum est, ut qui iam videbantur eo inclinare, ut illis aliquid ulterioris disciplinae quam hactenus habuerant, concédèrent, animum prorsus revooarint, eosque hue evocatos 8) eo adegerint, ut promitterent se deinceps quiescere velle. Nam nisi hoc facerent proscrip-tionis poena ipsis erat décréta. Reversi domum, tantum abfuit ut quiescerent, ut quod prius soli mi-nistri et professores Lausannenses egerant, nunc adiuncta sibi univeraa classe coniunctis copiis age-rent. 4) Quoniam tarnen viderant, quam odiosa pro-posuissent in suo libello capita, reliquis omissis duo tantum repetere coeperunt, exoommunicationem videlicet et privatum examen. Senatus humaniter denuo per literas monuit eos, et inprimis Viretwm, ne quid turbarent, sed contenti essent responso ipsis prius a diaoosiis dato. Rogavimus et nos eos, et privatim cum Vireto multis egimus. Ille yero suae inhaerens sententiae nunc postremo cum symmysta suo Valeria, et diacono Arnulpho5) ad senatum scripsit non posse se bona cum conscientia nunc ad diem festum Nativitatis Domini coenam administrare, nisi concedatur ipsis examen, per quod scire possint, quibus digne earn exhibere debeant. Res iterum ad diacosios pervenit.6) Evocantur illi denuo, et nunc eorum adventum exspeetamus. Quid futurum sit, novit Dominus. Nostri non patiuntur sibi persua-dere* aliud, quam eos quaerere denuo dominium conscientiarum, atque etiam bonorum ecclesiastico-rum, et si unum ipsis concedatur, fore ut conse-quantur reliqua omnia, quae in suo libello priore petierint. Itaque nemo est, qui illis quidquam con-

3) ad 15. Augusti. Vide supra. 4) d. 2. Nov. 5) Of. N. 2973 not. ult. 6) Buchat VI. 265 aliud factum narrât hic ab Hattero

praetermissum : Viret se présenta le 12. Dec. devant le conseil des LX. (de Lausanne), et après avoir déclaré qu'il étoit ton-jours résolu à demander l'établissement de la discipline ecclésiastique et le pouvoir d'examiner les vicieux et les ignorans avant de les admettre à la cène, il demanda si on le regardoit comme un vrai ministre de leur Eglise. Les magistrats lui répondirent qu'on le regardoit comme nn vrai ministre et de saine doctrine, et qu'on enverroit deux conseillers à Berne pour le recommander à LL. EE. pour les prier de le traiter avec douceur et de faire en sorte qu'il fût toujours leur ministre. Enfin ils le prièrent de ne les point abandonner.

CaMni opera. Vol. XVII.

cedere velit, et periculum est ne, si pergant, sicuti facient, non modo simpliciter ab officiis deponan-tur, sed et proscribantur, hoc est, cum iuramento, ut vocant, ablegentur. Dolet hoc nobis plurimum propter Viretum: est enim indigena, doctus, vir magni nominis, et qui diu multumque in his regio-nibus laboravit. Ideo pro illo interponimus nos quantum possumus. Timemus enim ne suo exemplo plures alios post se trahat, et ita schisma aliquod ecclesiis nostris inducat. Sunt enim multi. qui ad illius discessum discessuri sint quoque. Qui isto suo facto damnabunt omnes mansuros, atque ita in partes iam divisa erit ecclesia, et timendum ne graviores quoque sequuturae sint contentiones et concertationes. Nos per Domini gratiam sumus in his omnibus concordes, quod unum me plurimum solatur, et in hoc inoumbimus omnes ut quidquid illi agant, nos ecclesiam nostram servemus pacatam. Beza interea post primam evocationem hue rediit7) et amicam dimissionem a senatu impetravit. Nunc Genevae agit, ibi legit in lingua graeca et in theologia alternis diebus, ut audio. Nostri libenter habuis-sent professores Germanos8) Lausannae, sed dum illi non commode possunt haberi, et nostri quoque sumtus metuunt graviores, puto consilium hoc in spongiam abiturum. Haec tibi communicare volui, quoniam me ut scribam in tuis urges. Non libenter sane ista elimino et tibi inprimis libenter parcerem, sed quoniam scio Lausannenses totum orbem que-relis implere, volui tibi paucis summam eorum quae fiunt et acta sunt significare. Conquerentur de nobis, quasi per nos steterit quominus disciplinant obtinuerint, sed Dominus novit eos ipsos sibi im-portunitate sua impedimento fuisse. Non contra-dicimus nos disciplinae, respicimus tarnen ad id quod ecclesiae utile sit, et quod simul obtineri possit. Innovatdones quotidianas probare non possumus, quoniam lacérant nobis ecclesiam, alias vix-dum ex veteri vulnere sanatam, et praesertim taies, quales ipsi magna ex parte afferunt. Privati exa-minis, quod ipsi tantopere urgent, nec praeceptum nec exemplum in Uteris invenimus evangelicis, et quum videamus cuius olim tyrannidis in ecclesia occasio fuerit, libenter ab eo abstinemus, pia alias diligentia efncere studentes quod illi coacta illa ex-homologesi praestare conantur. Quod alias scribam

non habeo. Bernae 16. De-cembris 1558.

Hallerus tuus.

7) N. 2989 not. 6. 3) Haüeri Ephem. p. 121.

26

403 EPISTOLAE 2994—2996 404

3994.

LE SÉNAT DE BERNE AU BOURGMAITRE DE LAUSANNE.

Loin de vouloir congédier Viret et consorts, le conseil reconnaît qu'ils n'ont pas tout à fait tort en se plaignant du débordement des moeurs et enjoint à l'autorité locale de tenir la main aux règlements de police.*)

(Archives de Berne. Welsch. Missiv-Buch 177. Buchat VIL 312.)

Notre amiable etc. Ayant entendu ce que par vos commis et députez presens porteurs nous a esté a vostre nom propose, pour le fait de nostre ministre maistre Pierre Viret et ses coadiuteurs, nous ayons en cela pris plaisir et par ce comme la bonne affection que portez aux ministres de la parolle de Dieu et a son Eglise, qu'est chose louable et a nous fort agréable. Or quant a laffaire que par voz ditz commis nous avez fait proposer a la faveur dudit maistre Pierre Viret et ses compagnons, nous avons averti tant luy que sesditz compagnons et coadiuteurs, ensemble la classe, de nostre bon vouloir, espérant sil ne tient a eulx que le tout ira bien et que noz Eglises seront maintenues en bon estât. Car nous n'avons iamais este et ne sommes d'opinion de leur donner congé, en tant qu'ilz vouldront continuer leurs charges, ainsi qu'il s'appartient, selon les remonstrances que sur ce leur avons faictes et qu'ilz ne demanderont congé eulx mesmes. Car nous ne desirons aultre sinon que noz églises soient entretenues sous leur ministère en bon estât paix et tranquillité et qu'ilz y exercent leur office au contenu des paternelles ad-

2994.1) Buchat VI. 266 : Les ministres de la classe de Lausanne, assemblés le 15. Dec. pour délibérer sur la réponse à faire aux Seigneurs de Berne, leur écrivirent qne, moyennant l'offre qne LL. BB. leur faisoient de vouloir tenir la main à leur réformation et châtier les vices, ils en seroient satisfaits, et contens d'essayer s'ils verroient quelque amendement dans leurs Eglises et qu'ils désiroient de servir Dieu sous leur domination. Viret écrivit en particulier qu'il continuerait à prêcher en attendant une plus ample déclaration de leur part sur les lettres de la classe. Les Seigneurs répondirent le 19 qu'ils voyoient avec joie leur résignation. Ils leur renouvelèrent les assurances de tenir main à l'abolition des scandales et à la punition des vicieux les priant paternellement de continuer leurs charges et d'administrer la cène, leur permettant de faire citer devant les consistoires les ignorans et les idiots pour y être dûment instruits et exhortés: néanmoins n'entendant pas qu'on leur refuse pour oela la cène Les Seigneurs de Berne écrivirent le 20 Dec. aux conseils de Lausanne, et les Lausannois s'y employèrent de leur mieux et firent prêter serment aux dizeniers de rapporter aux banderets les mal-vivans et ceux qui ne fréquentoient pas les saintes assemblées, afin de les châtier.

monitions que pour ce de nostre part leur ont este faictes, lesquelles selon nostre espoir leur seront acceptables. Mais voyant et cognoissant d'aultre part que la principale cause de ces fascheries et per-plexitez dont est question procède en partie de ce que iusques icy les vices et désordres estans entre vous n'ont este si bien chasties qu'il appartient, ains qu'ilz sont de iour en iour empire, vous avons bien voulu derechef tresacertes admonester, comme par icelles admonestons et enioignons, de tenir main a nostre reformation, et si bien chastier les vices en vous acquittant de vostre debvoir, en suyvant noz dernières letres, que nous ayons occasion de vous en contenter, afin que Dieu en soit glorifie et le-glise entretenue en bonne tranquillité. Ce faisant espérons que le tout ira bien et que les ministres auront tant meilleur courage de continuer et poursuivre leurs charges. En ce ferez vostre debvoir et a nous singulier et grand plaisir. Sur ce vous sachiez conduire. Datum 20. Dec. 1558.

3995.

VLRETUS CALVLNO.

Gertiorem eum facit de statu rerum et recentissi-mis inter ipsos et Èernenses transactionïbus, et se eo magis mente turbari dicit quo benignius Uli scrïbant.

(Ex autographo Cod. Genev. 115, fol. 76.)

Praestantissimo Christi servo Ioanni Calvino ecclesiae Genevensis pastori fidelissimo fratri et Bymmystae plurimum observando.

Genevae.

S. Accidit mihi quod maxime timebam. Quum me pararem ad exsilium, iterum ego et socii solli-citamur precibus et paternis, ut loquuntur, monitio-nibus ut in nostro pergamus munere. Pollicentur omnia, nisi quod nos postulamus. Hoc tamen con-cedunt, ut ignaros doceamus antequam ad coenam admittantur, sed in consistoriis, qualia ex eorum mandato mense Maio décréta sunt. *) Facta nobis spes est a ministris mutuae collationis. Arguunt nos multi quod non tentamus per nos ipsos prae-stare, quod nostri est muneris, sine ullo magistratus decreto. Quod si fecerimus, fore ut magistratus aut conniveant aut faota probent, quae ipsi decernere

2995.1) Deeretum Ulud promulgatum fuerat a. d. VI. Cal. lun. 1558. (Buchat 259.)

405 , 1558 DECEMB. • 406

non possunt ant nolunt. Obiicitur enim nobis dif-ficultas quae inter Germanos turbas movere poterit. Sin vero magistrates ferre non posait nos nostro perfungi munere, praestare aiunt ut tunc expella-mur, quoniam fecerimus officium, quam ut videamur ecclesias deseruisse, in quibus multi sunt qui se libenter disciplinae submittere cupiant, quique suam opem polliceantur ad coercendos contumaces.

Legati nostri Lausannenses 2) nondum redie-runt. Exspectamus hodie eorum adventum. Legati classis ad nos literas attulerunt,3) continentes ea de quibus modo scripsi. Haec profecto mihi multo sunt grayiora, quam ulla exsilia aut vincula. Ubi legati redierint, audiemus si quid amplius attulerint. Premimur undique angustiis et metu offendioulorum. Video quantum gravetur apud homines causa nostra, ista lenitate et istis officiis quae nobis offerun-tur. Dominus dabit consilium et fortidudinem.

Audio Tigurinos et alias ecclesias Helveticas nonnihil offendi, quod hao de re nihil prius cum ipsis oollatum sit. Sed nostis quae nos remorentur impedimenta. Precemini Dominum pro nobis. Scribo ista ad te non ut moerorem moerori addam, sed ut nos hives precibus et consilio. Ut tibi par-cerem desieram ad te scribere quia verebar ne si ad te scriberem, tu te rescribendo fatigares. Bed quia tibi parcere non vis, nec ego tibi parco. Quaeso tarnen te ut diligentius tuam cures valetudinem, et aliis demandes quae per alios curari poterunt, ne tu unus semper omnia obeas. Nam etsi non ignoro quam promptus sis ad omnia Dei beneficio, nullus tarnen tarn exiguus est labor, qui labor non sit, quique non magis atterat valetudinem. Multis levarer molestiis si possem de nostris rebus omnibus copiose et familiariter tecum colloqui, ac tibi exponere om-nes animi mei aestus. Sed corporis imbecillitas utrumque id facere prohibet, hoc praesertim tempore. Salutant te amici omnes amantissime, qui de tua valetudine omnes maxime sunt anxii et sollicita. Salutem multam dico amicis omnibus. Vale. Lau-sannae 22. Decemb.

Tuus Petrus Viretus.

2) Louis tPYverdun et Sébastien Loys, misai a senatu Lausannensi Bernant ut Vireium et socios Hominis commen-darent (Ruchat 267.)

3) d. 19. Dec. seriptas. Vide praeced.

2996.

MORELLANUS OALVINO.

' Novissima ex Gallia, tarn poUtica quam eccîe-siastica.

(Ex autographo Ood. Ooth. 405. fol. 4. Edidit Liebe'p. 42.)

A Monsieur Monsieur Despeville.

S. Féliciter hic procedit inchoatum opus summa Dei dementia. Magister equitum ante sex dies red-iit ex Belgio pervenitque primum ad Sangerma-num Layensem.*) Occurrerant ei honoris causa duo ciroiter equitum millia ex aula. Ex quibus Guisiaui nulli aut perpauci fuisse comperiuntur. Ingens gratulatio fuit inter Regem et magistrum equitum. Guisios fratres ita deinde senex salutavit ut nemo non perspiceret perfunctorie magis illud agi quam ex animo. Eo ipse die placatus est Rex Andelotio,2) gradumque dignitatis, in quo fuerat, illi restituit: sed non sine foeda mercedè, idololatriae quam postridie eius diei commisit. Attamen admo-uitus a Gaspare nostro non causam suam tutatus est, uti dudum, sed moerens ingenue corifessus est, seseque annisurum dixit ut libère posthak Deum colère posset. Guisii duo natu maiores, quunr-sum-mam rerum tarn cito ad magistrum equitum rela-tam esse vidèrent, ut animi curas deponerent, ad tempus secesserunt, alter Nantolium, cardinalis Sandionisium.3) Caeterum iam dudum e carcere minabatur atrociter ille nobis, nihiloque lenior post reditum effeofcus est. Sabaudo Rex Margaritam so-rorem in matrimonium dat, eique paternam actionem, exceptis quibusdam civitatibus atque oppidis, restituit. Nec vanus rumor est de quo Biverius noster vos admonuerat, ut a gravissimis autoribus accepi. Viennensis archiepiscopus biduo aut triduo in Germaniam profecturus est ad conventum ordi-num qui illic futurus esse dicitur. Primum ut ab Rege gratuletur Imperatori, quod ante illud tempus belÜs prohibitus facere non potuerit. Deinde ut eum in participationem foederis quod cum Phüippo pepigit alliciat. Tertio religionis causa, non quod aliquid mutare deoreverit, sed ut signifioet se omnia intégra servaturum in generale concilium. Denique quoniam ineunte vere coniunctis cum Philippo ar-mis Genevam finitimumque agrum adorturus est, ut Germanos doceat se non religionis causa, quae illic obtineat, bellum illaturum, sed ut Sàbaudum in avitam dominationem constituât. Quum tarnen cer-

2906.1) St. Germain en Laye. 2) De hoe vide Macarii literas. 3) Nanteuü — St. Denis.

26*

407 EPISTOLAE 2996—2998 408

tum sit ad earn indignitatem flabella fuisse legatum pontificium cum duobus cardinalibus, qui duos reges misère agunt feruntque, idque ad instauratio-nem et conservationem sanctae matris ecclesiae Romanae. Cardinalem Lotaringutn suosque rasos aiunt synodum provincialem bic in Gallia parturire : quo vero consilio difficilis coniectura non est. Longe consultais Condaeus, qui penitus sese doctrinae pie-tatis tradit. Is Plantanum a nobis obtestationibus extorsit, quo propter negotiorum molem carere vix possumus. Itaque nisi brevi alium nacti erimus, quern in huius locum sufficiamus, alter quispiam a vobis exorandus erit qui huius oneris partem susti-nere possit. Ex Megalopoli ad 6. Gal. Ianuarii 1558. Nos omnes tibi tuisque bene precamur at-que ofïïciosissime salvere iubemus.

Tuus obsequentissimus filius E. Morellanus.

2997.

LAVATERU8 STÜMPFIO.

Libellum de Béliquiis latine versum prelo tradidU.

(Excerpsimus ex Simleri Yol. 93 qui descripsit ex Epp. Stumpft 1. IV. Ep; 22 p. 56.)

Ludewicus Lavaterus Thuregiensis ') ecclesiae cano-nicus et symmysta, humanissimo viro D. Ioanni Stumpfio, concionatori Stammensi, affini suo colen-

dissimo.

Libellum de Reliquiis2) Bernam Apiario ex-cudendum misi, iussique ut absolute opere aliquot nobis exemplaria mittat. Ädhuc nihil accepi. Quum primum se commodus aliquis tabeüarius obtulerit scribam ad Apiarium, et hortabor eum ut vel li-brum excudat, Tel manuscriptum ad nos remittat — Tiguri ex aedibus nostris: Postridie Natalis Cbxisti in fuie anni 1553.')

2897.1) Hie ergo primus vidit Tigy/rum falso nomine de-signari-

2) Calvini opusetdum per Io. Siumpfium haine verswm prodiit MUhusii 1559.

3) Simiens monet a. 1558 reponendum esse.

MDLIX. 2998.

HALLERUS BULLLNGERO.

Belatio novissimorum eventuum in causa minis-Irorum Lausannensium. Quorum obstinatio decretum Bemensis magistratus ab irato factum provocat, et Vvreti destitutionem fere certam facit. Etiam Boise-eus denuo agitare incipit.

(Ex autographo Arch. Tunc. Pint. VI. Vol. 106, olim Epp. Tom. H. fol. 730. — Simler. Tom. 94.)

Clarissimo viro D. Heinrycho Bullingero Tigurinae ecclesiae pastori fidelissimo domino et compatri ca-

rissimo et observandissimo suo.

B. Utinam meliora et auspicatiora pro ineuntis anni principio seribere possem, suavissime domine compater : sed ut res habent, tragicaadmodum seribere (»gor.1) Evocati ministri Lausannenses, ut nuper

2998.1) Post ea quae ex Ruehatio ad d. 16. et 20. Dec. ex-cerpsimus hie per git: Ce grand calme n'étoit que l'avant coureur d'nnehorrible tempête qui devoit éclater danB pen. Viret et les autres ministres, voyant que toute la douceur des Bernois n'aboutissoit qu'à éloigner l'excommunication, exéoutèrent le dessein que V. avoit formé de ne point célébrer la cène le jour de Noël. Le 23. Dec. les députes de Lausanne apportèrent au conseil des LX. la lettre des Seigneurs de B. dont il a été parlé. Alors V. avec deux ' collègues fit une longue et grave remontrance aux magistrats sur la nécessité d'instruire les ignorans avant de les admettre à la s. cène, et demanda qu'il lui fut permis de la renvoyer seulement de huit jours pour l'administrer le l r Janvier Les avis de l'assemblée furent partagés ; il' y eut de longues contestations entre les conseillers, de sorte qu'il'auroit pu arriver quelque malheur si le baillif Petermann d'Erlach n'y étoit aoconru. Enfin la pluralité des suffrages l'emporta pour accorder le délai demandé, mais pour cette fois seulement et sans vouloir déroger aux lois de LL. EE. Les Seigneurs, informés par le bailüf, écrivirent le 27 aux ministres et aux trois conseils de Lausanne pour leur marquer leur déplaisir, les censurant d'avoir contrevenu à leurs ordonnances, qui (disoient-ils)

postremo tibi scripseram, propter valetudinem Vweti adversam non venere, sed per literas se apnd senatum excusarunt. Quibus tarnen literis denuo talia immiscuere alia, ut ex iis senatus de novo con-citatus ad classem scripserit ut oonfestim alios in Lausannensium ministrorum locum pastores elige-ret. Glassis, accepto hoc mandato, alios eligere notait, sed legatione missa deprecata est apud senatum ne quid durius statueretur de Vireto. Senatus quoque Lausannensis, intelligens abdicandum fore Viretum, legationem misit hue quae pro eo in-tercederet. Senatus utraque hae legatione aliquan-tum mitigatus concessit ut Viretus maneret, et simul de novo decrevit illi earn potestatem, ut quoscunque nosset imperitos, impios ac protervos et qui lasci-vioris essent vitae, in consistorium publica autori-tate vocaret, ibique pro arbitrio institueret et ar-gueret. Legati hac re bene gesta, Lausannam venere tertio ante festum nativitatis die. Crastina, hoc est pridie nativitatis Domini, senatus Lausannensis maior convertit: exposuerunt legati quid effecerint Adfuerunt etiam ministri. Uli causantes nimis angustum esse tempus, nee fieri posse, ut eo die quos vellent vocarent, petierunt dilationem coenae in alium diem dominicum, primam scilicet Ianuarii. Senatus Lausannensis diu in eo se torsit. Res cum magna contentione agitata est integro eo die usque ad medium noctis illius, quae propter memoriam

étoient conformes à la parole de Dieu, et leur défendant en même temps de célébrer la cène dans le tempB qu'ils avoient marqué . . . Ensuite ils envoyèrent, avant la fin du mois, trois députés de leur corps à Lausanne, avec ordre d'assembler les ministres et les 3 conseils et de leur dire que LL. EE. avoient appris avec beaucoup de chagrin cette nouveauté et cette opiniâtreté des deux ministres, qu'ils n'anroient pas attendu cette entreprise hardie de la part de la ville, qu'ils ne von-loient pas absolument qu'on touchât à leur réformation, ni qu'on changeât les jours de la cène établis, que pour cette cause ils vouloient qu'on la renvoyât jusqu'à Pâques; que ce renvoi ne feroit tort au salut de personne, mais serviroit plutôt à l'avancer si l'on en profitoit pour mieux se préparer à la communion

411 BPISTOLAE 2998—3000 412

Nativitatis Domini sacra appellator et tali quidem contentione ut praefectus ex castro in urbem descen-dere coactus sit. Qui nisi suo interventu eos sedas-set, parum abfuerit quin in se mutuo insurrexissent. Tandem quum illi prorsus coenam se non porrigere velle dicerent, ooncesserunt ut differretur ad calendas nsque Ianuarii. Itaque in die solito Nativitatis Domini nullam coenam in ecclesia Lausannensi habuere. Praefectus illico omnia ad senatum nostrum scripsit. Nostri de novo exacerbati illico ad Lausannen-ses per equos citatos nuncium misère qui Ulis in-terdiceret, ne die ab ipsis constitute coenam cele-brarent, sub poena amissionis omnium privilegiorum, donee a maiore senatu, quern diacosiorum vocant, aliud ipBis significaretur. Post dimissum hunc nuncium 30. Decembris res omnis ad diacosios relata est Uli tantum non furibundi decreverunt legatos illuc mitti debere ex ministris, senatoribus et diacosiis qui 1) Viretum et Oollegas, ut prius quoque decretum erat, deponant ab officiis,2) 2) cum senatu Lausannensi graviter expostulent quod ausi sint diem constitutum coenae et passim in omnibus ecclesiis nostris observatum, sine autoritate huius senatus, qui eum constituent mutare, 3) qui convo-oent classem et una cum ilia alios eligant; 4) ut renuentes eligere carceribus includant, et eorum causam hue référant. Decretum hoc die qua dixi. Legati verbo heri demum, 4. scilicet Ianuarii, de-signati sunt. Ex senatoribus D. Olaudius a Madiis ex diacosiis D. Simon Wvrstenberger praefectus an-tiquus Meldunensis. Ex ministris ego. Quam mihi hoc sit grave, non potes ignorare. Ego adhibitis fratribus reliquis hodie senatum rogavi, ne huic nos immiscere velint tragoediae, neque enim nostri esse officii praestare et exsequi ea quae décréta sunt, nee videre quo tendat nostra praesentia, nisi ad nostram ignominiam et maiorem rerum pertur-bationem. Dolere nobis talem eyentum. Si quid possemus intercedere, nos id malle etc. Senatus re-spondit hoc coram diacosiis decretum, non posse nisi coram ipsis mutari iterum. Itaque eras nobis copiam fecerunt diacosios conveniendi. Ad illud ergo nos paramus. Quo res casura sit nescimus. Tides quo in loco simus et quantum ofFendiculum, quantam item desolationem nobis pariant isti homines impor-tuni suis actionibus, qui tarnen soli sibi sapere et

2) De hoc op. Buchatium nihil. Verum HaUerus in Ephem. p. 122 sq. haec habet: Senatus indignatns, quum nul-lns finis appareret hnins morositatis et quod ausi fuissent oommunem morem ecolesiarem nostrarum privata autoritate oonfringere, adhibitis diacosiis depositkraem a ministerio Vireto oollegisque eins deorevit, legationemque ordinavit (oui etiam ego adscriptns eram) qnae Lansannam profieisceretur et con-Tooatis illius olassis ministris una cum illis alios in deposito-rum locum eligeret. Additnm est ut quiconque ex classe alios eligere detrectarent incaroerati detinerentnr, donee magistratus de illis statueret.

christiani doctores esse videntur. Res omnis iterum in tranquillo erat portu et impetraverant plura quam antehac unquam, si modo illis. commode uti potuissent, et diem ilium solemnem non intermisis-sent. Sunt multi qui suspicentur eos ad imitatio-nem ecclesiae Generensis hoc voluisse facere ut apud earn gratiam maiorem inirent. Non enim observât ea memoriam nati Domini, sed Oalendis Ianuarii coenae solemnitatem exercet. Res nunc eo devenit ut non videam remedium, nee patiatur medicas ilia podagra manus. Rupturam gravem patientur hae ecclesiae, Audimus totam classem eoniurasse quod nullum eligere, et si uni ex ipsis discedendum sit, omnes discedere velint. Orate ergo Dominum pro nobis et pro ecclesiis istis.

Haec scribo tibi festinanter et tumultuarie per D. Crispinum Fischerum, qui Badenam denuo pro-ficiscitur pro causa ilia Basiliensi, de qua nuper ad me scripsisti. Gommunicavi cum eo ilia quae scrip-sisti. Promittit suam operam et te vicissim salutat. Intelligo ab eo non ingratum illi fore si aliquando ad eum scribas. Sero demum cognovi ilium eras profecturum. Ideo boni consule quae alias pertur-bato satis animo scribo. '— — —

— Hieronymus Bdlsecus medious, quern aliquando Genevates in vinculis habuerunt, quod praedestinationi contradixit, his diebus denuo fuit nobiseum et nescio quae monstra alat. Mina-tur se sufiragia aliarum eoclesiarum allaturum qui-bus contra Gahmum muniatur: nos enim noluimus suscipere cum eo actionem aliquam. Itaque prae-moneo ut si ad TOS venerit caveatis: est homo lu-bricus, arrogantis et oontentiosi ingenii, sicut ex multis hactenus illus actionibus cognovimus. Hoc unum agit ut se de Cahino ulciscatur. Quamvis forte Calvinus quoque nimius sit erga ilium, ilium passim tanquam haereticum prosoribens.

Mitt den Genfferen wirt vff 22. diss Monads ein rächtshandel zu Müden8) werden, von der pandyten wegen. Furcht es werde nüt gûts gaben. Vor Wienacht hatt der pandyten einer, einen von Genff nitt wyt von der Statt vmmbracht. Der thäter vom Vogt von Ter-nier gfangen vnd verurtheüt. Als aber die vrtheü har gschickt (wie gwon) habend die pandyten so vü pratticiert, das die vrtheü still gstelU, vnd ein nüw recht fürgnommen worden, darinn sich der thaeter vnderstat en endtschuldigen, das er sich habe müssen dess vmmkommenen erweren. Es brocket sich auch vü

3) Durch den Vertrag v. 14. Dee. 1557 war Moudon als der Ort bezeichnet wo die noch schwebenden Händel sw. Bern und Genf ausgeglichen werden sollten. Es handelte sich namentlich um den Landfriedensbruch in Cüigny und anderes. Der Schiedsmann v. Basel, Fe. Oberried, erschien wohl aber weigerte sich ein Vrtheü zu sprechen. {Betenger, hist de Gen. n. 24.)

413 1559 IANUAR. 414

anderer vnrath teglich inswüschend beden steuert. Gott wende es alles zh gutem.

Fratri mitto capita foederis Genevensis. Ita-que boni consulito. Frecor tibi tuisque omnibus annum faustissimum et felicissimum.

Bernae 5. Ian. 1559.

I. H. tuus.

2999.

HALLERUS BÜLLINGERO.

Negotium Lausannense nondum expeditum. Ipse tarnen féliciter se ab eo gerendo extricavit.

(Bxcerptmn ex antographo Aroh. Turie. Pint. VI. Vol. 115, olim Serin. B. Bpp. Tom. VIII. fol. 2992. — Simler Tom. 94.)

Clarissimo viro D. Heinrycho Bullingero Tigurinae ecclesiae pastori fidelissimo domino et compatri suo

carissimo et observandissimo.

8. Extricavi me per Domini gratiam a lega-tione Lausannensi *) mihi nuper commissa : nihil enim mihi gravius contingere potuisset. Mittuntur alii qui reotius omnia expedient, quam ego potuis-sem praestare. Interea quid adhuc futurum sit ignore. Exspectamus eventum. — — —

: Bernae 11. Ianuarii 1559.

I. Hall. tuus.

3000.

CALVINUS ELISABETHAE REGINAE.

DedieoMo seeundae editionis Commentarii in Isaiam.

(Ex editions Io. Crispini Gener. 1559. fol.)

Serenissimae Reginae et suis virtutibus non minus quam regiis decoribus splendidae D. Elizabethae Anglorum Reginae, in Hybernia et circumiacenti-

bus insulis etc. Dominae.

2999.1) JEphem. p. 123. Quoniam mea praesentia non viäe-batur aédificàbilis esse, apud Senatum earn deprecatus sum.

Etsi in hoc commentario poliendo tantum la-boris ac diligentiae sumpsi, generosissima Regina, ut merito novum opus censeri debeat, quia tarnen in prima editione Regi Eduardo fratri tuo dicatus fuerat, ') cuius pueri, qui multos aetatis suae viros superavit, memoriam, ut digna est, ad posteros flo-rere cupio: statueram in ea inscriptions nihil mu-tare. Sed quum in misera ilia tristique ecclesiae dissipatione et purioris doctrinae ruina, quae tarn exiguo tempore incredibili violentia grassatae sunt, liber hie cum tota sincerae pietatis doctrina ad tem-pus fuerit ex Anglia profligatus, nunc vero sperem felicibus regni tui auspioiis quasi postliminio resti-tutum iri: nihil absurdi facturus mihi visus sum, si praestantissimi Regis nomini tuum quoque non minus bonis omnibus amabile et iucundum adiunge-rem. Imo non occasio solum oblata, sed nécessitas postulare visa est, ut huic commentario, cuius ex-silio ingentem piorum numerum sub tua ditione ingemuisse scio, patrocinii tui fidem implorem. Etsi non tarn privatim labori meo consulere animus est, quam te suppliciter rogare et per sacrum Christi nomen obtestari, ut non solum tuo favore orthodoxi omnes libri hospitium rursus in Anglia tua inve-niant, libereque isthic versentur: sed quando foe-dum in modum collapsa fuit religio, ut primam eius curam suscipias. Quod si a cunctis terrae re-gibus iure suo exigit unions ille Alius Dei, sanctiore te vinculo, nobilissima Regina, ad hoc officium praestandum devinctam tenet. Nam quum ab ilia formidabili procella, quae piorum omnium capiti-bus graviter incubuit, ne tu quidem, regia soboles, immunis fores, te inde incolumem, licet non a metu periculi intactam, mirabiliter eripiens te sibi ac omnia tua studia addixit. Cuius liberationis adeo te pudere non debet, ut Deus amplam et uberem glo-riandi materiam tibi dederit, filii sui imagini te conformans, inter cuius elogia hoc recenset propheta noster, e carcere et reatu in summam coelestis imperii altitudinem fuisse evectum. Sicuti autem non vulgare decus est tale referre exemplar, ita quoties in memoriam recurret, quod nulla unquam oblivione intercidere fas est, ex quam misera et anxia trepida-tione, Deo tibi manum palam quodammodo porrigente, emerseris, simul hunc tibi finem propositum esse memineris, ut intrepida constantia invictaque animi magnitudine tuo vindici ac liberatori vicissim ius suum asseras, ac posthabitis omnibus negotiis, quorum ingentem turbam in his regni principiis ob-strepere non dubito, cultum eius, qui ad tempus foede ut indigne foedatus istic fuit, suo nitori re-8tituen dum cures. Quod si multis et arduis diffi-cultatibus obiectis metum vel segnitiem iniicere tentet Satan: unde tibi fiducia strenue pergendi,

3000.1) N. 1422.

415 EPISTOLAE 3000-3003 416

quae obstacula omnia superet, petenda sit non ignoras: nee Deus, qui privatas hominum actiones sua benedictione dignatur, opus suum felioi et optabili successu destituit. Te etiam, o veneranda Regina, exstimulet officii religio, quando non a regibus solum flagitet Isaias noster ut ecclesiae sint nutritii,

- sed etiam a reginis ut sint nutrices. Hoe vero tibi officium non modo in repurgandis iterum sordibus papatus et fdvendo grege, qui nuper pavidus late-bat, praestandum erit, sed in colligendis exsuli-bus,2) quibus patria carere satius visum est quam in ea manere quamdiu profligata inde fuit pietas. Hic ad alia tuae erga Deum gratitudinis cumulus acce-det, ac suavissimi quidem odoris sacrificium, fidos Dei cultures, quos ob evangelii confessionem profu-gos vagari per longinquas regiones contigit, tuo be-neficio in patriam nunc reduci. Nobis vero, qui et lugubri illo épectaculo acerbissimum dolorem, ut par erat, concepimus, et gaudendi et tibi gratulandi iusta materia suppetit, dum nutus tui dementia fra-tribus nostras videmus reditum iam aperiri, non modo üt liberum sit Ulis Deum sub tuae Maiestatis ditione colère, sed ut aliis sint adiutores. Hoc vero meae erga te observantiae, nobilissima Regina, testimonium (quod nonnullis forsan levé ac vile essét), si pro tua dementia, ut confido, non spernetur, non vulgaris benefioii loco ducam, meamque quibuscun-que potero offioiis gratitudinem tota vita probare enitar. Dominus te, serenissima Regina, pruden-tiae spiritu gubernet, sustineat invicta fortitudine, Maiestatem tuam tueatur omnique benedictionum génère locupletet. Genevae xv. Ianuarii, quern diem fama obtinuerat tuae coronationi8) praefixum esse: quo me alacrius ad scribendum aocinxi, paulisper excussa quartanae febris segnitie.

2) Postridie Id. Aug. 1559 episcopus aliquis Anglicanus senatui grattas agens valedixit, et caeteri exsuies praeeunte Whittinghamo anno seq. a- d. III. Cal. Iun. idem feeerunt tradito libello cum suis nominibus. (Reg. du Conseil. Grenus.)

3) Quae re vera hoc ipso die facta est ritu catholico per episc. of Carlisle. Caeterum regina in refortnanda eecle-sia lentius festinabat. Strype, Ann. I. 74: The affairs of the church continued for awhile in the Bame condition they were in, abating persecution for religion. Mass was celebrated in the church, the ejected clergy was not restored, the popish priests kept possession, and such as innovated any thing in public worship were punished. (Cf. Ranke, Engl. Geseh. I. 290.) Ah si haee scivisset Noster, sane aliam cantilenam cecinisset! Verum et alia causa fuit cur sibi pYopter hanc dedicationem minus gratularetur: His messenger brought him back word that his homage was not kindly received by her MajeBty, because she had been offended with him by reason of some writings published with his approbation at Geneva. (Knox's Blast of the trumpet etc.) Oalvin felt so greatly annoyed at this imputation that he addressed a letter to Sir W. Cecil in which he expresses himself with no small degree of asperity on this subject etc. (Laing, Works of Knox IV. 356.)

3001.

VERMILHTS VniETO.

De discrimine in quo hie versatur certior factus eum rnonet ut prudenfer agat et ecclesiam suam alio-quin periclitantem deserere religioni habeat.

(Per amanuensem scripta exstat in Archivis Turio. Plut. VI. Vol. 106, olim Bpp. Tom. II. fol. 737 sine insoriptione. —

Simler Vol. 94.)

De tuis vero et ecclesiae tuae perturbationibus, ni aim ferreus, non possum non vehementer dolore. Yideo te undique torqueri, atque te semper in Christo magni feci, nee id immerito : ita existimo te non sine certis rationibus in istud certamen descendisse. Attamen illud extremum esse arbitror, et ne dixe-rim nullo modo, vix tarnen attingendum, ut ecclesiam in 'qua es deseras. Cogites, quaeso te, non in quae mala nunc versetur, verum in quae quot et quanta corruet, si tu discesseris. Deus, quemad-modum spero, te diriget: mihi vero tempus non licet meas rationes explicare. Nolim uno momento graves multiplicesque labores quos isthic pertulisti praedicando evangelio filii Dei effundi. ALiqua, uti spero, paulatim impetrabis, at si loco oesseris, ec-clesia ista nee ea pauca fortasse habebit, et spes obtinendi plura omnino praecidetur. De re autem ista varii, sicut scribis, rumores et sermones spar-guntur, quod fieri necesse est, quia res non eodem modo ab omnibus narratur. Quare tibi danda opera est ut, quum sis lucerna supra montem posita, nihil committas, quod postea nequeas firmis rationibus defender«. Videmus omnes, quantum hodie sit dis-sidiorum: quod si evangelicorum pars, quae est ut optima, ita ut videatur nitendum est, * si subinde in multa frusta scindatur, ea sane in se ipsa dolebit plurimum, et acerbissimis hostium insultationibus viam sternet. ') Quod ad me attinet, rogo Deum pa-trem Domini nostri Iesu Christi, ut spiritu suo te consoletur.

De afnicta Calvini valetudine hie nos plurimum dolemus. Oro Deum ut ilium restituât et eius iac-turam ab ecclesia dignetur avertere. D. BuUinge-rus et caeteri symmystae salutem tibi dicunt. Rogo autem ut vicissim tuos nostro nomine salvere iubeas. Deus tueri te dignetur et consolari. Yale, fràter in Christo dilectissime.

Tiguri 18. Ianuarii 1559.

Tui studiosissimus Petrus Martyr.

3001.1) In his librarius evidenter erravit.

417 155«J IANUAR. " 418

3002.

UTENHOVIUS CALVINO.

Nuntiat quae nuper in comitiis polonicis trans-acta sint de episcopis e senatu relegandis, et quae Radzivilius moliatur circa caeremonias ecclesiasticas ad unam eandemque formam exigendas. Gratias agit de Uteris Cahini ad diversos Polonos scriptis.

(Mann scripta non exatat. Edidit Beza Genev. p. 224, Lans. p. 450, Hanov. p. 504, Chonet p. 305, Amst. p. 139.)

Quum istaec mihi nunc ad te scribendi daretur . occasio, vir clarissime fraterque observandissime, non potui earn praetermittere, quin te earum quae hie geruntur rerum facerem certiorem. Hoc itaque habe: in comitiis Petricoviensibus nunc tractari inter alia de excludendis e regni senatu episcopis. ') Illustris D. comes Tamoviensis rem in senatu nunc recens proposuit, indicans contra rectam politiae constitutionem esse, regni senatores non tam Regi sane, quam papae ipsi iuratos esse. Se quidem reli-quo8que laicos, quos saeculares vocant, Regem ipsum, cui uni iurati essent, pro suo capite agnoscere : episcopos vero non item, sed solum papam, cui uni iurati essent, pro suo capite, maximo cum et dignitatis regiae et patriae totius praeiudicio agnoscere, ac proinde eos sibi amplius in senatu ferendos non esse. Qua propositione facta convenerunt mox epis-copi omne8 apud legatum papalem. a) Ac postquam varie inter ipsos consultatum esset, ab ipsis respon-sum est, se iam in possessione esse per longissimi (ut loquuntur) temporis praescriptionem. Qualisnam vero huius rei fuerit eventus adhuc ignoramus. Quam autem facilis sit responsio ad earn episcopo-rum exceptionem, nemo non novit. Nota est ipsius-met iuris canonici tristissima régula, ex sexto De-cretalium libro: possessor malae fidei ullo tempore non praescribit. Non habeo quod praeterea scri-bam de comitiis nisi quod res eo spectare videtur, ut toti nobilitati libera reformandarum ecclesia-rum 8uarum facultas permitti debeat,s) utque ea ab episcoporum iurisdictione liberetur. An quid praeterea ex hisce comitiis nobis sit exspectandum, omnino nescio. Sed si quid eveniat praeter exspec-tationem cognitu dignum, non committam quin te eius faciam certiorem prima quaque occasione. II-lustris8imus princeps D. Palatinus Vifownsis*) ve-nit ad comitia: nequehinc vult ad sua redire prius-quam habeatur hie fratrum conventus, ad quern

3002.1) Salig II. 630. 2) Lipomanum. 3) Hoc iam a. 1556 a comitiis regni concessum fuerat. 4) Nie. Radzivil. Galvini opera. Vol. XVII.

nostri hic seniores ac etiam sui quidam, quos secuta adduxit, accédant, quo paritas quaedam in cae-remoniis ecclesiasticis, quatenus fieri possit, inter utrosque inducatur ac servetur. Sui enim hactenus usi sunt caeremoniis impurioribus : spes tarnen est divino beneficio eas brevi repurgatum iri. Spes est etiam ipsum Palatinum Vünensem suas hic ecclesias propediem reform aturum esse.

Audio te nunc scripsisse literas exhortatorias ad Uchanium episcopum Cuyaviensem : 5 ) quo nomine sane gaudeo, ac te precor ut eum uteris tuis subinde invisas ad eius consolationem. Is enim tanta odiorum mole gravatur a sui ordinis homini-bus, propter ipsius pietatem raramque libertatem qua in comitiis etiam ipsis iam utitur, ut eum sub-latum cupiant venenoque tollendum iudicent, ne quid amplius dicam. Gratiam uutem tibi habeo pro eis ad magnates hie nostros Uteris, quae non omnino importune nunc sunt redditae. Neque du-bitamus eas fructus suos aliquando relaturas esse. Si qua ego vicissim tibi gratificari aut servire pos-sim, ut me libère utaris in rebus omnibus rogo. Nihil enim est quod gravate ad tui postulationem sim subiturus in Domino : cui ego te tuumque mi-ni8terium, vir clarissime fraterque observandissime, ex animo commendo: utque Utenkovium tuum per-gas amare, ut fecisti, vehementer oro. Saluta mihi omneB istic fratres. Olarissimus vereque reveren-dus vir D. Ioannes a Lasco te peramanter salutat. Ex Querceto, 27. Ianuar. 1559.

Tuus tibique addictissimus quantus est Ioannes Utenhovius.

3003.

CALVINUS OIOELLIO.1)

Hortatur eum ut strenue opus restituendae liber-tatis piorum et purgandae ecclesiae aggrediatur et re~ ginam in eodem tramite persequendo confirmet.

(Bxstat in thesauvo Bezano ed. Genev. p. 215, Laus. p. 448, Hanov. p. 503, Chonet p. 292, Amst. p. 133. Versionem an-glicam reperies in cd. Philad. IV. 15, gallicam in ed. Berol.

p. 309.)

5) N. 2983. 3003.1) William Cecil iam Eduardo VI. a cnnsiliis fuerat, a Maria dimissus iam apud Elisabetham primas fere agebat partes in rebus gerendis. Sincere reformationi adhaerebat, sed cauie et prudenter in omnibus procedebat. {Weber, akath. k. Ghrossbr. II. 340 seqq.) Quo tempore Calvinus hanc ep. scripsit seil. a. d. VIII. Gal. Febr. primum Elisabethae par-lamentum congregatum fuit quod restaurandae ecclesiae evan-gelicae fundamenta iecit.

27

419 EPISTOLAE 3003—3004 420

Quod nunc ad te familiariter scribere institui, vir ornatissime, homo de facie tibi ignotus, non longa excusatione utar: quia testimonio quorundam piorum fretus, qui tuam humanitatem mihi praedi-carunt, te ad literas meas comiter excipiendas sponte propensum fore confido: ac praesertim ubi tibi ex

- lectione consilium meum perspectum fuerit. Ex quo discussa horribili caligine, quae mentes piorum fere obstupefecerat, nova lux repente supra omnium spem affulsit, te pro gratia qua apud Serenissimam Reginam non vulgari polies, sedulo incumbere fama est, ut profligatis quae per quadriennium istic gras-satae sunt superstitionibus papatus iterum vigeat gincera evangelii doctrina purusque et integer Dei cultus. Quare ut incipias Christo libère et palam militare te hortari opus non est: sed alteram hoc mihi restât, ut quod agis et maiori strenuitate et invicta constantia agere pergas: neque ullis moles-v tiis, difficultatibus, pugnis, terroribu6, non dico fran-gantur, sed vel minimum tardentur sancti tui co-natus. Equidem obstacula tibi subinde occurrere vel ante oculos versari discrimina non dubito, quae fortissimos quosque débilitent, nisi mirifica spiritus sui virtute eos Deus sustineat: sed una haec causa est pro cuius defensione nullum laboris genus refu-gere nobis fas est. Quamdiu mactandis Dei filiis aperta fuit carnificina, ipse quoque obmutueras cum aliis. Nunc saltern ubi novo et incredibili Dei be-neficio maior reddita est libertas, colligere animum decet, ut si antehac timidus fuisti id studii ardore compenses. Equidem non ignoro, quantopere no-ceat interdum praepostera festinatio: atque ut multi inconsiderato zelo ac praecipiti retardent quod vo-lunt momento ad metam rapere. Sed ex adverso probe reputandum tibi est, quia Dei opus est pu-ram evangelii veritatem totamque pietatem asserere, non segniter esse suscipiendum. E x re praesenti melius iudicare potes, quos tenere progressus con-veniat, et quaenam adhibenda sit moderatio. Sed memineris omnem cunctationem, quamlibet specioso colore tecta sit, debere tibi esse suspectam. Unus, ut coniicio, metus est a populari motu, quum inter proceres non desint multa flabella: et si inter se Angli tumultuarentur, praesto sunt vicini, qui oc-casionibus quibuslibet nimis cupide imminent. Sed quod Serenissima Regina mirabiliter Dei manu in solium evecta est, suam gratitudinem probare non aliter potest, quam si prompta alacritate rémoras omnes discutiat atque impedimenta magnanimitate superet. Quando vero vix fieri potest, quin rebus adeo turbulentis et confusis, inter principia distra-hatur, perplex a haereat, saepe etiam vacillet: earn hortari ausus sum, ut rectum cursum ingressa con-stanter perseveret. Hoc vero prudenter nee ne fe-cerim iudicium esto penes alios. Si tua opera factum erit ut mea admonitio fructum afferat, me con-

silii non poenitebit. Tu quoque, clarissime vir, in eo quern obtines favoris et dignitatis gradu te divi-nitus locatum esse cogita, ut in hanc curam totus sis intentus, ad opus hoc peragendum nervös omnes intendas. Ac ne qua tarditas obrepat, subinde veniat tibi in mentem quanti momenti sint haec duo ut religio quae misère collapsa fuit, doctrina salutis quae exsecrandis mendaciis adulterata, cultus Dei qui foede inquinatus, nitorem suum récupèrent et ecclesia sordibus repurgetur: deinde ut filiis Dei apud vos liberum sit nomen eius pure invo-care, et qui dispersi fuerunt iterum colligantur. Vale, ornatissime vir mihique ex animo observande. Dominus te spiritu suo regat, tueatur, omnique bonorum génère locupletet. Genevae, 4. Oalendas Februarii 1559.

3004.

STATORIUS ») CALVINO.

Plura de Calvini valetudine praefatus, quippe cuius vita et vigore ecclesia carere nequeat, miâkts est in describendis rebus Polonicis, tarn quatenus ad religionem spectant, quam quoad statutn politicum minime laetis. Maxime de medico quodam agit m doctrina a recta fide aberrante quem ut ad frugem revocet Calvmum hortatur.

(Ex authentico exemplari God. Genev. 113, fol. 9, calligraphiée ut magis non poesit ab amauuensi soripto, cam additamento

autographe».)

Clarissimo viro D. Ioanni Oalvino Genevensis ecclesiae pastori primario.2)

Genevae.

P . S. Ioanni Calvino viro clarissimo. 8)

Quum mihi literas tuas *) reddidisset Sebastia-nusb) noster incredibili gaudio sum perfusus, quod

3004.1) Petrus Statorius Tonvillanus (etc ThionviUé) fuit na-tione Gallua qui Geneva Lismaninum in Poloniam sequntus libros Serveti secum attnlerat, et regimini Celebris scholae Pinc-zovianae admotus est. (Ltibien. 148. Salig II. 629. Bezae JEpp. theol 16 in Tract. III. 223.) Rune Sandius p. 47, Krasinski 136 et alii anno demum 1559 in Poloniam venisse falso dicunt.

2) Adduntur duae literae unciales difficiliorcs lectu, quae fortasse seriptoris initiales sunt, quanquam vix P. T. esse videntur.

3) duae postremae voces ab ipso autore additae. 4) non exstant. 5) Pechius. Cf. N. 3924.

421 1559 FEBRUAR. • 422

tarn aman ter ad singula liter arum mearum capita respondere gravatus non es tot negotiorum flucti-bus agitatus. Animuni etiam meum erexerunt di-vini pectoris tui cohortationes : ut tuam erga me benevolentiam praeteream, quam in eo luculenter declarasti quod me Tobisoum, aut saltern non tam prooul a vobis, quod superest vitae transigere posse optas. Quod quam flagranti desiderio expetam di-cere nihil attinet. Quoties enim me tua et divini illius coetus consuetudine orbatum conspicio, maximo sane dolore crucior. Qui tarnen ea levatur ac mi-te8cit conscientia qua me hue diyinitus vocatum esse agnosco. Fieri tarnen nequit quin leviusculis adhuc pungar aculeis, qua prae caeteris mortalibus naturae sum imbecillitate animique ut ita dicam mollitie. Sed neque hune errorem ad severitatis regulam expendet pater ille clementissimus qui atro-cissima quaeque facinora nobis propter filium suum unigenitum atque aeternum Iesum Christum libe-ralis8ime condonavit. Caeterum voluptatis quam ex tuis Uteris perceperam usura non me diu frui passa est Sèbastiani nostri luctuosa oratio, ex qua te graviBsimo morbo conflictatum fuisse intellexi.6) Imo vero dolor iste magis magisque incrudescit, quod nihilo feliciora de tua salute accepi, ex Polono qui a vobis hue nuper reversus est, quam ex Sebas-tiano audiveram. Equidem non ego unus e tanto tui studiosissimorum numéro discrucior, sed omnium bonorum communis est ob tuam aegritudinem luc-tus. Faxit vero Dominus, qui te ad instaurandas ecclesiae suae ruinas excitatum hactenus confirma-vit, ut tamdiu nobis sis superstes donec aut inchoa-tum aedificium perfici videas, aut, si istud non da-bitur, ad beatorum sedem migres firmissima spe corifirmatus tibi successurum pietatis aemulum, qui operi tuo fastigium féliciter imponat. Tuum enim iure voeô quod tuo ministerio Dominus agit. Sed quoniam huius rei divinitus obtinendae non mini-mam spem in tuis precibus positam esse iudicamus, perge obsecro, ut soles, nobis omnibus posterisque hanc felicitatem parère, si modo Deus tuis votis respondebit. Quem eo ardentioribus suspiriis solli-citandum existimo, quo pluribus ac gravioribus morbis totum ecclesiae corpus ubique laborat. Sed quidnam molior? Tune huiusmodi stimulis indiges, cuius ardorc boni omnes inflammantur?

Verum haec imprudenti mihi effluxit oratio; qui quum assidue meis Myrmidonibus orandi Studium iuculcem, vix quidquam in eo génère aut ef-fari aut scribere possum quod admonitionem non sapiat. Porro quoties huius ecclesiolae dissipatae fragilem statum7) cum nostrae illius Genevensis

6) qui ergo- m. Octob. 1558 in Polonium venissè putan-dus est.

7) Vides splendida Ma élogia evangelii per Poloniam

oonditiouo confero, utram magis depiorem non satis perspicio. Utrinque sane maxima surgit lugendi occasio. Nos enim omnem quam de praesidio ho-minum spem conceperamus fere abiecimus: ut facile appareat quam fallax eorum sit exspectatio qui sic-cis istis arundinibus innituntur. Quippe speraba-mus ut hisce comitiis centuriatis8) non modo reli-gionis componerentur dissidia, sed leges etiam patriae suae maiestati restituerentur. Longo enim iam tempore in tabulariis mortuae iacuerunt. Sed frustra sane aureum ilium diem exspectavimus. Regcm9) enim Christi causae etsi non infensum esse cognoscimus, ei tarnen quo fato palam non fa-Veat asserere non possumus. Alii alias affermit causas quas te ex ipsis quam ex me scire malo. Nobis tarnen vehementer obstare pontificiorum lar-gitiones impune profiteri licet. Adést etiam romani antichristi legatus, Satrianensis episcopus (id oppidi in regno Neapolitano est nomen), qui rem suam viriliter agit. Nostri vero, quod cum dolore scribo, mihi impendio tepidiores videntur. Excellentissi-mum nostrum Laskonem excipio, quo nihil est ar-dentius. Sed quid vir bonus faciat, oui cum ipsa morte assiduum certamen ineundum est, nedum cum Christi hostibus assidue dimicandum? Ego sane perpetuus eius morbos eosque gravissimös tum suo tum ecclesiae Sarmaticae nomine graviter ac moleste fero. Sed tarnen necessitati, quaecunque nobis coelitus incubuerit, aequo animo parendum est. Ad haec multipliées nostrorum inter se content ions ac distraotiones magnum optimae alio-qui causae praeiudicium videntur attulisse. n) De-nique religionis causam ideo in comitiis sepultam fuisse censeo quod alia quaedam onerà reipublicae incumbere visa sunt evangelii necessitate graviora. O mentes, ait ille, coelestium inanes. Iam enim fere sexaginta Scytharum millia, quos isti Tartaros vocant, Borysthenem traiecisse fama constans est, atque earn huius regni partem populari coepisse quae' Podolia dicitur. Iidem Scythae superiore anno incredibili celeritate illam provinciam igni vastarunt praedamque triginta millium hominum, ut alia omit-

currentis, quae passim legisti, non ita accipienda esse ac si ecclesia firmiter iam ex autoritate publica alicubi constituta fuisseti i

8> N. 3002. Salig II. 630. 9) Eius fidem vacillantem bene pingit quae narrant

Kojalowicz mise, p: 13 et Lukaszewice, Gesch. d. réf. K. in Litth. p. 12; Vilnae Radziviliùs régi persilaserat ut coetui réformaiorum interesset; quo quum ille se conferret episcopus Cyprianus Methonensis t. p. habenis equi arreptis' eum eoëgit pontificia sacra adiré.

10) Lutheranae et helveticae formulae addicti inter se usque disceptabant: tuni a. 1556' Petr. Oonesius Antitrinita-riorum planta praedicare inceperat (Lubien. p. I l l ) , quae a. 1558 vergente post ddventum Blandratae, Alciati, Gentïlis latins serpserunt.

27*

423 EPISTOLA 3004 424

tarn, abduxerunt. Qua clade non magis perculsi sunt vicini Sarmatae quam similvus pullos aliquot gallinaceos rapuisset. Tametsi nonnihil de munien-dis et praesidio firmandis Podoliae finibus inter ephoros (isti quotannis ex uniyerso equestri ordine communibus suffragiis eliguntur, ut de rebus ad rempublicam pertinentibus in comitiis cum rege et senatoribus consulant) leviter agitatum fuisse scio, quippe qui eorum consiliis interfuerim. Parum tarnen res successura videtur omnibus. Centum ergo milliaribus a nobis distat Scytbicus ille terror, sed qui triduo (nisi omen Deus avertat) nobis sit ex-spectandus. Singuli enim Scythae adeo levis arma-turae sunt ut praeter arcum pharetram et clypeum nihil gérant. Praeterea vel ocyssimis equis iisque desultoriis ternis et quaternis interdum utuntur. Sed haec tibi forte notiora sunt quam ut longiorem nar-rationem desiderent.

Hactenus primum nostrae reipublicae opus. Alterum vero ex regis orbitate videtur incum-bere . " ) Quandoquidem ipse non modo ex terno coniugio nihil prolis sustulit, sed etiam adeo vale-tudinarius est ut in ipso tota Iagellonum stirps interitura esse videatur. Quo nihil funestius un-quam Sarmatis contingere posset. Eo igitur ad-huc superstite proceres designandum regem aliquem suadent, ne hoc sublato Sarmatia studiis et factio-nibus scindatur. Huic enim praedae Ferdinandus Austriacu8 12) inhiat, cui omnes Christi hostes non oblique suffragantur, quod similes habeant labra lactucas. Sunt qui JoAawmTranssylvaniaeregulo13) Sigismundi Augusti ex sorore nepoti hanc dignitatem deferendam consent. Basüius vero Moscovita-rum princepB nullum non movet lapidem ut hoc munus consequatur. Quid quod et rex Daniae Baltici oceani gurgitibus non impeditur quominus ad nostrum hoc Imperium aspiret. Taceo Turca-rum fraudes, de quibus iam nonnulla in vulgus sparsa audio. Hie vero tecum velim reputes, mi Calvine, quo in statu sint res Sarmaticae. Nam ex paucis illis quae commemoravi colligere potes quid-quid scriptu dignum videtur. Haec ante comitiorum finem scribo quae in ore sunt omnibus. Quod si praeter exspeetationem nostram aliquid postea seeus

11) Post mortem seeundae uaoris Barbarae Badziviliae dvait sororem prioris, Catharinam Austriacam ducis Man-tuae viduam, quae minime pulcra erat fade et insuper cotni-tiali morbo laborabat. Protestantium nonnalli autores regi fuere ut divortium faceret, quo simul catholicae ecclesiae vale-dixisset, alii tarnen reconcüiationem suaserunt. (Krasinski 158. Salig III. 672.) Rex in utramque partem sollicitâtes neutram amplexus est, neque post mortem uxoris novas nuptias quaesivit.

Ï2) Beginae pater. 13) Io. Sigismundus filius Isabettae reginae Hungariae,

quae fuit filia Bonne Sigismundi Augusti matris. Utraque a. 1559 mortua iuvenis ille regio titulo ornatus Imperium •exereuit. (Salig II. 836.)

contigerit, faciam tecertiorem, si modo fidum tabel-larium nactus fuero. In fumum tarnen abitura esse haec comitia sapientissimi quique praesagiunt, quod in hoc frigido coelo minime certe novum est.

De nostra vero Genevensi ecclesia aliquid fe-licius audire maluissem quam quae hue a Polono quodam nuper allata sunt. Etenim praeter atrocem iniuriam qua se istic affectum fuisse queritur, eo-clesiam novis et inauditis dogmatibus fere laniatam esse dictitat: 14) adeo ut quibusdam non omnino malis persuadeat, te quodammodo eorum autorem esse malorum quibus nunc ea laborat ecclesia. Quid, per Deum immortalem, gravius atrociusve de te audire possum us? Calvinus ergo, concordiae et unitatis christianae custos acerrimus, ab istis tan-quam fax reipublicae sanetissimae impune traduce-tur? Non vivat qui hoc scribit, nisi sese^ palam in hoc regno istis Zoilis opponat, si pergant maledi-cere. Nolim tarnen in animum inducas, me hoc nimio tui amore facere. Nihil tuis aureus do, Calvine praestantissime. Res Christiana istud a me officium postulat, ut quum te fidelissimum Christi pracconem esse sciam, talem etiam adversus omnes virulentorum hominum calumnias quantum in me est asseram. Sane si Corinthiorum ecclesia Pauli ministerio multum debuit, nostra haec nihilo minori benefioio tibi obstricta est. Priusquam ènim tuis lucubrationibus adiuti fuissemus, Saxonicis elemen-tis ac cymmeriis tenebris obruti plane fuimus. Equi-dem hoc tibi dedit omnipotens ut verbo suo per te fideliter illustrato multae hic piae mentes hactenus stetisse videantur. Quas vel omnino de gradu de-iici, vel vehementer quatefieri percellique necesse est, nisi tua fides atque innocentia ab istorum ma-ledictis probrisque vindicetur. Qua in re strenuam hie navavit operam veteranus Iesu Christi miles Io. Utenhovius, qui spreta obtrectatorum invidia nunquam tuae innocentiae et eruditioni non patrocinatur. Quid ardens Lismanini15) in te tuendo Studium referam, qui toties enecari videtur, quoties aliquem tibi praeterri, nedum quum te conviciis proscindi intelligit?

Nee vero te celabo quos nuper mecum sermo-nes contulerit. Quum enim ob explosam, ni fallor, Serveti haeresim ecclesiam vestram nuper commo-tam fuisse intellexisset, medicumque quondam , a) morbi huius causam fuisse cognovisBet, familiaris-sime ab eo postulavit ut rem totam uti gesta erat

14) seil. Antitrinitariorum. Ipse tarnen Statorius mos in eorum castra transiit. lam a. 1560 divinitatem spiritus sancli negavit, sequenti aperte Blandratam sequutus est. (Stoinii, epit. hist. orig. Unitar. ap. Sand. p. 185).

15) qui ergo tunc nondum fidem mutaverat. 16) Blandratam. Ex Us quae hie sequuniur facile coU

liges, eum iam tunc ab isto Pedemontano fascinatum et cap-turn fuisse.

425 1559 FEBRUAR. 426

sibi aperire non gravaretur. Eoque rem doduxit nt medicns nihil antiquius habere visus sit quam dissutam sarcire cum ecclesia Genevensi concordiam. Quantum enim solertis ingenii acumine Lismanino explorare licuit, anfractus opinionum et sinuosos mentis Pedemontanae recessus, nihil Serveticum olfacere potuit. Imo vero tarn per omnia tibi siini-lem virum illum deprehendit, ut palam Institutioni tuae sub8cripserit. Scrupulus autem in quibusdam vocibus, non in rebus ipsis omnino latere deprehen-ditur, quantum quidem ex Lismanino et aliis quibusdam accepi. Quod si ita est, videndum ne ob earn causam ecclesiarum societas distrahatur. Serio a Lismanino est monitus ille, ne pacem ac tranquil-litatem ecclesiae perturbet. At ille respondit, sibi ecclesiae quietem adeo caram esse, ut quaecunque olim in medium protulit sepulta esse velit, si modo ipsum semotis arbitris ad colloquium velis admittere, aut bonae fidei viros tibi collegas adiungere, aut per literas rem totam oomponere. Nunquam hoc incendium tarn late spargendum fuisse affirmât, si amice admonuisses ut ab incepto desisteret. Mo-netur a Ioanne Lasho ut summa hic modestia uta-tur. Quod se facturum recepit, quandoquidem nihil asserere constituât, sod tantum quaedaui dubia fratribus proponere a quibus liberari postulat. Quod si consequi non poterit sepulta manebit haec controversial species. Quum igitur minime pertinacem eum esse videamus, spes est ad concordiam redi-turum. Nemo autem est qui efficacius eum movere possit quam tu. Is enim te suum apostolum nuncupate solet, magisque una periodo tua percelli ani-mum suum fatetur quam sexcentis aliorum codici-bus. Quamobrem te per viscera Dei patris obsecro perque Iesu Christi sanguinem obtestor, ut mihi aliqua epistola hunc virum, si fieri possit, ad pris-tinam concordiam revoces. Parebit haud dubie si quid aequum a se postulari cognoverit. Nee enim Vincentii cuiusdam conditionibus quidquam hac in parte cum medico profectum iri puto. Tu quid optimum sit factu iudicato, et ad nos quamprimum de omnibus scribere ne graveris. Futurum enim speramus ut perspecta tua voluntate hominem ad vos opinionibus noxiis vacuum remittamus, vel ut eadem conditione apud nos ipsum retineamus. Haec vero scripsi Lismanino autore, qui maximam ecclesiae ruinam ex hoc dissidio sequuturam auguratur, nisi mature tu unus venturae cladi occurreris. Quantum in nobis erit dabimus operam ne quid hinc labis nostra contrahat Sarmatia.

Nunc restât ut de meis Thenaudiqae ") fide-lissimi ac diligentissimi collegae nostri rebus non-nihil dicam. Ac primum quidem Deo gratias ago

17) N. 2426. Biturix erat. Cf. Bezae epp. 15 in Tract. III. 223.

quod labores nostros solita felicitate prosequitur ac secundat. Tametsi enim nulla nostrae scholae facta est discipulorum accessio, nihil tamen hactenus ipsi detractum fuisse percipio. Utinam vero sic pergat quemadmodum coepit. Eius institutionem18) ad te mitto, quae nobis non parvam invidiam con-flavit. Si quid melius habobunt Genevenses, eorum quaeso nos faciant participes, ad gloriam Domini magis indies illustrandam. Omnino vero mirum videri potest, nos, nimirum Thenaudum et me, hactenus victitare potuisse, quum ii quorum intererat nobis prospicere eodem adhuc sint animo quo ipsos antea fuisse in prioribus ad te Uteris conquestus sum. Aliunde tamen, uti prudenter scribis, ita nobis prospectum est ut damnum in lucro nobis po-nendum sit. Siquidem gloriari sancte possumus, nos honorem Domini quaerere: quae cogitatio ani-mos nostros nulla lucri cupiditate raptari sinit. Sic divites plane atque felices nobis videmur. Porro quum hactenus Sarmatae Ohristianorum nomen iactaverint, libros autem sacros, biblia dico, verna-culo sermone non legerint, collega noster Gregorius Orsacius Polonus suae gentis misertus animum ad convertenda in patrium sermonem biblia adiecit, ac vehementer a nobis contendit ut sibi operas nostras locaremus.19) Earn enim sarmatici idiomatis facul-tatem adepti sumus ut, si non recte loqui, attamen de recte loquentibus iudicium ferre possimus. Pa-ruimus ergo et rem tantam cum eo aggressi sumus. Adeoque nobis Domini spiritus adest ut consultis varus interpretibus hebraicam graecamque veritatem non incommode Sarmatis legendum exhibeamus. Magna certe ubique est nostri laboris exspectatio. Non tamen cessât veritatis et lucis hostis per sua organa nobis obstrepere, ut in hoc praeclarissimo cursu fatiscamus. Quod maximo Dei ludibrio nos-troque dedecore fieret. Proinde tuis totiusque ecclesiae vestrae precibus adiuvari postulamus, ut Dominus coeptis nostris aspiret felicique successu consilia nostra coronare dignetur.

18) scholasticam puta. Nam de catechismo Genevensium plane aliter loguutus esset.

19) Paulus Orsacius teste Lubien. ante Statorium scholae Pinczoviensi praefuerat. Hie Gregorius fortassis eius frater erat. — Inter Statorii opera Sandius p. 49 recenset: Biblia sacra a Pinczoviis in linguam pol. translata cura sumptibns-qne N. Radzivilii Palatini Wilnensis Brestiae impressa 1563, fol. Huio translation nominatim Statorium com Sim. Zacio, Or. Orsaoio, And. Tricesio et lao. Lnbelio s. Lublinio incn-bnisse testator Wengerseins hist. eccl. slav. 1. I. o. 16. Porro praeter memoratos in Pinczoviorum censnm veniebant Io. a Lasco, Lismaninns, Stancarns, Oobinns, Blandrata, Alciatus, Crovieins, Thenandns, Greg. Pauli etc. Radzivilius in eum finem Wojewodkam typographum Cracoviensem Brzescam ar-cessivit ubi ipse Starostus erat, et decern miüia flor. pol in Mud opus impendit quod regi dicavit. (Lukasz. I. I. I. 15.) Versio tamen haec non omnibus plaçait, quippe quae ex parte ah Antitrinitariis procurata fuerit. Plura praebent quos lau-dat Reuss, Gesch. d. N. T. §. 477.

427 EPISTOLAE 3004—3006 428

Mitto etiam ad te oratiunculam sub nomine fideli8 subditi, quam serenissimo Regi obtuli.80) TJtinam tantum profecissem quantum optaveram. Sed frustra conamur monendo nisi spiritus Domini corda hominum praeparet molliendo. Ordior muta-tae in Polonia rehgionis historiam, quam si perfecero non infructuosum laborem mihi videbor suscepisse. Quod si typis excudendam iudicabis, ea de re ad me perscribas velim. Mittetur Roberto vel Crispino. De rebus Lismanini quid scribam non habeo. Incertain enim est an inducendae sint proscriptionis ipsius tabulae. Vehementer enim nobis pontificio-rum opes hactenus videntur obstare. Tametsi nihil aliud rex postulat quam ut Lismanvnus ab hoc vinculo liberetur. Sed ex ipsius Uteris plura de hac re cognosces.

Sed iam vereor ne mea loquacitate tibi molestus fuerim. Quare vehementer a te peto ut quidquid est in bonam id partem accipias. Nihil enim scripsi quod ad te pertinere non putaverim. Illud vero inprimis de medici controversia, quae si non componetur magnum, ut ante dixi, vulnus ecclesiis omnibus infliget, quod sanare non erit cuiusvis medici aut chirurgi. Quam-obrem iterum atque iterum te rogo ut arnica epis-tola ipsum commonefacias, doceasque quibus modis res inter te et ipsum componi possit: modo vis aut minae absint, eum facilem experieris. Proinde facias, Cafome qpfcime, ne tibi ipsi totique ecclesiae hac in parte defuisse videare. Saluto omnes fratres, Domi-numque precor ut ecclesiam vestram peculiari sub-sidio adversus improborum hominum insidias atque vim tueatur. Faxit Dominus ' ut earn incolumem propediem videam. Pinczoviae Gal. Februarii 1559.

Oti i2 ') mei penuriae indicium est librarii manus quam, ut spero, in bonam partem accipies. Velim Viretum nostrum roges ut quod ad eum scribo fa-cere non detrectet, nempe ut fratri meo ac sorori qui Lausannae sunt aut re aut consilio adsit. Cui enim haec res tutius credi potest? Ego te nunc tanquam patrè utor, quum me in Christo solide ge-nueri8. Iterum vale. Ego (Jornelio affini tuo et hospiti meo eiusque uxori salutem dico plurimam.

Tibi addictissimus P. Tonvillanus Statorius.

20) Hanc non recenset Sandius. Scripsit etiam grammar ticam polonicam, historiam vero eccl. ref. pol. cuius consilium cepèrat condidisse non videtur.

21) Haec autor manu propria.

3005.

BONVOULOIR A DUPONT. »)

Notice sur la situation de V église de St. Maixent.

(MS. de la Bibliothèque de Genève. Vol, 121. — Crottet Chron. N. 39.)

Grace et paix par nostre Seigneur Iesus Christ.

Monsieur, je vous escris en particulier comme escrivant à tous messieurs vous frères, ce que cause la familiarité que m'avez monstree des delà. Par ceste présente je vous advertis donc qu'a mon arrivée (qui fut seulement le 13. de décembre tant pour l'incommodité du temps que pource que jay veu en passant les trois principales villes de Berry, lesquelles croissent graces au Seigneur) je ne trouvais pas M. Paur mon frère pource qu'il estoit allé à Poic-tiers,2) et moy arrivé il me présenta au consistoire du vendredi 16 du susdit mois, là où il fut arresté que je ferois trois exhortations assemblant noz quan-tons qui sont cinq en nombre-, en trois assemblées, afin que tout le corps de l'église m'ouist avant ma reception, ce que fis les vendredy, samedy et dimanche suivans qui estoient le 16, 17 et 18 du susdit mois. E t c'est grace à Dieu, ioinct aussi que M. Paur mon frère remonstra que je n'estois exercé à la predication, que j ' ay esté supporté. Du reste, messieurs, j ' ay bien vu ceste assemblée et en si bonne disposition et sainct ordre qu'elle a liberté jusqu'au baptesme et mariage pur et impollu de superstition, et jusqu'à l'enterrement de noz morte à la manière de par delà, ce que j 'ay veu quant aux trespassez et desia plusieurs fois pratiqué quant aux baptesmes et mariages, en quoy nous avons matière et occasion de glorifier nostre bon Dieu. L'Eglise aussi estend tellement sa benediction sur ceste ville que. les papistes et nous vivons en telle paix, les uns parmi les autres, qu'on jugeroit que nous ne sommes qu'un corps: mesme à mon exemple et exhortation se chastient aulcunement de leurs vices, comme des juremens, jeux et autres, ce qui me fait espérer que le Seigneur en adioindra tousiours quelqu'un à son troupeau. En demeurant,

3005.1) Bonvouloir, ou Jean de Launay était un ancien prêtre, et fut envoyé de Genève à 8t. Maixent où ü arriva le 13. Dec. 1558. (Lièvre I. 82.) Dupont, Sr. de Corguitte-ray au Château de St. Germain à Genève pourrait être identifié avec Claude Dupont, ministre. (Archinttrd., p. 7.)

2) Les origines de cette église remontent à 1555, à l'époque où Jaques Langlois y fut envoyé de Genève. En 1557 celui-ci fut remplacé par Claude Chevalier. En 1558 Chandicu organisa l'Église. En Mars 1559 arriva' Frç. de S. Faul etc. (Lièvre I. 55. 65.)

<*

429 1559 F E B R U A R 430

Messieurs, j 'ay esté humainement receu de M. Paur mon frère, lequel m'a logé en sa chambre et demeurons ensemble là où je n'ay point faute de livres, car il en est bien garni. J 'ay aussi esté fort bien receu de toute l'assemblée à laquelle j'espère

* Dieu aydant profiter l'édifiant de mon costé selon la mesure de grace qu'il luy plaira de nous donner, pour laquelle chose je vous prie tous de vouloir supplier et aussi pour ladvancement et prospérité de nostre chère assemblée, et pareillement vous ne serez oubliez en noz oraisons, aydant le Seigneur éternel, lequel je prie, Messieurs, nous augmenter ses graces et enrichir de ses benedictions spirituelles par nostre maistre et souverain Seigneur Jesus Christ son bien aymé filz auquel, à luy et le sainct Esprit, soit gloire honneur et empire éternellement. Ce 2. février 1559.

Messieurs je ne veux pas oublier de me recommander bien humblement à voz bonnes graces et sainctes prières.

Yostre humble serviteur De Bonvouloir.

3006.

BLAURERUS CALVINO.

Gratuîatur ei restitutam valetudinem, adversam et diservmen vüae in quo versatus erat, ut maximum ecclesiae damnum, sibi dolori fuisse testatus. Tum odditis quibusdam de rébus Germanieis casum matrimonialem prqponit.

(Ex antographo Cod. Genev. 110, fol. 149.)

Inoomparabili evangelicae veritatis doctori D. Ioanni Calvino fratri suo tarn colendissimo quam omnium longe carissimo.

Genevae.

S. in solida salute nostra Christo. Scripseram ') ad te superioribus vestris nun-

dinis per coriarium nostrum, mi colendissime lon-geque carissime in Domino frater, qui quum istinc rediisset seque semel et iterum adeoque etiam tertio in tuis aedibus fuisse, nullas autem literas im-petrasse affirmaret, ea res varie me afficiebat, obti-nente tarnen interim magno doloris affecta, idque tantisper dum ex doctissimi pientissimique viri

3006.1) N. 2933.

Beeae communis amici nostri Uteris non multo post redditis intelligerem te cum periculosa febri graviter conflictari, quae si.lentii tui causa magis etiam me quam ipsum silentium excruciabat, reputantem quantum hinc damni non Genevensis solum sedf universa Christi ecclesia factura esset, si alieno hoc tempore (quod se quidem attineret) Dominus te transtulisset. Nunc vero quum audiam Deum mi-sertum ecclesiae Christi sui, ne dolorem super dolorem habeat, te quamlibet vicinum morti, illi tarnen rursum velut ex mortuis revocatum donasse, plane revixi sumque mirifice refooillatus, quod nos-tram pariter et innumerabilium membrorum suorum fidelia suspiria et vota propitius exaudierit, quem porro quoque indefatigabiliter interpellabimus ut exhaustum tot laboribus et vigiliis corpusculum tuum spiritus sui vivifico succo perfundat ac vegetet, nec minus animo tuo perpetuam alacritatem addat, ut quod hactenus summo fructu christiani orbis fa-cis quam diutissime felicissimeque facias: hoc est romanum istum Antichristum prorsus conficias et pomoeria regni Iesu Christi quam latissime proferas.

Nova quae hic iactantur valde dubia sunt, quare visum est obticere potius quam incerta ad te scribere. Ad Augustana comitia2) extra Caesarem et Bavariae principem nemo ex imperii ordinibus adhuc se contulit. Caesar in eo est ut magnain vim pecuniae ab illis impetret. Pro certo scribi-tur, in Turcia magnos esse motus, q\iod uterque Turcae filius adversus alteram in armis sit, et So-phus illi uno conflictu 60000 trucidarit.

De perpetuando inter Germaniae theologos et ecclesiarum ministros concordiae et pacificationis conatu, *) nihil iam aliquamdiu a quoquam audio nec fore spero ut in ista plus quam saxea Saxonijm quorundam duritia quidquam ab aliis principibus, quantum ris istuc cupiant, impetretur: quae una res ad magnam nostrae gentis ruinam spectare videtur. Nos igitur, quod unum possumus, a coelesti pâtre, apud quern omnia possibilia sunt, pertinacibus sa-crarum precum interpellation ibus contendamus, ut per Christum suum, cui omnia dédit in manus 8anctissimas, hanc tempestatem verbi ipsius incre-patione serenet atque tranquillet. In quo, mi anime, mi plus quam observande frater, bene vale cum omnibus qui istic sunt in Christo fratribus et soro-ribus, quorum fideli patrocinio apud gratiae thronum commendari unice cupio. Salutant te valde quam reverenter nostri, cum primis Funclius symmysta. Iterum iterumque vale 4. Februarii 1559.

T. Ambr. Blaurerus.

2) quae prima fuerunt Ferdinandi Imp. in quHius de colloquii Wormaciemis actibus traetandum erat. Etiam pax réligionis denuo saneita fuit. (Salig III. 415.)

3) per Francofurtensem recession, qui dicebatur.

LE 3006—3007 432 431 EPISTOLA

Fac sciam, obsecro, Tel uno rerbo num per v08tras leges viro liceat demortuae uxoris suae no-vercam ducere. Scio mosaica lege (Levit. 18) ne-mini ÜB nuptiis interdictnm, verum quum non ubi-que liberum sit, illos coniugere qui veteri lege non prohibentur, quandoquidem ea nee patrue-les nee consobrinos coniugari vetat, quos tarnen propter publicam quandam honestatem non passim iungi videmus, et in eiusmodi reeepta consuetudo 8equenda multis videatur, ac mos retinendus aliarum bene institutaruni ecclesiarum, scire pervelim quid istic hac in re observetur. Pontificio iure quum uxoris noverca in secundum affinitatis gradum trans-eat, haudquaquam dàmnatur cum uxoris noverca contractum matrimonium. Interim non ignoras quid Oslander et alii nonnulli ex nostris theologis hie 8entiant, nempe quod non debeant hie maritus et uxor ad imparia iudicari : proinde quemadmodum non licet marito suam novercam habere, ita nee uxoris suae (quacum una caro iudicatur) novercam ei ducere liceat.

3007.

OALVINUS GRATAROLO. ')

Bogat ut de Ute inter Genevates et Bernâtes pendente et superarbitro Basikensi commissa hunc quo-eunque poterit modo adeat et edoceat, vel saltern quae aguntur expiscari studeat.

(Describimns exemplar Ionvillaei ex Ood. Genev. 107", fol. 190. coll. e. Ood. 107t>, fol. 31 Epp. Bero. VI. p. 820 et Sim-

leri Vol. 94.)

S. Postremis tuis2) Uteris nondum respondi quia Dondum exeuditur Iustitutio :3) quod tarnen propediem spero fore: neque enim mora in me fuit et typographus iam se accingit. Simul ac fuerit édita munus quod petis aeeipies. Scriptum Grynaei*) quamquam mihi non displicet, commodum tarnen non sensui5) refutandis deliriis quibus hodie eccle-sia turbatur. Itaque ab il la ambigua docendi ratione consulto abstinui.

Nunc alia de causa ad te scribo. Minime du-

3007.1) Nomen ipse Calvinus terijo inseripsit. Simlerus male Sulzerum suspicabatur.

2) deperditis. 3} N. 2985. 4) Simonis puta, de coenae negotio (Simler). 5) lege: censui.

bium est quin de nostra lite cum Bernatibus6) spar-sus istic fuerit rumor quum Superarbiter accersitus fuit. Exitus fuit qui solet. Iuaices a senatu Ber-nensi dati pronunciarunt quod nostris sequi neque fas neque honestum fuit. Superarbiter tempus quod ex foederis tabulis datum erat sibi ad deliberandum sum8it, nempe mensem. Etsi autem causae aequitate nihil est liquidais, senatu s tarnen nos-ter non putat sibi cessandum esse ne forte adver-sarii,7) quorum sperata8) est impudentia audaoia et improbitas, mentiendo quorundam oculos perstrin-gant, aliorum autem conçu tiant animos. Quum igitur homine idoneo sit opus et nuper quidam apud me conquesti essent neminem "sibi in urbe vestra tarn familiärem esse cui has partes mandare possent, me aliquem forte reperturum dixi qui dex-tre et féliciter eorum voto satisfaceret. Quisnam ille esset apud me continui, quia totum negotium occulte gubernari necesse est. Operam vero tuam si nobis commodare velis, nemo reperietur aptior: sie ergo iudico et mihi spondeo, quia et facultas suppetit, et accedit peritia, et tua integritas satis mihi comperta est, et aditus tibi faciles erunt, et huius urbis amor, maxime verb causae bonitas Studium tuum accendet. Quae fiducia tot rationibus fulta ne me frustretur tuum est praestare.

Sed iam summam causae breviter expoaere, deinde quid abs te optemus, operae pretium est. Quum scelerati, quibus poenam effugere nimia in-dulgentia permissum fuit, senatum nostrum et to-tam urbem maledictis incessere et petulanter tra-ducere non desinerent, Bernâtes saepius'admoniti et rogati ut compescerént intolerabilem illam licen-tiam responderunt, per literas suis praefectis se mandasse, si ad eos delata esset querimonia ut sta-tim vindicarent illatam nobis iniuriam. Missus

6) Rachat VI. 305: Les difficultés alloient toujours en croissant. Les Bernois demandoient l'exécution de la sentence que le baillif de Ternier avoit prononcée contre Genève en faveur des bannis. Les conseils de Genève appelèrent les Bernois à une journée de marche à Moudon, sons la présidence d'un surarbitre de Bâle, François Oberried, Zunftmeister. La journée se tint le 22. janvier 1559, mais on n'y put convenir de rien à cause de l'animosité des parties. L'usage des marches étoit en Suisse que quand deux villes souveraines étoient en différend elles choisissoient chacune plusieurs de leurs magistrats pour en juger, et afin qu'ils pussent le faire en toute liberté de conscience on les déchargeoit pour cette occasion du serment de fidélité fait à leur patrie. Mais il arrivent presque toujours que chacun prononçoit eu faveur des siens. 0'est ce qui arriva en cette occasion. Les Bernois condamnèrent les Genevois et les Genevois condamnèrent les Bernois. Le surarbitre embarrassé renvoya à nn autre temps à donner sa sentence. (Cf. N. 2998. Bérenger, hist. d. Gen. II. 24.)

7) Liberfini. 8) sic testas; mar go emendat: desperata, quod sequun-

tur apographa.

•433 1559 FEBRUAR. 434

est procurator qui ius postularet, diserte tarnen ex-<sepit ea se lege actionem intendiere ne de senten-tiis hie latis cognosceret praefectus.9) Haec exceptio etsi erat supervacua, quando de re iudicata ad alienum iudicem non pervenit cognitio, non tarnen movit praefectum quin traheret ad suum forum, quod et iure communi negatur et nominatim in ipsa actionis formula ablatum erat: vereoundia tarnen quaedam ad breve tempus eum tenuit quia ex urbis procuratore quaesivit an exceptioni renunciare vel-let? Postquam negavit ille, tum praefectus, neque igitur ultra progrediar ad ius dicendum, nisi iussus fuero. Hac interloquutione confessus est, sibi non licere quod paulo post sumpsit : nam quum procuratori ^niungeret acta omnia proferre, unde palam fieret, rectene an seous esset iudicatum, idque recusaret procurator, tandem incredibili amentia pronunciavit, quod puto non Bine horrore audiri ubieunque nar-ratur, se et syndicos et senatum et totam çommu-nitatem damnare, ad petendam simpliciter veniam a fureiferis : deinde 10) multae nomine, adnumeranda decern coronatorum millia. Quia nullus erat prae-textus vel color, et sententia non tantum iniqua sed ipso more nulla, procurator noluit neque debuit Bernam provocare: illic tarnen quoque idem iudicatum, posthabito omni ordine: vocantur enim appella-tionum iudices. Quam iniquis et perversis modis corrupta, imo exstineta fuerit omnis humanitas in toto causae progressu, taeeo. Status praesentis causae in hoc est : sitne ' ') standum praefecti iudi-cio, quem negamus fuisse idoneum vel legitimum iudicem. Nostri diem Bernatibus dixerunt in quo hac de re diseeptaretur. Bernâtes quia aperte et ingenue defendere nequeunt quae tarn absurde fue-rant commissa, negant causam hanc trahendam esse ad commune iudicium quod Marche nominant. Et tarnen Uteris suis sunt obstricti: soient enim in formula citationis adscribere %o xuvo/uvov et monere adversam partem ut instrueta veniat. Ex more admoniti scripserunt se iurisdictionem subire. Neque tarnen mirum est, quum omnis eos ratio destituât, nugas quaslibet efflare. Quod in foedere habetur, punienda esse deliota ubi perpetrata fuerint, nullo iudicio diluitur: ubi probata fuit iniuria, fe-rendam sententiam contra reos fuisse, non autem ad reatum vocandos qui laesi expostulant: alioqui suspendiariis, quibus iusta poena inflieta fuerit, sed mitior quam pro merito, licebit impune maledicere suis iudieibus: quia se iniuste fuisse damnatos obtundent. Denique non de iure sed de facto cognos-

9) Sic restituitur textus in apographis, et quidem rede. Nam quod in authentieo legitur: cognoscerer perfectus, nihü est.

10) Hie Simlerus nonnuUa desiderari credit, sed absque causa.

11) pro sitne, apographa exhibent: soil. non. Cahini opera. Vol XVII.

cere praefectus debuit. Verum ex actis publicis, ex uteris ultro citroque missis, ex re etiam prae-senti superarbitro omnia melius nota sunt.

Hoc nunc abs te peto et obtestor, ut rationes omne8 excogites quibus penetrare queas ad ipaum superarbitrum et ab eo elicere tentes aliquid: sin vero aditu hoc excluderis, eos qui tibi magis sunt familiäres, per occasionem velut agens,12) compelles, inprimis velim loquaris cum G. cuius mihi quidem nota est integritas, facilitas vero suspecta, quorum in numéro perditorum 1S) duo sunt veteres eius discipuli. Poteris ergo pro iure amicitiae rogare ut turpe hoc ac pudendum facinus non sinat, quantum in ipso erit, a superarbitro comprobari. Denique hominem ad nos tuendos aut iuvandos impelles. Apud Doc-torem Amorbachium '*) duosque alios iurisconsul-tos te insinuabis, nam probabile est fore consiliarios, quando non soient superarbitri quidquam nisi ex eo-rum sententia decernere. Ergo in familiaribus colloquiis et causam nostrorum défendes et expisoa-beris quid habéant illi in animo. Alios non designo, sed tuum erit ex re praesenti dispicere ne quem praetereas. Fateri te a popularibus tuis fuisse privatim rogatum, nescio an expediret. Non valde quidem nocebit, sed utilius forte erit favori, quem in defensione ostendes, Italorum qui hie habitant amicitiampraetendere.15) Quam quam plus autorita-tis habebit tua sedulitas, si omissa privati affectus mentione, libère et simpliciter profitearis, quod verum est, non esse tolerabile facinus urbem nobilem et christianam tanto probro et contumeliae exponi. Sed inepte tibi praescribo, qui melius omnia per-spicies. lam vero hoc secundum erit ut quidquid

ex percontatione didiceris vel etiam , 1 6) quam citissime signifiées. Huic publico urbis nuncio diem praefigere sumendis uteris tibi liberum erit, modo ne intelligat quod inter nos supprima utile est. Si quid ab eiuà discessu con-tigertt magni momenti et quod scire nostra référât, meis sumptibus nuncium mittes. Quod im-pensum merit bona fide mox persolvam. Ignosces quod tarn libère te exhortor. Vides quid nécessitas postulat. Ego vero mihi persuadeo, te meo ro-gatu voluntarium ad omnia fore quae recta et-officio tuo digna cognoveris. Neque vero ignoras quan-topere se tibi obstrictos in posterum sentient amici qui nunc ignorant quid agatur. Hunc quoque appendiceal adiungo: operam quam dabis non infruc-

12) Simlerus coniieit: velnt aliud agens. 13) quo in numéro et iternm Apogr. 14) Nomen in apographis vane eorruptum. Mireris

Calvinum non ad hunc ipsum scripsisse. 15) Vides, eum ad quern haec scribuntur Italum fuisse. 16) Vox dubia. Apographa praébent obtesteris, quod

omnino falsum. Fortasse legendum: olfesseris i. e. olfeoeris. 28

435 EPISTOLAE 3007—3009 436

tuosam tibi fore: id ego spondeo. Interea confido te ita fore promptum ut pluribus stimulis opus non sit. Bene vale, eximie vir et mihi colende frater. Dominus tibi adsit, te gubernet ac tueatur ae cum familia benedicat. Genevae 5°. Idus Februarii 1559.

3008.

ZERKINTES FARELLO.

Bemedium ab iUo propositum in causa Lausan-nensium nullius usus et momenti fore docet, ecclesiae jaericula deflet, ministrorum ancipiiem statum oblique ei tribuit.

(Ex autographo bibl. pastorum Neocomensium Fascic. epp. divers. N. 8.)

Guillelmo Farello fratri in Christo Iesu amplec-tendo suo.

Paucis occupatissimus ad tuas literas ') respon-deo, Farette optime, tuum pro his oalamitatibus re-medium in convocanda synodo situm, et tardum et supervacuum esse. Neque eriim caruit haec respu-blica hoc consilio, nee defuere boni viri qui rebus aliter consultum cupiebant: quae tamen eo cecide-runt, unde nisi vi coelesti vix putem revocari posse. Dominus in his angùstiis et miseriis suos servet. De Vireto non sum tarn anxius2) quam de tanta fratrum multitudine cum uxoribus et liberis hoc periculoso tempore Vireturn sequutura in exBilium, si pergant capita ilia et postulata Vireti tueri, quod se factures Lausannae coram legatis declararunt. Quare aut mutare sententiam hue vocati, aut Vireturn in exsilium comitari cogentur. Ulud facere vix possunt inoffensa conscientia: hoc possunt quidem sed miseranda conditione. Lacrymae plura scrip-turientem retrahunt. Quod ad te attinet, mi FareUe, utinam nunc ut per totam anteactam vitam solus et sine umbra haec nunc spectares, et forte etiam experireris. Bene quidem precor tibi et tuis, sed utinam uni tibi possem. Non damno quod fecisti.3)

3008.1) deperditas, FareUus videtur Zerkintem adiisse pro Vireto. Buehat VI. 271 : Parel écrivit à Z. pour lui recommander les ministres de la classe de Lausanne cités pour le 13. Février, lui proposant qu'on feroit bien d'assembler un synode pour examiner cette affaire.

2) quippe quem facile alibi stationem habiturum erederet. 3) Vide an haec referri debeant ad ea quae teste Kirch

höfen) II. 154 Faréllus ad classent Lausannensem seripsit: Als dieselbe fragte ob die Excommunication ein wesentlicher Theil des ehr. Lehramts sei, erwiderte er: daran zu zweifeln beisst Anstand nehmen ob man in der Kirche Christus hören nnd seinen Anordnungen folgen müsse. Nahe liege ihnen das

Probarem si non fecisses. Levé esset si inimici et hostes carperent. Gravissimum esse debet Judicium piorum, qui mallent Pauli dictum tibi insedisse mo-nentis quam sit facilius et expeditius caelibi quam coniugato in his afflictionibus volutari. Vale et li-bertati meae ignosce. Omnino enim persuasum ha-beo, publica« et privatas nostrarum ecclesiarum ta-citas simultates et apertas discordias prineipum et populorum, ubique contumaciam adversus legem Dei, ministrorum mala exempla, ruinam minari libertati christianae et purae religionis,* timeoque me in ea iam prospicere tempora quae non disputa-tiones sed sanguinem piorum flagitent. Dominus det iis quos novit ut in patientia sua possidentes animas suas persévèrent usque in finem. Yale. Bernae 12. Pebr. 1559.*)

Tuus Nicolaus Zerchintes.

3009.

CALVIN AUX PRISONNIERS DE PARIS. l)

Consolations et encouragements.

(Copie ancienne. Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 113. Bonnet IL 253. — Trad, latine Ed. de Gen. p. 215, Laus. p. 451, Hanov. p. 506, Chouet p. 293, Amst, p. 134. Trad. fr. BerL.

313, angl. IV. 18.)

A mes tresohers frères les trois etc.

La dilection de Dieu nostre Père et la grace dé nostre Seigneur Iesus Christ soit tousiours sur vous

par la communication du S. Esprit.

Beispiel ihrer verwiesenen Brüder, und in der Schrift was die Leviten gethan als Jeroboam den Götzendienst aufgerichtet. Lieber sollen sie das Land meiden als dulden dass in der Kirche eine andre Gewalt herrsche als Jesus. Nur die Wahl öffne sich ihnen, zu bleiben sobald die Excommunication in ihrem ganzen Umfang gestattet werde, oder den Abschied zu nehmen, und nicht zu leiden dass man die Verbannten wie Deserteurs behandle, sondern predigen sie seien ungerecht vertrieben und die an ihre Plätze sich eingedrungen seien Wölfe und Lohndiener. Saec tamen a Farello non hoe tempore sed paulo post scripta fuisse videntur. Nihilominus, si-milia antea scripsisse eum facile nobis persuademus.

4) Kirchhofer l. I 22. Febr. habet, Buchst 20. 3009.1) En note: Il escriyit ceste lettre aux trois prisonniers qui estoient en la Conciergerie de Paris. L'un estoit nommé Méric Favre qui avoit esté pris en l'assemblée de la rue Saint-Iacques." Macar (JV. 2841) parle également de trois détenus qu'il nomme Sarraeier, Faber et Guerin. Mais comme ce dernier périt le 3. juillet, û ne peut pas avoir été l'un, des

437 1559 FEBRUAR. 438

Treschers frères, si iay différé iusques joy a vous escripre, ce n'a pas esté par faulte de bon vouloir a m'emploier ou ieusse pensé vous pouvoir donner par mes lettres quelque allégement, et vous confermer de plus en plus en la saincte constance que Dieu nous a donnée, mais pource que ie me confiois bien que noz frères qui sont par delà, sac-quittoient de leur debvoir, ie ne pensois pas que mes lettres fussent fort requises, ne quelles fussent désirées de vous. Maintenant puis que ie voy quelles vous peuvent profiter, ie m'estimerois par trop inhumain si ie defaillois a vostre requeste. Vray est que ie suis contraint de mexcusor, si ie ny sa-tisfaictz du tout, et mesmes comme ie vouldrois bien. Car la fiebvre quarte qui ma desia tenu quatre mois, et ne ma pas encores lasché, m'empescbe de fournir a la troisiesme partie des affaires ausquel-les jl me fauldroit vaquer, si iestois mieux dispose. En faisant comparaison du petit mal auquel io languis, qui nest quasi rien, avec les fascheries dont vous estes oppresses, pensant aussi comme ie suis secouru, et vous a lopposite cruellement molestez et traictez, non seulement iay occasion de prendre patience et m'alleger, mais destre touché de plus grande pitié, et de gémir pour les tentations dont vous pouves estre assailliz: aussi prier nostre bon Dieu quil adoulcisse vostre tristesse, et vous fortifie contre tous assaulx, lesquelz si vous trouves rudes et difficiles à soustenir, ne vous esbahissez point, 8achans que la vertu de nostre foy nest pas destre insensibles, mais dé batailler contre noz passions, mesmes que Dieu nous veult faire sentir laide de son esprit par noz infirmités, ainsi quil fut respondu a sainct Paul. Surtout pource quil ne se peut faire que la longue prison ne vous ennuyé en vous humiliant, ne doubtez pas que Dieu ne supporte vostre foiblesse quant vous y résisterez. Cependant jnvo-quez le, comme la nécessité vous solicite, a ce quil vous donne perseverance pour vous mener iusques a plaine victoire, et quil continue a vous munir des armes que vous aves expeiimenté iusques icy estre suffisantes pour despiter Sathan et ses sup-postz. Vous scavez pour quelle querelle vous comitates, cest que Dieu soit glorifié, que la vérité de lEvangile soit approuvée, le Regne de nostre Seigneur Iesus exalté en sa dignité. Cela vous doibt bien plus jnciter que ceux, qui iournellement sex-posent a la mort pour le service des princes terriens, ne doibvent estre ainsi poulsez2) par leur folle ambition ou espoir tlacquerir faveur et credit.

trois dont 0 s'agit ici. (Comp. Hist, de Martyrs f. 481 M. Bonnet nomme un quatrième, J. Barbeville, détenu avec les trois et supplicié le 6. mars.) L'hist. des Martyrs qui raconte son procès f. 499 v. ne le met pas en rapport avec les autres.

2) pressez Bt.

Or voiant les pouvres aveugles se iecter aiûsy a ladventure, nous avons bien a nous mirer a leur exemple de ne point perdre courage, quant jl est question de marcher ou le Roy celeste nous appelle. Mesme puis quil ne nous meet iamais en oeuvre que pour nostre salut, et que nostre condition n'qmpire point par la mort, mais sil luy plaict nous amener iusques la, il la convertit a bien et a profit pour nous. Et de faict il na nul besoing que nous luy soions tesmoings ny ad-vocatz pour maintenir sa cause. Mais cest autant dhoneur quil nous faict, nous emploiant a une chose si précieuse et digne. Au reste tenez vous asseu-rez questans entre les mains de voz ennemiz, vous ne laisses pas destre en la protection de celuy qui a les jssues de mort on sa main, comme jl est dit au pseaume, et par ainsi a des moiens jnfiniz pour nous délivrer BÜ luy plaist. Mais quoy quil en soit, apprestez vous a luy faire sacrifices de vos âmes sil luy plaist ainsi: et ne soiez point refroidiz par les mocqueries et menaces des jniques, car quoy quilz despitent nostre simplicité, ce nous doibt bien estre assez quelle soit agréable a Dieu. Aussi en vous proposant devant les yeux Iesus Christ pour exemple, qui a este assailli de telles gaudisseries des contempteurs de Dieu, pratiques ce qui nous est enseigné au Pseaume 119: Seigneur, que tes miséricordes viennent a moy, ton salut selon ta pa-rolle : et ie respondray a ceux qui me feront reproche. Item, Les orgueilleux se sont moques de moy, tou-tesfois ie nay point décliné de ta loy. Item, Les meschans mont tendu leurs filletz, mais ie ne me suis point destorné de tes commendementz. Item, Les princes mont persécuté sans cause, et mon coeur a tremblé a ta parolle. Item, Les princes se sont assiz et ont débattu contre moy, et ton serviteur a médité en tes statuz. Et aprenes avec Isaïe de prendre Dieu a garand, afin de nestre point effraiez de la fierté et présomption de ceux qui escument ainsi contre le ciel. Toutesfois ne laissez pas d'user de modestie et douceur pour voir si vous les pourriez gaigner, non seulement pour amolir8) leurs coeurs envers vous, mais pour les renger en lobeis-sance de Dieu. Seulement que vous ne décliniez pas du bon chemin auquel vous estes entrez, et lequel vous aves poursuyvy iusques a ceste heure, mais quaians eslevé voz yeux au ciel, vous aspiriez à la palme qui nous est la apprestee, de quoy nous prierons Dieu quil vous face la grace, se monstrant vostre protecteur, le vous faisant sentir, et donnant telle issue a voz afflictions, que nous aions tous matière den bénir son sainct nom. Mes frères sont compris en ceste dernière sentence, combien que

3) amortir Bt. 28*

439 EPISTOLAE 3009-3012 440

iespere que Monsieur de Racam*) vous escrira a part. Ce 15. febvrier 1559.5)

VoBtre hon frere, Charles Despeville.

3010,

HALLERUS FRATRI.

Quo in statu sit Lausannense negotium, paucis exponit.

(Ex apographo bibliotbecae civicae Tnrioensis MS. F. 46, olim Bpp. XI. fol. 627. - Simler Vol. 94.)

S. P. Lausannense negotium pendet eo loco quo soripsi proxime. ') Exspectamus totam classem

4) M. Bonnet, sans s'arrêter à la forme du nom, le dit ministre de Paris, alors à Genève. Il sera plus exact de dire: Jean Maear ministre de Genève, nagulres délégué à Paris.

5) et non le 18. comme le portent les éditions fr. et angl. Le latin s'accorde avec le MS. de Genève. 3010.1) Adscribimus eius relationem ex Ephem. p. 123: Principio anni 1559 legati Lausannam profecti Vireto et collegia depositionem denunciarunt. Convocatis dein classis minis-tris lit alios eligerent hortati sunt. Quum vero nullus eornm alios eligere Teilet omnes in Castro LausannenBi inclusi snnt per tridunm doneo a senatu responsum acoipiebatur. Deorevit senatns eos dimittendos ea conditione ut vocati sub bona fide comparèrent. Legati igitnr re infecta (constituas tarnen aliqui-bus qui interea ibi concionarentur) domum reversi sunt. Pos-tea m. Febr. ex tota classe ad unnm omnes hue vocati sunt et tridno cum Ulis actum est severiter et hnmaniter (cf. infra ep. ad Bulling.) Paulo accuratius Rachat p. 270. Les députés de Berne assemblèrent la classe le 20. Janvier, et dirent aux ministres que LL. EB. congédioient Viret et Yalier à cause de leur désobéissance, et ordonnèrent à la classe de nommer deux ministres pour remplir leur place. Mais la olasse refusa. C'est pourquoi les députés, suivant l'ordre qu'ils en «voient, firent mettre en prison tous les membres de la olasse et les y retinrent pendant deux jours. Ils avoient ordre de nommer ministres de Lausanne Aug. Mariorat de Vevay et Ant. le Chevalier de Montruz; mais tous les deux refusèrent, de sorte qu'on fut obligé d'en chercher d'antres, et l'on établit à Lausanne Eich, du Bois de Payerne et J. du Bosc de Tho-non. Plusieurs autres ministres, voyant cette violence des Bernois, demandèrent aussi leur congé, entre autres Marlorat, Eaimond Merlin prof, en hébreu etc. Les députés ayant assemblé les autres, leur demandèrent s'ils vouloient persister dans les sentiments de Yiret. Plusieurs répondirent que oui; sur quoi on en congédia quelques uns des plus échauffés et on les bannit. Les Seigneurs de Berne, ayant ouï le rapport des députés, citèrent devant eux tons les ministres de la olasse de Lausanne pour le 23. Fevr. — Messieurs de Lausanne firent un présent à Yiret pour lui donner une dernière marque de leur considération. Ils lai laissèrent divers meubles qne le public lui avoit prêtés et que sa femme vouloit rendre.

hue venturam. Si volent nostra recipere consilia et illis ohsequi, puto fieri posse ut adhuc omnia, quantum vis deplorata, restituantur in integrum. Et in eo nos laborabimus quantum poterimus et nostram interponemus autoritatem. Si vero, quod vereor, nos audire nolint, feront suae pertinaciae mercedem. Nos ecclesiarum desolationem et scho-lae dissolutionem timemus valde, quamvis quod ad scholam attinet, si manere nolint, consilia non con-temnenda habeamus in promptu. Yale. Bernae 20. Februarii 1559.

3011.

CAL YIN A L'ÉGLISE FRANÇAISE DE FRANCFORT.

Au sujet des nouveaux troubles qui viennent d'y avoir eu lieu. ')

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 116. Vol. 107b, fol. 128 v. Lettres fr. II. 257. Trad. angl. IV. 21.)

La dilection de Dieu nostre père, et la grace de nostre seigneur Iesus Christ soit tousiours sur voua

par la communication du Sainct Esprit.

Treschers seigneurs et frères. Combien que la maladie si longue de laquelle Dieu m'afflige ne soit pas sans ennuy, et que la desolation de la povre Eglise de Lausanne me tourmente encores beaucoup plus que le mal de ma,personne, toutesfois ie nay pas laisse de sentir nouvelle douleur et angoisse des troubles que iayentendu que Satan a derechef

3011.1) Sur ces troubles on peut consulter les documents insérés dans les FranJcf. Bel. Handl. Tome I. Beil. N. 22—31 dont voici le contenu sommaire: Une contestation s'éleva au mois de Janvier au sujet de l'élection des huit membres chargés de l'administration de la discipline. Il s'était formé un parti contre les élus, et Von demanda un jury extraordinaire pour examiner leurs titres. La minorité ayant forcé la main à la majorité par l'appui d'un mouvement populaire, le magistrat intervint et Holbrac fut suspendu de ses fonctions. Le 26 réclamation de celui-ci et de 6 autres, parmi lesquels Du Quesnoy. Le 2. Février, Mémoire de 15 personnes du parti contraire qui demandent le rejet de cette réclamation. Parmi les signataires il y a A. Legrand. Le 7 cinq des signataires de la première réclamation protestent contre le jury extraordinaire comme ayant été le résultat d'une intrigue our-die avec le secours des gens de la basse classe. Suit un nouveau mémoire s. d. avec treize signatures {dont Legrand) qui protestent contre la réintégration de Holbrac, à cause de ses calomnies contre Perrucel. Le 7. mars 150 signataires demandent la restitution de Holbrac.

441 1559 FEBRUAR. 442

suscité entre vous. Lexperience du temps passé devoit bien retenir ceux qui ont commencé de rompre encores lunité et concorde, laquelle Dieu par sa bonté avoit remise entre vous. Mais si vous en voyes quelques uns si addonnez a leur sens propre que leur ambition et curiosité tendent a la ruine de lEglise, cest a vous dy remédier. Et sils sont .si opiniastres quon ne les puisse fleschir, dy pourvoir par le remède ordinaire : cest quils soyent exclus de vostre compagnie. le scay bien que vous donnant conseil, ie ne puis éviter ceste calumnie que ientrepren par trop, et que ie me doy contenter de ma charge, sans vouloir gouverner si loing. Mais il me suffit davoir Dieu pour tesmoin que lamour que ie vous porte et le soin que iay de vostre salut mincite et contraint, voire avec grand regret, a my ingérer. Et ie croy aussi que pour la plus-part en estes persuadez, ioseroys bien dire tous, combien quaucuns qui sont marris quant on procure le bien murmurent de ce quils cognoissent eux mesmes estre bon et utile. Mais encores aime ie mieux espérer quant chacun verra que ie mes-tudie a reunir ce qui est dissipé sans blesser personne, quil ny aura celuy qui ne me scache bon gre de mestre employé en cest endroit. le vous prie donc, mes frères, que iaye de quoy mesiouyr, voire mesmes alléger de mes autres tristesses, entendant que mes lettres vous auront profité et auront aidé et servy a vous reunir en bon accord. Le plus grand malheur est que mesmes voz deux pasteurs, sont en débat lun avec lautre. Car si les bandes et contentions entre les particuliers sont peste en lEglise, que sera ce quant les messagiers de paix sont en guerre? Et voyla pourquoy il se fault tant plus haster a y donner remède, de peur que le mal estant creu, on ny puisse venir a temps. Si 8. Paul sest bien voulu empescher de reconcilier des femmes, et en a escrit a toute lEglise des Philippiens, dautant quelles avoyent travaillé avec luy en lEvangile, par plus forte raison sil y a different entre les Pasteurs desquels loffice est dap-pointer toutes querelles, jl fault bien que chacun seflbrce daccourir au secours, comme pour estain-dre un feu qui seroit pour tout brusler. Ce pendant ie ne iuge point de la cause sinon dautant quon parle de quelques livrets quon a voulu introduire ou bien quon a voulu approuver, a scavoir la Theologie Germanique, et de lhomme nouveau.2)

2) La Th. germanique, livret auquel est traité comment il faut dépouiller le viel nomme et vestir le nouveau. Anvers, Martin 1558. 8. Castellion, qui est l'auteur de cette trad. fr. en avait déjà donné une en latin 1557; Th. germ, libellus anreus, quomodo sit ezuendus vêtus homo induendusque no-vus, ex germ, anonymi equitis teutonici transi, studio Io. Theo-phili Bas. 8. Antw. 1558. 16. Ce n'est autre chose que le fameux traité mystique publié en 1516 et 1518 par Luther, avec

Quant a cela si iamais iay rien cogneu ou gousté en la parolle de Dieu, ie voudroye bien que les autheurs sen fussent abstenus. Oar encores quil ny ait point derreurs notables, ce sont badinages forgez par lastuce de Satan pour embrouiller toute la simplicité de lEvangile. Mais si vous y regardez de plus près, vous trouverez quil y a du venin cache si mortel, que de les avancer cest empoisonner lEglise. Parquoy, mes frères, devant toutes choses ie vous prie et exhorte au nom de Dieu de fuir comme peste tous ceux qui tascheront de vous infecter de telles ordures. le prie aussi ceux qui iusques yci sen sont meBlez, destre mieux advisez, et ne plus nourrir le mal lequel ils ne pourront pas reparer quant ils voudront. Ce pendant tendez a ce but que voz pasteurs soyent unis en bonne fraternité pour faire leur devoir, et gardez vous de toute contention laquelle romperoit tous liens de paix et augmenteroit la dissipation dont on voit desia des commencemens trop mauvais. Enquoy ie prie nostre bon Dieu vous donner conseil et prudence, amortir toutes passions désordonnées, et en general vous maintenir en sa garde, vous fortif-fier en sa vertu invincible, et ne permettre point que ce quil a édifié en vous se ruine. Mes frères vous saluent, et moy par especial desire estre recommandé a voz bonnes prières. De Geneve, ce 23. de febvrier 1559.

3012.

CALVIN A LEGRAND.

Sérieuses exhortations à ne pas troubler la paix de T église.

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 115. Vol. 107b, fol. 28. Lettres f. II. 261. Trad. angl. IV. 23.)

Seigneur Augustin, ie suis fort marry pour lamour que ie vous porte douir si fâcheuses nouvel-

deux préfaces différentes (réédité par Pfeiffer. Stuttg. 1851) cf. Mahly, Cast. p. 64. — M. Bonnet estime qu'il s'agit ici plutôt d'un ouvrage du médecin Vélsius intitulé (dit-il) selon les uns: Somma doctrinae et vitae ohristianae, selon les autres: Liber de humanae vitae ratione et via etc. Mais ce sont là deux ouvrages différents, et Velsius n'a demandé au magistrat de Frcf. la permission de publier le premier que le 14. Août 1560 (Frankf. Bel. Bondi. II. 109). Sur f autre voyez Salig II. 1142. 3012.1) Augustin Le Grand figure déjà dans l'affaire de V. Poullain (N. 2538). Maintenant il est aussi l'adversaire de Holbrac.

443 EPISTOLAE 3012-3014 444

les de vous, et encores plus destre contraint vous 68crire plus rudement que ie ne voudroye. Combien que iay cogneu en vous une trop grande vehemence desprit, et des bouillons que ieusse bien souhaitte estre modérez et rassis, toutesfois ie neusse iamais attendu une telle légèreté que vous aves mon8tree daller chercher des illusions dû diable en ceste maudite eschole2) qui est pour anéantir toute religion induisant les hommes par moyens obliques a se donner en la fin licence de se moquer de Dieu et de toute religion. Lexperience monstre ce que vous y avez profite cest de semer des badinages farcis de venin mortel qui est desia un trop grand mai, et puis estre occasion de bander ceste povre Eglise, laquelle a este tant deschiree quelle auroit besoin de se restaurer petit a petit. Tous en estiez adverty desia, et tant plus vous avez este volage, comme quant Saul a eu son recours a la sorcière. Pensez a ceste sentence: Malheur a ce-luy par qui scandale advient! le ne vous espargne point a fin que Dieu vous espargne. Et de fait ie desire de vous faire sentir vostre mal, a fin que soyez plus enclin a prendre en gré le remède. Cest quen laissant ces legeretez ausquelles vous avez par trop lasche la bride, vous retourniez paisiblement au trouppeau et monstriez qua vous ne tient quil ny ait bonne concorde. Quand vous le feres ainsi, croyez que tous ceux qui vous ont aime par cy devant, sesiouiront pour vous aimer mieux que iamais. E t moy en particulier si ie recoy ces bonnes nouvelles, nayant nulle memoire de ce que nostre Père celeste aura ensevely, ie vous aimeray mieux que iamais, et seray allege de mon mal. Sur quoy ie prieray Dieu de vous gouverner par son saint Esprit, et vous bénir avec vostre famille. De Geneve, ce 23 de febvrier 1559.

3013.

CALVINTJS MICRONIO.

Lucubrationcm aliquam dicavit regi Gothorum et quo pacto librum in Sueciam mittere queat nescius, eum rogat ut vias in hune finem aperiat. Lausan-nensem catastrophen bréviter nuntiat.

(Autographon non exstat. Desoribimns exemplar authenticum Cod. Genev. 107«, fol. 193 ab amanuense ezaratum, coll. Cod. 107t>, foi. 33, Epp. Bern. VI. 826 et Simler. Vol. 94. Versio

angl. IV. 25.)

2) S'agit-il de l'adhésion aux principes de la Théologie germanique?

S. Quod rarius ad te scribo,*) mi frater, mihi persuadeo te boni consulere, quia, si ad te literaç perferantur propter locorum distantiam longior mora gratiam illis oripit, vel etiam périt in ipso itinere', sicuti accidit de rofutationibus deliriorum Mennonis quas, negasti tibi fuisse redditas, quum tarnen, Francofordienses polliciti essent se fido nuncio da-turos. Nunc vero gratuitas a me literas non ha-bebis, quae onus tibi iniungent, sed, ut spero, non grave nee molestum. Nam pastori tibi vicino2) quas ad eum scribo offerre vel curare mittendas. nullius erit negotii. Alterum quod abs te peto diï-ficilius, ut suae quoque ad Philipperium8) nostruin tuto perveniant. Vereor enim ne rari a vobis in Sueciam sint commeatus, sed quoniam arbiträr Philipperium ipsum, quum discederet, operant dédisse ut esset ultro citroque aliqua communicatio inter vos, experiri non dubitavi an tua opera e$ officio consequi quod cupio possim. Rogatus sum, a quodam Gallo4) qui istic habita vit (nomen non, téneo, quia nescio quomodo interciderint eius literaë) ut si quid haberem prae manibus dicarem Regi Gothorum,5) praesertim in gratiam filii quern assen t miro pietatis studio flagrare, ut hoc quoque sti-mulo magis animaretur. Reductus * sum eius ra-tionibus ut id facerem. Verum quia mittendis, exèmplaribus librorum nulla mihi suppetit ratio, ad-moneo Philipperium de re tota ot has partes ei mando ut adhibita diligentia exemplar unum nactus^ Regi offerat. Magnopere quidem interest bonam copiam vehi: quia in gente a nobis remota nomen Regis gustum aliquem dabit sanae doctrinae. Atque, haec mihi summa fuit ratio. Caeterum interea, quod facio negligere honestum non esset, nempe ut Rex intelligat quae iecit in sua ditione religionis fundamenta procul a filiis Dei probari, maxime vero ut filius quern cordatissimum esse praedicant, pio-, rum votis in sua strenuitate magis ac magis con-firmetur.

De rerum nostrarum statu vix audeo verbum facere. Urbs nostra intus tranquilla a vicinis crude-liter infestatur. Non loquor de duobus monarchie, quorum pax vix aliter sanciri potest quam nostro interitu: atque ita quantum ad ipsos spectat, quo-, tidie destinamur ad interitum. Sed socios, qui nos fovere ac tueri debuerant, neque foedus neque communis religio movet quominus extrema quaeque.

3013. 1) Una apud nos e&stat antiquior hoc, N. 2421 de qua hie mentionem facit. Micronius tunc v. d. m. erat ap. Nordenses.

2) An Poppium hoc modo designare poterat ad quern, eodem die quo ad Philipperium scribebat ?

3) Videtur fuisse Gallus qui olim Lausannae studiis operam dederat, nisi potins Vadensem dixéris. Hoc tempore, in Suecia degebat. (N. 3018.)

4) Vide ep. ad Philipperium modo laudatam. 5) Vide sequentem.

445 1559 FEBRUAR. 446

contra nos tentent. Neque tarnen mirum est tarn hostiliter contra nos agere quum apud se omnia conturbent. Quia Viretus constantior in exigenda disciplina fuit quam ipsi volebant, eum et duos cöllegas abdicarunt ministerio, nee eo contend, ex-silio muletarunt. Tantum retinetur, donec iureiu-rando promittat perpetuum exsilium. Tfiginta duo citati sunt ut hodie Bernae idem subeant iudicium.6) Rèctius Beza qui sponte antevertit. Quanquam multi hac barbarie territi, sequentur eius exemplum. Tristis est atque horrenda dissipatio illius ecclesiae, sed ita aeeidere oportuit ut tandem discussa cali-gine lucem aliquam Deus eliciat. Vale, optime fra-ter, et amicos omnes saluta meo nomine. Dominus TOS omnes salvos conservet, gubernet suo Bpiritu, förtitudine confirmet ac benedicat. Genevae 23. JFebruarii 1559.

3014.

CALVINUS REGI SUECIAE.

Deäicatio Commentarii in duodecirn prophetas minores.

(Ex edit, principe Genev. ap. Io. Crispinnm. 1559, fol.)

Serenissimo et potentissimo Regi Gostavo ') Gotho-rum et Yandalorum Regi Ioannes Calvinus.

Quod semel sum testatus, Rex praestantissime, quum annotationes in Hoseam 2) ex meis lectionibus exceptae in publicum exirent, me, qui alioqui in lucubrationibus maiore meo labore et diligentia li-matis satis morosus sum censor, non esse illius editionis autorem, iterum nunc repeto: si in meo arbitrio posita res fuisset, potius daturum fuisse operam, ne hoc extemporalo docendi genus, oui privatus auditorii nostri fructus sufficere debet, la-tius spargeretur: quo etiam abunde contentus sum. Verum quia specimen illud (commentarios in Ho-seam dico) feliciore quam speravi successu editum

6) cf. Haïïeri ep. prowime sequentem. 3014.1) Gustavus 1. Vasa a. 1523 in eomitiis Strengnäsiae celebratis rem creatus, ecclesiam reformaverat, non sine multis et. gravibus luctis, consilio et ope triumvirorwm clar. Laur. Anderson, Olaf et Laur. Peterson, quorum primum cancella-rium fecit, secundum concionatorem aulicum, tertium prof. Upsal postea archiepiscopum. (Schinmeier, Lebensbeschr. der 3 schwed. Ref. Lüb. 1783. Borner, de Gustavo 1. rerum ss. in Sueeia instaur. Traj. 1840.)

2) éditas Idib. Febr. 1557.

multorum desideria accendit, ut iam unus .propheta reliquos undeeim minores secum trahat, non intem-pestivum fore censui si opus iustae amplitudinis et non poenitenda doctrina refertum Maiestati tuae nuncuparom :3) non modo ut meae erga illam ob-servantiae pignus foret, sed etiam ut celeberrimi nomini8 inscriptio aliquid gratiae acqnireret. Quo tarnen non me ambitio impulit, qui pridem didici non servire mundi theatro et qui ad multorum in-gratitudinem obdurui: sed quia optabam ad tuae ditionis homines fructum aliquem ex hoc montium nostrorum recessu pervenire, adhibenda etiam opera iure fuit ut plerique, quibus sum ignotus, sancta Regis sui autoritate adducti aequiores et melius praeparati ad legendum accédèrent. Quod mihi fore polliceor: tantum apud omnes subditos vene-rationis adeptus es: si modo non gravaberis iudicium interponere, quale tibi singularis tua pruden-tia dictabit: vel quia senectus ferendae lectionis molestiae par forte non esset:*) quod films Maie-statis tuae primogenitus ERICUS5) Rex designatus suggeret: quern sic liberalibus doctrinis poliendum curasti, ut tuto has partes in eum reiicere liceat. Nam quominus de tua humanitate dubitem faciunt multi virtutum tuarum praecones, et quidem non-nulli graves et cordati homines, ut idonei testes censeri mereantur. Itaque non est quod mireris, nobilissime Rex, munus ex tarn longinqua regione tuae Maiestati offerri ab homine non admodum tibi cognito, qui ob praeclaras et heroicas quibus te pollere intellexit ingenii animique dotes satis se tibi devinctum putat. Etsi autem non ea forte est libri excellentia quae multum favoris mihi conciliet, Studium tarnen quo adductus fui declarandae qua tuam Maiestatem prosequor observantiae non asper-naberis. Neque tarnen, quamvis infra tanti Regis altitudinem subsidat hoc munus, indignum prorsus reperies quod in tuum conspectum prodeat. Si qua me dexteritate instruxit Deus ad scripturae inter-pretationem, mihi probe conscius sum qua fide et diligentia procul removere ab ea coner steriles omnes argutias, quantumvis alioqui plausibiles sint, concinnaeque mulcendis auribus: ac praestare ut earn, comitetur genuina simplicitas, ad filios Dei solide aodificandos apta, qui putamine non contenti ad nucleum penetrare appetunt. Quid assequar, non est meum profiteri : nisi quod mihi persuadent pii et eruditi homines, me non absque successu laborare. Hi vero commentarii, si non omnium votis et ex-spectationi respondeant, ego quoque ipse cuperem

3) ef. ep. ad Philipperium proxime sequentem. 4) lies iam morti proximus erat et anno sequenii diem

suum obiit. 5) ad quern alteram ep. post paucos dies icripsit, ubi

vide annotata.

447 EPISTOLAE 3014—3016 448

potuisse aliquid excellentius ac perfectius dare: vel saltern quod propius ad propheticum spiritum acce-deret. Verum hoc me adeptum esse confido, ut ex-perientia doceat integros et aequos lectores sanoque iudicio praedifos, modo compositis animis nee fasti-diose quae in eorum utilitatem scripsi legere susti-neant, plus lucis duodecim Prophetis fuisse allatum, quam praedicare meus pudor mihi concédât. Cum aliorum industria meam non confero, quod odiosum foret, neque aliud postulo quam ut probi lectores ac cordati, ubi ex meo labore profecerint, latius in publicum ecclesiae bonum prodesse studeant: sed quia aliis illecebris librum ornare curae non fuit, neque etiara cordi, haec admonitio importuna non fuit, quae segniores ad legendum invitet, donee capto gustu aestiment utile sibi sit nee ne in lec-tioni8 cursu longius pergere. Ille quidem fructus quern protulerunt aliae meae in scripturae inter-pretatione lucubrationes, et spes quam de huius quoque utilitate concipio, ita me oblectant ut quod residuum vitae est cupiam in hoc genere laboris consumere, quoad per continuas et multipliées qui-bus distringor occupationes licuerit. Neque enim a me, cui praeter ordinarium pastoris munus alia onera vix minimum dant relaxations, quod ab homine otioso flagitandum est. Quod tarnen restabit succisivi temporis nusquam alibi melius positum esse ducam.

lam ad te, o fortissimo Rex, iterum reverter: cuius res gestas, gubernandi prudentiam et aequi-tatem, mores totumque ingenium et virtutes qui cognoverit, consilium dicandl tibi huius laboris non mirabitur. Sed quia prolixum de tuis laudibus ser-monem texere mihi non est propositum, tantum breviter attingam quod et fama et publicis scriptis satis celebratum est: Deum te miris modis ante-quam ad solium eveheret exercuisse,6) non modo ut singulare suae providentiae dooumentum in te ederet, sed etiam ut nostro saeculo adeoque posteris illustre exemplum proponeret aequabilis in recto cursu constantiae. Utraque certe fortuna ita pro-batus fuisti ut neque in rebus prosperis iustum modestiae et moderationis examen demerit, neque in adversis tolerantiae: donee tibi non minori felicitate quam virtutis laude divinitus ex tot discri-minibus, periculis, difficultatibus et obstaculis tandem emergere datum est, ut composite regni statu publice et privatim laeta tranquillitate fruaris. Nunc ergo Bufiragante ordinum omnium consensu onus tibi splendidum et honorificum magis sustines quam molestum: quia et autoritatem venerantur omnes,

6) Haec ex historia notissima non est quod h. I. fusius in memoriam revoeemus. Post varios casus et tot discrimina rerum Qustavus Danorum tyrannide eversa Sueeis libertatem commodaverat.

et Studium tarn amore quam laudibus prosequuntur. Ad haec Dei bénéficia cumulus non praetereundus accedit quod tibi designatus est ex tuo sanguine ERICUS successor filius tuus primogenitus, iam non generosae modo indolis sed maturis virtutibus or-natus: et quo vix alium magis idoneum, si liberis careres, sibi populus eligere potuisset. Hoc vero inter alia rarum est decus, tantos eum in doctrinis liberalibus progressus fecisse, ut non poenitendum inter literates gradum obtineat: neque tarnen, quoad patiuntur tot curae et distractiones quibus impli-cita est regalis dignifcas, assiduo earum studio fati-gari. Quanquam hoc apud me praecipuum est, quod non profanis tantum musis sed coelesti philosophiae sacrarium in suo palatio dicavit. Quo magis confido his commentariis, quos et ad sincerae pietatis normàm videbit composites, et mediocri adminiculo sibi esse sentiet, aliquem illic fore locum et non-nihil gratiae.7)

Deus Maiestatem tuam, serenissime Rex, diu florentem tueatur, omnique benedictionum génère locupletare non desinat, spiritu suo te gubernet, donee confecto cursu in regnum coeleste e terra migrans serenissimum Regem ERICUM successorem tuum ac illustrissimos fratres, IOANNEM,8) MAGNUM et CABOLÜM, superstites relinquas, in quibus post mortem tuam eadem refulgeat Dei gratia cum fra-terno et unanimi consensu. Genevae vij. Oalend. Februarii M. D. LIX.

3015«

HALLERUS BULLINGERO.

Classis Lausannensis ministri coram senatu examinati partim manus dederunt partim exsilio mulctati sunt.

(Ex autographo Arch. Tnrio. Pint VI. Vol. 106, olim. Epp. Tom. II. fol. 734. — Simler. Vol. 94.)

Olarissimo viro D. Heinrycho Bullingero Tigurinae ecclesiae pastori fidelissimo domino suo honorando

et compatri carissimo.

— — Heri et hodie, hoc est, 23 et 24 huius men-sis coram frequenti senatu singuli classis Lausan-

7) Sperabat sane fore ut Bex a severiore Luiheranismo abduct se pateretur, in quo tarnen spes -eum fefellit.

8) Fratri successit Ioannes III. quern uxor Catharina

449 1559 FEBRUR. . 450

nensis ministri sunt examinati ') (quamvis hodie quoque non omnes potuerint absolvi ideoque pauci aliquot in diem crastinum reiecti sint). Primum vero a reliquis, qui omnes Galli sunt, separarunt se indigenae, octo numéro, qui in reformationem prae-sentem, donec cum aedificatione et bona voluntate magistratus plura obtineri possint, consensere. Post eos Aquilegiensis minister,a) qui prae caeteris hanc camerinam movit, cum duobus alns noluit consen-tire, sed exsilium potius elegit, quod et illi decre-tum est. Reliqui videntes quo res tenderet mitius coeperunt respondere omnes. Itaque nullus eorum hodie exsulare iussus est. Duo tantum petierunt sibi respondendi spatium dari in diem crastinum. Id quod eis conoessum est. Spero ergo paucos futuros qui cum aliis exsulare velint. Senatus hu-manissime cum Ulis egit, sie ut ipsi quoque tantam mansuetudinem in re tali mirentur. Honesto quoque viatico omnes manere nolentes dimisit. Promisit etiam et concessit illis plura quam antehac un-quam. Itaque. praeter spem nostram multi admo-dum laeti discedunt. Nee desunt qui ex animo gaudeant se exonerates illis coryphaeis, quorum autoritatem potius quam rationes se sequutos esse profitentur. Speramus ergo deineeps pacatiora, et senatus quoque discet posthac maiore cura oeeur-rere offendiculis quam hactenus, ne cogatur deineeps graviores motus sustinere quam nunc. Prod-erit, inquam, censura haec ministris et senatui nostro, nam diligenter in utramque partem excussa • sunt quae ad ecclesiae disciplinant et aedificationem pertinent. De professoribus nibildum certi scribere possum. Gum ministris enim hactenus tantum ac-

Iagellonica impuht ut catholicismum in Suecia restituere co-naretur. (Theiner, Schweden unter loh. III. Th. I.) 3015.1) Haller, Éphem. p. 123: Summa fait ut responderent qui reformation principum stare vellent nee ne. Segregarunt itaque se primo illi qui erant indigenae et promiserunt se prinoipibus parituros: postea quidam quoque alii. Reliqui, qui omnes Galli erant, neqnaqnam conBentire sed proscriptio-nem potius suscipere voluerunt quam reformationem usurpa-tam. Quotquot igitur illorum erant ministri cum iureiurando proscripti sunt. — Buchat VI. 271 : Les ministres de la classe de L. étant arrivés à Berne la 25 (?) on les fit comparaître devant LL. EE. qui leur demandèrent s'ils vouloient à l'avenir observer leurs mandats de réforme, prêcher l'évangile selon leur signature et donner la s. cène. Il y en eut 8 on 9, qui étoient natifs du pays, qui le promirent; mais d'autres, qui étoient étrangers, le refusèrent tout net. Les Seigneurs' les déposèrent tous, permettant cependant aux professeurs de servir jusqu'à la Pentecôte. Mais ils bannirent sur le champ les ministres, leur donnant un mois de terme pour Be retirer, avec permission de passer et repasser par le pays pour leurs affaires, à condition qu'ils ne parleraient ni n'écriraient rien •contre la réformation de Berne. . . . En même temps ils citèrent à toutes les classes du pays le pouvoir de s'assembler, leur défendant de convoquer à l'avenir ni olasse ni colloque.

2) lo. Tornacensis cf. N. 2386. Calvini opera. Vol. XV11.

tum est. Discedent fortassis aligui ex illis. Sed cum bona gratia senatus. Quae deineeps fient cognosces proxime. — —

Bernae 24. Februarii 1559.

Io. Hallerus tuns.

3016.

CALVINUS REGI STJEOIAE IUNIORI.1)

Dicare patri eius librum suum praesumpsit, ipsumque adit ut eius patrocinio commendatus tdem genti Suecorum prodesse queat.

(Reperies authenticum exemplar in Cod. Qenev. 107«, fol. 194 bis descriptum, cuius tergo Oalvinus ipse insoriptionem addi-dit: Begi Gothorum iuniori. Exstat quoqne in Ood. 107b, fol. 34, in Ood. epp. Bern. VI. p. 831 et apud Simlerum Vol.

94. — Versio anglioa IV. 27.)

Si quis temere me fecisse existimet, praestan-tissime idemque generosissime Rex, quod publioum opus patri tuo dicare ausus sim, idem fortasse me culpam duplicare sentiet, quod privatim Maiestatem tuam his uteris compellare non dubito, perinde ac si homini ignobili familiaris ad earn pateat accessus. Verum a singulari tua humanitate, quae tantopere laudatur, longe aequius iudicium exspecto. Atque, ut ingenue fatear quod res est, fiducia tui maximi patrocinii fretus animum ad hanc nuncupationem adieci quae testis quidem esset meae erga totam regiam sobolem observantiae : praesertim tarnen he-roicis patris virtutibus te et nunc adiungeret so-cium, et paulo post haeredem inscriberet. Sic enim ex duobus gentis nostrae hominibus,2) qui sunt in clientela vestra et officio, intellexi, quum inter bo-narum literarum cultures eos praecipuo favore prosequaris, qui et purae et sincerae pietatis doc-trinae a foedis superstitionibus et barbara inscitia repurgandae fidelem operam impendunt, me quoque in eorum numéro abs te censeri. Qua dexte-ritate polleam, ne infeliciter cedat quod conor, iac-

3016.1) Infelix tile Ericus (XIV. huius nominis) Gustavo Wasae patri successit prid. Cal. Oct. 1560, sed mente captus a. 1568 de solio deiectus post longam captivitatem a. 1577 veneno sublatus est. Anno aet. undeeimo 1544 in comiliis regni Wes-teraesiae celebratis haeres in spe designatus fuerat. Caeterum constat eum, quum rempublicam capesseret, non purum ad Calvinismum inclinasse, quod de pâtre minime dicendum fue-rit. {Schinmeier, Lébensbeschr. p. 136, Theiner p. 332.)

2) Vide ep. ad Philipperium proxime sequentem, ubi et de altera.

29

451 EPISTOLAE 3016—3018 452

tare non est meum: sed qnum mihi probe conscius aim, non alium finem studiis meis esse propositum, quam ut vigeat integer Dei cultus et coelestis doc-trina genuinq suo nitori reddita quam meretur re-verèntiam in mundo obtineat, iudicium illud tuum libenter amplector. Quo factum est ut minime veritus fuerim his Uteris Maiestatem tuam rogare, non modo ut pignus reverenter sibi a me oblatum, humaniter accipiat, sed ut gratiam conciliet apud patrem, ut ab toc forte longe lateque profluat libri utilitas. Neque enim ut eum praeclaris istis nomi-nibus ornarem me impulit ambitio, sed ut labor meus sponte currentibus animos adderet ac simul prodesset gentis ditionis vestrae hominibus. Vale, serenissime Bex. Dominus Maiestatem tuam inco-lumem et florentem diutissime conservet, spiritu prudentiae et fortitudinis et aequitatis gubernet, et eximiis quibusque donis magis ac magis locupletet. Amen. Genevae 4. Calend. Mardi 1559.

3017.

OALVINUS POPPIO. »)

Responded ad diversas quaestiones sibi propositus de disciplina ecclesiastica.

(Manu scripta non exstat. Habet Beza ed. Gener. p. 326, Laos. p. 453, Hanov. p. 508, Chonet p. 448, Amst. p. 204.)

Si meas occupationes cognosceres, optime frater, non esset mihi petenda brevitatis venia, si forte TOUS tuis non satisfacio. Vix enim credas, quam onerosum sit ac negotiosum munus quod sustineo, et quam multa aliunde publice et privatim ad me distrahendum accédant. lam vero quintum mensem febris quartana me in cubiculo captum tenet, ma-iori etiam temporis parte lecto affixum. Etsi enim paulatim mitescit, sie tarnen debilitavit et animum et corpus ut multis laboribus non sufficiam.

Quod quaeris de indoctis pastoribus, qui etiam ad di8cendum propter ignaviam adduci nequeunt, vel etiam qui impura vita contaminant ecclesiam Dei, nee saepius admoniti resipiseunt, sintne ex-communicandi: an quia eonnivet magistratus et cessât tolerandi sint, ego ita sentio. Postquam frustra expertus es remédia quae extremam seve-ritatem debent praecedere, agendum esse cum aliis fratribus et symmystis, quibus cordi est rectus ordo,

8017.1) Ex responso a. d. IV. Idus Sept. dato diseimus hünc ministrwm fuisse Traieeti ad Mosam.

ne diutius patiantur sordibus istis pollui Dei sanc-tuarium. Ad hanc rem conventu opus esset, non pastorum modo, sed eorum quibus a Principe mandata est ecclesiae cura, ut communis sit deliberatio. Si spes aliqua correctionis appareat, sperandum ad tempus erit cum gemitu: sin vero longius progredi vos coget eorum pervicacia, rogandi erunt discipli-nae praefecti, quibus autoritas data erit, ut vobisoum in paueorum abdicationem consentiant, quae caeteris terrorem ineutiat. Ac ne immodicus videri possit rigor, colligenda erunt crimina ex quibus palam fiat, vel insanabiles esse morbos, vel superioribus offensis non esse parcendum, quia non sint in pasture tolerabiles. Hoc quoque si demum impetrari non poterit, hoc unum restare arbitrer, ut libère denuncietis, etiamsi eos vel foveat, vel toleret Magistratus : vobis tarnen nullam posthac coniunetionem cum ipsis fore, neo iam vobis esse loco fratrum. Haec exeommunicatio forte magistratum experge-faciet, ne ita torpeat: saltern conscientias vestras pacabit, quia partibus vestris eritis defuneti.

De seeunda quaestione ita sentio: curandum esse inprimis, ut publica autoritate exeommunicatio in ecclesia vigeat. Atque in hanc rem strenue in-cumbere cordatos pastores necesse erit. Si ad hune consensum adduci magistratus non poterit, sicuti. omnes fere a iugo abhorrent, non tarnen frangantur repulsa pii pastores, neque ab ineepto cursu désistant, sed constanter profiteantur sibi fas non esse diutius profanare sacra mysteria. Porro indignam et minime ferendam esse profanationem, dum pro-miscue quoslibet admittunt: ut porcis etiam et ca-nibus pateat Christi mensa.

Quod ad filios improborum spectat, légitima ecclesiae gubernatio postulat, ne ad coenam accédant, nisi examinati. Erit autem in examine ratio, qua arceantur si indigni sunt, donec profectum ali-quem ostenderint.

Negligentiam in liberis instituendis exeommu-nicatione punire> durum mihi videtur. Obiurganda quidem est parentum segnities, stimulandi sunt modis omnibus, adhibendae etiam minae: sed ubi neque manifesta impietas, neque contemptus, neque gravius crimen cernitur, lenitatem rigori praeferri satius est. Atque haec omnino régula in censuris ecclesiasticis tenenda est, ne austeritas humanitatem superet.

Quantum ad pueros attinet, si adoleverint, asperius corrigenda erit eorum protervia. Neque enim veniam meretur tarn, dissoluta intempéries, de qua narras. Oaeterunî ubi dueunt uxores, hoc fraeno cohiberi expediet, non alia lege benedici eorum coniugium, nisi se ad bonam frugem redituros promittant. Quod si redierint ad ingenium, levitas eorum et perfidia bis reos faciet.

Quoniam baptizandi licentia, quam sibi femi-

453 1559 FEBRUAR. 454

nae arrogant, nihil aliud est quam erassa super-stitio, stulta illa et temere suscepta actio pro nihilo duoenda est. Pastorum ergo officium est eas com-pescere: interea legitimo baptismo consecrare infantes, qui stulta et praepostera aemulatione nihil aliud quam polluti fuerunt. Plura in libello quo-dam meo reperies, cui titulus est: Appendix ad ra-tionem reformandae ecclesiae.

Quod rogas an digni sint ecolesiastica commu-nione, qui earn colère negligunt alendis pauperibus, quum suppetat facultas : respondeo, amicis monitioni-bus, non praeciso imperio hie esse locum. Videmus «nim ut sibi temperet Paulus, nihil extorquons ab invitis, sed tantum blande rogans, ut subveniant egenis fratribus : neque id ex necessitate, sed prout tulerit animi promptitudo, ut sit benedictio non te-nacitas: quia hilarem datorem diligit Deus. Ergo hoc caritatis officium hortando quidem urgere con-venit, voluntaria tarnen relinqui debet liberalitas (2. Cor. 8, 9 et deineeps).

Quo8 intelligas resilire, vel rigore diseiplinae vel crucis ignominia offensos, non satis assequor. Nam si meticulosi tantum sint ac frigidi, Christi «xemplum erga eos instar legis nobis proponitur, dum ex Isaia 42, 3 refert Matt. 12, 20: Ellychnium fumigans non exstinguet, calamum quassatum non confringet. Sin vero palam discessionem ab eccle-sia faoiunt, ac eos evangelii pudet vel taedet, nullo modo admittendi suDt ad sacram coenam.

Qui admoniti subinde ad eadem vitia relabun-tur, nee finem peccandi faciunt, imo ecclesiam lu-dunt yanis pollicitationibus, eos severius traetandos iudico, nee simplieibus verbis agendum, ubi verba dare non desinunt. Nam si haec lenitas impune feratur, ad obstinationem et impudentiam postea transsiliet.

In rudibus difficile est perpetuam legem tra-dere: sed hic non vulgari prudentia opus est, ut discernât pastor inter tarditatem qua plurimi labo-rant, et inter socordiam quae vulgo erassa ignoran-tia vel affeetata dicitur. Multi enim reperiuntur idiotae satis astuti in privatis negotiis, satis acuti ad lucrum captandum, et ad damnum vitandum perspicaces, qui ne verbo quidem ad testandam pie-tatem idonei sunt. Ergo quos ita videmus sponte indociles ineuria magis et contemptu quam ingenii penuria, prohibendos a saera coena non dubito, donee pudefacti Studium ad discendum applicent. In aliis semifatuis modum hunc tenendum censeo, ne admittantur nisi modice saltern rudimentis imbuti: ut formulam precandi sciant, confessionem 'fidei, legis praeeepta, salutem sibi esse repositam in uno Christo fateantur, eumque unicum mediatorem ag-noscant, finem etiam baptismi sui, et usum coenae non prorsus ignorent.

Qui suspensi a sacra coena proterve iudioium

ecclesiae respuunt, hac sua contumacia declarant se extraneos: ac proinde nihil senioribus restare video, nisi ut magistratum exstimulent ad eos durius coercendos. Nam in poenis ecclesiasticis ultima est excommunicatio. Quod vero ad censuras spectat, nota est illa Pauli admonitio, non esse nostrum de his qui foris sunt iudicare (1. Cor. 5, 13).

Optandum quidem est, ut praeter diem domi-nicum pauci retineantur dies festi : nam ut tollantur e medio superstitionum reliquiae, semper ad hoc Vitium plus aequo propensi erunt homines. Hodie autem maior pars feriis papatum fovere appétit. Ut tarnen obviam eatur dissidiis, cavendum' est, ne quis-que proprio arbitrio ferias abrogans aemulationem aocendat. Sed qui malum hoc sanatum cupiunt, studeant in eundem consensum fratres suos addueére. Hoc si impetrari non potent, singuli quoad citra tumultum fieri poterit, paulatim ex supervacuo numéro rescindant quas videbunt magis esse noxias, quo facilius sibi concilient populi sufFragia.

Pauperes, quibus ecclesiae liberalitas ignaviae est occasio, eleemosynis minime alendos esse, tum communis sensus dictât, tum etiam clare docet Paulus. Nam ubi pigros ventres otioque deditos ex-communicari iussit, tandem subiieit: Qui non vult operari, neque comedat (2. Thés. 3, 10). Vale, exi-mie vir et mihi colende frater. Genevae, iiii. Oa-lendas Martii. 1559.

3018.

CALVINUS P H I L I P P E R I O 1 ) ET SOCIO.

Commentarium in prophètes minores Régi Sue-ciae nuncupavit rogaique ut id priwÀpi haeredi re-nuncient quwm pro tempore ipse non habeat quo paeto exemplaria eo transferenda curet.

(Haec, et quidem sine inscriptione, in Cod. Gêner. 107», prae-cedenti adhaeret, in caeteris exemplaribus ibi designates ean-dem praecedit, neqne dnbinm quin scripta sit dnumviris in altera epistola àvmvvfuoç laudatis, quorum alterius nomen

apographa exhibent.)

Scripsit ad me superiore autumno vir quidam antea mihi ignotus 2) et quidem gallica lingua, unde

3018.1) Vide ad N. 3013. not. 3. 2) Si hie coniecturae locus daiur suspicamur iHum fuisse

Dionysium Beurée, quem Gustavus fUio praeceptorem in tna-thematicis et philosophicis dederat. Fuit is Galvini assecla et dum mvebat pater coûte discipulum easdem in partes tra-here studebat. Qui quum rex foetus esset Ulum Senatoren

29*

455 EPISTOLAE 3018—3021 456

Galium esse coniicio: in Uteris autem et pietatis Studium et ingenuam sinceritatem mihi visus sum animadvertere. Meum hoc iudicium confirmavit quod se tibi et amicum et familiärem esse praedica-bat, quia inde, quoque ratiocinabar tui non esse dis-similem. Certe tantum fidei apud me adeptus est ut eius rogatu non dubitaverim Commentarios

" qui tunc sub prelo er ant, ex meis in duodecim Prophetas minores praelectionibus collectos, Serenis-simo Regi Gothorum et Vandalorum, cui nunc in-servis2) dicare. Pollicebatur enim ille gratum fore munus et addebat, si Emdae tune fuisses, te has partes simul fuisse suscepturum. Nunc utriusque fidem appello, quia tuum esse videtur quod pro te amicus spopondit praestare, et ipse excusare non potest si existimationem suam vult tueri, quin verum esse probet quod asseruit. Hoc autem in summa a vobis peto, ut Regi declaretis meum hoc officium, et testimonium meae erga eum observantiae. Qua in re utendum vobis erit opera Regis designati qui, ut est liberalibus doctrinis politus, ita melius iudi-cabit quam pater de meo labore, testisque idoneus esse poterit. Itaque breviter ad eum scripsi ne hoc oneris subire gravetur. Reliqua non adeo moror, si intellexero in illagente fructuosum esse opus, et Regibu8 placere nomen suum fuisse adscriptum. Exemplaria qui perforent* nullos habebam, quia mihi ignoti sunt mercatores qui ex ilia regione ad emporium Francofordiense veniant, vel qui in earn libros importent. Oommercia tarnen esse non du-bito et nostris librariis mandavi ut diligentius inqui-rerent. Quin etiam has literas iterum describendas curavi, ut si forte u urn exemplum intercideret aliud salvum redderetur. Valete ambo, eximii viri et in-tegerrimi fratres. Dominus vos semper gubernet, vos tueatur suisque donis locupletet.

TriBtis, mi N., a tuo per hanc regionem transitu Lausannensis ecclesiae dissipatio accidit. Vire-tus, quum in proposito constanter staret, abdicatus est a suo munere cum duobus collegia. Quum se classis adiungeret eius causae, omnes in arce retenti sunt, postea data fide sistendi ad iudicium dimissi. Nunc edictum exspectant quo eiiciantur in exsilium. Eo usque prorupit eorum furor quos Deus spiritu vertiginis percussit. Quanquam nunc boni omnes sunt in luctu et squalore, impii autem petulanter Christo fidisque eius ministris insultant. Deus tarnen qui solet e tenebris lucem educere laetiorem dabit exitum. Ego privatim iam quintum mensem febri quartana laboro, quae me hactenus clausum in

ereavit et conailiarium regium, postea veto per dementiam eum interfecit. {Haag. II. 265) Batet taîem virum facile Caî-vinum de rebus aulae Sueciae certiorem reddere potuisse.

3) «te, non: inservit, ut habet Cod. 107b.

cubiculo tenuit, quia et corpus macie attenuatum erat et vires fractae. Nunc relaxatio spem sanita-tis promittit. Iterum valete.

G-enevae 4°. Calend. Martias 1559.

3019.

RADZIVILIUS OALYINO.

Verba ofßciosa et regiae urbanitatis plena. Ad ipsam rem nihil. ')

(Ex anthentico exemplari Ood. Goth. 405, fol. 34.)

Clarissimo eidemque doctissimo viro D. Ioanni Cal-vino Genevensis ecclesiae pastori vigilantissimo et superin[tende]nti ecclesiarum Gallicarum o,

amico nostro carissimo ac observando.

Clarissime idemque doctissime domine Calvine, amice noster maiorem in modum carissime et observan-

dissime.

Ea est excellentiae tuae virtus, ea pietas, eru-ditio et animi celsitudo, ut te merito omnes boni amplectantur, ament, venerentur et observent. Pro-inde, quotiescunque ad nos excellentiae tuae adfe-runtur literae, non possunt nobis non nisi summam voluptatem, summam etiam delectationem et gau-dium adferre. Testantur etenim, nos ab excellen-tia tua non vulgariter amari, non vulgariter etiam nostram erga se benevolentiam et animi propensio-nem fieri, quam tametsi in excellentiam tuam nullo officii génère testati sumus, vellemus tarnen earn nobis aliquando dari et offerri occasionem, ut intel-ligere possis excellentem tuam virtutem et reliqua divina dona, quibus te Dominus ornavit, maximi a nobis vici8sim fieri, teque insigni doctrina, pietate et eruditione virum a nobis insigniter amari, ac nisi tarn longa locorum distantia nobis obesset ad testificandam in excellentiam tuam animi nostri af-fectionem iamdudum id re ipsa praestitissemus, quod nunc tanto locorum intervallo impediti verbis tantum declaramus. Petimus itaque, mi clarissime et doctissime domine Calvine, ut tibi de nostra erga te benevolentia, officio et amicitia tantum promittas et persuadeas, quantum de homine penitus tibi ad-dictissimo tuique amantissimo promittere debes, ne-que te hoc moveat, aut ab amore nostri alienet, quod non ad singulas epistolas tuas respondents.

3019.1) conferendae sunt N. 2876 et 3002.

457 1559 FEBRUAR. • 458

Voluntas ad earn rem nobis non deest, sed non semper adsunt qui perforant, et adsunt quotidie in-finita prope negotia, quae nos non tantum totos sibi vendicant sed etiam obruunt ita ut non possimus omnibus amicis in officiosis praesertim epistolis sa-tisfacere.

Caeterum de statu deque conditione religionis ao ecclesiarum nostrarum in his septentrionalibus regionibus non est quod ad te pluribus scribamus. Siquidem D. Laelius Socinus,2) qui nobiscum ali-quanto tempore fuit, de toto negotio, deque omnibus rebus te coram sermone suo edocere, et quae forte illi * ante ignota fuere notissima illi facere potent. Interim oramus Dominum Deum ut te nobis et ecclesiae suae servet quam diutissime incolu-mem et felicem.

Datum Cracoviae 26. Februarii Anno Domini 1559.

Excellentiae tuae observantissimus frater Nicolaus Radzivil.s)

3030«

GRATAROLUS CAL VINO.

Bespondet ad eius literas quihcs bona ipsius officia in causa litis inter Bernam et Genevam penden-tis et a Basileensi superarbitro dvrimendae interpo-nenda sollicitaverat.

(Ex apographo Cod. Paris. Collect. Dupuy Vol. 102, fol. 134. Si quid in stylo desideràveris ne id soli librario vitio ver tas.)

Doctissimo et integerrimo Christi Domini mi-nistro D. Ioanni Calvino fratri et maiori suo ob-serrando.

Genevae. en ses mains.

S. Literas tuas ') ex nuncii vestri manibus (dicentis nunc amplius non errabo) recepi. Mihi gaudeo probari tibi qualemcunque sedulitatem et di-ligentiam meam: certe animus non deest, atque utinam ego Superarbiter ut essem, dignus forem Tel collateralis : diffidentiae ulla signa ex me coniicere nequeunt, sed amorem erga vos non vulgarem, et

2) quem Càlvinus Badeivüio commendaverat 1. I. Anno 1559 ineunte adhuc in Polonia commorabatur, paulo post vero in Germaniam et ltaliam rediit. (Treehsel II. 197).

3) manu propia. 3020.1) N. 3007.

odium in adversariorum scelera et impietatem. Quid de exceptione vestra in suspendiarios feratur, aut quomodo accepta sit, scire nunc non possum, et nun-cius vester urget ut meas literas ipsi dem citius. At vix ipse intra biduum expedietur. Nam hodie, quum dies sit dominica, nihil fiet, quum senatus baud sedeat. Alloquutus tamen amplius, diligen-tius et efficacius sum D. doctorem Amerbachium2) superarbitri cognatum, et mihi meisque amicis per-amicum, qui in summa se non defuturum pro posse omnino promisit. Is vero unus est pro centum. Aderit autem occasio illi propterea quod quum vos contenu sitis ut de arnica pacificatione agatur, senatus eo inconsulto rem non expediet: atque ita videbit ipse acta publica et rationes partis utrius-que et ita iuridice ac tutiori fidentiorique animo sententiam suam dicet et illius Bern, praefecti ma-litiàm et ignorantiam aperiet. Non deerit etiam aliqui8 alius honestus favor, et Dominus e supernis animum etiam superarbitri impellet. Ego, ubi sciam et possim, occasionem iuyandae rei non praeteribo, quum ex bono sene Hippocrate (ut reliqua taceam) didicerim, praecipitem ac momentaneam esse occasionem.

Lactantii3) nostri transitum non sine valde moesto animo accepi, ut phanaticis et superbis aliquot placuisse non nescio. Humiliât Deus ecclesiam Italicam, ut unita magis sit et Deo patri optimo supplex. Ioannes Paulus (aut Saulus) hie iam in academia ob exhibitam pulchram et sanam fidei con-fessionem scriptam (quam non vidi) ut ahmt, acceptas est, et Tiguri puto, atque istuc eum ventu-rum audivi.4) Utinam ex corde et ex toto resipue-rit, quod non credo. Bene et diutissime, nempe hilari et bene speranti animo, vale: alioquin vix valere naturaliter valebis. Dominum nostrum et pro me ora. Basileae 26. Februar. 1559.

Tuus ex animo Guilhelmus Gratarolus.

3021.

CALVIN A MADAME DE COLIGNY.

Consolations apropos de la captivité de son mari.

2) ibid. 3) Bagnonii, Italorum ministri Genevae. Gratarolus

ipse Italus erat ex Bergamo. 4) Alciatum m. Oct. 1557 Genevae, m. lun. s. lui 1558

cum Blandrata Turici oibvium habuisti, inde in Vollem TeVi-nam àbiturum {N. 2916). Postea in Polonia fuit et Gedani obiisse fertur post a. 1565 (Sand. p. 27 Salig. II. 678).

459 EPISTOLAE 3021—3022 460

(Copies Bihl. de Geneve. Vol. 107, fol. 123. Vol. 107b, fol. 35. Berne F. p. 120. — Ruchat VII. 373. Crottet, Chr. N. 40.

Henry III. 141. Bonnet II. 262. Trad. angl. IV- 29.)

A Madame Padmiralle.

Madame, le bruyt commun touchant la délivrance de monseigneur ') nous a donné courte ioye pour quelque petit de temps, et daultant nous a ce esté plus grant regret dentendre tan tost apres que nous estions frustrez de nostre désir et oppinion. Mais combien quil en soit aultrement advenu, si vous fault il praticquer ce que l'escripture nous monstre que la foy est de longue attente, et quil ne nous est point commandé destre patiens pour ung an ou pour deux, mais tenir noz affections en suspend iusques a ce que le temps opportun soit venu, et recourir tousiours a celuy auquel il apartient den determiner, le priant d'exaulcer nos requestes, supporter noz infirmités et pour le temps quil vouldra que nous languissions, nous fortiffier de constance. Gest le principal que nous aions affaire en nostre vie de nous accorder en toute sub-iection et humilité a son bon plaisir, car cela emporte quil ioysse paisiblement de nous, que nous soions captifs soubs son obeyssance et mesmes que nous luy soions2) sacrifices voluntaires, pour morir et vivre selon quil vouldra disposer de nous. Mesmes ceste affliction nest pas si dure que vous naiez de quoy alléger vostre tristesse en beaucoup de sortes, pour vous tenir quoie iusques a son retour. Cependant aussi, Madame, ie vous prie vous apprester a tenir bon contre les allarmes qui vous pourront estre alors dressez. Car quelque bonne affection quil ait de se dédier a Dieu, ie crains quil ne se trouve8) aucunement esbranllé ou les murmures ou par les menasses de loncle, *) ou par la sollicitation du frère.5) Et aussi pensez que vostre debvoir sera de luy ayder par vostre exemple a prendre couraige. Nous prierons aussi Dieu, de nostre costé, quil luy donne magnanimité plus

3021.1) Transféré du château de l'Ecluse au. château de Gand, l'amiral de Ooligny était tonjours captif des Espagnols. Il ne recouvra la liberté qu'en avril 1559, après la conclusion de la paix de Câtean-Cambrésis. {Bonnet) Dans la Vita G. Colinii p. 19 il est dit : pretio aureorum qumquaginta millium pro capite solnto domum reversas est. A la rigueur nés deux assertions peuvent s'accorder.

2) facions Bt H. 3) tienne H. Bt. 4) Le connétable Anne de Montmorency, zélé catholi

que, et ennemi juré des huguenots. Membre du Triumvirat en 1561, il se signala par la dévastation des prêches de Paris, qui lui valut le surnom de oapitaine Brule-ban, fnt fait prisonnier à la bataille de Dreux, et périt en 1567 à la bataille de Saint-Denis. (Bonnet.)

5) le Cardinal Odet de ChâtUlon, qui ne se prononça ouvertement pour la réforme qu'en 1559.

grande que ua eu celuy qui avoit si bien commencé et na pas continué de mesme. 6) Toutesfois, quelques difficnltez que nous voyons, la promesse qui nous est donnée que Dieu pourvoiera a tout et y donnera remède, nous doibt bien suffire pour ne point fleschir en nulle tentation, mais nous faire penser si bien et nous arrester a ceste vie celeste, que ce monde ne nous soit rien: pour le moins que nous y • passions comme estrangers, ayant bien tousiours ceste sentence imprimée en nostre memoire, quil nous fault estre conformez . a nostre Seigneur Iesus en ses afflictions pour estre partici-pans de sa gloire.

Snr ce, Madame, après mestre humblement recommandé a vostre bonne grace, ie supplieray le père de miséricorde vous tenir en sa garde, vous augmenter les dons de son esprit, vous soustenir par sa vertu, et vous faire grace de persévérer a le servir et honorer iusques en la fin. Ce 27. de février 1559.

3033.

HALLERUS BULLLNGERO.

Fuse narrât quae his ultimis diébits in causa Lausannensium acta sini, et hoc occasione exponit quale institutum apud Bernenses circa discipUnam tnorum ohtineat, quo iUi sane pro tempore contenu esse potuissent.

(Ex autographe Aroh. Turio. Plut. VT. Vol. 106, olim Epp. Tom. IL fol. 735. — Simler. Vol. 94)

Glarissimo viro D. Heinrycho Bullingero Tigurinae ecclesiae pastori fidelissimo domino et compatri suo

perpetuo colendo.

8. Scripsi nuper ') quaedam de causa Lausan-nensi, 24. videlicet huius mensis, quo die multi pertinaciam suam rémittentes ooncessipnibus senatus consenserunt. Nunc ergo quid crastino amplius actum, et quae catastrophe sequuta, et quis sit harum rerum praesens status, aperiam. 25. Februarii superfuerunt aliqui adhuc examinandi, sed omnium obstmatissimi. Nam quum ab Ulis qui 24 die examinai sunt intellexissent, quae cum ipsis acta essent omnia, de novo quasi conspirarunt iterum ad

6) d'Anddot. On prétend cependant que Coligny lui-même lui conseilla d'assister à une messe. 3022.1) N. 3015.

461 1559 FEBRUAR. • 462

non consentiendum, sed ad exsilium potius eligendum, et fecerunt quoque nt aliqui ex illis qui priore die consenserant, conscientiis angerentur ita ut aegre continuerimus eos quin ad senatum redirent et ad-huc cum reliquis exsilium posoerent. Factum itaque ut novem vel decern ex praecipuis exsulare mallent quam concessionibus Principum (ut vocant senatum nostrum) consentire. Quod professores2) attinet, qui superfuerunt omnes, Bibittus nempe, Tagaultius, Beraldus et Bandonus (nam Merlinus iam prius di-missus est post Besam) dimissionem amicam petiere. Ea ipèis concessa est, sie tarnen ut, quod ipsi quoque polliciti sunt, ad diem usque Pentecqstes man-suri sint. Dicunt illi, se non posse communem causam fratrum deserere et bona conscientia in ec-clesia esse, disciplina ilia ecclesiastica carente. His transactis senatus yoluit ut nos in locum proscrip-torum alios eligeremus.s) Sed quoniam non omnes Sabaudici ministri ita nobis noti sunt atque Grer-mani, decretum estheri legationem illuc mittendam, et conyocandos reliquarum classium seu capitulorum Sabaudicorum decanos et iuratos, hoc est, visita-tores omnes, ut una cum illis ex singulis classibus deligantur idonei qui his ecclesiis praeficiantur. Mittuntur duo senatores, D. Musculus item et Benedictes Aretius atque ego, quibus iniungitur ut simul statum scholae inspiciamus et quomodo illa retineri et instrui de noro possit consideremus.

Interea Viräus *) senatui scripsit, et blande ad-modum, ita ut videatur non proeul abesse a con-

2) Ephem. p. 124: Ministri cum iureiurando proscripti sunt. Professoribns inramentum est remissum quam ad illps haee causa minus pertinere videretur: promisernnt etiam Uli se usque ad Pentecosten lectiones suas prosequutnros.

3) Ibid. Bis ita transactis, quum tot ecelesiae suis es-sent spoliatae ministris et schola qnoqne lapsura videretnr, placuit senatui legationem mittere Morgias illucque ez singulis reliquis classibus vocare dnos praecellentiores vires et una cum Ulis eligere alios in locum eorum qni discesserant. Missi sumns illuc D. Musculus, D. Bened. Martinas [Aretius] et ego cum quaestore Steigero [et Manuele cf. N. 3035]. — Muchat VI. 272: Les Seigneurs, voulant remplir les ministères, les professions et les régences vacantes, ordonnèrent aux ecclésiastiques de leur capitale de nommer des sujets capables de remplir ces postes. Ces Messieurs s'en excusèrent, et insinuèrent qne la chose se feroit mieux par un synode assemblé dans le pays même. Les Seigneurs suivirent ce sentiment et convoquèrent un synode à Morges an premier Mercredi de Mars. H devoit être composé des doyens et des jurés de chaque classe: c'étoient 6. doyens et 12 jurés, en tont 18 ministres. Ils y envoyèrent ponr y présider deux seignenrs de l'état, Jean Steiguer et Jérôme Manuel, avec trois de leurs ecclésiastiques, W. Musculus, lean Haller et Ben. Marti, qni grécisant son nom voulut être appelle Ârétius.

4) Rodler. I. I. Yiretus interea denno a senatu hnc vo-catus est. Sperabatur enim adhuc fieri posse ut ad consen-Bum indnci possit suaeqne ecclesiae restitui. Si fieret hoc, vi-debatur sua autoritate reliquos quoque omnes retenturns. Sed is acoeptis his Uteris et Gallig quibusdam in consilium adbi-bitis verebatur ne ad hoc vocaretur ut si consentire nollet in '

sensu. Itaque antequam nos illuc proficiscamur-vocabitur ipse hue ut et senatus et nos cum illo agamus, si forte adhuc retineri possit: et spes adhuc superest, si illi consensus persuaderi possit, ut illius autoritate reliqui omnes quoque reduci possint. Sed quid futurum sit nescio. D. Nicolaus a Dies-bach, consulis nunc vices gerens, ex animo te pre-catur ut per huno nuncium qui has tibi adfert Vi— reto ipse quoque scribere vefis, s) et illum ad COE*-cordiam et consensum una nobiscum hortari. Ex-istimat, quod et nos putamus, tuam autoritatem plurimum apud ipsum valituram. Rogo ergo ego quoque ut ad illum scribas et literas per hunc ad me mittas. Utinam D. P. Martyr idem faecre vel-let.6) Nam quum illius ipsi scripta et autoritatem nobis semper obiieiant, nosvicissim illius exemplum illis obiieimus, quod in ecclesia Tigurina hac disciplina non minus quam nostra ecclesia carente paca-tus et tranquillus maneat, nee turbas aliquas non necessarias moveat, nee tanta offendicula talemque desolationem, qualem illi prae se habent, instituât.

Ut autem concessiones quoque Principum in-telligas, et quam non nullam habeamus disciplinant, imo maiorem et severiorem quam ego in üUis Ti-gurinis ecclesiis viderim, scribam quid habeamus et quid ipsis quoque concessum sit. Habemus in singulis parochiis, non urbicis modo sed et paganis, ut sic dicam, consistoria quae nobis senatus sunt ecclesiastici.7) Sunt in illis constituti minister cum quatuor aliis, in quibusdam sex aut octo, presbyteris, prout ecclesiae fuerint numerosae. Omnes illi iura-mento obstringuntur ad invigilandum ofFendiculis ecclesiae et ad coercendum illa. Habent etiam ista consistoria potestatem vocandi omnes eos qui in religione minus videntur instituti, et qui vel non noverint precari aut praeeepta Domini ac sym-bolum recitare. Licet eos ibi examinare, erudire, hortari, spatia illis temporum ad discendum prae-scribere. Nee quisquam ab illa potestate consisto-riorum exemptus est. Tantum hoc non vult senatus ut generaliter omnes (sive de eorum fide con-stet, sive non constet) ibi examinentur, sed rudes et imperiti tantum, ne tandem in auricularem iterum hoc examen degeneret confessionem. Deinde

carcerem coniieeretur. Genevam nulla accepta venia una cum collegia perfugit. Quo contemptn senatus adhno magis offen-sus proscriptionem Uli decrevit.

5) N. 3025. 6) Ex ep. Vireti ad Märtyrern d. d. a. d. IV. Non.

Mai. patet Marti/rem scripsisse, non vero quid consüii dederit. 7) Chorgerichte, quibus ineumbebat id quod hodie die

Sittenpolizei diceremus. Rabebant ius admonendi, muletas non ita graves irrogandi, et ad tempus vineulis reos mandandi. Maiora ad tribunalia civilia referebantur. Quae hic Halle-rus euponit fere aecuratissima sunt quae de hoc instituto ad posteros relata sunt. Cf. Kirchhofer, B. Haller. p. 162. Caeterum vides HaUerum in his rebus minime cum Calvino consensisse.

463 EPISTOLAB 3022—3023 464

habent amplius hanc quoque potestatem, vocandi omnes eos qui publicis sceleribus ecclesias offendunt, scortatores, ebrios, usurarios, milites sanguinarios etc., et monendi ac dehortandi eos, insuper qüoque consulendi (nota bene hanc vocem consulendi, nam expresse illis concessa est), ut si mores mutare non

- velint, ne accédant ad coenam Domini: satius enim ipsis esse non accedere quam iudicium sibi indigne sumendo manducare. Nolunt tarnen ut quisquam cogatur, aut ut ullius conscientiae post illam admo-nitionem factam vis inferatur: sed si quis post ta-lem admonitionem accedere velit, tanquam poeniten-tiam profitens admittatur, sic tarnen ut consistorium deinceps diligentius eum observet quam antea, et si deprehenderit eum vel contra consistorium et eius assessores aut constitutiones ecclesiasticas illas loqui, aut deinceps priore scelere se iterum commaculare denuo, praefecto loci hunc indicent, qui sub amis-sione officii sui eum hue ad senatum remittat, ubi de eo pro ratione admissi decernatur. Et ut ho-rum con8istoriorum quoque maior sit autoritas, vo-lunt ut praefecti, ubicunque fieri potest, illis prae-sentes intersint et eorum autoritatem tueantur.

Vides non nihil esse disciplinae in ecclesiis nostris, ut multi ex illis queruntur. Poterant his esse contenti donee Dominus daret perfectiora. Sed malunt deserere ecclesias et tanta offendicula instituere, et pio magistratui tantam infamiam inu-rere, qui eos exsules et mendicos fere suscepit et fovit. Sub quorum umbra ex tempestate gravi pro-fugerunt, eos nunc lacérant et ipsis tales turbas movent. Nee esset impossibile plura quoque a senatu impetrare, si videat ipsos his concessis recte uti. Sed quoniam experimur quotidie quomodo illi inquisitione sua non modo in imperitos utantur, sed in quoscunque etiam quantumlibet pios et doctos et inculpatae vitae, qui in praedestinationis negotio non omnia ipsorum aut Calvini dicta et scripta probant, sed moderationem maiorem requirunt, hoc fa-cit ut et senatus et nos quoque tyrannidem metua-mus. Possem tibi multa recensere quae egerunt sub hac concessione mirabilia, ut mirum sit principes non auferre ipsis omnem prius concessam potestatem. Sollicitât nos quoque sohisma illud sacra-mentarium, quod aliquando hanc misère vexavit et exercuit ecclesiam. Quid enim eo tempore fuisset factum, si excommunicandi mera potestas in mani-bus fuisset ministrorum? Omnes sane recte sen-tientes fuissent excommunicati et stabilitus fuisset Lutheranus error. Et si tale quid deinceps quoque (quod Dominus avertat) evenerit, vides quem-admodum periclitatura sit Veritas. Nisi enim senatus sua earn autoritate hic retinuisset, iam de ea actum erat. Tenemus etiam adhuc memori mente quid eo tempore, hi ipsi Lausannenses turn disputa-rint de superioritate ministrorum, quod minister es

set super omnes etc. Non ergo desunt rationes cur pius magistratus (cuius certe pietatem in hac ipsa causa et actione sic cognovi ut non possim non illam praedicare) non velit omnem et plenam potestatem ipsorum arbitrio concedere. Sed nimis pro-cul excurro. Exsilium potius Uli quam has conces-ciones elegerunt. Gonscientiam praetexerunt, et verbum Domini, institutionem Christi, exemplum apostolicum. Non posse se bona conscientia coenam exhibere his de quorum fide ipsis non constet. Sce-leratos non a ma[gistratu] modo puniri, sed et ab ecclesia quoque et illi[ws ministris] coerceri debere, non proiiciendum sanctum canibus [et alia] quae sunt eiusmodi. Non audires quemquam horum de [ecclesia} sua bene loquentem. Omnes sunt illis canes. Ecclesias si haberent Oorinthiacas, non in-cestuosum modo, sed omnes alios quoque excom-municassent, et earn sic repurgassent, ut ego consi-derans vitia eius ecclesiae videre non possim an aliquem in ecclesia vel unum saltern retinuissent

Sed sum nimius. Vexat me haec causa pluri-mum. Ideo sum verbo,sior. Tu mihi parce oro. Habes alia magis necessaria quae agas. Sed non possum non in sinum tuum effundere quae me an-gunt. Vireto ut scribas adhuc oro. Cuius rei gratia hie nuncius a senatu mittatur, adhuc dum haec scribo ignoro. Dominus Vicetenens ex senatu per apparitorem mihi nunciavit cursorem Tigurum mit-tendum, ut si quid scribere velim scribam. Haec ergo éffudi potius quam scripsi. Commendo tibi me et ecclesias nostras semper. Salutant te D. Dies-bach, Holler, Hag, Tillger, Steiger, socer item meus, mater, Musculus et fratres omnes. Bernae ultima. Februarii 1559.

Hallerus tuus.

Fratri meo nunc scribere non vacat. Velim itaque te has ei com-municare, ut ipse quoque oatastro-phen huius rei, de qua prius ad ip-sum quoque scripsi, cognoscat.

3023.

CALVINUS ZERKINTAE.

Satis amarulenta expostulate qua diversa utriits-que ingénia ipse vere et lucide depingit, severitatem suam vindicat, Bernensium in adversaries ipsius leni-tatem acriter notât, Gastalionem denuo perstringit et

466 1559 FEBRUAR. 466

omnino ita scribit utpostremo ipsum, si quid videmus, scripsisse poenituerit. Certe epistola non finita vide-tur et fartasse non transmissa.

(Ad manus erast plnrima exemplaria: Ood. Genev. 107», fol. 188, 107b, fol. 47; Cod. Bern. Epp. T. VI. p. 815, Simleri Vol. 94. — Bezae edd. Genev. p. 379, Laus. p. 681, Hanov. p. 766, Chouot p. 520, Amst. p. 237, nbiqne suppressis nominibns

propriis.

S. Literae tuae, *) eximie vir, non eo tan tum nomine mihi gratae fuerunt, quod testes sunt pri-vati erga me tui amoris, sed quia non vulgare fo-vendae in ecclesia pacis et concordiae Studium declarant. Quod diu intermissum utrinque fuit scri-bendi officium, id forte mihi adsoribi debet. Neque certe infitior, ideo me libenter tacuisse ne ad inutiles conflictus me provocarem. Quum ad eundem tendamus scopum, natura tarnen et moribus magis sumus dissimües quam optarem. Quid de me sen-tias, et quid interdum loquaris, non ignoro. Neque vero ita sum mihi addictus quin nonnulla quae in me reprehendis vitia mihi quoque displiceant: cuius rei satis multos habeo idoneos testes. Sed alia sunt quae mutata nolim. Quanquam non natura tantum differimus, sed consilio rationem prorsus a tuis moribus diversam sequor. Si te delectat mansuetudo, neque ego ab ea sum alienus. Quod autem severus nimium tibi videor, hanc mihi crede personam imposuit nécessitas. Interea non expen-dis quantopere ecclesiae noceat remissa tua facilitas, per quam improbis quidvis impune licet, et quae virtutem vitiis permiscens nigrum ab albo non dis-tinguit. Exemplo sit Castalio, quem praefici ecclesiae Lausannensi optasses,2) nisi veritus esses ne turbas parèrent quae mihi fuerunt cum ipso alter-cationes. Qua voce non tarn ego vulneror quam violatur sacrum Dei nomen, eiusque Veritas et tota religio gravi contumelia afficitur. Dum praecipuum salutis nostrae caput3) labefactare conatur ille bonus vir, non pudet eum in detestabiles blasphemias prorumpere : Deum Cahini esse mendacem, hypo-critam, duplicem, scelerum omnium autorem, recti et honesta inimicum, ac deteriorem ipso diabolo. Quid te mecum inhumaniter agere conquerar ? Scio enim nihil tibi minus esse propositum quam appro-bare tarn foedas ac detostabiles obscoeni canis la-

3023.1) Quam nos habuimus uttimam (N. 2914) quum hie non respiciatur, aliqua recentior deperdita videtur, fortassis eodem tempore scripta quo et N. 3008.

2) Castalioni Zerkintem bene voluisse nihil est quod mire-ris: idem utrique Studium tolerantiae et de praedestinatione indicium- (Cf. Bonnet, derniers récits p. 60.) Non solum tune sed denuo a. 1562 de eo Lausannam voeando Bernâtes cogita-runt, invitis tarnen theologis. Cf. Haller, Ephem. p. 121.

3) Praedestinationem. Cahini opera. Vol. XVII.

tratus. Yerum millies potius me terra absorbeat, quam non exaudiam quid mihi dictet ac praescribat spiritus Dei per os prophetae: ut probra scilicet, quibus laceratur Dei maiestas in caput meum re-cidant. Et tu, dum pro fide officii causam defendo, quam deserere fas non est quin proditor sim ac per-fidus, me altercari dices? Utinam tibi tarn incon-siderata vox, cuius me pudet, sicuti indigna est homine christiano, nunquam elapsa esset. Si qua in nobis est pietatis gutta, tanta certe indignitas nos ad summam indignationem accendet. Quod ad me spectat malim hie furere quam non irasci. Tu, quomodo tibi olim reddenda ratio sit coram summo iudice, videris. Meliori quidem iure ac sinceriore quoque affectu apud te familiariter depono hanc querimoniam quam ante biennium, apud alios me traducens, Ciceronis potius quam Christi discipulum esse iocose dixisti.

Nunc redeo ad tuas literas. De Älysii discessu pridem admoniti fuimus ac contempsimus hominem ut dignus erat.4) Causae tarnen habenda erit ratio, sed in tempore. Si qua synodis erit autoritas, turpiter eiectns ad vos redibit. Si hoc modo salvum fore existimas, te voti compotem fore promitto, et facile recipietur ut alii similes. Restitutionem nu-per obtimiit Maurisius quidam periurii convictus et damnatus, tantum quia mihi nunquam maledicere destitit. Cur non parceretur Alysio qui tarn stre-nue labefactare conatus est aeternam Dei electionem in odium Calvini? At vide quos et quales habeat patronos pelagianum delirium. Hie, de quo agitur, homo est indoctissimus ac prorsus nihili. Davioni favore obrepsit ad ministerium. Erater enim eius, insipidus senrra et circulator, sodalis erat Davioni. Insipidum voco quia me cum suis facetiis nequiter fraudavit, quum très aureos scutatos quos debebat abstulit. Reversus pro sua canina impudentia blat-terabit. Haec est salus, si quid residuum est salvi perdere. Ego vero cum propheta dicam: quod pe-rit pereat. Tam secure? inquies. Ego certe non minus anxie laboro de eius salute, et miseriae in-gemisco, quam si blanda indulgentia eum mulce-rem. Verum saepius audisti, non minus odiosam esse Deo crudelem misericordiam, quam ecclesiae pestifera est, atque ut ingenue fatear, si mihi omnia praestares, minus grata essen t tua officia, quia prodigi non überaus esse duco, quoslibet pro mis-cue et absque delectu iuvare.

De urbium vel dissidiis vel simultatibus veris-simum est, quod scribis: nee quidquam addere tu-tum est. Non quod odia reformidem, quern prope-modum taedet vitae longioris, sed quia uteris com-plecti nequeo, quod sermone libenter explicarem. Sperabam te venturum quum de mutandis ditioni-

4) Cf. N. 1201. 1246. 1291. 1468. etc. 30

£67 EPISTOLAE

bus ageretur. Quam multa libère apud te deposuis-sem! Sed nihil magis absurdum quam vobis trium mensium spatio nihil esse otii ad audienda mandata, quae forte dimidiam horam desiderant, et praepos-tera festinatione satagere ut recipiatur à nostris praesidium.

De consilio Tigurinorums) quia mihi incogni-tum est, neutram in partem dispute. Quisquis tarnen autor fuit non cogendae synodi, sua sapientia eoclesias Sabaudicas pessumdedit, si tamen superest ecclesia in tanta dissipatione. Quod pudendum est, non maior inter nos communicatio est6) quam inter Iudaeos et Samaritanos. Verum quid facerem? Quando nihilo7) mecum vobis quam cum despera-tissimo Turca convenit. Quum adhuc dubius consi-lii haereret Viretus,8) nunquam a me quam flagita-bat de sua migratione sententiam extorsit. Alia tamen fuit eius ratio, quam multorum quos Galliae libertas9) ad abituriendum sollicitât. Omnibus libère dico, me valde mirari unde tarn repente ex-orta sit bona, quam obtendunt, conscientia, nuper adstriotos fuisse suis ecclesiis, nunc iusiurandum pro nihilo ab ipsis duci:10) hanc novitatem non modo suspectam sed prorsus ridiculam. Itaque nullos hac-tenus admiaimus, nisi qui missionem impetraverant, qua in re senatus vester magis exorabilis fuit, quam Tellern.

Video quam amarulenta sit epistola, et certe parum abfuit, quin centies earn consciderim : sed quae misère animum meum premebant dissimulare non fuit ingenuum. Noies hoc modo me tibi esse familiärem. Non igitur scribendum fuit, quia ut blan-diendo mentiar adduci nequeo. Adde quod ex negotiorum mole plus morositatis contraxi. Quo magis vereor, ne tibi, qui curarum et laborum taedio obrueris, importune sim molestus.1J)

5) Alludere viâetur ad propositam a Farello synodum de negotio Lausannensium dirimendo habendum, quae Turi-censibus non plaeuerit. Calvinus veto ipsum Zerkinten illud propositum respuisse suspicatw.

6) commercium epistoUcum et mutua visitatio Bernen-stum et Genevensium.

7) adde: magis. 8) Ergo nunc non amplius haeret. Inde epistolam ad

m. Februarium referendum esse merito conieceris. 9) seil, ministros subinde plures vocandi, non vero evan-

gelium publice profitendi. 10) Ipse enim its autor erat ut se expélli paterentur, non

vero sponte se munere abdicarent. 11) Ultra Februarium vue progredi poteris quum seriora

hic non attingantur.

3023—3025 468

3024.

CALVINUS VERMILIO.

De pessima valetudine sua questus, Italicae ec-clesiae statu/m, ex morte Ragnonii tristiorem, depingit, Simonem catechistam invidiose et faîso accusatum sis-tit, Lausannense negotium ut sibi acerbissimum obiter tantum attingit.

(Ex reoentiori apographo Cod. Dnpuy Paris. 102, fol. 49. Ver-sio anglioa IV. 31.)

Ornati8simo viro et fideli Christi ministro D. Petro Martyri, ecelesiae Tigurinae doctori, amico et fratri

observando.

De me quod scribam, ornatissime vir et frater venerande, in praesentia non habeo, nisi febrim *) mitescere, sed ita vires corporis cum animi vigore esse fractas, ut hac remissione non admodum videar mihi levatus. Imo plus sentio lassitudinis quam dum aoriores connictus sustinendi erant. Ventri-culi praecipue débilitas mihi infesta est, quam auget catarrhus tussim secum trahens comitem. Nam ut cerebrum onerant vapores e erüditate mali, sic viois-sim regeruntur in pulmones. Accessit ab octo die-bus haemorrhoidum dolor, e quibus non potest sanguis elioi quia caecae sunt, ut vulgo loquuntur. Si naturae ordinem respicimus, spes in propinquo veris tempore mihi residua est. Sed Dominus in cuius manu sunt mors et vita exitum ostendet.

De morte optimi fratris nostri Lactantii2) iam alii haud dubie tibi scripserunt : ego vero non liben-ter moeroris vulnus refrico. Iacturam certe non levem fecit Italica ecclesia. Quod autem deterius est, vereor ne Deus quorundam ingratitudinem et superbiam in penuria probi et idonei pastoris ulcis-catur. Non credas quam indigne contemptus fue-rit, et praeclarae virtutes quae merito eum apud viros cordatos pretiosum reddebant fere pro nihilo ductae. Etsi autem severe Ulis ac libère poenam quam meriti sunt denunciavi, consilio tamen et opera tua iuvari cupio, ne aedificium non poenitendum quod Deus erexit pessum eat. Aliam plagam in-flixit quidam Sylvester3) cuius forte nomen tibi non est incognitum, quia in Anglia habitavit, et populärem tuum esse arbitror. Quoniam multis signis ostenderat se impietatis Georgianae 4) esse socium et

3024.1) Be qua saepius inde a. m. Octobre. 2) ipse dies obitus accuratius non definitur, sed recen-

tem fuisse patet. {Reg. du Conseil 3. Mart. cf. ep. ad 2km-chum promime sequentem.)

3) Télius (N. 2925. 2932. 2936.) 4) i. e. Bkmdratae.

469 1559 MART. 470

in detegenda eius perfidia /Simon eoolesiae cate-chista Tehementior fuerat,s) foedissimi et nefandi oriminis eum insimulavit. Tandem deprehendimus Bubomatos ab eo faisse pueros: ipse aufugit: unus ex testibus qui obduruerat in exsilium eiectus. Simon ipse coram plebe Italica purgatus fuit nostro et seniorum iudicio, quod ad fiagitium attinet, tan-tum quia a gravitate ministro digna lapsus fuerat inerepatus, deinde quod praecise omnia negarerat, quorum tarnen pars aliqua erat vera, sed nullius momenti.

Quam atrooiter saevierint Bernâtes ac fulmina-verint in fratres nostros, quia non sine ingenti hor-rore audio, tibi non scribam. Et praestat integram historiam vobis explicari, quod brevi fore confido. Reliqua ex hoc optimo fratre nostro, qui nunc in patriam rediens isthac ut te inviseret iter facere voluit. Yale, ornatissime vir, cum tuis collegia. Dominus vos omnes semper tueatur incolumes, spi-ritu gubernet, benedictionibus locupletet. Amen. G-enevae 6. Nonas. Martii 1559.

Tuu8 Ioannes Oalvinus.

3025,

BULLINGERÜS VIRETO.

Hortatw eum ut ecclesiam Lausannensem non deserat ea de causa quae discriminis praesentis occa-sio fuit.

(Exemplar anthenticum ab amannense eidem paginae inscription est ao N. 3001. Inscriptionem addidit Bullingerns ipse.)

D. Vireto suo Bullingerus. S. D.

Quantis curis doloribusque multo iam tempore aim divexatus propter infelices in Lausannensi ec-clesia turbas dudum exortas non facile et paucis dixerim. Nihil tarnen ea de re scripsi tuae pietati,

5) Simon Simonius Luccensis medions, misso papatu ad ref. rel. commnnionem aecesserat ap. Genevenses, deinde ap. Hoidelbergenses, deniqne ap. Lipsienses medicam artem et philosophiam professas est, donee ultimo loco in Poloniam se reeiperet ulji obiit c. a. 1603. Iam Genevae librnm scripsit contra Schegkii philosophi Tubingensis tractatnm de nnione natnrali et duabns natnris in Ohristo, et ob sententias hetero-doxas et stadium convellendi ecol. tranqnillitatem bis caroeri manoipatns est et censnrae ecol. rigorem snbire debuit. Bezae Epp. N. 54 el 56 in ej. Tract, th. III. 264 seqq. ad Simonium BetdeWergae turn agentem seriptas fuisse doeet Gerdes Ital. ref. p. 332.

quod sperarem apud te tantam esse D. D.Martyris nostri autoritatem (quern ad te scripsisse hortatum-que esse, ne ecclesiam tuae fidei creditam desereres, soiebam) ut ea facile permotus apud ipsam mane-res. Nunc vero quum intelligam, abs te illam esse desertam, oro pietatem tuam, colendissime mi dominé et frater, et quidem per Dominum Iesum, ut ad eandem redire non dedigneris. Si enim in ecclesia Christi gubernanda ante omnia spectandum est ut ipsa aedificetur, et quantum fieri potest in ipsa per-maneat pax et tranquillitas, vitenturque offendicula, non video quomodo non debeas redire ad desertam ecclesiam. Satius est sane aliquam habere ecclesiam et disciplinant, quam prorsus nullam. Si non redieris ad ecclesiam non video quomodo iis medi-catum sit quibus tu discessu tuo oupias medicatum. Non ignoras quae de excommunioatione ultro citro-que disputata sint inter Donatistas et beatum Au-gustinum, inter Anabaptistas item et nos. Non ignoras quale fuerit hac de re iudicium eiusdem Au-gustini 3 libr. cap. 2 et 3 etc. contra Epistolam Parmen, Non ignoras, Dominum instituisse - ex-communicationem ad emendationem, non corruptio-nem, ad conservationem, non deiectionem, denique ad salutem non ad subversionem ecclesiarum. Unde si sancti videant, et re ipsa experiantur, illam erum-pere in finem contrarium, non admodum gravantur illa abstinere penitus. Quis item nesciat gravissi-mas turbas ao secessiones in ecclesia veteri quondam esse factas huius eiusmodi negotii causa. Sane non nihil est, quod amplissimus senatus Bernensis con-cedit. Ûtere his, ut potes, bene ad salutem eccle-siae, Dominus dabit abundantiorem gratiam. Sunt alioqui divulsa omnia quoquo te vertas in orbe chris-tiano. Supersunt nostrae per Helvetiam propemo-dum ecclesiae, per Dei gratiam, concordes in Christo. Tuum ergo fuerit hostibus nostris nullam suppedi-tare exsultandi occasionem aedicendi: sacramentarios modo coepae negotio uti non ad collectionem, sed dissipationem ecclesiarum. Plura iam non recensebo tuae prudentiae, quum multa alia huius generis vi-dere coram et multa praeterea in hac turba te di-dicisse arbitrer. Quod restât, per misericordiam Domini Dei nostri te oro et obsecro, ut tandem et ad ecclesiam tuam redire et cum fratribus nostris Bernensibus sancto digneris coalescere consensu. Dominus Iesus adsit tibi et servet te a malo.

Tiguri 3. Martii 1559.

Bullingerus tuus.

30*

471 EPISTOLAE 3026—3027 472

3026.

COLONIUS1) CAL VINO.

Narrai quo in statu evangelium et pii sint apud Metenses et Trevirenses.

(Ex autographe) Cod. Paris. Dupuy. 102, fol. 131.)

Sanctissimo viro D. Ioanni Calvino Geneven-sis ecclesiae ministro fidelissimo.

Genevae.

Gratia et pax Domini nostri Iesu Christi mul-tiplicetur tibi, vir sanctissime. Opportunam plane Gualtheri nostri2) occasionem nactus, committere non potui, quin de statu ecclesiae Metensis ac re-rum nostrarum paucis ad te perscriberem, quod de-beri haec praecipue tibi, cui quotidiana incumbit ecclesiarum cura, non ignorarem. E t quamvis ex Ghtalthero ipso praesens omnia facilius poteris cog-noscere, operae pretium tarnen facturum me existi-mavi, si et ipse aliquid perscriberem. Fidèles, con-stanti omnes animo, in instituto pergunt, conven-tusque suos habent quotidianos diversis locis. Acce-dunt quotidie plures, augeturque regnum Domini. Obtulerunt magistratui libellum supplicem ante septimanas très, quo templum sibi aperiri postulant, idque eo consilio, quo magistratus animum perspec-tum plane haberent, ac excusationi locum omnem praescinderent. Nam quum semel atque iterum antea obtulissent, responsum tulerunt, quod magni res sit negotii, longioris temporis deliberationem pos-tulare. Caeterum quum et hac vice idem fieret, alterum denuo libellum supplicem offerunt 16.Id.* Martii, quo idem postulant, ac inter alia constanter affirmant, nolle se proximis Paschae feriis, sacris papisticis intéresse, neque ad impiam sacrae coenae Domini profànationem cogi. Supplicaverat magistratui ante dies plus minus très episcopus Lotha-ringi cardinalis vices implens, cognitionem ac inqui-sitionem sibi dari postulans in cives immorigeros. Fidèles, quod in se hanc cudi fabam non ignorarent, scripto huiusmodi occurrendum sibi putarunt : respon-

3026.1) Pierre de Cologne, proprie van Ceulen, Helga Gen-tianus, Parisiis studiis operam dederat et Bob. Stephani fami-liaris fuerat. Quo suadente Genevan peliit et Calvino autore ministerio verbi Be dicavit (Bayle). Rist. ecel. III. 443: Oler-vant (N. 2955) revint de 8a mission auprès du duc de Deux-PontB en sa maison de Montoy, mais non pas seul. Car ayant pris le chemin de Geneve il en avoit amené un docte personnage nommé P. de Ooulongne, lequel exerça le ministère audit lieu secrètement, où se trouvoient aussi quelques uns de la ville. Metim relinquere coacius (1561) Heidélbergae v. d. m. factus est.

2) viri ignoti.

sum itaque ferunt, non esse eius animi magistratum, qui cives confessioni Augustanae adhaerentes velit ullo pacto cogère, neque ipsum quoque praetorem regium : rogare se tantum atque praetorem, ut citra tumultum aliquem modeste se gérant. Ridiculum plane se praebuit in urbe sophista Sorbonicus con-cionibus suis quadragesimalibus : similitudinibus ita plane utebatur ineptis ac insulsis ut mera esset in templo solitudo, et praetor ipse regius (qui insignis alioqui est papista) diceret, non hac ratione reduo-turum se in viam populum Metensem. Oonoiones habuit duas episcopus quae magis placent. Apud D. de Clerevant adhuc sum : in eius aedibus, uno ab urbe miliari, conciones binas diebus dominicis, et unam diebus Mercurii habeo: ad eas confluunt ex vicinis pagis pauoi rustici et ex urbe nonnulli. Pr i -die Paschae, a Dandelotio, Metim nuper missus ma-gister exercitus, quem Maistre de Camp vocant, venationem simulans, sex aut septem comitatus ca-pitaneis, duobus ab urbe miliafibus in arcem quan-dam me evocat, qui coenam Domini pure adminis-trarem : recusavi id temporis, quod citra verbi prae-dicationem et fidei confessionem administrare me posse negarem. Caeterum convenit inter nos, ut proximo die Mercurii Metim venirenij quo exami-natione prius habita coenam postridie administra-rem: eras itaque Metim iturus sum. Scabinus Primarius quem Praillon nommant, quum magno numéro fidèles ipso paschatis die ad nos venturos certo sciret communicandi gratia, clausas teneri portas ad horam usque nonam curat. Sed invito hoc Satanae organo, proximis tribus diebus dominicis constitue-runt fidèles ad nos venire quibus coenam Domini administrabo. Et de Metensium mearumque re-rum statu hactenus.

Prid. Non. Febr. rogatu D. de Clerevant Treviros veni : 3 ) friget ibi prorsus evangelii doctrina. Nam et fidèles numéro paucissimos esse narravit mihi Petrus Syrckius,*) et nullos ad comitia libertatis evangelicae obtinendae ergo legates habere: quod tarnen sperabamus. Frigiditatis huius nullam aliam subesse causam suspicor quam quod nullum in urbe ministrum aut ducem habeant. Nam gustum aliquem doctrinae evangelicae cives magna ex parte habent, sed duce carent. Casparumà) meo iüdicio,

3) Apud Treviros nihil adhuc pro evangelio factum erat. Pauciores aligui privati, sed ex primariis, puriori religioni addicti erant, Metensibus, ut videtur, aliquatenus coniuncti.

4} N. 2947. 5) Olevianus Trevirensis fuit not. 1536, iuris Studiosus

ap. Bituriges, a. aet. 21 Genevam se contulit, eis voto theologiae operam navaturus (vide tarnen ej. ep. ad Märtyrern prid. Non. Maii scriptam) Calvinus eum Metensibus destinabat, ipse tarnen maluit patriae inservire et m. Maio vel Iunio 1559 eo rediit et a magislratu scholam regendam sibi expetivit. (Sud-hoff, Olev. p. 15.)

473 1559 MART. 474

si adhuc isthic sit, recte ad hoc opus emitteretis. Sed quod optimum videbitur hoc faoietis. Ego, etsi per imperitiam linguae gallicae et sacrarum literarum exiguum profectum, retrabi plane ab hoe munere, ad quod me emisistis, videar: donee tarnen aut a vobis aut aliunde prospectum fidelibus fuerit, non me subducam. Cur minus in urbe6) maneam, duae fere subsunt causae: partim quod principis alicuius patrocinio caream, partim quod fidèles tentandum nihil in urbe censeant, dum ipsorum legati in oo-mitiis Augustanis7) causam banc evangelii prose-quuntur, hoc metuentes, ut conoionibus meis exa-cerbatus praetor regius in me aut in fidèles expe-riri gravius quiddam conaretur, et hoc pacto fieret ut novi motus coeptum negotium interturbarent. Vos, si quid aliud censetis, primo quoque tempore, rogo, significetis: quod faciendum iudicabitis, hoc sequar. DominuB salvum te nobis et ecclesiae suae diu servet incolumem. Salutem et pacem a Domino precatur tibi D. de Clerevant, ipsiusque uxor vero pia mulier. D. Theodoro Bezae reliquisque sym-mystis incrementa gratiae, et prosperum in evangelii ministerio successum precor a Domino. D. Mon-toio, 5. Id. Martii 1559.

Addictissimus tibi Petrus Colonius, alias Agrippa.

Perscriptis Uteris, allatum nobis fuit, sacrificu-lum in urbe sepulturam civi fideli denegasse: quod vicinus morti, quum praesens adesset, non agnos-cere se ilium et confessioni Augustanae subscrip-sisse se affirmaret. Seniores, hoc audito, rem ad magistratum detulisse: et quandoquidem fidelibus sepulturam denegent pontificii, assignari sibi, pro fidelibus, sepulturae locum postulasse: propositisque duobus eoemiteriis a magistratu, alterum elegisse, eoque postridie cadaver detulisse, octingentis ad minimum comitates hominibus.

3027.

CALVINU8 ZANCO.

Coetus Italorum Genevensis eum elegit ut in de-functi pastoris locum succédât. Quem enixe Noster rogat ut voto respondeat.

6) Metensium. 7) Hist- eecl. III. 444: L'an 1559 au mois de May ils

envoyèrent deux depntés à la diette d'Ansbourg, pour remons-trer à l'empereur la miserable condition d'une telle ville de l'empire, mais ils n'en remportèrent que bonnes et grandes promesses.

(Codex Genev. 107», fol. 195 praebnit authonticum exemplar non vero autographon. Habes quoque Ood. 108, fol. 114, Bern. Epp. VL p. 839, Simleri Vol. 94 et editam in Zanchi

Opp. Tom. VHI. P. IL p. 138. Versio anglica IV. 33.)

D. Zanoo.

S. Rumorem de optimi fratris nostri morte *) i8thuc perlatum esse arbitror, quem tibi aeque ae nobis tristem atque acerbum fuisse non dubito. Oerte iacturam non levem fecit ecclesia Italica, cui fidi et seduli pastoris officia, quaecunque desiderari po-terant, conatus est praestare. Nunc vero quum tu populi suflragiis electus sis successor,2) vide ne et gentis tuae vota frustreris et miserum gregem in summa necessitate deseras. Scio et memini quam multas olims) difficultates mihi obieceris, quum te omnium rogatu accerserem. Nolui tarnen acrius urgere, ne invitum trahendo et tibi privatim et ecclesiae communiter male consulerem: nunc, meo quidem iudicio, longe diversa ratio est. Grex pas-tore orbatus, quum alibi recuperare nequeat qui ad hanc provinciam obeundam sit idoneus, fidem tuam implorât: nisi brevi auxilium feratur, timenda est dissipatio quae nobis onmibus gravissimum moero-rem afferet. Imminet occasioni Satan, ac nisi quos-dam in officio contineat non vulgaris autoritas, mature erumpet eorum protervia. Quam fructuosus sit nunc tuus labor,4) nescio, nisi quod magno cum dolore audivi rarum et prope desertum esse auditorium. Quod si verum est, publicae utilitatis ratio te iam non morabitur, privatis autem commodis vel securae quieti te non fore addictum certo per-suasi sumus. Quo magis tibi providendum est, ma-iusque tibi onus incumbit ut tantae popularium tuorum fiduciae respondeas. Scio non esse tibi liberum discessum non soluto vinculo, quo nunc ob-strictus es. Verum tota in hoc deliberatio sita ost, si istic friget tuus labor, in hac urbe fructus longe uberior proponitur: an non sanctiore vinculo hue te Deus trahät quam istic retineris. In hanc senten-tiam ubi semel descenderis, facilis erit missio : cuius petendae non iniungitur tibi nescessitas: sed sena-tus noster vestrum rogat ut te nobis concédât. Quod

3027.1) N. 3020. 3024. 2) Beg. du Conseil 9. mars: Les italiens prie donl-

troyer desoriro aux Seigneurs de Strasbourg davoir un pasteur quils ont esleu et qui demeure a Strasbourg.

3) quando id factum sit non liquet. Omnino fallitur cottega noster doetissimus qui id refert ad epistolam G. ad Zancum datant d. 14. Mart. 1554. Nam talis non nisi ex errore nata est et ea ipsa est quam hic tibi exhibemus, vera nota anni restituta. Quid quod in hac nostra ad priorem provocatur. Zanchus a. 1552 Galvini auditor fuerat.

4) Gliscente Lutheranismo et Marbachii autoritate indies aucia, Zancho verum, status minus tolerabilis esse debebat et non nisi summa cautione adhibita aperta certamina vita-bantur. (Schmidt in Studien u. Erit. 1859 p. 640.)

475 EPISTOLA

si tibi in animo est destitutae ecclesiae opem ferre: veteris proverbii memineris: Qui cito dat bis dat. Vale, eximie vir et mihi colende frater. Dominus te spiritu suo in hac deliberatione gubernet, tibi semper adsit, tueatur incolumem ac benedicat. Genevae 14. Martii 1559.

loannes Calvinus tuus.

3028.

HOLBRACUS OALVINO.

Agit de dissidio inter se et cöllegam, segue ab omni culpa liberum esse affirmât: simul rerum sum-mam im certes articulos redaetam transmittit.

(Ex autographo Codicis Gothani 405, fol. 66.)

Insigni pietate et doctrina viro D. Ioanni Cal-vino ecclesiae Genevensis pastori.

Genevae.

8. Nobis merito imputandum est quod extremis malis quibus tantum non opprimimur abs te remedium opportunum non obtinuerimus. Nimium enün fidebamus Iacobo Gichetol) quem, quum inspector fuisset aliqua ex parte nostrae tragoediae, ob-nixe rogaveramus ut quae viderat et audiverat ipse et quae ex nostra narratione intellexerat tibi expo-neret. Hinc factum est ut breviter et obscure et (quemadmodum recte scribis) per aenigmata de nos-tro statu ad te seipserimus. Beconciliationem urges quam, si tantum de iis quae nostras personas attin-gunt inter me et cöllegam controverteretur, liben-tissime amplecterer. Verum quum de puritate doc-trinae et de retinenda autoritate diseiplinae agatur, quae unica est ratio qua coenae profanatio vitari potest, quibus legibus cum adversa parte paciscar nisi ut haec inviolata conservetur? In nimium longa nostra concertatione potius a me peccatum est animi lenitate, dissimulatioue iniuriarum et indul-gentia, quam animi fervore aut vehementia. Saepe enim a seniorihus, qui duobus annis elapsis una nobiscum diseiplinam administrarunt, mihi dictum est: mea patientia et lenitate factum esse ut altera

3028.1) Hie videtur casu Francofordiae adfuisse quum ittae diseeptationes ad extrema venissent. Plura hue pertinentia praebent Epp. in Franßf, Bei. HandL deseriptae. Etiam contra PerruceUum varus de eausis actum est a nonnuüis, ut ex eius apologia constat.

! 3027—3031 476

pars insolentior redderetur. Multa tuli, multa dévora vi, non sine animi angustia: sed posteaquam ad aras ventum est nihil dissimulandum esse pu-tavi. Ut autem melius de omnibus iudicare possis, summas rerum in certos articulos redegi, ordinem rerum gestarum sequutus, quos ad te mitto.

Ecclesiae Lausannensis misera dissipatio meum dolorem non parum auxit et quamvis in pari sim periculo aliorum tarnen calamitas mihi solatio esse non potest, contra id quod vulgo dici Bolet: conso-latio miserorum est habere pares. Vale, vir optime et pater observande, et quaeunque poteris ratione miserae ecclesiae et nobis laborantibus fer opem. Francforti 16. Martii 1559.2)

Gulielmus Holbrachus tuus.

3039.

SULZERUS MARBACHIO.

De Zancho Genevam vocato et Lausannensi catastrophe.

(Ex Epp. ad Marb. a Feohtio editis p.87.)

8. Reverende vir et frater in Domino caris-sime. Quae Gënevates requirant, ex praesentium arbitror latoribus cognosces. Mitto autem Theoäori Uteras ut plenius cognoscas. Si quid potest a vo-bis praestari citra scholae vestrae iacturam, scio sponte id vestra facturos esse, neque dubito ad ma-nus vobis esse qui succedere Zancho possint. Da proscriptis fratribus in Bernatum ditione intellexisti forsitan, et me certe is casus vehementer exeruciat, quod in illorum eiectione non levé praeiudicium cerno animosque obfirmatos contra diseiplinam ec-clesiasticam: sumque prorsus in ea sententia ut qui lene Christi iugum recusant experturi sint iugum Antichristi, sive in pontifice Romano, sive in Turca.

— Basil. 23. Martii anno 1559.

T. Sulcerus.

2) Frkf. Bel. Handl. II. 440, Beü. n. 70 decimum octa-vum praebet, ex autographo sumptum ut ibi perhibetur.

477 1558

3030.

CALVINUS BOISNORMANDIO.

Hortatur eum ut in sua statione maneab in qua per varia discrimina quidem sed virüiter hucusque laboravit, et rationem exponit quare non ad professions in schola Genevensi vocatus fuerit. *)

(Exemplar Cod. Genev. 107a, foL 196 nobis pro authentico erit, recentiora babes Ood. 108, fol. 115, Bern. Epp. VI. p. 840 et Simler. Vol. 94. Inseriptio desideratur. Versio angliea

IV. 35.)

S. Non miror, optime frater, onus quod susti-nes videri tibi durum et grave, et labores molestiis et periculis innumeris plenos animum tuum varie angere, ut liberationem et exitum cupide expetas. Miror potius te hactenus tarn asperis certaminibus parem fuisse, quibus centies suecumbere contigisset, nisi mirabiliter e coelo suffultus quidquid esse potest virium in homine superasses. Verum inter haec exordia, quae aliquid non vulgare promittunt, te avellere a statione non audemus. Quum ante septem vel octo menses decretum esset a senatu2) trium linguarum professores conducere, optabant fratres te accersere, modo idoneus successor ad ma-num esset. Haec nobis agitantibus sermo de Immanuele Tremellio8) iniectus consilium nostrum ab-rupit. Soripserat enim ille, et quidem bis ant ter, nihil sibi magis esse in votis quam ut missione im-petrata hue eoncederet. Princeps Bipontinus huma-niter respondit se non posse ilium dimittere absque magna scholae suae iactura. Sed interea dum suspend terfemur, accidit ecclesiae Lausannensis cala-mitas, cuius famam ad vos usque voûtasse credibile est. I ta ex praesenti occasione electus et Antonius ChevaUerius, *) ipsius Immanuelis gener : saltern pri-vignam habet eius uxorem. Hoc breviter tibi nar-rare volui, ne te a nobis neglectum existimes qui ex re subita et inopinata, ut vides, consilium coe-pimus. Nam et religio et pudor nos cogebat pio fratri qui crudeliter eiectus fuerat prospicere. At-que id ferebat scholae utilitas, et omnium vota fla-

8080.1) Cf. N. 2897. 2956. 2} N. 2944. 3) qui turn scholae Hornbacensi praeerat (ibid. et Beg.

du Cons. "27. Oct. 1558. 4) Minister erat in vico Montreux et in Vireti locum

suffice recusavit (Ruchat VI. 307). Cum eo elect* sunt Beza, Bèraldus et Tagautus qui theologiam, litt, graecas et phtloso-phiam docerent. (Gaberel I. 507.) CevaUerius nominatus a senatu A. 20. Martii prid. Cal. Aug. ei suam obtulit grammati-cam hebraicam. (Reg. du Conseil.) Hagius III. 440 nescio qua fide dicit: Appelé à Strasbourg en 1559 poor y professer la langue des prophètes il ne fit qu'un court séjour dans cette ville qu'il quitta pour remplir la même chaire à Genève.

MART. 478

gitabant : aüoqui tibi destinata erat provincia. Nunc postquam tibi oblata illa facultas, vide an expédiât locum, in quo tarn virüiter te Deus exercet, deserere, nisi ita censuerint fratres, qui te sibi quodammodo devinctum putant. Neque tarnen nostra arbitrio périclitant aequum est, neque etiam volumus. I ta praestabit te ex re nata cum fratribus deliberare. Praesertim, si mihi credis, consilio fratris nostri D. Henrici6) obtemperabis, quando fideliter strenue-que te semper adiuvit, et communicavit tecum sua studia, et eo usque tibi se ooniunxit ut fas non sit quidquam habere ab eo separatum. Excusa episto-lae brevitatem, quia febris quartana me adhuc sibi mancipatum tenet, quae vires mire débilitât et alia symptomata non parum exhibent molestiae. Dominus tibi semper adsit, te gubernet, sustineat virtute sua et praesidio tueatur una cum uxore. Fratribus plurimam salutem precor. 27. Martii 1559.

3031

CALVINUS INOERTO. •)

Gratulatur ei eximiam vwtutem et constantiam in periculis ob evangelium obeundis.

(Bezae ed. Genev. 216, Laus. p. 456, Hanov. p. 511, Chouet p. 294, Amst. p. 134.)

Quum tibi adversus illecebras, quibus te oor-rumpere tentabant Satanae lenones, inflexibilis pri-dem fuerit animus ac continuis experimentis fidei et pietatis tuae constantiam probaveris: longius nunc, ut audio, te Christus produxit ad ferendum crucis suae opprobrium, ne cui obscurum foret, quia Deo placere cuperes, te hominum gratiam favorem-que spernere. E t certe res ipsa ostendit, te probe hoc in corde habuisse concoctum, ubi nos non solum ad manifestam defectionem et perfidiam sollicitant homines, sed etiam ad obliquas deflexiones inducunt, neque blanditiis praebendas esse aures, neque imperio morem gerendum, neque cedendum minis ac terroribus. Etsi autem duros ac violentos insultus inter principia sustinuisse non dubito: me-mineris tarnen plures tibi et magis arduas diffioul-tates adhuc restare, ut eo alacrior in certamen de-scendas. Interea quod illo mundi praesidio orbatus, quod iam non aliter quam turpissima mercede redi-

5) Vide epp. not. 1, citatas. 8081.1) Qua de causa nomen Beza süppresserit' non asse-guimur.

479 EPISTOLA

mere poteras, palam milites sub crucis vexillo, tibi ex animo gratulor: aliquanto etiam magis, quod in sacra functione, cui te Deus addixit, tarn sincere et cordate laboras. Oerte non sine admiratione audi-mus, quod de tua strenuitate et diligentia referunt oculati testes. Quo magis te eniti convenu, quod te sednlo facere persuasus sum, ut primis ultima respondeat, neque vel ulla discrimina reformides, Tel taediis frangaris, vel ad obstacula résilias, vel fa-tigeris laboribus, quorum onus tibi gravissimum in-cumbere me non latet. Utinam in me esset, aliquid adiumenti vel levationis tibi adferre: idem et colle-gae mei cuperent. Sed quia nihil melius suppetit, non desinimus coelestem patrem rogare, ut tibi vires invictas suppeditet. Ignosces brevitati: imo etiam quod fessus bas dictare coactus sum. Nam et quartana me adhuc detinet, neque mihi virium débilitas multum permittit. Vale igitur, eximie vir et frater mihi colende. Dominus tibi semper adsit, te gubernet, laboresque tuos benedicat. Oollegae mei tibi plurimam salutem precantur. 27. Martii 1559.

3032.

HOTOMANUS CAL VINO.

Varia habet ex Gallia Anglia et Germania, turnt etiam Argentoratensia.

(Ex autographo Cod. Genev. 114, fol. 21.)

Olarissimo et spectatissimo viro D. Ioanni Cal-vino pastori ecclesiae Genevensis fidelissimo et vi-gilantissimo.

Genevae.

HotomanuB S. D.

Quum primum ex D. Bezae literis ») intellexi te pristinam valetudinem prope totam récupérasse, gratulari tibi volui, pater observandissime, redire-que ad intermissum scribendi officium quod superio-ribus mensibus non alia de causa distuleram quam ne novam legendi molestiam ad morbum tuum ad-iungerem. Deum oro ut quam diutissimam hanc tuam incolumitatem esse velit: his praesertim tem-poribus, quibus ut quum maxime strenuis et forti-bus antesignanis in istis assiduis Satanae oppugna-tionibus egemus.

3082.1) Desiderantur.

8031—3033 480

Narrantur de Parisiensibus nostris mira. Duos nuper in concione cuiusdam esse discerptos, alteram quod submurmurasset, concionatorem contra cogni-tam evangelii veritatem quaedam dixisse, alterum quodprecibus et clamore amicum suum adiuvaret.8) Fertur etiam carnifexpopuliimpetum vix sustinuisse furca opposita et ministerio suorum, quum latomum quendam ustulandum suscepisset et tarnen adduc-tu8 misericordia laqueum astringeret.3) In Anglia constat decretum fuisse ut status religionis qui Eduardo régnante fuerat restitueretur. *) Itaque missae abrogatae sunt. D. Wrothus5) praeses est Medisaxoniae, qui magistratus fuit Elisabethae ante regnum adeptum, D. Gooko6) cancellarii magistratus delatus est. Eo récusante fertur ad ipsius ge-nerum pervenisse. Scribit ad me D. Wrothus qui primogenitum suum filium mihi iure civili instituen-dum reliquit et magnas de illo regno spes ostentat. Augusta7) scripsit ad me quidam his verbis: Le 3. de ce mois lempereur feit la proposition de la diette qui estoit en premier lieu touchant la religion quil desiroit régler au contentement dun chacun. En second lieu de la contribution contre le Turc, en quoy ny luy ny ses enfans n'espargneront riens, tiercement touchant la monnoie et tranquillité du pais. De Ge-nensibus vero miranda narrantur: Phüippus et Maior excommunicato8) Spero utrumqùe in An-gliam iturum. Theologi nostri vehementer com-moti sunt temeritate et impudentia illorum. Iam pridem librum quaero ut eum ad te mittam: sed unus tantum allatus est quem adhuc videre non potui.

Cum D. Zancho egi diligenter coram altero eo-rum quem misistis. Duas attuli causas : ùe ipsius

2) Accuratiora praebent Hist. d. Mart. f. 499, Hist. eccl. I. 166. Die 5. Martii in templo SS. Innocentium plebs a eoneionatore Franeiseano excitata contra Lutheranos, sacer-dotem pontificium trucidavit qui alteri opitulari voluerat iti-dem hoc nomine minis et manibus impetito. Frater eius ca-pitaneus vix salvus evasit.

3) Hist. eccl. I. 168; Jean Barbeville, maçon, natif de Normandie, retournant de Geneve, voulut instruiro ses voisins, mais il fut découvert et accusé par eux. Il fit sa profession de foi le 18. Février et fut brûlé le 6. Mars.

4) Primum Elisabethae parlamentum a. d. VIII. Gai. Febr. congregatum leges fundamentales eccl. Anglicanae denuo piomulgavit, supremam reginae autoritatem, communionem sub utrague etc. frustra se opponentibus nonnullis episcopis. (.Sirype, Ann. I. 58.)

5) N. 2765. 6) Sir Anth. Cook N. 1953. Zuric Letters III. p. 8.

lueïïus Martyri: Multi putant Coquum fore magnum canoel-larium, sed illi muneri meo iudicio non aptissimum.

7) Lauterbach et JBeuther Skid. Contin. éd. Schadaei Str. 1624. I. 154 et Blaurer. N. 3006.

8) Ineunte anno Dux lo. Fridericus H. promulgaverat Confutationis librum gui dicebatur, contra Becessum Franco-furtensem, a Flacio et soeiis incitatus. (Salig 111. 477. Gie-seler III. 2, p. 225, Schmidt Mel 635.)

481 1559 MART. 482.

culpa ecclesia ilia funditus intereat, et quod fidem superiore postulatu vestro dederat, se tuo solius iu-dicio staturum neque autoritatem vestram defugitu-rum. De D. Farello comperi verissimum esse quod scripseras. Nullius sermone ab hominis nostri de-fensione abduci potest.9) Vidit tamen quae non cupisset: summa omnium consensione illius proter-Titatem aperte damnari, quum plurimi Marbachio et aliis adhibitis in templo coacti uno ore turbulentes eius actiones accusassent, me tamen absente. Plura nunc non licet. Vale, pater venerande, et salve. D. Bezae, D. Normandio, D. Varennio, T>. Magistro et caeteris amicis S. P . Argent, iiij. Cal. April. 1559.

Uxor10) mea 4 lib. mater am-plitudinem tuam reverenter salutat. Vix credas quantum Daniel caete-ros omnes exsuperet.

Noster u ) Baro perhonorifice tuam amplitudinem salutat.

3033.

ZANCUS CAL VINO.

Vocationem Genevensem ipse quidem sequi vo-luisset sed a magistratu Argentoratensi retentus est qui scholae suae metuebat si abiret.

(Genev. Cod. 113, fol. 5. Autogr. — Edita iu Zanchi Opp. Tom. VIII. P. 2. p. 153.)

Clarissimo viro et Genevensis ecclesiae pastori et dootori vigilantissimo D. Io. Calvino patri colen-dissimo.

Genevae.

S. Ego vero ingentes habeo tibi gratias, optime pater Catoine, pro tuis ad me uteris *) plenis officii et pietatis. Hae non solum gratissimae sed etiam tanti apud me pondéris fuerunt ut perlectae confestim me in earn ad quam adhortabaris sen-tentiampertraxerint: quibus mox accesserunt literae

9) Haec obscurius dicta. Discimus tamen ex ep. Fa-reUi proxime sequenti hunc tum Argentorato transiisse. Quern homineni nostrum dicit is videtur Petrus Alexander fuisse, per quern usque ecclesia gattica turbabatur usque dum m. Augusto eum senatus dimisit

10) Haec in margine. 11) in tergo.

3038.1) N. 3027. Calvmi opera. Vol. XVII.

nostri Martyris, ut de reliquis taceam, quae me in eadem sententia magis ac magis confirmarunt : nempe ut, quod ad me attinebat, huic novae vocationi as-sentirer. Licet enim me tanto oneri subeundo efc ferendo imparem esse sentirem, fretus tamen Dei auxilio assensus sum, et per me non stetit quin ad vos venerim. Sed senatus nullo modo voluit me missum facere, causatus scholae necessitatem, et quod quern in meum locum substitueret, hoc tempore prorsüs haberet neminem. Caeterum quo melius omnia intelligas, videasque quid in hoc negotio pertractando, et quomodo et a quibus peccatum fue-rit, singula eo quo gesta sunt ordine, sed quam po-tero brevissime, dilucide et fideliter recitabo.

Erater ab ecclesia2) missus, antequam ullas mihi tradidisset literas, oratione satis bene longa explicuit turn praesentem ecclesiae nostrae calami-tatem et necessitatem, turn bonam omnium erga me rratrum voluntatem, tum denique novam novi pas-toris omnium suffragiis factam electionem: rogare-que * totius ecclesiae nomine, ne meae nationis genti operam meam, in tanta praesertim necessitate, de-

! negem. Ego post actas gratias, summatim in hanc sententiam respondi : mihi quidem dolere vehementer istam ecclesiae nostrae miseriam et necessitatem, cupere etiam ut ei quam optime prospiciatur, sed quod debeam ultro priorem vocationem deserere et posteriorem novamque assumere, non videre me qua conscientia id possim: multas olim rationes, quum etiam alias ad hoc idem ministerium vocarer, quae me a suscipienda alia conditione retrahebant, et ad praesentem retinendam impéUebant, ad fratres scrip8isse, remque totam iudicio tuo commisisse: tuam praestantiam censuiSse, me non esse ab hac schola evocandum et amovendum: me contra ilium ad eas meas literas provocare. Tum ille et dicere, te non amplius in eadem esse sententia in qua prius, et simul reddere literas.3) Ego lectis tuis (eas enim primum omnium legi) mox subieci, me iisce Uteris fuisse persuasum, me contra paratissimum esse, modo magistratus consentiat et cum bona sua gratia me missum faciat, hanc priorem deserere et alteram amplecti conditionem ; non esse autem meum (quemadmodum tuae etiam literae habent, missionis petendae mihi non iniungi necessitatem) sed ipsius legati officium, agere cum magistratu, ut me vinculo quo illi obstrictus sum liberet: faciat contra ipse suum officium. Petiit ille qui essent adeundi, quisve ordo in hac causa pertractanda servandus foret. Docui. Porro eodem die sub horam circiter quintam (iam enim ipse legatus alloquutus fuerat D. Marpachium traditis ei a Sulcero uteris)4) vene-

2) Italorum Genevensi. 3) tuas et Italorum. 4) N. 3029.

31

483 EPISTOLAB 3033—3034 484

runt ad me D. Mwrpachius et Rector Stwrmius : duo petierunt, unum ut quonam modo tota res se habexet clare explicarem, alterum, quaenam essefc mea circa hoc negotium voluntas diserte aperirem. Quoad primum, a multis capitibus quanta esset nostrae ec-clesiae nécessitas diligenter explicavi et amplificavi,

- atque ita amplificavi ut dixerim omnino necessarium esse ut ei iam non tantum periclitanti sed etiam ruenti succurratur; te etiam hoc idem ad me scrip-sisse. Quoad secundum respondi, me quidem liben-ter hie esse, me scholam amare, me non habere cur sponte earn deserere debeam, quum Senatus me et benigne exceperit et liberaliter semper tractarit; sed tarnen tum propter talem ac tantam, quae ita-licae ecclesiae nisi mature succurratur imminet, ruinam, turn propter totius Italiae utilitatem, deinde partim propter iueundum et dulce cum ineae natio-nis hominibus consortium, partim propter fructum non vulgarem quem ex tui, Vireti, Bezae et aliorum doctorum virorum consuetudine reportare possem, me libenter etiam profecturum Genevam, modo cum bona nostri senatus venia et gratia id fiat: nihil enim ipso invito me facturum, duabus de causis: una quia per conscientiam non possum ultro, citra-que voluntarium mei magistratus consensum, prio-rem conditionem deserere et alteram accipere: altera, quia etiamsi id per conscientiam possem, tarnen propter debitum officium non debeam, nisi turpis-simum ingrati animi crimen incurrere velim: quare me libenter conformaturum voluntatem meam ad voluntatem senatus. Responderunt illi, se non posse adduci ut credant, senatum me dimissurum, hoc praesertim tempore quo nemo, qui in meum succédât locum, ut ipsi aiebant, reperiri facile queat. Subieci me rogare, agant ipsi cum magistratu, ut si plena dimissio impetrari non possit, saltern im-petrem, ut me ad tempus, dum scilicet aliquis dig-nus pastor reperiatur, illi ecclesiae concédât. Responderunt, hoc etiam fore difficile. Ita discessum est. Postridie legatus literas vestri magistratus et ecclesiae nostrae tradidit consuli, et simul cura-vit supplicationem quam oblaturus erat senatui in germanicam linguam converti. Hoc die paschatis.5) Per diem Lunae (erant enim progressiones) et Mar-tis (.erant enim publicae preces) senatus non fuit habitus. Die contra Mercurii, id est heri, literae in senatu fuerunt recitatae, et supplicatio audita. Senatus consuluit scholarchas ; scholarchae adhibuerunt in consilium Sturmium et Marpachmm. Postea me accersiverunt ipsimet scholarchae et ostensis- vestri senatus uteris explicataque legati supplicatione, in-terrogarunt nomine senatus quaenam mihi esset circa hoc negotium voluntas. Respondi illis in summa idem quod antea Stimnio et Marpachio: sed

5) 26. Martii.

illud adieci, me illos rogare, ut positis omnibus af-fectibus pro sua Christiana prudentia et spiritus iudi-cio illud de me constituant quod illis visum fuerit magis facturum ad gloriam Domini et utilitatem ecclesiae Christi. Iussus sum secedere, ut moris est, et deliberarunt inter se. Mihi vero revocato dixe-runt: se a senatu hoc mandatum accepisse ut me interrogarent, vellemne, ut hactenus feci, pergere in ipsorum schola docere, an vero mallem Genevam proficisci? et si dicerem, me malle Genevam, roga-rent nomine senatus, ut manerem: rem gratam me illi facturum : si vero flecti non possem, significa-runt senatum me quidem missum facere quum invi-tum retinere nolit, sed haud libenter, quia cum magno scholae incommodo: quandoquidem contra audierunt me libenter quidem profecturum Genevam, sed tarnen nullo modo id facturum, nisi accédât vo-luntarius consensus bonaque gratia senatus : se mihi gratias agere, et libenter quidem se gratificaturos fuisse nostris Italis, si alium idoneum, qui in meum locum succédât, reperire hoc tempore potuissent. Quod ad literas senatus Genevensis attinet, se facile illi senatui satisfacturos, quando senatus literae ita se habent: ut si id quod petunt fieri posset sine scholae nostrae damno, velint sibi gratificari. Ifca me dimiserunt scholarchae. Retuli responsum turn meum tum scholarcharum ad legatum. Ille mihi irasci et indignari. Duo sunt quae a me volebat: unum ut ego absolute missionem a senatu peterem, quia plus debeam nationi quam Germanis, alterum ut saltern rogarem ut me missum facerent, urgerem-que scholarchis, nisi me Genevam mittant, ecclesiam Ülam destructum et perditum iri. Ego vero neutrum mihi faciendum fuisse contendi, sed utrumque sui fuisse officii : satis mihi fuisse, necessitatem ecclesiae esse maximam, necessarioque illi opem esse ferendam ostendisse: dicere vero, nisi me mittant, illam destructum iri, quis non videat quam sit inepti et ar-rogantis hominis verbum. Absolute etiam petere missionem, quis non videat quam importuni et ingrati civis sit petitio. Iratus est contra mihi legatus quia non feci quod ipsius erat officii atque ita iratus est ut discesserit, nee amplius unquam ad me redierit. Visus sum illi plus amare Germanos quam nationem meam, et pluris facere mea com-moda quam Christi. Sed res ipsa aliter docet. Si pluris fecissem et facerem mea commoda quam Christi, non deseruissem Italiam et hic inter ex-teros non exsularem: si non plus amarem meam nationem quam Germanos, non accepissem ex mea natione uxorem pauperem, quum possem Germanam cum amplissima dote et ex nobili familia ducere.

Nunc tuae christianae prudentiae omnia diiudi-oanda relinquo. Scio etiam alios non defuturos qui, quod non venerim, mihi vitio sint daturi. Quasi vero scilicet mihi maiori sit consolationi, et carni

485 1559 MAßT. 486

et spiritui, hie tanquam in eremo esse, quam isthic inter meos et tot viros doctos. Sed Dominus unde factum sit ut non venerim optime novit. Illud tibi affirmare cogor, sed cum dolore et pudore, tantam esse doctorum theologorum penuriäm ut, licet nihil sim re vera, eogar tarnen multis videri esse aliquid. Hoc est quod postea Sturmius ipse die Iovis nomine scholarcharum et coram scholarchis ipsis respondit legato nostrae ecclesiae. Si nunc ea esset (sie aiebat Sturmius) doctorum hominum Argentinae copia quae fuit eo tempore quo Calvinum etiam licet inviti concessimus Genevensibus, aio senatum facile Zan-chum etiam concessurum Italis ; sed quum nemo oc-currat qui in eius locum subrogari posset, profecto senatum non posse hoc tempore illis gratificari in hac petitione. Habes omnia fere, et eo quo gesta sunt ordine. Quod vero scribis de auditorio, verum est post di8cessum Anglorum et aliquot nobilium Gallorum factum esse infrequentius, sed tarnen non ita infrequens esse ut plane nullum sit: nunc esse post progressiones quadraginta circiter (ut audio) iuvenes; e classibus ad lectionem theologicam pro-gressi sunt, et non parum* est emolumentum si ii pauci qui adsunt sanam puramque doetrinam doce-antur: profecto si inanem prorsus viderem esse la-borem meum, ne horam quidem hie subsisterem. An hoc esse parum tibi videtur quod doetrinam quam tu, Bucerus et Martyr hie tradidere in sehola integram conservem, nee sinam ingredi porcos, qui quidquid est a vobis aedificatum evellant, demolian-tur et perdant. Doctrina sana [de praedestinatione, de libero arbitrio, de imaginibus, de sacramento et aliis aliquot articulis] 6) quae aliquot annos exsula-rat ex hac sehola, per me etiam (ut nunc de Martyre taceam et de me ipso loquar) revocata. Testare an labor meus fuerit et sit fruetuosus vel ne. Nunc mihi licet in sehola docere quidquid velim purae et sanae doctrinae. Et avidissime omnia ab iis paucis studiosis excipiuntur: non ergo frustra me hue ac-cersivit aut hie retinuit et retinet Dominus. Per yaletudinem non bon am et per temporis brevitatem plura non scribo. Rogo me ames meumque honorem apud meos Italos quum opus fuerit defendas. Consilium quoddam dedi Scipwni1) pro nostra ec-clesia: ab illo audies: si probabitur poteris illis pro ponere. Vale, optime pater, et Dominus servet te diu incolumem ad salutem et amplificationem ecclesiae Christi. Aveo etiam meo nomine salutem dici clarissimis D. D. Vireto, Besäe et aliis symmystis.

6) in margine. 7) Sc. Lenlulo Neapolitano, qui diu apud Wäldenses

Angrognianos ministerio functus anno circiter 1565 Clavennae fuit uti olim ipse Z. evangelium praedieaverat.

Hasce literas boni consule, cur sie enim scripsi. Argent. 30. Martii 1559.

Tui studiosissimus Hier. Zanchus.

3034.

HALLERÜS BULLINGERO.

Ex missione in gaUicam ditionem redux omnia ibi confusissima esse refert.

(Ex autographo Arch. Turic. Pint. VI. Vol. 106, fol. 739. — Simler Vol. 94.)

Clarissimo viro D. Heinrycho Bullingero Tigurinae ecclesiae pastori fidelissimo domino suo honorando

et compatri carissimo.

S. Non dubito mirari te, colendissime domine compater, quid Lausannae egerimus, ') et quis nunc sit illius ecclesiae et scholae status. Cognosces tarnen hoc ex iisquas ad fratrem scripsi, qui eas tibi communicabit. Scripsissem citius si nuncium ha-buissem. Tuas quas ad Viretum scripsisti2) una cum meis nimis sero aeeepi. Quum enim nobis hinc discedendum esset et nuncius qui ad vos missus erat nondum venisset, mandavi meis, ut si quae interea abs te literae adferrentur, curarent eas illico ad me aut Lausannam aut Morgias deferri. Quum vero illae venissent tradiderunt eas cuidam cursori, qui tarnen in itinere nos non offendit, et dum ille illuc proficisceretur, nos domum revertebamur. Ita-que reversus post aliquot demum dies tuas ex Sa-baudia remissas aeeepi. Quoniam tarnen illae quas ad Viretum scripsisti visae fuerunt utiles quae ad-hue ei exhiberentur, curavi ut confestim ad ipsum deferrentur. Confusissima sunt omnia illic. Quid in ecclesiis istis laborarint nescio. Hoc scio, vix tan-tum offendieulorum eos in ecclesia illa invenisse, qur im nobis nunc reliquerunt. Sehola fere prorsus est desolata. Deliberabitur tarnen his diebus de illius instauratione. Audimus eos, qui Genevam concesserunt, apologiam adornare. Cui fortassis nostri respondebunt, et ita posteriora semper peiora erunt [primis. Quantum inde offendiculi detur vi-cinis Friburgensibus et Valesianis, potes ipse cogi-tare. Ego non video spiritum esse Christi, qui illos homines agitât. Nunc vexant illos qui passi

3034.1) Vide relationem seguentem. 2) N. 3025.

31*

487 EPISTOLAE 3034—3036 488

sunt [se in] illorum loca substitui, quorum tarnen aliquos prius \jpro~] summis amicis habuerunt et putant neminem bona conscientia ipsorum loco servira posse. Yocant eos ventres. Yellent ecclesias proréus potius desolatas manere, quam alios substitutes. Ex manentibus etiam multi adhuc sunt, qui

- earn pertinaciam induerunt, ut neque eligere cum aliis quemquam velint, neque etiam se eligi admit-tant. Et tantum est in multis locis schisma, ut nee diaconi cum pastoribus, aut pastores cum dia-conis in eadem ecclesia ministrare velint. In summa, confusissima rerum faciès est. Quomodo ipsi coram Deo respondere possint, qui ornatissimas ecclesias eo deduxerunt sua importunitate, nescio. Tu ora pro illis et nobis Dominum, ut spiritu suo ferocia ista ingénia compescat et tranquillitatem ec-clesiis suis reddat. — Bernae penultima Martii 1559.

Remitto tibi apographum tuarum et D. Mar-tyris ad Viretum literarum et ago tibi pro eo magnas gratias, pro uteris etiam ipsis ad Viretum scriptis, nostro omnium nomine.

Hall. tuus.

3035.

HALLERI RELATIO

rerum a commissariis Bernensibus ad classes gallicas missis passim gestarum.

(Ex Cod. Arch. Turic. Plut. VI. Vol. 106. fol. 738. Scripta per amanuensem Bullingeri.)

Quae Lausannae et Morgiis egerimuSi ')

Sexto Martii hinc discessimus, crastina venimus Lausannam, scilicet D. Steigerus, D. Manuel, Mus-

3035.1) BuchatY.273: Les instructions des deputes étoient: 1°. En passant à Lausanne, d'examiner l'état de l'église, de l'académie et dn collège, s'informer si les nouveaux ministres y faisoient du fruit et les changer au besoin. 2°. De rechercher dans le synode de Morges ceux qui seraient capables de remplacer les déposés et de les installer dans les églises afin qu'elles fussent pourvues pour Pâques. Si le synode ne von-loit nommer personne les députés dévoient procéder sans sa participation. 3°. Si quelqu'un des ministres congédiés promettait de se soumettre on devoit le rétablir. 4°. Au cas que les ministres demandassent si LL. BB. permettoient d'assembler les classes, on devoit répondre que les ecclésiastiques de Berne étoient chargés d'examiner cette affaire et d'en faire

cuius, Aretius et ego. 8. Martii mane egimus cum professoribus et iis qui primae et secundae classi praesunt, si forte possemus illis adhuc persuadere ut manerent. Sed ita inter se conspirarant omnes, ut nullus eorum sibi hoc persuaderi pateretur, omnes conscientias suas praetexentes. Mirum vero quales hae sint conscientiae, quae non possunt manere in ecclesiis ubi Christus pure docetur et sa-cramenta rite administrantur. Quod tamen ipsi negant, quum excommunicationis potestas ipsis nou sit data.

Quum nihil efficeremus apud illos, per singulas classes ivimus et oonsideravimus quales essent, quid legeretur in singulis, quo deinde possemus statuere tanto commodius quoque circa publicas lectiones. Inspeximus postea stipendiaries omnes, et in primis eos, quös vocant exspectantes, si forte necesse foret eorum uti opera in ministerio vel ec-

, clesiastico vel scholastico. Composuimus deinde etiam lites aliquas inter studiosos ortas de causa praesente. Ecclesiam invenimus mirum in modum divisam. Oonsules, senatores, cives omnes in partes divisi sunt. Eavent illi Vireto, hi gaudent eum discessisse et malunt alios*. Nunquam ego in urbe aliqua taie schisma vidi. Praesertim scholastici et studiosi se mutuo mordent et lacérant mirabiliter. Galli omnes fere discesserunt. Olamitant non esse amplius illic evangelium, doctrinam non amplius esse putant. Unus ex Grallis illic agentibus minis-trum quondam, qui post abitum Vireti illic concio-natus est, falsae doctrinae coram praefecto accusavit. Res ad nos devoluta. Dixit ille amplius, se non

le rapport après Pâques. 5°. Gomme les étrangers réfugiés en grand nombre à Lausanne pour cause de religion dédai-gnoient les 2 nouveaux ministres comme des meroenaires intrus et n'alloient point à leurs sermons, les députés eurent ordre d'en parler au conseil de Lausanne pour exhorter ces gens à fréquenter les assemblées, faute de quoi on les banni-roit. — Les députés s'acquittèrent de leur commission et signifièrent au petit conseil le 8 mars la volonté de LL. EE. La même déclaration fut aussi faite aux deux autres conseils. Il y eut une douzaine de ministres de la classe de Payerne qui se joignirent à Viret et demandèrent leur congé. Les ministres congédiés des deux classes écrivirent le 13 aux SeigneurB de Berne pour avoir la permission d'aller et do venir par leur pays, mais leur requête fut rejetée le 17 et ils furent obligés de sortir du pays au bout du temps qui leur avoit été accordé. — Au synode de Morges, le 9. Mars les commis de Berne communiquèrent une déclaration de LL. EE. sur la manière de traiter les ignorants et les vicieux avant de les admettre à la cène, savoir que dans chaque église il y auroit un consistoire composé des plus apparents de la paroisse ; que ceux qui menoient une vie scandaleuse y seroient appelés, instruits et admonestés, qu'au besoin on les inviteroit a différer d'aller à la cène, mais qu'ils ne dévoient en être exclus que s'ils se montroient incorrigibles. Dans oe cas les consistoires en avertiroient les baillifs, qui en donneroient avis à LL. EE. pour les châtier selon le démérite du cas etc. — Petermann d'Erlach, baillif de Lausanne, publia tont cela dans son bailliage, comme un édit souverain.

489 1559 MART. 490

tantum accusare ilium falsae doctrinae, sed nee in papatu etiam se unquam tantam yidisse impietatem, quam in illius doctrina. Quum rogaremus quae esset ilia impietas, quae illae falsitates, non respon-dit aliud nisi 1° ilium negare praedestinationem, 2° aBserere Christum corpore tantum pro nobis pasBum. Minister vero nunquam se praedestinationem [negassé] asserebat, sed illi non placere immodestiam eorum, qui ad magnam destructionem multorum crassissime de ea loquerentur, et publice dicere auderent, Deum hominem et diabolum eandem habere voluntatem, et quae alia essent eiusmodi paradoxa non aedificantia. Pro secundo respondebat, se non dubitare, Christum corpore et anima passum, passionem tarnen animae se non eo referre ut dicere velit, Christum timuisse, ne absorberetur a morte, sicut aliqui (scilicet Calvi-nus in Epist. ad Hebr.) exposuissent. Quum non possemus illos componere et Gallus sic pertinacis-sime litigaret, nee promittere veil et, se conciones publicas ingressurum, dimissus est. Talia quoque alia contigerunt nobis. Vespere eiusdem diei Mor-gias descendimus. Illuc eadem vespera venerunt decani et iurati reliquarum classium Sabaudicarum omnium. Ibi crastina, 9.. seil. Martii, proposuimus illis oongregatione facta in curia, cur essent convo-cati ipsi et nos missi, quis status esset ecclesiarum claasis Lausannensis, quae etiam principes conces-sissent ipsis, ipsi vero exsilium eligere maluissent. Deinde hortabamur illos, ut cum invocatione divini nominis constituèrent de eligendis aliis. Uli deside-rantes sibi dari, ut soli de bis colloquerentur, con-cessum. Eli praeter spem nostram concorditer intra breve tempus elegerunt alios pro omnibus ecclesiis vacantibus. E t in primis pro ecclesia Lausannensi D. Rychardum a Sylva 2) Paterniacensem ministrum, et D. Ioannem de Boscos) Tononiensis ecclesiae pastorem, ambos pios, doctos et moderatos viros. Pro aliis deinde ecclesiis alios.4)

E t ex singulis classibus duos elegerunt, quos transferrent in classem Lausannensem. Illis deinde substitueront alios, aut qui essent exspectantes Lau-sannae, aut qui alias inter ipsos essent idonei ad ministerium. Eleetionem ipsorum in plerisque ap-probavimus et confirmavimus, in quibusdam vero pauca pro ratione mutavimus quod nec ipsis displi-

2) du Bois. 3) Jean du Bosc, autrefois jacobin, avoit prêché l'évan

gile avec Jean de l'Espine, Augustin Marlorat, Richard Van-ville et Jean Loqnet à Bourges avec beaucoup de fruit. (Hist, eccl. I. 56.)

4) Inter alios in Diaconum evectus est lac. Anglus qui modo ex Geneva venerat. {Ratter, Ephem. p. 124.) Addit idem: Affirmant ultra mille homines ex Lausanna Genevam migrasse, qui omnes putabant ipsum verbum Dei, ipsum evan-gefium et ëcclesiam esse eiectam: quum tarnen postea rem rectius perpenderent poenituit eos temerarii consilii.

cuit. Itaque pacifiée illic transacta re Lausannam revers! sumus. Ibi unus ex proscriptis rediit, iura-mento se liberari petens et in gratiam recipi. Id quod factum est.

3036.

CALVINÜS CICELLIO.

Certior factus Beginam Elisabetham dedicationem Commentarii in Isaiam minus bene excepisse, ob lir belles Genevae editos quibus niuliebre regimen autor perstrinxerat, respondet se hanc ob causam immerito taxari.

(Ex autographo Cod. Genev. 107a, fol. 192. Exstat qnoqne in Ood. 107b, fol. 50, Bern, in Epp. Tom. VI. p. 850 et ap. Simlerum Vol. 96. Edita est in Hundesh., indice lectt. 1840. p. 22; Henry III. 411. Zurich letters II. 20. Anglice H. 34 et in edit. Philad. IV. 46. Versio gallica in éd. Berol.

p. 309.)

D. Guillelmo Cicellio Anglorum Reginae Secretario.

Retulit mihi nuncius, cui meos in Isaiam commentaries Serenissimae Reginae offerendos dederam, quia mihi ob libellos quosdam ') hic editos offensa erat, officium meum eius Maiestati non adeo fuisse gratum. Summam quoque mihi recitavit, Claris-sime Vir, sermonis abs te habiti, in quo mihi du-rior visus es quam humanitas tua ferebat, praeser-tim quum iam tibi ex meis literis oompertum esset quantum mihi de tuo erga me amore promit-terem. Etsi autem iustae causae impediunt, quo-minus anxia disputatione me purgem, ne tarnen si-lentio meo viderer malam conscientiam quodam-modo fateri, paucis verbis ut res habeat, duxi testandum esse.

Ante biennium Ioannes Knoxus2) in privato colloquio quid de imperio muliebri sentirem me ro-gaverat. Respondi ingenue, quia a primo et ge-nuino naturae ordine deflecteret, memorandum esse inter poenas hominis desertioni inflictas, non minus

S036.1) De Knoxi libetto: the first blast of the trumpet against the monstrous regiment and empire of Women (Gen. 1556?) vide WCrie, Knox I. 218. 242. Eandem sententiam profert Goodmannus : How superior powers ought to be obeyed of their subjects and wherein they may lawfully be disobeyed etc. 1558. (Strype, Ann. I. 1. p. 177.) Contra eos seripsit lohn Aylmer, An Harborowe for Faithful and Trewe Subjeotes against the late blowne Blaste concerning the government of Women etc. 1559. Apr. Strasb.

2) N. 1947.

' 491 EPISTOLAE 3036—3039 492

quam servitutem. Caeterum mulieres quasdam sic interdum fuisse donatas ut singularis benedictio, quae in illis fulgebat, palam faceret coelestibus auspiciis fuisse excitatas, sive quod virorum igna-viam damnare vellet Deus talibus exemplis, sive ut gloriam suam melius illustraret. Ollam produxi

- et Deboram. Adiunxi non frustra Deum per os Iesaiae promittere reginas fore ecclesiae nutrices, qua praerogativa a privatis feminis discerni minime obscurum est. Tandem haec fuit clausula: quoniam et more et publico consensu et longo temporum usu receptum foret ut baereditario iure ad feminas régna et principatus venirent, hanc quaestionem non videri mihi movendam, non solum quia res odiosa esset, sed quia, meo iudicio, fas non esset imperia, quae peculiar! Dei Providentia ordinantur, convellere. De libro nihil sum suspicatus: ac toto anno editum esse nescivi. Admonitus a quibusdam satis ostendi quam mihi non placeret eiusmodi paradoxa vulgari. Sed quia serum erat remedium, optavi3) malum quod iam corrigi non poterat sepe-liëndum esse potius quam exagitandum. Inquire etiam ex socero tuo,4) quum me per Besam com-monefecisset, quid responderim. Et adhuc vivebat Maria: ut non debeat suspecta esse assentatio. Quid libri contineant nescio, me vero non aliter quam dixi loquütum esse, Knoxus quoque ipse fate-bitur. Caeterum, etsi querimoniis piorum hominum monebar,5) quia tarnen non fueram in tempore edoctus, ne maiores exorirentur turbae vehementius contendere ausus non sum. Si quern offendit mea facilitas, merito timendum mihi fuisse arbitror ne re in iudicium adducta, ob inconsideratum uniuB hominis factum misera exsulum turba non tantum ex hac urbe, sed etiam ex toto fere orbe profligaretur, prae-sertim quia iam aliter malum sanari non poterat, quam mitigatione adhibita. Ultra quidem immerito gravor. Quo magis sum miratus ne liber meus admitteretur, quasi praetextu quaesito aliéna delicta in me conferri. Poterat Regina, si non placebat oblatum munus, uno verbo repudiare: idque erat magis ingenuum. Mihi certe fuisset longe gratiùs quam praeter ignominiam repulsae falsis criminibus onerari. Ego tarnen et Serenissimam Reginam semper venerabor et te quoque, clarissime Vir, ob prae8tantissimum ingenium aliasque virtutes amare et colère non desinam, quamvis minus amicum ex-pertus 8im quam speraveram, et mutuam quoque in posternm benevolentiam non referas, quod tarnen omiDari nolo. Vale, ornatissime Vir et mihi obser-

3) putavi apogr. 4) Sir Anthony Cook cuius ßiam Mildredam a. 1546

duxtrat 5) movebar apogr.

vande. Dominus tibi semper adsit, te gubernet, tueatur et donis suis locupletet. G-enevae.

Quia dubito an tibi redditae sint literae meae priores,6) exemplar tibi mittendum putavi.

3037.

ZANCUS CAL VINO.

Supplementurn prioris epistolae.

(Ex autographo Cod. Gotta. 404, fol. 779.)

Eximio pastori et doctori D. Io. Calvino patri obseryandissimo.

G-enevae.

S. Tametsi aegrotus et recens in faciem a quodam nostro Italo (multos certe egregios homines habemus) laesus, proptérea quod duos inter se pug-nantes dirimere conabar, respqndi !) tarnen, utut potui, tuis et ecclesiae nostrae literis. Verum im-petrare non potui a legato ut ad dimidiam horam exspectaret dum literas absolverem. Literas etiam Marpachii, quibus respondebat Stdcero, neglexit: neque enim exspectaturus erat responsionem nostri senatus ad vestrum,a) nisi acriter a quodam nostro prudente et pio viro reprehensus fuisset. Post ac-ceptum enim responsum a Stwrmio die Iovis con-festim erat equum conscensurus, exspectare tarnen coactus fuit per totum ilium diem, sed die Veneris summo mane discessit, ita ut literas absolvere nequiverim nisi summo mane eiusdem Veneris. Verum, (ut dixi) ad dimidiam horam noluit exspectare. Quum enim misissem literas ad hospi-tium, iam discesserat. Nunc vides hominis ingenium: in legatis certe requiritur magna prudentia, dexteritas, patientia. Non igitur mirum si nihil effecit. Per alium igitur mitto ad te et ad eccle-siam nostram literas meas: singulis enim fratribus qui privatim ad me scripserunt respondebo, ubi plus otii nactus fuero et melius convaluero. Argent. ô. Aprilis 59.

Obsequent. filius Hier. Zanchus.

6) N. 3003. Ex tnera coniectura referimus hanc ad m. Marlium vergentem quum nihû responsi accepisse doleret autor. 3037.1) N. 3033.

2) Lettres de Strasbourg. Sas ce que en faveur de leglise italienne on leur avoit escript pour avoir le D'. Zancus ilz respondent que la faute de gens scavans ne leur permet le nous envoyer et que cest assez de nous avoir communique M. Calvin autrefoys. Arreste quon attende que Dien y pro-voisse. (Beg. du Conseil 13. Avril.)

493 1559 APRIL. 494

3038.

FARBLLÏÏS CAL VINO.

Ex Argentorato scrïbib de rébus Metensium, quibus Viretum cupit mitti ministrum.

(Exstat tantum ap. Bezam éd. Genev. p. 225, Lans. p. 457, Hanov. p. 512, Chouet p. 306, Amst. p. 140.)

Audivimus magno perfusi gaudio te liberatum a febri bene habere *) et concionari. Dominus hoc tarn opportunum erga suos beneficium quam diu-turnum tibi et nobis reddat. Principes bene in Metenses2) affecti magis nunc afficiuntur, quum videant eos numéro et animis crescere. Rasi magis et magis insaniunt : licet maior eorum pars de alia ratione vitae cogitet, ac repugnare frustra evan-gelio nolit, iudicetque satius esse verbo parère, si praedicetur, quam reluctari. Nescio an resciveris quid Cardinalis nomine fratris, nimirum Ducis Guisiàni, scripserit JRichroco8) primario duci equi-tum, qui ante Saxonem exceperat: nempe utDucem commonefaceret, Régi nihil acerbius posse evenire et nihil minus ferre posse quam religionem suam alterari. Literae missae fuerunt ad Principes, ac compertum fuit non Guisiani Ducis, sed Cardinalis esse. Nam sigillum quo obsignatae erant, galerum habebat Cardinalis: et quum Dux subscribat, Francois, manus erat Cardinalis, ut probe novit N. et ita habebat, Vostre bon ami le Duc de Guise. Vo-luit Saxo omnes Principes videre literas. Metenses fratres maiori quam unquam numéro libellum sup-plicem porrexerunt iis qui praesunt urbi Metensi, et nunquam tam amicum responsum acceperunt: quod ut videas ad te mitto libelli exemplar et quod fratres scribunt de response Quae audio de fratribue et eorum Uteris, quas ad me scribunt et alios, et ut video omnes in eos affectos, mire me movent faciuntque ut sperem bene. Mirus est omnium affectus in Viretum, cupiuntque omnes ut eum eo perducere possim : quod utinam brevi fiat.4) Vale bene, et te ecclesiae Christi serva cum Vvreto,

3088.1) Frustra sibi et ipsi gratulatur. Cf. N. 2972. 3030. 3044. Demum d. 22. Maii Gàlvinus Senatui grattas agit de eius aegfoto ostensa sollicitudine. Caeterum febris per totum semestre duraverat.

2) Cf. N. 2952. 2955. 3026. Principes Germanos eum innuere patet, verum an ipse cum uno out altera egerit, ultra Argentoratum progresses, nescimus.

3) Oeorgius a Beckerode, qui ap. Brantôme (Sommes iü. P. II. ed. Buchon. p. 607) le conroütiel Rinoroq audit. Obiit ille hoc ipso anno a. d. IV. Cal: J)ec. in castello suo Herleshausen prope Isenacum. (De Thou l. 23. II. 713.) Be ipsa vero epistola FareUi satis confusam narrationem expla-nare non possumus.

4) De hoc FareUi itinere alibi nihil. (Kirchhof II. 155.) '

quem opto Balvum diu Domino servire: Besam quoque et omnes, ne praeteream syndicos pios cum senatu. Argentorati, 3. Aprilis 1559.

Tuus totus Parellus.

3039.

TOSSANUS CAL VINO.

Paucis et strictim déclarât se insontem plane esse quoad omnia quae ipsi ab eo expröbrata fuere, contra nihil fecisse nisi quae a légitima potestate sibi praescripta fuerint.

(Ex autographo Cod. Geney. 110, fol. 164.)

Vigilantis8imo ecclesiae Grenevensis pastori D. Ioanni Calvino fratri suo colendissimo.

Grenevae.

S. Carissime et observande Calvine, quod serius ad epistolam tuam ') respondeo in causa est quod citius commodum ad te nuncium nactus non sim. Et iustam, fateor, irascendi mihi causam habuisses, si quae tibi a malevolis meis relata esse video vera essent. Sed quum te nunquam vel Osiandro, vel Zwencfeldio coniunxerim, nee cum ullis unquam hostibus tuis adversus te conspiraverim, nee quae scribis Portruensibus scripserim, nee tibi usquam obtrectaverim, nec ullos mactationi expo-sitos stultitiae aut seditionis damnaverim, nec te unquam sciens ulla in re laeserim, et tibi ex animo bene velim, causam hactenus, meo iudioio, non ha-buisti quare a me alienareris. De dissidiis huius ecclesiae, non aliis de rebus orta sunt, quam de ritibus hic receptis et ministrorum constitutione. Et tecum iudico ecclesiarum controversias légitima cognitione dirimendas esse. Sed quum principes Wirtembergenses, ut alii passim magistratus per Grermaniam qui receperunt evangelium, sibi et suis doctis, ecclesiae superintendentibus, dissidiorum omnium, quae in hac ecolesia oriri possent, cognitionem et iudicium semper reservarint, ego earn politiam, utpote mea sententia legitimam, improbare non possum, quam istic quoque in rebus omnibus religiose observari audio. Quod autem ad feliquä attinet, velim intelligas me nihil tam cupere quam non huius solum sed et omnium quoque aliarum ecclesiarum pacem et aedificationem, quas precor

3089.1) N. 2972.

495 EPISTOLAE 3039—3042 496

ut Deus et pater noster coelestis semper augere spirituque suo sancto illustrare et te sanitati restitu-tutum quam diutissime conservare dignetur. Amen. Mombelgardiae 4. Aprilis 1559.

Tuus ex animo P.. Tossanus.

3040.

HALLERUS BULLINGERO.

Schola Lauscmnensis nuper dissipate/, iam non infeliciter instauratur vocato Hyperio et Comité, quibus iom alii se adiungunt. Abdicati Qenevae nova munera sibi demandata capessunt.

(JBx autographo Arch. Turic. Plut. VI. Vol. 154, olim. Epp. Tom. 32, fol. 257. - Simler. Vol. 94.)

Clarissimo viro D. Heinrycho Bullingero Tigurinae ecclesiae pastori fidelissimo domino suo honorando

et compatri carissimo.

Quod scholam nostram Lausannensem attinet, speramus fore ut illi optime prospiciatur. Obti-nuimus hisce diebus a senatu ut vocetur Hyperius *) e Marpurgo, quoniam prius iam propensae suae voluntatis non dubiam spem nobis fecit. Constitutum est etiam illi Stipendium liberale, ut sciat quomodo tranctandus sit: nam hoc quoque (necim-merito) scire desideravit. Cras hinc discedet cursor, qui ad ipsum et ad principem literas deferet. Mittuntur illi quoque xxx coronati pro viatico, et si niaiores fecerit sumptus, restituentur ei hi quoque. Stipendium ex pecuniis vino et frumento computatum complet numerum ducentorum aureo-rum. Poterit quoque ex commensalibus et disci-pulis non exiguura habere emolumentum. Commo-dissime enim illic vivitur. Utinam tuas ad ilium quoque habere possemus, quibus illi quoque autor esses ne vocationem reiiceret. Philippum a Saxoni-bus excommunicatum esse,2) tanquam sacramen-tarium, tno nomine scribit frater. Utinam ergo ipsum quoque habere possemus. Non parcerent nostri ullis sumptibus. Possent hi duo universam

3040.1) Holler Eph. 12a: Quum Hyperius vocatus non veni-ret plaçait ex costris i. e. ex Germanis deligere professores. Itaque D. Adr. Blaunerus minister in Spiez eleotns est in theo-logiae professorein. Et praeter eum to. Knechtenhoff er. Jean le Comte, pasteur à Romainmotier, eut anssi ordre, le 12. Nov., d'y aller remplir par interim la place de prof, en hébreu. (Êuchat VI. 286.)

2) JV. 3032, not. 8.

secum Germaniam Lausannam trahere. Praeter Hyperium constituais est etiam nunc Lausannae D. Beatus Comes3) scholae rector. Assumet is sibi lectionem aliquam ipsi convenientem. Cuius iste vero eruditionis et quantae autoritatis, novit Gual-therus noster, qui cum illo aliquamdiu vixit. Réli-quae lectiones sunt aliis quibusdam delegatae, sic tamen ut usque ad adventum Hyperii eorum nullus sit confirmandus, sed tum autoritate et iudicio D. Hyperii et Comitis constituerentur omnia. Classibus omnibus iter'um est prospectum. Advolant quotidie docti homines ex Geneva et aliunde, ut speremus motum hune scholae non modo non obfuturum fore, sed et profuturum. Sicut enim sunt qui nostris servire noluerunt, ita sunt etiam qui Genevensibus non velint servire. Genevae instituerunt quoque collegium et plerique qui Lausannae docuerunt nunc docent ilHc.4) Quis non videat haec priua fuisse composita? Vwetus et Beza in numerum ministrorum cooptati sunt.5) Redibit etiam ad nos fructus illius scholae quum multi ibi instituentur qui nostris posteà ecclesiis servire poterunt. Bernae 10. Aprilis 1559.

I. Hall. tuus.

3041.

UN FIDÈLE DE DD3PPE A CALVIN.

Fragment d'une lettre déchirée. Demande d'un ministre. •)

3) Halter l. I. : Pro schola Lausannensi non idonei in-venti snut professores. Tantum D. B. Cornes, vir eruditus et magnae autoritatis, quum operam suam non denegaret, constitutus est rector. Caeterum olim de eo Haïïerus questus erat et collègue abdicationem eius, qui se deinceps totum medicinae dédit valde approbarunt. (Cf. N. 1094. 1099. 1108. 1129 etc.) Senatui se maxime tempore pestis Lausannensis commenda-verat praestita opera.

1 4) Iam supra nominavimus Besam, CevalleriUm, Beral-dum, Tagautium. Aeademia ipsa Nonis luniis inaugurata fuit. (Buchat VI. 238. 306. Gaberél I. 499 ss.)

5) Viretus Senatui gratias agens de receptione sua officia obtulit a. d. V. Non. Maritas. A. d. III. Idus eius-dem mensis exsulibiis ministris de domicilio prospectum fuit. Beza vero demum a. d. XIV. Cal. Iun. ad ministerium propositus est. 3041.1) Dieppe, comme en général la Normandie, reçut la reformation avec empressement dans les derniers temps de Henry II. (Hist. eccl. I. 220.) Le colporteur Jean Venable arriva à Dieppe le 10. Sept. 1557 et sa prédication y ayant été goûtée «7 pria le ministre La Jonchée de Rouen de venir organiser Véglise. Venable y resta comme catéchiste jusqu'à ce que de Genève on envoyât un ministre. Le Registre de la

497 1559

(MS., de Genève 113, fol. 99.)

A Monseigneur Monsr. Calvin et a Messgrs. les ministres de leglise de Greneve.

A Geneve.

Maintenant voions m pères et frères en Christ ministère de la parole nés vertit en tems et lieu au le Seigneur a telement béni ministres qui ont par votre . . . . . . ^ . . . a notre Eglise que le tropp estoit fort petit, s'est augm en manière tele que la peine fut il diligent et exercité au pourroit suffire pour vacquer aux ny a l'administration des sacremens soit pourveu d'un aioint et compaignon minist . . ydoine tel que votre prudence saura trop mieux choisir. Ce faisant la parole du Seigneur aura son cours plus heureux entre nous et prendra plus vivement racine pour puis après fructifier amplement. Le bon Dieu vray pasteur de noz âmes nous face par sa grace telement ouyr sa voix par vous et autres ses ministres fidèles que nous tous venions en unité de foy et congnoissance du filz de Dieu en aage d'homme parfait. A Dieu soyez treschers et treshonorez pères et frères. Toute ] église qui est icy au Seigneur et le ministre dicelle vous saluent, autant en fait maitre Ian Knox2) escossois singulier organe du sainct Esprit, lequel selon les graces que le Seigneur a prodigalement épandues en luy,* s'est fidèlement employé pour promouvoir, par sainctes predications, la gloire de Christ, durant le peu de tems quil luy sera loisible de converser avec nous. De Dieppe ce 12. d'apvril 1559.

Compagnie mentionne l'envoi de deux ministres au mois de Décembre 1558, sans les nommer. Mais dès le l r Janvier 1558 ü y est question de Venvoi de Seguran. La lettre que nous avons devant nous pourrait donc être écrite par l'un de ces ministres.

2) Knox avait quitté Genève avec sa famille au mois de Janvier. (MCrie, Life I. 237.) Arrivé à Dieppe vers la mi-Mars il y apprit qu'Ù ne lui serait pas permis de passer par F Angleterre pour se rendre en Ecosse. Il resta donc à Dieppe.

Calvini opera. Vol. X VIL

JPRIL. ' 498

3042.

VERMILIÜS CALYINO.

Literae commendatitiae quorum occasione simul tradjt quae ex Polonia allata sunt de Blandrafae dolosis attibus:

(Ex Append^Locc. Theolog. Bd. Tig. 1580, fol. 581 v.)

Quüm ad vos, clarissime vir, N. N. ') bine re-vertatur,. committere nolui quin per eum aliquid ad te scriberem, quo et scires me recte valere et vehementer cupere ut hoc verno tempore a febri qua diu laborasti denique libereris. Quod si Deus pro sua bonitate dederit, mirifice gaudebo, et illi de tua^valetudine restituta gratias agam.

Suit hic superioribus diebus famulus2) D. a Lasco, qui nujfciat in Polonia soluta esse comitia, negotium autem religionis in proximum Septem-brem reiectum-, quod tum demum sint eins regni habenda comitia. Sed id praeterea significavit, quod mihi admodum grave et molestum fuit audita, medicum Bïandratams) sese in amicitiam N. N. 4 ) insinuasse, praetextu medicinam faciendi eius in-veterato morbo. Quo audito voritus sum ne illi seni facile imponat: non quasi existimem, ei medici errores posse ullo modo obtrudi: sed quia is , uti solet, cum viris doctis aliud simulabit, dumque se nihil ab orthodoxis differre bene libratis verbis prae se feret, in hommes imperitos ac rudiores totum suum venenum evomet. Sic enim, ut video, illi agunt: ab infirmioribus auspicantur, cum doctis vero ac primariis viris se eos esse qui sunt omnino dissimulant. Itaque literas ad N. N. dedi, quibus hominem suis coloribus pinxi, eius ingenium et errores prodidi. Nunc autem ea de re te monendum censui, ut si qua tibi facultas literarum mitten-darum in Poloniam detur, non omittas ea scribere quae saluti ecclesiae conducere iudicaveris.

Pacem s) factam inter duos reges hic affir-matur constantissime, cuius tarnen conditiones ad-

3042.1) Olevianus. {Vide N. 3049.) 2) Sebastianus Pech s. Pecki. (Schmidt, Verm. p. 230

et supra saepius.) 3) maxime Badzivilio patrono et fautore usum. 4) Utrum Lismaninum an Badzivilium hic nominarit,

tu videas. De Mo cogitavit Heberle in Tub. ZS. 1840. IV. 141 quern solum doctum senem dicere potuit. Quod ad mor-bum atfinet Sandius p. 35 dicit Lismaninum a iuventute phrenesi obnoxium fuisse. Schmidtius l. I. de altero illo hoc. dictum vùlt; vide etiam Galvinum in Epp. prid. Cal. lui. 1560. ad Polonos et Gal. Aug. 1560 ad ipstim Badsivüium scriptis. Verum quod suum NN. primarium virum dicit nihil ad rem-facit, et ipse Vermilius ad eundem NN. scribens potius Lis~ maninum quam Palatinum nobis sistere videtur.

5) Gâteau-Cambré sis a. d. III. Non- Apr. 1559. 32

499 EPISTOLAE

hue ignorantur. Utinam in Christum et sanctam eius ecclesiam non conspirent. Quod nihilominus etsi fecerint, de auxilio Dei bene sperabimus. jNon enim mortuus est nee unquam morietur, habe^q^p mille artes et infinitas vias ad suos liberandos.'' •'.'

Eum qui bas literas feret, quum sit ''tibi jÉfooe .notus, minime commendo. Mecum -tril tol;o e|jjp8o trimestri vixit, suaque morum suavitate,**doctrina et eruditione me plurimum delectaviySuae patriae promovenda religione prodesse mirifieje cupit. Res est nunc praesertim difficilis. Ego qujfle potui consilium dedi, quod ilium abs te item quijesittfrum omnino existimo, et habebit, uti confido, prudentiae ac pietatis plenum. Vale, praestantissime v»# ac frater in Domino plurimum observande. î i g a ï i 16. Aprilis. Quaeso te, salutem symarystis omnibus meo nomine dicito. +t* *•

+. ;v

3043.

SULZERTJS BEZAE.

Calatnitatem Lausannensem deflet. Pro Zancho impetrando scripsit sed frustra. Superarbitrum Ba-sileensem ab aequitate cornmendat Calvino recupe-ratam valetudinem gratulatur.

(Ex autographo Cod. Goth. 405, fol. 179.)

Olarissimo viro D. Theodoro Bezae in Genevensi schola professori fidelissimo domino colendissimo et

carissimo fratri suo.

S. Miserandae calamitatis quae Lausannae ac-cidit historiam, etsi a vobis istinc non descriptam, accepi, idque tanto luctu ut graviorem vix passos esse coniiciam eos ipsos qui bis exsules extremae fortunae obnoxii sunt. Christum Iesum precor ut viros Dei consoletur animetque principali spiritu. Expedivisset forsitan ut tempestive cum aliis eccle-siis super tanta re communicata consilia essent. Yerum quae res vobis obstitit, quo minus exte-rorum in his sententiam aut intercessionem requi-reretis, tandem nobis hie saltern impedimento fuit ne (quod oupiebamus) huic causae vel ultro nos in-gereremus. Nihil autem minus exspectavimus quam exitum tarn tragicum tantoque cum scandalo «oniunctum. Yideo quosdam, quum in causa nihil damnare queant, zeli moderationem et prudentiam aedificationem spectantem desiderare. At, ut coram Domino loquar, neque ego earn vel prudentiam Tel moderationem intelligo, quae necessarias

3042—3045 500

oeconomiae ecclesiasticae partes dissimulet et prae-termittat.

Pro Zancho impetrando scripsi diligenter, ') sed quod evenit iam ante opinione praesumpseram. Neque enim eius opera carere schola potest. De controversiae inter confoederatas urbes intelligo iu-dicium ad nostratem tribunum ') esse devolutum. Yirum esse bonum hactenus comperimus, et proinde ex iusto et aequo laturum sententiam nihil dubi-tamus. Controversiae capita audio gravia esse, sed cuinsi&odi et quae sint non constat.

Calymum ex quartana convalescere valde gau-dej»: quem dominus diutissime servare dignetur syae ecclesiae. Salutem ei atque Vweto dices meis verbis amanter et reverenter. Qui has perfert iu-venis Geldrus, homo spei singularis candorisque per omnia nivei, ad vos concedit invisurus ecclesiam et sicubi conditio obtingat etiam haesurus, ne egestate coacto ad suos redeundum sit ei. Commëndo eum tibi et reliquis ut exploratissimae fidoi fra-trem. Yale. Basil. 19. Aprilis Anno 1559.

T. Sulcerus.

3044.

GRATAROLÜS CALYINO.

• Remedium praescribit contra haemorrhoidas et tarditatem superarbitri in dirimeftfa causa i/psi com-missa a Genevensibus stimulandam esse autor est. Serio narrât papain sicarios misisse qui Italos m Helvetia degentes interficerent.

(Ex autographo Cod. Goth. 404, fol. 748.)

Olarissimo et optimo evangelii ministro D. Ioanni Calvino, amico et fratri observandissimo.

Genevae.

8. P . Tuas ') hodie accepi. Miror ac doleo te per mensem haemorrhoidarum caecarum dolores pertulisse in tanta medicorum ac remediorum copia, ob earn causam quod, ut scis, dolores prosternant vires. 8i saltern, ut alios innumeros omittam consuluisses Fuchsium de curaudi ratione lib. 3. cap. xx. aut Iacobum Sylvium, qui meliora fere hinc inde congesserunt certa methodo remédia, po-

3043.1) N. 3029. 2) Franc. Oberried. (N. 3007, not. 6.)

3044.1) deperditas.

501 1559 APRIL. 502

tuisses commode succurrere. Nunc vero, ne frustra me admonueris, indicabo quid brevissime faciundum oenseam, ne te ulceris continuus dolor torqueat: quamvis minime significaris num amplius aut ni-mium sanguis profluat, aut tumor adsit, ut puto ex parte adesse. At tollendus est dolor, nee ideo difficilis et adeo lenta putanda est curatio, quod locus affectus haud conspici queat. Nam balanis seu penioillis aut suppositoriis ex gossipio sive bombace factis ac subinde mutatis poterunt remédia adhiberi, si ea intingantur hoc aut simili unguento : Accipiatur oleum rosaceum unius anni, idque om-phacinum si habeatur, vel alias ut haberi potest, sesquiunciae pondère, vini albi non potentis semi-uncia, terantur simul in mortario plumbeo cum pi-stillo plumbeo, quoad omnino plumbi colorem ac-qui8ierint, turn addatur vitellus ovi recentis, ac rur-sus mi8ceantur aliquantisper, quo tepido utere ut dixi. Praesentaneum est etiam remedium si balanus vel penicillus intingatur aut liniatur philonio per-sico vel theriaca non veteri, et supponatur. Un-gantur etiam lumbi et circa anum unguento comi-ti8sae vocato aut populeone.* Vitandi sunt cibi et potus rebus acribus conditi, aut usus calidorum aromatum et similium, ne humores acuant et in-flamment. Prodest et oleum ex ovorum vitellis illitum. Ingentem etiam inflammationem tollet pulvis malicorii cum rosaceo mixta, vel cum aqua plantaginis stillatitia et in mortario plumbeo ducta. Venter mollis habendus, ne excrementa indurescant. Omnia non scribo, ne satis ab aliis instructum et medicae rei non expertum frustra moneam, praeci-pue non rogatus.

Nunc ad superarbitrum, quem merito lentum esse quereris. Excusat ilium ex parte negotium quod prae manibus habet cum aliis ex senatu, ob illos Davidicos Flandros adhuc in carceribus non immerito detentos. Hi prius futura hebdomada ex-pedientur, ut puto. Quod scribis non tarn late pa-tere superarbitri libertatem etc., intellexeram ves-tros renunciasse propriae sententiae istic a vestris iudicibus factae contra adversarios, atque ita velle superarbitrum amice componere partes ambas: tu vero antea ad me scripseras, unum excipi a parte vestra, ut sententiae quibus damnati sunt suspen-diarii, intactae manerent, quod nunquam mutare de-cretum erat. Vellem ut in ,hac sententia perstitis-sent vestri, quantum video. Nihil hodie, quamvis data opera voluerim et alloquutus sim senatorem unum amicum meum et protoscribam civitatis, potui elicere quid fecerit iudex aut cur tarn diu prolunget;* et vix credo aliquem hoc scire ipso excepto. Ilium alloqui non potui, nee facile audeo. Audebo tamen Deo volente propediem. At ultimum et praesentaneum remedium hac in re mihi videretur ut sena-tus vester semel et ultimo ad superarbitrum scri- '

beret, ac libère rogaret ac peteret ut tandem rem expediret, ac simul scriberetis vos ex ista longa suspensione nova quotidie incommoda perferre. Atque si is nolit aut non possit, relinquat onus alicui docto iuri8con8ulto Basileae qui ex iure hoc tandem décidât. Nam nisi hominem lentum urgeatis, vix credo rem expediri debere. Ego interea non deer» ubi sciero vel potero, et monebo pro necessitate.

Aliam rem audi: indicavit nobis aliquis nomine magistratus nostri, submitti a papa sicarios vel in-cendiarios qui Italos ob religionem exsulantes in hisce regionibus trucident: aut per speciem amici-tiae veneno sustollant. * lam mensem * quidam. Hispani hoc tentarunt Tiguri contra matronam Isa-béllam et Occhinum. Dominus tuebitur suos. Vené-tis, ut fertur, bellum inferetur. Bene et diu vale ac laetus et *) cum amicis et fratribus quos saluto. Basileae 22. Aprilis 1559.

T. T. Guilhelmus Gratarolus.

3045.

MORELLANUS CALVINO.

Varia ad statum ecclesiarum gallicarum spectan-tia habet, speciatim de Cardinali Lotharingo a curia severiora décréta de haereticis flagitante. Porro casum matrimonialem projponit, et mentionem facit confessio-nis fidei conscribendae.

(Ex autographe) Cod. Genev. 112, fol. 33.)

A mon treshonnore Seigneur Monsieur Charles Passel.

S. Incredibili gaudio sumus affecti quum Cena-mus noster concionem a te habitam phase solemni die retulit: hinc enim conieci fore uti brevi pristi-nam sanitatem reciperes. Quamquam veritus sum ne non satis tibi parcendo tardiorem illam efficeres. Quod te pro tua prudentia cavere oportet. Rede-unti * mihi e Campania,*) quo fueram paulo post missus quam a Normanis reversus fueram, e summa laetitia quam conceperamus quatuor vinctorum libe-ratione,a) quos ad vos credo iam pervenisse, pertur-

2) vox dubia. 3045.1) In Macarii locum suffectus m. Sept. ipse Decembri in urban appulerat, sed etiam in provinciis adiacentibus passim ministeriùm obiisse videtur.

2) Hist, des Martyrs f. 501: Avint qu'après la mort de Barbeville (N. 3032) restoyent encore quatre prisonniers à la

32*

503 EPISTOLAE 3045—3046 504

batiorem ecclesiam offendi. Nam quae pars senatus primam classem obtinet, aliique non pauci ordinis eiusdem clamitabant senatusconsultum illud nefa-linm esse et impium. Neque per aliquot dies aliud in ore hominum fuit, aliis aliter ut fit iudicantibus. ï*ontificii de religione actum esse querebantur, nisi eonfestim illud antiquaretur aut novo regis edicto caveretur, ne quod tale posthac confici posset. Quo magis autem impotentiam iratorum animorum per-spicia8, ut quemque levissima accusa [fo'one] no-tarant esse Luteranum, in carcerem compegerunt. Quatuor diversis diebus quinque admodum compre-henderunt, multas aedes excusserunt, si quem per-scrutando libellum nacti sunt Sorbonica censura no-tatum, reliquam omnem supellectilem depraedati sunt. Necdum rabies ilia deferbuit. Quin ad earn inflammandam Oardinalis Lotharinguss) in senatum venit, multaque praefatus de sua erga ordinem ilium caritàte ac, observantia, in quern ante annos viginti fuisset allectus, commemoratis etiam bene-

oonciergerie du palais, jeunes hommes et en fleur d'aage La connoissance de leur procès venoit devant la Tournolle \Vune des chambres du Parlement] et estoyent en icelle pour lors présidons Seguier et du Harlay, avec nombre de gens, non ignorans le bon droit de la cause. Ils avoyent tousiours diffère de toucher à tels procès, oraignans de faire chose contre les edits du Eoi ou contre leur conscience. Car ils ne pou-voyent douter de la crainte de Dieu qui estoit en eux et l'humilité en laquelle ils se presentoyent pour respondre les esmouYoit à compassion. Toutesfois il ne leur fut possible de les laisser plus long temps en prison Contre toute attente et coustume il fut dit par arrest, que quelque sentence de mort qui eut esté donnée contre trois d'entre eux par les luges inférieurs, ils auroyent tous leurs vies sauves à la charge de sortir du pays dedans quinzaine.

3) P. de la Place, Comm. de l'estat de la rel. éd. Buchon p. 11 .• La suspicion croissoit à l'encontre des juges du royaume, surtont de ceux de Paris, la chambre criminelle nommée la îournelle ne procédant du tout selon la Beverité des ordonnances contre ceux de la religion appellee nouvelle. Le Cardinal de Lorraine donna à entendre que cela provenoit de la oonnivence des juges . . . . Les presidens et gens du roy sur ce mandés et ouys il fut advisé d'y pourveoir à la premiere mercuriale, suyvant l'edit de Chateaubriant. Le president Se-guier estoit blasmé de tenir trop peu de sévérité Il arriva que lui et quelques conseillers estant allés chez le roi pour demander le payement des gages dûs depuis 22 mois, le cardinal leur dit: On ne veut empescher vos gages pourveu qu'exécutiez fidèlement vos charges en tous endroits. Le president ayant dit qu'il ne pensoit pas qu'ils y eussent fait faute, Si, dit-il, en ce que ne punissez les hérétiques. Le president ayant répliqué qu'ils les avoient si bien punis qu'il n'en res-•toit plus en prison que trois. Voire, dit-il, vous les avez renvoyé devant leurs evesques. Voila une belle expedition à •ceux qui ont faiot profession de leur foy devant vous tout au contraire de la saincte église de Borne. Le president ayant encore dit que ceux qni n'avoyent pas esté condamnés n'an-loyent pu l'estre par eulx leurs consciences saulves. Non, non, dit-il, vons estes cause que tout Poictou, jusques au pays 4e Bordeaux, Tholouse, Provence et généralement France est toute remplie de ceste vermine, qui s'augmente et pullule soubs l'espérance de vous. (La Popelinière I. 133. Hist. eccl. I . 170.)

ficiis quibus in eum suam voluntatem testatus esset, tandem eo pervenit, nihil sibi antiquius exstitisse quam ut eius dignitas amplior atque augustior ha-beretur, quod eum non solum totius G-alliae sed orbis terrarum splendidissimum lumen semper fuisse constaret. Caeterum sibi non posse temperare quin ex officio admoneret, subvereri coepisse ne decus illud ( a maioribus acceptum iniquissimis iudiciis, quibus / paulatim assuescebant, amitterent. Commémorât sacramentarios quatuor, cuius generis impietas su-perioribus saeculis ignibus semper cohercita fuerit, recenti senatus decreto absolutos aut saltern exsilio, levissima videlicet poena, multatos. Regem nihil unquam tulisse acerbius. Quare etiam atque etiam senatui cogitandum esse quomodo regi satisfaceret. Quod hac praesertim tempestate, in qua tot motus religionis causa in hoc regno excitentur, fenestram illo senatus consulto Lutheranis patefactam fuisse ad audaciam persuasum habeat. Seguierius, qui consulatu fungitur in classe quae criminibus anim-advertendis praefecta est, impetrata loquendi venia a summo consule, breviter respondit: nihil admi-nistratum in ea causa fuisse quod regi aut cuiquam -_ mortalium molestum esse deberet, et sese cum suis collegis, quorum de sententia iudicasset, paratum esse ad tuendum illud senatusconsultum et apud Deum et apud regem. Nam quod dicerentur illi quatuor esse sacramentarii, longe aliter constare ex eorum confessionibus: quin potius rite, pie, eleganter (nam haec verba latine protulit) de Sacramento corporis Christi loquutos esse constanterque semper asseruisse in coena quae celebraretur institute Christi recipi a fidelibus verum eius corpus quod conceptum est de spiritu sancto, natum ex Maria Virgine etc. Excepit Cardinalis: Quid? ii qui missam répudiant nonne sunt sacramentarii? Seguierius latine: quaestionis est, inquit. Obstupuit parumper eo dicto purpuratus cum permultis anti-quioribus senatoribus: mox ira percitus respondit: Inter probos et eruditos viros a mille et trecentis annis nunquam est dubitatum. Aliquantisper Seguierius obticuit, ne multo magis hominem exacer-baret: ad extremum rogavit, quoniam trium iam cu-biculorum senatores illic aderant ut reliqui vocaren-tur, quibus praesentibus causam illam cum suis collegis ageret ex tempore, ut iudicaret ipse Cardinalis iurene an iniuria tale senatusconsultum fuisset editum. Nam instare Mercurii diem,4) qui dies

4) Hist. eccl. I. 171 : Ils appellent Mercuriale, une convocation generale de toute la Cour (du Parlement) p'our consulter de ce qui concerne le corps d'ioelle et se censurer selon que le cas y eschet. (Edit de Chateaubriant 1551, Art. 25. Haag, Pièces jusUf. p. 23.) Le nom de Mercuriale avait été donné à ces réunions de ce qu'elles se tenaient le Mercredi. Celle-ci avait été fixée au 26. Avril et devait se oontinuer les mercredis suivants. Voyez La Place l. c. La Popelinière

1 I. 133>>; de Thou II. 668. Soldan, Gesch. d. Prot. I. 279.

505 1559 APRIL. 506

«ensurae destinatus esset, quae non incommode posset anteverti tot iam congregatis senatoribus. Episcopus Ambianus, quo doctore Gardinalis utitur, veritus credo ne in id certamen descendere cogere-tur, nutu 8ignificavit Cardin ali ne earn conditionem acciperet. Itaque causa illata de gravibus negotiis quorum gratia reditum ad aulam maturaret, admo-uitis omnibus ut religionis negotium capesserent, existimationique suae consulerent, abiit. Oaeterum quid iD censura sit actum nondum expiscari potui. Nisi quod generatim agitata quaestio esse dicitur, an baeretici morte multandi essent. Sub haec Se-guierius ad aulam profectus est, evocatus ut creditor a magi8tro equitum. Suspicantur ponnulli, quoniam gravissime decumbit sigillorum custos, si obierit fore ut magistri equitum opera Seguierius ad id munus evebatur. Alii existimant dictam illi fuisse diem, ut apud regem de religione causam di-ceret. Sed de bis hactenus..

Pictaviensium Turonensiumque res meliore loco esse dicuntur quam dudum. Vasconum repentina ingénia semper veritus sum. Nisi prudentia pasto-rum compescantur, paratos ad dimicationem potius

1 quam ad patientiam audio. Sanlotiani5) consilium a nobis petunt in causa divortii. Vir quidam acce-pit uxorem quam pudicam existimabat, sed quum ita subito uterum eius ingravescere animadvertisset ut sexto post mense quam nupsisset pareret, voluit ab ea divertere: confirmabant etiam nonnulli ante contractum matrimonium stupri compertam fuisse: nee ea factum negavit, sed post datam fidem con-stanter asseruit cum nullo mortalium se rem ha-buisse nisi cum illo. TJxoris consanguinei persuadent bomini sexto mense parère posse mulierem, evinc-tumque ut cum ea redeat. Is per aliquot menses cum ilia consuescit, donee eius uxoris pertaesum est. Ab ecclesia saepius admonitus, postquam ob-firmato animo in institute pergere yiderunt, tandem excommunicatur. Nee tantum ab usu sacramento-rum sod etiam a communione \[erbi Domini] pre-cationumque arcetur. Petunt igitur an dis[sofo* possif] tale coniugium. Item an recte ilium excommunicato»» iudicetis] probetisque earn severita-

tem excommunicationis , . illic vide-tur esse debere quod pari paene libertaffe] . . . . . -atque vos: consueverintque papistae labes eiusmodi obiice[re td\ infirmos a ooetibus eccle-siasticis deterreant. Postrem[is] Uteris8) quas ad

5) Ecclesia in St. L6. 6) Hist. eccl. I. 172: Sur la fin de 1558 Chandien fat

envoyé à Poitiers pour quelque affaire (de la Vau N- 2118). Le temps portoit lors que la cène fust célébrée en ceste Eglise, ce qui se fit en très grande assemblée non seulement du peuple mais aussi des ministres circonvoisins. Apres la oene les ministres communiquèrent par ensemble tant de la doctrine que de l'ordre et de la discipline entre eux observée, et I

Colladoniwm nostrum dederam obtestabar ut senten-tiam vestram de conventu pastorum oelebrando, confessionis fidei scribendae causa, nobis significa-retis, viros etiam duos7) petebamus nobis subsidio tot gregibus agendis. Qua de re sicuti de multis aliis ne lineam quidem responsionis accepimus. Quod non eo scribo ut te ad respondendum laces-sam, quem omni labore vacuum esse quoadusque firma valetudine sis cupio, sed ut fratres admoneas ne graventur de rebus necessariis rescribere, si quando per otium licebit. Vale plurimum, prae-stantissime atque eruditissime vir. Dominus te in-columem ecclesiae suae conservet. Te collegasque nostros qui istic sunt, omnes qui hie sumus officio-sissime enixissimeque salutamus, vosque in vestris precibus nostri memores esse optamus. 8. Oal. Maij 1559.

Tuus Alius ad omne officii genus tibi paratissimus

F . Morellanus.

3046.

L 'ÉGLISE DE METZ AUX MINISTRES DE GENÈVE.

Les anciens de l'Église prient qu'on écrive en faveur de celle-ci aux princes qui vont se réunir à Augs-bourg. Bétails sur l'état des choses dans leur ville.

(Copie. Bibliothèque nationale. Collection Dupuy Vol. 102, fol. 114 sans inscription.)

Salut par nostre Seigneur Iesus Christ.

Treshonorez frères et amis en nostre Seigneur, nous vous remercions bien affectionnement des biens quil vous a pieu nous faire par le passé, vous priant qu'il vous plaise nous avoir pour recommandez en vos prières, voire qu'il vous plaise nous conseiller et ajder tout oe que pourrez tant envers les princes de l'Empire leur escrivant de nostre affaire, et leur recommandant pour ceste iournee qui se doit

commencèrent à appréhender qnel bien ce seroit s'il plaisoit à Dieu qne toutes les églises de France dressassent d'un commun accord une confession de foy et une discipline ecclésiastique. Charge fut donnée à Chandieu d'en communiquer à l'église de Paris. Âpres infinies incommodités surmontées estans les églises advertieB par lettres, fut conolud que le synode national seroit tenu à Paris.

7) Postridie ldus Matas Gallasius Parisknsibus mis-I sus est.

507 EPISTOLAE 3046—3047 508

tenir a Ausbourg voire d'insérer en vostre escrit (sil advient quil vous semble bon de leur escrire et quil vous plaise nous faire tant de bien que de prendre ceste peine pour nous) un cas qui est advenu depuis environ cinq ou six sepmaines en ça Assavoir d'un Maistre d'Escholle que les Chanoines de

, la grande Eglise avoyent retenu à leur service dont avint que quelque temps après quil fut receu en la charge et office il fut invité en quelque banquet par un des principaux de ladite grande Eglise. Estant la il soustint quelques propos de la vraye rel-ligion par lesquels il condamnoit tant le purgatoire que la veneration des saincts et aultres superstitions papistiques. Au moyen de quoy fut appréhendé par les gens du President a l'instigation et pour-chas desditz chanoines. Or est il avenu qu'après l'avoir detenu en la prison lont laice mourir secret-tement dans icelle, et ce despuis que l'Evesque fut arrivé. Et nous pouvez ayder non seulement en cela mais aussi en plusieui's autres endroicts selon les dons et graces qu'avez receu du Seigneur. Et de ce vous prions d'autant plus affectueusement quèn avons plus grand besoing pour le present.

Or pour vous advertir sommairement de Testât de nostre Eglise despuis que vous avons escrit. Scachez que des ce temps la avons tousiours continué continuons et continuerons tousiours nos assemblées moyennant la grace de Dieu. Oultreplus avons présenté plusieurs requestes au magistrat, entraultres en presentasmes unne le Ieudi 17. Mars, de laquelle vous envoyons unne coppie, par laquelle avons obtenu cela que suivant ce qu'avions protesté en icelle de ne rien vouloir participer ni communiquer aux ceremonies et superstitions papistiques, ni fréquenter leurs temples nous nous sommes, tenus en nos maisons paisiblement sans estre molestez de personne. Vray est quil adveint qu'un de nos frères estant en extrémité de maladie fit response au cure de la paroisse lequel linterrogoit et demandoit sil ne le recognoissoit pas pour son curé, quil ne le recognoissoit nullement et qu'il navoit rien affaire avec Iuy: d'autant quilavoit receu en signe la confession d'Ausbourg et qu'il vouloit vivre et mourir selon icelle. Avint après cela que le Lundy 27 au soir le pauvre homme rendit lesprit, dont le lendemain les parens le cuidans porter en terre furent empeschez de l'ensevelir par ledit curé. Quoy'voy-ant les parens s'addresserent à nos anciens et sur-veillans lesquels s'en allèrent par devers le Magistrat le requérant quil leur fut ottroyé et décerné un cimetière pour enterrer leurs morts ce qui leur fut accordé. A ceste cause les fidelles s'assemblèrent après le disner pour accompagner le corps es-tans en grand nombre environ de mille a douze cens personnes ledit homme estant en terre, l'Evesque dressa complainte au gouverneur et au presi

dent pour le faire déterrer et le faire punir après sa mort à son plaisir luy imposant quil estoit mort en opinion d'Anabaptiste ayant renié son baptesme, dequoy le peuple estant averti fit requeste derechef au magistrat de laquelle vous envoyons aussi la copie. Sur laquelle le Magistrat se transporta devers l'Evesque et gouverneur là où la cause fut de-batue en telle sorte quil fut remonstré audit Eves-que quil n'avoit puissance de faire enqueste ni execution sur aulcun bourgeois de ladite cité ne mes-mes d'entrer en icelle ne sortir sans le congé du Magistrat et est remis tout l'affaire entre les mains du Magistrat par devers lequel se feront les anques-tes, où il sera trouvé que les accusateurs auront faulsement rapporté et en sera faicte punition comme en tel cas appartient. *)

Nous vous pouvons bien asseurer que le nombre des fidelles croit et s'augmente de iour en iour, voire tellement que ceux qui ont commencé de frequenter les assemblées depuis bien peu de temps eu ça ont esté presque les plus fermes à se contre-garder de communiquer aux superstitions papales. Vray est que nous sommes pour le present comme brebis sans pasteur. Parquoy nous vous prions derechef nous conseiller et secourir en ce que verrez estre expedient pour l'honneur et gloire de Dieu et au salut de ceste pauvre Eglise tant affamée de la parolle de Dieu que rien plus. Semblablement vous [prions] de communiquer la présente à Mr. Vi-ret, par laquelle il trouvera que nous le remercions tant et plus de la bonne affection quil nous porte,2) luy priant aussi quil nous aye tousiours pour recommandez en ses prières et oraisons, Padvertissant que nous nous asseurons tousiours de luy cas advenant que nous ayons liberté de faire prescher publiquement ce que nous pourchassons iournellement et espérons obtenir en bref moyenant l'ayde de nostre bon Dieu. Or nous prenons occasion de nous asseurer ainsi sur le bon rapport que nous a faict de luy Guillaume le Magnin, pour le present habitant de Strasbourg, quand ledit Magnin fut en vostre cité de Geneve et Lausanne avec M. Farél.

3046.1) Un fait semblable est raconté dans VHist. eecl. III. 444: Senetaire ayant appelé cens de la religion leur fit defenses de par le Boy de s'assembler en sorte quelconque sons peine d'estre brnslës on arquebouzés, ce qui les fit se reserrer pour quelque temps. Mais estant advenue la mort de Gertrude femme de Hans Franc, après que finalement son mari eut obtenu de la pouvoir enterrer hors la ville ceux de la religion en estant advertis reprindrent courage et s'y trouvans an nombre de 500 convoyèrent le corps iusques à un iardin près le lien appelé la Fosse au serpent, et depuis, à savoir 1559, au mois de may envoyèrent deux deputes à la diette impériale d'Ausbourg pour remonstrer à l'Empereur Ferdinand la miserable condition d'nne telle ville de l'empire, mais ils n'en remportèrent que bonnes et grandes promesses.

2) Farel avait désiré que Viret allât à Metz (N. 3038).

509 1559 MAL * 510

Nous nous desportons de vous escrire plus amplement, nous confians que le present porteur ayant entendu toutes nouvelles estant par deçà vous en pourra dire de bouche sans comparaison plus que ne vous pourrions escrire. Parquoy ferons fin à la présente nous recommandans derechef à vos prières prian8 le Seigneur quil luy plaise vous augmenter ses ' dons et graces et vous conduire tousiours par son S. Esprit à ce que puissiez heureusement parachever vostre course à l'honneur et gloire de ce bon Dieu et au salut tant de vous que de ceux qui vous sont commis et donnez en charge. De Mets ce dernier d'Apvril. s)

phylype dydon estiene meny Jean dieterich Mangin le volvable

Frères et anciens.

3047.

SENATUS GENEVENSIS VICTORIAE CARAFFAE.

Quum Marchio Vici senatum adierit de divortio, ad uxorem eins hic scribit bimestre spatium praefi-gens intra quod suum consensum declaret ad conditio-nes a marito propositas: alioqui ,quoä iuris est se pronunciaturum significat.

(Arohiv. Genev. Lettres de la Seigneurie 1559 manu scribae reipublicae. Edita est a Th. Heyero in Mémoires et documents publiés par la Société d'histoire et d'archéologie de Génère. T. IX. 1855 p. 72. Ex commentariis Senatus certum

est Calvinum epistolam soripsisBe.) *)

3) Ce qui est raconté aux deute notes précédentes pourrait suffire, à la rigueur, pour nous engager à assigner à cette lettre la date de 1559. Cependant le 17. Mars 1559 n'était pas un Jeudi mais un vendredi. D'un autre côté, à raison de ce qui est dit de Viret, il est impossible de songer à l'an 1558 où le 17. Mars était un Jeudi. Et comme le 27 du même mois n'était un lundi qu'en 1559, nous admettrons que le rédacteur se sera trompe en écrivant le 17 au lieu du 16. 3047.1) Balbani Vita Gal. Caraeeioli in Mus. hélv. II. 558: Annos iam aliquot Genevae vixerat quando suant de divortio faoiendo cum Calvino voluntatem communioare eiusqne rei causas adducere coepit. Praevidebat Oalvinus non defuturos

Soi factum improbaturi essent. Nïhilominns suasit ut a P. [artyre caeterisque Helvetiae et Bhaetiae théologie primariis

peteret consilium, cui se subscripturum promittebat. Obtem-peravit Galeacius. Besponsum unanimiter fuit, posse ipsum salva conscientia ab uxore quae vinculum prima solverat di-vertere. Isto nisns fundamento divortium a magistratu petiit et obtinnit alterius uxoris duoendae libertatem. Heyer, Note sur G. Ç. p. 6: Le 6. avril 1559 l'affaire fut portée an cou- '

Nobili et generosae Dominae Victoriae Garrafe.

Nobilis et generosa Domina.

Quid nobis exposuerit atque etiam postulave-rit nobilis et generosus Galiazus Caracciolus, mari-tus vester, ex eius supplicatione intelligere licebit, cuius exemplar his uteris adiunximus. Etsi autem causa eius nobis probata fait, nihil tarnen decernere voluimus, donee vobis data esset respondendi facultas. Duos igitur menses praefiximus intra quos possimus a vobis commonefieri et plane edoceri de re ipsa. Quanquam si possit hoc a vobis impetrari, longe utilius esset, atque etiam nobis gratius, si sponte conditio quam obtulit a vobis reciperetur. Minime obscurum est, non posse eum domi et in patria vivere quin superstitionibus quas semel reli-quit se iterum implicet, quod est Deum et pietatis doctrinam una cum spe salutis reiicere. Quod ergo de reditu agitis nullum rationis colorem habet, quia perinde ac si in manifestum vitae discrimen trahe-retur si adigere vos in suam religionem vellet, spe-ciosa forte esset vestra excusatio: nunc quum para-tus sit in locum aliquem liberum et medium concédera ubi uterque suo more et pro conscientia sua vivat, conditio haec nullo praetextu recusari a vobis potest, quando nulla patitur ratio vel aequitas uxorem capiti suo minus concédera quam ipsa sibi arroget: ipse autem iure suo cedens quam humani-ter vobis se accommodet diligenter expendere vos decet.

Quaecunque captabitis consilia quae vos ab officio abducant, infeliciter tandem succèdent, quo ma-gis vos rogamu8 et obtestamur ne repudietis quod cum sua molestia offert, ut animi vestri voto obse-quatur. Quod si tarnen apud vos nihil valuerint preces nostrae, vobis indicandum censuimus, nisi intra duos menses praescriptos quispiam appareat vestro nomine, et divortium quod a nobis ipse petiit impediat, nos ultra progressuros, quemadmodum

sistoire. On décida que le marquis produirait des témoins et l'on chargea Viret et Blondel d'en conférer avec Calvin. Le 13 neuf témoins sont produits. Les uns disent qu'il y avoir. eu merveilleuse amitié entre le marquis et sa femme de sorte que le monde à NapleB estoyt estonné qu'il l'eut délaissée; d'autres, que ledit marquis a souventes foys escript à sa femme et ioelle à luv; d'autreB, qu'il a été à Venise et à Vioo pour la gagner à 1 Évangile etc. Apres quoi les deux commissaires rapportent que Calvin trouverait bon que le marquis sommât encore une fois sa femme de venir ici pour lui ôter toute excuse, et qu'on loi écrive soit de la part du consistoire soit de la part du conseil . . . . Le 17 la cause est introduite devant le conseil, le 20 elle revient au consistoire et le 24 devant le conseil. Dans ces séances le marquis ayant fait observer qu'il serait difficile de faire parvenir à Naples une sommation régulière, il se chargeait de la faire parvenir et de la faire remettre devant denx témoins. La rédaction de la lettre fut laissée à la discrétion de M. Calvin.

/

511

partium nostrarum est prospioere et ex aeqno sta-tuere, ne quis iure suo fraudetur. Deum precamur ut vos spiritu suo gubernet, vobis adsit et vos tuea-tur. Datum G-enevae die prima mensis Maii 1559.

Syndicus et Oonsistorium qui praefecti sunt Regimini Genevensis ecclesiae.

3048.

VIRETUS VERMILIO.

Gahmi vcdetudo usque anceps, pro cuius conser-vatione Dominus exorandus. Idem ignoscere velit au-toribus tristissimae Lausannensis ecclesiae dissipations, cuius culpam a se ipso avertit, ut qui fecerit quae potuit et débuit pro üla ad Christi normam ae-dificandam.

(Ex antographo Aroh. Tui'ic. Plut. VI. Vol. 166, olim Bpp. Tom. 24, fol. 270. - Simler. Vol. 94.)

Ornatissimo viro D. Petro Martyri theologiae professori praestantissimo ac mihi plurimum obser-vando.

Tiguri.

S. Scriberem ad te prolixius de nostris turbis, nisi sperarem brevi fore ut plenius summam totius historiae cognoscas. Hue accedit quod D. Marchio multa coram narrare poterit, ') quäe scribere esset molestum ac fortasse nimis importanum iis te le-gendis occupare, cui non deest quod agas utilius. Audies praeterea deD. Marchione quae ad nos quo-tidie afferantur de felicibus incrementis ecclesiarum gallicarum et inalpinarum. Item quid in hac nunc ecclesia agatur: quis sit eius status, et qua sit va-letudine eximius Christi servus D. Calvinus, ac quid de ea amici sperent aut metuant. Quanquam D. Marchionem habeat nuncium, qui tibi suo nomine salutem nunciet, quia tarnen illam quoque meis literie ab eo adscribere sum rogatus, praetermittere nolui. Non dubito quin vos omnes illum vestris precibus assidue Domino commendetis, ne suam ecclesiam privet tarn insigni organo, cuius causa et nos omnes non parum sumus solliciti, et tota ecclesia. Audivisti, arbitror, ex quo ad me scripsisti,

3048.1) Videtur enim Märtyrern adiisse hoc tempore de .causa divortii sui cum eo eollaturus. Memineris ipsum olim per Märtyrern Neapoli concionantem primum evangdii gustum pereepisse, quanquam demum a. l ö l l aperte papae valedixit. (Balbano p. 525.)

3047—3050 512

quanta simus humanitate excepti ab iis quos debui-mus habere causae quam agebamus patronos.2) Do-minus illis ignoscat ac salubriora suggérât consilia. Videtur noster discessus secum maximam traxisse illarum ecclesiarum ruinam, in quibus hactenus fide-lem navavimus operam. Sed multo perniciosior in. posterum mora nostra futura erat. Nulla intulit mala coacta et violenta abitio, quae nocentibra non fuerit allatura mansio, iis legibus quae nobis pro-ponebantur. Non eo autem infitias, nostro discessu quae latebant mala esse patefacta. Eramus enim quam plurimis pro larvis quibus suam obtegerent in Deum contumaciam. Nunc se prodiderùnt, qua-les erant quum senserunt se urgeri serio ac vehe-mentius veritatis potentia. Dominus illorum mise-reatur. Voluerunt homines suo consulere otio, eo-rum profligatione qui Christi sanctiorem disciplinam aliqua ex parte restituere studuerunt. Sed longe aliter cadet res. Maluerunt sinceros Christi minis-tros profligare potius, nos solum quam Christo parère, sed etiam quam ferre, ut alii eius legibus parèrent, quibus circum8cripsit ecclesiasticam disciplinam, ac pro pus pastoribus lupos aut mercenarios accersere, imo et immittere in Christi gregem. Ex-perientur aliquando tandem magno suo probro et detrimento quam féliciter suae consuluerint quiéti, turn qui talia dedere turn qui sequuti sunt consilia ac suo consensu comprobarunt. Vigilat enim Do-minus, nec hanc sibi illatam iniuriam et toti ecclesiae inultam praetermittet. Precemur Dominum pro ecclesia, pro amicis et hostibus, ut omnium misereatur. Praestiti quod potui. Obtuli quam iustissimas conditiones, antequam tam turpiter pro-fligarer. Nihil praetermisi quod ad meum officium pertinere existimaverim, quodque potuerim recta conscientia praestare. Mihi sat est quod animam liberavi quoad potui, ne mea culpa ecclesiae noce-retur malo exemplo. Nunc multo quietior est conscientia quam prius. Iustus iudex Dominus indi-cabit quinam fuerint huius tanti offendiculi et tam horrendae dissipations autores et adiutores. Salu-tant te collegae omnes amantissime et officiosissime. Vale optime ac diutissime, vir clarissime ac mihi plurimum observande. Genevae 4. Maii.

Tuus tibi addiotissimus Petrus Viretus. .

2) Bernenses ministros. Sequitur iam oratio pro domo, uanquam vel sic facile dubia guaedam ei suborta esse depre-enderis an omnino recte et prudenter egerit. t I

513 1559 MAL 514

3049.

OLBVIANÜS VERMILIO.

Lit&ras eius Calvino traduit. Ipse fratrem Genevae relinquet ut professores Lausannenses, qui mox aderunt, cum fructu audiat.

(Ex autographo Ood. Turic. F. 60, olim Epp. Tom. 25 in bibl. ciyioa fol. 488. — Simler V. 94. Integram edidit Sudhoff,

Oley. p. 479.)

Clarissimo viro D. Petro Martyri sacrae theo-logiae professori eximio, domino meo observando.

Tiguri.

— — Ut Genevam veni, nihil potius mihi fuit, quam ut tuas literas1) D. Calvino traderem, ac de instituto etiam meo2) sermones conferrem. Consilium D. Calvini atque Vireti idem prorsus erat cum tuo. Quod diutius hic haereo quam constitue-ram, causa non est alia quam quod curam fratrum meorum gero, ac simul exspecto coenam Domini, 3) qua peracta volonte Domino iter ingressurus sum: Fratrem meum qui minor est natu hie relinquo ex consilio D. Calvini. Brevi enim hie aderunt reliqui Lausannenses' professores, quos cum fructu poterit auscultare.4) — — — Dat. Genevae die 6. Maii 1559.

Vestri studiosissimus Gaspar Olevianus Trevir.

3050.

OALVINUS SULZERO.

De valetudine sua questus huic quoque causam exponit quae Basileensi superarbitro commissa est rogatque ut pro virili innocentiatn et ius Genevensium asserat.

(Ex antiqno apographo Archiv, ecol. Basil. Epp. emd. viror. Saec. XYI. C. I. 2, fol. 98. Librarii errores passim manifes

tos tacite emendamue.)

3049.1) N. 3042, si quid videmus. 2) Apud Treviros evangelium praedieandi. 3) pentecostedem. 4) in Collegio Nonis luniis inaugurando.

Calvini opera. Vol. XV11.

Ornatissimo viro et symmystae mihi observando D. Simoni Sultzero

ecclesiae Basiliensis fido pastori.

S. Dum scribendi officio apud tarn multos distringor, et quidem magna ex parte homines mihi incognitos vel non admodum familiäres, summos quosque amicos praetereo ut literas a me non acci-pjant nisi gravi aliqua causa extortas. Silentium octo mensium ') quibus me febris quartana lecto af-fixum tenuit, non est quod excusem, etsi ne tunc quidem a multis scriptionibus data mihi fuit vaca-tio. Nunc et ulcus in ano et cruris dolor novam mihi molestiam facessunt. Yerum ut decumbens incommode tibi scriberem nécessitas me impulit. Quum enim nuper mihi legisset Beza tuas ad se scriptas, in quibus de gravissima lite duarum ur-bium2) brevis mentio fiebat, tacendum mihi non putavi quin summam tibi indicarem, ut edoctus de causae bonitate, ne qua nobis fiat iniuria, quoad personam quam sustines, patienter pro oblata op-portunitate procures. Quum suspendiarii nostri transitus omnes occupassent, ne quis e finibus àgri Genevensis posset egredi, quem non atroeibus con-vieiis lacesserent, nee in privatos solum homines sed senatum et totam rempublicam debaccharentur, saepius rogati sunt Bernâtes ut eos compescerent. Respondent mandasse suis praefectis ut his partibus fungerentur. Procurator urbis litem intentans diserte in ipso exordio exceptionem apposuit ne in iudicium illud traherentur capitales sententiae, sed sua illis autoritas suusque vigor constaret, neque in foro Bernensi suseiperetur cognitio eius causae de qua Genevae pronunciatum erat. Quam indigne, inhumaniter ac perverse traetati simus dicere su-persedeo. Tandem praefectus siscitatus est an procurator suae protestationi renunciare vellet. Nega-vit ille. Excepit iudex: neque ego respondebo, quia mihi hac restrictione tollitur libertas. Ita tunc dis-ces8um est. Octo post diebus repetente3) senten-tiam tulit praefectus, qua iussit omnia sibi acta ad-ferri, ex quibus cognosceret an iuste damnati essent suspendiarii. Haec tanta improbitas nos obstupefe-cit. Paulo post ignonimiae damnavit senatum et urbem et summam decern millium auri imposuit. Quum se iudicem creaverit litis non contestatae, quaeritur an eius temeritâs ac violenta barbaries esse fas4) ius honestum et aequum pervertere de-beat. Gitatique sunt hac de causa Bernâtes: suo responso, si prudenter expendatur, iudicium subie-

3050.1) Hinc effici posse videtur plures ad Suleerum inter* iisse. Nobis quidem ultima fuit N. 1996.

2) N. 3043 et antea saepiùs. Buchat VI. 232. 304. 3) sic. Emendatio necessaria peti potest ex N. 3007. 4) tic.

33

515 BPISTOLAE

runt. Pronunciarunt tarnen eoriim iudices standum esse praefecti sententiae. Quid ambigui vel obsouri in hoc reperiatur non video. Imo non dissimula-runt apud me et alios eorum legati rem esse pu-dendam. Superarbitri probitas et prudentia quum ab omnibus laudetur, nos adeo non sumus solliciti. Ut tarnen aliquid tibi suppeteret ad iustae causae

' defensionem te breviter commonefaciendum esse duxi. Vale, eximiae pietatis et doctrinae vir frater-que mihi observande. Ornatissimo viro D. docttfri Amerbachio et tuis symmystis plurimam salutem. Dominus vos omnes gubernet tueatur omnique be-nedictionum genere locupletet. Genevae 12. Mäij 1559.

iohannes Calvinus tuus.

3051.

CALVINUS GRATAROLO. ')

Fragmentum epistolae qua eum denuo adit de re-medio morbi quo usque làborat. Etiam de rebus publias egisse patet ex responso.

(Legitur Calvini mann scriptnm ad calcem alius ad Colongium scriptae epistolae qnac mox sequetnr, in Cod. Gen. 107»,

fol. 197.)

S. Etsi heri amico tibi noto mandaveram ut abs te idem meo nomine peteret quod nunc Uteris facturus sum, postea tamen venit in mentem morbo periculosp accelerandum esse remedium, ne quid deterius accidat. Dolorem in ano medicamentis abs .te prae.scriptis lenire hactenus conatus tandem deprehendi haemorrhoidas non esse causam — —

2)

3052.

MARTINIUS CAL VINO.

Proponit quaestionem ad articulum de trinitate pertinentem.

3051. 1) Nomen quidem Grataroli non praebet codex sed ex N. 3044 et N. 3057 facile supplebis.

2) Quum remédia ilia d. 22. Apr. praescripta fuerint, et Gratarölus d. 19. Mai ad harte respondeat, coniicimus nos-tram simul cum praecedenti Basileam missam fuisse, praeser-tim quum et Sulzerus de morbo eodem mox verba fecerit.

3 0 5 0 - 3 0 5 3 516

(Ex autographo Cod. Genev. 113, fol. 12.)

A Mon8r. J. Calvin à Geneve.

Antonius Iacobus Martinius D. Io. Calvino S.

Diebus proximo lapsis venit ad nos quidam cuius audita opinione de trinitate illam in' scriptis red-egi prout habetur hic a tergo: de qua quod nol-lem sententiam tune ferre, quodque vererer ne tibi non probaretur, cum D. Alexandro quidem familia-riter disserui. Is affirmavit ipsam non esse verbo Dei consonam, quod ille statueret Deum esse auto-rem totius divinitatis. At ego, quod D. Alexandro assentiri non potui, ipsum rogavi ut ad me ea de re scriberet, ut opinionem ipsius melius intelligerem. Quod pollicitU8 fuit, sed non praestitit: quin potius edixit unicuique nostrum ut a me deelmarent et tanquam pestem fugerent, quod aegre fero. Confi-sus igitur de tua humanitato et benevolentia sum-mopere rogo ut doceas quo pacto Deus non sit au-tor totius divinitatis, et si quae damnanda sunt in restrosçripta opinione admoneas, ac pariter quid tibi videtur de libro Tertuliani contra Praxeam. Nam idemmet sentio de trinitate quodTertulianus in dicto libro et Lactantius libro 4 de chr. sapientia cap. 29. Quare ut haec tibi probantur summopere rogo me certiorem facias. Literas autem dirrigere* po-teris D. Stephano noe* aut D. Romano Martino largo.* Pro quibus tibi semper maximas habebo gratias et Dominum rogabo ut spiritus sanctus sit tecum et nobiscum. Amen.

Taurini xiij. Maii 1559.

Firmiter credo et confiteor unum verum altis-8imum et viventem Deum authorem universi, fon-tem et originem totius divinitatis a quo uno et sunt et dependent omnia et in quem unum omnia refe-runtur, scilicet aeternum patrem Domini Dei et servatoris nostri Iesu Christ verbi incarnati Deo patri per omnia similis et aequalis.

Firmiter credo et confiteor unum verum proprium naturalem altissimi Dei creatoris filium uni-genitum Dominum Deum et redemptorem nostrum Iesum Christum verbum incarnatum, Deum de Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero. Ipsi Deo genitori secundum, divinitatem coessentialem consubstantialem coaeternum et coaequalem, et con-substantialem nobis secundum humanitatem, pro nobis incarnatum et in carne sua passum mortuum ac suscitatum, qui deus et homo sedet in gloria ad dexteram altissimi dei patris omnipotentis, ven-turus iterum de coelis ad iudicandum vivos et mor-tuos, in cuius nomine taqtum salutem et vitam ae-ternam speramus.

Firmiter credo et confiteor unum spiritum sanc-

517 ' 1559 MAI. " 518

tum paracletum doctorem Teritatis, fidelium conso-latorem a Deo pâtre et eius filio procedentem, sine quo nulla yeri Dei et filii eius cognitio haberi potest.

TJnum verum Deum a quo omnia et unum veri Dei filium per quern omnia et unum spiritum sanctum omnia öonfirmantem pro fundamento chris-tianae religionis amplector.

Impiam plurium deorum separatorum multitu-dinem toto corde ac mente detestor.

Sanotam et inseparabilem trinitâtem sive trium divinae naturae consortum omnimodam unitatem firmissime credo.

Omnia symbola catholiea et orthodoxa indubi-tata fide complector.

3053.

TARNOVIUS OALVINO.

Post amplissimas Calvini laudes propensissimum suum in evangelium animum profitetur : attamen haud-quaquam oblique signifient reformationem ecclesiae non ardentius et imprudentius cum reipublicae pertur-batione aggrediendam. Interim optima quaeque per concilium oecumenicum ab omnibus Europae regibus convocandum speranda esse putat.

(Ex authentic*) exemplari Odd. Goth. 404, fol. 750. InBoriptio-nis dimidia pars desideratur.)

[Pietate e]t eruditione ex-pjMjio viro domino

'Ioanni Cal] vino pastori ec-'clesiae Geôjenn. apud Hel-veiios domino] suo hono-

rando.

S. P. D.

Non existimes velim, vir doctissime, tuas lite-ras quas ad me posteriores ') dedisti, non fuisse mihi longe gratissimas. Gratissimae certe fuerunt, non ea de causa solum, quia in illis de, rebus hones-tis8imis gravissimis et pietati convenientibus me humanissime admones (quod ego argumentum tuae in me benevolentiae non vulgaris esse statuo), verum etiam quod scriptae sunt a te, viro optimo, vitae probitate atque constantia gravisßimo, qui opti-mi8 Uteris ac praestantissimarum artium disciplinis ita es instructus atque excultus, ut pares forsan

3063.1) N. 2984.

paucos, superiorem, qui te eruditione excellât, habeas neminem. Quae ego dona divinitus salutis communis causa tibi concessa esse accepi, tum ex aliorum sermone de te honorifico, tum et ipse, le-gens summo iudicio, eleganter, ornate, pie a te de religione scriptos libros, cognovi, quantum quidem potui, pro ingenii mei mediocritate, vel potius tar-ditate. Quare sic accipe, me, qui te ob singulares dotes suspicio, tuas qu.oque literas officii et doctrinae plenas, summa cum iucunditate legisse, lecturumque deinceps, si quas ad me miseris. Quod autem scri-bis te superioribus literis meis non quale optabas responsum tulisse, minusque tuam quam esset op-tandum apud me profecisse exhortationem, quid ego aliud scripsissem aut nunc scribam quam consilio-rum meorum et factorum rationes ? quae si non tam graves sunt ut eas sententia tua comprobes, tarnen eiusmodi quae sunt aperte ab ingenuo animo pro-fectae, quas ta vel ideo, si acri quo polies iudicio expendere volueris, non omnino (ut quidem opinor) reprehonsione dignas esse putabis. Etenim quid ego in his motibus et perturbatione rerum omnium, tum domi tum foris (cui rei magna ex parte religio occasionem praebuit) aliud agam, quam ut primum omnium summis votis et pectore ardenti Deum opt. precer eiusque auxilium implorem, ut me luce suae perfundat gratiae, ut intelligam quid illi placeat, quid displiceat, quid sequendum, quid declinandüm sit in hac mortalis vitae institutions: utque ille mihi vias suas impollutas demonstret, et in illis gressus meos dirigat. Frustra enim labores susci-piüntur in aedificanda hac domo, nisi ille solus architects aedificet cuius sàpientia omnia dispensai-tur, virtute stabilia permanent, bonitate atque dementia utilia sunt atque salutaria. Hue oculi mei defixi sunt, ab illo solo exspecto ut det mihi cor secundum cor suum, et me faciat vas misericordiae suae et non irae. In his communibus nostris aerum-nis hac me ratione consolor, dum ille aliam paterna bonitate adductus mihi demonstret. Interim tarnen mea consilia, facta, studia, mentis meae conscientia guberno, eaque me sustento quemadmodum Deus, qui dat suae agnitionis mensuram quibus vult, me praeceptis suis edocuit ac informant. Nee enim conscientia mea nititur superstitionibus illis inanibus, quibus ego ut damnatis sententia verbi divini nihil tribuendum esse cènseo: imo vero id declino ac de-vito quod de cultu Deo exhibendo in officina ratio-nis humanae exstructum esse pro meae fidei modulo agnosoo. Neque enim me latet tantam esse lucem inaeöessae maiestatis divinae, ut oculos rationis nos-trae perstringat, nee aspici comprehendique possit: tantis quoque tenebris humanum genus obscuratum esse, ut quidquid de Deo ac eius cultu fingat, illud veritati divinae sit contrarium. Itaque verbo Dei ipyius, quoad eius cognitio mihi est concessa coeli-

33*

519 EPISTOLAE 3053-3054 520

tus, mea conscientia est fundata atque stabilita. Caetera vero quae de Deo temere conficta sunt ab hominibus qui natura ad superstitionem sunt procli-ves, nullius momenti esse duco. Haec est conditio vitae meae quam privatim instituo quum sim labori-bus et muneribus reipublicae vacuus. Nee vero so-

,lum mei ipsius rationem habeo, sed etiam circum-spicio atque considero quid reipublicae, cuius com-modis singulorum utilitas continetur, noxium sit, quid salutare. Idque tan to maiore diligentia et cura faciendum mibi est quanto magis bis tempori-bus calamitosissimis omnia in peius ruunt et tristem ruinain ac vastitatem imperils miuantur. Quam-obrem in bac statione, quamvis non adeo magna, Dei bonitate collocatus, hoc propositum atque insti-tutum habeo, ut declinem omnia quae afferant de-trimentum huic nostrae societati. Vereor enim ne religionis causa promovendae per vim aliud perni-ciosius meo studio subsequatur. Quum nondum fortassis Deus ipse, qui temporibus suis patefacit glpriam suam, rationem ac viam ostendit. Itaque simpliciter nulla aliarum rerum habita ratione, ut loci nöstri, ut temporis, velle adniti ut errores ex ecclesiis tollantur, non existimo consultum esse. Neque enim specie boni alicuius moveri quisquam debet, ut propterea alicuius mali causa sit et autor. Neque tarnen tibi veniat in mentem, me minoris facere gloriae divinae decus quam salutem nostrae reipublicae, quae secundum Deum Opt., qui est finis omnium rerum nostraque beatitudo, omnes in se amores, omnia commoda complectitur. Hoc est mei studii, in hoc incumbo, quantum quidem a viribus possum, ut nostros homines meis consiliis eo du-cam (quam operam me optime collocare non dubito), quo mentes suas inclinent ad aliquam rationem in-vestigandam, qua possit omnis dubitatio de religione tolli, aliquid autem iuste, pie constitui, in quo omnes sine ulla controversia acquiescamus, ut et tran-quilla conscientia, in pace communi et concordia quam Deus dilectionis praecepit, cum omni hones-tate et pietate Deum aeternum celebremus. Hoc in studio potissimum ut verser, et amor patriae cui multum debeo, et gloria divina quam maximi facio, me excitât. Votis quoque meis id sedulo exposco, ut Deus suscitet spiritu suo sancto reges, principes et alios, qui sunt cum imperio, quibusque commisit curam rerum humanarum, quo omnem operam ponant ut liberum concilium oecumenicum cogatur, in quo omnes controversiae, de quibus tam perniciose digladiamur, componantur, quum non solum papae sed etiam principes christiani conciliorum autores fuerint. Posse autem fieri ut his controversiis. finis imponatur, nibil est ambigendum. Spes enim no-bis affulsit Imperatoriam Maiestatem, Philippum Hispaniarum, Galliae, nostrum quoque Poloniae Beges velle pro sua autoritate et studio in rempu-

blicam christianam curare, ut concilium oecumenicum convocetur, in quo communi sententia hi. motus pernicio8i de religione excitati sedentur. Hoc est officium eorum qui principem locum tenent, ut portas regnorum suorum Christo régi regum adve-nienti per evangelium suum aperiant, ut hospitio exceptum complectantur amanter.. Quam curam illorum de concilio oecumenico ab Ulis susceptam Deus procul dubio fortunabit, qui ecclesiam suam, etiam omni praesidio destitutam humano, ipse pater clementissimus, in cuius manu omnia posita sunt, non solet deserere. Declaravit it in Daniele pro-pheta, in Iona, in aliis plurimis. Omnibus temporibus disciplinae externae, tranquillitatis custodes esse debemus. Quare non puto aequum esse ut scandalo sim, ut rempublicam perturbem, cui pax divinitus conceditur ut pietas dominetur vera. In hac mea sententia non bïandior mihi, non simula-tione et hypocrisi (Deus est testis!) sed iustà, ut mihi videtur, causa adductus publicam commodita-tem specto: privati fructus percipiendi causa non id facio, ut rationes locorum, temporum et rerum tam diligenter observem, ut ex superioribus intelligi potest. Oro tarnen supplex Deum, ut hanc meam mentem pio zelo susceptam gubernet et ad finem bonum deduoat, qui nostra omnia pro suo arbitrato gubernat, qui etiam parum forsan commode cogitata bono fine terminât. Longioribus fortassis Uteris te intentum magis necessariis et rebus gravibus deti-neo. Volui enim tibi significare meam sententiam de his quae me monuisti tuo erudito scripto. Te autem oro, ut pro tua humanitate et aequitate sin-gulari haec quae ad te scribo et patienter legas et grato suscipias animo, quemadmodum et ego tua soleo. Te autem ut Deus pater salutis nostrae quam diutissime superstitem servet et omnibus aliis bonis cumulet, ad gloriam nominis sui sancti, id vehementer cupio et opto. Datum in arce Tarno-wiensi feria sexta Pentecostes Anno 1559.

Ioannes comes in Tarnow castellanus Cracowiensis et generalis regni

capitaneus etc. Manu sua subscripsit2)

tuus licet ignotus tarnen ex facie bonus amicus.

2) Haec tria verba et sequentia manu propria.

521 1559 MAI. 522

3054.

BISEUS ') CALYINO.

Statics rerum in ecclesia Turonensi et vicinia.

(Ex antographo Cod. Coth. 405, fol. J8.)

S. P . Segniorem me in scribendo reddit tabel-lariorum lentitudo, desideratissime praeceptor: quia me piget nostrarum statum rerum perscribere, cuius ante mutafcionem exspecto quam literae perferantur. Animiidverti enim nequo vestras nobis neque nostras vobis fere reddi quin intercédant sex amplius hebdomadae. Adde quod malebam de liberatione nostra certiorem reddere quam perturbatae ecclesiae miserabilem faciem ob oculos ponere. Nosti Dominum visitasse nos ad explorandam totam illam turbam quam paucis monsibus coegeramus. Igné nos examinavit Deus noster, et plus foeni et paleae (pudet dicere) quam auri aut argenti repertum est. Miseri homines, dum se tyrannos putant fallere, se ipsos deceperunt mercede conductis sacrificulis qui panem dominicum ipsis administrasse mentirentur. Neque hoc infimae tantum. pie bis homines, quod me magis urit, sed ii etiam quos morum censores et castigatores mecum habere speraram. Unde dif-ficilem video fore restitutionem : quia eiectis senio-ribns pristinis novi eligendi sunt qui instaurandae nobiscum ecclesiae provinciam suscipiant. In quo veremur ne totidem efficiamus hostes quot consul-tores bonos eiiciemus. Et subinde principatus ac

L dominii odium et nomen pertimesco. Haec praeci-vjpua est mea calamitas.

Quod superest, duodecim non amplius e nostris in vincula sunt coniecti, quorum maior pars prae-dibus satis dedere sisti iudicio, reliqui hactenus conclusi detinentur. Atque ego inter hos tumultus

/" domi delitescens exspectabam quis esset rerum exi-tns. Oomplures e nostris interim precum impor-

( tunitate conabantur extorquere a me literas, quibus ' auxilia circumquaque e vicinis ecclesiis convocarem.

Quibus respondebam me non venisse conquisitorem exercitus, sed patientiae ac pacis praeconem. In spe et silentio fortitudinem nostram consistera, subinde inculcabam, in ieiuniis, precibus et lacrymis prae-cipua nobis arma reposita esse affirmans. Sed quum viderem ipsos tumultuose diversa consilia quaerere et oblique securitatem meam perstringere, perinde quasi otiose et quieto animo totius gregis excidium spectarem, declaravi, quod ad me attine-ret, paratum esse quodvis subire discrimen, si modo

3054.1) Nomen hoc in fontibus nostris alias non scriptum legimus. Fortasse pseudonymicnm est. {Vide infra not. 4.) Étiam res hic memoratas nusquam alibi attingi meminimus.

putarent me meo periculo posse ipsis consulere. Hoc quum semel ex ore meo arripuissent, coacto absque me consilio decreverunt ut publice in medio foro concionem haberem, si quo modo ea res permovere posset praefeotum ilium causae religionis, ne ex tot causa paribus paucos quosdam ad saevitiam exer-cendam eligeret. Quod quum ad me retulissent, pronunciavi me haud reousaturum, modo adstarent mihi : enim vero satis scire me, quum ad rem ven-tum foret, omnes ad unum dicturos se adfuturos quum reliqui coacti erunt, ad principia autem nullum se oblaturum. Hoc quidem non audebant non fateri: caeterum existimabant si e vicinis ecclesiis auxilia conquirerentur, facile inter turbam progres-suros etiam meticulosos. Respondebam, turbam illam quam accerserent vel inermem vel armatam fore. Si armata esset, actionem nostram non posse a seditionis crimine vendicari, si inermis, quantus-cunque esset grex ovium, impedire lupum non posse quin ex ovibus quas vellet eligeret. Tandem quum urgerent miris modis ut super hoc ecclesiis scriberem ne unus praefracte viderer totius consilii consensum spernere, precum importunitate victus calamum arripiens in hanc sententiam scripsi: Ga-lamitatem quae ex adventu praefecti huius causae religionis ecclesiae nostrae accidit, fratres mei au-distis. Et tarnen levia sunt quae hactenus accide-runt prae iis quae minantur inimici. Quibus ut obviant eatur, coacti seniores nostri nihil melius censuerunt quam si frequentissimo auditorio publice pro concione in medio foro fidei nostrae confession nem edamus. Quod consilium si non improbabitis, ut nobis quo modo visum vobis fuerit adosse dig-nemini impense oramus, relaturi par pari si quando nostra ope vobis opus fuerit. Yalete in Christo. Has quum ex me literas semel excepissent, totidem exemplaria descripsere quot ecclesias oommovere ad supposas veniendum voluerunt. Dies ad conve-niendum est dicta. Hanc praestolor. Quum venit, nemo adest. Porro haec est causa cur non adfue-rint. Oensuerant nostri absente me regem Navar-rae super hac re consulendum. Ob id ad quinde-cim dies ampliandum putaverunt. Quod dum ignoro, quum non esset mihi incivitate habitandi locus, nec uspiam nostros convocare daretur, commodum visum est Ar ami comitem2) invisere, qui me iam-pridem conventum cupiebat, adeo ut mutato habitu se ad me accessurum diceret, nisi ipsum inviserem. Quem tu nisi nosses, mi praeceptor, dicerem pro-fecto esse unum quem ego unquam viderim princi-pis nomine dignum: non tarn natalibus quam pie-tate clarus est, fervet religionis studio, ardet zelo

2) De Jac. Hamilton comité d'Ârran, duce de Chastel-lerauU saepius anno superior« in epp. Macarii dictum. {Hist. eccl I. 198. Lièvre, Prot, du Poitou I. 62.)

523 EPISTOLAE

domus Domini, et ut quemque novit pium evangelii praeoonem ad hunc amandum toto affeotu fertur. Bed tanti herois laudes narrandi non est huius loci. Atque inter multa de quibus contulimus rogabat unde prodiisset hoc consilium quod nostri hinc inde auxilia conquirerent. Respondi, hoc quidem mihi consilium non probari, eed ita visum fuisse quibus-dam metu perculsis, nimirum iis qui vel cum mul-tis servari vel secum multos involvere cupiunt. Hi viginti dierum importunis querimoniis et prècibus tandem extorserunt brevem illam schedam cuius supra memini. Sed praeteriit, (inquiebam) praefixus conventui dies. At vero (subiecit) pergunt nihilo-minus in instituto: unde censerem tibi huius exitum fabulae Turoni exspectandum, nisi cursor vester qui regem Navarrae adiit hac redire promisisset. Ab eo transeunte certior fies quidnam super hac re decretum sit. Consentio et reverso nuncio in-telligo mutatam sententiam. Ob id quum secure apud Dominum comitem, qui me publicis concioni-bus quotidie exercebat, ad aliquot dies moram f'acio, repente audio fréquentes auditores o vicinis urbibus Turonum3) advenisse ad publicam concionem : hi nimirum perinde ut ego nihil de mutato consilio audierant. Eo me confero quam possum citissime. Ubi advenio, intelligo vix duas horas effluxisse ex quo boni illi hospites recesserant. Ita delusus a Satana tristiorem post paulo nuncium accipio, com-plures e peregrinis nostris illis in itinere compre-hensos atque in vincula conieotos fuisse. Ita miseri dum frustra nobis opitulari pergunt in vitae discri-men se ipsos coniecerunt. Accessit ad meum dolorem quod illi quos passim cruciabat istorum capti-vitas, conviciis proscindunt turn ecclesiam Turonen-sem, tamquam istius calamitatis causam, tum eius pastures tanquam huius consilii autores.

Quam tandem haec tragoedia catastrophen habitura sit ignoro. Abscessit quidem homo inimi-cus, relictis plus minus quadraginta captivis, de ex-traneis loquor: an rediturus ignoratur. Magna praemia pollicitus est si quis me prodiderit, et plus quam conduceret in his regionibus sum notus. Et nescio quo pacto nonnunquam in mentem venit sub-vereri ne crucis Christi gloria in me alterius crimi-nis ignominia labefactetur. Scis quid velim. Ea res ahimum mihi, si non adimit, oerte imminuit, lam grande saxum volvimus in colligendis ecclesiae reliquiis et cogendo unumquemque ad officium. Desciverunt complures, rebellant nonnulli castigatio-

3) Eeclesia Turonensis conduct fuerat a. 1556. Geneva eo misai sunt Lancelot tus et Soverius. (Hist. eccl. I. 105.) Hie diutius ibi remansit et ei adiunctus est Oar. cPAlbiac dit du Plessis. A. 1560 exorta persequutione hie ad Andegavos se recepii, et suceessorem habuit Poteratwn qui usque ad a. 1562 adfuit (ibid- 299 sqq.).

3054—3056 524

nem minime ferentes. De iis te commonere visum est propter rumorum incertitudinein quos diverse a diversis disseminari sat scio, ne quid praeter veri-tatem forsan tibi offundatur. Ex iis potes cognos-cere quo in statu sint res nostrae. Nos quoque au-dimus de vobis quos ludos luserit in vicinia vestra Satan et cernimus quam bene omnia vertat ille supremus opifex, qui hoc modo extrudit operarios in messem suam. Orandus ille nobis est ut et hanc hominum pacem, quae aliquid monstri parturire videtur, ita moderetur, ut dum sibi homines consu-lunt ipse suum opus peragat. Interim de vobis non minus sollioiti sumus quam de nobis ipsis. Cniudeo de recuperata valetudine tua, tametsi nondum probe confirmatam audio. Earn, mi pater, si nos omnes amas, cures diligenter. Salutat te mecum uxorcula mea reverenter, quae licet optata parum tarnen op-, portune advenit. Literas abs te, mi praeceptor, summe desideramus quae nos ex hoc turbulento re-rum statu instruant et adversus inanem ilium metum ignominiae corroborent. Salutat te D. iîo-verius collega meus.4) Salutabis (si placet) dominos meos Viretum ac Bezant. Servet te Dominus noster Iesus Christus ecclesiae suae quam diutissime incolumem, cum continuis gratiae suae accessioni-bus. Hac Maii sextadecima 1559.

Tuus obsequentissimus Alius C. Ri8eus.

3055.

MORELLANUS CAL VINO.

Pii per Gallium passim suspecti et dissipati. Sed et Geneva periclitatur.

(Ex autographe Cod. Goth. 404, fol. 245. — Edidit Liebe p. 82, Bretschneider p. 208.)

A Monsieur Monsieur Passelius.

S. Ingravescit in dies adversariorum nostrorum furor. Contrahuntur equitum manus in Normanos,â) quos falso detulerunt laesae maiestatis. Ausi suntmen-tiri apud Regem nostros principatibus omnibus hostes esse, omniaque communia esse velle. Ardet itaque tali-

4) Quum Roverium collegam suum dicat, ex iis quae modo ex historia retulimus colligere posses seriptorem Biseum ilium ipsum fuisse Carolum d'Albiac. 3055.1) Hist. eccl. I. 198. Anno 1559 severius in ilia pro-' vincia contra pios saevitum est: duo ibi combusti fuere.

525 1559 MAI. • * 526

bus furiis agitatus, ferroque ac flammis miseri Sanlo-diani2) destinati sunt, nisi Dominus eorum miser-tus fuerit. De caetero a certis autoribus comper-tum habemus principem Pedemontanum habere in civitate vestra cum quibusdam commercium, quorum opera sperat se ilia brevi potiturum, non aperta vi, sed clandestina irruptione. Quam diligenter proditio ill a expendienda* sit, et quam breviter, vos ipsi videtis. Existimant talium rerum periti, nullo tempore magis vobis timendum quam dum occupatus esse videbitur in nuptiis. Nescio an vobis sigaificatum fuerit de fuga Meldensium 3) quum adventare dicerentur exercitus ad ulciscendum in ci-vitatem propter quosdam apparitores, qui palam pulsati fuerant, quia praecepta legis, quae in publica trabe cives affixerant, isti nebulones ausi fuerant concerpere. Dilapsi sunt cives bac atque iliac, adeo ut iam sit in civitate miseranda solitudo. Haec raptim dedi quum aliis negotiis maxime distringerer. Yalete, optimi praestantissimique viri et fratres pa-tresque in Domino multuin colendi. Dominus 8a-tanam compescat. Amen. Amen. 17. Maii 1559. 4)

Tester ex animo Morellanus

3056.

CALVINUS MORELLANO.

Minime probat consilium edendae confessionis et Turonum exemplo ostendit quid irnprudentia noceat. Novos ministros mox venturos nuntiat.

(Ex anthentico non vero autographe» exemplari in Cod. Genev. 107», fol. 197 coll. c Ood. 107b, fol. 37. Epp. Bern. VI. p. 841 et Simleri Vol. 94. Versio anglica IV. 38. Edita est ap. Coqnerel, Egl. de Paris. Pièces hist N. 1. Lutteroth, réf. en

Prance. P. 1859, p. 111.)

S. Utinam de proximo vestro conventu ') ma-turius fuissemus admoniti :2) forte, ne essemus

2) Duo Commissarii Botomago in oppidum S. Lo de-legati a protestantibus ad resistendum paratis eoacti sunt infecta re abire. Unw tamen supplicio affectus fuit Franc, le Monnier. (Le Hardy, hist, du prot. en Normandie p. 30.)

3 ) Eist. ecci. I. 196. Eo Lutetia a. 1559 missus est du Fossé, qui capitis fuga sibi consuluit. Ei successif Meon.

4) Parisiis. — Mireris eum in hoc epistola quum in-starei *ynodus Parisiensis d. 26. Maii auspicanda, de hoc nihil dicere. 3056.1) Prima sessio celebrata fuit d. 26. Maii. (Hist. eccl. I. 172.) Biduo post disciplinae subscription. (La Place éd. Buchon. p. 14 suiv. Dieterlen, Synode de 1559. Paris 1873, p. 61. Comer el p. 30.)

2) Bespondere videtur ad N. 3045 tardius allatam in qua etiam de altera ad CoUàdonum deperdita mentio fit.

asymboli,3) aliquid non poenitendi consilii in men-tem nobis venisset. Verum quia install dies ut ce-lerz'imo etiam cursu tompestive4) posse reddi literas vix spcrandum sit, Deum precabimur ut mentes vestras gubernando spiritum suum totius actionis praesidem fuisse ostendat. Si confessionis edendae ta m pertinax quosdam zelus sollicitât, tarnen angelos et homines testamur ardorem hunc nobis adhuc displicere.5) Turonum e) tarnen, qui infeliciter classi-cum cecinerunt, temeritas documento erit ne tarn cupide prosiliant. Tantopere apud vos trepidari valde mihi dolet, sed eo magis vos ad partes illas peragendas convenit ad quas nos hortatur propheta, ut confirmetis manus solutas, genua labantia robo-retis. Si ita frigent adeoque iacent conventus, ve-reor ne frustra vobis miserimus novum subsidium.1)

De Vesenero deliberatio mutata fuit: sub-rogatus Arnoldus in eius locum, qui probe imbu-tus est politioribu8 Uteris. Petro GiTberto etsi deest überaus institutio, non vulgaris tarnen solidae" theologiae cognitio suppetit. Acoedit acumen et iu-dicium. Uterque et cordatissimus est, et serio ae-dificandae ecclesiae studio flagrat. Ubi ex te didi-cerint vestras rationes, ac veluti tyrocinium posue-rint, de tuo reditu8) vel longiori statione animum tuum mihi familiariter aperias. Quid expédiât in re praesenti melius vides. Tantum me commone-faoias, ut et tibi privatim consulatur et praecipuum locum, ut meretur, teneat publica autoritas. Eadem audies ex Gattasio 9) cuius si tibi iucundus erit ad-ventus, collegio nostro gravis et incommoda fratri-bus est eius absentia hoc tempore. Ego enim ne minimam quidem partem muneris mei attingo et spes in posterum vix melior apparet. Proinde ur-gebis ut se quam primum bue recipiat. Quod tarn multa luculente et prolixe simulque breviter mihi perscripseri8, gratias ago. Ne paria tecum faciam dolor cruris impedit. Et rerum nostrarum gratior

3) i. e. ut nos quoque aliquid in communem usum afferre potuissemus. Videtur hoc temporis momenta nondum de formula conscribenda cogitasse. Si Heppium, virum doctissimum, audias (ZS. f. hist Theol. 1875. IV.) ea quae exstat non Cal-vinum sed Viretum àutorem habuit. Quod nobis a vero alie-nissimum videtur. Proll. IX. 58.

4) Iter Geneva Parisios turn temporis sex aut octo die-bus absolvi poterat. Gallasius postr. Idas veniam proficiscendi petiit (pour interests de famille. Reg. du Conseil).

5) Lutteroth edidit: non adeo displioere. Quae lectio evidenter non Calvino tribuenda, quum totius epistolae tenori contradicat. Cf. Dieterlen, l. I. p. 80. Habet tarnen et Anglus.

6) Cogitamus non de solis Turonensibus sed de omnibus ecclesiis nuper Pictavii congregatis. (N. 3045, not. 6.)

7) seil, novos ministros de quibus in sequentibus. 8) Post septem circiter menses Genevam rediit, sed mox

ad Benatam in Montargis degentem se contulU. (Haag. VII. 500.) Cf. Calv. .3. Oct. 1560; Mor. 25. Aug. 1561.

9) Lutetia redux fuit sub finem Augusti.

527 EPISTOLA

erit narratio. Vale, integerrime frater, eximie et fidelis Christi serve. Symmystis tuis plurimam sa-lutem. Dominus vos omnes regat, tueatur, susten-tet, benedicat. 17. Maii 1559.

3057.

GRATAROLUS *) CALVINO.

Quid ipse, quid iuvenis a Genevensibus missus cum consule egerit, raptim exponit. Tum étiam nova remédia aegroto praescrïbit, non minus miranda quam ilia priora et probàbiliter non magis efficacia.2)

(Ex autographo Cod. Genev. 113, fol. 100.)

Clarissimo et optimo GenevenBis ecclesiae pas-tori D. Ioanni Calvino amico et fratri observan-dissimo.

Grenevae.

S. P. Consultissimum fuit quod hune civem et bonum ac eruditum iuvenem vestrum cum Uteris ad consulem miseritis, id quod etiam citius si factum esset non ab re fuisset. Adivimus heri ambo aedes eius, quumque in senatu esset occupatus ex-spectavimus quoad solum alloqui et literas dare licuit et praesente (ut is referre poterit) vestro cive dixi consuli ut rei et causae tandem imponeret finem, illosque sycophantas advèrsarios vestros non cessare a oalumniis et violentiis etc. observavi nomine Ita-lorum qui istic habitant. Visus est annuisse et li-benter audi visse, et scio etiam ab aliis admonitum esse et iri, me utcunque urgente, monente, clamante : posteaquam, ut audio, res per amicabilem compo-sitionem haud componi posse videtur, non amplius differre sententiam permittendus. Interea magis-tratus vester fuit erga illos impios exsuies nimis patiens, ne dicam timidus, quum vel iure naturae vim vi repellere licitum sit, et illos ubieunque reperiri possent capere aut trueidare. Res postea cum Bernatibus citius et melius quam fortasse pu-tatis fuisset composita. Qui si vobis apertam vim inferre unquam voluerint, non habebunt, quantum non obscure coniioio, alios Helvetios assentientes, sed potius reluctantes: modo vos vobis ipsis non deessetis. Sed non omnia sunt soribenda, et alio-

3057.1) Nomen tacet codecs -, et quidem non fortuito ut ex %l)Euian>v(ttt( urbis Basüeae palet.

2) Èespondere videtur ad lengiorem aliquam Calvini smul cum N. 3050 Basileam missam.

3056—3059 528

qui noctuas Athenas ferre videor. Nuncius vester hodie et eras, ut constituimus, alloquetur virum, monebit etc. Quid sequetur intelligetis ex ipso. Ego, ut par est, non deero ubi opportune possim, ut socium monui. Etsi vero mihi conscius sum me nullum dédisse signum quod aliquid nummorum optarim ea de re a quoquam: accepi tarnen quod misisti et gratias quam possum pro munusculo habeo, hac conditione ut ne in futurum quidquam mihi debere ne cogitetis quidem, otiamsi maiora pro vestra republica et ecclesia pro mea tenuitate aggrederer. Satis et multum est ut me diligontem et amantem redament et in numéro amicorum suo-rum habeant: interea unus erit mihi pro decern, quum nihil meruerim et quod debui fecerim. Credo aerarium vestrum talem * esse ut scribis. Benedic-tio Domini ditabit suo tempore. Dux Sabaudiae8) (ut audio) vult quae de suo Domini Ursini tenent. Propediem videbimus aliquid ut etiam magni parvis opus habeant.

Remédia quae antea scripsi non sunt pro hae-morrhoidibus, sed pro doloroso et calido ulcere eo in loco. Nunc etiam addo, si non adsit magnus dolor, qüod sola fere aqua stillatitia rosmarini utcunque iniecta vel apposita mundabit et ad Sanitätern perducet ulcus. Dolorem cruris4) puto esse ex materia frigida aut mixta (m'ixti enim ut plurimum sunt humores) transmissa a natura sive a virtute regitiva totius ad earn partem ut debiliorem, et a fonte caloris remotiorem. Quid si toti corpori (ca-pite excepto), balneum fieret quod macilentiae tuae ac siccitati et dolori cuicunque conferret, in quo unam aut alteram horam tepido aut suaviter calido iaceres singulo die per très vel 4 dies? Etsi vero medicorum praesentium sit, determinare ac praescri-bere, tamen dicam quod mihi nunc videtur. Inco-querem in simplici aqua bonam quantitatem chamae-meli herbae recentis, tum etiam aneti partem si istic habetur vel chamaepitim a balneo leniter linteis tepidis exsiccarem et crus dolorosum a coxendice incipiens calide inungerem oleo vulpino, cum parte

3) Pace in Gâteau- Cambresis facta Emmanuel Phili-berlus recuperavit quae Francisais rex patri olim eripuerat. Iam et de recipiendis Us cogitabat quibus Bernâtes potiti erant a. 1536, deque foedere inter hos et Genevenses diri-mendo. Per plures annos negotiations productae sunt usque, dum a. 1564 praefecturae Gex, Ternier, Gaillard et Ghabtais Sabaudiae restituerentttr. (Spon. I. 305. Bérenger U. 37.)

4) La fièvre le laissa en 1559 an mois de May, tous-iours depuis il traîna la jambe droite qui par interralles luy faiaoit douleurs. Mais il ne s'arrestoit pas pourtant en la maison, sinon parfois quand les douleurs estoyent grandes et par trop pressantes: ains venoit an temple faire ses sermons et en 1 auditoire pour ses leçons, quelquefois marchant seul, quelquefois estant appuyé et aidé de quelqu'un, ou quand il ne pouvoit autrement se faisant porter en une petite chaire ou montant à cheval. (Goïïadon.)

529 1559 MAI. 530

etiam chamaemelini et vini albi generosi. Si un-guentum magis anodinum vis hoc esset egregium. Rp.5) olei Keirini § 4. amigd. dulc. chamaemelini j -i-, butiri maii § 2, croci § -s-, cer. citri-nae g 2 axungiae anatis § 2 vitellum ovi unum: fiat unguentum.

Saluto Dominum Vvretwm: et exspecto libellum suum * ultimum gallicum 6) quem mihi iamdiu pro-misit, quum hic nùllus sit venalis : pariter DD. Bezant et Prevotium saluto et amplector cum omnibus sinceris amicis et fratribus. Optimus Deus et pater faciat ut bene ac diu valeas: Amen. Ex Regiono-poli 19. mensi8 M. 1559.

3058.

SULZERÜS CALVINO.

Praemissis nonntdlis de morbo Calvmi et de sol-UcUudine plurimorum circa eius restitutionem, attin-git causam litis Bernensis et exsilium Lausannensium.l)

(Ex autographo Ood. Genev. 112, fol. 89.)

Clarissimo viro D. Ioanni Oaivino ecclesiae Gene-vensis antistiti vigilantissimo domino et synimystae

colendi8simo suo.

S. Aegritudo tua diuturna adeo, carissime fra-ter, nobis etiam aegritudinem adfert, qui non tibi modo sed ecclesiae etiam compatimur, quae tantis-per ministerio tuo et utili et necessario destituitur. Condolent tibi, ex doctissimis optimisque in Palati-natu ducatuque Wirtembergico, Marchionatu vi-cino nobis et Argentorato non pauci, id quod ex eorum ad meliferis cognovi. Precamur ergo Christum Iesum quo te in afflictione spiritu suo miseri-corditer consoletur, et nobis ecclesiaeque sospitem restituât. Quod si obtinenurimus8) ^aç*orçç»a persol-vemus. Sin secus, erit ut communem cladem lu-geamus peccatis nostris debitam.

5) Cave, bénévole lector, si forte simili malo labora-veris, remédia ad haue nostrum recensionem praeparato ut oris. Nam de lectione minime certi sumus et signa medici cabbalis-tiea haud facile typographus imitabitur.

6) Èdidit a. 1559: Instruction en la doctrino chres-tienne et principalement touchant la divine providence et predestination faite en forme de dialogue, s. 1. 12, porro etiam: Epistres aux fidèles pour les instruire admonester et exhorter touchant leurs offices et pour les oonsoler en leurs tribulations. Gen. 1559. 12. 8058.1) Bespondet ad N. 3050.

2) sic. Oalvini opera Vol. XVII.

Quod negotium attinet de quo scribis, angor admodum et causae aequitatem intelligi video a bonis et cordatis: quo feliciorem eventum spero, tum, quod possum, ego meo officio non deero. Exsilia fratrum Lausannensium et aliorum graviter nos per-celluntur, * quibus optamus protectricem manum Domini, quo fructum ferant alibi Christi regno: quos e sedibus tempestas eieoit, utinam non ad. grave iudicium. Viretum apud vos ministerio fungi accepi,3) cui cupio salutem ex me dicas amanter et reverenter, et reliquis symmystis tuis omnibus. Ex comitiis nihil audimus, alioquin persoriberem. Bene vale in Christo Iesu. Basil. 22. Maii An. 59.

Tuus ex animo. S. Sulcerus.

3059.

CALVIN A MADAME DE ROTHELIN.

Instructions à l'adresse de son fils et exhortations à la constance pour eUe-même.

(Copies Bibl. de Genève. Toi. 107, fol. 118, Vol. 107*, fol. 40. Berne F. 125. — Euehat VII. 375. Bonnet n . 265. — Trad.

angl. IV. 42.)

Ma dame, estant adverti que mes premieres lettres ') avoyent esté bien receues de Monseigneur vostre fils, et qu'en continuant je le pourroys avancer au bon chemin, je n'eusse pas tant attendu à luy escrire, n'eust esté que pour la plus part du temps j'ay esté fort affligé de grandes douleurs. Combien que cela n'eust pas du tout empesché, sinon que je pensoye bien qu'il a des jnstructions par de là plus amples, de vive voix, que je ne luy en puis envoyer par lettres, et je desire quil les es-coute volontiers. Quant au livre que je luy ay envoyé,2) le porteur duquel je m'enquis si le jeune prince estoit entendu en la langue latine, s'estoit abusé. Or j'avoys choisi une leçon qui luy estoit bien propre pource que le Prophète Amos doscouvre et reprend les vices de la cour, sans rien espar-gner. Car il y va en rusticité comme un vacher ou

3)_il s'offre de faire ce qu'il pourra. (Beg. du Conseil 3. JkfarsÇ 8059.1) Ce serait le N. 2788, et il n'y en aurait pas eu d'autre depuis. On se rappelle que la Marquise était la mère du duc de Longueville comte deNeuchâtel, et la belle-mère de Louis de Bourbon, prince de Condé, qui périt à Jarnac.

2) le commentaire sur les Petits prophètes. 34

531 EPISTOLAE 3059—3061 532

un berger tel quil estoit de son estât, quand il fat appelle à la charge d'enseigneur. l'eusse donc esté bien aise que ledict seigneur eust là contemplé quasi en un miroir, comment il se doit contregar-der de toutes les corruptions qui ont la vogue, et qu'il eust esté adverti quelles ne laissent pas d'estre condamnées de Dieu, combien que le monde s'y baigne et s'y applaudisse.

Si de vostre costé, ma dame, vous estes tousiours espiee, et qu'on vous menace de loing pour vous faire craindre,3) je vous prie de ne vous point lasser au serv ce de Dieu, mais plus tost vous endurcir par les combats que vous avez desia soustenus, à telle perseverance que Dieu soit glorifié en vous jusqu'en la fin. Et je ne doute pas que vous n'y travaillies fidèlement, mesme que les resiouissances de ces jours4) ne vous ayent esté d'autant plus ennuyeuses, qu'elles attirent tousiours quelque queue pour fa8cher et contrister les enfans de Dieu. E t de fait S. Paul presuppose que les fidèles ne prendront point plaisir aux voluptez, délices et esbate-mens dissolus du monde pour s'y contenter, quand il leur redouble exhortation de s'esiouir en Dieu. Combien à la vérité que les jncredules ne sachent que c'est de vraye joye, puis qu'ils nont point leurs consciences paisibles envers Dieu, et ne peuvent jouir des biens qu'il leur fait en quelque largesse que ce soit. E t d'autant plus avons nous à prendre courage de porter patiemment les fascheries qui nous pourroyent troubler, d'autant quelles ne peuvent empescher que nous ne goustions tousiours la bonté de nostre Dieu et Père, et l'amour qu'jl nous porte, jusqu'à ce que nous en soyons pleinement rassasiez au lieu de nostre repos.

Ma dame, après m'estre treshumblement recommandé à vostre bonne grace, je supplieray le Père de miséricorde de vous avoir tousiours en sa garde et conduite, vous soustenir et fortifier par la vertu de son esprit, et vous augmenter en tout bien et prospérité. Ce 26. de may 1559.

3) II s'était même répandu le bruit qu'elle avait été mise en prison. (JV. 2792. 2903.)

4) Tandis que les parlements redoublaient de rigueur contre les réformés, on préparait à Paris des fêtes magnifiques pour la célébration dn double mariage d'Elisabeth, fille du roi, arec Philippe II, et de Marguerite- de France arec Emmanuel-Philibert. (Bonnet.) Ce dernier mariage ne fut célébré que le 9 juillet, là veille de la mort du roi et sans aucune pompe. (Hist. ecel. I. 195 Hist, des choses mém. depuis 1547, p. 63.)

3060.

CALVIN AU DUC DE LONGUEVILLE.

Exhortations paternelles au jeune prince pour le mettre en garde contre les séductions de la cour. *)

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 117. Vol. 107b, fol. 39. Berne P. 122; Rachat VII. 374. Bonnet II. 267. Trad.

angl. IV. 44.)

Monseigneur, je remercie nostre bon Dieu de co que vous avez receu mes lettres humainement,2) prenant goust et plaisir aux admonitions qui y es-toyent contenues. Car j'estime beaucoup que mon labeur ait profité envers vous, pour le profit que j'espère que vous en sentirez au salut de vostre ame, et aussi pour le fruict qui en viendra a 1E-glise de Dieu, et sur tout l'avancement du Regne de nostre seigneur Iesus Christ. Et voyla qui me donne hardiesse de redoubler à vous escrire, comme je croy que vous cognoissez que vous avez besoin d'estre solicité sans cesse, veu les desbauchemens qui vous environnent, et par lesquels vous pourries estre aisément diverti du bon chemin, si vous n'es-ties munis d'enhault pour y résister. H n'y a si bon grain qui ne se corrompe quant il sera estouffé sous les espines.3) Or non seulement vous avez beaucoup d'espines pour empescher que la cognois-sance de l'Evangile de nostre Seigneur Iesus ne fructifie en vous, mais aussi beaucoup de supposts de Satan, qui tascheroyent volontiers à l'arracher de vostre coeur. Parquoy, Monseigneur, vous devez tant plus songneusement chercher les remèdes pour vous preserver en la crainte de Dieu et en la pureté de son service. Et de moy je ne fay pas difficulté de mettre peine à vous y aider en tant qu'il me sera possible. Car on ne se peult trop efforcer à retenir un tel deluge de corruptions, comme on le voit aujourdhuy au monde. Vous avez aussi à considérer vostre aage, lestât auquel vous estes, et les tentations jnfinies qui sont pour esbranler les plus robustes. l e ne vous allegueray pas le train ordinaire de la cour. Seulement je prendray un exemple particulier du triomphe des nopces qui a esté ces jours passez, ou possible dure encore à present. *) le ne suis pas si austere que

3060.1) Le fils de la marquise de Bothelin fait prisonnier à la bataille de 8. Quentin îè 10. Août 1557 avait été racheté en Juillet 1558 au moyen d'une somme que Berne prêta à sa mère. (Ruchat VI. 224).

2) humblement Et. Angl. 3) Toute cette phrase manque dans Véd. de M. Bonnet,

ainsi que dans la trad, anglaise. 4) lies fêtes se prolongèrent si bien que le 29. Juin

Henry II. fut blessé à mort au tournois de la rue S. Antoine.

533 1559 MAL 534

de condamner ni les festins des princes, ni la res-iouissanoe qu'on demeine en leur mariage. Mais je suis asseuré, Monseigneur, quand vous entrerez en vousmesme, ayant recueilli rostre esprit des pompes, vanitez et excès dont jl a peu estre égaré pour un petit de temps, vous jugeres qu'jl n'y a qu'abysme et confusion. le vous monstre seulement au doigt en une chose petite et legere, combien jl vous est nécessaire qu'entre tant de tentations, s) Dieu vous fortifie en perseverance et que de vostre part vous metties peine de vous tenir enserré sous sa conduite, appliquant vostre estude à vous avancer tousiours de plus en plus en sa saincte parole, et le priant d'augmenter en vous les dons de son Esprit a fin que vostre foy demeure victorieuse jusqu'en la fin.

le n'oseroye pas, Monsieur, vous exhorter si franchement, si vous esties du nombre de ceux qui ont honte de se assuiettir à Dieu, à cause de leur hautesse et dignité terrienne, et veullent estre exemptez de toute correction et advertissement. Mais pource que je me confie que toutes les illusions du monde ne vous banderont jamais les yeux que vous ne soyez prest de faire hommage de vostre ame, et de vostre corps au fils de Dieu nostre souverain Roy, je ne doute pas de vous confermer de plus en plus en ce bon propos. Pource, Monsieur, que je crain de vous fascher par trop longues lettres je vous prieray seulement à lire journellement les sainctes instructions qui vous peuvent édifier en tout bien et vertu, à fin que l'exemple de vostre vie touche et fléchisse beaucoup de povres jgnorans qui ne sont pas jncorrigibles, et ferme la bouche aux ennemis obstinez de la vérité de Dieu.

Monseigneur, après m'estre humblement recommandé à vostre bonne grace, je supplie le Père ce-leste de vous avoir en sa protection, de vous gouverner par son Esprit en toute prudence et jnte-grité, et vous faire prospérer en tout bien. Ce 26. de May 1559.

3061,

CALVINUS GAUCHERIANO.

Agit de Francisai cuiusdam reditu ad regem ïïavarrae cui et ipse scripsit ut eius indignationetn imtigaret. Nwnciwm Hispanwm commendat.

5) d'idolâtries Bt. et Angl.

SExemplar authentioum sed non autographon snppeditavit Co-Lex Genev. 107», fol. 198; alia habentCod. 107>>, fol. 38;Bpp. Bern. VI. p. 842 et Simler. Vol. 95. Versio angl. IV. 36.)

D. Gaujcheriano. »)

Quum Francisco nostro2) ad vos redeunti lite-ras ad te dare in animo esset, ûbstitit acerbus et violentas cruris dolor,3) qui, etsi nunc aliquantu-lum remisit, non tarnen desinit infestus esse. Accessit altera diflerendi ratio, quod hic bonus vir aliquam sibi commendationem dari rogabat. Sed dum Collonium4) frustra exspectans tempus protrahit literas quae ad Regem 5) paratae erant commisi ferendas viro nobili tibi non incognito (Gu&rewtn6) vocant). Ex lectione, cuius tibi copiam secretarius libenter, ut spero, faciet, cognosces quam fideliter tarn blanda deprecatione quam séria exhortatione placare studuerim Regis animum, ne probo et sincere Christi servo latius spargendi evangelii occa-sionem praecideret. Etsi autem fieri potest, ut ri-gidior fuerit Francisci austeritas et in contentione immodicus fervor, quam iustis tarnen causis impuro et perfido inonacho7) se opposuerit admonens, ve-hementiam quae eum odio gravabat in laudem traho, neque tantum in mitiganda Regis indignatione in-8isto, sed in corrigenda etiam timiditate. Quod tuum quoque et Henricinostri8) animum aulica con-silia ad mollitiem flexerunt, id fuisse momentaneum utrique gratulor. Hortati vicissim eum sumus ne temere sua morositate quemquam offenderet, prae-sertim vero ne se disiungeret a fidis et cordatis adiutoribus, quales vos exportas est.

Redeo ad nuncium. Hispanus est, in quo ge-nuinum pietatis Studium deprehendimus. Quum Uteris tais certior factus essem Regem ad recipien-dos ex illa gente hospites iam sponte propensum esse, commendationem meam addere non dubitavi. Abs te non aliud peto nisi ut pro solita tua huma-nitate in eum conféras quae absque tuo incommodo officia poteris. Quanquam hoc quoque supervacuum videtur, quia iuvare cupies non rogatus, quem scies dignum esse tuo et piorum omnium amore. Tantum sentiat testimonio meo se probatum fuisse.

8061.1) Calvini inanus in tergo. Fuit vir hic La Gaucherie ab Iohanna d'ATbret delectus fàii Henrici postea regis paedagogus. Aula tunc Neraci erat

2) Le Gay s. Boisnormand qui Genevam venisse videtur invito Oalvino et nunc Neraeum redibat.

3Ï iV". 3057 not. 4. 4) Colongium. 5) Navarrae sc. Non exstant. 6) Florebat eo tempore Genevae gens aligua Guerry

sive Guerrier, (ßaliffe, not. gén. I 405. 431. II. 163.) 7) Petr. David, saepius in Uteris Macarii oecurrenti,

item 2851. 8) Francisci Le Gay collegae. (N. 2897. 2956.)

34*

535 BPISTOLAE 3061—3063 536

Vale, omatissime vir et mihi ex animo colende frater. Dominus tibi semper adsit, te sustineat ac tueatur spirituque suo regere pergat. Si non fore absurdum iudicaveris Illustrissimo Principi tuo dis-cipulo 9) fausta omnia meo nomine precari meamque observantiam déferre, hanc mihi operam impendes. 26».,0) Maii 1559.

3062.

VILLAROCHIUS CAL VINO.

Audivit de consilio quorundam confessionem nomine ecclesiarum Gallicarwm edendi, ac rogat ut Gal-vinus suam de hoe conatu. sententiam exponat.

(Bi autographo Cod. Genev. 110, fol. 116.)

Eximiae pietatis et doctrinae viro D. Iacobo Spevillano. *)

Hierapolim.

8. De rebus nostris monendum te iudicavi, pater observande, non iis quidem quae a te iam sciri potuerunt, sed aliis novis et recentibus. Iam-dudum fama quaedam in ecclesiis hisoe pervagatur de confessione regi offerenda,2) quod an eorum fra-trum qui in Celtica et Belgica versantur consilio et consensu, an vestra etiam autoritate adiuncta de-cretuin sit, non plane intelleximus. Quamobrem et FontiUano3) et Sulaco*) et mihi nuper visum est, adhibita nostrorum voluntate quempiam specta-tae fidei virum cum Uteris Pictavium mitti (earum tu hic exemplum habes) ut re tota illic cognita et perspecta, quidquid inter eos caeterosque consulta-tionis erit fuse ac dilucide nobis exponat.5) Hominis . reditum exspectamus. Sed tarnen peto abs te maiorem in modum, quod sine molestia tua fieri possit, ut quid in hoc negotio sentias, quaque via et ratione tractandum hoc institutum iudices, pro-pediem ad nos scribas. Videmus enim et cogita-mus, magni esse rem momenti et ponderis, ubi non de agro dividundo, non de iudiciis humanis, non

9) Henrico Navarreno. 10) Anglus habet 16.

3062.1) d'Espeville. 2) veram rumoris naturam ex N. 3056 cognosces. 3) Foriasse La Fontaine quem scimus a. 1558 in Ma-

rennes evangelium praedicasse. (Hist. eccl. 1. 155. 320.) 4) Seelac s. Seilac saepius occurret a. 1561. 5) Haec spectare videntur ad ea quae retulimus ad N.

3055 not. 6.

de politica administratione, sed de vero Dei cultu, de religionis fide, de tot piorum hominum vita et salute agatur. Quod ad me attinet, quum nuper essem in Regis illius nostri6) comitatu qui hac praeteribat, me tit hie manerem, ita studiose et enixe fratres rogarunt, ut operam meam praesertim in tarn pia tamque necessaria causa, petentibus denegare nee potuerim, nee debuerim. Mutavi igitur consilium quod ceperam ne, dum D. Zelaius abesset, isti penitus inedia laborarent. Vale in Christo, pater mihi plurimum observande, ac precibus tuis apud Deum conatus nostros adiuva. Vicissim nos Dominum obsecramus ut te animo et corpore salvum et incolumem servet.

Brageraci7) septimo Calendas Iunias.

Petrus Villarochus 8) tibi addictissimus.

3063. CALVIN A UNE ÉGLISE. *)

Envoi et recommandation de deux ministres.

(Copie ancienne Bibl. de Genève. Vol. ,107. f. 119. En marge : A une Eglise pour deux ministres. Vol. 107°, fol. 29 v. Eu-

chat VII. 375. Bonnet IL 270.)

La dilection de Dieu nostre père et la grace de nostre seigneur Jesuschrist soit tousiours sur vous

par la communication du sainct esprit.

Treschers seigneurs et frères, nous avons a remercier Dieu de ce quil vous a donne plus grande affection et hardiesse que par cy devant pour vous assembler en son nom et aussi de ce quil vous a multiplie en tel nombre que cela vous donne occasion et tant meilleur courage destablir quelque bon ordre entre vous, a fin de voue entretenir et conserver en la crainte de Dieu, et vous avancer au

6) Navarreni. 7) Bergerac. 8) Hist. eccl. III. 441. A. 1557 ad Metenses missus,

mox Neraci et in vicinia ministerio functus saepius nomi-•natur in epp. m. Oct. et Nov. 1561 scriptis. 3063.1) Nous croyons avoir trouvé Fadresse de cette lettre dans le Registre de la Compagnie Vol. B. où on lit fin May, que Iehan Voisin et Estienne Gragnon ont été envoyés à l'église de ac ( nom douteux). Le pays des . . . ac, &est le sud-ouest de la France. H se fonda à cette époque des églises à Jonzac, Segonzac, Gemozac, Luzac, Savignac etc. Grottet n'a rien qui nous puisse aider. Sans la liste des pasteurs de Guyenne et de Saintonge (Bullet. VIII. 75). Gr. figure c. pasteur à Surlac.

537 1559 MAI. " 538

chemin quil nous monstre, et lequel il nous fault I tenir pour parvenir a luy. Et dautant que vous nous aves requis de vous y aider, nous navons de nostre part voulu faillir a nous acquiter de nostre devoir. Vous avez demande que deux hommes vous fussent envoyez, craignans Dieu, de bonne vie, propres et suffisans a vous jnstruire en la pure doctrine de lEvangile. Tous les deux que nous envoyons ont exerce quelque bonne espace de temps la charge et office denseigner,2) et sy sont portez si fidèlement que les bons en ont este édifiez, et na pas tenu a eux que leur labeur nait mieux profite. Or combien que lun surmonte en dextérité, si est ce quil s tascheront dun accord de vous annoncer la parole de vie en droite simplicité, en laquelle ils sont assez bien fonde pour vous y donner certaine instruction. Oest beaucoup quon soit asseure davoir des guides qui ne nous esgarent ni destournent du bon chemin. Mesme après avoir bien gousto les dons que Dieu a mis en eux, nous espérons que vous y trouverez de quoy vous contenter. Vous pourrez iuger de leur zèle, parce quayans condition en laquelle jls povoyent vivre a leur aise et repos, jls ont mieux aime la quitter que de complaire a lappetit des hommes, et maintenant estans exhortez par nous de travailler pour vostre salut, ne sy sont point espargnez. E t dautant plus sommes nous persuadez que vous les recevrez humainement, et sur tout que vous mettres peine de si bien profiter quils Boyent incitez aussi de leur coste a sefforcer tant plus en voyant leur labeur nestre pas jnutile, mais fructifier a la gloire de Dieu. Et quelques orages ou tourbillons que Satan brasse, que vostre fermeté et constance de persévérer au train auquel Dieu vous a jntroduits, ne sesbranle jamais. Car pour continuer en bien il nous faut surmonter plusieurs tentations. Notamment nous touchons ce propos pource que nous avons este nagueres adver-ti8 des alarmes quon dresse a voz voisins. Or tant sen fault que la crainte destre aussi bien assaillis, vous doive refroidir que cest la vraie saison et oportunite de vous munir et armer plus que iamais, afin de ne deffaillir aux combats. Nous scavons bien quil ne se peult faire que vous napprehendies de prime face quelque estonnement, mesme que la

• foy peult encore estre debile en plusieurs. Mais si vous sentez de Ijnfirmite en vous, recourez a celuy qui a assez de force pour vous fortifier en constance jnvincible, et vous sentirez par experience quil est tousiours prest au secours des siens. La condition est dure que nous soyons affligez et tormentez pour bien faire. Mais puis que le maistre auquel il nest licite de contredire, nous a assuiettis mesme en lau-

I thorite de Dieu son Père, si fault il prendre le frain aux dens, comme on dit, pour bien achever lexhortation quil nous donne de posséder noz vies en patience, ce qui ne se peult faire que nous ne préférions, a lexemple de David, la miséricorde de Dieu a toutes les vies du monde, nous remettant du tout en sa garde, et aimant mieux languir, quand nous serons assiégez de cent morts, que nous fourvoyer ne divertir de sa parole pour eschapper a travers les marests. Si nous estions bien résolus que Dieu tient sa vérité pretieuse sur toutes choses, et que ce luy est un sacrifice autant agréable que nul autre de la maintenir, nous ne serions pas si lasches ni tardifs de luy servir de tesmoins, quant il nous y appelle. Car puis quil nous tient cachez sous sa protection, voire plus songneusement que nul oiseau ne tient ses petis sous ses esles, il ne donnera nul avantage sur nous a ses ennemis et les nostres, quil ne vueille exceroer nostre foy, sachant quil est bon et expedient. Parquoy apprenons de nous confier quen cheminant selon quil commande, nous ne sommes pas exposez a labandon, mais quil aura tousiours sa main estendûe pour nous garentir, mesmes que tous les anges nous seront des mains infinies, ainsi quil la promis. Voyans donc que la bride est laschee au diable pour molester la povre Eglise et laffliger rudement de tous costez, retirez vous sous lenseigne de Jesus Christ, qui est de fréquenter son escholle, pour y estre iournellement tant mieux instruicts, et priez Dieu en voz petites cachettes, quil luy plaise avoir pitié de vous et de tous noz frères qui travaillent pour semblable querele. Car il ne vous est pas défendu de vous tenir coyement, vous donnans garde deB malins qui vous espient. Au reste que toute vostre vie monstre que vostre profession nest pas vaine, et que vous conversiez si paisiblement en telle loyauté, modestie, honnestete avec un chacun, que telle jntegrite vous serve de bouclier pour repousser les blasmes et calomnies dont les meschans taschent a diffamer lEvangile.

Sur ce, treschers Seigneurs et frères, après nous estre recommandez a voz bonnes prières, nous supplierons nostre bon Dieu de vous tenir en sa 8aincte garde, vous gouverner par son Sainct Esprit, vous 80ustenir par sa vertu, vous augmenter en tout bien iusqu'a ce que nous soyons recueillis tous ensemble en nostre heritage éternel. Ce 28. de may 1559.

2) Pour Qragnon on sait qu'il était l'un des exilés du pays de Vaud. Peut-être Voisin en était-il aussi.

539 EPISTOLAE 3064—3066 540

3064.

CALVIN A FNE DAME.

Il s'agit d'une personne maltraitée par son mari à cause de l'évangile.

(Archives de la Vénérable Compagnie de Geneve. Vol. B. fol. 36. — Bulletin de l'hist. du prot. fr. XVIII. 138.)

La copie de la responce faiote par Monsr. Calvin sur le doute proposé de la part de certaine femme

maltraictée de son mari a cause de l'Evangile.

Nous ne sommes pas si inhumains que nous n'ayons compassion de tous ceux qui endurent pour l'honneur de Dieu et pour la vérité de l'Evangile de nostre Seigneur Jesu Christ a fin de les soulager tant qu'il nous seroit possible, et que nous en aurions la faculté. Sur tout nous avons compassion des pauvres femmes qui sont mal et rudement traictees de leurs maris, considérant bien que c'est une tyrannie et captivité bien rude et cruele: toutesfoys nous ne trouvons pas qu'il nous soit licite par la parole de dieu de conseiller a une femme d'abandonner son mari si non par force de de nécessité. Or nous entendons ceste force non pas quand le mari usera de rudesse et de menaces, mesmes quand il la battra, mais quand il y aura peril eminent de la vie, soit que le mari la persecute ou qu'il conspire avec les ennemis de la vérité, ou que cela vienne dailleurs. Pourtant au cas qui nous a este proposé nous respondons que nous ne voyons point encores iuste raison que la femme Be retire, iusques a ce que le dangier y fust plus manifeste. Ainsi nous l'exhortons au nom de Dieu de porter patiemment la croix a laquele Dieu la voulu assuietir. Ce pendant ne fleschir point de son devoir quelle a envers Dieu pour plaire a sou mari. Mais tenir bon quoy quil en soit et monstrer qu'elle n'a point délibéré de changer de propos: Si elle se sent debile, prier Dieu quil luy donne ferme constance. Ce pendant de mettre peine d'amollir le cueur de son mari. Si elle est contraincte, alors il luy est permis par la parole de Dieu de se retirer. Et en ce faisant elle ne quitte pas son diet mari, veu quelle sera tousiours preste d'habiter avec luy, moyennant que ce soit sans danger de mort. Ce 4. Iuin 1559.

3065.

MORELLANUS CALVINO.

Synodus confessionem condidii pro tempore non publicandam, ita qmdem ut earn quam e Geneva ac~ ceperunt paullulum immutarent. Êumores bellici passim sparsi. Quaestio de haereticis puniendis agitata. Knoxus apud Dieppenses ver sans pessimum dogma profitetur. Ministri in diversis locis desiderati.

(Ex autographo Cod. Genev. 112, fol. 35.)

A Monsieur Monsieur d'Espeville.

S. Quemadmodum incolumes hue diversis e locis fratres pervenerant, sic conventu féliciter pa-cateque celebrato incolumes omnes Dei beneficio domum redierunt. *) Sàlicetus2) noster ac duo reli-qui fratres, 3) qui una missi a vobis fuerant, pars quaedam eius fuerunt. Nam quum triduum de dis- „ ciplina ecclesiastica disseruissemus, reliquis actioni-bus interfuerunt, praeter Salicetum, quem extremis diebus morbus impedivit.4) Confessioni yestrae i nonnulla, visum est addere,5) perpauca vero com-; mutare. Haec omnium consensu tanquam in ar-' chivis cuiusque ecclesiae6) habebitur, nee nisi in extremis rebus alicuius ecclesiae magistratibus aut régi offeretur. Sedulo monui ne per imprudentiam in publicum emanaret, causis redditds quamobrem non expediret. Etsi autem omnes assensi sunt tarnen quorundam levitati diffido. Quaecunque inter nos convenerunt brevi ad vos descripta mittemus. Oilbertum retinuimus misso Aureliam Arnoldo:7) quia tam copiosa illic seges est ut earn sine auxilio nostro metere non possint. Ea tarnen lege conces-simus Aurelianensibus, ut quamprimum alium nacti fuerint ad nos se noster Arnaldus recipiat. Un-dique implorant fidem nostram civitates atque op-pida. Itaque si qui sunt istic qui adiuvare possint, inonete ut coufestim ad nos contondant.

De reliquo maturantur principum nuptiae8)

3065.1) Bern suam satis cékriter expedivisse videntur. Disci-plinae negotium a. d. V. cal. Iun. absolverant, confessionem postea demum aggressuri, et ante Nonas iam redeunt ad suos pénates.

2) Gallasim. 3) Arnaud et Gilbert (N. 3056.) 4) Raee immer e videntur Genevenses advenisse quum.

de disciplina iam actum esset, ita ut tantum alteri actioni, se. theotogicae, interesse potuerint.

5) Cf. Prolegg. nostra Tom. IX. S) Genevae non exstat. 7) Qui tarnen non diu ibi fuit et Gilbertum habuit suc-

cessorem, ut leges in ep. MoreUani d. d. 29. lunii. (Cf. Hist, eccl. I. 111 sq. 291). Petrus Gilbert dit de la Bergerie olim in ditione Bemensi v. d. m. fuerat.

8) N. 3059.

541 1559 IUN. * 542

propter excercitus, qui in Germania conscribi dicun-tor ad Metim fecipiendam : quamquam non desunt qui in nos oonflari suspicentur, quod Polvitterius 9) inter primos eius exercitus duoes futurus esse dica-tur. Multis diebus in censura merouriali10) nihil aliud agitatum quam de haereticis, an morte mul-tandi essent. Permulti senatores rogatum miserunt ut 8oripturae locos quibus id prohiberetur breviter collectes ad ipsos mitteremus: quibus omnibus pa-riter respondimus, nihil esse patrOcinii neque in scripturis neque in nobis ad tale dogma constituen-dum. Nos talem lioentiam impune quidvis audendi in causa religionis non longe anteferre huic tyran-nidi qua premimur hoc tempore. Quare si pus et insontibuB consulere vellent, id remis velisque con-tenderent ut ab idoneis hominibus controyersia religionis cognosceretur, ut utri melius sentirent ab-solverentur, alii suae haereseos aut impietatis poe-nas luerent. Ferunt in ea censura paene omnium sufîragiis damnatos fuisse monachos, ' ') ne posthac suggestum ascenderent, vel quod vocationem nullam habeant, vel quod omnium errorum autores esse dicantur.

Gnoquius apud Diepenses aliquandiu fuit, cap-tans auram in Scotiam. Is pessimum et pestilen-tissimum dogma palam ausus est profiteri: Indig-num esse mulieres regnare, Christianisque licere adversus tyrannos armis sese tueri.12) Vereor ne Scotiam sui furoris impleat. Sodalem dicitur habere istic quern audivimus ad ministerium a Die-pensibus evooari.13) Si tali dogmate infectus est, per Christum intercedite ne mittatur, aut si iam abiit, Diepenses monete ut sibi ab illo caveant. Iosephus quidam Armoricus quum apud YOB in ad-ulterio fuisset deprehensus, aut saltern eius insimu-latus, ante triennium hue concessit. Omnium testi-monio pudice, modeste, integre ab eo tempore se habuit. Etsi autem a quodam principe vocatus fuerit ante aliquot menses ad functionem ministe-rii evangelici, recusavit tarnen quod negaret se ab ecclesia vera et légitima vocatum. Nunc quia ope-

9) Nie. v. Bollwitler. N. 2806. 10) Cf. N. 3045. 11) Banc sententiam alibi memoratam non vidimus. Ta-

eent quos laudavimus ad ep. Morelli modo citatam, tatet et li-beUus : La vraye Histoire contenant l'inique Ingénient et fausse procedure faite contre Anne dn Bourg. 1561. 12. et in Mém. de Condé. 1743 L 217 ss.

12) DeKnoxi libelle* (first blast of the trumpet .etc.) eius-que articulis propter quos Francofurtum relinquere coactus fuerat suo loco dictum est ef. N. 1927. 2298 etc. M.'Crie, life of En. 1.241 : My first blast, says he in a letter d. d. Dieppe 6. Apr. 1559, hath blown from me all my friends in England. The second, I fear, shall sound somewhat more sharp etc. Verum proposito non stetit.

13) Hune Whittinghamum putamus fuisse qui etiam Genevae Knoxo successerat, non Ooadmanum.

rariorum tanta laboramus inopia quantum nostis, peto etiam atque etiam ut scribatis brevi an ilium eligendum putetis. Salntamus vos omnes accurate ac perofïiciose, ac te cumprimis, colendissime pater. Nonis Iunii 1559.

Tuus obsequentissimus filins P. Morellanus.

3066.

ORATIO BEZAE

in solmni adu inaugwationis academiae Genevensis. *)

(Leges academiae Genevensis. Oliva Roberta Stephani. Genev. 1559. 4. Recusae cur. C. Le Fort. Gen. Fick. 1859.)

Promulgatio legum Academiae Genevensis.

Anno Domini M. D. LIX., Nonis Iunii, quum Genevae maxima honestissimorum civium mnltitndo in summum tem-plnm conyenisset, nbi aderant scholastici plus minus sex-oenti: et quatuor Senatus praesides (quos Syndicos vocant) suis sedibus consedissent: ciromnstantibus olarissimis aliquot Senatoribns, itemqne Ministris verbi, publicaeque et privatae scholae Doctoribus, visus est is dies incundissimus onmibuB piis ac doctis illuxisse. Etsi enim antea Generensem rem-pnblicam plnrimis mazimisque ornamentis Deus Opt. Max. affecerat, tarnen quum ad eum usque diem coacta fuisset civitas Genevensis, maximis enm incommodis ao diffioultatibus, ab üs urbibus et gentibus petere suae iuventuti bonarum ar-tium ac disciplinarum cognitionem, quibus ipsa quod longe maximum est, id est syncerae religionis scientiam, de sno quodammodo largiebatnr : visa est Dei bonitas ac misericordia eo die concedere huic civitati quod paucisaimis antea contigit, ut una eademque urbs et pietatis et eruditionis parens haberi posset. Sed et hums singularis beneficii magnitudinem arti-culus ipse temporis multnm augebat in qnem ista consilia in-ciderunt. Neque enim quisquam ignorare potest quantis tem-pestatibus abhino annos aliquot iaotata fuerit haec civitas, quo-rundam nefariorum oivinm coniuratione, quo primum tempore de his rebus [pag. 2] constituendis coepit cogitare. Iam vero qmum commnni omnium rumore feratur (qnod maxime qnoque probabile est) pace inter potentissimos Europae monarohas facta Satanam vix qnieturnm donee omnibus viribus earn

8066.1) Beg. du Conseil 5. luin: M. Calvin et M. Viret ont propose qne auiourdhuy se doibvent publier les ordonnances dn college (adoptées par le Conseil le 29. Mai) ou ilz supplient Messieurs de s'y vouloir trouver . . . . Hz ont eslen reotenr Sp. Th. de Beze lequel ilz ont présente aveo une forme de serment de laquelle aioy este faite lecture et a este trouvée bonne et ledit reoteura prouve et preste le serment et a este arreste que après disner on se trouvera a ladite publication. Spon. I. 304: Là de Bèze fit un discours latin, en qualité de recteur, sur l'utilité des académies et pour recommander les ordonnances qui venoient d'être lues.

/

543 EPISTOLA 3066 '544

urbem adoriatur, a qua una praooipue se snosque peti magna cum regni sui labefactatione quotidie sentiat: admirabilis certe oonstantiae ac fortitudinis fait, haee consilia non modo non abiicere, sed etiam persequi, quo tempore civitati per se non ita magnae, et omni paene mortalinm praesidio destitntae, de quibnsvis rebns potius qnam de iis studiis cogitandnm yide-batur quae nihil aeque ao paoem et qnietem reqnirnnt. Verum ut nonnulli inveniantur qni non satis sapienter hoc

' factum esse existiment, qnionnque tarnen in considerandis Dei factis, neque ex humanu prndentia sed ex infinita eius potes-tate metiendis snnt versati, non modo ista, ut arbitror, non reprehendent, sed etiam rei novitate ao magnitndine perculsi, nihil mediocre ex istis initiis sperabnnt.

Itaque, ut ad rem ipsam veniam, qnam ea qnam dixi mul-titudo oonvenisset, D. Iohannes Oalvinns, tum paene primom post octo menses molestissimo quartanae morbo felicibns auspiciis liberatus, et gallica oratione (nt ab omnibus intelligi posset) praefatns indictnm fuisse h une diem ex amplissimi Senatus mandate solenni scbolastioarum legnm promnlgationi, omnes ad prêces fnndendas est oohortatns. Deinde Michael Rosetus Archigrammateas Syndioorum iussù Academiae leges olara voce et gallioo sermone, summa cum omnium att'entione, réeitàvit. Postea confessionis formnlam, in {.yog. 3] qnam publici omnes auditores inrarent, et insinrandnm solenne, quod opnoipere Reotoremet omnes ntrinsqne soholae (privatae vi-delioet ac publiçac) doctores oporteret, recensait.... Deniqae a Ministrornm collegio eleetnm, ab amplissimo vero Senatn de-signatnm pronnneiavit Theodorum Bezam, uuum ex verbi Ministris, soholae Beotorem. Antea vero dèsignarant etiam iidem Antonium Cevallerium Hebraeae linguae, Franoisoum Beraldom Graecae, Iohannem Tagautium philosophiae prd-fessores: Iohannem Bendonium supremae classis in privata sohola dootorem: Carolnm Malbnenm seonndae: Iohannem Barbirium . tertiae, eundemque Gymnasiarcham : -, Gervasium Bnaltum quartae: Petrum Duoem quintae: Iohannem Perri-lium. sextae : Iohannem Laureatum deniqne septimae ao postre-mae. ; Ad qnos Petras Daqnens cantor accessit. Theologiam enim D. Iohannes Oalvinns mnltis iam ante annis profitebatur: oui nuno D. Theodoras Beza, qni altérais hebdomadibus idem munus obeat, collega adiunotns est.

His vero peraotis, quam primarins Syndicus Beotori fe-oisset diçendi potestatem, tum ille:

Ego vero, inquit, amplissimi et ornatissimi viri, vehementer optassem ut (quod minime difficile fuit) gravissimum hoc onus regendae huius soholae cuipiam magis idoneo committeretur. Sed tarnen, quandoquidem vestra autoritas hanc mihi necessi-tàtem imponit, conabor illud ego pro viribus, Dei primum gratia,.deinde etiam vestris precibus fretus, sustinere. Quumque scholasticum hune coetum aliquid a me exspectare videam, et hoc die omnes hue convenérimus ad eas audiendas leges quibus huius civitatis ämplissimus Senatus \j>ag. 4] hanc acadeiniam constituera et tueri decrevit: pauca quaedam de ipsa scholarum institntione comme-morabo. TJtar autem nuda et simplici oratione, ut hic quoque valeat dictum illud, âitXovç 6 xrjç àlyStlaç Myoç; Et, ne quis scholasticos istos ooetus, prop-tereâ quod .in eis externus ille splendor vel nullus vel admodum tenuis eluçet, ideirco aspernetur ut non ita utiles, aut tanquam minime necessarios re-prehendat: quae sit illorum non modo utilitas sed etiam nécessitas, quae yetùstas, quae dighitas ac praestantia, paucis ostendam. .' Dabitur enim nobis

alius de ipsis legibus dicendi locus. Enimvero si quis existimat coetus istos vel fortuite exstitisse; vel non ita pridem nullis iustis ac neeessariis de causis eoepisse, magno in errore versatur. Etsi enim homines ratiönis et intelligentiae compotes nascuntur, et in quibusdam elucet tanta ingènii praestantia ut quidvis non tarn didicisse quam re-minisci videantur, verissima tarnen est Aristotelis senteDtia (quam sensus ipse communis et perpétua omnium saeculorum experientia confirmât) hommes nec doctos nec eruditos, ac multo minus etiam earum rerum peritos quarum cognitio ad hano. vitam commode transigendam requiritur, sed dun-tàxat ad eas. percipiendas aptes et idoneos nasci. Quid autem interest inter hominem prorsus rudern ac indoctum, et belluas rationis expertes? Hoc videlicet quod testatur ille rerum humanarum minime imperitus aestimator, homine imperito nihil quidquam esse iniustius: ac proinde nullum in mundo? monstrnm pernioiosius exsistere, quum in-iustitiae nomine omnis ataxia intelligatur. Doc-trinam igitur ao peritiam oportet [jpag. 5] homines aliqua ratione consequi, quam natura ipsa eis non tribuit, et praestantissima quoqué ingénia, tanquam foeeundum solum, bona educations et diligentia excoli ac perfici necesse est. Nam certe verissimum est dictum illud, JniXovv OQÜGIV oî (ta&évttç yçéep/juxta: Quoniam autem ea est iamprid em humanae vitae brevitas ut unus quispiam homo, quantumvis ex-cellenti ingenio praeditus, quantameunque diligen-tiam adhibeat, non ita multa possit observare: ut eos omittam qui (utsumus nostra sponte a labore proclives ad libidinem) quibusvis potius in rebus sunt occupât! quam in iis in quibus omnem vitam consumere oportebat, necesse fuit a Deo excitari (oui enim alii hoe beneficium plane divinum acoep-tum referamuB?) excitari, inquam, a Deo praestantissima quaedam ingénia, quae partim in exobgi-tandiSi partim in observandis, ac certo quodam or-dine distribuendis,- id est in artem redigendis optimis quibùsque rebus, divina quadam virtute excellèrent.» Hoc quum dioo, eos inteüigo qui primi bonas artes ac. disciplinas, quae uno communi philosophiae nomine comprehenduntur, in lucem extulerunt. Quor-sum autem disciplinas, nisi adsint et doctores et discipuli? Constat autem ex his veluti partdbus1 res-publica nostra soholastica. Quae quum ita se ha-, beant, efficitur illud quod volebam, nimirum schor lastiços coetus nec temere, nec de'nihilo, nèque aliquot ante saeculis coepisse, sed inter vetöreä homines divino quodam benefioio semper fuisse celebrates, in quibus videlicet felicissima quadam ftna-fkOQfpmati et stipites et ferae agrëstesquë belluae; in homines rationis et intelligentiae compotes trans-formarentur [pag. 6]. Sed haec, age, planis etiam ac perspicuis exemplis comprobemus. Ut binas

545 1559

illas columnas, unam lateritiam, alteram lapideam a Setho (ut inquit Iosephus) excitatas praeteream, et quae idem scriptor de Abrahamo commémorât: (sunt enim ea, ut mihi quidem videtur, inter Iudaicas fabulas numeranda: et Iosephum ego non modo inter profanos, sed etiam inter ridiculos et ineptos scriptores soleo recensere) ex'istimo patri-archarum domos verae ac solidae eruditionjs soholas ab initio fuisse, in quibus imago ilia Dei, quamvis in hominibus per peccatum deleta, tarnen per illo-rum fidem instaurata, singulari etiam Dei beneficio accedente, qui omnibus egregiis dotibus illos exor-narat, ita reluceret, ut qui eo accedebant, multo cultiores et politiores redirent. Oerte commendari Mosen scimus eo etiam nomine quod omnem Ae-gyptiorum sapientiam perdidicisset. Constat autem verae philosophiae studia ex Aegypto in Graeciam esse illata. Salomonis quoque et Danielis eruditio in omni bonarum artium genere praedicatur, quas immerito nonnulli (ut ego quidem arbitror) profanas voeant: quum, sive autorem illarum Deum Opt. Max.. sive legitimum earum usum spectes, nihil non sanctum et rectum in eis appareat. Itaque pro-phetarum quoque collegia totidem scholas fuisse probabile est, in quibus etsi extra ordinem emine-b»at sapientia ilia coelestis quae humanum omnem captum longe superat, tarnen pro temporis ratione, et quantum res ferebat, ea studia vigebant quorum cognitio tanquam appendix quaedam ad religionis Studium accedit. Apud profanas autem gentes, ao praesertim apud [pag. 7] Graecos, quamvis hoc quoque benefiçium Dei, sicut caetera omnia, misère fuit profanatum, nihilominus tarnen quod in tarn densis tenebris lux veritatis aliquatenus manserit inexstincta, quod apud eos conservata societas humana, quod non penitus sese peremerint gentes, ex quibus oonstituerat Dominus ecclesiam sibi suo tempore colligere, hoc secundum Deum unis illis vetustissi-mis academiis debemus. Quum autem barbaries ilia ex Septen'trione totum Occidentem inundasset, excita vit rureum Dominus heroica ingénia, Oarolum Magnum videlicet, et alios aliquot Gaesares, earum academiarum autpres quibus hodie floret Europa. Has igjtur rationes, haec exempla, aliaque plurima maximique pönderis argumenta quum amplissimus huius urbis Senatus (cuius lumina hoc ipso in coetu ooulis nostris cernimus) sapientissime expen-disset, nihil habuit antiquius quam ut ad caetera huius urbis ornamenta (quae et plurima sunt et maxima) hoc etiam academiae decus adiiceret. Quumque coetus omnes certis demum legibus coire ac retineri satis intelligeret, operant dedit ut eae ferrentur quibus nullae hoc quidem tempore vel sanctiores, vel meliores, vel ad fulcienda academiae fuudamenta accommodatiores ferri potuerunt. Sed de optimi Senatus virtute, et ipsarum legum prae-

Calvini opera. Vol. XVIL

IUK ' 546

stantia dabitur alius, ut spero, dicendi locus. Nuno ad vos scholasticos me totum convert», et vos per Dei nomen obtestor ne vobis ipsi videamini defuisse. Célèbre est Platonis dictum illud, Jtäaa anorcju? XaoiCoftivr; êtxanxrvvrjç xcà r S1 avtqc aqetqc, Jiavovoyta «AÄ.' ov ooyCa (pahnat, id est, (ut Cicero convertit) \_pag. 8] Scientia ; quae est remota a iustitia, calli-ditas potius quam sapientia est. appellanda. Hoc igitur caeci etiam philosophi animadverterunt, omnes bonas artes ad vitam ex virtute transigendam pertinere. Quod sane nos ignorare atque adeo re ipsa non praestare nimium turpe fuerit. Illos enim. minime mirandum est a scopo .aberrasse, qui pro vera iustitia (qua videlicet Deo reddimus, quae Dei sunt) superstitionem, pro veris yirtutibus vana quaedam virtutum simulacra, et (quod poetae de suo Ixione finxerunt) quasi inanes nubes sint amplexi. Vos autem quid simile praetexere potestis, quibus cum ipso paene lacté et solidam pietatem et veram eruditionem sugere deinceps lioebit? si modo (quod omnes ultro facturos confido) ad istarum legum normam ac regulam vestra studia accommodaveritis. Ut autem hoc praestetis, primum omnium id posi-tum est in Dei Opt. Max. praesidio: quod quam sit vobis paratum et expositum, quum alia plurima, turn vero dies hodiernus abunde déclarât: deinde in vestra quoque diligentia, cui neo amplissimi Senatus sapientiam, voluntatem, liberalitatem, neo doctissimorum praeceptorum eruditionem, studium, industriam déesse vos ipsi coram animadvertitis, ac melius etiam deinceps, ut spero, sentietis. Quam-obrem superest ut ne tanto Dei Opt. Max. beneficio vos indignos vel perfidia vel negligentia ulla osten-datis. Imo vero potius, quum in hunc locum minime convene ritis ut olim plerique ex Graecis ad suos gymnicos ludos spectandos, et inanes labores contem-plandos, sed ut verae religionis et omnium bonarum artium cognitione imbuti, et Dei [pag. 9] glo-riam amplificare, et patriae ornamento ac vestris etiam praesidio esse possitis: etiam atque ».etiam. memineritis vos sanctae huius militiae ratdonem coram sumrno imperatorè reddituros. Certe (quod Deus avertat, et sane avertet, ut confido) perpe-tuam vobis infamiam inuretis, si, quum omnia sese vobis ultro ac sponte offerant, vobis ipsi soli defuisse, soli (inquam} in perniciem vestram videamini con-iurasse.

Hano vero Eeotoris orationem O. Iohannes Calvinns pos-tremo exoipiena, brevi quidem (ut solet) sed diligenti et aoonrata. oratione, primum omnium doonit hoo consilium a Deo Opt. Max. profeotum. Deinde studiosos omnes ad tantnm agnoseendum benefioium est cobortatus. Postea - amplissimi Senatus voluntate, prout res ferebat, oommendata ad ipsoB Syndicos et oiroumstantes Senatores se eonyertens, gratias illis egit totias academiae nomine, quod'sua etiam praesentiasusti-: unissent totum ilium ooetum nonestare, et legum promulga-tionem exornare: rogavitque vehementer ut in tarn sanoto« consilio tamque bonesto conatu pergerent, et omnia sibi da.

35

547 EPISTOLAE 3066-3068 548

satis fortiter a quibusdam acta est causa nostra: fréquentes in earn sententiam ierunt, concilio videlicet libero esse opus ad instaurandam religionem. Sed quum per vetustiores, ut creditur, consules eiusce rei fama ad Cardinalem pervenisset, commo- ] net regem, qui omnibus, praeterquam paucis, inopi-nantibus in senatum provolat, bora circiter octava ante meridiem. Coopérant suo more senatores 8ententia8 ordine dicere: rex iubet pergant. Ex-istimabat Gardinalis se omnium animos ilia regis praesentia perterxefacturum. Quod longe secus evenit: nunquam enim splendidius, nunquam libe-rius, nunquam modestius ac divinius quisquam in senatu loquntus esse putatur, quam duo quidam \ consules qui turn suam sententiam explicuerunt. * Bex quum inter quosdam proceres ac cardinales nescio quid demurmurasset, ita percitus duos illos senatores comprehend] iubet: idque magistro equi-tum tanquam apparitori praecipit. Paulo post vincti sunt alii très: plures quidam numerant, sed quod certum habeo scribo^ Ingens terror senatum atque adeo totam civitatem concussit. Facta est a non-nullis fuga, neque quidquam nisi triste ominamur ex tarn irritato animo, quem praeter- Cardinalem Divo-Zaews2) aliique monachi et Sorbonici indentidem inflammant. Accedit hue motus Scoticus, in quo praesidia quaedam Gallica narrantur oppressa fuisse. Praeterea Villabonus3) qui praeest Normaniae scrip- -, sit: Lutheranorum tantam vim illic esse, ut ex-istimet non aliter illi provinciae inederi posse, quam si novos populos illis exactis deducant. Ex Aqui- -tania non dissimilia referuntur. Itaque rex totus in id consilium incumbit, quo modo sementem illam fundituB evellat. In tantis perturbationibus pericu-lisque nihil aliud nostri praeterquam timere et con-ventus fugitare norunt. Et profecto quamobrem pertimescant causa est exploratorum multitudo, qui nootu diuque vicos pervagantur, adeo ut otiosi esse cogamur. Quam incommoditatem si diuturnam esse putarem, vel in propinquam aliquam civitatem pro-ficiscorer (sunt enim permultae nostri cupidae) vel, si ita vobis videretur, ad vos redirem, ne hic tem-

bonitate Dei Opt. Max. promitterent. Postremo vero caeteris quo que honestissimis viris, quorum magna multitudo ad hoo speotaculum convenerat, gratias egit, et Doctores cohortatus Ut sui qnoque officii memiuissent, ac dcraum Deum immor-talem precatus ut his initiis faveret, coetum dimisit. Postridio vero publicae privataeque scbolae Doctores, ad suum quisque docendi munus (quod felis faustumqne sit) accesserunt. Ha-bentur autem omnino, si quis Academiae leges reote expendat, singulis [pag. 10J hebdomadibus, in publica quidem scbola lectiones XXVII. très nimirum theologicae: ooto hebraeae: graecae très in etbiois, quinque in graecis oratoribus vel poe-tis : • très in pbysicis vel mathematicis : quinque in dialecticis Tel rbetoricis. In privata vero scbola, quae in septem olasses est distributa, lectiones, absque repetitionibus, LXX, singulis hebdomadibus habentur. Quod si (ut speramus Dei bonitate freti) idem Dens istorum consiliorum autor ea promoverit, turn de istis perficiendis quae sunt inohoata, turn etiam do reliquis adiiciendis, puta iurisprndentiae ac medicinae pro-fessione, cogitatio snscipietur.

3067.

MORELLANUS CAL VINO.

Status rerum in Urbe maxime ambiguus, imo periculosus, ex quo rex ipse plures senatores praesens comprehendi iussit qui sententiam suam de haereticis liberius dixerant: ita iam de deserenda statiotte co-gitatur.

(Ex autographo Cod. Genev. 112, fol. 37.)

A Monsieur Monsieur Charles Passelius.

S. Nescio an ab annis 1000 contigerit in Gallia gravioris exempli res. *) In censura mercuriali

3067.1) Ad illustranda quae hie paucis habet epistolae scrip-tor Übet uberiorem narrationem apponere ex I. N. 3065 not. 11. citato p. 221 ; Le premier président de la cour, Le Maistre, homme de nulles lettres et sans jugement, et le nommé Mi-nard, président en icelle conr, homme voluptueux et de nulle érudition, enflammèrent tellement le roy, qu'il vint au parlement, qui se tenoit lors aux Âugustins de Paris, le 10. juin à la dernière session à laquelle restoit peu de conseillers à opiner . . . et entre autres opina un nommé Cl. Viole, homme de grandes lettres et de bonne vie, après luy un nommé Du Four, homme jeune et éloquent, lequel fut aussi d'advis de suspendre les peines capitales contre ceux qu'on disoit hérétiques. Apres luy Anne Du Bourg, homme éloquent et de grande lecture, fût du mesme avis . . . Le Boy ayant prins conseil des Cardinaux de Bourbon et de Lorraine, . . . . ordonna que Du Four et Du Bourg fussent prins et menez à la Bastille. Et non content de ce, â la suscitation du premier président, en disnant, commanda à deux capitaines de ses gardes d'aller prendre Ant. Fumée, Du Ferrier, Nie. Du Val, CL Viole, Bust, de la Porte et Paul de Foix, tous conseillers à la eour. Oe qui fut fait, hormis Du Val, Du Ferrier et

Viole qni fuirent. Et demeura le roy tellement courroucé qu'il luy esohappa de dire qu'il verroit de ses yeux brasier ledit Du Bourg. Suivent des détails biographiques sur chacun des conseillers poursuivis.

2) Mém. de Gondè I. 597: Il y a un besacier nommé Divolé, avec d'autres pendars, qui a osé prescher publiquement que tels massacres qui se faisoyent contre ceux qu'ils appellent Luthériens estoyent à louer et les nommoit sainctes séditions.

3) Be ThouL. 38. éd. de Basle III. 597: Jean d'Estoute-ville de Villebon, prévôt de Paris, lient, gén. du duc de Bouillon dans le gouvernement de Normandie, d'une illustre naissance, mourut extrêmement âgé (en 1564. II. 155) Marie, sa petite-fille épousa Léonor d'Orléans souverain de Neuohâtel et lui porta les duchés d'Estouteville et de Longueville.

549 1559 IUN. • 550

pus inutiliter consumerem. Sed forsaa dabit Deus brevi meliora. Salicetus noster multum sudat, sed nihil promovet. Hüne monere non desino ut mahnet suum reditum4) quantum poterit: nisi intra sex dies aliquid confecerit, omnibus relictis abiturus est. Vale, optime et colendissime pater. Dominus te nobis restituât. Amen. Symmystas nostras meis ecclesiaeque nostrae verbis plurimum quaeso sal-vere iube. Iunii 11. 1559.

Tuus obsequentissimus filius Morellanus.

3068.

ZANCHIÜS MUSCULO.

Genevam vocato ab Balis per magistratum Ar-gentoratensem abire non licuit. Iam 'et novam voca-tionem an aliter recipere possit aut debeat nescit.

(Ex Autographo Cod. Zofingensis Epp. Reform. Tom. I. p. 13. — Simler. Vol. 95. — Edita est in epp. Zanchii Lib.

IL p. 121. ed. Hanov. 1609. 8.)

Pietate et doctrina perclaro D. Wolfgango Musculo saorarum literarum in Bernensi schola [professo\v\

clarissimo et fratri colendissimo.

S. Ad ea quae non tantum tuo, mi colendissime pater, sed etiam reliquorum tum ministrorum tum professorum nomine scripseras, ') arbitror me satis perspicue et Christiane et amice respondisse. Nunc quaedam ad te habeo peculiaria, mi pater Muscule: Ego omnes viros doctos et pios observo et colo: sed mihi credas, post meum Märtyrern te et Bullingerum nostrum, non dicam tantum singulari quadam observantia, sed etiam tenero quodam amore complector, ita ut maiori etiam fiducia mihi videar posse vobiscum quam cum quovis alio uti. In causa est vestra singularis non doctrina tantum, sed et pietas, quae in aliis quoque nonnullis est non vulgaris: sed etiam humanitas, spiritus lenitas et morum suavitas. Ne itaque mireris, si quaedam hie reponam in sinum tuum tanquam in sinum parentis.

4) Beaux fuit Augusto Genevae, {Beg. du Conseil 28. Aug.) 3068.1) Etiam Aretius ad eum scripserat. Schmidt, Zanchi in Studien ». Kr. 1859. p. 637 non habet nisi quae hie le-guntur.

Video in tuis Uteris, mi pater Muscule, t e paterno erga me duci affectu. Video te de me hic commorante perinde cogitare atque si pater quis-piam de filio, qui solus sit in media cum hostibus pugna, cogitet. Video itaque te mei misertum cogitasse me e pugna eripere inque locum pacis deducere. Quam gratus mihi sit iste tuus erga me paternus affectus, quantumque mihi consolationis adferat haec cogitatio, non possum exprimera, ac proinde omissis rhetoricis verbis, hoc unum tantum dicam, me te uti verum patrem amare et colère. Quum ergo videam te tarn paterno erga me duci affectu, ut cupias mihi oonsultum, tibi candide quaedam explicabo, quae non cum quovis commu-nicare auderem. Ego certe diu hie pugnavi, sed gratia Dei tandem vicit Christus et Veritas, qua nihil fortius, ita ut iam mihi liberum sit in schola aperte docere, sed tarnen modeste, id quod certe amo. Neque enim illos possum probare qui nun-quam sunt contenti et nunquam possunt quiescere, nisi dum hostem videant exstinetum. Malo ego adversarium et inimicum amicum fieri, quam ini-micum mori. Gloria sit Deo patri : post ilium reces-sum Francofordiensem et colloquium Wonnatiense 2) magna videtur inter nos esse concordia. Nunc ergo quum mihi liberum sit sanam profiteri doctrinam, non est cur cupiam ob diversitatem doctrinae alio hinc commigrare. Nam caetera incommoda, quae secum adfert exsilium, perferrem, quum nihil quod ad vitam sustentandam attinet desit, libenter pro-fecto. Hoc dictum est propter illam quam videris coneepisse suspicionem, quasi non libenter hie sim propter doctrinae diversitatem.

Nunc ad aliud transeo, quod subinde mihi oc-currit, quum cogito de meo ad vos adventu. Vicini tui s) sunt mihi amici: aveo illorum amicitias mihi conservare. Omnis successio odiosa est, et aliquam semper secum adfert offensam. Quid possit caro in. ipsis etiam piis, optime nosti. Multa audio sed haud libenter sentio et video, verum esse zqv SoÇav noX-Xâxiç ßiä&o&at TT;V dX^&eiav. I ncu r re re odium mundi propter Cliristum honorificum est, sed in illorum qui specula sunt pietatis in ecclesia, offen-siones incurrere nimis grave est. Non deerunt etiam hie (scio quid dicam quum iam ineipio au-dere) qui me in albo eorum, qui diversam ab illis qui discesserunt conscientiam, doctrinam et spiritum (ut loquuntur) habent, reponant.

Venio ad aliud. Intellexisti (credo) me a meae nationis hominibus qui sunt Grenevae, *) misso etiam

2) ilium d. 18. Mart. 1558, hoc m. Sept. 1557. 3) Genevenses puta, quos offenders nolebat accepta ex-

sulum successione. Sic emm omnino legendum, non ut fartasse conieceris: aecessio.

4) N. 3027. 35*

551 EPISTOLAE 3068—3072 552

nue cum litens senatus Genevensis ad nostrum legato, Genevam vocatum fuisse: ad quam rem non solum omnes praeclari quique in ilia ecclesia Itali, sed etiam Calvinus et Martyr et Ochinus me adhor-tabantur et stimulabant. Ego certe misertus meae nationis paratus fui tantum onus, etsi meis viribus et humeris impar, propter Christum tarnen subire, modo id fieret cum bona nostri magistratus gratia. Magistrafcus non permisit. Quid si istucs) venero dicent? Iniuria certe traducerer. Sed tarnen volui haec ad to scribere, ut intelligas, me quidem para-tum esse, istam novam conditionem suscipere: sed tarnen etiam videre in quas incursurus sum- offen-siones. Ergo rogo et oro te ut me Deo commendes, et rem si fieri potest, ita tractes, ut quae metuo vitare possim. 6) Ego me commendo Christo, nihil-que peto, nisi ut mea opera ibi utatur, ubi ipse vidit magis fore utilem. Haec pauca expectoravi familiariter, mi pater Muscule, non in alium finem, nisi ut me et totum negotium commendes Christo. Volo autem haec tibi uni tantum esse scripta, dicta et nota. Vale, et me ama. Argentorati ij. Iunii 1559.

Tibi addictissimus Hieronymus Zanchius.

3069.

HALLERUS BULLINGERO.

Serio et sub conditione silentii ei tradit quae de Genevensïbus cum duce Sabaudiae de deditione agen-tibus andierat, nempe absurdes et ridiculos rumores.

(Bxcerptnm ex antographo Arch. Turic. Pint. VI. Vol. 115, olim Serin. B. Epp. Tom. VIII. fol. 2993. — Simler Vol. 95.)

Claris8imo viro D. Heinrycho Bullingero Tigurinae ecclesiae pastori fidelissimo domino et compatri suo

perpetuo colendo.

De Genevensibus secreti aliquid audio, quod tibi quoque soli communicatum volo: Sy söllind ein bottschafft zum hertzogen gschicJct hart, die ist kommen an ein ort da noch die so im Friden ghandlet

5) Lttüsannam. 6) Patet eutn eaihedram Lausannensem minime asper-

natum esse, verum quia Genevensem vocationem non sequutus •erat, iam pudore prohibitum fuisse quominus Mam capesseret.

bi einandern gsin. Daselbst ist auch der hertzog, der Conestabel vnd ander gsin. Der bott hau nittwol für können, dann das er den Conestabel auch angsprochen siner handlung halb, der hat innen ein Zyt und platz bestimmt, da er erschinen solle, so werde der hertzog auch da sin. Als nun der bott dahin hon, in bisin viler herren, hat der Conestabel den botten gheissen herfür trauen, vnd sin Werbung anzeigen. Das hat er thon, vnd in nammen der statt Genff imm alle frünt-schafft angebotten, allein begärt, das er sy der religion halb fry lassen wolle, so wéllind si imm übrigen imm alles was innen zu thun müglich bewisen, scilicet, das er wider zu sim Land komme. Der hertzog hat geantwortet so die Sachen bisz dahin kömmind, welle er gsen, wie imm gschehe. Do ist der Conestabel dar-gstanden und gsprochen: Ja herr, ich befilch üch die von Genff, lassend si üch wol befolhen sin, als ein meineidig, zemmenglüffen vfrürig bös volk, als ein sen-tin aller buben, die ein andern selb in der Stadt würgend, verratend, etc. Also befilch ich si üch. Das sol er in beisin des botten vnd viler herren gerett han. Tarnen haec tibi soli. Ich habs von einem ehrenmann, auch in geheim, der kürtzlich erst vs frank-rych kon. Ich sorg sunst Genff werde sich schicken. Gott gab, wie es M. H. gange.l) —

— — Bernae 12. Iunii 1559.

Hall. tuus.

3070

MUSCULUS BULLINGERO.

Viretus frustra satagit de sua disciplina eccle-siastica.

(Bxcerptnm ex antographo Arcb. Tnric. Plut. VI. Vol. 153, olim Scrin. ß. Epp. Tom. 31, fol. 223. Simler. Vol. 95.)

— — Vireti exasperatio nihil efficiet aliud, quam ut ipsius corculum acerbitate propria adhuc amplius corrodatur. Concedendum non est, quod existimat,

3069.1) Alle diese Zuträgereien die zu Bern cursirten zeigen nur wie man daselbst in gewissen Kreisen gegen Genf gesinnt war. Es wäre doch gar zu dumm gewesen im Ernst su glauben dass Genf irgend etwas Gutes vom Hz. v. Savcyen hätte hoffen können. Die Genfer wussten wohl wie sie mit ihm, und Montmorency und dem franz. Hof dran waren. Gegen Ende des Jahrs suchte allerdings der Hz. durch den Bischof Alardet v. Mondovi Genf zu ködern, 'Ober der Bath lehnte alle Annäherung ab. (Grenus, fragments des Meg. d. Cons. 26. Dec. 1559.)

553 1559 IUN. 554

eoclesiam Christi esse non posse, quae non sit secundum conceptam ab ipsis disciplinam instituta. Sed hoc tu melius. —

Bernae 12. Iunii 1559.

Wolfg. Musculus tuus.

3071,

HOTOMANUS BULLINGERO.

Nova quaedam Argentoratensia et nova molimina pro pace et concordia theologorum restituenda.

(Ex Epp. Hotomanorum impresses p. 26.)

Clarissimo et praestantissimo theologo D. Henrico Bullingero pastori ecclesiae Tigurinae fidelissimo

parenti meo observando Fr. Hotomanus S.

Eo ipso die literas a D. PMlippo accepi qui ait se Caucaso monti affixum esse novo suae aulae décréta.1) Sed non, inquit, tanquam nqofitj&ivç, verum ut èjiifiij&tvç. Yiam tarnen fata vestra invenient aderitque vocatus lests. Haec ille. —

Editus hic libellus est de Ooena. Tibi uni, quaeso, dictum sit: Sturmius praefationem scripsit, Cohus dicitur reliquum scripsisse.2)

Senatus noster viaticum Farelli et Besae3) persolvere decrevit. Pecuoiam nondum mihi adnu-meravit, décréta tarnen est. Marpachius Heidelber-gam ad reformandas ecclesias est profectus. Nemo dubitat quin principes conventuri ecclesiarum pacem cupiant priusquam ad colloquium veniatur. Hoc si vestri senatus urgerent, satius opinor facerent quam si paci suarum ditionum consulerent. Quod tarnen de tuo dictum nolo. Si haec tam opportuna occa-sio negligatur, periculum est ne posthac nos poeni-teat. Copiose ad D. Calvinum scripsi de hac ipsa re.4) Te per Deum immortalem rogo ut consilium hac do re tuum omnibus ecclesiis impertias

xvi. Iunii 1559.

8071.1) Similia in Corp. Ref. IX. 822 ad S. Geloum. 2) Schmidt, Sturm p. 327 nonnisi éd. a. 1561 nosse

videtur: Nova Vetera: quatuor encharistica scripts Buceri. Io. Sturmii vêtus renovatns dolor de hoc dissidio euoharistico ad D. Ant. Cooknm. Arg. Theob. Berger 1561. 8. L'épître de St. à Cook forme la préface, une seconde préface très-courte est de C. Hubert. Videtur a. 1559 libellus âvwvvfiwç prodiisse.

3) pro itinere in Germaniam suscepto. 4) Desideratur.

3078.

HOLBRAOÜS CAL VINO.

Ecclesiae Francofurtensis Gallicae status depingi-tur ita ut dissidiorum ibi de disciplina animos tur-bantium causam a suis humeris in Perrucélli devdlvat et fateatur sibi non amplius in ea statione manendum esse.

(Ex autographo Cod. Goth. 405, fol. 67. Cf. Prkf. Rel. Handl. IL Beil. 70, p. 441 et Biverii Memor. ib. I. 277 BS.)

Insigni pietate et eruditione viro D. Ioanni Calvino Generensis ecclesiae pastori.

Genevae.

S. Tanta est in hac misera ecclesia rerum omnium confusio ') ut quoties de iis scribere cogito horrore velut labyrinthum quendam ingressurus corripiar: pauca tarnen ex multis seligam de quibus praecipue te admonere necessarium putavi. Senatus audito nostrorum dissidiorum rumore très viros delegit, qui de nostris rebus inquirerent. Worum mandato ea scripsimus de quibus admonendus vi-debatur Franciscus. Sperabamus enim ut vel in ipso poenitentiam excitaremus aut saltern animi eius impotentia, quae consistorii autoritate compesci non potuerat, virorum consularium reverentia retinere-tur. Verum ne hac quidem ratione profecimus, nam pro modesta excusatione aut purgatione convicia primum reponere coepit, deinde minatus est lites se intentaturum. Ac si qui illum suis scriptis ad-monuerunt, criminatores et conviciatores haberi de-beant. In ipsa mandati edictione totum coetum enixe rogabat ut quisque pro officio illum admone-ret et mandato obsequeretur, se vero paratissimum ad satisfactionem reddendam: sed ut iam apparet non respondebunt ultima primis. Pergit coenam administrare mensibus singulis, eo quo post abroga-tum consistorium coeperat modo, quem quum pro-bare non possim, et non sustineam coenam administrare nisi prius restituto consistorio, concione caeterisque ministorii fuuctionibus abstinere cogor. Porro quum nulla sit apes restituendi consistorii,

3072.1) neque restaurata fuit tranquillitas priusquam Bol-bracus m. Sept. Argentoratum coneessisset. {Memor. XXI. Sept. 11. ss.) PerruceUus Francofordiae substitit usque ad a. 1561 quo a Lud. Borbonico in Gallium vocatus fuit. Succes-sorem habuit Arn. Bancum, qui bis tantum concionatus est, seil. a. ministris luïheranis heterodoxiae accusatus. Mon a. seq. ecclesia magistratus interdicto clausa fuit. (Gründl. AM. inFrJcf. Eel. Handl. I. 160.) Inde a m. Ianuario inter duos collegas quaesUo agitabatur analiquis ad coenam admitti pos-sit qui manifesto odio prosequatur alterum. Holbracus rigi-diorem sententiam defendens a functione abstinuit.

555 E P I 8 T 0 L A E

quid sit agendum prorsus ignoro. Decreveram iam ante menses duos missionem ab ecclesia petere, sed mihi obstiterunt Dafkenus et Quercetanus suis con-siliis, quibus acquievisse non poenitet. Nam tandem IL Iunii edictum est ecclesiae ut, si quid in me habeat aliquis, id scripto intra dies quindecim deputatis tradatur. Obiectis itaque mihi respondendum erit, quo peracto non video qua ratione hic consistera possim. Tantam enim apud primae autoritatis in senatu viros mihi conflavit Fra. invidiam, idque disciplinae ecclesiasticae nomine, ut illorum animös vix unquam erga me placatum iri sperein. Tllis enim est persuasum disciplinam fomitem esse dissi-diorum in ecclesia, nee finem dissidiorum fore si restituatur: me, qui restitutionem peto, moliri novum papatum, et ambitiosum esse qui cupiam iu-dicium exstare in ecclesia et dominationem appe-tere, qua civili potestati derogetur: eum vero esse humilem et quietum atque reipublicae utilem, qui in omnibus se atque alios omnes velit iudicio ma-gistratus submittere. His petor machinis, non modo hic, verum Antwerpiae, Tornaci atque in toto Bel-gio: dicor magistratui rebellis, seditiosus, turbator pacis ecclesiasticae, hypoerita, qui pietatem et hu-militatem cum modestia simulem, et intus tumorem animi alam: quippe quod ausus sim dissentire a tanto viro et tarn insigni ministro, tantaeque eru-ditionis viro, quantae est Fran. Talia sunt imperi-tae multitudinis iudicia, cui facile persuadet Fra. se abhinc decennium versatum fuisse in ecclesiis reformatis magna cum laude et gratia apud omnes doctos et pios, et se ministrasse in quinque ecclesiis : Basileae, Argentinae, Londini, Wesaliae, Antwerpiae, tarn integre ut ne malevoli quidem et in-vidi ullam eulpandi occasionem habuerint. Quod vero Francforti Uli secus aeeiderit id factum esse non sua culpa, ut qui sit innocens, sed adversario-runT iniquitate. Caeterum ut melius intelligere possis in quo praeeipue dissideamus, très ex arti-culis a me conscriptis ad te mitto, una cum Fra. responsionibus, et meis annotationibus ad eius re-sponsiones. Praeterea septem articulos gallice scrip-tos, quibus comprehendi summam doctrinae Fra. de iudicio peccati, de poenitentia et reconciliatione. Quae autem tua sit de his sententia, deque electione sex iudicum, de commissariis qui locum seniorum occupant sine iusta vocatione, denique de petenda venia abeundi, mihi indices quaeso. Existimo enim alibi quam hie operam meam utiliorem fore. Nisi pietas et bona indoles hunc nuncium satis commen-dabilem apud te et caeteros viros bonos redderent cum tempore, laborarem in eo commendando, verum supersedeo, hoc solo contentus si indieavero ipsum Tornaci ortum ex praeclaris natalibus : a pientissima matre istuc religionis et bonarum literarum gratia mittitur. Vale in Domino, vir clarissime. Deus

3072—3074 556

te incolumem diu suae servet ecclesiae. Francforti 19. iunii 1559.

Gulielmus Holbrachus tuus.

D . . . lh . . . ius a te literas ad reginam An-gliae petit, meo quidem iudicio tuum ipsi

studio ubique . . .

3073.

PERRUCELLUS CALVINO.

QuerUur de Solbraco collega et suum in hoc tristi controversia innocentiam vindicat.

(Ex autographo Cod. Genev. 114, fol. 138.)

Olarissimo viro ac domino D. loh. Calvino ecclesiae Genevensis pastori vigilantissimo.

S. P . Tir clarissime, quod putas, ut scribis, me adhuc esse tuum, licet alii reclament, minime pro-fecto falleris. Ego vero etiam spero me non falli quum statuo te adhuc esse meum, licet multi hoc negent. Quod autem attinet ad earn causam quae te impulit ut nuno ad me scriberes, longa esset historia, longae ambages, si rem totam tibi per literas exponere vellem. Sed interea illud me sola-tur quod confidam brevi fore ut ipsius causae exi-tus meam innocentiam ostendet, et quod collegam meum contumeliose non traetaverim, sed ille me potius minus Christiane vexaverit, non solum tibi sed et omnibus aliis viris bonis demonstrabit. Do-leo tarnen, et vehementer doleo, adversarios meos clandestinis suis delatiocibus animum auresque tuas praeoecupasse. Certe quod affirmas, meum collegam talem esse virum cui nihil non concedere atque déferre debeam, equidem vellem ita esse ut existimas: sed quum antea ego quoque illud ipsum existima-rem, experientia ipsa coegit me tandem aliter de eo sentire: neque tarnen propterea per me stat quin, pax et concordia confirmetur, licet tibi aliter persuasum esse videatur, et nonnulli in contrarium mentiantur. Saltern ex ipsis actis causae nostrae tandem intelliges me non esse in causa earum tur-barum quas deflere magis quam sedare possum. Sed nihil nunc aliud mihi superest quam ut rem totam cum lacrymis Domino commendem, et bonos viros omnes obtester ne causa incognita temere et sinistre aliquid de me iudicent, ne forte aeeidat,

557 1559 IUN. 558

quöd tarnen tu ominari videris, ut quem amarunt deserant. Ego certe operam dabo ne quid commit-tam dignum tali abalienatione. Quanquam ea, quae iniusta esset, non valde me percelleret. Et quid tandem aliud praestare possum aut debeo quam culpam? Vale, vir clarissime. Dominus te diu ec-olesiae suae servet incolumem. ')

Tuae praestantiae addictissimus Franciscu8 Perrucellus.

3074.

LES FIDÈLES DE TOULOUSE AUX MINISTRES DE GENÈVE.

Ils envoient leur ministre pour en demander un second.

(Manuscrit de Gotha 404, fol. 209. Autographe.)

A noz treshonorez Seigneurs Messieurs les M. à

G.

Treshonorez Seigneurs, Monsieur du Vignaut1) nous a présenté et rendu les letres que vous a pieu nous escrire du xxviie. Mars dernier, plaines de bonne et saincte doctrine, exortation et consolation chrestienne, dequoy nous sentons grandement obligez, vous merciant treshumblement. despuis lesquelles receues, communiquées et leues en nostre petite assemblée, chascun d'entre nous a declairé au diet Seigneur du Vignaut la bonne volonté que nous avions moyennant la grace de nostre bon Dieu de continuer et persévérer en son escole et saincte doctrine, ayans cogneu et ressenti par experience le bon zèle, soing et labeur dudict Seigneur du Vignaut a nous instruire et instituer en la saincte et

3078.I ) Sine die et eonsule. ' Quum vero titra dubium ad earn ipsam disceptationem pertineat de qua et praeeedens Hol-bract agit, commode huie ipsam iuncturi nobis visi sumus. 3074.1) Hist. eccl. 1. 156 : Vignanx, ministre de la parole de Dien, apres avoir planté plusieurs églises en Gascogne, se rendit finalement à Tholose, anquel lien estant recen seulement par trois bons personnages habitans de la ville, il be-songna si bien qu'il eut tost besoin d'avoir des compagnons, qui furent Nie. Polion dit la Vallée, auparavant carme et docteur en Sorbonne, et Carmieres dit Barrelles, et s'estendit incontinent ceste grace de Dieu au long et au large es villes oircon-voisines. Ibid. p. 216 «7 est appelle Vignols, et doit avoir évangélisé Montauban en 1560. Il ne parait done pas s'être arrêté longtemps à Genève.

t pure doctrine de nostre Dieu et de son Evangille. - Et pource que nous avons veu et cogneu a loeil e quil ne povoit seul porter telle charge, mesmes que i suyvant la deliberation entre nous faicte, a ce que 1 tel bon oeuvre commencé ne feut diverti ou dissipé - par les ministres de Sathan, le diet Seigr. du Vig

naut nous vient visiter consoler, cathechiser et instruire particulièrement et par familles, craignans encores faire grandes assemblées, nous avons avisé vous prier treshumblement et au nom de nostre seigneur nous vouloir envoyer un personage tel qu'avons conclud avec ledict Seigr de Vignaut, et que trop mieulx il entend pour luy seconder et es-tre en ayde et secours. Qui nous a faict ce bien nous prometre non seulement vous en porter parole de nostre part, mais aussi de nous retourner, vi-

. siter, instruire et consoler aveq celluy quil vous plaira nous envoyer. Dequoy nous vous supplions très affectueusement, vous prometant de nous por-ter telz envers eulx, que Dieu par sa grace et ayde y sera de plus en plus glorifié, et son Eglise aedi-fiee, et attandant un tel bien de nostre bon Dieu par vostre moyen et adresse nous nous disposerons a continuer et practiquer les bonnes instructions, doctrine et institutions que par ledict Seigr. du Vignaut nous ont esté si doulcement et fraternellement communiquées a l'ayde de nostre Dieu et par sa saincte grace. Lequel prions nous vouloir en

. ce confirmer, augmenter et parfaire ce quil luy a pieu comencer en nous avec bonne et constante per-

( severance a la gloire de son sainct nom, et nous tenir en sa grace. Le diet Seigneur et frère vous advertira amplement de tout ce qui faict besoing vous certifier, pour suppleer a la brefveté ou detfaut

; de nostre escript, et vous supplions le nous ren-. voyer en bref selon la nécessité que luy mesme soait | estre en plusieurs lieux par deçà, et entre nous ! principalement qui sommes encore fort foibles. Ce

pendent priez Dieu pour nous qu'il luy plaise nous • maintenir, fortiffier, avancer et consoler par tous

moyens nécessaires a l'advancement de sa gloire et asseurance de nostre salut. De Tholoze ce xixe Iun.

' 1559.

Voz treshumbles et tresobeyssans serviteurs Gaultier.

Corneille. Alegre. Duclair. Legris. Du Saule.

Bastard.

559 EPISTOLAE 3075—3076 560

3075.

TOLOSANI CAL VINO.

Pietatis et constantiae documentum edunt segue Genevensium precibus commandant, similia vicissim iis praestare parati.

(Éx apographo mendosissimo Cod. Paris. Dupuy 102, fol. 127.)

Ioanni Calvino caeterisque Genevénsis ecclesiae pas-toribus vigilantissimis et ipsi ecclesiae qui sunt in ecclesia Tolosana fratres gratiam et pacem a Deo

pâtre et Domino nostro Iesu Christo.

In communi reipublicae christianae causa, patres observandissimi, si quid vel eos *) vel quae vobiscum est sanctorum ecclesia audieritis, in quo vel minima regni Christi propagatio significetur, quin id vobis summae voluptati sit, minime dubita-mus. Gaudere sane nos ac delectari nunciis eius-modi quum ipse subiicit caritatis nobis sensus inti-mus, tum vero et literae vestrae ad omnes huius regionis ecclesias, quibus rude hoc et miscens2) ad-huc pietatis apud nos tyrocinium macti * esse iube-tis, id declarant. Caeterum id gaudium vobis ut solidum sit et perpetuum, volumus quidem et opta-mus: ut vero esse possit, quum vires nostras con-sulimus, nonnihil addubitamus, et est prorsus in voluntate ac potestate positum alterius: sed eius qui, quum ex multis iam annis apud vos florentem evangelii s'ui gratiam foverit et aluerit, et nuper apud nos hoc qualecunque est (nos autem maximum quandoque esse cupimus) nascentis ecclesiae fundamentum posuerit, spem nobis reliquae aedifi-cationis difficilem facere non dolet.3) Certe voluntatis suae erga nos argumentum haud mediocre pridem exhibuit. Illustravit primum singulos agni-tione luceque veritatis, idque evangelii sui vel lec-tione vel praedicatione, deinde coeundi animum au-daciamque addidit. Postremo ut recte atque ordine coiremus, ut coetibus habitis preces ad eum uno animo funderemus, ut de sacrosancto eius verbo scholas modeste haberemus, misso nobis pastore et doctore fideli praestitit. Quibus ex beneficiis, si minus iis ad salutem uteremur, subtrahere eum omnem excusationem et totam perditionis nostrae causam nobis imputare voluisse ut dicamus, recte abominamur. Ulùd melius ominamur, his ilium principiis salutem nostram ut inchoaret id quaesisse, et futurum insuper, ut maioribus et cumulatioribus accessionibus earn perficiat. Sed intelligimus, quum

instituti tenendi nostri causa, tum eius quam Deus nobis indidit fidei confirmandae causa, vestris et omnium ecclesiarum piis precibus nobis opus esse. De nostro quippe profectu etsi hoc sentimus quod debemus, ut huius nomine gratias autori Deo agendas et habendas putemus ex animo: tarnen quum illud intuemur, quantum absimus ab ea quam Deus exigit quamque vos Uteris vestris expressistis vitae perfectione, quam frigidi simus in amplectendo evangelio, quam parum in abnegandis nobismet ip-sis et mundi illecebris, in conteinnendis vitae peri-culis promoverimus, quantus is sit nos certe non potest non poenitere. Porro experti sumus, et vos non nescitis, in urbe luxu propemodum perdita, dedita idololatriae, infesta etiam evangelio et avi-tarum superstitionum * retinente, quam difficile sit et arduum eo usque constantia pertendere, ut quam attuleris pietatem, non dico augere, sed sartam tec-tam retinere queas. Quo enixius nobis laborandum esse intelligitis, et contendendum a Deo ut confir-met animos nostros in fide atque evangelio filii sui, ut incontaminatos nos servet ab hoc saeculo, ut quam fecit in nobis doctrinae suae ac verbi semen-tern ad frugem adultam perducat. Nos, quantum privatis, quantum communibus precibus assequi po-tuimus, non defuimus negotio nostro. Fuerunt D. Vignaudi adhortationes prope quotidianae, sunt vi-cinarum ecclesiarum exempla, animus denique, si non confirmatus, candidus tarnen, et quod Deo au-tore * testari licet utcunque ad Christi causam affectas. Sed solet Deus liberalitatis suae momenta sic plerumque dispensare ut de re nonnullorum propria se velit aliorum et plurium precibus interpellari, quo etiam illi a pluribus reimpetrata gratiae agan-tur, et simul doceamur nostram omnium salutem uno caritatis vinculo contineri. Itaque per commu-nionem fidei et spiritus vos obtestamur, ut privatis saltern vestris precibus Deo nostro opt. max.4) com-mendetis, et nunc quidem eo magis quod ad vos revertitur instituti nostri ac huius quam hactenus tenuimus disciplinae arbiter ac moderator D. Vui-gaudus, 5) vir certe melior et integrior quam ut a nohis laudari debeat. Quem quidem ex negotio proficiscentem ad vos quae hie sunt ecclesiae sic dimittunt ut diuturnam eius absentiam sine summa pietatis suae iactura ferre se non posse persuasum habeant. Itaque non hortabimur vos pluribus ad id quod ipsi sponte vestra antea fecistis, et nunc eo libentius facturos putamus quod intelligetis, nee inanes antea fuisse vestras preces, nee frustra nunc harum auxilium ab iis desiderari qui nisi praesenti Dei ope muniti nee satis audere in mediis fidei

3075.1) sic, lege: ipsi. 2) recens. 3) Syntaxis phraseos talis ut aliquid déesse suspiceris.

4) supple: nos. 5) sic. {vel; Wigandns).

561 1559 IUN. . 5G2

hostibus, nee si audeant acerbissimorum supplicio-rum periculum aut effiigere aut constanter tolerare possunt. Quod quoniam probatum vobis esse con-fidimus finem facimus de nobis dicendi.

lam Tobis illud gratulamur quod urbis, quod ecclesiae vestrae disciplina, quod fides ubique prae-dicatur, non solum ut salutis vobis, sed aliis omnibus ecclesiis et salutis et exempli fructum tulerit. Nee levé id divinae bonitatis argumentum interpre-tamur quod vos in medio mundo constituent quasi exemplar quoddam sincerae et verae religionis quod boni intuerentur, quod eos revinceret qui supersti-tione delusi salutis spem in alio quam in Christo collocarunt. Ergo communibus precibus quod pos-8umus Deum obsecramus ut ipse, qui est Deus pa-cis, 8anctificet vos per omnia, ut integer vester Spiritus et anima et corpus sine querela in adventu Domini Iesu Christi conservetur. * Nam ut hic vobis vicem rependamus et sumamus id nobis ut consolando aut admonendo cohortari vos et excitare vicissim ad constantiam aggrediamur, non arbitror vos exspectare: nostri consilii est facere.6) Quod tarnen fbrtasse non nollemus* nisi sciremus eos esse TOS qui et libris et Uteris editis docere caete-ros soleatis, eo fructu quem ipsi sentimus, et nos eos esse meminissemus quibus magis adhuc conve-niat sanctum quoddam in hisce rebus silentium ob-servareet colère, quam temere audendo loquendove nostro officio egredi. Iam vero quod ab impiis qui-busdam improbisque hominibus nonnihil istic quo-que turbatum esse audivimus, nihil id nos movet, nec profecto quemquam movebit, qui secum reputa-verit cessura haec quandoque in Christi gloriam, et ad electorum probationem magnopere* pertinere, ut adversis exerceantur ad patientiam. Et quid miramur, in quo loco Christi reguum proprie de-«laratum est, impietas profligata, vera religio resti-tuta, ibi Satanam vires suas omnes experiri, ut ecclesiae concordiam disiungere possit, et nondum confirmatis offendiculi causam iniieere. Proinde, licet utantur eiusmodi motibus ad evangelii calum-niam pontificiae improbitatis administri, aliam suam pacem, qua Satana atrium custodiente fruuntur, ven-ditent nobis7) nec persuasum esset alioqui veram Christi ecclesiam esse posse, si et propria et vera sua nota destitueretur: ea quam a Christo suo au-tore accepit et servavit, ut patiendo unicae,8) quem-admodum scribit Paulus ad Rom. 8: Propter te, morti tradimur to ta die, habiti sum us velut oves destinatae mactationi, verum in his omnibus supe-ramus per eum qui dilexit nos. Itaque Deum pa-trem Domini nostri Iesu Christi, patrem omnium

6) Haec an intégra sint tu videas. T) Bic quoque non omnia Sana videntur. 8) sie; lege: vincat. Calvini opera. Vol. XVII.

nostrum, Deum pacis, iterum appellamus et obsecramus et9) pro aeterno et inscrutabili suo consilio hos motus componat vel temperet ex commodo et gloriae et ecclesiae suae, et nos omnes in unitatem et fidei et spiritus revocet, per eum qui conciliator et mediator est Dei et hominum, deus et homo Ie-sus Christus, laudandus in omne aevum. Valete. Dat. Tolosae 13. Cal. lui. MDXXXXXIX.

L. Cappel. T. Vic. C. Barsot. P . Durand.

Batail.

C. le Sueur. A. Sellier. P . Tibault. - Hellin.

I. Bullion. T. Pierot.

Borgar. Roland.

I. de Dienat.

3076.

LAURENTIUS») CAL VINO.

Occasione oblata ei statum unitatis fratrum in Boe-mia exponit.

(Ex autographo Cod. Genev. 113, fol. 13.)

Clarissimo viro doctrina et virtute excellenti D. Ioanni Calvino G-enevae Helvetiorum sacrae theo-logiae professori domino ac fratri suo colendissimo.

Gratiam et pacem per Ihesum Christum. Etsi ego ignotu8, vir clarissime, ad te scribere

tibique alias occupatissimo meis Uteris obstrepere vereor, tarnen quum humanitas et pietas tua tam ex scriptis publicis quam ex Uteris ad Polonos da-tis mihi perspecta sit, et hic D. Andreas Aurifa-ber2) exsul propter veritatis confessionem iter nunc ad vos suscepturus petat ut aliquid ad te dem lite-rarum, non possum nec debeo oblatam occasionem

9) imo: ut. 3076.1) Io. Lorenz, a. 1560, senior s. episcopus fratrum Bohemorum in Polonia, olim Lutheri et Troteendorfii disci-pulus, adfuerat in illius exsequiis (Salig. II. 693). A. 1562 in Borussiam missus ut ibi ecclesias fratrum visitaret, cum acerrimo eorum adversario Ben. Morgenstern Flacii assecla Thoruni disputavit (Hartknoch preuss. Kh. 880). A. 156? synodo fratrum et Lutheranorum Posnaniae interfuit (Salig. 681), a. seq. Wittembergae c. Ebero, Peueero, Maiore et Oratio familiariier conversains est (ib. 689; Crane Bräderh. I. 94) a. 1570 a fratribüs ad synodum Sendomiriensem missus fuit (Cranz p. 63).

2) Fuit A. Aurifaber prof. Begiomontanus et Alberti ducts archiater, And. Osiandri gêner et Osiandristarum caput, qui obiit Dec. 1559. Verum de hoc cogitari nequit. Nunquam enitn fuit Bohemis adscriptus neque exsul. De alto igitur viro 6/j(ovvpu> ignoto loquitur.

36

563 EPISTOLAE 3076—3078 564

amicamque petitionem reiicere. Oro igitur amanter, ne meam erga te fiduciain moleste feras. Existimo autem non ingratum tibi fore, qunm uterque membra verae ecclesiae simus, et puram Christi doctri-nam sonemus, si statum nostrae TJnitatis fratrum in Boemia, quae tibi olim nota est, significem.

Quemadmodum enim Satan semper et ubique inimicus est et hostis evangelii, et veram doctrinam profitentes per sua Organa infestât, ita et nobis hoc praesertim tempore infensissimus est nosque iam ab annis decern et amplius sine intermissione per factionem papisticam et calixtinam, ut vocant, gra-"viter persequitur.s) Nam Calixtini, cum papistis convenientes per omnia fere excepto calice, adver-Bus nos conspirarunt et in hoc unico evigilant ut veritatem opprimant, errores suos stabiliant atque eos nobis obtrudant. Hoc ut antea saepe ita et nunc quam maxime tentant ac conantur efficere. Publicis enim edictis ab imperatoria Maiestate im-petratis congregationes pias et conciones severiter prohibent. Ministris nostris praecipue adeo insi-diantur, ut non tutus sit ulli manendi locus, nee in vulgus progrediendi, nee liceat miseras et afflictas Christi oviculas libère invisere, nisi hoc, ne omnino deserantur, summis periculis fiat. Nam si quern deprehendunt adversarii, confestim eum coniiciunt in carcerem. Multos enim nostratium in vinculis atro-

. citer excruciarunt, alios enecarunt, alios male af-flictos perpetuo exsilio damnarunt, alios vero iam ab annis undecim captivos tenent in hunc usque diem. Haec omnia, vir praestantissime, eo dico ut communem querelam de miseris ecclesiae, quas vo-bis non ignotas esse puto, quum similia perferatis, in sinum tuum effundam, et mutuam consolationem firmam in promissionibus Dei positam in nobis ex-suscitem. Ohristiani igitur est officii, ut ardentissi-mis precibus nostris Deo nos invicem commende-mus, ac piis testimoniis mutuisque solatiis subleve-mus. Deus pater Domini nostri Ihesu Christi, nps omnes spiritu euo sancto regat ac confirmet id quod operatus est in nobis propter suam misericordiam. Amen. Vale, vir optime, nostri memor. Datae 20. Iunii Anno 1559.

T. H. Ioannes Laurentii

TJnitatis fratrum minister studiosissimus.

3) Ferdinando régnante fratres Bohemi continue) vexaii et oppressi fuere, instigantibus maxime Iesuitis. Caeterum quae hic de Uiraqitistis dicuntur aliunde minus cognita sunt. .(Czerwenka Gesch. d. ev. É. in Böhmen IL c. 9. 10.)

3077.

HALLERUS BULLINGERO.

Zanchus, cui professio fheologica Lausannae oblata est, ita respondit ut de eius adventu vix aliqua sw-persit spes. Ergo de alio quodam cogitandwm. Ge-nevenses et Sernenses bellum parant.

Exeerptum ex Cod. Arch. Tnric. Pint. VI. Vol. 115, olim Serin. B. Bpp. Vol. VIII. fol. 2994. — Simler. Vol, 95.)

Clarissimo viro D. Heinrycho Bullingero Tigu-rinae ecclesiae pastori fidelissimo domino et compa-tri suo perpetuo observando

Zürich.

— — A D . Zancho heri literas Argentina accepi-mus. ') Is vocationis suae consensum omnem in senatum Argentinensem reiicit. Interea facile olfa-cimus Argentinenses eum nullo modo dimissuros esse. Neque etiam ipse videtur hue propendere admodum, ut relicta Argentina Lausanam concédât. Praeterquam enim quod Genevensi ecclesiae con-cedi non potuit, veretur ne hostes habiturus sit eos, quibus hactenus amicis usus est. Accedit et illud quod difficulter in hisce rumoribus quisquam pere-grinus illuc se conferet. Nostri ergo cogitabunt de alio aliquo, vel indigena et nostrate illic constituendo, quum peregrinus nullus, qui excellentioris sit auto-ritatis, inveniri queat. Te oro ut' pro tua erga ec-clesiam npstram benevolentia, consulere velis quid tibi videatur et quid facto opus esse censeas. Si illic apud Vos aliquis esset, qui provinciam hanc suscipere vellet et sustinere posset, indica mihi, et cogitabimuB de eo vocando. Nee est tarnen, ut imaginetur quisquam sibi professionem fore adeo arduam. Schola est rara admodum, et quum esset frequens prius, tarnen contenta fuit Bibitto, theo-logo non usque adeo insigni, cui non aliquis nunc mediocriter doctus succedere possit. Summus illi labor erit, ut peregrinos illuc confluentes, et alum-nos ecclesiae qui ad ministerium educantur, in sa-cris ita instituât, ut ecclesiis aliquando fideliter ser-vire possint.

Quod res alias attinet, sunt omnia adhuc tran-quilla. Genevenses parant se ad bellum. *) Mu-

3077.1) N. 3068. 2) Bérenger II. 38. Buchat VI. 309: Les Genevois se

voyant brouillés avec Berne et sans anenn appui humain se préparèrent à se bien défendre en cas d'attaqne, et fortifièrent lenr ville le mieux qu'ils purent, coupant un monticule qui faisoit une grande ouverture à l'ennemi an devant du boulevard du Pin, tout le peuple y travaillant avec ardeur sans

/

565 1559 IÜN. " 566

niunt urbem mirabiliter. Laborant oinnes, magistrates, ministri, nobiles, plebeii. Nostri ita exspec-tant, quid futurum sit. Gogitant interea de pecu-niis ad belli usum, si nécessitas postulat, colligendis. Bello nihil certius habemus, nisi Dominus (quod ipsum precor) mirabiliter avertat, aut negotium arnica aliqua pacificatione, quae tolerabilis sit, trans-igatur. Rumores sunt varii, quibus tarnen, quo-niam incerti sunt, te obtundere non possum. Dominus avertat a nobis iram suam et servet ecclesias suas. Amen. — — — Bernae 22. Iunii 1559.

loan. Hall. tuus.

3078,

CECILIUS CAL VINO.

Plura sunt ei in votis quoad evangelium, cuius progressum hoc pacto maxime promoveri posse credit si principes et nöbiliores eius patrocinium suscipiant. Speciatim vero aegre fert quod nonnülli contra muliehre regimen declamarint.

(Ex apographo Cod. Paris. Dupny. 102, fol. 111.)

Virö mihi amicissimo ao pietate et doctrina valde insigni Ioanni Calvino ecclesiae Genevensis pastori

primario.

Bquidem doleo me non posse his Uteris meis animi mei sensum tarn perspicue tibi explicare quam multis de causis valde cuperem. *) Peto igitur ut quod subobscurius scribo, sententiam eo meam ad hanc regulam interpreteris, quod cogitem videlicet, ut evangelium Christi plures ex principibus et mo-narchis patronos et defensores sortiatur, quam hac-tenus habuit. Intelligo certe veritatem evangelii quam plurimis in Gallia patefactam esse: eoque fieri ut multitudine credentium nomen Dei glorifi-cetur. Et tarnen, si principibus et viris consulari-bus persuaderi posset, perspicuum est, facilius per cos multitudinem quam per plebem nobiliores eo posse traduci. Btenim in istis monarchiis vide-mus principum voluntates reliquorum animos ad se fiectere. Itaque optarem in eo efficiendo operam

que personne s'en exemptât, pas même les gens de lettres ni autres personnes de considération. On construisit aussi le boulevard neuf vers la porte de la rue des Chaudronniers. 3078.1) cf. N. 3003.

maiorem poni, sicut tu ipse ad hanc rem viam potes excogitare. Cuperem etiam apologiam aliquam

- 8cribi, qua adversariorum maledictis quae in evangelii professionem iaciunt, posset responderi : maxime vero his quae regum principumque et eorum qui reipublicae praesunt animos offendunt, quaeque ab amplectenda evangelii luce, ecclesiae reforma-tione admittenda (quasi ea res cum gubernatione rerum publicarum stare non posset) deterrere vi-deantur. Cuius rei inter reliquos unus mihi vide-tur Philippus Melanthonus optimam rationem in suis scriptis saepe habuisse. Id quod optarem certe Gallos quoque velle cogitare, quoniam valde formido ne isto argument» praelati suorum principum con-eiliis abutantur. In toto hoc negotio de rebus singulis scribere ad te non possum. Itaque quod in genere posui, id tibi relinquo separatim conside-randum.

Sed de eo nunc, quod in ecclesia vestra Gene-vae his proximis annis accidit inter quosdam, qui contra gubernationem mulierum libros ediderunt.2) Doleo certe rem aliquam tarn male provisam inde profectam esse, praecipue vero scribi ab his qui. evangelium profitentur: quoniam ex eo non solum verbum Dei male audit sed principes aliquot huius aetatis videntur capere inde occasionem de tota pro-fessione haesitandi. Quod ad te attinet, multis de causis certissime cognosco, totum hoc genus scri-bendi tibi displicere. Btsi quidam ex nostris qui hoc morbo contacti sunt, et oertiorem te factum esse de hac re dixerint, et affirmarint etiam, respon-sum a te fuisse, licet imperandi facultas ordinarie (ut loquimur) et virtute verbi divini mulieri inter-dicta sit, eandem tarnen extraordinarie posse per-mitti. Quam distinctionem audeo affirmare tibi minime certe probari. Profecto hoc accidit, eorum tarn temerario scripto reipublicae ecclesiaeque ves-trae nomen ita laedi, ut adversarii, qui inter nos tolerantur, nulla una re alia evangelii dissemina-tionem magis impediant. Quamquam spero fore ut singular! Dei bonitate et eorum vires quotidie mi-nuantur, et nostrae vicissim indies accrescant, ad summum Dei honorem et hostium nominis eius su-premam eversionem. Bene vale. Dat. Grynewichi 22°. Iunii 1559.

Tui amantissimus et evangelicae professioni addictissimus

Gulielmus Cecilius.

2.) Be his supra, em. gr. N. 3065. Knoxo assentieban-tur inter alios Goodman, Whittingham, Gilby. Ipse Knoxus ad Cicellium scripsit d. 10. April-, ut se solum autorem sisteret~ M'Crie, Knox I. 245.

36*

567 EPISTOLAE 3079—3081 568

3079.

COLONIUS OALVINO.

Narrât quid apud Metenses egerit vel potius quo pacto quominus aliquid ibi ageret impeditus fuerit.

(Ex autographo Cod. Goth. 405, fol. 40.)

Doctrina ac pietate praestantissimo viro D. Ioanni Calvino, ecclesiae Genevensis pastori fide-lissimo.

Genevae.

Etsi singulare nihil ab eo tempore quo posteriores meas ad te literas ') dedi incidisset, non committendnm tarnen putavi, ut vacuum nunc meis Uteris ad te redire sinerem. Metensium legati missi ad comitia2) spem bonam per literas habere nos iubent, sed nihil tarnen certi aut aperti scri-bunt. Turbas a D. de Chambray 3) plurimum vere-mur, cui simultates quaedam occultae intercedunt cum legatis nonnullisque aliis. D. Andelotium Metis 4) conveni, quum eo me evocasset, et quod intel-lexissem ab ipsius familiaribus, nescio quo perculsum metu missae ipsum interesse solitum, quoties cum Rege est. Snmmopere hortatus sum, ut si cara sibi sit gloria Domini ac salus animae, ab exse-cranda ilia idolomania abhorreat prorsus et absti-neat. Pacturum puto. Magis autem moveretur, si aut tu aut D. Viretus literas ad ilium daretis, quibus inanem hunc illi metum excuteretis. Metenses magna ex parte minis territi praetoris regii5) aut, ut Terius dicam, sponte torpescentes et ignavi, con-venticula sua deserunt, ac cantionibus psalmorum abstinent. Itaque ego postridie quam Andelotium convenissem, convocatis senioribus, occurrendum huic malo, priusquam serpat longius, illis propo-sui, et eo qui concionibus et admonitionibus per singula conventicula illos excitaret, opus esse dixi: et ad hanc rem operam meam obtuli, quum ad id missus essem. Illi consilium hoc meum approbant, ac necessarium plane iudicant: sed qui hospitio me velit excipere nemo est: idque hanc solam ob causam, quod nuper scabinus primarius edicto inter-minatu8 esset graviter, ne civium quis extraneum quempiam aedibus exciperet, nisi indicate prius nomine eius quem excipit, et quid rei tractet, quotve

3079. 1) N. 3026. 2) ibid. not. 7. 3) Lenfant (Infantius) Sr. de Chambray sincere pieta-

tem professas sub finem anni propter religionem patriae vale-diteit. Quas turbas ille movisse potuerit neseimus.

4) De hoe Andeloti itinere Metensi aliunde non constat, b) Post Viellevillium praetor fuit Senetaire, Guisiano-

rum pedissequus et protestantibus infensissimus.

diebus in urbe mansurus sit: Ita dum pro se quis-que periculum fugiunt ego,ex urbe in arcem redire, coactus sum. Frigiditatis huius subesse nullam aliam causam suspicor, quam quod verbi pastu de-stituantur: itaque instabo ut rationem inveniant qua me in urbem recipiant. Salutat te plurimum, Dominumque Bezant hospes meus D. de Clerevant. Dominus ad amplificationem regni sui et ecclesiae suae aedificationem diu te nobis servet incolumem. D. ex arce Montoia 23. lunii 1559.

Ad obsequium tuum paratissimus Petrus Colonius, alias Agrippa.

3080.

MORELLANUS CALVINO.

Ecclesiae Parisiensis tristis conditio et periculis plena. Nonnullorum ministrorum praesens statio et elogium varium.

(Ex autographo Cod. Genev. 112, fol. 51.)

A Monsieur Monsieur Passelius La part ou il sera.

S. Ingravescit in dies adversariorum furor, qui nacti crudelitati suae principem idoneum divinum atque humanuni ius omne pervertunt. Suos paea-nas canunt quasi explorata de nobis victoria, quod proditor ultro accesserit, qui arcana omnia retexit. Hunc complures coniiciunt esse aurifabrum quen-dam, nomine Bussanges,J) qui nuper quum funge-retur senioris munere, nulla re provocatus, nisi sola sibi malitia, discessionem a nobis fecerat. Nee ab eo tempore ecclesiam omnem atque imprimis pastures omni génère conviciorum ac maledictorum one-rare desierat. Is nonnullos imperitos in eandem apostasiam traxit, quibus tamquam velitibus utitur ad reliquum gregem perturbandum. Quo in loco res nostrae sint pro tua prudentia vides: verumta-

3080. 1) Hist. eccl. I. 228: 11 eetoit advenu qu'an orfèvre de Paris nommé de Bnssanges, apoBtat de la religion et demie de sa charge de surveillant pour avoir esté trouvé en quelque faute, avoit par despit décelé leurs assemblées an president S. André et an sorboniste de Mönebi (se faisant appeler De-mochares) député inquisiteur de la foy, et avoit mesme baillé par esorit les noms et surnoms de tous les plus riches et ap-parenB de l'église, mesmes de tons les ministres et anciens, pour l'espérance de participer an butin. Cf. de la Planche éd.. Buchon p. 220.)

569 1558

men adhuc ex parte. Accedunt enim regis minae et speculatores vicatim dispositi, praemia indicibus constituta, et senatus Rotomagensis consultum 2) regis edicto confirmatum quo nobis omnibus aqua et igni interdicitur, quo etiam libidini cuiusvis ex-ponuntur ministri ac seniores omnium ecclesiarum

""*? Galliae, ut eos indemnatos impune necare liceat. Ex quinque senatoribus quos in carcerem coniectos

| fuisse superioribns Uteris significaram, quatuor ignavi \ et molles elapsuri videntur, non tarnen sine gravi ; multa et nota infamiae perpétua : quintus fortissimo Christum confessus brevi mactatum iri putatur, magna vulgi exspectatione, maiore bonorum omnium admiratione ac sollicitudine : huic nomen est Du Bourg.3) Induciae nobis utcunque concessae viden-

j i tur ad quartum idus Iulii.4) Nam turn nuptiis du-cis Sabaudiae celebratis, qui non magni facit gal-licam aulam cum suis principibus, omnibus nervis in nos sese rex intendet. Numerosum habet cata-logum omnis generis hominum. At non omnes si-mul est invasurus, verum hos atque illos paulatim decerpens totam Galliam, si superis placet, Lutera-norum secta brevi vacuefaciet.

De reliquo Arnaldwm s) nostrum Antverpiam misimus eius ecclesiae rogatu, quoniam derelicta fuerat ab Ebrardo, qui ut se monachissimum mercena-rium comprobaret, provolavit in Angliam, simul atque audivit evangelio illic locum fore. Nee misero curae fuit, quod praeter tot furiosos papistas grex ille multiplici sectarum6) genere circonsisteretur. Gilbertum Aureliam misimus, quo fuerat Arnaldus nuper profectus, propter oportunissimam metendi illic occasionem. Itaque hinc, etiam si maxime vollem, abire nequeo, nisi doctum quempiam virum brevi mittatis, qui subsidio huic ecclesiae esse posait. Quapropter quid in rem sit consulite.

Quidam Lugdunensis nomine des Gontes, cum quibusdam nostrum etiam atque etiam egit, ut in ecclesiam reoiperetur. Bed quum accepissemus eum a Castalionis Servetiqae dogmatibus male audivisse,

2) Hist. eccl. I. 198. Schadaeus Sleid. contin. I. 166. Referendum ad 16. Iun.

3) Haec fere ita evenerunt, verum demur» post aliquot menses. Du Bourg eombustus est 23. dee. La Porte libera-tus est, postquam iure de Lutheranis actum fuisse confessus est. La Foix a functione ad annum suspensus est, sacramenti forma pontificia pro uniee vera declarata. Du Faur munere abdicatus ad quinque annos, sed mox abolita sententia redin-

' , , '' tegratus est. Etiam Fumée absolutus fuit et suo loco restitu-tus. (Vraye hist, in Mém. deCondé I. 217. Journal de Brus-lart ibid. I. 1. ss. La Place éd. Buchou p. 19. La Planche p. 235. Hist. eccl. I. 221 sq. La Popelinilre I. f. 134.

/ 4) Eo ipso die quo hoe literae scribebantur rex vulnere lethali accepio paucis post diebus obiit. Sed sub eius ßii no-

- mine Guisiani dominabantur et res in peius ruebant. ^ 5) cf. N. 3065 ubi et de Gilberto. Ebrardus aliunde

nobis non innotuit. Vide tarnen Ep. Hotom. 22. dec. 1559. 6) praecipue Anabaptistarum.

IÜN. * 570

ne nostro gregi fraudi esset, admittere noluimus, quamquam se fidei confessionem apud nos editurum pollicebatur. Nunc iniuriam sibi fieri queritur. Nam alias calumnia ilia se petitum fuisse fatetur, sed apud te expurgatum fuisse, cuius rei te locu-pletem esse testem asserit. Non igitur gravaberis scribere an illi fides sit habenda. Caeterum quoniam plures sunt eiusdem nominis, hune a reliquis ita distingues, ut sine ullo errore dignosci posait. Yale, colendissime pater. Dominus te integrum atque incolumem diutissime fruendum ecclesiae prae-beat. 3. Cal. Iulii. Fratres omnes meo nomine officiosissime salvere iube.

Tuus obsequentissimus filius F. Morellanus.

3081.

CALVIN AUX FIDÈLES DE FRANCE.

A l'occasion de la recrudescence des persécutions. *)

(Imprimée. Histoire des Martyrs, L. VII. p. 506. v. Ed. de 1619. — Bonnet. IL 274. Trad. angl. IV. 49.)

Treschers et honorez frères, dautant que vous estes tous affligez en general, et que l'orage est tellement desbordé quil. ny a lieu qui n'en soit troublé, et cependant ne sommes pas informez des

3081.1) Hist. eccl. I. 194: C'estoit an mois de Iain 1559, et quant nne fois la persecution eut commencé parce bout la ce ne fut pas pour un petit. Hist, des Martyr h supra c. : Le roy vint à Bscouen, envoya lettres patentes aux juges des provinces, commandant qne les Luthériens fussent destitute : que par cy devant il avoit esté empesché à ses guerres, et sentoit bien que le nombre des Luthériens estoit grandement creu en ces troubles. Maintenant qne la paix luy estoit donnée avec Philippe, roy d'Espagne, il estoit bien délibéré d'employer tout le temps à les exterminer. Pourtant que de leur costé ils n'y soyent lasches. S'il est besoin de forces il mettroit ordre qu'il y auroit tousiours gendarmerie preste pour leur tenir la main. Quoi qu'il en soit qu'ils avertissent souvent quelle diligence ils y auroient faite. Car s'ils faieoient autrement et les espargnoient, comme il avoit entendu qu'aucuns avoient fait par ci devant, ce seroit à eux qu'on s'en prendrait et seroient en exemple aux autres. Ces lettres estoient bien pour e8mouvoir de grands tronbles, si Dieu n'y eust pourveu. Le feu commencent à s'allumer partout et sembloit bien que les troupeaux, que Dieu avoit recueillis en France, seroyent tous deffaits à ce coup. Toutesfois les fidèles se reconfortoyent sur les promesses de Dieu, estans en prières, et s'assenroyent qne Dieu se monstreroit finalement seconrable à son Eglise: en quoy ceux des Eglises qui sont en liberté leur aidoyent, les enconrageans de demeurer fermes en leur vocation.

571 EPISTOLA 3081 572

nécessitez particulières, nous n'avons pas sceu mieux faire que de vous escrire en commun pour vous exhorter au nom de Dieu, quelques alarmes que Satan vous dresse, de ne point défaillir, ou en vous retirant du combat quitter le fruict de la victoire qui vous est promis et asseuré. Il est bien certain que si Dieu ne laschoit la bride a Satan et a ses supposts, ils ne vous pourroyent ainsi molester. Et pourtant il vous faut venir a ceste conclusion que si vos ennemis machinent de vous ruiner, que Dieu de son costé ne leur donne une telle licence que pour esprouver vostre foy, ayant des moyens infinis en main pour reprimer toute leur furie, quant il aura glorifié son nom en vostre constance. Or quand vous estes ainsi appelez a l'examen, il ne reste sinon vous apprester a la confession de foy que Dieu requiert, comme un sacrifice qui luy est agréable, combien que le monde l'ait en mépris et se moque de nostre simplicité. Et sil faut que vous soyez sacrifiez pour signer et ratifier vostre tesmoignage, que vous preniez aussi courage de surmonter toutes les tentations qui vous en pourront destourner. Car cest bien raison que nous souffrions d'estre gouvernez par la main d'un si bon Père, combien quelle nous semble dure et aspre. Si nous estions exposez a l'abandon, ce seroit pour nous rendre esbahis. Mais puisque celuy qui nous a prins en sa garde, luy-mesme nous veut exercer en tous les combats qui nous peuvent advenir, c'est a nous de captiver nos affections, et ne trouver point estrange la condition a laquelle il nous appelle. Nous savons bien quels effroits vous avez a endurer, n'estans pas insensibles, mais 8entans beaucoup de repugnances et contredits en vostre chair. Mais si fault-il que Dieu gagne. Il a esté bien diet de la mort de sainct Pierre, quil seroit mené là ou il ne voudroit. Si est-ce quil a domté son sens naturel pour estre conduit au bon plaisir de Dieu, voire dune franche volonté. Parquoy sùyvans son exemple, bataillez vaillamment contre vos infirmitez, pour demeurer victorieux contre Satan et tous vos ennemis.

La rage et cruauté est grande contre toute la pauvre Eglise, les menaces sont terribles, les appareils sont tels quil semble bien que tout doive estre perdu: tant y a toutefois quil sen fault beaucoup que les persecutions soient si excessives que nos pères les ont souffertes. Non pas que le diable et les siens ne soyent aussi enflambez et endurcis a mal faire que iamais; mais c'est que Dieu supportant nostre foiblesse, les tient enchaînez comme bestes sauvages. Car il est certain que si iusques icy il neust mis sa main au-devant, nous eussions esté cent mille fois abysmez, et si encore il ne con-tinuoit a nous garder d'une façon secrette, nous serions bientost engloutis. En congnoissant donc par

experience la pitié et compassion que Dieu a de nous, tant plus devons nous estre paisibles a nous tenir sous sa protection, esperans quil monstrera combien nos vies lui sont précieuses. Cependant il les nous faut mespriser et tenir comme chose de néant, quant il est question de les employer a son service, et entre autres choses a maintenir sa saincte parolle, en laquelle il veut que sa gloire reluise. Yoila comment, selon le dire de nostre Maistre, nous posséderons nos âmes en patience, pource quil en sera fidèle gardien. Et au reste si nous perdons volontiers cet estât fragile et caduque» nous le recouvrerons beaucoup mieux en la gloire celeste. Et cest la principale leçon que vous avez maintenant a regarder pourquoy l'Esoripture saincte nous appelle pèlerins en ce monde, afin que rien ne nous destourne de l'héritage permanent auquel nous ne pouvons aspirer a bon escient, comme nous devons, si nous ne sommes prests de déloger toutes fois et quantes que Dieu nous voudra retirer d'icy bas.

Nous n'amasserons pas icy tous les tesmoignages qui pourroyent servir a vous fortifier en patience, car il ny auroit nulle fin pource que toute l'Escri-ture en est pleine. Nous ne déduirons pas aussi comment il nous faut ensuivre a la mort du Fils de Dieu nostre chef, pour ressusciter avec luy: quil nous faut estre conformes a son image, et suppleer a ce qui défaut a ses souffrances, pour estre faits participans du repos quil nous a promis. Ce nous doit estre une doctrine commune que comme il est entré en sa gloire en beaucoup dafflic-tions, il nous faut tenir le mesme train. Pour le present il suffit de réduire en memoire que toutes les oppresses qui adviennent en l'Eglise, sont pour approbation de la foy des eslus selon quil plaist a Dieu de les ordonner en temps opportun. Or puisque nostre Seigneur Iesus n'a point espargné son sang pour conformer la vérité de l'Evangile ou nostre salut gist, ce nest pas raison que nous refusions de l'ensuyvre, sur tout puisque nous sommes asseurez, quoy que nos ennemis machinent, que tout sera converti a nostre salut. Et afin de prendre meilleur courage, ne doutez point, quand les malins auroyent exécuté toute leur cruauté, quil ny aura une goutte de sang qui ne fructifie pour augmenter le nombre des fidèles. S'il ne semble pas du premier coup que la constance de ceux qui sont examinez profite, ne laissez pourtant de vous acquitter de vostre devoir, et remettez a Dieu le profit qui reviendra de vostre vie ou de vostre mort, pour édifier son Eglise. Car il en saura bien retirer le fruict en temps et lieu. Et dautant plus que les mechans taschent d'exterminer de la terre la memoire de son nom, il donnera vertu a nostre sang de la faire florir dautant plus. Et de faict on peut iuger que Dieu veut exalter son nom pour un coup

573 1558 IUN. 574

et avancer le regne de Iesus Christ. Seulement laissons passer ceste obscurité de ténèbres, attendans que Dieu produise sa clarté pour nous esiouir, combien que nous nen soyons iamais destituez au milieu de nos afflictions, si nous la cherchons en sa parolle ou elle nous est offerte et ne cesse iamais de luire.

Cest donc là quil vous convient ietter vostre veue en ces grans troubles, et vous esiouir de ce quil vous fait cest honneur que vous soyez plus tost affligez pour sa parolle, que chastiez pour vos péchez, comme nous en serions bien dignes tous, s'il ne nous-supportoit. Et s'il promet de consoler les pauvres pécheurs qui reçoivent patiemment correction de sa main, confiez-vous que l'aide et confort de son Esprit ne vous defaudra, quant, en vous reposant sur luy, vous accepterez la condition a laquelle il a assuiettis les siens. Et n'attendez pas que les grans de ce monde vous monstrent le chemin, lesquels le plus souvent desbauchent leurs frères, et les font reculer plus tost quils ne les avancent. Mesmes qu'un chacun regarde point son compagnon pour dire comme sainct Pierre : Et cestuy-cy, quoy ? Mais qu'un chacun suyve comme il sera appelé, veu quun chacun rendra conte pour soy. Plus tost regardez a la vertu invincible de tant de martyrs qui nous ont esté donnez en exemple, et prenez courage a vous accompagner avec si belle bande, laquelle pour ceste cause l'apostre accompare a une grosse nuée et espesse, comme sil disoit que le nombre est pour nous crever les yeux, comme on dit. Qui plus est, sans aller plus loin, les miroirs que Dieu nous propose chacun iour estans bien considérez comme ils en sont dignes, devront estre suffisans pour nous armer contre les scandales que nous pourrions prendre de la lascheté de plusieurs.

Au reste, selon ce que chacun est en degré eminent, quil pense que tant plus est-il obligé de marcher devant et ne se point feindre au besoin. Que les nobles et riches, et gens d'estat, ne s'estiment point estre privilégiez; mais qu'au contraire ils congnoissent que Dieu les a esleus pour estre plus hautement glorifié en eux. Quand vous marcherez en telle simplicité, invoquans Dieu a ce quil vous regarde en pitié, il est certain que vous sentirez cent fois plus dallegement quen cuidant échapper par subterfuges. Nous n'entendons pas de vous faire exposer' a vostre escient ou sans discretion a la gueule des loups; seulement gardez de vous soustraire du troupeau de nostre Seigneur Iesus pour fuir la croix, et craignez la dissipation de l'Eglise plus que toutes les morts du monde. Autrement quelle excuse y aura il quand il vous sera reproché par nostre Seigneur Iesus, son Père et tous les anges de paradis, qu'après avoir fait profession de le confesser en la vie et en la mort, vous luy aurez

faussé la foy promise? Quelle honte sera ce qu'après vous estre séparez des pollutions et ordures de lido-latrie papale, vous retourniez encore vous y vautrer, pour estre abominables au double devant Dieu? Bref si toute nostre félicité gist a estre disciple de nostre Seigneur Ieaus, sachant quil desavoue et "renonce tous ceux qui ne le confessent devant les iniques, endurcissez vous a souffrir tant opprobres que persecutions, et si vous desirez d'avoir Dieu pour forteresse, sanctifiez le, en ne vous estonnant point des frayeurs des incrédules, comme nous sommes exhortez par sainct Pierre.

Confiez vous aussi que l'orgueil de ces lions et dragons, et la rage quils escument, enflammera tant plus l'ire de Dieu, et hastera l'exécution de sa vengeance. Finalement quil ne vous face point mal d'estre vilipendez par tels frénétiques, puisque vos noms sont escrits au livre de vie, et que Dieu vous approuve non seulement pour serviteurs, mais aussi pour enfans et héritiers de sa gloire, membres de son Fils unique nostre Seigneur Iesus, et compagnons des anges. Cependant que ce vous soit assez dopposer a leur fureur prières et larmes, lesquelles Dieu ne laissera point tomber bas a terre, mais les gardera en ses phioles, comme il est dit au psaume.

Nous avons ici touché en bref comme il vous faut porter durant cest orage. Le principal est que chacun de vous s'exerce diligemment a Tire, et que vous marquiez et reteniez les exhortations qui nous sont faites par la bouche de Dieu a le servir en toute perseverance, ne vous lassans pour rien qui vous puisse advenir.

Si nous vous pouvions declarer le soin et compassion que nous avons de vous, le désir et la bonne volonté ny défaut point, comme nous estimons bien que les dangers qui nous sont prochains, vous touchent et solicitent a nous recommander a la garde de Dieu, lequel nous supplions que, par sa bonté infinie, il vous face sentir quil vous est protecteur pour les corps et pour les âmes, quil vous gouverne par son sainct Esprit, quil vous soustienne par sa vertu, quil triomphe en vos personnes, en dissipant tous les conseils, entreprises, et forces de ses ennemis et les vostres.2)

2) M. Bonnet place cette lettre en Juin 1559. Nous lui conservons cette place, parce qu'elle se rapporte évidemment aus conséquences des derniers édits de Henry IL; mais il va sans dire qu'elle doit être d'une époque tant soit peu plus récente.

575 EPISTOLAE 3082—3083 576

3082.

CALVIN A L'ÉGLISE DE PARIS. ')

Même sujet.

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 120. Vol. 107b, fol. 149. Berne Bpp. VI. 843. Simler. Vol. 95. — Bonnet II. 281.

Trad. angL IV. 54.)

Treschers seigneurs et frères, si nous avons plus diffère a vous respondre que vous neussiez desire, c'a este aussi bien a nostre regret : mais ayant une fois perdu loccasion de vous escrire par un messager qui alloit vers vous, nous ne lavons peu recouvrer iusqu'jcy. Or il nest ia besoin de protester que si vous estes en perplexité et angoisse pour les dangers qui vous sont prochains, nous en sentons aussi nostre part. Car nous pensons bien que vous avez ceste estime de nous que nous ne sommes pas si cruels de mettre en oubli ceux avec lesquels nous sommes conioints dun lien fraternel par foy, et qui mesmes bataillent pour la querelle de nostre salut. Mais le mal nous presse tant et plus, dautant que nous sommes destituez de tous moyens de vous povoir alléger, et ne nous reste autre chose sinon de gémir par compassion. Croyez que nous avons essaye tous moyens humains quïl nous a este possible, pour» voir si nous pourrions appaiser la rage des ennemis, ou du tout ou en partie, et encores ni espargnerions nous rien auiourdhuy, sil y avoit espoir de profiter. Mais celuy quon supplioit,2) a si fièrement reiette la requeste des princes par plusieurs fois réitérées quil semble que Dieu nous veuille apprendre de nous arrester du tout a luy, tant pour le prier quil nous garantisse que pour nous desdier a son obéissance a vivre et a mourir. De nostre costenous ne scavonspas si nous sommes

3082.1) Sur le verso une main récente a écrit: Aux frères de Faumier. Simler a mis: Aux frères Poumiers. Le texte fait voir qu'il faut rétablir Paris, comme M. Bonnet Va très-bien vu. Il est difficile de dire d'où vient l'erreur. Si l'on devait avoir songé à Pamiers, on se serait trompé. Il n'y existait pas encore d'église en 1559, et comme la ville appartenait au roi de Navarre, elle n'avait rien à craindre du roi de France.

2) à Vépoque même de la mercuriale du 15. juin arriva à Paris une ambassade allemande avec une lettre des princes insistant pour obtenir que les protestants fussent traités avec moins de rigueur jusqu'à la décision du concile. Le roy pour tonte response dit aux ambassadeurs qu'ils estoyent les tresbien venus, et quant à lenr charge il envoyeroit en bref nn gentilhomme vers les princes pour leur faire entendre son vouloir et response^ laquelle seroit telle qu'iceux, comme il estimoit, s'en contenteroyent. Toutesfois les ambassadeurs n'estoyent encore partis de la cour que le feu, qui sembloit estre esteinot par leur venue, s'embrasa sur un grand nombre de prisonniers. (La Place p. 18,- La Popeliniere I. f. 139; de Thou h 22. II. 672; Barthold. p. 282; Soldan I. 285.)

loing des coups : tant y a que nous sommes menassez par dessus tout le reste.s) Mais pource que vous estes là comme exposez en proye, cognoissans que Dieu est le protecteur des siens, remettes vous entre ses mains, et ce pendant sil luy • plaiat que vous souffries pour son nom, apprestes vous y. Car iamais nous ne serons disposez a suyvre levangile, que nous ne facions nostre conte destre patiens en persecutions. Si vous estes jnfirmes Dieu vous scaura bien supporter. Mais sil vous ameine a lexamen, si vous fault jl prattiquer ceste doctrine de posséder voz vies en patience. Pour ce faire, il vous fault eslever voz yeux au ciel, car sans cela jl nous seroit trop difficile de quitter le monde: et ny a rien qui nous puisse fortiffier en tous combats, que quand nous sommes bien persuadez que cest heritage ne nous peult faillir. Proposez vous donc nostre Chef, le fils de Dieu, qui est resuscite des morts, à fin quil ne nous face point mal de mourir avec luy, pour estre participans de sa gloire celeste. Par-quoy, treschers frères, cognoissans a quelle condition nous sommes appeliez, poursuyvez a vous avancer, vous conformant de pluB en plus en la foy de nostre seigneur Iesus qui sera victorieux par dessus tout le monde, et en vous retirant des idolatries, tenez vous cois et paisibles, taschant de rendre tous les 8upposts de Satan confus par bonne et saincte vie.

Surquoy après nous estre recommandé a vous et a voz bonnes prières, nous supplierons aussi nostre bon Dieu vous tenir en sa garde, vous sous-tenir par sa vertu,4) vous conduire par son sainct Esprit, a fin que son sainct nom soit glorifie en vous iusques en la fin. Ce pénultième de iuin 1559.

3083»

CALVINUS ERBACHIO.l).

Gratulatur ei novam dignitatem, queritur de regis Gàlliae insatiabili saevitia et meditabw dedicationem Institutioni, quae iam nova forma prodit, praefigere JEleetori inscriptam.

3) Voyez N. 3077. Sturm, Antipapp. III. 242: Pro certo eo tempore habebatur regem obsidionem urbis Genevae cogitasse, niai casu in equestri ludo vnlneratus diem snum obiisset.

4) dix mots omis dans le texte imprimé. 3083.1) Codices inscriptionem non praebent nisi hane, ex mera coniectura a'quodam lectore additam: Cnidam snmmo

577 1559 IUN. * 578

{Autographon exstat in Ood. G»nev. 107», fol. 199. Reperiee praeterea in Cod. 107b, fol. 43, in Bpp. Bern. VI. p. 845 et

apnd Simlerum Vol. 95.) *

S. Quum anno superiore2) Theodorus Beza et Joannes Budaeus abs te reversi praeter alias raras vir-tutes tuam humanitatem mirifice laudarent, generöse et illustrissime Domine, de Lua quoque erga me bene-rolentia non tacuerunt: et quia oerto persuasi erant si tibi scriberem gratas fore meas literas, me vehementer hortati sunt ut hoc officio defungerer. Ego vero quia iam tunc ad has partes obeundas sponte propensus eram, non tam ut illis morem gererem quam meae erga te observantiae probandae causa, quae hactenus Tel cessandi vel torpendi mihi causa fuerit nescio, nisi quod excusatione omissa, tantae morae culpam deprecari cogor. Porro nunc nova occasione divinitus oblata animum collegi, praestan-tissime Domine, non modo ut tibi de honoris et dignitatis accessione gratularer, sed ut sincerum quod modo conoepi gaudium tibi testatum facerem. Nam et pridem, quam ingenua in sanae puraeque doc-trinae defensione integritas constantiaque tua esset, a fidis testibus audivi, et quid nunc pii omnes sibi de te promittant rursum audio. Etsi igitur privatim fausta omnia prosperaque opto et precor: in hune tarnen honoris gradum te evectum magis publica eçclesiae causa quam ilia laetor. Et certe huius dignitatis quae alteram quemlibet mediocri familia natum ornaret, tu magnum es decus. Nec dubito

#quin hanc suae felicitatis non ultimam partem nu-meret Illustrissimus Princeps se primariae nobilitatis comitem reperisse, prae aliis omnibus idoneum, cui munus hoc mandaret, et qui pro sua modestia sus-cipere non gravaretur. Verum ut laudanda est illius prudentia in hoc delectu, ita non dubito te Dei manu in hac specula locatum esse, tum ut tua solertia aequitate diligentia industria integer et recte «ompositus floreat provinciae status, vigeant leges ac iudicia, regnet temperantia et moderatio, tum ut religio abstersis quae forte adhuc restabant maculis solidam puritatem obtineat et papatus corruptelis penitus eçclesiae repurgentur. In hoc tam sanctum piumque studium ut spreta invidia contemptisque malevolorum susurris fortiter strenueque incumbas,

•eonsiliario electoria Palatini. De Erbachio non est quod du-bites, lecto eius responso. Hac occasione paucis tibi in me-moriam revocare Übet Ottonem Henricum prid. Id. Febr. satis inopinate e vita decessisse nullis liberis reliais, ita ut dignitas elector aim ad Fridericum (lu.) comitem Palatinum de Simmern deferretur. Qui Lutheranus erat sed pad et concordiae studebat, ut et eius praecipuus consüiarius, Cornes ab JErbach •eut iam m. Aprüi famosa Hesshusii et Klebiteii controversia negotium facessere coepit. (Struve, pf. KH. 79; Salig. III. 449; Seisen Bef. s. Eeidéib. 81).

2) m. Fébruario et Martio 1558. Càlvini opera. Vol. XVIL

generöse Domine, quia hortari te opus non est, ad vota et preces me convertam ut te ad invictam constantiam confirmet Dei spiritus, et eiusdem vir-tute superatis omnibus obstaculis féliciter totum vocationis cursum absolvas.

Quam pertinax sit in rege Galliae sincerae pietatis odium, et quam implacabilis saevitia in Christi servos, uno maxime exemplo nuper apparaît, quod quum audisset curiam Parisiensem de mitigando pristino rigore deliberare, mox illuc ac-currit et auditis trium sententiis duos qui censue-rant mitius tractandos esse in posterum qui antehac nimis duriter oppressi fuerant, iussit arripi: quibus alios postea sibi suspectes adiunxit. Si rei sum-mam melius cognosoere libuerit, quod Lutetia scriptum erat mittendum tibi censui. Quum doctrinam quae per omnes regni partes diffusa et sparsa est hinc fluxisse existimet, quanta ardeat huius ur-bis delendae et perdendae studio ne ipse quidem dissimulât. Et certe non nisi mirifica Dei virtute huo usque stamus incolumes.

ïnterea quoniam inea Institutio retexta et in operis novi faoiem plané mutatà nunc excuditur ut proximis nundinis èxeat, suggerebant quidam ex amicis ut Apologia quidem ad regem Franciscum praefixa in testimonium patri et filio maneret: librum vero ipsum, qui inter omnes meas lucubra-tiones praecipuum et maxime conspicuum gradum tenet, Illustrissimi Electoris nomini dicarem.3) Ego vere neque rem tanti momenti aggredi ausus sum, nisi annueres consilium tibi probari, et nunc si inconsiderate apud te verba feci ut confidentiae meae ignoscas rogo. Quod si quid mihi significare non gravaberis, Hotomanus iurisconsultus, qui Argen-tinae habitat, mihi tuto reddendum curabit. Vale, praestantissime et illustrissime Domine, una cum generosis fratribus. Dominus vos omnes vestrasque familias spiritu suo regere, tueri, bonis omnibus locupletare pergat sanctamque et beatam inter vos concordiam fovere. Pridie Oalendas Iulii4) 1559.

3) Ex responso Erbachii d. d. 8. Aug. disces cur id non feeerit. Nihil addidit nisi epist. ad lectorem Cal. Aug: scriptam, Stephanus. subseripsit a. d. 17. Cal. Sept.

4) Simier: hum. Vers. angl. lr. Juillet.

87

579 EPISTOLAE 3084—3087 580

3084.

MORELLANUS CALVINO.

Faucis nuntiat casum lethalem regis Henrici.

(Ex autographe» Cod. Genev. 112, fol. 39. Crottet, Chronique p. 64.)

A Monsieur Monsieur Passelius.

S. Ante quatuor dies ad te scripsi1) de rebus permultis. Verum quia heri accidit ut rex in hyppodromo, * quum exerceretur, ita graviter àssula lanceae in fronte sauciaretur ut oculi dextri detri-mentum fecerit, non sine mortis periculo,2) hoc te ignorare nolui. Intra dies aliquot quae spes vitae futura sit cognosci poterit. Iudicia Domini profunda abyssus: quae tarnen sole clarius interdum apparent. Gravissima persequutionis tempestas, quae totum istud regnum nulla paene civitate aut oppido praetermisso concusserat, fortasse isto nomine seda-bitur. Dominus nostri misereatur et te commi-litonesque tuos conservet. Amen. Cal. Iulii 1559.

Tuus obsequentissimus filius F. Morellanus.

3085.

MANSEELD1) AN CALVIN.

In Sachen einer nicht näher ersichtlichen diplomatischen Unterhandlung.

(Autograph im Ood. Goth. 404, fol. 746.)

Dem Ehrwirdigen Achtbarn vnndt Hochgelarten Vnnserm gunstigen lieben besonder Herrn Ioanni Calvino Superattendenten zu . Genff. 3084,1) has non reperimus.

2) La Place, éd. Buchon. p. 19. Journal de Sruslari, Mim. de Condé I. p. 1. Eist eccl. I. 195. Le Boy Henry courant en lice en la rue S. Antoine un après disnee le pénultième iour de Iuin, fut atteint d'un contrecoup d'une lance droict à la visiere par le Conte de Montgomeri, tellement que les esclats luy entrèrent par l'un des yeux de la teste de telle roideur que le test en derrière en fnt feslé et le cerveau estonné. Il commença incontinent à chanceler dessus son cheval perdant beaucoup de sang, et soudain fut emporté au prochain logis des Tournelles où il mourut le 10 iour de juillet suivant. (Mem. de Castelnau par le Laboureur I. 271. Vides de die non omnino constare. Sic penultimam lunii indical, Morellanus ultimam. 3085.1) Wahrscheinlich Carl T., Sohn Peter Ernsfs damais

Carl Graff vnndt Herr zu Mansfelt.

Vnnsern Gruss vnndt geneigten willen zuuor. Ehrwirdiger Achtbar vnndt hochgelarter besonder günstiger lieber Vnns hat der Achtbar vnndt hoch-gelarte vnnser lieber besonder Eranciscus Hotomanus. der Rechten Doctor vnndt Professor alhie beneben dem Hrn Sturmio etliche mündtliche "Werbung ver-trewlichen angezeigt die wir auch an ort vnndt ende, wie Ihr dann von Ihme fernem bericht vornemen werdet, wollen gelangen laszen, vnndt was vnna fnr antwort vnndt bescheidt darauf doselbst here gefeit, dem Hrn Sturmio vnuertzuglichen zuschicken, Welchs wir euch, dem wir mit günstigen willen geneigt, vnangetzeigt nit haben lassen wollen. Datum Straszburg, den 9. Iulij A°— etc. Im 59. ' )

Carol graff zu Mansfeldt manu pp.

3086.

LES EIDÈLES DE GIEN ') A CALVIN.

Ils disent avoir besoin d'un ministre et demandent des renseignements sur le nommé Jaques du Pui qui se réclame de ceux de+Lausanne.

Y

(Autographe de la Bibl. de Genève. MS. 196, foL 17.)

noch jung in spanischen Diensten, später in hoher politischer Stellung bei Carl IX. und Heinrich III.

2) Kampschulte hat an den Band unserer Abschrift die Anmerkung geschrieben: 1561? Allerdings wissen wir von Verhandlungen, wie sie hier angedeutet scheinen, aus dem Jahr 1561, nicht aber v. 1559; wenigstens ist von Mansfeld nicht die Bede bei Gelegenheit der Gesandtschaften an die deutschen Fürsten. Aber in dem MS. steht deutlich 59. Es ist sogar noch ein Kleiner Fleck dahinter, so dass man auf den ersten Blick 591 eu lesen versucht wäre. 3086.1) Eist. eccl. I. 163. Quant à Gyen, petite ville riche et marchande sur la Loire, Dieu voulut qu'en ceBte année quatre bons personnages natifs du lieu, Est. de Grnlleres, dit La Fontaine, avocat, Ant. Dasnieres contrerollenr, G. Das-nieres receveur du domaine et Nie. Guillon menuisier, tous affectionnés à la parole de Dieu, commencèrent huit jours après Pasqnes de s'assembler pour prier Dieu, en un iardin appartenant à la mere desdits Dasnieres, laquelle assemblée s'estant en peu de temps multipliée il falnt sortir aux champs. Ils s'assemblèrent donc hors la ville tous les dimanches... ce qu'estant descouvert les magistrats qui n'estoyent pas ignorons de la vérité leur firent seulement defenses de s'assembler, dissimnlans le demeurant. Mais tant s'en falnt que cela lenr fist perdre courage qu'ils poursuivirent constamment jusques à ce que garnison leur fnt envoyée — D'après le Beg. de la Comp. Août 1559 on leur envoya le ministre-d'Aignan.

581 1559 IUL. 582

Lassemblee de Gyen vous desire et prie salut de par nostre bon Dieu et père en nostre Seigneur

Iesuschrist.

Dieu par sa miséricorde, Monsieur, après nous avoir faiot sentir noz faultes et péchez en temps qui luy a pieu et donne a congnoistre par sa parolle que nous avons mené jusques icy vie désordonnée et malheureuse, maintenant nous appelle a repentance laquelle, nous engendre et cause ung désir d'avoir le pur usaige de sa dicte parolle et de ses sacremens. Lequel pour le jourdhuy produict ses fruictz par prières et invocations de son sainct nom, louanges et actions de graces a luy rendues par Psalmes en quelques petites assemblées. A quoy nous ne pouvons parvenir et comme jl apartient y verser et persévérer a la gloire dicelluy nostre Dieu et au salut et édification de nous et de noz prochains, sans pasteur qui soigneusement gouverne et vertueusement garde le petit troppeau. Lequel divise en deux parties paist et pascaige en deux pastureaux quelque peu esloignez lun de lautre le long des rivaiges celticques. Non seulement expose a l'injure des loups mais aussi aux abbois, aguetz, risées, mocqueries. et contemnement des chiens, des regnardz, des trop libres, des saiges craintifz, temporiseurs et subtiliseurs et questionnaires de ce monde. Or nous vous vouldrions prier, Monsieur et Messieurs et pères voz compaignons, de nous ayder et tendre la main en cest affaire tant juste, raisonnable et nécessaire par adresse et envoy de quelque bon personnaige. Or ces jours passez est arrive du pays d'en Guienne ung nomme maistre Iaqques du Fui, lequel diet avoir exerce le ministère en plusieurs églises dudict pays et mesmes quayant sa femme par devers vous (laquelle il veult visiter en brief) et ayant long temps demeure a Losanne est cogneu de Mess™. Viret et de Beee, le tes-moignage desquelz nous trouvons et tenons pour suffisant il sest présente à Mess. Cleriau et de la Garde lesquelz nous lont envoyé pour nous ayder pendant que nous TOUS supplierons de nous pour-veoir de luy et lautorizer ail a tesmoignage tel quil diet. (Quant a nous il nous semble verse es lettres divines et humaines), sinon dautre a vostre discretion. Protestans de recongnoistre ce benefice de Dieu premièrement, puys de vous, de faire nostre devoir moyennant son sainct esprit et de le prier de pour-suyvre ses dons et graces en vous, journellement les augmenter a lexaltation de son sainct nom et advancement du regne de son fils Iesus Christ nostre Seigneur. Ainsi soit il. Nous recommandans a voz prières. Ce dixiesme jour de Iuillet 1559.

3087.

CALVINUS METENSIBUS. *)

Timiditatem eorum et teporem, castigat qui quum nondum ad sanguinem restiterint iam coetus suos de-serunt et minis territi àb evangelii professione decedere viden&ur.

(Servavit Beza ex gallico latine versam Ed. Genev. p. 217; Laus. p. 458, Hanov. p. 513, Chouet p. 295, Àmst. p. 135.

Ex latino denuo gallioam fecit Ed. Berol. p. 317.)

Periucundum nobis fuit, dilectissimi fratres, quod de bona ilia vestra spe renunciatum est, quam Dominus vobis ostendit de pura evangelii ipsius doctrina vobis restitue nda, oum facultate ipsius pure invooandi, colendi et glorificandi. Atqui non parum dolet, quod vestra timiditas atque pusillanimitas vos f ita constringit, adeoque congelât, ne, ut par est, testemini quanti a vobis fiant res adeo incompara-biles. Tantum abest enim ut promoveatis aliquid hac in parte, ut potius retro feramini, ac proinde gratiae Dei ianuam claudatis. Coetus vestri ef-fluunt ut audiinus, a cantu psalmorum abstinetis, et sancta ilia Dei laudum exercitia apud vos am-plius npn vigent. Scimus fieri hoc a vobis propter advèrsariorum minas: àtqui si vestram oondi-tionem confertis cum ilia tot fratrum, qui alibi du-rissima captivitate constricti non se continent tarnen quin panem ilium vitae constanter requirant, quis vos excusabit a pudenda pusillanimitàte, si minima quaeque prohibitio vos ita perturbât, quoT niam ipsi apud vos pondus et fidem additis? Undo magis etiam metuendum est, ne ita pedem referendo a via penitus aberretis. Vetus est illud malum, quod se quidam ab ecclesia subducant: contra quod non frustra nos ita exhortatur Apostolus ad Hebr. 10, 25: Videamus nempe ne coetum nostrum de-seramus, ut a nonnullis fit. Quum igitur ilia ex-hortatio remedium ipsum compleotatur quo adver-sus malum nobis consulendum sit, tanto magis vi-dendum est ut gregi ipsi agglutinati stemus, cui nos semel immensa sua bonitate Dominus adiunxit Agnoscite et illud eiusdem Apostoli Hebr. 12, 4 : Nondum restitistis usque ad sanguinem. Date igitur operam ut omnia ilia impedimenta superetis quae a Satana suggeruntur ut officium deseratis. Cogitate vero quo spectet evangelii vocatio, ut ilia iustum apud vos pretium obtineat. Cogitate etiam quod istius vitae caducae et evanescentis tarn indigna mercede conservandae operaepretium esse

3087.1) Beza inscriptionem facit: N. N. Qua de causa, nos quidem fugit. Metenses peli, ex ep. Colonii N. 3079 et ex proxime seguenti nulla negotio colliges.

37*

583 EPISTOLAB 3087—3090 584

posait. Atque hinc colligite, quo merito honore prosequendus sit vobis films Dei, qui vobis se6e offert : quo animo ad regnum cöeleste adspiraûdum sit, dum vobis aperitur: quid valeant spirituales illi thesauri quorum vos participation dignatur. Neque hic illud a vobis afferendum est quod nullo modo de evangelii professione decessuri sitis, utcun-que adversariorum impetus vestra quadam ratione decunetis. Non enim frustra institutam voluit Do-minus ordinariam. verbi auditionem, cuius perpe-tuum nobis usum esse vellet. Etenim qui nullum tempus a corporis alendi cura et studio vacuum abire sinimus, quomodo ferendi sumus, ubi quod ad animae vitam et pastum attinet ita remissi et obli-viosi deprehendemur? Offertur vero omnibus ex-pedita ratio, quam tanto minus negligere ipsi de-betis, aut ab ea plenius obeunda quidquam remitiere, quum iam vobis ipsam ex parte ad manum esse constet. Et quot piae animae illud ipsum esu-riunt, quibus, si eadem quae vobis facultas semel offerretur, longe alius ardor et zeluB in ipsis exsta-ret. Expergiscimini igitur, dilectissimi, quam serio a vestro illo somno, ac novum vigorem colligite, ad resistendum constanter instrumentis Satanae, neque ullo modo vestram vobis libertatem eripi sinite. Dominus enim qui tanto nos privilegio dignatus est, ut patrem se a nobis invocari iubeat, idem etiam iubet ut a confidenti et alto quodam animo haec nostra confessio prodeat. Non possumus illud etiam reticere quod gravissimam reprehensionem meretur, quod nempe et verbo Dei et ipsius minis-tris fores vestrae iam vix pateant. Obiicietis in-terdictum. Scilicet quum ita vos Dominus honorât ut domo» vestras sua templa esse iubeat ac tarn eancto usui dedicet, quid momenti habere debent adversus illud Dei placitum quaevis hominum interdicta? Quid si sub capitis poena interdictum esset, quanto ad deficiendum procliviores essetis? Pessime vero vobis consulitis, dum illud Satanae artificium non antevertitis, quo vobis certam occa-sionem praeripere meditatur, quae semel elapBa e manibus nunquam deinde restituenda sit. Quare tam ut mali superioris memoria sepeliatur, quam tit caveatis ne vestra ingratitudine eo bono desti-tuamini, quod est adhuc ad manum, pergite ea via qua coepistis Domino autore: atque illud re ipsa constet in vobis, Dei veritatem nempe omnibus huius vitae commodis a vobis merito suo anteferri, atque ipsius unius cultui et gloriae reliqua omnia quae ab illo vos aversura erant quam longo intervallo posthaberi. Nostram porro praecisam scribendi ra-tionem a vobis aequi et boni consultum iri spera-mus, quam noster pro vestra salute procuranda affectus ita dictavit, ac nécessitas ipsa stimulus vobis adhibendi expressit. Dominus vos, dilectissimi, virtute invicta spiritus sui confirmet, atque ita vos

regat ut nomen sanctum ipsius glorificetur in vobis, vos etiam praesidio suo unice complectatur. 19. Iulii 1559.

3088.

OALVINUS COLONIO. 4)

• Pertinet ad idem Metense negotium.

(Seqnitnr in omnibus editionibns praecedentem, etiam in gal-lica.)

Binas2) abs te, integerrime frater, intra breve tempus literas accepi, quibus de statu ecclesiaeMe-tensis fecisti me certiorem. Etsi autem eadem fere quidam ab'i boni viri vel narrarunt vel scripserunt, quia tarnen et interiores morbos prudenter notas et de remediis admones, et quantulum affulgeat spei doces (quod ab illis praetermissum fuerat) gratdssi-mum mihi officium praestitisti. Quod et psalmos canere et conventus agere destiterunt, nescio quibus inanibus minis territi, in eo apparuit pudenda eorum ignavia et timiditas : in hospitio autem ne-gando (ad quod officium certatim se ingerere de-buerant) turpius fiagitium. Sed bene est, quod neque animi tui constantiam debilitavit eorum mol-lities, quin torpidis et prope recusantibus te sponte offerres: neque offendit ingratitudo vel alio reflexit, quin semper operam illis tuam impendere sis pa-ratus, modo admittant. Nos acriter, ut videbis, eos stimulare conati sumus.8) Te vero cur strenue currentem horter nulla est causa. Tantum Dominum precabor ut te spiritu prudentiae, moderatio-nis et zeli regere pergat, invictaque virtute fulcire, compescat omnes adversarios, benedicat sanctos tuos conatus et labores. Yale, integerrime frater. Vir retus, Beea, et reliqui collegae mei tibi multam sa-lutem precantur. 14. Calendas Augusti 1559.

3088.1) Etiam hoc nomen Beea suppressit, faeillime resti-tuendum.

2) Binas guidem et nos habemus N. 3026. 3079. Fe-rum quum intra breve tempus utramque se accepisse dicat, fortassis aliqua media intercidit.

3) Seil, in epistola praecedenti.

585 1559 IÜL. . 586

3089.

CALVIN A DANIEL ')

II prend la défense de son fils qui par motif de conscience a quitté sa famille pour venir à Genève.

(Bibliothèque de Berne MS. 141. Deux anciennes Copies N. 50 et 54. Bonnet II. 284. de Félice, p. 40. Trad. angl.

IV. 59.)

A Monsieur et frère Monsieur lebalif dechapistre.8)

Monsieur et bien aimé frère, iay différé iusques à maintenant de vous escrire de rostre fils8) tant pour me resouldre mieulx avec le temps de ce que iauroye a TOUS en mander que par faulte de messager seur et propre. l e ne doubte pas que n'ayes esté fasché de son partement4) estant frustré de vostre esprit et intention quant au train que vous luy vouliez faire tenir. Mais ie vous prie de ne pas tellement lascher la bride à vos passions que vous ne iugiez en équité pour trouver bon ce quil a faict sil est de Dieu. Si vous eussiez eu tel courage quil estoit bien requis de vous acquic-ter de vostre debvoir il y a longtemps que luy eussiez monstre le chemin. Mais si vous estes froid et tardif a sortir del'abysme où vous estes plongé5) pour le moins ne portes pas envie à vos enfans si Dieu les en délivre. Mais prenez occasion de leur exemple à vous inciter a faire tous efforts pour en sortir. Selon que iay apperceu il me semble du tout que vostre fils na pas esté poulsé ny induict de legiereté, mais que la crainte de Dieu l'a con-trainct de se retirer des superstitions auxquelles Dieu estoit offensé. Vous ne debvez estre marry que l'authorithé de Dieu soit préférée a vostre contentement. Ce qui me faict iuger que le ieune homme n'a eu autre regard que de servir purement à Dieu est quil se porte icy modestement et sans aucun

3989.1) Le nom de François Daniel ne se lit pas dans le MS., mais nous sommes suffisamment renseignés sur les faits gui ont fourni à Calvin l'occasion de renouer les relations avec son ami de jeunesse. (Hagen, étude sur D. trad. p. de Félice.)

2) Magen p. 14 dit que Daniel était avocat dans les environs d'Orléans; De Félice p. 43 dit: bailli de S. Benoit. D'après une lettre de 1565 (»6. p. 39) il demeurait à Orléans. Da mention d'un chapitre indique qu'il avait l'administration des biens d'une collégiale.

3) H s'agit du cadet; l'aîné, Pierre, était avocat au parlement de Paris.

4) Magen, au contraire (l. c.) dit que la vieille amitié du père envers Calvin, Pavait engagé à laisser son fils commencer ses études à Genève sous la direction du réformateur. -Notre lettre contredit manifestement cette manière de voir.

5) Cela paraît assez clairement indiquer que le père n'était pas protestant. (M. de Félice p. 43 paraît être d'un avis contraire.)

signe que de droicte chrestienté. Il na encor eu nul secours de moy : combien quil nait pas tenu à luy offrir de bon cueur, et seray tousiours prest, pour l'amour de vous, l'aider selon que ma petite faculté le portera. Mais sur tout ie desire que vous soyez appaisé envers luy. Ce nest pas comme sil vous eust quicté à la façon des garsons desbau-chés : mais puis quil a eu zèle de suivre Dieu, vous avez bien à vous en contenter: de quoy ie vous prie bien affectueusement. Iespere après avoir eu quelque response de vous escrire plus à plain. Cependant après mestre de bon cueur recommandé à, vous, à Madame vostre mere, vostre femme, ie sup-plieray nostre bon Dieu vous avoir tous en sa garde vous gouverner par son esprit et vous acrois-tre en toute prospérité. 6) Ce 15. de iuliet 1559.

Vostre humble frère et entier amy Charles despeville.

3090.

GRATAROLUS CAL VINO.

Apud Sulzerum egit ut iussus erat de negotio superarbitro commendato. Addit quaedam de Caesare et comitiis Germaniae.

(Ex autographo bibliothecae Rhedigerianae Vratislaviensis MSS. Tom. m. B. fol. 36.)

Clarissimo et optimo Genevensis ecclesiae pas-tori D. Ioanni Calvino suo observandissimo.

Genevam.

S. Fideliter nuncius tuas l ) mihi gratissimas literas reddidit. D. Sulcerum adivi, et una tuo no-mine diligenter salutavi, et simul quae scribis indi-cavi. Is laetatus est et gratias egit ingentes, quum-que illi ob temporis, ut aiebat, brevitatem BCribere non vacaret, rogavit ut suo nomine tibi significarem se propediem copiose ad te scripturum: non habere nunc ex Germania quidquam novi, ac rogare ut ad nos de rebus Gallicis, ut succedunt, affatim per-scribas, aut alias certiores facias. Superarbitrum putat D. Sulcerus brevi rem expediturum, 2) quam-vis mihi videatur semper idem, nempe lentus et subfrigiduB. Certe illi admodum nunc vacat, quum neque tribunatum neque consulatum vel aliud onus

6) Pour la suite voyee la lettre du 26. Nov. 3090.1) deperditas.

2) N. 3043. 3044.

587 EPISTOLAE 3090-3092 588

hoc anno gerat, et iam ut scribis et certum est omnia tentavit. Si videro perseverantem eius len-titudinem curabo ut alicunde stimulus habeat.

Caesar Augustae pergit nimius esse in pompa-ticis missis et caeremoniis omnino romanensibus. Asserit se nolle in nostro novo evangelio conce-dere, et non ita diu est quod quum iussisset duci 81é8iae 3) ut ex his unus esset qui umbraou-lum (vocamu8 nos baldachin) in processione sui Domini panacei ferret, isque renuiBset, ablegavit eum ab aula sua. Is vero facile hanc licentiam tulit, sed alii principes, praesertim christiani, aegre tule-runt hoc. In comitiis quae rursus instaurantur vix obtiDebit quod volet. Sed haec et maiora. fusius ex aliis te percipere puto. Pridie scripsi ad D. Hezam nostrum, per tabellarium Anionium vestra-tem. Cupio aliquando rescire num fideliter reddi-derit. Perge colophonem Institutioni addere et bene ac diutius quam mundus ac phanatici vellent vale. Quod Dominus pater optimus concédât. Sa-luto plurimum communes amicos. Basileae 29. Iulii 1059.

T. T. G-ulielmus Gratarolus.

3091.

DE LA VIGNE OALVINO.

Gratias agit de epistola consdlatoria nuper eccle-siae suae missa. Quae pro tempore rege mortuo tran-quillitate quadam fruitur in posterum vero graves procellas orituras praevidet.

(Ex autographo Cod. Goth. 405, fol. 15. Bdidit Liebe p. 63.)

A Monsieur Monsieur despeville.

Domino I. Oalvino S. P . in Christo Iesu. Qui ad aliquem soribunt cum quo eis nulla in-

tercessit consuetudo soient initio rationem cur scri-bant exponere, ne ex abrupto aut nulla occasione scrip8isse videantur. Sed quum Domini nostri Iesu Christi vinculo, quo nullum aliud firmius, tecum copulati et colligati simus, verendum non fuit ad te sine praefatione scribere, tum quod etiam ad nos primum scripsisses. Nobis igitur allatae sunt lite-rae tuae, ') quae nobis et nostro gregi in tanta re-

3) Siglum s. compendium scripturae nobis incognitum. 3091.1) Fortassis ecu innuit quas nos sub N- 3081 tibi ex-hibuimus.

rum calamitate ac paene desperatione plurimum solatii attulerunt. Nam quum undique nostrorum iaimicorum insidiis cingeremur, eorundem edictis paene obrueremur, et velut classico quodam ad bellum vocaremur, nobis magnos aminos dedit quod nos tibi et tuis curae esse intelleximus. Nihil est enim in afflictione quod magis recreet magisque nos confirmât, quam quum videmus nostram calamita-tem ab aliis iniquo animo ferri, nobis manum por-rigi, aliquid Uteris allevationis adferri et precibus Ohristianorum iuvari. Ac sane nos onere levari videmur quum quandam oneris nostri partem nostri fratres sustinent. Nostrorum quidem inimioo-rum impetus sunt crebri et acres, multorum odiis premimur: sed quum multis nostram salutem com-mendatam videmus, tunc nobis consuli a Domino intelligimus, cui id totum acceptum referimus. Verum quidem est, etsi omnes a Domino desciscerent, nos tarnen in officio manere oportere: sed quum nostrarum partium multos esse sciamus, illud ne-scimus. quomodo acriores stimulos addit. Id vero totum a nobis'dictum existimari voluimus ut intel-ligcres ingentes et immortales gratias nos tibi agere, quod sollicito animo praesto tuis Uteris nobis fuisti, et ut te, satis tarnen incitatum, ad pergendum in-citaremus, quum per otium licuerit. Non enim nos latet quam te sollicitum habeat cogitatio turn officii tui turn etiam aliorum. Dominus noster sua in te dona semper augeat et te nobis totique reipubli-cae christianae diu incolumem servet.

De nostrae ecclesiae statu breviter sic habeto: Regis Henrici edicto atrocissimo conturbati publicas condones paululum interrupimus ne nostros magistrates , qui nos antea tulerant, irritaremus, nee omnium in nos iram et odium concitaremus, interim tarnen aliquid agentes ab oculis nostrorum ci-vium remoti. Sed quum paululum rem refrixisse, nostros magistratus nihil obesse, et animos nostrorum inimicorum morte regis fraotos esse olfecimus, in publicum rursum prodiimus, idque sine ullo tu-multu. Induciarum quidem illarum tempus breve fuit, quum ecce Neustriae2) praefectus tanquam lupus vespertinus armata manu nostram urbem nos opprimendi et perdendi animo ingreditur. Sed nostri magistratus ad quos etiam res pertinebat (quod nos antea aequo animo tulissent) donis et honori-bus, quibus ille pascitur, ita eius impetum retude-runt et eius animum mollierunt, ut nulla nostrorum olade discesserit. Putabat ille se cives nostros ar-

2) Batet scriptorem in Normandia quaerendum esse. Etiam Hist. Mart, eo in loco ex quo supra ad ep. modo lau-datam nonnidla excerpsimus loquitur de deereto parlamenti Botomagensis post regis edictum promulgato contra conventus piorum. A. 1562 obvium mum habebimus in 8. Lo.

589 1559 IÜL. 59»

matos contra se reperturum, sed quum eos pacatos et regi audientes reperit, eos in coelum laudibus extulit. Is enim disseminabatur de nobis rumor, idque ab inimicis, nos rebelles esse, contra regem congredi velle, nos magistratus peculiares creare, et multa alia quae nunc non est dicendi locus. Hae calumniae ver-santur in illorum ore, haec crebris usurpantur et iactantur sermonibus, hi rumores de nobis passim sparguntur, a quibus tarnen tantum abfuimus ut ille praefectus nos inique accusari di-xerit. Nunc Dei beneficio tanto fruimur ut nulla procella, nullus ventus nos de officio deturbet, nul-lusque est locus in tota Gallia in quo maior sit li-bertas, minor tarnen afflictio. Atque quum ea Domini in nos bénéficia animo recolimus, ea miramur et obstupescimus. Interim tarnen nos munimus ut quum tempestas aliqua orta fuerit, (orietur autem brevi) prudentiores et cordatiores simus. Nos certe tanquam ex aliqua specula gravem tempestatem futuram prospicimus mundusque prope omnis nobis minatur. Nos tuis precibus commendamus. Nostri omnes te salutant in Christo Iesu. De domesticis inimicis quos habemus Dominus a Sagitia verba tibi faciet. Gratia et pax Domini nostri tecum et cum tuis omnibus. Vale.

Vostre treshumble frère et serviteur De la Vigne, au nom de tous.

3093.

MORELLANUS CALVINO. r

Quo in statu res smt, maxime quoad regem Na-värrae, paucis docet.

(Ex antographo lacero Ood. Genev. 112, fol. 40. Orottet Chron. N. 63.)

A Monsieur Monsieur Passelius.

8. Non possem explicare gaudinm quo tuis literie ') sum affectas. Nihil cadet irritum de iis quae praeoipis atque mones. Boc.2) obviam illi 8) misera-

3092.1) deperditis. 2) Rochaeum {La Boche-Chandieu.') 3) Navarreno, eut et Conestabilis Montmorency se so-

dum obtulit ut una Guisianis sese opponerent sub quorum tutela et quasi imperio miser et debilis MU puer Franciscus IL erat. Sed rex cunctabatur sperans fore ut per iïlos Na-«orrai» ab Bispanis reeuperaret, qua spe tarnen exeidit. {La Planche p. 203. La Popeliniere f. lib?)

mus ut indicaret ius eius, nostram voluntatem atque adeo totius nobilitatis, ne tantam occasionem de manibus elabi pateretur. Verum quo magis ho-minem impellam et formidinem omnem adimam, occurram illi etiamsi longius absit. Etenim tardius processurum audio ut spatium intercédât, quo redire possit Con., quem ad Phüippum mittunt4} isti, ut regis verbis gratias agat de tam prolixa et benefica völuntate quam nuper oblatum misit. Nemo est tarn hebes quin perspiciat, Gar. summa vi mo-liri ut omnes honesta specie amoliatur a latere regis quos a Navarreno esse suspicatur, ut quum is advenerit sit ab iis solitude Quo spectet vides, nimirum ut inopia consilii et comitum ad silentium adigatur Navarrenus aut ad Guisianas partes con-cedere cogatur. Sed quibus aliquid mandatur alius aliam causam infe adeo ut frustra conatus Cardinalities fore oonfidam. Sootiam frae-num momordisse, atque emori paratam potius quam pap Manus eo mittere conantur sed refu-giunt tanquam a praesen milites et capi-tanei : verum tarnen adacti sunt nonnulli ut n a . .

rent, quorum fortunam déplorant omnes. Ur-get nefarius latro 5) ut senatores reliquique nomine Christi vineti quamprimum iudicentur et exstin* guantur. Praeterea suis addictie quasi Signum de-dit, ut multo atrooius nomen christianum inseoten-tur quam dudum: ex quo effectum est ut passim proscribantur et vinciantur nostri praesertim in Normania et Aquitania. Reginam6) ad quam lite-ras nuper dederamus, quibus satis humaniter re-sponderat, commovere iterum conabimur, ut tam deploratum furorem oompescat. De reliqua, pater optdme, ad omnes occasiones, uti mones, intenti eri-mus atque ex tempore consilium capiemuB a Domino, ne quid temere et imprudenter geramus. Hunc precor, optime pater, ut te ecclesiamque totam quae istic est conservet. De meo reditu ne labores prius-quam a me audias quid ab hac mutatione rerum certo sperandum sit. Vale, eruditissime vir et pater mihi observandissime. Collegas nostros meis collegarumque meorum qui hic sunt verbis pluri-mum salvere iube. Cal. Augusti 1559;

Tuus obsequentissimus filius F . Morellanus.

4) seil, ut cum (Condaeum) em aula submoverent, mi-serunt eum in Flandriam eo praetextu ut pacem c. rege His-paniae ratam faceret. {La Planche p. 207.)

p. 211.)

5) Card. Lotharingus. {Hist. eccl. I. 221.) 6) - • • " - - — 6) Catharinam Mediceam {ibid. 211. 224. La Planche

591 EPISTOLA

3093.

MORELLANFS CAL VINO.

Supplementum praecedentis.

(Ex autographo Cod. Genev. 112, foL 41.)

A Monsieur Monsieur Passelius.

S. Praefestinantimihi exciderat illud deWitte-bergico de quo te scripsisse aiebas. Eas literas non Tidi, quare etiam atque etiam vide oui dederis, et quam primum significa quid impediverit quominus redderentur. Quum statim profecturus essem ad eum de quo scripseras, moram iniecerunt novae et repentinae hostium incursiones qui uno exusto*) alios in caroerem incluserunt, nullo servato iuris ordine. Confirmandi erant nostri et ex tempore nova consilia capienda. Itaque ad reginam regis parentem scripsimus quod in rem esse putabamus ne ilia semper dissimulante ita prodigaliter nostro-rum sanguis effunderetur. Earum literarum respon-sionem nondum accepi, sed quoniam equo admisso iam iam ad N.2) convolo, negotium collegis dedi ut te de rebus omnibus sedulo admonerent. Doleo quod non addideris qua specie irrupturi essent: quan-quam satis rationis suppetet quamobrem arma inférant. Yale, optime et colendissime pater. Dominus te fortunatissimum nobis conservet. Amen. Aug. 3. 1559. Te nostri salutant: nostro nomine tuos saluta. %

Tuus ex animo obsequentissimus filius F. Morellanus.

3094.

ERBA0HIU8 CAL VINO.

Grablas agit ei de nupera eius epistola, laudes tarnen nimias ibi in ipsum collatas deprecatur. Defleb Regis Qalliae in pios saevëiam, verum non minus evangelicorum intestina dissidia. Èmique ei autor est ut Institutionem suam alii potius quam suo Electori dicare velit.

8093.1) Ew hist. Mart. fol. 508 v. coniicimus ülum fuisse quendam Nie. Guenon d'Aunisel en Champaigns, envoyé à la mort an cimetière S. lean pea de iours après le trespas du roi Henry.

2) Nararrennm.

3093—3095 592

(Authenticnm exemplar com snbscriptione autographs exstatin Cod. Genev. 113, fol. 15.)

Pietate et eruditione oruatissimo viro D. Ioanni Calvino verbi divini ministro.

S. Ornatissime vir, literae tuae ') quas ad me Francisous Hotomannus iureconsultus transmitti cura-v,it, duplioi nomine mihi gratae fueriint: partim quia propensam animi tui erga me voluntatem, partim quia tuum in propaganda atque illlustranda reli-gione Studium mihi antea satis notum declararunt. Etenim quod de honoris ac dignitatis accessione, meque ad magni oeconomi munus publica ecclesiae et rei publicae causa eveotum esse gratularis faus-taque omnia atque felicia mihi optas id tuae huma-nitati atque modestiae tribuo. Quod vero interea me mei officii et vocationis diligenter atque stu-diose mones, tuae pietati atque prudentiae largior, tibique propter utrumque gratias ago. Virtutes quas mihi tribuis praeter. diligentiam et fidem in me non agnosco, atque ideirco vereor ne ad susti-nendam earn pro vinciam minus idoneus atque huio oneri impar sim. Nosti equidem pro tua prudentia quam gravia sint his extremis temporibus ecclesiae vulaera, quam magna in rebus publicis incommoda, quae si sananda aut tollenda sunt solertem et in-dustrium medicum atque oeconomum postulant. Haec quum in me desiderari satis intelligam, lu-bens optarem hoc munus illi, qui et rei publicae et ecclesiae maiori cum fruetu et laude praeesse eius-que commoda melius prospicere atque promovere potuisset, demandatum esse. Interea quod ad me attinet, operam dabo ut si quid in medium consu-lere potero, quod vel ad profiigandam papatus cor-ruptelam restituendamque solidae christianae doc-trinae puritatem, vel ad bene instituendam refor-mandamque reipublicae disciplinam per tin et, id a me non negljgatur.

Quod de regis Galliae2) sincerae pietatis odio et implacabili saevitia in Christianos significasti, ex aliis quoque summo animi moerore intellexi. Neque quemquam tam duro pectore praeditum arbitror, qui, quum tarn numerosam turbam piorum fratrum, ut nobis profecto crebro scribitur, ferro ignibus et fLammis ob religionis sincerae professionem crude-lissime tradi audiat, vehementer animo .non condo-lescat atque commoveatur. Nam quum sint fratres, idemque nobiscum caput habeant Iesum Christum, sintque membra eiusdem corporis et denique viscera nostri corporis, quando audimus in eos tantam sae-vitiam et immanitatem exerceri, fieri certe non

3004.1) N. 3083. 2) de cuius obitu nihildum in Germanium relatttm fuisse:

iure mirari possis. Vide tarnen not. 4.

593 * 1559 AUGUST. . 594

potest quin ipsi et horreamus et uramur animo, non minus quam si propria affiigerentur corpora. Verum illud nos oonsolari debet semper quod salvator noster dixit disoipulum non esse maiorem magistro etc. et quod certo sciamus eos omnes qui huiusmodi martyrio coronantur veritatis causa affligi et prae-mium habere vitae aeternae.

Etsi autem haec tarn crudelis atque barbara imma-nitas summopere deploranda et detestanda, tarnen et id non minus dolendum est, quod in tarn splen-dida atque uberrima evangelii luce, tanta adhuc re-periatur caligo, tantaque dissidentium opinionum atque animorum dissimilitudo, ut qui unius capitis, atque corporis membra esse deberent, et fraterna caritate se mutuo complecti, sese non minus contu-meliis et maledictis, quam membra Antichristi soient, afficiant atque prosequantur.- Quapropter cogitare deberent viri boni, qua ratione ex eoclesia huius-modi dissensiones possent profligari et Christiana Concordia constitui. Ad quam quidem rem, quantum in nobis erit, Studium et consilium nostrum conferemus, dabimusque operam ut aliquando et quidem brevi Deo volonte arnica fraterna atque Christiana de controversis quibusdam articulis insti-tuatur collatio.

Porro, quod ad Institutionem tuam de novo retextam attinet, laudo sane tarn honestos et pios labore8, et editionem tuarum lucubrationum avide exspecto : nam et tuam docendi rationem et doctri-nam mihi probari satis ex aliis cognoscere potuisti. Sed consilium tuum, quo Illustrissimi Electoris nomini hoc tempore dicandàm censes, etsi non improbo, putarem tarnen consultius fore si aut Re-ginae Scoriae, quae iam ut aocepimus Reformatio-nem ecclesiae instituit,3) aut Galliae régi qui et ipse amplecti veritatem dicitur,4) dedicaretur. Timendum enim est ne si quidam importuni et sus-piciosi homines intelligant principi tuos conatus et labores placere, minus prompto animo ad earn de qua dixi collationem sint venturi. Interea bene valebis cum Domino nostro Iesu Christo, Dei filio atque hominum redemptori,*ut facis, féliciter vivito: tibi tuisque omnibus cunota humanitatis atque ehri-stianae caritatis officia de nobis persuadeas velim etiam atque etiam rogo. Dominum FareUum, Besam et Budaeum nostro nomine plurimum salutato. Rap-tim 8. Augu8ti Ao. 59. Augustae. ,

Eberhardus Comes in Erpach etc.

3) Haec scilicet erat tunc apud exteros rerum gestarum cognitio.

4) Quum ita de Henrico logui non potuerit hoc ad Franciscum filium referendum omnino erit. Eœ quo efficies eum iam huius accessionem rescioiste.

Calvmi opera. Vol. XVII.

3095.

CALVINUS STURMIO.

Agit de rege Navarrae, cuius quum fides suspecta sü pro tempore, quid consüii capiendum non probe perspicere se dicit.

"(Autographon non exstat. DescribimuB ex reteri exemplari •Cod. Genev. 107a, fol. 201, coli cum 107i>, fol. 44, Epp. Bern. VI. 847 et Simleri Vol. 95. Insoriptio desideratnr. Habet

vers. angl. IV. 61.)

S. Neque pigritia, neque securitate, neque par-simonia factum est ut post discessum D. Hotomani1) de negotio inter nos incepto2) verbum nullum fe-cerim, sed me argumenta penuria taciturnum reddidit, quia litera8 frigidas et inanes mittere pude-bat. Ex eo autem tempore novi quotidie et inter se contrarii rumores de Varrano.8) Certe mihi plus decies significatum est, vel postridie vel biduo post in aula exspectari, quum tarnen longius abesset septem dierum itinere. Nam simul ac innotuit ex-peditionem ab eo susceptam, creditum fuit summopere festinare, ne occasio efflueret. Atqui lente reptando vix singulis diebus quatuor leucas gallioas confecit. In hac dubitatione non est cur me quie-visse mireris : acriter tarnen eum obiurgavi oui illius conveniendi partes mandaveram, quod non obviam profectus foret. Quid respondent adhuc me latet. Inde autem magna ex parte hodie pendent nostra consilia. Quamdiu vixit Henrichus satius erat hunc celari. Sed quae illius morte accidit mutatio, nos ad novam haue neoessitatem compulit. Imo quia nescio an vester adhuc maneat in sententia, nihil auderem, nisi certior de eius voluntate factus, aggredi, ne stulta vel temeraria esset mea sedulitas. Oaeterum, ut initio censebam, omittendum esse Varranum, cuius mihi suspecta esset levitas, ita hodie velim nolim quid animi habeat scire necesse est. Si ve-niBset tempestive in aulam, ut omnibus vulgo per-suasum fuit, pridem ex eius responso quid faotu opus esset edoctus, ne momentum quidem cunctatus essem. Sed quia neque literas mittere tutum erat nisi per certum hominem, neque etiam constabat ubi posset reperiri, satagere non debui. Si quid allatum fuerit quod vestra scire intersit, non par-

3095.1) Quern ergo nuper Genevae fuisse oportet. 2) Si quid videmus, negotium illud erat ut Navarrenus

impetteretur ad remp. capessendam, ne Guysiani soli rebus pour entur. Caleinus regi diffidebat, Sturmium contra in eum finem sategisse constat.

3) Intettiges Navarrenum qui lentius in itinere proce-debat de industria. {Morel N. 3092. La Planche p. 203. 212. ss. La Popeliniere f. 145 sq., de Thou ed. Bas. II. 685. Soldan I. 294.)

38

595 BPISTOLAE 3095—3096 596

cam 8umptibus. In Guisianis4) multa audacia, sed ut in hominibus desperatis. HJa5) ubi liberaliter nostris pollicita est, nihil praestat. Ergo ex ad-Tentu Varrani certius net indicium. Ante satagere neque utile est, neque etiam licet. Vere de illo pronuncias, neque Deo neque hominibus eum confi-dere. In nobis nihil tale reperies. Tale, ornatis-slme vir. Dominus te gubernet, tueâtur, benedicat.^ Idibus6) Augusti 1559.

3096.

MORELLANUS CAL VINO.

Fuse narrât quae cum rege Navarrae egerit ut eum ad virilem actionem excitaret, quoä tarnen minime successisse videtur, ita ut iam de aliis mediis cir-cumspieiendum sit: et quidem de proximis regni comir tiis cogitat quae regis pupiîli tutélam constituere deoenf. Interea Guisiani furere non desimunt.

(Ex autographo Cod. Gêner. 112, fol. 42.)

A Monsieur Monsieur Passelius.

S. Trium dierum iter obviam processi homini: •) quem pertentare summa ope sum annisus. Oaeterum perincommode accidit quod Bocheus, quem prae-miseramus2) antequam tuas literas8) accepissem, alio itinere reversus erat, priusquam illo pervenirem. ïtaque coniecturis utendum fuit ut in re dubia. Quas quum studiose collegissem, comperiebam id quod postea sum exp'ertus, paulo melius quam pridem ad causam nostram esse affectum, sed maxima formidine laborare, quam crearent alerentque Mon-lucius*) Mandensis,s) Desquarts, qui non dubium quin Guisiadum praemiis inducti sint ad hunc ener-vandum. Omnes ingenii vires adhibui ad confir-

4) La souveraine authorité tomba entre les mains des deux frères de Guyse pour disposer.de toutes choses à leur plaisir. (La Popelinière, f. 143. v. La Planche p. 204.) Comp. N. 3103. not. 9.

5) La Boyhe, mere de François II., avoit iusques alors, et notamment en la prise de la rue S. Jaques, donné quelques signes de n'estre point ennemie de la religion. (Hist, eccl. I. 210. de la Planche p. 211.)

6) Versio anglica falso 18. Aug. praebet'. 3096.1) régi Navarrae.

2) N.. 3092. 3) deperditas. 4) Jean de Montluc episc. Valcntiae in Delphinatu. 5) De la Planche p. 212: Le connestable sentant ap

procher la mort de Henry1 avoit envoyé au roy de Navarre pour; incontinent s'acheminer à la cour à fin de se saisir du gouvernement avant que ceux de Guyse s'en fussent du tont

mandam eius voluntatem. Demonstravi, divino munere, quum nihil exspectaret eiusmodi, viam illi patefactam ad regni gubernacula, quae inire posset omnium ordinum secundis volnntatibus. Nulli non pertaesum esse Guisianae avaritiae: praecipue pro^ ceribus intolerabile videri tantum eorum fastidium. Quod si nihil aliud ilium moveret, quomodo tandem contemnere posset ecclesiae calamitates, quae illi suo sanguine carior esse debet. Adferebam prae-terea coniurationem, quam cum Henrico Guisiades fecerant in eius perniciein, nee dubitare debere quin isti recuperata dignitate et adauctis viribus auda-piores forent, faciliusque perficerent quod obitu Henrici prohibiti fuissent exsequi. Quod 8i quis obstruere illi viam conaretur, tum deinde rationes demonstrabam quibus compescerentur adversarii, pracipue quod abs te in mandatis habebam. Per-multis ultro citroque sermonibus habitis narra-bat se velis remisque aditurum sui iuris possessionem: inde facile posse laborantibus suc-currerer sin autem adverBariorum iniuriis re-pelléretur, se quamprimum domum reversurum. Quid, inquam, domum aemulis concedens redire co-

"gitas? an earn tibi maculam inuri-patiere? an falles regni exspectatibnem? quis te postea erit in orbe prinoeps contemptior ? Reticuit aliquantisper : paulo post interrogavit, quomodo tantum posses, et quibus principibus uterere. Negavi te quidquam te-mere polliceri, satis passfm esse notam gravitatem-integritatemque tuam. De principibus autem, quo-niam urgebat ut eorum nomina ederem, quo saltern gratum animum erga illos exhiberez, non satis ea me tenere respondi, sed si illis uti vellet, brevi sciri posse qui et unde essent. Germani, ' inquit, prodigi sunt pollicitatores, at quum tempus est pro-missa palam faciendi, tum ad fidem fallendam sex-centas rationes habent in promptu. Excepi christia-norum principum alios esse mores, praesertim quum de causa Christi agitur et de christiano principe. Ad extremum quum neque accepisset neque repu-diasset conditionem quam offerebam, de his rebus, inquit, quum Lutetiam pervenero, iterum colloque-

emparés. Mais ce prince pen désireux d'honneurs et d'affaires n'en fut autrement esmeu. Il se souvenoit aussi que le connestable avoit "eu fort peu d'esgard à luy au traité de la paix dernière et pourtant n'osoit se fier à luy. Parquoy il ne se ha8ta aucunement et donna loisir aux autres de s'insinuer en son l ieu . . . . Ayant communiqué ceste affaire à ceux de son conseil (les principaux desquels estoyent Iarnao, l'evesque de Mendc, bastard du feu chancelier du Prat, Fr. d'Esoars, chambellan, son principal favori, et Bouchart maistre des re-qùestes) eux voyant une chose de laquelle il pouvoit leur advenir du bien, luy donnèrent conseil de s'acheminer à, la cour le plus diligemment qu'il seroit possible. Mais la chose ne fut plnstost conclue que ceux de Guyse en furent advertis par d'Bscars, qni vouloit avoir deux cordes en son arc et avoit 'toujours fait mestier et marchandise du secret de son maistre.

597 1559 AUGUST • 598

\

I \

mur, sed cave ne haeo effetantur. Ergo aliquam-diu exspectandum est, ut soiri certo possit quae spes ab illo sit.

Domum revertenti praesto mihi fuit Eiverius stb Ottomanno6) missus cum iisdem fere mandatis quae abs te nuper acceperam, non paucis adiectis quae nobis adiumento esse possunt. fTerurn age,

ftoptime pater, si usque adeo ignavus ac vecors ill© jfuerit, ut sibi nobisque déesse velit, nullane alia Ma est qua praesentibus ecclesiae miseriis opitule-mur? Scio preces apud Deum caoteraque pietatis

"ofEcTa primo a te loco poni. Inferiora vero alia media, praeter illud de N.7) nulla proféra.' Tu autem etsi plurimum cernis, nee ita mihi placeam ut tu quod non videas ipse videre putem, unum tarnen adferam quod an tibi probetur ardeo cognos-cere. Lex est apud Gallos ut rege mortuo si pu-pilli sint liberi primo quoque tempore ordinum regni comitia fiant, quorum de sententia moderator s custodesque Ipsis pupillis dentür, 'praeficiantûr-que regni negotiis' alii, ut quisque sanguine régi proximus erit, qui ad aêtatem virilem eorum omnia regant. lure igitur ordines regni convocare licet. An autem illi sbli de quo agimus? nonne etiani cuilibîit ilia flagitare fas est, vel infimae sortis hûius .regni, quum iaceant proceres, et metu de-fixi liberum verbum fa'cere non audeant? Quod si torn iniuria petentibus fiat, nonne iure possunt om-nes armis repetere quod paucorum factio et exteri tyranni extorserunt? De vidua regina spes prope-medum nulla. Quum enim satis comiter prioribus nostris Uteris respondisset, et sperare iussisset tolera-biliorem conditionem, deprehendimus paulo post earn de re nulla minus laborare quam de salute pio-rum. Nam quum ea praesente Oardinalis mandata daret de vinctis exstinguendis, non modo non leniit quidquam verbis de furore beluae, sed ne minimam quidem significationem tristitiae dedit. Quapropter nostri senatus iussu literas ad earn scriptas,8) acer-biores illas quidem, sed quas lenioribus verbis pcr-soribi noluerunt. Quibus perleetis, hem, inquit, etiam mihi minantur.9) Earûm literarum exemplar

6) Biverius (le Maçon N. 2969.) Argentoraii fuisse videtur. Nee est quod mireris, ministros verbi plwimos isiis: temporibus negotiatorum politicorumi vices obiisse.

7) Navarreno. o)\deest verbum. 9); De la Planche p. 211. Ces,ie dame qui d'un oosté

se voyoit le chemin ouvert pour, establir son anthorité de pins en pins, tant pource qn'on s'adressoit à elle que pour; le mo-en qn'on luy donnoit de savoir, tons les secrets de cenx de a religion, fust pour les ruiner par eux-mesmes, on pour les

avoir-a sa devotion en un besoing, usa d'une merveilleuse ruse en oest endroit. Car feignant d'estre irritée de ce que la mort.de son. mary luy estoit ramentue de telle façon: Bêlas, dit-elle, de quoy est-ce qu'on me menaoe? Oar comment

fa

ad te mitto, ut videas quam ferrea sint pectora quae Satanas occupavit, quum illi stomachum movent, quod infleoterë ad misericordiam, et deiieere apud Dominum animum eius debuerat. Cardinalis mirabiliter furit.10) Nuper in senatum processit, adductis una seoum duobus et viginti a libelîis supplicibus, ut multitudine sententiarum Burgensem fortissimum Christi militem obrueret. Sed abiit vesanus infecta re. Nam cupiditate et factione Car-dinaUs suorumque addictorum palam demönstrata taies iudices Bwrgensis eieravit, postulavitqufe ut quoniam de senatus corpore esset, totus senatus, non pars aliqua, de sua causa cognosceret. Itaque invito Cardinali, qui se exhausturum huiu& sangui-nem putabat antequam N» advenisset, in longiprëin diem dilatum iudicium est. Oaéteruin nullum finem insectandorum piorum papistae faciunt. Vix elabi-tur septimana quinaut aliquis "vinciatur, aut'vulnéJ-retur aut interficiatur a stolida plebis crudèlitàte; aut ignibus consumatur, aut quin aedesalfquàe dl-" ripiantur. Ex quo «fficitur ut ad miserandam pâii-citatem redacti simus. Huius civitatis exemple passim per Universum fere regnum plèbes insanitint. Dominus nostri misereatur, dignamque mercedeûï hostibus suis tandem rependat. Vale, optime colen-dissimeque pater. Collegas omnes nostros quaeso meo nomine salutes officiosissime. 15. Augusti 1559.

13 huius mensis iusta Henrici peracta sunt, festinatur ad inaugu-rationem Francisci, dictus est ad earn rem dies 25 huius mensis. ll) Te N. diligenter salutari iussit.

Tuus obsequentissimus P. Morellanu8.

pourroit Dien me faire pis qu'il a fait m'ayant osté oe que ie> prisois et aimois le plus? Toutesfois peu apres, comme aucunement rappaisée elle leur donna plus gracieuse response (comp. Hist. eccl. I. 224.)

10) Ibid. p. 209 (Hist. eccl. 221): Estant do Bourg ramené de la Bastille en la conciergerie, le premier president et ceux de la grand' chambre voulurent juger l'appel comme d'abus. Mais il présenta des causes de recusation contenant blasmes tresdeshonnestes et dignes de mille gibets, requérant en ontre conseil luy estre administré. Le cardinal adverty afin de faire promptement juger l'appel et esvanonir les cari*-' ses de recusation, amena an parlement le chancelier Olivier et plusieurs maistres des requestes choisis à sa devotion. Dn • Bourg mandé ne s'estonna pas de oeBt appareil ains remons-tra au Cardinal qu'il s'esbahissoit comme luy, son ennemy mortel, partie accusateur et principal solliciteur, se rangeoit au* nombre de ses juges. Sur quoy luy blêmissant s'excusa l'asseurant qn'il estoit son meilleur amy. Toutesfois puis qu'il avoit telle opinion de lüy il s'en deportoit volontairement. Finalement ses causes de recusation furent déclarées admissP blés, et ordonné qn'il ahroit conseil, de sorte que le Oardi- • nal se trouva tout confus. (De la Place p. 20; Mém. de Condé I. 246. 266. 270. Le fait relaté ici se passa au 2. Août.)

11) Facta tarnen demum fuit d. 18. Sept. (Journal de Bruslart, Mém. de Condé I. 4. La Place p. 26.)

38*

59a EPISTOLAE 3097—3098 600

3097.

LOQUETUS CALVINO.

Fcclesiam gallicam novam Eouquenomi constitutum nuntiat.

(Ex autographo Cod. Genev. 113, fol. 17.)

Eximio viro magistro Ioanni Calvino ecclesiae Genevensis pastori diligentissimo.

Genevae.

S. P . Non dubito, eximie pastor et pater ob-servande, quin D. FareUus aliquando meminerit apud te spei cuiusdam novae ecclesiae in pagis ge-nerosi comitis Nausoviensis * recenter exstructis. *) Iam vero (laus Deo optimo maximo) hostium* nobis apertum est ad evangelii publicam praedica-tionem in Ulis, nee potuit Satan suis conatibus varus illud oecludere. Metuebamus plurimum ne in-dusia et caeremoniae Saxonicae quibus hie utuntur Germani ministri nobis proponerentur. Sed nullus de Ulis sermo habitus est. Et quum initio suspecta erat doctrina nostra superintendent!, quod videlicet zwingliana esset existimanti, tandem post aliquot familiaria et moderata colloquia factus nobis amicus, qui antea hostis faturus apparebat. Laboraverunt in hac r e D . FareUus2) et D. Ckambreius3) quorum laboribus usque nunc felicem successum dedit Do-minus cuius auxilio exspectamus adhuc maiora. Po-pulus admodum rudis est et agrestis sed utcunque docilis: quem cupimus commendari Domino quoti-dianis precibus ecclesiarum. Sed quid praesentibus meis literis praetermissum est supplebitur scripto D. Chambrei ad te. Tale in Domino, optime pater, cui ingentes gratias habemus quod te suae ecclesiae restituent incolumem. Datum Bouquenomi 16. Au-gusti 1559.

Tuus filius in Domino Looquetus.

3097.1) Adolphus Comes de Nassau-Saarbrück ecclesias in ditione sua reformaverat et ministros evangelicos instituerai, inter quos et Loquetus nuper diaconus in eeel. Argentoratensi. Mus successor et frater Joannes IV. ipse quidem pontifiais sacris addietus fuit, subditos autem libère suam religionem sequi sinébat. (Keller, Gesch. Nassaus 1864. p. 297.) Suie FareUus Cal. Mai. 1560 suum libeHum: Du vray usage de la croix dicavit. (Kirchh. II. 155.)

2), Israel Arcketius s. Achatius superintended in Saar-werden laudat eius. epistolas ad quosdam pios scriptas quibus reformationem promovere studuerit. (Kirchh. I. I.)

3) Infantius (Lenfant) Sr. de Cambrai. N. 3079.

3098.

STATORIUS OALVINO.

Praemissis nannuUis de medico quodam qui se Genevae mole habitum dicebat, plura offert de Stan-caro eiusque haeretica sententia de Christo secundum solam humanam naturam mediatore. Caeterum Po-loniae statum non uno nomine calamitosum depingit.

(Ex autographo Cod. Paris. Dupuy 102, fol. 93.)

Clarissimo viro D. Ioanni Calvinp, verbi di-vini apud Genevenses praeooni fidelissimo.

Genevae.

Gratiam et pacem a Deo pâtre et Domino Iesu Christo. Amen. Mense, ni fallor, Ianuario ') litems ad te dedi per Sébastianum,2) qui se Barbirio bibliopolae8) eas Francorarti tradidisse affirmât. Utinam ex tuis literis meas tibi redditas esse intel-ligam. Yehementer enim (ut caetera taceam) se-dari controversiam medici ülius *) cupio : cuius glis-cente in dies fama ecclesiae nostrâe vix conquies-cunt. Quanquam enim a Rege nostro Sigismundo Augusto yir ille ad IsàbeUam Hungariae reginam missuss) nunc a nostris ecclesiis abest, nec ipsius hue iam speratur reditus, adeo ut iam nihil ad ec-olesias nostras pertinere videatur, ea tarnen est hominis inter Polonos autoritas et gratia quum ob singularem artis suae felicitatem, tum vitae incul-patae integritatem, ut facile persuaserit, se non sine gravi iniuria accepta a vobis discessisse: etiamsi uni tantum Lasco rem totam aperuerit. Neque vero alio consüio istud iam bis repeto, quam quod tuam imprimis famam hic illibatam esse cupio. Quare si huic vulneri commode mederi poteris, obseoro, ut te autore nostra ecclesia simul cum vestra con-quiescat.

Yix enim dici potest quot subinde machinis Satan nos adoriatur :6) ac eo potissimum tempore furit, quum aliqua nobis quietis spes affulsit. Quum enim ante duos menses T) utcunque solidius iacienda essent ecclesiarum et scholarum fundamenta, multique no-

3098 1) Imo Cal. Febr. N. 3004. 2) Peehium N. 2924. 3) Genevensi. 4) Blandratae. Quocum tarnen postea familiaritate

iunctus fuisse videtur. (Beeae ep. 16 in ej. Tract. III. 224.) 5) Mortua est ante finem anni. 6) Pro tempore ergo ipse nondum ad antiirinitarios

transierat. Vide tarnen not. 9. 7) In synodo ad 25. April, convooata praesente ' Lasco

et Sarnicio conclnsnm eBt institaendnm esBÔ examen ministro-rum, quid sentiant de Deo et trinitate. (Lubien. 148. Stoinii hist, or ig. Unit, in Sand. bibl. 184.) Hie Stoinius Statorii nepos fuit. (Lub. I. I.)

601 .1559 AUGUST. * «02

biles viri ministros sibi dari postulaient, adeo ut magnus pietatis proventus iam appareret, e Trans-tgrlvania Pinczoviam venit Stancarus homo se-ditiosissimus,8) qui Scotico ac Lombardico suo dogmate de mediatore in nostris ecelesiis horren-dum axfofta excitavit, Nestorii damnatam haeresim mutato nomine renoyans. Asserit enim unam in Christo naturam, id est, humanam tantum esse Dei et hominum mediatricem: divinam autem in Christo naturam, nihil ad mediatorem pertinere, id est, me-diam non interponi inter Deum, id est, trinitatem et homines. Porro huius audaoiae sese inprimis noster licet valetudinarius Lascus opposait, Lismaninus, bona ministrorum atque nobüium pars: heri autem in frequenti coetu confessionem fidei nostrae (de mediatore) scripto edidimus, conârmatam verbo Dei primum, deinde vetustissimorum patrum sen-tentiis, postremo conciliis, et Tigurinae Lausannen-sisque ecclesiae ac D. Petri Martyris Uteris : quas ante triennium Lismaninus attulerat. Christum ergo 6/ioovGtov et coaeternum patri confitentes cre-dimus esse fitafotjv nostrum, non tantum qua homo est, verum etiam qua üeus est. Qua vero impro-bitate et ambitione est Stancarus (quae duo Uli amnios ad pugnandum addunt) hanc confessionem ut Arrianam publica disputatione impugnare voluit. Sed nostri, quibus non est integrum publicas dispu-tationes inire (est enim regium hoc instituere) rixandi ansam furioso homini praeciderunt: sed ille iniuriam sibi fieri clamitans tandem obtinuit, ut publice suum dogma profiteretur. Ego vero haec scribo, dum ipse in templo ad ravim vociferatur, ea linguae procacitate et virulentia, ut earn ferre ne-quiverim. Quanquam vero ille sub cuius auspiciis haotenus vixi9) non plane Stancariano delirio suf-fragatur, ita tarnen homini favet, ut nobis eo hio manente integrum non esse iudicemus, diutius hoc in loco haerere, nisi iuge certamen cum improba pessimorum hominum caterva subire velimus. Atqui non ad pugnas, sed ad pacem adspiramus. Utinam vero non tarn a vobis remoti essemus, ut tuo eon-silio nobis mature in rebus tarn dubiis adesses.

Non1 0) tarnen est auditus, propter editos libellos,

8) Speciaiia hue pertinentia alibi non legimus. Verum constat in alia synodo m. Nov. Pinceoviae eelebrata multum cum Stancaro disputatum fuisse (Lub. et Stoin. 72. IL). Annis praecedentibus in Transylvania magnas turbos excitaverat. {Pariz Papai rer. trans, et hungar. comm. in Misc. Tigur. EL 2. 143 SS.). Fortassis noster aUudit ad syn. Pinceov. m. Nov. 1558 habitam (Lubien. 117).

9) Fuit is Bemianus s. Bemigius ChelmsM eques Po-lonus vexiUifer palatinatus Cracoviensis (Sand. 48 Lub. 148). Si gulàe tac dicit cum iis contuleris quae Lub. et Stoinius de synodo m. Novembris tradunt, facile in earn sententiam inch-nobis Siatorium Calvino fucwm fecisse orthodontia simulata quum ten» in eo esset ut Blandratae asseclam se exhiberet.

10) Haec in margine.

quibus omnes orbis reformatas ecclesias, ut Arria-nas Manichaioas et Donatisticas damnât. Ipsi autem libelli palam cremati sunt. Hinc discessum in Bus-siam molitur ad propagandum oxtofta. Ulic " ) enim fautores habet.

Lismaninus quidem nobiscumest:12) sed nee ille mihi ad pugnas natus esse videtur. Denique nisi Dominus huic loco consulat, futurum video, ut glo-riam suam turpi ignominia commutet. De his autem non est quod plura soribam. 'Spero enim te quum a Lasco nostro, turn a Lismanino amplissimas literas accepturum.

Quid novi ad te scribam nihil sane occurrit, nisi forte scitu dignum putas Turcae Selymanni filios mutuis inter se armis crudeliter non procul ab Alexandria Aegypti confiixisse. Quod nonnulli ad Europae felioitatem facere aiunt. Poloniae nostrae bellum a Mosohis imminet: quo tarnen res evasura sit adhuc est ambiguum. Nostri limites baud ita pridem Scytharum incursione trepidarunt. Undique fere pestis nos cingit, atque inauditus anni istius ardor, quo omnia fere in agris aruerunt, fa-mem horrendam minitatur. Interea magis inva-lescit vitiorum omnium licentia. Nisi ergo Domini dementia nostra soelera longe superarit, sane de nobis actum iri video. Inter alias vero calamitates ea longe acerbissima est quod bibliorum interpre-tatio (de qua proximis ad te literis scripsi) in medio iam cursu abrupta est : is enim Polonus collega noster ab ecclesiae sinu ad impietatem Stancarianam defecit. Nisi ergo Dominus intermortuum opus istud excitet, horrendam verbi salutaris famem in tanta ministrorum inopia maxime vereor. Thenau-dtts1S) me deseruit, assentiente tarnen Lismanino et Lasco. Spero tarnen propediem rediturum. Non enim procul hinc abest. Tuis precibus me quaeso iuves in hac rerum perturbatione, et tu ipse pecu-liari libello14) nostrae de mediatore sententiae suf-fragare: quanquam sparsim in tuis libris perspicue doceas filium Dei, nempe secundam divinae trini-tatis personam, iam olim officium fitahou gessisse, quum ad patres ante datam legem, turn ad prophe-

11) vox dubia. 12) t. e. orthodoxies. Verum audias velimus 6. Seho-

mannum ap. Sand. 193 dicentem: A 1559 veni ad D. a Lasco ad christianae pietatis progressas faoiendos. Ubi quidem multum profecissem nisi virum sanctum mors eripnisset, me praesente Pinczoviae: nbi ego onm P. Statorio, Io. The-

-naudo, Fr. Lismanino, 6. Blandrata, B. Oohino familiariter vixi et evidenter didici errorem esse, non fidem christianam, trinitatis personaram omnimodam aeqnalitatem. Si vel ipse vel Lismaninus usque ad obitum Laset cum hoc familiariter oonversaius est, neuter iam aperte antitrinitarium se professus esse videtur.

13) Collega Statorii in regenda schola. 14) ProU. T. IX. p. 35.

603 EPISTOLAE 3098—3101 604.

tas post datam legem, id est, priusquam è lâyoç aàqi iyiviTo. Vale, Vir präestantissime. Pinczoviae 20. Augusti 1559.

Tuus in Christo Domino Petrus S. Tonvillanus.

3099.

COLONIUS HOTOMANO.

Nunciat fasciculum literarum Geneva missarum deperditum esse.

(Ex Cod. Goth. 404. fol. 331 autogr.)

Doctrina et eruditione praestantissimo viro D.Franc. Hottomanno Legum doctori.

Argentinae.

Pax tibi et salus a Domino, vir praestantissime. Ut primum Montoiam reni, nihil prius in votis ha-bui quam de fasoiculo illo literarum, de quo mecum egeras, scisçitari. Sqd ecce dum laetus exspecto quid boni hae literae adferant, excidisse servo in itinere quod Metim inter est et Montoiam intelligo, itaque amissum fasciculum, qua re gravius nihil trjstiusque accidere potuit. De hac re certiorem t>. Calvinum facio his Uteris, et ut primo quoque tempore de argumento illarum literarum ad nos perscribat nomine D. de Clerevant peto, quo is facilitas sibi consulere possit.

Noyi hie quoa scribam nihil est, nisi quod G-uisios adhuc dominari constans est rumor. Bogo te ut exemplum earum constitutionum, *) de quibus sermo inter nos fuit, quum poteris ad nos mittas. Nam huius rei spem D. de Clerevant feci. Literas has ad D. Calvinum, ubi primo quoque tempore nuncium nactus fueris, mittas obsecro. D. ex arce Montöia 20. Augusti.2) Salutat te plurimum hos-pes meus.

Tuus Petrus Colonius alias Agrippa.

3099.1) Disciplinant eccl. Gallic, d. 28. Maii Lutetiae pro-mulgatam in synodo innui credimus.

2) Annum sistit eiuadem ep. ad Calvinum d. d. 9. Sept.

3100.

SOOINÜS OALVINO.

Status religionis in Polonia usque aneeps aliis alio tendentious et rege reformationem non curante vel neutram partem a se alienare völente.

Ex autographo Cod. Gothani 405, fol. 122. — Bdidit Bret-schneider. p. 200.)

Oeleberrimo doctrina et pietate D. Ioanni Oal-vino perpétua observantia colendö.

Genevaè.

Cupiebam et sperabam ad vos recta venire, sed iamnon licet, ') et dolet multa a vobis utilia et congelationis plena audire non posse, et vicissim nar-rare quis ecclesiarum status, quae faciès rerum in Polonia et in Lituania,2) ubi sane magnis conatibus regnum Christi propagare student non pauci neo infimâe sortis homines, sed contra opulèntiores ac multo plures nituntur illud opprimere, alii ut pror-sus omnem disciplinant effugiant, alii quia de suis fortunis agi non de religione existimant. Bex autem dirimi quidemlites istas vellet, ut in pace et otio de-litiis suis frui posset, sed laborare, ut exverbo Dei aliqua certa doctrinae forma proponatur, negat ad se pertinere : conciliorum id esse atque pontificum. Videt enim fidelium numerum crescere, et brevi futurum ut adigantur episcopi ea facere, quae nunc sua sponte deberent, et cogitât, se apud émues principes excusatum irir apud Bomanum etiam, cuius favor in Barensi causa3) nunc est ei valde necessarius, si postea dixerit suas admonitiones fuisse neglecta8, quum toties protestatus sit, nisi concilio dissidia tollantur, se impetum suorum diu-tius ferre non posse, et coactum fuisse per leges et constitutiones regni, quaecunque senatus decreverit appfobare. Ita dum putat utrosque conservare, neu-tris per omnia satisfacit., Utinam illi animus esset MaximiUani,4) vel huic /regnum ut Sigismundo Auguste liberum oontigisset. At Deus sua admirandà sapientia non minus abutitur pusillanimitate quam patientia nostra ad gloriam suam illustrandam. Non. audeo plura et magis arcana, quae non ex coniec-turis aut relationibus, sed ex privatis ac liberis ip-sorum çoHoquiis accepi: verum si ocoasio dabitur

3100.1) qua de causa neseimus. 2) unde medio hoc mense Turicum redierat, teste Bull. ep. -

ad Utenhov. d. d. 24. Aug. in Qerdesii Serin., IV. 1. 444. 3) Gomitatum Barensem (Bari) iure haefeditario a

maire Bona Sforza a. 1558 defuncta ipse sibi vindicabat. 4) quem adierat Vindobonae ut. Maio> in itinere. (Soc.

Butt. ep. 1Ö1 Mai. ap. Trechsèl H. 438.)

6(05 1559 A

unquam, tu vir excellentissime audies forsitan non ingrata, et Deo gratias agendo Laelium tui obser-vantissimum redamare incipies, quod etiam nunc facias oro.

Tiguri 22. Augusti 1559.

Excellentiae tuae studioBissimus Laelius Sozinus.

D. Cardio et D. Budeo aliisque fratribus omnibus salutem opto.

3101.

CALVIN AU DUO DE LONGUEVDLLE.

Nouvelles exhortations *).

(Copie, Bibl. de Genève. Vol. 107. f. 121. Vol. 107 b. fol. 52. Berne P. 128. — Ruchat VII. 376. Orottet Chr. N. 43. Bon

net II. 286. Trad. angl. IV. 63.)

Mon seigneur, iespere que vous ne trouverez point estrange que ie continue à vous exhorter plusieurs fois non seulement de persévérer, mais aussi de profiter et croistre en la foy du sainct Evangile, et monstrer par effort que ceste semence tant pre-tieuseque Dieu a mise en vous eßt tombée en bonne terre et a prins racine vive pour produire son fruict en toute vostre vie. Mesme quand loportunité s'adon-neroit de vous jnciter plus souvent, ie croy que ma diligence ne vous fascheroit point. Et vous experi-menteres assez le besoin que vous en aves au milieu de tant de destourbiers que satan vous dresse, aus-quels il est difficile de résister, et seroit du tout jmpossible, si vous nesties muni de vertu plus qu'humaine. Et voila pourquoy ie ne doute point que vous ne desiries destre fortifié par bonnes et sainctes admonitions à faire vostre devoir, comme vous scaves que nous ne gagnons rien à nous flatter en nostre jnfirmité, si nous ne rendons à Dieu le service et-lhonneur qujl mérite. Car quoy que nous puissions alléguer, puis que sa gloire nous doit estre plus pre-tieuse que cent mille vies, il ny a nulle excuse que nous ne confessions la vérité de son Evangile quand il nous la fait cognoistre, comme cest un sacrifice quil requiert estroitement de nous. Et cest à ce propos que nostre Seigneur Jesus Ohrist dit que nul nest digne destre son disciple sil ne renonce à père et à mere, à femme et à tout ce qui est du monde.

3101.1) N. 3060.

FGUST. . 6(fô

Or, Monsieur, vous avez un grand avantage, en ce que Ma Dame vostre mere ne desire rien plus que de vous voir cheminer rondement en la crainte de Dieu, et ne sçauroit recevoir plus grand plaisir de vous quen vous voyant porter vertueusement la foy de lEvängile. Si de lautre costé il y a quelque empesohement, il vous fault prendre courage à le surmonter, et ne fleschir en façon que ce soit pour gratifier aux hommes en fraudant Dieu de son droit qui luy appartient, Il ny a affinité terrestre qui ne doive estre mise sous le pied, pour céder et donner lieu à lhonneur de nostre souverain père et unique, pour faire hommage a nostre Seigneur Jesus duquel tout parentage depend. Vous scaves par experience, Monsieur, que ie ne vous di pas ceci sans cause dautant que vous estes contrain douir beaucoup de contradictions ausquelles il ne vous est licite de consentir sans estre desloyal à celuy qui vous a si chèrement acquis, à fin que vous luy soies dédié. Par quoy il vous est nécessaire de vous revestir dune telle magnanimité, quil ny ait ne faveui4 ne haine des hommes qui vous destourne de glorifier celuy qui mérite bien destre préféré à toutes creatures mortelles et caduques. Et de fait cest le seul môyetf d'aspirer à son Royaume spirituel, que de mespriser tout ce qui nous tient enveloppez ici bas. Mais à fin que vous soyes disposé à Boustenir tous ces combats, ie vous prie, Monsieur, de vous exercer son-gneusement à lire et ouir la parole de Dieu, et les sainctes instructions qui vous pourront guyder à Intelligence djcelle, afin que vous senties vivement en vostre coeur ce que dit sainct Paul que lEvangile est la doctrine de vérité, et que par ce moyen vous maintenies avec une constance invincible la querele qui vous sera certaine. Car voyla qui est cause de la froidure et lascheté quon voit en plusieurs, cest quils n'appliquent pas leur estude à bon escient à se résoudre, tellement quils puissent dire suyvant ladmonition de S. Paul, quils sçavent à qui ils ont creu, et que celuy qui est la vérité infallible se monstrera fidèle en gardant leur depost. Pour tant, Monsieur, prenez courage, ie vous prie, à batailler pour parvenir à la couronne de justice, la quelle nous est bien donnée de pure gratuité, mais à telle condition que nous confessions le nom de Jesus Christ, auquel elle a cousté tant cher pour la nous acquérir. Et à fin que Dieu besongne en vous et vous soustienne par la vertu de son Esprit, ie vous prie, aussi, Monseigneur, de vous garder des alle-chemens et délices de ce monde, dont il est impossible que vous ne .soyes environné,, Et à fin que vous soyes tant mieux sus voz gardes, pensez que ce sont autant d'enchantemens de Satan et poisons mortels pour vous mettre à perdition. Or Dieu, par sa bonté infinie, nous a voulu appeller a une condition bien meilleure. Combien donques que beaucoup dé

607 EPI8TOLAB 3101 - 3104 608

ceux qui se disent fidèles, se donnent licence de s'abandonner à leurs plaisirs plains de corruption, ne vous dispensez2) point à leur exemple, de peur que la clarté que Dieu vous a donnée ne s'esteigne.8) Mais apprenes de porter le joug de nostre Seigneur Jesus lequel vous trouvères doux et leger, quand vous soufirires destre gouverné par luy.

- Sur quoy, Monsieur, après mestre humblement recommandé à vostre bonne grace, ie supplie nostre bon Dieu vous enrichir de plus en plus de ses dons spirituels, vous confermer en son obéissance, vous avoir en sa protection, et vous maintenir en bonne prospérité. Ce 22 daoust 1559.

3102.

CALVIN A MADAME DE ROTHELIN.

H lui adresse la lettre écrite à son fils et profite de l'occasion pour l'affermir dans sa foi. ')

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 122. Vol. 107b, fol. 53 v. Berne F. 132. Ruehat VII. 377. Bonnet H. 289. Trad.

Angl. IV. 65.)

Ma dame, ie ne doubte pas quen ces change-mens et revolutions vous nayez à soustenir beaucoup d'alarmes, et que vous ne soyes agitée dun coste et dautre. Si vous y estes empeschee, vous scaves à qui il vous fault avoir vostre refuge pour obtenir secours. Nous avons la promesse de celuy qui a toute force en main, que nostre foy sera victorieuse par dessus tous les ennemis de nostre salut. Appuyons nous donc sus luy, et invoquons le en toutes nos nécessitez, et nous ne serons iamais frustrez dans nostre attente, quil ne nous tende la main pour nous subvenir. l e vous prie, ma dame, quoy que beaucoup dautres soyent tardifs ou mesme reculent, de ne point décliner du droit chemin, mais poursuyvre vertueusement la saincte vocation à laquelle nous sommes appeliez iusques à ce que vous ayes attaint le but. Car nous sommes eleus et adoptez dun trop bon père, pour nous lasser de luy complayre et conformer toute nostre vie à sa volunté. E t lheritage auquel nous sommes appeliez est trop excellent, pour nestre point poursuyvi iusqu'au bout. Nous avons bien à louer Dieu, ma dame, de ce que nous entendons de vous. Mais

2) disposez Bt. 3) s'esloigue Bt.

3102.1) Voir N. 3059.

quand jl est question dhonorer Dieu, vous ne scau-ries vous y porter si vertueusement quil ny ait occasion de souhaitter encore mieux, comme iespere que vous tendres tousiours à plus grand avancement, et vous y efforceres. "

Vous verres la lettre que iescri à mon seigneur vostre fils. Pour ce que ie soay combien la maison à laquelle il est allié,2) est pour la pluspart contraire à lEvangile, ie nay point faict difficulté de luy remonstrer quil se doit tant plus garder destre séduit ou corrompu ou destourné, comment que ce soit, de la pure simplicité à laquelle nous debvons adherer en noBtre Seigneur Iesus Christ. l e croy aussy que vous ne trouverez pas tel advertissement mauvais, veu la nécessité quy est.

Sur ce, ma dame, après mestre ' humblement recommandé a vostre bonne grace, ie supplieray nostre bon Dieu vous tenir en sa saincte garde, vous conduire tousiours par son Esprit, et faire quo son nom soit glorifié en vous de plus en plus ius-quà la fin.

3103.

MORELLANUS CALVINO.

Pergit in narratione rerum Gatticarum. De Navarreno vix ae ne vix quidem ultra sperandum. Guisiani iam arma par are videntur ad regnum occu-pandum.

(Er antographo Cod. Genev. 112, fol. 44.)

A Monsieur Monsieur Passelius.

S. Existimo te metu illo iam esse vacuum quo tenebare nuper, ne redditae nobis non essent tuae literae. *) Nostras enim ad te pervenisse puto ex quibus intellexisti me obviam profôctum fuisse illi de quo significabas.2) Admonendi tarnen sunt Lugdunenses amicis) ne fasciculos literarum nostra-rum apud se consenescere patiantur. Quod de reditu meo 4) soribis arriperem, nisi me haec tempora

2) Il était neveu de Marie de Lorraine, reine douairière d'Ecosse, soeur des Guises, mariée d'abord à Louis IL d'Orléans, duc de LongueviUe. 3103.1) deperditae.

2) 2V. 3096. De Navarreno loquitur. 3) Per quos ergo literarium Mud commercium procura-

batur. 4) Ultimum suam ex Lutetia scribit a. d. III. ldus

Sept. Quando vero redierit non constat.

609 1559 AUGUST. . 610

tarn turbulenta et tantae exspectationis adhuc mo-rarentur. N.5) audivimus virum sese non praesti-tisse: facile tarnen sarciri posse quod admisit. Ri-verio (quem ab Ottomano missum indicaveram su-perioribus Uteris, cum iisdem mandatis quae tu mihi dederas aliisque nönnullis non levis momenti), Bwerio, inquam, autores fuimus ut exspectaret quo modo se gereret N. sub haec principia, et an specimen aliquod ederet suae erga ecclesias benevolentiae. Nam si pergit esse ignavus neque suo nostroque discrimine quod in oculis est expergiscitur, quid adhuc illi plura cum periculo committeremus ? Gui-sius a regis morte haec omnia gessit.6) Mutua-tus est a 80cero suo7) quadringenta milia coro-natorum suo ipsius nomine. Familiam regis in sua verba adegit sacramento, sicuti etiam duces Germanicarum copiarum. Et brevi adfutura di-cuntur tria milia equitum pistolicorum, ut ex opor-tuna eius ipsius ebrietate, qui Stipendium multibus quaesitum venerat, expiscati sumus. Ingentem ar-morum vim in suis aedibus aliisque opportunis in oivitate locis conflavit. Senatus omnis vel mer-cede conductus vel perterritus ab huius fratrisque Gardinalis nutu pendet. Oives nihil aliud quam pertimescere norunt. Quae quum ita sint, quo tandem ista pertinere putas quum omnia circum pacata sint? Temere nihil augurari libet. Sed quum istorum ambitionem perpendo non possum quin 8uspicer, haec esse comparata ad regnum oc-cupandum exstincta stirpe regia reliquisque proce-ribus, si qui contrariarum partium fuerint.

Quum haec scriberem rediit a N. noster Ro-cheus quem ad Sanctum Dionisium vocaverat :8) referons ab ignavo et vanissimo illo comprabata fuisse quaecunque per eius absentiam sub regis nomine isti constituèrent: praecipue quod Guisius dux omnibus regni exercitibus praefectus fuerat,9) Cardi-

5) Instruction donnée par le Sr. de Montluc à M. de la Tour qu'il envoyoit an duo de Q-uise pour l'informer des dispositions da roi de Navarre (Mém. de Condé I. 307): Be-monstrera M. de la Tour à Msgr. le due comment le Roy s'en va par delà avec deliberation d'cstre entièrement ung en amitié avec lay et Msgr. le Cardinal, non seulement comme -cousin mais comme frère etc. De la Planche p. 214:' ne craignirent ceux de Guise de faire cognoistre leur authorité avec le mespris du Navarrois . . . . Venant devant eux il leur fair soit d'autant pins de caresses et courtoisies qu'ils se mon-stroyent rudes et difficiles en son endroit. Vigesima Augusti tandem in Curia adfuit.

6) La Popelinière f. 143 v. 7) Alphonso duce Ferrariensi. 8) Ayant séjourné quelques jours à la cour le roy de

N. print congé du roy pour aller à S. Denis faire le deuil du feu roy selon leur coustnme. (La Planehe p. 215.) <

9) Popelinière l. c • Fut mandé à tous gouverneurs chefs de guerre et magistrats des villes d'obéir au duo de Guise comme an Boy mesme. Les finances pareillement

Calvini opera. Vol. XVII.

nalisque thesauris. Haec quum ita habeant, heu quantae tempestates eoclesiis gallicis imminent! Itaque fréquentes in ea sententia sumus, si tibi non improbatur consilium, ad volandum esse mature in Angliam ad reginam exorandam, quo nostris exsu-libus, quos necesse est multos fore; aliquot ecclesias concédât ad quas se recipere possint quoad Dominus meliora indulgeat.I0) Vale, illustrissime vir et pater colendissime. Dominus te sua benevolentia aetemum prosequatur, eoclesiaeque suae perdiu concédât. Oollegis nostris meo nomine quaeso pluri-mam salutem nuncia. Aug. 23. 1559.

Tuus obsequentissimus filius P. Morellanus.

3104.

CALVINUS HOLBRACO.

Agit de dissidio inter ilium et collegam exorto. Iliacos intra muros peccatum et extra esse, ipso indice, facile perspicis, Hötbracwm tarnen magis excusât et discessum probat.

(Ex apographo Bibl. Academ. Lugduno-Batavae Cod. Papenbr. 2 humanissime in nostrum usnm descripsit V. Clar. W. N. du

Bien bibl. praefectus.)

Ioannes Alcuinus Gulielmo Houbrake. *)

Ut te consilio maxime iuvare cupiam, optime frater, multae tarnen rationes impediunt, nisi quod rectius te fecisse arbitror cedendo quam pertinacius urgendo odiosum illud certamen2) cuius non nisi tristem fore exitum omnibus notum erat. Quia enim causa non satis dextre mihi acta fuit, iam ablata erat nobis remedii opportunitas. Quod de tua patientia antehac scripsisti, credo equidem verum esse: sed quum magis ingenue cum tuo collega agere deberes, ex tuo silentio et tacita indignatione nata est simultas, quae varus delationibus aucta est, donec inde erupit contentionis incendium. Verum

furent maniées par les plus favorits du cardinal, et furent avertis tons les Parlemens quil avoit la surintendance sur la politique.

10) Optime perspexit quod futurum erat. Iam m. -Sept, persequutio recruduit summa cum saevitia. 3104.1) Titulus nobis valde suspectus et haudquaquam Cal-vino deberi videtur, qui se nunquam Alcuinum scripsit et Rolbraci nomen semper aliter efferebat.

2) cum Perrucello (N. 3028). 39

611 EPISTOLAE 3104-3105 612

ne doloris tui vulnus frustra exacerbera me contineo. tJnum illud repeto: quia tibi cum adversario pug-nandum erat, cuius ambitio et superbia cum falla-cibus blanditiis coniunctae ecclesiam misère perdi-derant, nihil fuisse utilius quam pacem redimere tuo dicessu.3) Me quidem excruciat ecclesiae dissipation atque coniecturam facio quam tibi molesta fuérit. Bed quid frustra cum morbo incurabili con-tenderes? Alibi reperiet Deus locum, ubi uberiore cum fructu operam ecclesiae impendas. Interea silentio frangenda est eius intempéries qui tumul-tuandi causa adversarium expetit. Nain quod ad te spectat, optimum in quo acquiesças bonae conscien-tiae solatium suppetit. Si paulisper exspectaveris, sponte se ille ante breve tempus praecipitein aget. Hoc modo agendum tibi est ut placatis dissidiis se solum perdat, salva ecclesia: nisi forte resipiscat, quod magis optandum est.

Hie novi quotidie rumores sparguntur ad nos territandos, ac certum est nos periclitari, nisi ab in-sidiis caveamus: quanquam summum nostrum praesidium est in preeibus, quia nisi pro nobis Deus exeubet inanis erit nostra vigilantia et sedulitas. Vale, optime frater et fidelis Christi serve, quem precor ut te spiritu suo regere pergat, tueri et be-nedicere. Genevae 24. Augusti 1559.

3105.

VILLEMADON A LA REINE CATHERINE.

Coup d'oeil rétrospectif sur ses débuts et destinées à la cour de France, principalement quant aux dispositions religieuses autrefois éveillées par les psaumes de Marot, et exhortations suggérées à l'auteur par la mort du roi Henry.l)

(Mémoires de Condé 1. 620.)

3) Argentoratum se contulit Vide epp. Hotomani m. Nov. et Dec. scriptas. 3105.1) Un extrait de cette lettre est inséré dans la Chronique de Crottet p. 66. Voyez aussi de la Flanche éd. Buchon p. 211: Ce qui esmeut Catherine de Médicis à promettre au prince de Condé, à Mad. de Eoye sa belle-mere et à l'admirai

i , de faire cesser la persecution pourveu qu'on ne s'assemblast \ et que chasenn vescust secrètement et sans scandale ce furent 1 certaines lettres et remonstrances à elle envoyées le 26 d'aoust

par un gentilhomme qui avoit servi la feue roine de Navarre 1 qui se sonscrivit Yillemadon anquel la dite dame avoit antres I fois privément conféré de ses affaires et mesmes des poincts ; de la religion. Voyez aussi Bist. eccl. I. 225 et les lettres de

Morel N. 3096. 3113.

Madame.

Encores que douze ans y ait, et plus, que je me suis retiré de la Cour en ma maison, pour illec mieux considérer la fin à la quelle l'homme a esté mis sur la terre, et m'efforcer soubs l'aide, bonté et grâce gratuite de l'Eternel, en faire mon devoir, ou partie d'iceluy, m'estant desvellopé et proposé de jamais ouvrir les oreilles, et moins me souscier de tout ce qui sçauroit advenir par le monde, voire en ce Royaume: Si est ce qu'à présent il n'a esté possible à la très-humble, trés-affectionnée et fidèle servitude que je doy et porte à l'excellence de Vous, Ma Roine très-bonne et vertueuse, de pouvoir porter et passer en silence le malheur de mon Roy, vostre indicible dommage, incroyable ennuy, et extrême douleur, et que ne m'en soye véhémentement ennuyé et affligé avec mes plus chers amis et voisins, et par paroles et par escript. Et après que mes esprits ont eu quelque commencement de repos pour se soumettre aux saincts décrets de Dieu, je mé suis mis à part moy en profonde pensée et recherche, pour trouver la source et cause de l'infortune advenue au feu Roy, à vous qu'elle poursuit encores. En la fin je l'ay trouvée, Madame, la vérité me l'a monstrée, comme je vous la feray toucher au doigt et à l'oeil, discourant la tristesse de vos jeunes ans, et l.e secours et faveur que Dieu vous donna, pource que de coeur entier vous l'invoquiez. Je commenceray donc, Madame, par vous dire que régnant le feu Roy François, et estant le feu Roy, lors Daulphin, revenu de Piedmont, ou il s'oublia tant que de commettre un ord et sale adultère, par le conseil et conduicte de certains mignons, meschans et infidèles serviteurs, et par lesquels d'abondant la misérable grande Sénéchale, Diane de Poitiers, public et commun receptacle de tant d'hommes paillards et effrenez qui sont morts, et qui encores vivent, luy fut introduicte comme une bague dont il apprendroit beaucoup de vertu: et depuis que les nouvelles furent venues, que la bas-tarde estoit née du susdict adultère, voua fustes mise sur les rangs, Madame, par les susdicts moqueurs et ladicte vieille meretrice: qui vous des-pescherent et déclarèrent entre eux incapable de telle grandeur et honneur que d'estre la femme d'un Daulphin de France, pour ce que n'auriez jamais enfans, puisque mettiez tant à en porter, veu qu'il ne tenoit à vostre Seigneur et Mari. Il me souvient que au lieu et Chasteau de Roussillon sur le Rosne, ils en tindrent un grand Parlement, dont la cognoissance en vint à la feue Roine de Navarre, qui vous aimoit singulièrement, laquelle me dit, voilà de meschans gens : car je sçai aussi qu'ils désirent la mort du Roy Monseigneur et Frère, lequel ne permettroit jamais la répudiation qu'ils

613 1559 AUGUST. • 614

prétendent: et m'a-on escrit d'Italie que Vitupère Vanlay a osé dire à un des plus Grands de la Lombardie, que ce seroit un brave coup de har-quebuse, que celuy qui tueroit le Roy à quelque fene8tre. Mais Dieu les destruira, conservera le Roy, donnera lignée à Madame la Daulphine, quand elle sera en l'aage qu'ont celles de la Maison de Médicis commençants à porter enfans: et le Roy et moy nous en resjouirons avec elle, en despit de tels meschans et malheureux.

Vous n'estiez aussi ignorante, Madame, de telle meschanceté contre vous machinée, ains en aviez une playe fort sanglante au coeur, et cerchiez par larmes et prières le Seigneur, parce qu'en aviez affaire: et en ce temps la vous le recognoissiez, honorant la saincte Bible, qui estoit en vos coffres ou sur vostre table, en laquelle regardiez et lisiez quelquefois: et vos femmes et serviteurs avoyent ce8te heureuse commodité d'y lire et n'y avoit que la nourrice qui ne vous amoit gueres, non plus qu'elle faisoit Dieu, qui en enrageoit.

Or, Madame, nous avons bien ici à contempler la bonté et Providence de Dieu, et l'exercice qu'il luy plaist bailler à ses créatures. Ce bon Dieu ne vous respondit pas incontinent: mais vous laissa plusieurs ans languissante cercher, requérir, demander qu'il s'esveillast à vostre aide, et luy pleust vous laisser appréhender le mal que craigniez arriver par les maladies qu'il envoya au feu Roy François. Qui plus est, laissoit vos ennemis entrer en une joye vaine contre vous, ennyvrez et enflez d'un faux espoir de en brief manier leur Maistre et le Royaume: tellement qu'ils laissoyent eschapper à leurs langues arrogantes et vanteresses beaucoup de folies et bravades, de quoy l'Eternel pour lors vostre Protecteur, et qui avoit plus de soing de vous, que ne pouviez espérer et appercevoir, se moque, et à l'instant va préparer et ouvrir le moyen par lequel il vouloit que toute la bénédiction du Roy et de vous print naissance, et sortit en perfection et évidence. Car ce Père piain de miséricorde, meit au coeur du feu Roy François d'avoir fort aggréables les trente Psalmes de David, avec l'Oraison Dominicale, la Salutation Angélique et le Symbole des Apostres, que feu Clément Marot avoit translatez et traduicts, et dédiez à sa Grandeur et Majesté: laquelle commanda audict Marot présenter le tout à l'Empereur Charîes-îe-Quint, qui receut benignement ladicte translation, la prisa, et par paroles, et par présent de deux cens doublons qu'il donna audict Marot, luy donnant aussi courage d'achever de traduire le reste desdicts Psalmes, et le priant de luy envoyer le plustoste qu'il pourroit Confttemmi Dommo quoniam bonus, d'autant qu'il l'aimoit.

Quoy voyans et entendans les Musiciens de

ces deux Princes, voire tous ceux de nostra France, meirent à qui mieux mieux lesdicts Psalmes en Musique et chacun les chantoit. Mais si personne les aima et embrassa estroitement et ordinairement, les chantoit et faisoit chanter, c'estoit le feu Roy Henri, de manière que les bons en benissoient Dieu, et ses mignons et sa meretrice les aimoyent ou faignoyent ordinairement les aimer, tant qu'ils diBoyent, Monsieur, cestuy-ci ne sera-il pas mien? Vous me donnerez cestuy-là, s'il vous plaist. Et ce bon Prince alors estoit à son gré empesché à leur en donner à sa fantasie. Toutes fois il retint pour luy, dont il vous pleut bien et doit souvenir, Madame, cestuy,

Bien heureux est quiconques Sert à Dieu volontiers, etc.

Feit luy-mesme le chant à ce Psalme, lequel chant estoit fort bon et plaisant, et bien propre aux paroles: le chantoit et faisoit chanter si souvent, qu'il monstroit évidemment qu'il estoit poinct et stimulé d'estre bénict, ainsi que David le descrit audict Psalme, et de vous voir la vérité de la figure de la vigne. Cela fut au sortir de sa maladie à Angoulesme.

La Roine ma Maistresse (qui pour lors estoit avec le Roy François son Frère) le priant d'embrasser en pitié et clémence les Citadins de la Rochelle, en lieu de les massacrer, m'envoya vers vous pour sçavoir de sa maladie: laquelle trouvay ja tant diminuée, qu'il se mettoit à chanter lesdicts Psalmes avec lues, * violes, espinettes, neustes, les voix de ses Chantres parmi, et y prenoit grande delectation, me commandoit approcher, parce qu'il cognoissoit que j'aymois la Musique, et jouois un peu du lue et de la guiterne: et me fit donner le chant et les Parties que je portay à la Roine ma Maistresse, avec la réconvalescence de vostre bonne santé. Je n'oublieray aussi le vostre que demandiez estre souvent chanté, c'estoit,

Vers l'Eternel des oppressez le Père Je m'en iray, luy monstrant l'impropere Que l'on me faict, etc.

Quand madicte Roine de Navarre vit ces deux Psalmes et entendit comment ils estoyent fréquen-tement chantez, mesmes de Monseigneur le Daul-phin, elle demoura toute admirative, puis me dit: je ne sçay où Madame la Daulphine a pris ce Psalme, Vers l'Eternel. Il n'est des traduicts de Marot. Mais il n'eBt possible qu'elle en oust sçeu trouver un autre où son affliction soit mieux despeincte, et par lequel elle puisse plus clairement monstrer ce qu'elle sent, et demander à Dieu en estre allégée, comme vrayement elle sera. Car puis qu'il a pieu à Dieu mettre ce don en leurs coeurs, voioi le temps, voici, les jours sont prochains, que les yeux du Roy seront contens, les désirs de Monsieur le

39*

615 BPlSTOIiA 3105 616

Daulphin saoulez et rassasiez, les pensées des ennemis de Madame la Daulphine renversées, mon espérance aussi et la foy de mes prières prendront fin. Il ne passera gueres plus d'un an que la visitation miséricordieuse du Seigneur n'apparoisse, et gaigeray qu'elle aura un Fils pour plus grande joye et - satisfaction. Naurons-nous point lors bonne occasion de dire, voire chanter avec elle, bénict soit nostre bon Dieu, qui fidèlement a visité et secouru ceux qui en amertume de coeur le prioyent, et espandoyent leurs âmes à luy, requérans et atten-dans sa grâce? Si aurons certes. Et ne se peut garder oestre charitable Princesse en disant ces paroles, que quelque humidité ne luy apparust aux yeux pour sa joye, et véhément amour qu'elle vous portoit, Madame. Elle a esté pour vous une saincte Sybille, et véritable Vatinatrice, d'autant que de treize à quatorze mois en là, vous enfantastes nostre Roy François, qui vit aujourd'huy; et ceste libéralité céleste et suprême qui vouloit démonstrer en vous, vous donna quasi d'an en an et fils et filles, comme chacun voit, dont advint incrédible dueil à vos ennemis, et joye inestimable à ceux qui vous aimoyent: et sur tous à ce Grand Roy et Grand Père qui se baigna en ceste heureuse nativité.

Mais ainsi que ce bon Dieu vous rendoit plus féconde, ainsi alloit le feu Roy négligeant et oubliant tel bienfaict: dont advint que Dieu irrité, permit que ce povre Prince enyvré de la menstrue de ceste vieille paillarde Diane, donna par elle entrée en sa Maison à un jeune serpent, qui secret-tement leichoit le sein d'elle, dont il se feit oracle, et elle organe de luy, qui commença à blasmer les susdicts Psalmes de David, lesquels enseignent à laisser tous péchez, fortifient la chasteté et corroborent la vertu: et va faire feste des Vers lascifs d'Horace, qui eschauffent les pensées et la chair à toutes sortes de lubricitez et paillardises, et met en avant autres chansons folles: et en faisoyent forger de leurs infames amours par ces beaux Poètes du Diable, pour non seulement entretenir leur vie impure et impudique, ains pour les engouffrer et absorber en l'abysme de toute iniquité et désordre, voire de toute impiété. Car luy voyant que ladicte Grande Séneschalle avoit à l'immitation de vous, une Bible en François : avec un grand signe de la croix, un coup de sa main sur sa poictrine, et parole souspirante d'un hypocrite, la luy va despriser et damner, luy remonstrant qu'il n'y falloit pas lire, pour les périls et dangers qu'il y a, mesmes qu'il n'appartenoit aux femmes telle lecture: mais qu'en lieu d'une Messe, elle en ouist deux, et se conten-tast de ses Patenostres et de ses Heures, où il y avoit tant de belles dévotions et belles Images. Ej; par ainsi ceste povre vieille pécheresse persuada tout son dire au feu Roy: et vous y contraignoyent,

Madame, jusques à vous oster votre Confesseur Bou-teilïer, qui pour lors vous preschoit et administroit purement la vérité Evangélique, et au lieu dudict Souieiller vous bailla par force son Docteur Henu-yer Sorboniste, pour suborner vostre conscience: et despuis le bailla au feu Roy pour gouverner la sienne, scavoir qu'elle disoit, et y imprimer ce qu'il vouloit. Brief il vous destroussa tous deux de ces saincts meubles qui ne périssent point, mais entretiennent en incorruption celui qui les possède et toute sa Maison: les vous cacha, et vous rendit tous deux captifs de vaines superstitions, soubs la corde de la vieille, que premièrement pour mieux jouer son roole, il avoit aveuglée.

Le Toutpuissant voyant que ne vous estiez défendue, ni défendiez par les armes sainctes qu'il vous avoit données, et en mettiez vostre pouvoir et vostre vie pour le salut et conservation de vostre Seigneur et Espoux, qui estoit tout mol et tout abesti (s'il faut dire ainsi) vous a laissé en la main de ce serpent vostre ennemi domestique. Toutesfois ne voulant du tout oster sa miséricorde, vous a voulu admonnester de l'invoquer en telle perplexité, et vous retirer à luy en retirant à soy feu Monsieur à'Orléans, qui estoit le plus enfant qu'eussiez. Et après que sa patience a laissé passer quelques ans, ouvrant les bras, et appellant pour voir si iriez à luy (ce que n'aviez fait) vous en a voulu donner deux à une fois, mais en tel travail qu'en aviez porté des maux infinis en vostre corps: et sont tous deux morts, afin que n'ayant fait vostre .-profit du premier, vous veissiez par ces deux derniers l'appareil qu'il faisait de vous chastier, infor-tunant le Roy et ses pays. Mais le Jugement de ce Roy a esté couvert d'obscurité entièrement, et le vostre obfusqué: d'autant que vous vous estes achevée de souiller en diverses idolatries, irritans et contemnans le chef et premier Commandement du Décalogue, vous moquans par vos mauvaises oeuvres du recours qu'on doit avoir à luy seul au temps de tribulation: et avez adultéré avec le bois, la pierre, l'or et l'argent, durant les esbranlemens de ce Royaume, par la prinse de Sainct Quentin, causée par ledict jeune serpent et son frère, pour aller secourir le Siège Romain, tel que Pétrarque le descrit tant bien en ses trois Sonnets commen-çans, Fiama dal Ciel. Par quoy Dieu en tout courroucé et offensé, a permis que le feu Roy soit entré en endurcissement jusques à se constituer vray, parfaict et entier ennemi de sa Saincte Parole, et de ceux qui l'invoquent et servent purement ici-bas: au grand plaisir dudict jeune serpent, vieil en malice et mauvaistié, fils de Caim qui espandit le sang de Bon frère Abel, et qui s'esbaudit et s'esgaye à poursuyvre le mestier paternel: a lasche audict Seigneur Roy défunct la bride et le pouvoir

617 1559 AUGUST. • 618

de mettre iniquement et insolemment les mains sur ses esleus, et destruire leurs corps. Mais si est-ce qu'il luy a pieu monstrer devant tout le monde, qu'il s'en peut, et sçait bien venger quand il luy plaist: car au milieu de vos triumphes et Mariages, appuiez sur une humaine et glaciale paix : mesme l'apres dinée dont en avoit le matin tant consulté contre les siens, il a faict ledict Boy deffunot succomber et tuer d'un coup de lance, et par une façon incogneue: ce Roy (di-je) de qui le naturel estoit bon à merveilles, et ne se fust jamais ainsi desvoyé de Dieu, s'il eust en autour de luy des gens bons et doux, comme il estoit de naissance: ce Boy (di-je encores) dont la double perte me transperce le coeur. Hélas le petit nombre de ses povres et loyaux serviteurs avoyent espérance qu'à la fin les yeux luy seroyent ouverts, et recognoistroit l'erreur où l'on l'avoit mené. Mais (ô cas admirable) qui l'a tué? N'est-ce pas Y Orges, qui n'agueres par son commandement avoit lié et emprisonné l'innocent et troisième Helie, lequel ce povre Roy s'y estoit proposé et par serment, faire et voir brusler de ses yeux propres, avant que partir de Paris? que sont devenus ses yeux? Que leur a faict la main de Dieu? Or vous tous qui aimez et craignez le Toutpuissant, je sçai que le scavez et voyez clairement. Aussi veux-je croire que les meschans qui sont cause de l'estrange mort de ce Roy, le sentent par force, comme bien a fait Pharao la cause des playes d'Egypte, et la mort de son premier né: Saul la preud'hommie de David, en le poursuyvant à mort.

Madame et ma Princesse, pour laquelle je di-roye volontiers à Dieu comme Moise, efface-moy du Livre de vie, ou luy pardonne et la rappelle à toy : et avec Paul, je désire estre anathematize pour le salut de ma Roine : Ne vous la veue * et la vie ainsi estaincte de ce Roy, donner occasion de vous relever, convertir et retourner de tout vostre coeur à Dieu tant prompt à pardonner, que sa miséricorde surpasse la hauteur des Cieux: et de voir vivement et plus clairement qu'en plein midi la cause de tel et si horrible mal-heur? Ne répugnez à la voir: je vous la monstre à l'oeil et au doigt, comme au commencement de ma lettre vous ay promis, et s'il y a en vous encore quelque estin-celle de clarté, la vérité vous descouvre le faict, ainsi que par la miséricorde divine elle a fait à moy. Madame, levez et baillez les mains à Dieu et il vous relèvera; allez hardiment à luy, il brame après vostre povre ame pour laquelle il n'a espargné son précieux Sang: allez, vous di-je, hardiment, car son propre est de pardonner. Faites-luy sacrifice de repentance et de louanges, reprenant en usage ces beaux Psalmes Davidiques, dont jadis vous réfrigériez vostre esprit angoissé, et pour lesquels il

vous bénit en génération. Ils vous sont maintenant duisibles et nécessaires, plus qu'ils ne furent onc-ques, avec la quotidiane ouye ou lecture de la Parole de Dieu. Que vos lèvres soyent les veaux, et vos larmes et souspirs les bonnes odeurs et parfums : il essuyra vos yeux, et resjouira vostre coeur, restablira vostre force perdue, vous embrassera et baisera du baiser de sa bouche, qui est le baiser de paix, asseurance et repos en luy. Madame, voyez, allez, ne répugnez, ne permettez et souffrez que ce serpent, diable rouge et ses adherens, mettent la main audevant, jettent sur vostre face le voile d'Athéisme dont ils font profession, jusques à avoir dit que la Loy de Iesus-Christ pure et en sa simplicité Apostolique, est la Loy des bélistres, d'autant qu'elle combat à la ruine et totale destruction de leur ambition, et contraire à toutes les iniques entreprinse8 qu'ils font, au détriment et dommage de leurs prochains gens de bien. Madame, séparez et eslongnez de vous tels monstres estranges, n'endurez qu'eux qui ne sont de la Maison, et qui n'ont point de part en l'héritage occupent par dol et violence la puissance du Roy et de Vous: et sous le manteau et sous les Noms dudict Seigneur et de Vous, ils saccagent et meurtrissent les enfans et légitimes Peuples du Royaume: aillent ainsi récultans et affoiblissans, et mettans comme sous le pied, les Princes et le Sang de ceste Couronne. Brief il est par tout commun et vulgaire, que ce serpent Cardinal, qui par ses arrogances et audaces dommageables et trop souffertes, ce monstre assis sur le Trosne lilial, vestu et paré d'énorme cruauté, tient les moyens tant q'uil peut de frauder le Roy et la France de juste Lignée et vrais héritiers. Ha! Madame, pensez, pensez à vous qui portez le nomade Roine Mere: soyez-là donques par bons et louables effects: tirez vous, tirez le Roy de telle captivité et dangereux inconvénient. Ne faites pas que par crainte, negligence ou stupidité, soyez dicte (encore qu'il n'en fust rien) consentante à tel mal, et que la Chronique future du Roy et de Vous, soit brute, obscure et noire: et que ce Guisard mette sous sa sépulture, je n'ay point esté Roy, mais j 'ay bien aimé à faire des Rois, et leur commander. Gardez, Madame, gardez le droict à vos entrailles Messeigneurs vos Enfans, D'Orléans, D'Angoulesme et D'Anjou, qu'on ne usurpe rien sur eux par fraude : que tout aille seu-rement selon l'eslection de Dieu: les Princes du Sang, qui sont leurs meilleurs et plus grans serviteurs, vous soyent en honneur. Finablement, Madame, pensez que mon dire c'est le dire du Prophète, que si vous ne le faites, vous verrez advenir en ce Royaume tant de mal-heurs sur mal-heurs (et n'est possible qu'il se face autrement) que seront contraints avec vous, ne trouvans plus rémede

619 EPISTOLAE 3105—3109 620

au mal, de désirer, appeller et crier, Mort, venez à nous, et elle nous fuira: crier, Montagnes chéez sur nous, Terre ouvrez-vous pour nous cacher: pour nous cacher, di-je, du Jugement du Dieu vivant, qui s'est réservé la vengeance et la fait, redemandant le sang de son petit et foible troupeau.

Madame, Dieu vous préserve de telle chose, vous face la grace de vous délivrer de ces mauvais et malins esprits, vous envoyé le sien vrayement principal: et que de vous il découle au coeur de nostre Roy vostre aimé Fils, luy donnant ses Juge-mens pour régner, le zèle, amour et crainte de son Sainct Nom, comme avoit le Roy Jozias pareil d'aage: vous conserve ensemble avec Messeigneurs vos Enfans jusques en vie éternelle, à la joye et liesse de tout le bon et Chrestien peuple François. Amen. De vostre povre Maison, ce 26 de Aoust 1559.

Yostre très-humble et très-obeissant subject, D. V.

3106.

KNOXUS CALVINO.

Ad disciplinant ecclesiasticam interrogate/,.

(Legitur ap. Bezam éd. Genev. p. 321, Laus. p. 460, Hanov. p. 516, Chouet p. 441, Amst. p. 201. Of. etiam Knoxi Opp.

éd. Laing. VI. 75.)

Quae sit rerum mearum conditio, f ratres in Christo colendissimi, quibus armis et machinis impetiti fui-mus et simus, et quomodo Dei auxilio tuti hacte-nus inimicis nostris non cessimus, vos docere potest hic frater non mihi soli sed universae eccle-siae propter pietatem carus. Quern ut viscera mea precor suscipite: eidem significantes quae sit ves-tra de subscriptis articulis sententia.

1. An ad Baptism um admitti debeant spurii, idololatrarum et excommunicatorum filii priusquam vel parentes per resipiscentiam sese subdiderint ec-olesiae, vel ii qui ex huiusmodi prognati sunt bap-tismum petere possint.

2. Utrum monachis et sacrificulis papisticis, qui neque ecclesiae Doi serviunt, neque propter ha-bitudinem servire possunt, annui reditus persolvendi sunt, etiamsi errorem pristinum ore fateantur.

Haec quia nego, plus aequo severus iudicor, non a solis papisticis, verum etiam ab iis qui sibi veritati8 patroni videntur. Plura scribere vêtant febris qua orucior, laborum moles qua premor, et

Gallorum bombardae, ') qui ut nos opprimant, nuno appulerunt. Aderit suis is cuius causam tuemur. Memor nostri sitis in precibus. Gratia vobiscum. Raptim 28. August. 1559.

Yobis addictissimus Ioannes Knoxus.

3107.

MÖRELLANUS OALYINO.

Persequutiones per fatalem pueri cuiusdam pro-ditionem subito recrudescunt Parisiis.

(Ex antographo Cod. Genev. 112, fol. 53.)

A Monsieur Monsieur Passelius.

S. Non dubium est quin fraenos Dominus la-xaverit Batanae ad nos exercendos, adeo impotent! furore grassantur in nos adversarii. Interceptus est quidam cum catalogo trecentorum nominum aut captus. Praeterea puer quidam qui pictori tradi-tus fuerat in disciplinant, quum male acceptas es-set a praeceptore detulit eum apud praesidem a Sancto Andrea. ') Itaque pictor captus est, puer au-

31061) Quo tempore Knoxus in Scotiam rediit, (postr. Cal. Mai. 1559) res inter protestantes et reginam matrem Mariam Lotharingam ad summum vénérant discrimen, quum utrague pars omni moderations seposita aperta vi procederet. Protestantes monasteria destruebant et diripiebant, regina cum co-piis auteüiaribus ex Gallia aecersitis Edinburgum adorta est, contra quam Uli Elisabetham adierunt auxilium petentes. (MCrie I. 247 ss.) 3107.1) Ad ea quae ad marginem N. 3080 legisti de hoc negotio sequentia addere libet ex La Planche, éd. Buchon p. 221: L'entreprinse de Bussanges ayant longuement trainé par la mort dn roy il ne scent se porter si finement quil ne fast descouvert en praticquant de l'aide et se vantant des grandes' promesses a lny faictes. Car ne pouvant rien faire seal il fit tant que d'attirer à soy deux oompaignons, à savoir un Clande David aussi orfèvre et nn George Benard tailleur. A ces trois furent adioincts deux autres tesmoings le fait desquels va ainsi. Il y avoit à la porte S. Victor un peintre et un guiternier {fabricant de guitares] qui introduisirent ohascnn un apprentif aux assemblées. Advint quelque temps après que ne pouvant avoir argent d'eux pour leur apprentissage et les ayant battus pour leurs faul-tes, ils les chassèrent. De quoy les mères despitees sçaohant la manière de vivre de leurs maistres les menèrent confesser. Les prebstres ayant soeu leur secret en advertirent le president 8. André et Demoohares, qui les retindrent et tirèrent d'eux tout ce qu'ils sçavoyent, si qu'à leur delation plusieurs personnes, voire mesme des familles entières forent primes en un jonr et toutes les assemblées de la ville furent desoou-vertes etc.

621 1559 AUGUST. 622

tern adhuc tenetur a praeside, quem circonducit* per vicos ut notos indicet et aedes in quibus con-ventus habiti fuerunt aut nostros habitare novit. Huins nequitia heri capti sunt circiter duodecim, nudius tertius et nudius quartus multo plures : adeo ut me numerus fugiat. Neque sexui neque aetati parcitur, sed promiscue omnes carceribus includun-tur. Vix domo pedem efferre audeo, quia tenet ne-bulo non solum nomen, sed faciem atque habitum meum. Quum igitur successor2) mihi advenerit ante dies quatuor, in viam statim dedissem ipse me, nisi spes adhuc esset post inaugurationem regis aliquid perficiendi. Et profecto, nisi brevi nobis aliquid opis Domini dementia attulerit, de hac misera ecclesia videtur esse actum. Quapropter a vobis petimus ut in vestris precibus memores nos-tri sitis apud Dominum. Vale, illustrissime vir et pater observandissime. Nostros collegas meo nomine quaeso salvere iube quam officioBissime. Rap-tim haec dedi ad 4. Gal. Septembris quum febris me per totam noctem afflixisset.

Tuus obsequentissimus alius F. Morellanus.

3108,

HOTOMANUS BULLINGERO.

Navarrenus omnem spent miserrime fefettit.

(Ex epp. Hotomanornm impresses p. 28.)

Clarissimo et spectatissimo D. Henrico Bullingero pastori ecclesiae Tigurinae fidelissimo domino et

parenti magnopere observando

Fr. Hotomanus S. P. D.

Verissima sunt quae de Gallia scripsisti, pater observandissime, omniumque mortalium spem Na-varrus miserrime fefellit. Si scires quam acriter sit admonitus, quae conditiones illi oblatae sint, quanta subsidia delata, quanta tarnen inertia omnia despexerit, vehementer mirareris. Ego totos hosce menses duos nunquam quievi. Sed video nos ina-niter laborare: Consolor me tarnen in eo unde spes omnes meae semper pependerunt, et qui fallax esse non potest. — — — Argento-rati 2. Sept. 1559.

2) Suspicamur hune fuisse Marloratum quern Geneven-ses ministri a. d. III. Id. lui. (teste Beg. de la Comp.) IM-tetiam miserunt.

3109.

HAGENIUS CALVINO.

Calvini quosdam libellos germanice vertit sed typis mandare principum edictis impeditus non potuit. Ipse Lutheranis suspectus de fide sua circa coenam respondere coactus quis rei eventus futurus sit pro tempore nescit.l)

(Ex antographo Cod. Genev. 112, fol. 59J

Clarissimo ornatissimoque viro D. Ioanni Calvino Genevensis ecclesiae pastori fidelissimo domino ac fratri suo observandissimo.

Geneva. *

S. Etsi quotidiani labores luculentissimaeque oommentariorum tuorum lucubrationes abrinde satis testantur te nullo non tempore occupatissimum esse, atque ob id ipsum perparum aut nihil omnino quum meis,/tum aliorum Uteris legendis temporis tibi concedi, unde merito ineptiis atque insulsitatibus meis tibi nequaquam molestus studiisque tuis im-pedimento esse deberem, tarnen ob semel inchoatam amicitiam nostram scribendi erga te officium nullo modo intermittendum esse duco: partim quod nefas et piaculum summum esset id christianum erga fra-trem negligere quod gentiles tantopere coluere, partim quod detestandi ingratitudinis sceleris non im-merito accusari deberem ubi virum instar parentis summa cum pietate mihi colendum et observandum debito honore non prosequerer, qui non solum pu-blicis scriptis suis quotidie in Christi ministerio per-ficiendo me adiuvat, sed ad veritatis doctrinam et constantem ipsius confessionem privatim insuper toties exhortari dedignatus non est. Proinde, licet innumeris te negotiis obrutum verius quam occupa-tum scio tarnen dictis de causis facile veniam me apud te consequuturum confide Debebam autem, vir clarissimo praeceptorque singulari mihi pietate observandissime, exemplar libellorum tuorum quos tuo permissu superioribus annis in germanicam lin-guam verti tibi mittere: verum quoniam nuper Franckforti aut Yormatii principum Germanorum edictis cautum est ut nihil in suis regionibus insciis ipsorum consiliariis typis committatur, hactenus nulla opportunitate animi compos fieri potui.

Adde quod non pauci falsi fratres ob frequen-tem commentariorum tuorum lectionem et commen-

3109.1) De Hagenio vide praeter N. 2675 Salig IIL 424, Hartm. u. Jaeger, Brenz II. 372, Schnurrer, Erl. d. umrtb. jßef. G. 259. Erat in magno favore ap. Sàbinam mat/rem viduàm duds Christophori quae Nürtingae degebat et guatn-v$8 Bavara a. 1552 publice ad sacra reformata transiit.

623 EPI8TQLAE 3109—3110 624

dationem miris me modis apud principem nostrum suspectum reddere conati sunt: quasi in coena sta-tuerem nobis praeter nuda signa aliud nihil dari aut porrigi. Quam vero longe delirium hoe a mente mea et eruditissimis commentariis tuis absit, res loquitur ipsa, imo meridiana luce olarius esse scio. Conciones enim meae, quas coram principissa Du-cis nostri matre christianissima suisque aulicis et in ecclesiae Detthingensi publice habui, abunde satis te8tantur, me longe diversum sentiro. Verum quoniam diabolicum tranBSubstantiationis figmentum item crassam il lam et localem carnis Christi prae-sentiam asserere hactenus non potui, ibi nebulones quidam aliud me dicere, aliud sentire, aliud docere, aliud credere principi perhibuere. Proinde nuper Idibus Aprilis principis iussu metropolim Studtgar-diam vocatus, coram summis consiliariis, quibus et Brentius interfuit, ad falso in me ficta convicia me respondere oportuit: ubi finita defensionis narra-tione Breittius omnium nomine respondebat, inter nos et Helvetios per omnia convenire, unicum tan-tum adhuc restare nodum. Hosce nimirum male et perperam intelligere articulum ascensionis. Qua-propter rogitabant num crederem corpus Christi eodcm tempore simul in coelis simulque hie in ter-ris esse? Quum autem inutilem atque omnino non necessarian!, imo Christiano indignam quaestionem esse assererem, atque insuper secundum scripturam et yeterem catholicam ecclesiam respondissem, non tarnen contenti, categoricum responsum urgebant, ut scilicet ea in re me apertissime declararem. Quod quum a meridie factum a me sperarem, ipsisque post multa dixissem istud omne ex mera adversario-rum invidia, quoniam principis matrem opera mea utentem vident, obortum esse, ipsosque consiliarios magis philosopbice, imo sophistice potius quam theo-logice mecum agere, ne tunc quidem satiari potuere. Sub finem tandem obiiciebam, si certis divinae scrip-turae testimoniis comprobare possent, me, (ubi corpus Christi simul in coelis simulque in terris esse confiterer, non Martionistam, Eutychistam aut Ser-vctianum sive Schuenckfeldianum fieri, tunc liben-tissime concessurum illam ubiquitatem: verum neminem, dicebam, haec asserere posse arbitrer, quin simul haereticorum illorum blasphemias stabi'.iat atque confirmet. Dimissus denique, ut intra mensis spatium categorice de illp articulo respondeam. Quia vero principi, quid de substantia coenae atque ipsius usu sentiam aut doceam hactenus non con-stitit, summam totius controversiae in iustae apolo-giae modum primo, divini verbi autoritate, deinde patrum veterisque ecclesiae consensu, postremo vero neotericorum scriptis ita complecti studui, ut in ne-gotio coenae ecclesiarum vestrarum doctoribus, in primis vero tibi, aut per omnia subsoribere assenti-rique aut suis • propriis scriptis universaeque anti-

quitati et spiritui Dei contradicere cogantur. Sin-gulari tarnen habita ratione nullum Helveticum scriptorem adhibere yolui. Ad calcem articuli de ascensione subiunxi declarationem Melanchthonis, quae in suis ad Colossenses tertio exstat eommentariis, ubi totus noster est, et per omnia nobis as-sentitur .Fuit autem illud meum scriptum principi nuper Augustae oblatum, quod quibusdam consiliariis suis committens, iudicium eorum super illo au-dire decrevit etc. Et sic quidem res meae constitu-tae sunt, ut quando aut quomodo mihi responsuri sint plane ignorem: forsan career aut exsilium vel aliud persequutionis genus exspectandum. Do-minus nos spiritu constantiae et prudentiae guber-nare pergat. Multi docti et non vulgari iudicio praediti viri ,:legere meam illam defensionem, verum persancte iurarunt sese in ilia nihil reprehen-sione, multo vero minus exsilio aut carcere dignum videre potuisse. Nosti D. Iacobum Andreae ante biennium libeUum de coena conscripsisse, ubi inter alia nescio quam coeli diftusionem, item impium aequé atque pium dominici corporis participera fieri comminiscitur. Verum delirium suum forsan ag-noscens nuper publico quodam script» contra mis-sam affirmât, Christum in coelis manentem, imo sine omni descensu et ascensu coram facie et con-spectu patrie, nos carne sanguineque suo pascere. Contra Staphylum vero alteram de manducatione impiorum sententiam suam, quam in primo scripto tantopere affirmaverat, tectis verbis, non dico revo-cavit, sed mutavit. Sic enim ad verbum ibi: Sed quoniam carni Christi inest etiam facultas iudicandi et impii dicuntur manducare iudicium, quomodo 8acramentaliter corpore Christi non communicent non video: etsi enim Christum respuunt salva-torem, tarnen nolint velint non possunt repellere iu-dicem. Haec ille. Quasi vero negemus impium Sacramento tenus, quemadmodum Augustinus dicit, vel, ut ille loquitur, sacramentaliter corporis Christi fieri participem. Verum quod carni Christi iudicium tribuit, quam recte sentiat ipse viderit. Hoc ipso enim non modo spiritui Dei sed toti antiqui-tati, omnibusque hodie sincere sentientibus répugnât. Seimus et impios non in came Christi, quam incredulitate respuunt, neque in nudo signo, sed propter verbum signo annexum iudicium accipere, ipso Christo loan: 12. testante.2)

GaUasio nostro deberem eadem significare, verum quoniam nuper Uteris suis * respondi, illi iam

2) Hoc ipso anno d. 19. Dec. Hagenius in synodo Stuttgariiensi, errorem suum eonfessus formulae lutheranae sttbseripsit : Bekanntnns und Bericht der Theologen und Kirchendiener im Fürßtenthum W. von der wahrhaftigen Gegenwärtigkeit des Leibs nnd Bluts Christi im Nachtmahl. Magd. 1560. 4. (in Pfaffs Actis et scriptis eccl. Würtemb. p. 334;)

625 .1559

molestus esse nolui, te obnixe rogans ut salvere ip-8um meo nomine atque exhortari digneris, at tecum una precibus suis apud Dominum pro me intercédâ t Hisce aeternum vive ac vale, frater in Christo dilectissime. Dominus afflictae ecclesiae suae quam diutissime te incolumem conservet, invicta spiritus sui virtute contra omnes veritatis hostes sustineat, laboresque tuos ex sincero animi tui candore in ecclesiae aedificationem susceptos aeternum benedicere pergat. Raptim Dettingae Schlossburgi pridie Nonas Septemb. quum iamiam itineri Studtgardiam versus accinctus et responsum tandem super Christi causa petiturus essem. Anno 1559.

Tui studiosissimus Bartholomaeus Hagenius.

3110.

COLONIÜS CAL VINO.

Fasciculo literarum ab eo missarum in itinere deperdito et caste pontifiais tradito iam, ipsi metuunt. Metenses frigent nee alia spes superesse videturquam ut urbs irnperio restituatur. Treviris Olevianus evan-gelium praedicat, quanquam adversariorum invidia varie impeditus.

(Ex antographo Cod. Genev. 113, fol. 18.)

Sanctissimo viro D. loan ni Cal vino ecclesiae Genevensis pastori fidelissimo.

Genevae.

Pax tibi et salus a Domino nostro Iesu Christo, vir sanctissime. Fasciculum literarum *) quern Ho-tomanno ad hospitem meum D. de Glerevant'1') de-disti8) amissum in itinere quod inter Metim est et arcem Montoiam4) scripsimus ad te, ille e Burgundia, suppresso tarnen loco, ego vero ex arce Montoia : lite-ras utrum receperis nescimus. Ab eo autem tempore intelleximus delatum esse fasciculum ad deca-num summi templi, quern ad Galliae Begem aut potius Cardinalem Lotharingum una cum aliis aliquot evangelii hostibus profectum fasciculum euin secum asportasse constans est rumor. Confirmât autem rumorem hunc quod misso nuper nobili quodam

8010.1) N. 3099. 2) N. 2955. 3) Quum Genevae esset (N. 3095). 4) Castettum Monloy D. de Glerevant c. milliare germ,

a Metensium urbe distans. Calvini opera. Vol XVII.

G26

praefectus regius5) admonebat D. de Glerevant ut sibi caveret: profectos enim ad aulam Regis qui perniciem ipsi machinentur. Utinam quot literae, aut ad quos, aut quae illarum sint argumenta scire possemus.

Metenses nostri magna ex parte frigent.6) Si tarnen restituatur irnperio civitas (cuius spei adhuc aliquid reliquum est) excitatum illos iri confidimus. Treviris'') evangelii Veritas publice annunciatur, id-que auspiciis Caspari nostri. 8) Non verebor autem gravis et importunus tibi esse hac in parte historiam totam perscribendo, quemadmodum ex ipso Casparo intellexi. Is itaque dum primum Treviros venit libellum supplicem magistratui obtulit quo profitendi (simpliciter) copiam dari sibi postulat. Naturali enim hoc in suos affectu ferri, ut patriae potius quam nationibus exteris prodesse malit. Magistrat s libenter id se audire ac vero etiam cupere responded decernitque protinus ei quinquaginta co-ronatorum aureorum Stipendium. Auspicante a dialecticis, ac in exemplis recitandis diligenter abu-sus papisticos prosequente et perstringente Casparo officialis episcopi scholasticis magna ex parte, omnibus monachis, sacerdotibus sectaeque suae asse-clis universis lectioni ipsius interdicit. Explicabat autem idem catechismum germanice in eodem col-legio publico, sed senatus officialis instinctu se op-ponit. Eundem tarnen catechismum quominus la-tine légat non récusât. Prosequitur igitur coeptum catechismum Casparus latine proximo die festo (nam festis tantum diebus sacra legebat), ubi quum fréquentes adessent cives et Casparus interdictum sibi a magistratu denunciaret semel atque iterum ne germanice explicaret, cives tarnen non décédèrent, ille qui in utramque partem paratus accesse-rat quum aliud se non posse videret, germanice, quod latine coopérât, prosequitur. Ibi denuo magistrates postridie postulatione officialis lectioni illi catechismi germanice eo tantum loco interdicit, hoc plane consilio quod existimaret, eo loco prohibito nullum illi superfuturum locum publicum, neque enim cessuros monachos aut sacerdotes suis tem-plis. Ad haec respondet ille, non plane quidem recusare quin obtemperet, neque tarnen affirmare certo se obtemperaturum : obediendum enim Deo magis quam hominibus. Haec vox attonitum reddidit magistratum: itaque a scnatu dimittitur Casparus. Haesitanti autem illi opportunum plane consilium suggérant civium primarii iique ex senatu, xenodochium *) locum esse publicum, communem

5) VielleviUe protestantibus non infensus erat. 6) jy. 3087. 3088. 7) N. 3026. 3049. 8) Oleviani. Hie conferendi F. Back, ev. K. im Lande

zw. Bitein u. Mosel II. 1. p. 205. Sudhoff, Olev. p. 22 sq. 9) Kirche des S. Jacob Spitals.

40

627 EPISTOLAE 3110—3112 628

civibus omnibus in quern Casparus ipse, ut civis, ius quoque aliquod suum habeat. Ita catecbismum Casparus germanice in templo xenodochii publice frequonti auditôrio e suggestu explicat, cuius ego concionem unam penultima mensis Augusti Trevi-ris audivi, ipsiusque ac primorum civium quorun-dam rogatu ab arce ducis Bipontini Veldentz quae germanicis quatuor abest ab urbe miliaribus adduxi Treviros ministrum quendam viruin pium et doc-tum saneque de coena Domini sentientem. ' °) Is tarnen nihil videbatur velle tentare nisi facta sibi a principe suo copia. Quid egerit affirmare non possum, nam statim urbem relinquere me negotia mea coegerunt. Episcopi consiliarii cum senatu ultro citroque de hoc negotio contulerunt. Sed quum senatus in alteram partem magis inclinet, nihil adhuc profecerunt. Dicebatur adventare epis-copus, sed rumor est vanus. Nam oerto quidam existimant timere sibi episcopum et rumorem hunc nisi territandi cives causa esse disseminatum. Gra-vatur praecipue Casparus ab adversariis hac calumnia quod annum unum familiariter tecum vixerit. Nam hac ratione iustam se explodendi illius causam habere putant. Decreto enim quodam Augustano sancitum, ne alterius religionis homines quam pa-pisticae et Augustanae in imperio tolerentur, aliave doctrina proponatur. Ille vero approbare se con-fessionem Augustanam ac illius verbis insistere velle se testatur. Nos abhinc septimanis aliquot Treviros commigrare statuimus nisi brevi meliora det Dominus. Dominus te spiritu suo confirmet eccle-siaeque suae diu servet incolumem. D. Montoio 9. Septemb. 1559.

Tuus ex animo Petrus Colonius.

8111.

MAOARIÜS WOLPHIO.

Mittit ei relationem instUutionis academiae Ge-nevensis et leges eiusdem typis empressas, simul nuntiat Eoberti Stephani mortem.

(Ex autographo Bibl. civic. Tnrio. P. 39, olim Epp. Tom. IV. fol. 831. — Simler Vol. 95.)

Eximio viro D. Wolphio, fidelissimo Tigurinae ecclesiae pastori.

Tiguri.

10) Künemann Flinsbach, ministrum Bipontinum.

S. Quum iam diu mihi redditae fuerint literae tuae, in quibus a me petebas, ut ad te scriberem de institutione Academiae nostrae, non reperio quo-modo me excusem apud te, quod tibi adhuc respon-sum nullum dederim. Nam tametsi vere possum dicere, non semper offerri nunciorum commodita-tem, non tarnen satis idonea causa est tarn diuturni silentii mei. Pigritiae culpam malo simpliciter agnoscere, confisus te mihi pro tua aequitate facile veniam daturum, praesertim quum nihil a me ne-cessarium requireres. Nam hac in parte pigritia aut oblivio prorsus est intolerabilis in amico. In officio autem literarum, ubi sunt eiusmodi literae, ut tantum novi aliquid scire cupiamus negligentia interdum condonanda est nobis, modo memoriam amici perpetuo retineamus. Caeterum ut nunc etiam mihi parcam ac minus laborem, mitto ad te libellum, *) ubi institutionem et leges Academiae nostrae videbis. De Roberto Stephano quod quae-rebas, nudius tertius2) e vita decessit postquam tes-tamento iniunxit Henrico alio, ut typographiam exerceret, qui nuper absolvit Institutionem Calvini.3) De statu Galliae nostrae narrabit tibi hic adolescens, quem tibi plurimum commendo. — — —

9. Septemb. 1559. Genevae.

Tibi benevolentissimus Io. Macarius.

3112,

POPPICTS OALVINO.

Praemissa excusatione quod eumnegoUis obrutum de suis adi/re conatur, multa profert de evangeliis quatuor a se carmine redditis quos si fieri possit Genevaè excudi cupit vel saltern a Calvino legi et an-notari. Addit quaedam satis obscure exposita de statu rerum suarum et certaminibus cum potenti quo-dam adversaria.

3111. 1) Vide ad N. 3066. 2) Ergo septima Sept. sive a. d. VII. Idus. Diem obi-

tus alibi definilum non legimus et ipse Oaliffius Not. gén. m . 198 nihil habet nisi: 'il mourut en Septembre ayant testé le 5. Il deshérita tons ses fils excepté l'aîné afin qu'il pût soutenir l'honneur de son nom et son imprimerie an service du public et surtout de l'église. Aussi ce testament, attaqué par le second (Robert, qui redevint catholique et fut imprimeur du roi) fut-il maintenu par l'autorité de Calvin et de Maoard qu'on avait nommés arbitres.

3) Excudebat R. St. Genevae anno MDLIX. xvii. Oal. Sept.

629 1559 8EPTEMB. 630

(Ex autographo Cod. Genev. 113, fol. 21.)

Fidelissimo Christi servo et dilectissimo nostri omnium in Christo patri et magistro D. Ioanni Cal-vino Genevensis et totius ecclesiae ministro domino

et fratri observando hae dentur literae.

S. P . Recepi responsum tuum, ') vir desiderate, ad meas quaestioneB redditum, de quo certe supra quam dioere possum gaudeo: non ideo solum quod nunc circa exsequutionem negotiorum ecclesiae mul-torum ero quietiore animo et conscentia, verum ideo etiam quod mihi scriptam contigit videre manum tuam. Id enim mihi non parvae felicitatis loco est. Si enim illis apud poetam gloriatio erat quod cru-entam profani hominis manum contigissent, dicen-tes: Contigimusque manum quo concidit Ilia tellus,2) multo magis et tutius in Deo gloriari possum iis-dem paene verbis: contigimusque manum qua concidit hostis Iesu. Non aegre feres, vir Dei, si de magna Dei gratia in te collata glorier in tuam fa-ciem. Fers enim, ut spero, me de Dei gratia et misericordia et coram te et in te laetatum gloriari, praesertim ubi huius gratiae scintillulae quaedam ad nos etiam devenerint: Neque enim ego solum de tuis litoris laetatus sum, sed etiam alii fratres mecum sunt exhilarati : nam iam in multa exem-plaria illae transscriptae sunt. Micronius noster unum habet: excerpsit etiam unum in meis aedibus Commelinum3) comitatus vestratis hie Embdae agen-tis ecclesiae minister, homo iuvenis quidem sed doc-tus et a Deo doctus, et multi alii fratres. Iam diu est quod illas aeeepimus, et, spatio quidem temporis interea potuissem rescribere, sed reveritus sum tarn cito aliud negotium facere tibi negotiorum mole districtissimo. Illud ipsuin etiam impediit, et nunc etiam impedit, quominus de quibusdam quaestioni-bus latius sciscitér et proponam quorundam casuum circumstantias. Nam omnigena hodierni temporis hypoerisis et impietas facit ut quaedam dubia et scrupuli adhuc in quibusdam quaestionibus sint re-licti.

Non tarnen nunc venio tibi absque negotio, tuaque pietas hoc velim mihi condonet: nam glo-riae Dei ardor et salus et dilatatio ecclesiae Christi hanc imperat et extorquet mihi impudentiam: mi-serrimus patriae meae status et caecitas apud ma-iorem hominum partem obiecit mihi aliquem labo-rem hao aestate. Erant iam ante apud me carmine abbreviatae quatuor evangelistarum historiae quas arripui in occasionem illuminandae (si Deo visum

3112.1) N. 3017. 2) Virg. Aen. XI. 245. 3) lacobum, ministrum Emdensem, Hieronymi typogra

phy Heidelbergensis fratrem.

sit) magis patriae. Arcentur et summa cura cohi-bentur illic omnes pii opera Francisci Sonnii et Lindani. Et quia invito fere magistratu (paueis in eo exceptis) hanc exercent tyrannidem, invita etiam maiore nobilitatis parte, putavi tempus ipsamque rerum commoditatem poscere ut laboranti illic Christi ecclesiae sucourratur. eiusque hostes divinis oppug-nentur armis, si forte hoc labore magis exstimulen-tur pii in maiorem animorum suorum contra Christi hostes erectionem et fortitudinem in augmentum ecclesiae Dei. Evangelistas igitur meos, quamvis parva opuscula, destinavi in hunc finem diversis illis hominum generibus et statibus, Matthaeum concionatoribus. Marcum regio senatui, Lucam no-bilibus et Ioannem studiosae inventuti. Omne au-tem mei consilium latius indicabunt unicuique opus-culo praefixae literae nuncupatoriae. Laborem quidem non parvum posui in parvo opusculo. Sed maior adhuc me habet difficultas. De prelo potiundo iam duplici si non triplici laboro iinpedimento. Opes ut alias dixi, sunt tenues et non satis ad vi-tae sustentationem sufficientes. Deinde nominis celebritas et eruditionis fama aegre mihi compara-bunt typographi adiumentum. Cavent enim et hi sibi non minus quam librarii a damno, uti scribis. Facile igitur colligis me implorare tuam opem. Si itaque tibi videbitur, petiero saltern aliquam tuam epistolam opusculo praefigi in eius quam merebitur qualemcunque commendatiunculam. Nam ut pe-tam per te isthic impetrari prelum, etsi mallem, si cum tuo damno feceris, aequitatis religione pro-hibeor. Hoc tarnen ante omnia petiero a tua fra-ternitate: si ullo modo tua sinent negotia, ut data temporis opportunitate sinas tibi praelegi opuscu-lum, et si remittis scriptum ut quae tibi displice-bunt in margine signes, sin autem absque tuo damno typographus aliquis illud suscipiet, tamquam tuum per aliquem fratrem vitia non ferenda corrigi sinas. [Si quis typographus forte suscipiet libellum, dabit mihi exemplaria quot volet: quae si nancisci pote-rit belgicae ecclesiae minister Fetrus Francfordiae iam transmittere poterit.4)] In initio tarnen car-minis (si eo res deveniat) ad senatum et ad nobi-litatem scriptorum nolim quidqnam umtari, nisi simili in initio reposita litera. Nam primae verborum primi versus ad senatum literae, deinde et initiales literae versuum magna ex parte sequentium expri-munt sententiam in gratiam magni aulici mei et omnium christianorum amici et patroni expressam, eodem modo nobilium fidelium quorundam nomina notata sunt.

Habes graves et petaces literas, vir observande, quarum molestiam hac saltern vice mihi condona-

4) Haee in margine. Petrum istum Dathaenum esse mtmineris.

40*

631 EPISTOLAE 3112—3113 632

bis: nihil eniin peto quod facere tibi non sit integrum. Nam in primis uteris meis, etsi de meae conditionis tenuitate conquestus eram, id per ouca-sionem tantum faciens nihil cogitabam de subsidio a te mittendo. Itaque quum buius memineras pu-debat mei scripti. Non enim ignoro quam tua fra-ternitas sit exposita aliis miseris et profugis Christiania (sic enim intelligo ex meo sororio qui olim Genevae egit): absit ergo a me ut magis te gra-vem. Caeterum consilii et donorum tuorum iuva-men non recuso ut patet. Si tarnen videbitur tibi expediri ut neutrae * petitioni annuas, saltern in edito aliquo opere eris patriae meae memor aliquando. Quod scribebas a duobus summis regibus vos des-tinari in victimam, gaudeo falsum tuum metum et alterius summitate superiorem summi Dei vim fuisse secundum spem tuam. Alter fortasse etiam opi-nione sua citius a Deo in tristiorem rapietur victimam, ut tandem suis sacrificiis dignam recipiat mercedem. Non poteram tarnen non timere vobis, imo nobis • etiam, ex Uteris tuis [ideoque 5) non solum in quotidianis precibus vestri fui memor, sed etiam statim hanc conscripsi orationem quam trans-mitto: quam libenter, si procedat impressio libelli, in fine addi cupiam.]

Porro in iis rebus de quibus scribis nihil nobis auxilii praestat magistratus, et maior pars fratrum absque magistratu nihil audet tentare, magno meo cum dolore: itaque, quantum coniicere possum, con-sultum erit hie impiis quamdiu Deus sinet. Quod scribebas tibi in aliquo improbari istius impii tra-ductionem, gaudeo de tua fidelitate: neque enim puto te ignorasse me autorem, neque aliam in tua fide spem posueram. Interea non timeo ut alii facile meum factum imitentur, ut nunc sunt mores. Ego enim inscriptionem non posueram propter eius tantum infamiam, quae tarnen mihi iuste in ipsa

6) traducta videbatur : sed quia semper egerat refractarium piorum hostem, nos potentia sua multum contristavit. Ego quaerebam ipsa in scriptione occasionem eius conveniendi et expostu-landi quae mihi data est postea. Quod autem pu-tas aut expostulationem aut inscriptionem autori multam molestiam adferre posse nescio an fallaris opinione. Etsi enim iam quatuor anni abierint, saevit tarnen adhuc, neque minis, ut solet, tantum agit, sed brevi adhuc mihi interdixit urbis commer-cio, vincula minatus suam ingresso7) praefecturam. Ita res habet. Qui tarnen hominem recte noverunt pientiores fratres mihi gratulantur de facto, ne D. quidem a Lasco excepto. Sic enim mihi scripsit

• 5) Etiam haec in margine. 6) vox dubia. Pro: traducta a prima manu scriptum

erat •- posita. 1)'a prima manu: inituro.

Francofordia: Quod ad causam tuam cum N. at-tinet, gaudeo tibi hunc esse animum et Domino Deo nostro hoc nomine gratias ago: atque oro ut quod per te orsus est ad pudefaciendam hominis impii imprudentiam id ad extremum quoque perficere ad suam gloriam dignetur. Tantum Dominus. Neque haec scribo quod tuum iudicium improbem aut illud aliorum iudiciis subiiciam, aut negfigentius habeam propterea quod meis affectibus minus serviat, sed ut plenius cognita causa a personae qualitate, cir-cumstantia, scias non temere pudefactum ilium. Quaeris igitur: Si neque aliorum piorum iudicium neque tua ipsius conscientia tuum factum damnât, quorsum me quaerebas? Ideo certe solum ut ora sycophantarum obstruerem. Illos enim retunden-dos puto et istius causae iudices non fero qui sce-lera magnatum videntes manum fronti opponunt ne quid videant nisi per digitos, uti vulgari dicitur pro-verbio, oculatissimi interea ad vitia bonorum videnda atque carpenda proni. Sed aliter sentio de tuo et iudicio vere piorum. Bene vale, serve Dei fidelis-sime. Deus te diu nobis servet incolumem. Amen. Ex Mastricht ao. 1559 tumultuario et raptim 10. Septembris. Salutamus vos omnes vera salute.

Menso Poppius tuae fraternitati deditissimus.

3113.

MORELLANUS CAL VINO.

Bes indies in peius ruentes vivis depingit coloriants, piosque iam serio de exsilio cogitare dicit, si modo scirent quo se vertere possint. Nuper tarnen Domina de Boye apud reginam viduam de istis vexa-tionibus questa id effecit ut haec clam aliquem ex numéro evangelicorwm audire cupiverit: ad quern finem Bocheus se earn adire paratum declaravit.

(Ex autographe» Cod. Genev. 112, fol. 45.)

A Monsieur Monsieur Passelius.

S. Maxima sollicitudine afficior ne fideliter tibi rèdditae fuerint literae quas Lugdunum aucupi ') ad te mittebamus: mentionem enim earumrerum de quibus aut admonebamus aut consulebamus nullam facis. Mihi quaeso significa an tandem ad te pervenerint,

8118. 1) An Loiselenr dit Villiersî (N. 2750.)

633 1559 SEPTEMB. . 634

praeoipue in quibus inclusae erant quas ad reginam dederamus.2) Miseriarum hie nullus finis. •) Pro-miscui generis virorum mulierum ac infantium cap-tivi sunt supra sexaginta: nihil ad crudelitatem praetermittitur : adeo ut optabilior centies mors sit, quam talis captivitas. Saeviente aestu, quum ne aqua quidem ad levandam sitim suppeteret, essent-que in aprico positae caveae, multis cum cruciatn cutis decidit. Sunt quos verbis modo consolari capitale est: pecunia iuvare, quia periculosum, vix iam licet. Itaque veremur ne fame, suppliciorum omnium ultimo, plures interficiantur quam igni. Sunt quidam inclusi carcere cui nomen est Vobliete, qui propter augustiam et obscuritatem aerisque meatus undique occlusos sepulcrum potius dici debet. Hi suorum excrementorum foetorem perpe-tub coguntur haurire. Sed longe maior immanitas in quendam exercetur qui proiectus est in fossam quae similis est turbini, ideoque a forma dicitur la poche d'hypocras. Illic nee stare nee sedere, nee cubare licet, adeo paulatim erasum in angustum contrahitur: hoc omnes, si nihil aliud, certe illu-vies, situs, foetor brevi conficiet, nisi mirabiliter Dominus adfuerit. Credo etiam ad te esse delatum quam indigne spoliati pecuniis, sauciatique fuerint qui Blesiis4) vincti sunt, quibus sua vulnera per aliquot dies aliquo medicamento fovere non est per-missum, sicuti nee per iudices in eos anquirere qui tale facinus perpetrarunt. Heu deploratam tyran-nidem quae ne speciem quidem iuris inducit. Hie est sanctae matris ecclesiae zelus et vere pontifi-calis dementia. His malis accessit edictum recens, 5)

2) if. 3105. 3)_De novis et saevioribus persequutionibus tunc facti»

vide: Martyrs f. 508 ss. de la Planche éd. Buchon p. 222; H. ecclés. I. 231 seqq. La Popelinière f. 147 v. Mém. de Castelnau éd. le Laboureur. I. p. 6.

4) Blois. 5) JEcce quae praebet De la Planche p. 220: Le car

dinal fut d'antant pins esmen qu'il entendit que des assemblées se faisoyent par tontes les provinces en plus grande hardiesse que devant. Il pensa ceste licence estre an mespris de lny et de son frère. Or Be proposoit-il de venir à chef de ceste entreprise contre ceux de la religion qui estoyent à Paris à cause de l'entière obéissance que lny rendoit le parlement, ainsi qne la justice ordinaire et le corps de la ville. Et s'attendoit qne la grandeur de cest exploiot tiendrait tonte la France en telle crainte qu'on ne songeroit à faire anoune resistance ailleurs après avoir ainsi matté ceux de Paris. On publia des edicts nouveaux plus rigoureux contenant defenses de faire aucunes assemblées à peine d'estre envoyé au fen sans autre forme de procès. Promesses estoyent faites aux délateurs de la moitié des confiscations ; commandement aux commissaires des quartiers d'estre diligens à recevoir les accusations, de saisirceux qui seraient déférés et de rechercher les maisons de iour à autre Puissance fut donnée par lettres patentes au lieutenant criminel du Chastelet de juger sans appel cenx qui seroyent amenés devant luy, et à certains conseillers qu'on savoit eBtre capitaux ennemis de la doctrine,

quo cavetur ut 60 commissarii, uti vocant, distri-buta in totidem partes civitate, patres familias do-mesticatim adeant nominatimque interrogent an catholice vivant missamque diebus dominicis adeant, quod idem ab iis quos hospitio exceperuut rogant : si quis deinceps inventus Luteranus fuerit qui aedes locavit culpam praestabit. Id si ut instituerant ex-sequentur non solum in hac civitate sed per totum regnum, quis hic piorum consistere poterit?

In tantis calamitatibus nihil aliud quam de nostrorum exsilio cogitamus. Undique circumspec-tantes una superesse videbatur Anglia et Jtfavarreni angustissima ditio in quam se recipere possent. Nam tantam multitudinem vestra civitas capere non posset. Verum satis superque iam explorata nobis est Navarreni futilitas, qui si metu praecep-torem filii6) sui abigit, quomodo miserorum exsulum fortunas tegere audebit? Anglia vero propter Ca-letes superioraque bella, et quia non pax cum Gallo confecta, sed quia induciae tantum in paucos annos pactae sunt, nobis infestissima est: tantum abest ut humaniter hospitium nobis praebeat, quod iam a multis compertum habemus. Quo nos igitur vertemus? Excipiat nos coelo Dominus quando terra respuit.

Heroina est quaedam tua conterranea, quae Roya dicitur.7) Haec quum nostram vicem apud

expressément choisis par le cardinal qui accompagnent les lettres dndit Seigneur des siennes, portant menaces aux de-faillans et promesses à ceux qui y employeroient leur diligence. {Hist eccl. I. 228 suiv. Mém. de bondé I. 308: Déclaration portant que les maisons où se feront des conventi-cules et assemblées illicites seront rasées et démolies etc. à Villers-Costeretz le 4 de Sept. 1559. 2) Arrest du Parlement de Paris qui ordonne aux propriétaires et principaux locataires des maisons de s'informer exactement des vies moeurs et religion de cenx qui y demeurent, pour en rendre compte aux commissaires dn Chastelet etc. du 6 Sept. ' (Comp. J. de Bruslart ib. p. 6. La Popelinière f. 147 ».)

6) Nescimus an de Gaucheriano loquatur qui re vera sed incerto tempore dimissus fuit. {Cf. N. 3061.)

7) La Planche l. I. (Cf. Hist. eccl. I. î): La raine mere estant pourchassée et solicitée par le prince de Condé, la dame de Boye et l'amiral, et feignant de céder à leurs persuasions disoit n'entendre rien en ceste doctrine et que ce qui l'avoit par avant esmeue à leur désirer bien estoit plustost une pitié naturelle aux femmes que pour estre autrement instruite. Car quand elle considérait oes pauvres gens ainsi meurtris bruslés et tourmentés non pour larreoin on brigandage mais pour maintenir leurs opinions et pour icelles aller à la mort comme aux nopoes, elle estoit esmeue à croire qu'il y avoit quelque chose qui outrepaasoit la raison naturelle. A ceste occasion elle désirait de communiquer privément avec quelqu'un de leurs ministres. Ce qui estoit venu par antre ocoasion. Le faiot est tel: L'admirai, la voyant en grande détresse (ce sembloit) par la mort du roy, l'admonestoit d'avoir recours à la prière et se consoler en la parole de Dieu, sans s'amuser à la doctrine des moynes: que pour recevoir oeste consolation il estoit nécessaire de communiquer avec quelque ministre reformé, et que si elle 1« trouvoit bon

6S5 EPISTOLAE 3113—3114 636

viduam reginam miseraretur, poneretque ante oculos regis inusitatam mortem, qua fuerit affectus quo tempore in nostros atrocissime saeviebat: Quid? in-quit, a multis audio nihil isto genere hominum esse flagitiosius. Respondet Roya facile esse quidvis nobis intendere quum nemo defendere audeat: si satis nos nostramque causam nosset, multo secus iudicaturam. Procedente sermone eo pervenit ut diceret sese optare quempiam nostrum audire, ac praesertim Eocheum, de quo tarn multa ferebantur. Roya excepit, facile id quidem esse si impune lice-ret accedere: sed vereri tanti viri caput in discri-men coniicere. Regina obtestata est a se nihil fore periculi, videret tantum ut qua posset occultissime ad se accederet. Qua id ratione fieri posset demon-strat. Roya celeribus equis haec nobis nunciare iubet, obsecrans ne tantam occasionem de manibus elabi pateremur: falso enim ante creditum fuisse reginam pios libros legisse, aut doctos vereque christianos viros audi visse: sperare, si hunc nostrum audiat, sententiam mutaturam, valdeque nobis fore propitiam. Repente igitur evocato senatu nostro, quum in utramque partem multa dicta fuissent, tandem obtinuit ea sententia, ut Roclieus, qui se animo forti tale negotium aditurum profitebatur, tentaret quid cum ilia perfici posset. Quare im-plorata Domini ope, non sine ingenti mea sollici-tudine, a nobis dimissus est. Eventum iam ex-spectamus tarn ancipitis incepti, quern utinam secundum esse concédât clementissimus Iesus, teque colendissime pater incolumem nobis conservet in longissimam aetatem. Gollegas nostros omnes ex animo plurimum saluto. 11. Sept. 1559.

Tuus obsequentissimus filius F . Morellanus.

il luy en feroit venir un de l'église de Paris, et qu'elle en auroit meilleure opinion qu'auparavant. Ce que la roine feignant de trouver bon elle le pria le faire venir, l'asseurant qu'il ne luy seroit fait aucun mal. Pour à quoy parvenir on se servit de la dame de Eoye qni fit en sorte qu'un ministre de Paris s'achemina à. un petit village près de Rheims pendant le sacre du roy [18. Sept.]. Il séjourna un jour entier, attendant l'opportunité de conférer avec la roine. Ce qui fut era-pesché a l'occasion que ce jour elle fat visitée par plusieurs cardinaux. Il s'en retourna à Paris sans pouvoir rien avancer, d'autant que ladicte dame ne voulut estre apperoeue conférer aveo les ministres de la religion etc.

3114.

BEZA BULLINGERO.

Rerum Gallicarum inde a regis Henrici morte narrationem continet.

(Ex autographo Cod. Genev. 118, fol. 177. — Edidit Baum. IL App. p. 1.)

Eximio Christi servo D. Henrico Bullingero ecclesiae Tigurinae vere fido pastori et patri mihi plurimum observando.

Tiguri.

S. Quod ad te iam pridem nihil literarum dedi, mi pater, non ideo factum est, qüod vel argu-menti vel tabellariorum penuria esset, quum tam multa interea tam nova tamque prodigiosa nobis nunciata sint, sed idcirco potius quod post Henrici mortem, de qua nihil necesse fuit vos facere cer-tiores, mira fuit rerum omnium varietas, adeo ut nihil nisi incertum et ambiguum ad nos perferretur. Nunc vero paucis accipe quis sit Gallicarum rerum status. Nam haec eadem plenius ex eo cognosces qui has tibi literas reddit.

Guisiani fratres ita inter se regnum sunt par-titi ut régi nihil praeter inane nomen sit relictum. Nam Càrdinalis praefecfcus est thesauris et omni iurisdictioni, alter rei militari ut re vera sit conesta-bilis. Navarrus, ad quem iure ipso et more maio-rum hactenus inviolata pertinebat regni admini-stratio, quamvis a plerisque ecclesiis salutatus et rogatus ne tam praeclaram et divinitus oblatam occasionem negligeret, l) quamvis summo et aperto ludibrio a Guisianis exceptus, tarnen omnibus an-nuit et suo exemplo confirmavit Christi dictum: Difficile est divitem ingredi in regnum coelorum. Plane igitur regnat Cardinalis, omnibus quidem inyisus, sed quem etiam metuant omnes, adeo verum

3J14.1) La Planehe, éd. BucJion p. 213: Les Ministres des principales villes du Éoyàume, et spécialement de Paris, Orleans, Tours, vindrent le trouver, lesquels il receut bepigne-ment et entendit leurs remonstrances. Le sommaire d'ioelles ^estoit que Dieu ne l'avoit pas seulement délivré de la main des ennemis pour son bien et profit particulier, mais aussi pour maintenir et défendre la vraye religion et pour establir en France le pur service de Dien, à quoy il devoit entendre puis que de droict il' avoit esté appelle au gouvernement du < Royaume pendant la minorité du Boy. A ceste occasion, et puis qu'il apparoisBoit manifestement que Dîeu l'avoit choisi ppuf reparer les/ruines de son Eglise, ils n'avoient peu moins faire que d'aller devers S. M. luy remonstrer ce grand et inestimable benefice de Dieu, afin qu'il quittast entièrement l'idolâtrie et faux service qui regnoit encore en sa maison, et qu'au lieu d'iceluy il establist la vraye religion, laquelle il ne devoit plus tenir cachée puisque Dieu lùy avoit baillé si bon tesmoignage de son assistance etc. '

637 1559 SEPTEMB. • 638

est vetus illud proverbium: Galli stolidi. Mutuo sumpserunt a Ferrariensi Duce quadringenta co-ronatorum millia,2) quoniam scilicet auro ipsi non abundant. Exspectant etiam copias ex Germania, et Scoticum bellum praetexunt, sed plerique suspi-cantur aperte regium diadema peti. Ex his facile tibi est coniicere quae tempestas ecclesiis immineat, eo ipso tempore quo species aliqua libertatis afful-serat. Neque enim Cardinalis iam contentus est minis, sed quod sub Henrico coopérât aperte moli-tur, quoniam illius acuit furorem nostra patientia. Itaque non unis quibusdam iam audet minari, sed passim sese praedicat integram factionem, civitates, populos perditurum. Phüippus altera ex parte ita furit3) ut Henricum dicas duntaxat lusisse. Aiunt enim apud Flandros renovatam, atque adeo re ipsa iam usurpatam legem illam Macedonicam, si modo lex est appellanda, qua cavebatur ut si quis laesae maiestatis accusaretur, non ipse modo sed etiam omnes ipsius cognati rei essent et illo convicto simul damnarentur. Hoc tarnen exceptum audimus, ut si forte cognati papistae fuerint, prius strangu-lentur quam comburantur. Haec ad nos cuiusdam non prorsus vani hominis Uteris perscripta sunt de Phüippo, quae si vera sunt vides vix ullum fidelibus locum tutum fore. Est enim deferentibus cognatis impunitas promissa. Quid idem ille Pharao in Hispanos paret, puto iam tibi satis notum esse. Apud Pedemontanos4) Vajdensium ecclesiae nihilo mitiora exspectant a Caroli alumno,s) novo principe famelico,- et in omnes corradendae pecuniae occasiones intente, adde etiam Phüippi mancipio.

Yidua Begina admonita ab ecclesia Parisiensi gravissimis literis,6) spem aliquam fecerat, sed ea nudb ita blanditur Cardinali, ut nihil ab ea laeti exspectandum satis appareat. Itaque ecclesia Pari-siensis tota paene iam est dissipata, quoniam ne domi quidem tuto latere licet, multis iam inter-ceptis catalogis,7) et impiorum audacia ita furente ut quidvis iam eis liceat In reliquis ecclesiis, ' si paucas excipias Tholosanae et Burdegalensis iurisdi&r tionis,8) adhuc satis tranquilla omnia. Interea omnes ministri fortiter pergunt, et praeter spem spe-

2) De his et pluribus aliis quae hie atlmguntw cf. N. 3103.

3) Primum Auto-da-fe, quod dieunt, eelebratum est in VaUadolid 21. Maii 1559. (Martyrs f. 539, Thuanus Ü. 709, Llorente, hist, de Vina. II. 220), aUerum ibid. 8. Oct. (Llo-rente 234), primum Hispali 24.' Sept. (ft. 255).

4) Rist, des Martyrs f. 586 ». seqg. 5) Philibert Emmanuel, rentré en possession de ses'

états, revenant de France après ses noces avec Marguerite soenr de Henri IL {de Thou, II. 675. 840.)

6) N. 3105. 7) N. 3107. 3113. 8) Eist. eccl. I. 199. 209.

rant. Saepe consulimur9) an liceat adversus istos, non tantum religionis sed etiam regni hostes in-surgere, quum praesertim secundum leges nulla sit adhuc penes regem ipsum autoritas qua Uli niti possint. Neque enim desunt multi Scaevolae qui certa etiam morte parati sint veram libertatem red-imere, si iusta vocatio appareat. Nos hactenus respondimus precibus et patientia superandam esse tempestatem, e t e u m non defuturum qui tarn miri-fico exemplo nuper ostenderit non modo quid possit ecclesiae suae causa, sed etiam velit. Huic consilio hactenus paruerunt. Rogant autem vehementer ut omnes ecclesiae, et vestra praesertim, quae fere una in Helvetia celebratur, sui in publicis ac pri-vatis precibus meminerit, quod quidem vos sedulo ouraturos non dubitamus.

In Calabria captus est vir insignia Ludovicus Paschalis,I0) qui Lausanna eo profectus fuerat, ecclesiarum rogatu, quae nunc et ipsae multis iam captis periclitantur. Dominus eas consoletur et nos quoque, ut tandem ad nos veniam, tempestive con-firmet. Quid enim aliud istos moliri pûtes, quam ut earn urbem, " ) pessundent qua vel una eversa existimant omnia pulchre sibi confecta? Dux novus iam fertur Lugdunum transiisse Nicaeam versus. Bene habet quod ita ab illis contemnimur ut ne dignos quidem existiment quos alloquantur. Ita enim certe magna nos molestia libérant.

Interea Dei gratia, non modo nullam hic per-turbationem, sed multo etiam firmiores animos mihi videor animadvertere quam unquam antea. Exspectabimus ergo quidquid dederit Dominus, et, ut spero, bonitate ipsius potius quam ullorum ho-minum freti perferemus. Calvinus noster suo more pergit, Viretus quoque valet, si oculos excipias. Transiit hac nuper D. HaUerus, " ) sed nullo peni-tus ex fratribus salutato, quod minime speravera-mus. Multae hie febres infantes multos absump-serunt, ac quosdam etiam omnium aetatum, inter quos magno cum nostro dolore Eoberturn Stephanum numeramus, incomparabilis diligentiae et singularis probitatis hominem, quern nudius tertius ad sepul-chrum sumus prosequuti.13) Successit Henricus Stephanas quern unum ex filiis haeredem nuncupavit et de quo multa nobis pollicemur, si Dominus eum

9) Hie nobis primum et antiqitissimum vestigium in-choatae coniurationis Ambosianae deprehendisse videmur.

10) Oriundus ex Coni oppido inter Taurinum et Nicaeam sito, qui a Valdensibus Calabriae expetitus et a Oe-nevensibus ad eos missus, Fiscaulae captus et Bomam ductus ibi d. 9. Sept. 1560 supplicio affectus fuit.

11) Genevam. (N. 3077. 3082 not. 3.) 12) Visitabat ecclesias in ditione Bernensiüm gallica.

Vide infra N. 3125. 13) S. 8111.

639 EPISTOLAB 3114—3115 640

superstitem servant. Quod superest Academiola nostra mediocri successu quotidie augetur, cuius leges ad te mitto.

Sunt alia praeterea nonnulla quod attinet ad Parisiensem ecclesiam quae ex eo cognosces qui has tibi literas reddidit. Venit enim ille ad nos ex ea ipsa ecclesia, ac proinde vobis omnia ut testis oculatus exponet. Proficiscitur autem ad vos ex nostro consilio, ac proinde rogo te, mi pater, ut eum istic autoritate tua àc consilio iuves, id est, ut tui similis esse pergas in iuvando pio ac peregrino nomine. Id quod ego pluribus a te contenderem nisi iam pridem quae tua sit tum pietas tum hu-manitas, non in amicis modo sed etiam in me ipso non semel essem expertus. Idem reliquis fratribus ac collegis tuis mihi in Domino plurimum obser-vandis testatum esse cupio, ad quos privatim ac sigillatim scripsissem, si licuisset. Quod superest Dominum Iesum precor ut te salvum ac incolumem ecclesiae suae servet, tuisque laboribus magis ac magis benedicat. D. Märtyrern, D. Gualtkerum caeterosque observandos fratres rogo utmeo nomine salvere iubeas. Bene Vale. G-enevae 12 Sept.

Tuus Beza.

3115.

BULLINGERUS OALVINO.

Post multum tandem intervallum veterem com-mercii epistolici consuetudinem redintegrat et inter alia narrât Heidélhergae inter comitem de Erbach et Heshusium ortam controversiam de coena, turn quae in comitiis Augustanis gesta sint.

(Ex autographo Arch. Tunc. Pint. VI. Vol. 117b. olim Serin. 0. Epp. Tom. II, fol. 425. Inacriptio desideratnr. Simler.

Vol. 95.)

S. D. Multo tempore nullas ad te, domine co-lendissime et frater carissime, literas dedi. ') Quum enim multo tempore cum febri quartana conflictatus sis, nolui molestiam addere molestiae. Nihil ergo scripsi, amicis autem hinc ad vos commeantibus sub-inde nuncia et salutes imposui. Iam vero, quum intelligam te ex gratia Domini revaluisse, incipio iam scribendi répétera officium. De rebus nostris non est quod scribam, quum non ignores, nos recte valere et in pristina, per Dei gratiam, tranquillitate

3115.1) Nobis ultima fuit N. 2888.

vivere. Âudimus et vos bene valere et progredi in pietate : periclitari quidem ex restitutione Prin-cipis Sabaudi, sed optime sperare in misericordiam Domini. Hie, ut regem Gallorum potentissimum in pios grandia molientem, per lusum opprimere po-tuit, idem poterit Grenevensem servare ecclesiam, invitis etiam aliis potentatibus. Orandus est autem Dominus, ut perpetuo nobis adsit et nos servet a malo.

Ex Polonia modo nihil habemus. Ex Anglia vero eadem, quae vos etiam accepisse nihil dubita-mus. Quid fiat in Saxonia narrabit hic D. Mater-nus Eccilius Vratislaviensis,2) oui familiariter notaë sunt res Witembergenses, et Philippi quoque. Oommendo tuae pietati hunc Matemum. Videtur is mihi vir esse valde bonus et pietatis amans. Idem a ministro quodam Haydelbergensi literas attulit, quibus is mihi significat, contentionem gra-vem inter doctos esse excitatam de coena Domini : s) et comitem ab Erbach Georgium, qui Electoris vicem gerit, - dum is est aut fuit apud Imperatorem Augu-stae, coram doctis suam fecisse confessionem de hac re, quod non credat panem esse corpus Domini, neque hoc edi vel ore corporis, vel ab impiis. Ac probasse hanc confessionem ex doctis plerosque, singulariter vero refragatum esse D. D. Tiloman-num Hesshusium, ac inter alia dixisse, se nqn posse vel cum Cahino, vel cum BuUingero communicare. Respondisse vero Comitem: Ergo, si hi duo viri sint in coelo, video te ipsorum odio coelum ingredi nolle. Ego tuam non euro excommunicationem. Potior mihi est Veritas etc. Sed ea de re oopio-siora referet hie noster Maternus. '

Scis finita esse comitia Augustana,4) neque

2) Non BvUius ut habet Corp. Bef. IX. 827. Be eo vide Grillet, Grata I. 249. Sumptions eel. patricii Vratisl. Nie. Rhedigeri primum studiis operam dedit Lipsiae et Wite-bergae postea Germanium Helvetian et Italiam peragravit. Mense Oct. 1560 pastor creatus est in urbe patria, sed iam biennio post ob Calvinismum dimissus minister fuit Benshemii.

3) De his turbis v. ALting, hist. eccl. Palat. p. 129; Strvve, pfäle. KH. p. 76 sqq., Salig. III. 439, Seisen, Ref. in Hdlbrg. p. 81 sq. Wilkens, Heshus. p. 49 ss. Helmolt, Hesh. p. 43 s. — Heshusius a. 1558 ab Ottone Henrico vocatus fuerat gnesio-lutheranus, Pkilippismum fovebant Erbachius comes et Dillerus concionator aulicus, Oalvinismo addicti erant Petr. Boquinus prof, theol. et Thorn. Erastus prof, med. Elector Fridericus, frustra süentio antagonists imposito d. 16. Sept. Heshusium destitua et eius adversarium Klebitzium dimisit.

4) Conventus ordinum imperii fait Angustae in quo sancita est pax religionis et factae sunt exseqniae Carolo V. Legatus electoris Palatini nomine sui principia astitit missae, nolnit tarnen tigere osoulnm in patinam sacram oblatam a cardinali Augnstano qni missam oelebrabat. Cardinalis iratns magna voce dixit: Si non ris benediotionem habeas tibi male-dictionem in aeternnm. Beliqni legati sociornm A. 0. non sunt ingressi templura. (Bucholser, lnd. chronol. 1559 p. 593. cf. Salig. m . 420.)

641 1559 SEPTEMB. . 642

quidquam impetratum per nostros ab Imperatore. Quinimo aperuit hie pectus suum latius quam hac-tenns in ullis fecerit comitiis, protestatus se esse religionis, ut vocant, catholicae, et hanc religionem nolle mutare, neque quidquam dare quod ei ait contrarium, mnlto minus se autorem futurum ut prdines catholici quidquam mutent de sua religione. Interim tarnen ait, se stare velle semel datis Pas-soviae et in comitiis Augustanis 55 anno celebratis etc. Impetrarunt catholici, ut liceat eis eiicere ex suis ditionibus sincorae religionis cultores : ita tamen, ne suis ipsos facultatibus spolient. Mihi vero satis spoliati videntur suis opibus, qui ex patria eiiciun-tur, ubi honcste vivere poterant, alibi Tero ita non possunt, aut magna cum iactura possunt. Impetrarunt ergo 'Cacolyci plus quam eis hactenus licu-erit etc. Inde factum ut principes evangelici in-fensissimis ab Augusta animis discesserint. Imperator cum Bavaro 21 Angusti discessit. Sed haec forte prius audisti.

Quanto vero princeps huius saeculi sese Christo audacius opponit, tan to magis invalescunt vires Christi in suis membris. Simus ergo fortes in periculi8 omnibus, supplicantes Domino, ne is unquain nos deserat. Sic enim satis instructi et robusti erimns. In hoc vale, frater venerande et mihi semper colende atque amande. Dominus be-nedicat tibi tuaeque familiae. Saluta meo nomine colendissimos dominos et fratres, D. Theodorum Besam, D. Petrum Viretum, ministros et symmystas alios, singulares quoque amicos nostros D. lonvilleum, D. Budaeum, D. Normandium, D. Badium et alios. Salutant te inprimis et omnes fratres symmystae nostri. Vale iterum atque iterum. Tiguri 17. Sep-tembris 1559.

Bullingerus ex animo tuus.

3116.

CN1PIUS CALVINO.

Quid ipsum inter et ecclesiastas lutheranos Fran-cofurdenses evenerit quum coenae dotninicae participare voluerit, fuse narrât, qua occasions etiam suam con-fessionem profert.

(Ex Cod. Genev. 110, fol. 133. autogr.)

Salve plurimum, reverende D. Calvine, per Christum liberatorem nostrum. Quotidie cum Deo Opt. Max. et tecum in libris tuis divina sapientia

Calvini opera. Vol. XVII.

foecundis colloquor. Exstant enim omnia fere scripta tua in amplissimi senatus nostri bibliotheca. quae mihi praecipue patet scholaeque propinqua est, et ipse non paucas lucubrationes tuas habeo. Quare intermissionem meam ad te scribendi non. imputabis oblivioni tui (quae nulla hue usque fuit) sed meis negotiis quae sane plurimasunt, et natura insitae mihi cuidam verecundiae. Quamobrem et D. Philippo Melanthoni, cui sane debeo plurimum, perraro scribere soleo. Quod autem nunc uteris meis te compellare statui, non est factum sine gravi causa. Non paucos hie egi annos enm lite-ratis adolescentibus in schola nostra, et tamen a mensa dominica propter causas tibi non ignotas constanter abstinuimus. Institerunt igitur apud me quidam primorcs urbis ut ab ecclesiastis peterem constitute quodam die dominico admitti ad sacram coenam, auditurus quidnam illi vicissim a me po-stularent. Id ego feci. Nam ecclesiastas per inter-nuncium oravi, ut vel me in conventu suo dignaren-tur an dire, vel scriptam confessionem de coena Domini a me acciperent. Placuit eis hoc posterius. Itaque scriptam confessionem habuerunt, a 18 Ia-nuarii ad hunc usque diem, ad quam nihil omnino responderunt. praëfracte tamen communionem de-negarunt. Priusquam vero quidquam de illorum tyrannide amplissimo senatui nostro conquererer, memoratam confessionem ad D. Philippum misi Witebergam, quae non solum a genero eius Caspare Peucero, sed etinm ab aliis quibusdam doctissimis viris ibi probata est. Quare nihil nisi aequum et iustum do D. Philippi indicio suspicari potui. Am-plissimus senatus deinde libellum supplicem a me accepit, in quo modeste narravi, quidquid mihi in hac re obtigerat. Ecclesiastae autem (ut prius fe-cerant) argumentis meis praeteritis, appellaverunt me foedis nominibus, qualia fanaticus ille West-phalus cum sua factione pridem in te et alios aeter-nae veritatis propugnatores iecit. Ideo non solum germanice versam confessionem, sed praeterea etiam sex articulos copiose explanatos tradidi clarissimo doctissimoque viro D. Conrado Humbrachto I. U. Doctori, inclytaeque huius urbis consuli. Primus articulus erat: de vero et naturali corpore Christi non in terra quaerendo, sed in coelo. Secundus demonstrabat aliud esse panem Dominum, aliud vero panem Domini, quod insulsus ille blatero Hartmannus Beyer (cuius calumniosam de te epi-stolam in farragine Westphalica legisti) prorsum ne-gaverat una cum suo cpllega Matthia Bittero. Cogita quaeso tecum, quanta sit istorum hominum caecitas. Tertius articulus habebat veram expositionem ver-borum coenae ox capite fi Ioannis et probatissimia ecolesiae doctoribus desumptam et quod contra prae-dicta omnia sacris eloquiis confirmât» vanum et absurdum sit opponere argumentationem de omni-

41

643 EPISTOLAE 3116—3118 644'

potentia Dei. Quartus erat articulus de spirituali cibo et potu corporis et sanguinis Domini. Qnintus docebat hunc a nullo homine, i. e. nullius ministri manu posse dari sed ab ipso Christo Domino per spiritum sanctum. Sextus articulus evincebat sa-cramenta quidem piis et impiis convivis mensae Domini communia esse sed rem et virtutem eorum ad impios non pervenire. Quid multis? publice lecta sunt in senatu haec omnia. Quinque pie docti causam meam approbarunt, conviciatorum tyrannidem damnarunt. Sed tandem (ut fieri solet persaepe) maior pars vicit meliorem. Gloriosus enim quidam thraso et quidem inferioris subsellii vociferabatur, non esse concedendum ut invitis ecclesiastis, re-eeptae confessionis Augustanae propugnatoribus, unus ludimagister ecclesiam reformaret et civitatem. Huic suffragati sunt alii homines indocti stolidique, ut hisce diebu8 rescivi. Nam thraso ille suas inanes glorias efflavit paucas ante septimanas Martpurgi primoribusque nostris turpes inussit notas, quemadmodum mihi narravit egregius~quidam iuvenis qui thrasonem ipsum sua verba resonantem audivit. Ego tarnen non quievi, sed multa latina et germanica scripta multis- apud nos pie doctis communicavi. Unde factum est ut quum praedictus D. Consul nuper petiisset ad coenam dominicain ad-mitti repulsam tulerit ab ecclesiastis, quia confiteri, salva conscientia, se non posse dixit, illorum doc-trinam de coena Domini per omnia veram esse. Hartmannus Beyer, apud imperitam multitudinem promptus ad conviciandum, apud eruditos ineptus ad disputandum, persaepe quaesivit occasiones te nominatim haereseos nomine infamandi. Quare te Schwenckfeldio coniunxit, quod antehac etiam scripsi D. Phüippo. Blateravit a te falso redditum esse gallice illud Christi : filius hominis qui est in coelo. Culpavit etiam expositionem tuam et sententiam de his verbis Christi: nisi quis natus fuerit ex aqua et spiritu, aliasque interpretationes adduxit ex duobus tribusve patribus. Imo non veritus fuit propter textnm de filio hominis prius citatum as-pergere tibi labem haereseos Arianae. Hanc ego contumeliam aegre ferens, exprobravi illam collegae ipsius Matthiae Bittero, praesentibus aliquot viris magnis et eruditis. Hinc progressu temporis factum est, ut Hartmannus Beyer in me quoque et omnes qui a Luthera.na de tfoena Domini opinione defece-runt (inter quos etiam punxit antecessores aliquot suos) turpissimis nominibus traduxerit. Ipse ocu-latus et auritus testis interfui his omnibus, quae hucusque narrata sunt. Pendent rabiosi blaterones ab imperita multitudine. Quomodo autem amplis-simus senatus medicinam facturus sit hisce malis nondum percepi. Nam tali in statu res nostra eoclesiastica diu perseverare non poterit. Deus Opt. Max. omnia perducat ad optatum exitum, qui te

tuosque omnes divina custodia sua perpetuo tueatur. E schola urbis Francofordiae 18. Septemb. Anno Domini 1559.

Tuae excellentiae deditissimus Ioannes Cnipius Andronicus. ')

3117,

STÜRMIUS CAL VINO.

Tecte de consilio aliquo inter Genevenses et Argen-toratenses agitato circa res gallicanas, de quo iam per-agendo vel ipsius vel Bezae praesentia requiritur.

(Ex autograpbo Cod. Genev. 113, fol. 101.)

A Monsieur Mons. Calvin.

8. P. Ex uteris D. Bezae ad doctorem Hoto-manum intelligo quo in statu sint res gallicanae et institutum consilium *) adhuc vobis placere, ad il-ludque redeundum esse. Quod si ita est, matura opus est deliberatione et communicatione cönsilio-rum. Res est ardua et opus habet provisione mul-torum mensium et certis ac confirmatis rationibus, quas absque vobis neque constituere neque inire possumus. Quare si ita animis affecti estis ut an-

T

3116.1) Ad haec illustranda adscribere libet quaedam ex-cerpta etc: Gegenbericht und Verantwortung der Predicanten zu Fr. a. M. 1563. (Rel. Handl. TL. Beil. XIV. p. 86): Logt sich auch Io. Cnipius dazumal dieser Stadt latinischer Schulmeister der zuvor offt unser Personen und Lehr und D. Luther sei. öffentlich vor der jugent geschmehet und gelestert hat, auff ein newes mit privat schrifften und Disputationen widçr uns und lies endlich zwey büchlin wider unser Lehr vom h. Nachtmal heimlich unterm Namen Io. Candidi bey einem wälschen Buchdrucker hie trucken nnd ausbreiten, schrieb auch in seinen brieven hin und her zu den Gelerten viel lügen und les ter wort wider uns, unangesehen das Dit lang zuvor ein E. Bäht jm lassen untersagen er solte seines beruffs warten und uns zufrieden lassen. Haec ad a. 1559 pertinere patet etc Abgenötigte gründl. Ableinung etc. Ibid. p. 160. in quo libello p. 106 de eodem Gnipio haec legis : Nnn könten wir von diesem sonst gelehrten und fürnemlich in der Poesie ex-cellirenden aber dabey dem Calvinismo gar sehr ergebenen Eec-tore und seinen vor E. E. Bath mit einigen Predigern gewechselten Schrifften vieles beybringen welches zum Beweiss dienen könte dass das Ministerium sich über ihn zu beschweren allerdings Ursache gehabt. Denique in Frkf. Bei. Mdl. I. Beil. 31 p..57 legitur senatus conclusion d. d. 14. Apr. 1561, übt inquiri iubetur quis fuerit ille typographus peregrinus. 3117. 1) ut rem Navarrae stimuletur ad capessendam rempu-blicam, et ut principes Oermani maxime Palatums pro Protestantibus, praeaerlim A. du Bourg, intercédèrent.

645 1559 SBPTEMB. . 646

tea, et si recte intelligimus sensum vestrum ex li-teris D. Bezae, oportet ut vel tu vel Beza2) praesens nobiscum adsit, si non multis, saltern aliquot diebus. Nos quidem fundanienta non mala iecimus et adhuc intégra nobis sunt, sed neque haec ulla sunt absque yobis. Quare primum necesse est ut alter vestrum veniat, deinde ut quam primum et quam celerrime. Vale, vir olarissime et optime. Datum Argentorati 19. Septemb. 1559.

Tuus quern ex argumento et manu nosti.

I. S.

3118.

HOTOMANUS CAL VINO.

Paulo tectius agit de rebus et negotiis quibusdam politicis et maxime in hoc est ut Bezam accersat.

(Ex autographo Cod. Genev. 114, fol. 17.)

A Monseigneur Monsieur Despeville.

S. Cogimur ad te, pater observandissime, nun-cium hunc mittere, vel hane unam ob causam ut confestim ad nos D. Beza excurrat. ') Rogo etiam ut D. ViUemongium, et si quis eadem prudentia re-periri possit, eum quoque secum adducat: partim ut plures ei consilio adsint, partim u tD . ViU. una cum alio quodam ad Eubulum proficisoatur. Spero fore ut tibi placeat illis omnem partem dare. Deus eo rem adduxit ut confidamuB nos parem pecuniae

'summam ab Elisabetha accepturos, quam a vobis postulavimus. Quanquam fallor memoria. Nam 200 dalleros (hoc numéro in uteris utemur) a vobis postulabamus. Ilia, ut spes est, 200 coronatos dabit. Kaïoao nos ter est. Unus est qui ad Elisa-betham proficiscatur ut Abrahamum (nosti quern significant) ad se accersat. Et quoniam tamdiu te celare quiddam non possum, id est usque ad D. Bezae reditum, scito repertum quondam nobilem pruden-tem quinquagenarium, cuius bona amplius triginta

2) Hic. m. Novembri Argentoralum et Heidelbergam profectus est, Decembri redua fuit. {Baum II. 35.) 3118. 1) qui, ut iam diximus m. Nov. ad Palatinum profeetus est. — An iam de coniuratione Ambosiana agitur?

\

millibus fl. aestimantur, qui artem quandam com-mentus est qua /ihaç recuperet. Postulat 20000 flor., his legibus ut si res succédât decern sibi ha-beat, sin minus, omnia reddat. Interea pignori sua bona nobis opponet et duos locupletissimos merca-tores nostrateB fidei iussores dabit. Ita nobis et praedibus et praediis cautum erit.

Senatus noster nudius tertius missificatoribus in curiam accersitis donunciavit ut intra candelae diem (la Chandeleur), qui decennii finis erit,2) desi-nant: alioqui se iis non promittere securitatem. Hoc mihi velim credus. Treverenses evangelium vel invito vel connivente suo principe electore amplexi sunt. Doctores BOT^S/MÛÇ et rçê/tmoç 3) suscipiunt in se negotium vicinos pi'.4) in socieratem nostram asciscendi. Audio quiddam amplius, quod opto esse verum, ut etiam opitulentur. Quod si fit, nihil est cur non optime speremus. Interea per tuam erga me benevolentiam, per tiium paternum erga me amorem, quem his duodecim annis semper constan-tissime retinuisti, te rogo ut D. Bezam statim hue mittas, ne vanus et iinprobus et alter Sinon vi-dear. Oonfirmo tibi me mirificam spem concepisse. Erit pietatis tuae Deum assidue orare, et collegis aliisque bonis viris mandare nominatim ut Deum orent, ut si res ad aedificationem ecclesiae non per-tineat omnia repente exstinguat: sin minus, ut pro-moveat. Haec mea precatio est quotidiana per duos iam menses. Et saepe mirifice sum perturbatus, optavique aliquem hue mitti peritiorem, qui vestra negotia tractet. Spero te mihi veniam daturum, pater observande, si candide difficultates animi mei tibi patefaciam, ut intelligas quam non sine causa velim omnino D. Bezam hue venire aut posthac desistere. Nam si, quod Deus avertat, Eubulus vo-tis nostris non responderet, fieri non posset quin vestram offensiunculam incurrerem. Vicissim si ii, qui tibi opem promisissent, vel négligentes essent vel parum possent, annon cogitas meam existima-tionem a,y>ud Eubulum periclitaturam ? Ita distrahor vehementer ut interdum studere nequeam. Res iam longe provecta est, et satis ut spero féliciter. Quatuor iam consiliarios habemus qui multa pos-sunt: eivQfiwv, yoc/A. (ion. et Bor^éfuov. Hos ut ap-pellem necesse habeo saepe ursitare. Quam iterum atque iterum abs te peto ut D. Beza quam primum

2) Anno 1549 a. d. IX. Cal. Bec. magistratus clero eatholico liber am in urbe stationem ad decennium concesserat (Böhrich. III. 47). Schadaeus nescio quo pacto terminum facti postr. Gal. Febr. 1559, quum 1560 dicere debuisset.

3) Bern. Botzkeim et Grempius ad Treviros missi fue-•runt, de qua legatione vide Botom. d. 22. Dec. ad Calvinum scribentem.

4) prinoipes? protestantes?

41*

647 E P I 8 T 0 L A E 3118—3121 648

ad nos veniat. Vale, pater optime, et salve. Argent. 19. Septeinb. 1559.

Hotomanus tuus totus.s)

D. Ribitti6) memineris si placet.

3119.

VERMILIUS CAL VINO.

Status rerum in Gaïlia tristis verum nequaquam inopinatus. Collegium Genevense erectum gaudet.

(Ex Tomo locorum theol. éd. 1580, fol. 576 v. éd. 1587 p. 1125. Bdidit quoque Beza, Genev. p. 223, Lans. p. 472, Hanov. p. 529, Ohouet ]). 304, Amst. p. 139. Galliee édita est in

Bulletin I. 252.)

Quod literas, vir clarissime, rarius quam ipse velis et ego cuperem hue scribas me non ita mo-yet ut vel abs te minus diligi vel minus curari sus-picer. Nam ut afflicta valetudine hactenus fueris et quam gravibus atque multiplicibus negotiis tan-tum non obruaris compertissimum habeo. Utinam quemadmodum id probe novi sic te aliqua ex parte allevare possem. At confido patrem Domini nostri Iesu Christi, qui fons opportuni auxilii atque soli-dae consolationis est, ita denique tibi adfuturum ut et corpore melius valeas, et molestiae quibus ultra vires premeris nonnihil mitigentur.

Quod Galliae res tarn male habeant aegerrime quidem fero, quamvis ita eventurum antea iudicavi. Nam intelligebam N. ') illos facile rerum potituros, ad quorum manum imperii summa si pervenisset facile divinatu fuit quo religionis fortuna esset ca-sura. De Regina2) mirautur fortassis alii, ego non miror. Nam pietatis eius erga religionein sinoeram ullam significationem hactenus nunquam sensi. At de rege Navarrae novum admodum videtur ut qui antea evangelio filii Dei tarn pleno spiritu favere vide-

5) lnfra inscriptionem leguntur haec: Monsieur vons congnoissez comme iay este contraint denvoier le present porteur dont iay eu fort bon marche a deux fl. et demy. ie luy en ay avance un promettant destre la dans le 25. de septembre. Il vous plaira achever le payement. Ex quibus dis-cimus tune temporis iter Argentorato Genevan intra seas dies àbsolvi solitum fuisse stipendio adeo modico, est hodierna ae-stimatione, ut vite credideris.

6) Qui hoc ipso anno Lausannae cum collegis valedi-xerat. 8119. 1) Ouisianos, quorum nomen prat nimia prudentia sup-pressit.

2) Gatharina. Cf. MoreUani epp. «tense Augusta et Sept. scriptas.

batur nunc quando maxime opus erat se pietate vacuum adeo praebeat. Quid hie agamus? Qui rex regum est et dominus dominantium absque regibus et dominis huius mundi causam suam tuebitur et promovebit: vestrae quoque nrbi defensor et pro-pugnator, uti sporo, aderit. Non enim fidelibus, quando suis temporibus urgentur, solet déesse. Id autem quum hactenus nemini oommiserit, ut nuno a vobis incipiat non est opinandum. Nos vero, quando aliter non possumus, rem vestram conten-tisaimis precibus apud Christum iuvamus, nee diffi-dimus, quae illius bonitas est, ab ipso nos denique auditum iri.

BuUingero et caeteris tuo nomiue salutem dixi, qui te vicissim plurimnm salvere iubent. Iuveni autem, quem tuis Uteris commendasti, quacunque in re potero, lubentissime gratificabor. Symmystas tuos mihi velim diligenter admodum salutari, prae-sertim D. Viretum atque Besam, cuius nomine Lae-lius mihi dedit instituta vestri collegii, quod vos erexisse tum vehementer gaudeo, tum.ea de causa Deo ingente8 gratias ago, ilium obseorans ut quod bene coepistis felicissime vertat. Berne vero liben-ter modo scripsissem, nisi tabeilarius nimium festi-naret. Vale, domine colendissime ac frater in Christo plurimum observande. 26. Septemb. Tiguri.

Tui studiosissimus Petrus Martyr.

3120.

CALVINUS P H I L I P P O LANDGRAVIO.

Iterata contra Tossanum actio.

(Ex apographo satis recenti et mendoso Cod. Paris. Dupuy 102, fol. 34. Nos textum tibi emendatum exhibemus)

Illustrissimo Principi ac domino D. Philippo Lant-gravio Hessiae Cattorum principi.

Illustrissime Princeps ac Domine, quum supe-riore anno de gravibus ecclesiae Monsbelgardensis morbis apud fratrem meum Ioannem Garneriuml) conquestus essem, ut remedium aliquod a tua Cel-situdine elicere tentaret, quatuor aut quinque pos-tea mensibus respondit, quod de Petro Tossano scriptum erat vix esse credibile, quum pietatis suae per 25 annos et plures multa expérimenta dederit, quae praeclaram oxistimationem apud doctos et probos homines ei conciliant. Itaque nomine tuo iussit ut

3120.1) Ultima Calvini ad Garnerium nobis fuit N. 2946.

640 1559 S E P T E M B - O C T O B . 650

principia et causas malorum, quibus misora ilia ec-clesia pridem vexata est ac dein um lacerata, clarius exponerem. Ego vero etsi cupio multa sepulta esse, eogor tamen, ut morem geram tuae Celsitudinis mandate, brevem summam eorum perstringere, quae Bi prorsus tacereru suspectus forte essem vanitatis.

Hoininem ilium ab initio dilexi et offioiis pi-o-sequutus sum quae ab amico desiderari poterant. Novit ipse, quum hostes, et domestici et externi, molestiam facesserent, me sibi fuisse coniunctum, nee libenter modo sed etiam sollicite expertum esse quid eius causa possein. Deinde quum opus esset pastoribus, vel ipse hue venit ad eos accersendos, vel aliquos ex collegis misit, qui a nobis examinâtes et probates abducerent. Ex quo ecclesiis prae-fectisunt, non destitit subinde multa-novare, ut no-vis oneribus eos gravando abigeret. Sic quidem illi omnes uno ore dicunt abolitos fuisse conventus pastorum, ne qua libera esset admonitio: ac perinde dominationem exercuisse, ac si inter mancipia esset, non autem inter fratres. Si fides eorum querimo-niis non habetur, ingratitudo certe eius nullo colore fucari potest, quod per totum biennium et ultra, quo cum ipsis rixatus est ac pugnavit, ne verbo quidem me certiorem fecit, ut pro mea virili succur-rerem: sed miseros fratres profligavit, ut nescierim hominem, cuius verba sunt plena mellis, et qui vultu mansuetudinem prae se fert, fuisse Ulis tarn infestum, donee eius opera in exsilium expulsi sunt. Neque hoc semel factum est, vel uno die, sed nunc una ecclesia suo pastore spoliata fuit, nunc duae, nunc très, donee quisquiliis replevit totam ditionem. Nam quoscunque potuit impröbos reperire hinc inde corrasit, ut ipsa contagio morbos incurabiles redde-ret. Saepius quum esset ingenue admonitus, lacry-mis spem fecit resipiscentiae, sed postridie factus se ipso deterior bonorum omnium vota derisit vel frustatus est. Quin etiam profectione ad nos sus-cepta ostendit se fugere omnes amicos congressus, quia cum sectariis tantum, qui Lausannensem ec-clesiam palam et ex professo turbabant, furtiva sua colloquia habuit. In quibus nihil sincerum fuisse ex multi8 circumstantiis coniicere licet. Prolixa esset narratio, excellentissime Princeps, si in prae-cipua eius acta ingrederer: sed quia ad Garnérium scribendo non alium mihi propositum fuisse finem literae testantur, quam ut Celsitudo tua anteacti temporis delicta partim oblivione inducens, partim leniter castigans audaciam hominis compesceret, at-que ita vigeret inter verbi ministros fraterna aequa-litas, nee unus sua insolentia imperium ad se tra-heret. *) Quia iussu tuae Celsitudinis has prope invitus scripsi, non est quod veniam deprecer quando laudem obsequii mihi paratam esse confide Domi-

2) Vide an aliquid desil.

nus tuam Celsitudinem, illustrissime Princeps, in-columem servet omnique benedictionum genere lo-cupletet. Genevae penultima Septembris 1559.

3121,

SOCINTJS OALVINO.

Recenset nomina virorum qui in Polonia evange-lio favent. Cupit in Italiam redire.

(Ex autograpko Cod. Goth. 405, fol. 119. Edidit Bretechnei-der p. 202.)

Celeberrimo ac omni virtutuin genere praestan-tissimo D. Ioanni Calvino summa reverentia ob,-servando.

Genevae.

Decimo septimo Augusti reversus ') quam pri-mum fidelem habui literas misi.2) Quod attinet ad Hadsivilum, 8) tu sois hominem genere, virtute, in-genio, autoritate, animo et consilio excellentem esse, qui evangelio favet ex animo: possum id ego testari, quum illius domesticus atque intimus fue-rim, sed rogatus a nostris saepe ut in sua ditione reformet et stimulet atque excitet Regem, promit-tit se facturum admiranda, nos brevi esse visuros quae non credimus. Ipse ob veritatem quam tuetur in magno est honore, futurus in maximo, si ea prae-stiterit quae debet et cogitur, nisi cedere hostibus velit et patrueli succumbere Palatino Irocensi,4) qui tantum eiuss) malevolentia et invidia episcopps fovet. Idcirco bene sperandum, etiamsi cum adver-sariis interdum colludere et manticulari6) videretur, quia gloriam in coelo repositam non minus spectat, quam quae mortalium fama celebratur, vir ahoquin ad ambitionem gratiosissimus, qui comitate affabili-tateque sermonis maxime omnium animos sibi conciliât : sed licet suis quando rapiatur affectibus, Deum

3121. 1) ex Polonia. 2) N. 3100. 3) lam in primo itinere a. 1551 in Poloniam facto

plures nobiles evangelio addictos maxime Craeoviat viderat (Lubien. p. 7, 39. Treehsel II. 155.) Plures hie et infra re-censentur quorum nomina in nostro thesauro obvia habuisti. ( Vide maxime 2363 seqq.) De Madzivtlio supra saepius, item de bibliis translaiis in I. polonicam. Cf. praeterea Salig II. 658. Luhaseetoiee, G. d. réf. K. in Litth. I. 14.

4) Trooensi Br. 5) eiue oin. Br. 6) maticnlari Br.

651 EPISTOLAE 3121—3124 652

tarnen roveretur eiusque cultum legitimum cupit instauratum. Ad hunc finem biblia nunc in patrium sermonem transferri curabat, aliaque multa prae-clara facit, maiora facturus abs te et ab illis incitatus stimulis quibusdam gloriae et immortalitatis de qua dies noctesque cogitat, praesertim quum videat ae-mulos non déesse. O quam multi egregii viri sunt in eo regno, quorum prudentia atque constantia illic puram ex verbo Dei religionem stabilitam * iri non dubito. Est loan. Bonarus Castellanus Biacensis magnus procurator et Stanislaus Miscovius Capita-neus Marienburgensis structor regni:7) ambo vir-tute et oonsilio praestantissimi et maximis vinculis inter se coniunctissimi. Est Nicolaus- Olesnicius8) et Stanislaus Saffraniecz,9) qui corpore et animo fortissimi terrorom incutiunt omnibus sacrificulis. Inprimis vero ecclesiae seniores duo Stanislaus La-so0ius10) et Hieronymus Philippovius,11) qui tanto ardent studio prômovendi ac dilatandi Christi reg-num, ita vigilantes, aeduli, patientes ae libero prae-diti spiritu et nunquam defatigati reperiuntur, ut a nobis pro illorum conservatione orandus et obsecran-dus sit Deus. Omnes hi sunt in minori Polonia. Maior quoque habet Tomitium Sborovium '2) Palati-num Posnaniensem, Gorganos1S) et Ostrorogos14) fra-tres clarissimos viros sed Lutheränos et vitae laxio-ris, qui tarnen cum reliquis postea in comitiis facile conveniunt, imo et papistae sese adiungunt quam plurimi: ecclesiastica enim libertas coniuncta est cum politica quam modis omnibus assertam vo-lunt. Hoc autem manifesto deprehendes, si oratio-nem istam legeris ab Ossölinio15) recitatam nomine totiu8 nobilitatis coram Rege et unirersis ordinibus. Plura non addo, sed tantum rogo suppliciter, an mihi in patriam sub fide ac promissione Ducis Plo-rentini saltern ad tompus redeundum censeas. Id

7) Regis Br. 8) Vir incomparabilis, heros Christianas (Lubien. 30.

34) inter primos fuit qui evangelium amplexi sunt, et eiectis monachis ex monasterio urbis suae Pinczoviae ab episcopis accusatus in comitiis Petricoviensibiis causam dixit. (Krasinski p. 65. Salig II. 580.)

9) Cracoviensis provinciae delegatus (Lub.) 10) snboamerarins Lanciciensis, vir nobilitate pietate et

meritis magnus, zelo in divinam veritatem plenus ideoqne pontificiis invisns et anathemate percussns. (Id. 35. 94.)

11) Inter Antitrinitarios primarius (ibid. Sand. p. 194.) 12) Huius nominis duos sistit Lubien. Petrum et Mar-

tinum, non vero hunc Tomitium. 13) And. Goiconus Gastellanns Posniacensis et maioris

Poloniae generalis praefeotns, vir divitiis autoritate et egregiis animi dotibns praepollens (Lub. I. I.)

14) OsoborogOB Br. — Stanislaus et Iacobui, in palati-natu Cuiaviensi. (Lub. ibid, laeobus fratribus Bohemis se adiunxit et fuit eorum fidus et potens patronus. (Salig. n . 585.)

15) Hieron. Ossolinslci, vir nobili genere natus, inter alia in Synodo Cracoviensi in. Dec. 1561 magnas egit partes.

enim propter regiam commendationem offertur nunc quod paulo ante saeviente ilia Romana bestia ne-gabatur. Sed hoc quoque taciturn esse velim: nemo hie est qui sciat. Proinde si mihi tuo 16) consola-tionem afferre non gravaberis, maximas Deo gra-tias agam, tibi vero nunquam non obstrictissimus ero.

Tiguri 2. Octobris 1559.

Excellentiae tuae studiosiss. Laelius Soz.

Amicos omnes salvos cupio atque felices. Adolescens nobis commendatus bene Valet, est

apud Ochinwm. Quaeso " ) te ut lèctas has literas igni tradas. -Sunt enim certae et graves causae propter quas nolim venire in manus omnium.

3122.

CALYINUS TERMILIO.

Faucis ei tradit quae ipse ex Lutetia acceperat.

(Manu scripta non exstat. Edita est a Beza ed. Gen. p. 218, Laus. p. 461, Hanov. p. 516, Chouet p. 297, Amst. p. 136. — Gallice versa est ex impresso in ed. Berol. p. 323, anglioe

in edit. Philad. IV. p. 66.)

Gommode aeeidit ut biduo postquam mihi red-ditae sunt tuae literae, l) venerande frater, discede-ret hie nunoius cui meas tu to committerem. Etsi nihil in praesentia quod scribam nisi triste oecurrit. Invitus autem facio, ut te mecum in easdem invoî-vam molestias: nisi quod utrique nostrum haec an-xietas est communis. Magno dolore me conficit, nee minore cura ac metu me torquet, misera fra-trurn nostrorum quibus cordi est sincera pietas in Gallia conditio. CPromptum erat in manu Regis Navarrae his malis remedium et mira pollicitus fuerat: sed quum eius ignavia nihil fuerit turpius, accessit tandem et proditio.8) Socrus Principis Condaei8) a Regina matre impetraverat, ut ex mi-

16) sie. ~ 17) Rate in margine ex transverso.

3122.1) N. 3119. 2) Praeter epistolas Morellani testent habes lac. Calo-

nium Portanum (de la Porte) Mordisio a. d. III. Cal. Nov. scribentem: Bex Navarrae animum in corpore virili gerit. muliebrem. Itaqne praeter multas et magnas miserias quod viri boni sperare debeant in posterum nihil video. (Langueti Epp. I. II. p. 4.)

3) Madame de Boye (N. 31130

653 155S OCTOB. 654

nistris ecolesiae Parisiensis unum admitteret ad colloquium. Vocatus ille dimittitur cum ludibrio. Interim ad horrendam stragem omnia inclinant: quia a de8ertoribu84).fuerunt detecti, quicunque profesBi erant se Christi discipulos et occultos coetus fre-quentabant. Res plus quam luctuosa. Tarnen ex-spectandum acquis et quietis animis donee e coelo appareat vindex noster: quod opportune facturum scio. Bed rogandus simul est, ut debiles animos sustineat. Ego te et collegas tuos non hortabor ut eorum salutem Deo commendetis : quia scio ad banc curam sponte propensos esse. Yale, clarissime Tir et frater ex animo mihi observande. Saluta amicos. Dominus te incolumem tueatur cum uxore, gubernet, confirmet, donisque suis locupletet. Ge-nevae, 4. Nonas Octobris 1559. *

ïôannes Calvinus tuus.

3123.

VERMILIUS BEZAE.

Gratulatur ei academiam féliciter erectam et rec-toris dignitatem.

(Ex Append, locor. theolog. Petri Martyris Ed. 1580, fol. 580. Ed. 1587, p. 1126.)

Literas, vir clarissime et frater in Christo plu-rimum observande, quas ad hasce meas adiunxi Caspar Olevianus tuus ac meus, imo noster, ad me scripsit : verum quia et tabellariis ad vos destituitur et otio parum abundat, oravit ut illis perlectis illico eas ad te mitterem quo et ipse non ignorares quid ageret et in quibus discriminibus evangelii propa-gandi causa versaretur. Ego vero, quod optimus et pius vir a me rogavit, duobus nominibus quam libentißsime facio. Primura ut ipsi Oleviano grati-ficer, quem ob suam non vulgarem doctrinäm et egregium Studium erga religionem plurimum facio: tum quia iusta occaßio ad te scribendi se offert quam pro ea qua te benevolentia amplector ultro ac volens arripio. Nam cupiebam alioqui tibi gra-tias agere de libello quem N. tuo nomine mihi reddidit, quo scholae vestrae nunc institutae leges, ut soles caetera, eleganter comprehendisti. Proinde tibi, ecclesiae et reipublicae vestrae academiam quam exstruxistis mirifice gratulor, et Deum patrem Domini nostri Iesu Christi oro atque obsecro ut indies maioribus donis cumuletur, et fructuosa tarn

4) De his cf. N. 3080. 3103. 3107. 3113.

religioni quam politiae, quemadmodum optatis, évadât. Certe a vobis nil, iis praesertim temporibus, utilius excogitari poterat. Laudandue Deus, qui vos in summis periculis ita erigit, ut de illius gloria latius provehenda cogitetis quam alii permulti faciunt, qui securitate atque otio undique solvuntur et diffluunt. Deus operi suo procul dubio aderit, et quod optimo consilio coepistis non modo tuebitur, 8ed, ut mihi polliceor omnesque boni sperant, uber-rimis atque largissimis accessionibus fortunabit. Nee vestri novo gymnasio melius consulere potuerunt quam ut te illius rectorem moderatoremque delige-rent. Omnia enim pro tua prudentia ac dexteritate, qua te Deus ornavit, ita diriges ac temperabis, ut super ea quae abs te iacientur fundamenta alii nullo ferme negotio recte ac sancte queant aedificare. Quod ad me attinet, si aliud non licuerit. vobis recte ac strenue currentibus non mortuos, imo vivos atque clarissimos plausus dabo.

Sed ad Olevianum redeo: quo magis ipse pro causa Christi ac evangelii eius periclitatur, *) eo precibu8 et promptius ac alacrius iuvandus, neque ingrata neque infrugifera esset exhortatio quae ilium in tanta contentione gravique certamine consolare-tur ac reficeret. Sed tibi clare ac perspicue videnti non est quod meis consiliis praeluceam. Vale, serve Dei fidelis et frater in Christo colendissime. Deus tuis laboribus benedicat. Salutes quaeso mihi D. Cahinum, D. Viretum caeterosque ministros ac symmystas. Discrimina in quibus versamini me ac caeteros bonos haud minus tangunt, quam si prae-sentes isthic vestro loco essemus: precibus non dee-rimus. Faxit Deus pro sua misericordia ut quemadmodum confidimus fore audiamur. 4. Octob. 1559.

3124,

CALVINUS BULLINGERO.

lam affulget spes conventus a principibus de td-lendis dissidiis instituendi. Interea iMtetiae magis quam unquam antea saevitw.

(Ex autographo Bibl. Aead. Lugdnno-Batavae God. Papenbr: 2, deseriptam debemus humanitati Viri clar. W. N. da Rieu. bibl. praefeoti. — Fragmestum habet Goqnerel p. zri. Ang-

liee versa legitnr in edit. Philad. IV. 68.)

3123.1) Novisiima ea Trevirorum wrbe nondwm resciise vi-detur.

655 EPISTOLAE 3124—3125 C56

Pruestantissimo viro et fideli Christi ministro D. Henriaho Bullingero ecclesiae Tigurinae pastori

fratri et symmystae colendissimo.

S. Saxd quem mihi commendabas, venerande frater, probum hospitem et humanuni nactus est Maearium, unum ex collegia nostris, apud quern commode habitabit. Quod mihi de mediocri sanitate gratularis, ') facis pro solita in me benevolentia et fraterno amore; Officium etiam amici praesti-tisti ea narrando quae etsi non omni ex parte certe iueunda sunt, cognitu tarnen sunt utilia. De re-sponso comitis Erpachii2) idem mihi scripserat Ho-tomanus. Paulo anto ab eius fratre Ebrurdo3) lite-ras aoceperam, quibus ostendit quod semper antehac professus est, magnopere se cupere ut tollendis dis-fiidiis conventum principes instituant. Ut est vir exiiniae prudentiae, deindc totus noster, videtur non de nihilo ita loqui. Si de successu bene spe-rat, non esset negligenda occasio. Ultro enim eins rei, quam ne verbulo quidem attigoram, ab eo iniecta fait mentio. Ideo autem te admonitum volui ut, si videbitur, cum D. Pelro Martyre aliisque fratribus délibères quid sit respondendum.

Beza*) noster Argentoratum profectus est nes-cio quid, Tel quod magis suspicor, nihil acturus. Sed quia suscipitur a quibusdam magni ponderis expeditio quae nos attingit, et Stwmius vehementer flagitabat meum vol Besae colloquium, aliquid cen-suimus dandum esse ne sperni se putaret.

Ardet nunc Lutetiae saevior quam hactenus visa fuerit hostium evangelii crudelitas. Totam ur-bem obire iussi sunt commissarii, ac domatim in-quirere quomodo se quisque gorat, an missas omnes diebus festis audiant.s) Penetrant non tantum in cubicula, sed usque ad lectos, areas, scrinia ut mox in carcerem rapiant apud quos librum suspectum deprehenderint. Excussa tota supellectile denun-ciant patribus familias poenae fore obnoxios si quern apud se Lutheranum habere reperti fuerint. Singulis quoque vicinis severe iniungitur uti alii alios sedulo observent. Si quis cesBaverit in hoc officio poenas negligentiae daturum. Hoc praetextu iam aedes non paucae expilatae sunt. Gontigit autem nuper facinus quod rabiem hostium magis accendet. Prandebant in diversorio quindecim viri nobiles, aut circifcer.6) Advolat oommissarius : perrumpunt

3124.1) N. 3115. 2) Q-eorgii. 3) gui Heidclbcrgae supremus aulas mareschaUus erat.

iStruve p. 105.) 4) Heidelbergam petebat vide N. 3141. 5) N. 3113. 6) Hist. ecel. I. 232. De la Planche 222; En la rue

des Marets près le pré aux Clercs chez an nommé le Yisoonte, qni retirait coastamierement les allans et venans de la reli-

apparitores per fenestras. Quia tumultuose et hosti-liter res gerebatur exteris ') hospites gladiis exsertis vim repellere coeperunt. Occisus est unus appa-ritornm, complures mutilati. Ita nisi mature Deus occurrerit, nullus erit fundendi sanguinis modus. In vincula couiectus est longe maior hominum numerus quam ante biennium. Teterrimae praeser-tiin foveae miseris hominibus refertae sunt. Oitan-tur~ subinde multi per compita praeeunte tubae sonitu. Rapiuntur absentium bona. Pideies in Pro-vincia a privatis hominibus impetiti vi et gladiis coeperunt se defendere. Hactenus fuerunt superio-res paucis occisis, quutn omnes ad unum possent deleri. Normannos hactenus continuimus, sed valde timendum est, si immodice premantnr, ne ipsi quoque ad arma prosiliant. Rogandus ergo Deus ut pro admiiabili sua bonitate et sapientia fluctua adeo turbulentes componat. Interea ex animo eum pre-cor ut te cum familia et collegis tueatur regat et benedicat. Viretus et reliqui te plurimum salutant. Meo nomine salutem plurimam amicis et fratribus dices. Vale, ornatissime vir et mihi ex animo co-lende frater. Genevae 3. Nonas Octobris 1Û59.

Ioannes Oalvinus tuus.

gion, et principalement ceux qui venoyent de Geneve et d'A-lemagne, en la maison duquel aussi se faieoyent souvent de grandes assemblées. Â fin de .le surprendre mangeant de la chair aux jours défendus, ils dressèrent lenrs embnscbes par un vendredy. Frété, clerc du greffe criminel, cant et rusé en ces matières, alléché de la desponille de ses voisins, retira chez soy 40 ou 50 sergens qui y estoyent entrés à la file. Et sur les 11 heures estant arrivé Thomas Bragelonne dit le Camus conseiller au Chastelet avec 2 ou 3 commissaires des pins envenimés contre ceste doctrine, la maison dn Visconte fut incontinent environnée et rudement assaillie. Mais combien que de 15 ou 16 personnes qui estoyent à table il n'y en eußt que 4 qui fissent teste (les autres se sauvèrent par dos-sus les murailles et à travers champs) si firent ils une telle resistance s'estimant attaqués par brigands, que tous ces sergens furent mis en roupte, et le pins hardi si vivement blessé qu'on pensoit qu'il en dust mourir une douzaine pour le moins. Cependant les combattons (du nombre desquels estoyent deux gentilshommes d'Anjou appelles Soucolles) enrent loisir de se sauver Languet, Epp. II. 33 d. d. prid.Cal. fébr. 1560: Lutetiae fuit vir nobilis Viceoomes de Nonteul (l. Nanteuil, attaclié, comme Us SoubceUes à la maison du roi de Navarre'), qui quam resoivisset se ob religionem delatum esse ad Oardi-nalem, adinnxit sibi decern autduodecim viros militares. Quam nocta praefectus vigilnm cum mnltis armatis ipsins aedes ob-sedisset, qni intus erant interfecernnt eos qui oonabantur ir-rnmpere, postea simul ernmpentes aliquot traoidatis incolumes evaserunt. Sed nxor Viceoomitis et nliae abdnotae sont captivas et ipsa domus direpta et aequata solo at maltae aliae Lutetiae.

7) Vom dubia.

657 1559 (

3125. HALLERÜS BULLINGERO.

Narrât quid m visitatione ecdesiarum diüonis JBernmsis GaUicarum egerit, mülta querens de wvnis-trorum circa praedestimtionem et disciplinant dispu-tantium schismatibus. Genevae utrinque frigida se-cessio. Addit politicâ quaedam de arbitri Basüeen-sis decreto deque negotio Sabaudico.

(Ex autographo Arch. Turic. Plut. VI. Vol. 154, olim Scrin. B. Epp. Tom. 32, fol. 2B0. — Simler Vol. 96.)

Clarissimo viro D. Heinrycho Bullingero Tigu-rinae ecclesiae pastori fidelissimo domino et compa-tri suo perpetuo honorando.

Tiguri.

S. Iam pridem ad te scripsissem, honorande domine compater, si nuncium aliquem habuissem certum. Nunc quum habeam vestratem illum copio-sius aliquanto scribam. Principio ingentes tibi ago gratias pro tuis in Ieremiam Sermonibus ad me missis. ») Exhibui reliqua exemplaria D. Musculo et D. de Diesbach. Illi magnas tibi quoque habent gratias. Exspectamus ut pium illud opus absolvas. Est enim propheta hie apprime nostris temporibus conveniens.

Quod nostram in Sabaudiam2) profectionem attinet scripsi de ea nuper ad fratrem paueula quaedam, quae ipsum tecum communicasse non dubito. Invenimus sane turbatissima omnia et Schismata manifesta et mirabilia inter ministros. Alii enim adhuc litigant de praedestinatione, et urgent has et illas loquutiones, quas quum reliqui aeeeptare nolint, queruntur de corrupta et insincera doctrina, et tantum non errorum aut haereseos reliquos insi-mulant. Alii pro disciplina pugnant ecclesiastica, asserentes, se non posse bonis conscientiis ministrare in ecclesiis in quibus potestatem discernendi inter pios et impios circa exhibitionem coenae Domini non habeant: proinde petunt examen privatum et potestatem excommunicandi impios et imperitos. Armat eos exemplum illorum qui discesserunt:3) eos nisi sequantur, videntur sibi Christi ministri non esse, nee desinunt illi qui abiere frigidam suffundere, ventres appellantes et ventris ministros qui manere volunt. Sunt et alii ex altera parte

3125.1) In Ieremiae proph. Capp. I—VI. conciones 26. Tig. 1557. 8. Sermones Ieremiae c. VII—XIV. 26 concionibns ex-positi. 1558. Conciones 44 in lerem. C. XIV—XXX, narratt. hist. v. epistolam rero unam. 1559. — Opus anno 1561 demum absolutum fuit.

Zycf.N. 3114. 3) Vireti, Valerii, Bezae caett. Galvini opera. Vol XVII.

JTOB. . 658

nimii, qui gaudent se exoneratos esse illis qui ab-ierunt, eosque amariter proscindunt et insootantur tanquam suarum desertores ecclesiarum. Oonscri-buntur utrinque epigrammata mordacia et aouleata, siout illud cuiusdam:

Schismata Berna nequit ferre, turpesque tueri Seditiosos, sed mittit ad Anticyras.4) Et talia alia multa. Quantae molis fuerit oum

talibus hominibus agere, in quibus moderatum nihil, sed omnia extrema invenias, facile potes cogitare. Compescuimus tarnen eos, quantum quidem potui-mus, proposuimusque illis moderationem, quam et circa praedestinationis doctrinam et circa discipli-nam ecclesiasticam sequerentur, sustulimusque acer-bas illas et immoderatas voces quibus se mutuo proscindebant, et qua modestia vel de manentibus, vel de digressis iudicandum sit praescripsimus, ef-fecimusque per Domini gratiam, ut multi qui dis-cessuri videbantur manerent, et alii qui propter dissidia ista animis erant abiectioribus confirmaren-tur spiritumque résumèrent. Quid deinceps futurum sit, committendum Est Domino, isque orandus ut ecclesiae suae pacem concédât, dissidia ilia et Schismata quae tanto sunt offendiculo infidelibus benigne et clementer tollat. Ego valde metuo,5) ne turbae istae praesagium sint auferendae iterum ex ista gente veritatis. Et puto multos etiam esse qui propterea nunc petulantius tumultuentur, ut videantur sub pietatis specie discedere, quos tarnen metus magis periculorum instantium, quam cordis pietas abstrahlt.

Genevae sumus pransi tantum, et erat nobis eo die magnum iter conficiendum. Nam G-aii6) per-noctaveramus, Genevae prandendum et deinde To-nonium usque adhuc proficiscendum erat. D. Gualfke-rus horum locorum situm novit. Hinc factum, ut paucos Genevae fuerimus alloquuti. Et quamvis in animo haberemus, vel D. Calvinum saltern alloqui, accidit tarnen ut in platea Bern D. de Diesbach, qui unus nobiscum erat ex legatis, obviam veniret, eum-que visum insalutatum tarnen praeteriret, cuius tarnen Lutetiae aliquando non amicus modo sed et cöntubernalis fuit et quo Bernae etiam semper fa-miliarissime est usus. Quo facto valde indignatus D. de Diesbach noluit ut adiremus quemquam illorum, praesertim quum Uli non dignarentur nos, quos adesse non ignorabant, convenire. Aderat nobiscum

4) Hexameter Claudicat. HaUerus supra duos tuas voues: torpes tueri singulis Uteris singulas numerorum notas super scripsit seil, hoe or dine: 354126 et 51432 et in margine addidit: Numera literas inxta ciphrarum signaturam. Quibus Simlerus: tunc emergit nomen; Petrnsque Viretns.

5) nee sine causa.. Sabaudus regionem quae Chablais vocatur a Bernensibus recuparatam ad pontificia sacra trans-ire coegit.

6) Gex. 42

659 EPISTOLAE

etiam D. Hieronymus Emmanuel qui optime semper de Vireto et partibus illius sensit, vir boni iudi-cii et moderatus, sed neque ilium salutare dignati sunt, nee voluit ipse quoque permittere nobis ut eos conveniremu8i Quatuor quidem senatores nobiscum prandium sumebant: ministrorum vero nulla fiebat mentio. Itaque sumpto prandio discessimus. Scribo haec copiosius, quoniam non ignoro eos aegre ferre, quod non simus eos colloquuti: sed nos non minus male habet, quod nos ipsi alloquio non sint dignati. Si ea de re ad vos scribant, habes hie quo nos ex-cusare possis. Sunt homines eruditi et ut iudico pii etiam, sed tale gerunt supercilium, ut non pos-sint non multis bonis viris esse graves. Neque etiam discessimus hinc, quin nostroruin uteremur consilio, quomodo nos, si Genevam ventum esset, gerere debeamus. Placuit plerisque ne nos ipsos ingereremus ipsis, sed si ipsi nos convenirent benigne cum illis ageremus. Sed res accidit ut scripsi.

De sententia a Basiliensi arbitro contra nostros lata audisti opinor. Valde ob id tripudiant Gene-vates. Nostri aegre ferunt et contra pactum cum ipsis actum esse asserunt quod Genevenses inter assessores suos et iudices collocarint hominem qui nee de maiore nee de minore, ut vocant, fuerit senatu. Sed hoc parum est, nunc demum de ipsa rei substantia litigabitur. Ego finem huius contro-versiae non video nisi tertius aliquis et communis accédât hostis qui hasce respublicas societ iterum.

Legatus Sabaudi idem hie quoque petiit quod apud vos, nisi quod de arnica transactione quaedam addidit, unde factum est ut dies oonstitueretur convenience Neocomi.4) Legati nondum delecti sunt. Quid futurum sit novit Dominus. Tentabunt nostri quaecunque possunt si forte amice res transigi possit, atque utinam hoc citra religionis dispendium fieri possit. Ego metuo ne quod ubique fieri video hie quoque fiat, ut rerum privatarum maior quam pietatis et religionis habeatur ratio. Ora Dominum nobiscum pro bono eventu. Populus in Sabaudia silet. Nobiles mussitant. Omnes exspectant quo res eva-sura sit.

Academiam Genevenses instituunt, sed pro suis tantum. Yix enim fiet in tanta rerum quae illic inprimis est caritate et hoc rerum statu ut fiat fre-quens.

Qui a nobis discesserunt ministri in Galliam

7) Philibert Emmanuel, rétabli dans ses états de Fié-mont et de Savoie, demanda aux villes de Berne et de Fri-bonrg une conférence amiable pour la restitution de ses terres en deçà et au delà du lac. Elles consentirent à tenir une journée à Neuohàtel pour ce snjet le 1"\ Novembre. Hais le duc oontremanda oette jonrnée et fit porter l'affaire devant la diète des cantons assemblée le 11. décembre, demandant le renouvellement de l'alliance et la restitution de son pays. (Buchat VI. 311. Grenus, Fragm. au 26. dée.)

3125—3127 660

plerique omnes misai sunt, praeter Viretum et Besam, pauois aliis exceptis. Ibi fiducia ex morte regis accepta confidéntius egerunt, unde de novo ferven-tior [orta] 8) persequutio quam prius unquam fuerit.

Bernae viij. Octob. 1559.

Ioannes Hallerus tuus.

3126.

CALVIN A MADAME DE GRAMMONT. »)

Conseils et exhortations à une dame mariée à un homme débauché et désirant se séparer de lui.

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107, fol. 124. Vol. 107», fol. 56. Buchat VU. 377. Crottet N. 45. Bonnet II. 291. Trad.

angl. IV. 70.)

Ma dame, ieusse bien désiré, sil eut pieu a Dieu, avoir entree un peu plus ioyeuse a vous escrire pour la premiere fois: mais cest bien raison que nous souffrions destre gouvernez selon la bonne volunté de celuy auquel nous sommes, et qui a toute supériorité et empire par dessus nous. Combien que nous navons seulement a regarder sa puissance et suiection que nous luy devons, mais aussi à considérer quand il nous afflige ou bat de ses verges, que cest pour nostre instruction et profit, et quil y saura donner bonne issue, quand nous lattendrons en patience. le ne vous traitteray point en general dequoy nous doivent servir ces afflictions, pource que ce propos seroit trop long, et aussi ie say que vous estes asses enseignée par lescriture a quel usage il nous les fault appliquer: soit pour nous apprendre à quitter le monde tant plus volontiers, et ce pendant que nous y sommes douter tous noz désirs charnels, que pour nous humilier, pour monstrer nostre obéissance et exercer nostre foy par prières, gémir de noz faultes pour obtenir grace, et en somme estre comme amortis pour nous dédier a Dieu en sacrifice vivant.

Suyvant donc ces choses que iestime vous estre bien cognues, ie vous prie maintenant, Ma dame, au mal domestique qui vous presse, de bien prattiquer

8) Charta deficit. 3126.1) Sans doute Hélène de Clermont, fille unique de François de Clermont, seigneur de Toulaageon et de Traves, mariée en 1549 à Antoine de Grammont, vicomte d'Aster. Poussé par l'ambition dans les rangs du parti huguenot, qu'il devait trahir un jour, ce seigneur exerça des charges importantes à la cour dn roi de Navarre, et mourut en 1576. {Bonnet). Au dos du MS. 107 on Ut: Mad. de Grantmont.

•

661 1559 OOTOB. 662

que oest de nous tenir captifs en noz affections, et les donter du tout pour nous renger à oe que Dieu oognoit estre iuste et equitable. le pense bien quelles angoisses vous endures, voyant que vostre partie continue à vous estre desloyale, mesmes quapres avoir donné quelque bon espoir de samender, il retourne encore a ses desbauchemens du temps passé. Mais si fault il que les consolations que lescriture nous propose ayent vigueur en vostre coeur pour adoucir toutes voz tristesses. le vous laisse à penser si vous eussies eu en cest endroit tous voz souhaits, combien vous poviez estre ravie en plaisirs vains, délices et alleschemens du monde pour vous faire en partie oublier Dieu. Mais encore que vous ne congnoissiez point la cause, si vous convient il faire cest honneur a Dieu de tenir ce point pour résolu, puis quil est tout bon et tout iuste, que nous devons paisiblement recevoir ce quil nous envoyé, et quil ny a que redire ne répliquer en tout ce quil dispose. Exhortez vous donc a patience par la parole de Dieu et vous efforcez a surmonter toutes tentations, dont ie ne doute pas que vous ne soyes fort agitée. Oe pendant priez Dieu continuellement quil convertisse le coeur de vostre marit, et de vostre part mettes peine de le gagner et le reduyre au bon chemin. le say combien cela vous sera difficile, pource que vous y aves desia esté trompée plusieurs fois, et mesmes quon peult apper-cevoir par quelques signes quil a esté par trop assis au banc des moqueurs. Mais si vous fault il encore travailler à cela, comme cest le vray remède.

Quant a ce que vous délibères de le laisser, combien que ie confesse quil en soit digne, toutes-fois, Ma dame, ie vous prie et exhorte au nom de Dieu de vous deporter de ce conseil, sinon que vous y procedies par voye legitime. Oest que layant convaincu en iustice de ses adultères, vous soyez excusée devant les hommes de vous séparer de sa compagnie. Car vous saves que si chacun se don-noit congé de faire divorce de son authorité, sans iugement public, quelle confusion il y auroit. Sur tout vous deves bien poiser le scandale qui vien-droit de vostre personne, et quelle ouverture vous donneries aux ennemis de Dieu de blasphemer a pleine gorge et diffamer levangile. Quand vous aures bien médité ces choses, vous ne trouvères pas quil soit licite de vous départir davec luy, que pour le moins vous nayes gardé lordre que la iustice en congnoisse. Et encore que vous ne peussies pas obtenir vostre droit, quil naye pas tenu a vous que la cause ne fust iugee. Oar cela sera tant pour approuver vostre innocence, que pour clorre la bouche a tous ceux qui chercheroyent occasion de mesdire, comme vous saves que nous sommes espiez de tous costez, et sur tout les plus cognus et apparens, pource que le diable et les iniques ont là plus de

mauere de faire leurs triomphes. Mais pource quon telles extremitez il nest pas aisé de tenir tousiours bon moyen, le principal est de prier D*ieu quil vous guide en toute prudence et droiture par son esprit, a fin que vous nattenties arien quil napprouve et luy soit agréable. De ma part ie le supplieray aussi, ma dame, vous fortifier par sa vertu, a fin que vous ne defaillies point soubs le fardeau, de modérer toutes voz fascheries, a ce quelles nempes-chent point que vous ne benissies son saint nom, de vous accroistre en tous biens spirituels, vous tenir en sa saincte garde, et monstrer quil a le soin de vous. Sur quoy ie feray fin après mestre humblement recommandé a vostre bonne grace. Oe 28. doctobre 1559.

3127.

BULLINGERUS CAL VINO.

Quum demto Erbachio autore quapstio orta sit de colloquio irenico instituendo, ipse prolixe, ïtieulèn-ter et firmissimis argumentis suam de tali consüio sententiam exponit, scilicet nihil omnino hoc via obti-neri posse.

(Ex autographo Arch. Turic. Plut. VI. Vol. 129, olim Sorin. B. Bpp. Tom. 30, fol. 371. — Simler Vol. 96.)

S. D. Aliunde quoque audimus non absque magno animi moerore fidèles nostras in G-allia fra-tres gravissimam sustinere persequutionem. Ideo-que oramus sedulo Dominum et omnes ad oratio-nem excitamus, ut constantiam in fide illis concédât et furorem hostium frangat. Fiunt modo quae futura praecinerunt prophetae et apostoli, ut ôa res nos confirmet in negotio Christi, etsi interea dolea-mus interire quoad corpus' tot excellentes in fide homines. Instruunt illa nos ad pugnam eandem. Nunc quidem aliqua pacefruimur: venturum tarnen probationis tempus vereor. Potest tarnen Clemens Dominus subvertere sanguinaria hostium suorum consilia et opponentes se cursui verbi eius. Pro qua re impetranda nunquam desinemus supplicare nomini Domini Dei nostri.

Significas ') generosum Oomitem ah Erbach magnopere cupere ut tollendis dissidiis conventum principes instituant. In qua re quid mihi videatur

3127.1) Videtur noster ad Bullingerum scripsisse occasione iiineris a Beza Heidelbergam suseepti. De Erbaehio v. Xf. 3083. 3094.

42*

663 EPISTOLAB 3127—3128 664

rogas. Itaque quid mihi videatur libère apud te dominum meum colendum fratremque carissimum dicam. Nihil magis cupio et precibus ad Dominum quotidie fusis postulo, quam ut noxia ilia tollantur dissidia per quae video retardari et everti cursum verbi Dei apud plurimos, ferociores item reddi nos-tros adversarios et infirmos vulnerari letaliter. Cae-terum si dissidia tolli debent per conventum, oportet hunc legitime et sinceriter ac absque artibus vel practicis institui, vocarique ad ipsum non invic-tos rixatores, sed homines pacis amantes et sànae interim doctrinae tenaces. Si vero excluseris rixatores illos pervicacissimos, quorum ingens est numerus, non in Saxonia duntaxat sed in aliis quoque regio-nibus, reclamabunt illi perpetuo, ac suos habebunt associas, mancbitque in medio certamen et conten-tio, et forte a colloquio acrior quam antea fuerit. Si yero admiseris in colloquium, illique de semel concepta opinione ne latum quidem pilum discedere Toluerint, quod certissime facient, discedemus re infecta atque ita suppeditabimus argumentum plausi-bilius nostris illis hostibus gloriandi de nostra ilia irreconciliabili discordia etc. Et quidem gravamur nos perpetuo gravi praeiudioio, quominus aliquid sperare possimus reconciliationis. Quoniam enim principes Germaniae illustrissimi Imperatori et omnibus imperii ordinibus semel obtulerunt confessio-nem suam, quam Augustanam vocant, una cum Apologia quam confessionis interpretationem esse volunt, et quam postea in tot conventibus approba-runt, imo se unice retinere professi sunt, eandem iam omnibus aliis non modo obtrudunt, sed illam ipsam regulam esse volunt religionis et pacification s medium. Quod qui amplectantur, agnoscantur pro fratribus: qui non amplectantur, habeantur pro hostibus, haereticis, schismaticis et seditiosis homi-nibus. Qualis yero sit ilia confessio una cum Apologia non est quod saepe repetam, quum saepius indicarim: quod, inquam, articulum de coena et de confessione peccatorum atque absolutione privata, non modo nunc non recipiamus, sed quod ecclesiae nostrae illos nunquam hactenus reoipere Toluerint. Quod si in colloquio confessio ilia cum sua apologia fùtura est formula consensionis, non video cur spe-remus colloquio tali tolli posse noxia dissidia. Est et in nostris caris alioqui fratribus, quod non parum turbat et arcet a conventibus, ne si forte convenia-mus aliquando inter nosmet ipsos committamur, vel nolentes, sicuti commisi inter se fuerunt Wormatiae Lutherani. D. Beza, dilectus frater noster et vir doctus et eloquens, Wormatiae fuit, ibique compo-sitam a Philippo, aut moderatam saltern et concor-diae attemperatam confessionem obtulit nomine Gal-licanarum ecclesiarum, qua in Augustanam inclinât. Idem principi Wirtembergensi praeterito anno confessionem obtulit nomine Helveticarum et Sabau-

dicarum ecclesiarum (quum eius rei non accepisset ab ullo ministro aut fratre commissionem ullam) in qua dedit quod hie nunquam dedimus, neque unquam daturi sumus : sicuti et coram vel praesenti diximus. Et aliam quoque eiusdem generis confessionem fidei de coena reliquit apud principem Pa-latinum. Istae confessiones sunt adhuc in prinoi-pum manibus, imo et doctorum hominum, qui sibi pollicentur facile concordiam saroiri posse, quum huiusmodi exstent confessiones vestrae, quibus tan-tum dedimus quantum nunquam vel Zwinglitis vel Oecolampadius vel ulli maiores nostri dare voluerunt. Ergo si illae obiicerentur nobis, ut certissime obii-cerentur in colloquio, annon cogemur illis contra-dicere? Id si fecerimus, annon dissentire nos inter nosmet ipsos profitebimur ? Yolentes igitur quaerere concordiam, inveniemus discordiam et of-fendiculum obiiciemus multis maximum. Quid quod hoc anno edidistis Genevae confessionem in legibus academicis vestris, quibus videmini plus in-clinare in substantialem confessionis Augustanae coenam quam in consensionem nostram. Quam quum conscriberemus, scis, obstitisse nos modis omnibus, neque te refragatum esse, ne uteremur unquam vocabulo infausto substantiae, denique ne uteremur vocabulis modum incomprehensibilem et inef-fabilem inculoantibus. At modo utimini illis: in-comprehensibili modo Christum sui corporis substantia pascere vel yivificare animas nostras. Non quod negemus verum corpus Christi vere esse cibum, sed quod merito abhorreamus a voce substantia corporis, quae tot turbas ecclesiae dedit: et adversa-rii nostri adhuc contondant, substantiam Christi praesentem esse corporaliter et pascere corporaliter etc. Sed et modum praesentiae et manducationis fatemur esse comprehensibilem et effabilem, quum fide percipiatur, et modus sit spiritualis: quo vocabulo scriptura utitur et omnis vetustas.

Haec obiter non ignoranti sed seienti dico, et quod vellem optaremque omissa ilia, utpote quod metuam ne haec et similia, si quando ventum fuerit ad colloquium, datura sint ansam mutuum inter nos dissentiendi, cum quibus tarnen consentire scripto sumus protestati. In quo scripto si utrinque per-stiterimus occasionem procul dubio resecabimus omnibus dissensionibus et dissensionum suspicionibus, ne forte volentes cum aliis congruere, qui noient nostram amicitiam, et interim nos discindamur etc. Si in his et similibus nullum futurum erit peri-culum nunquam reluctabor ullis legitimis conventibus. Si yero periculum erit graviores rixas et offendicula maiora futura à colloquio quam ante colloquium fuerint, te et omnes pios una mecum cogitaturos sat scio, ea quae paois fuerint et minus offendere possint. Ego pro mea simplicitate omnino existimo, stabiliorem concordiam nunquam constitui

1

665 1559 OCTÖB. " 666

posse, quam quum planis et significantibus verbis id exprimitur quod pii sentiunt, abstinent autem a verbis rem obscurantibus aut involventibus verita-tem simplicem. Homines cedere debent veritati et veritas flècti et temperari non debet pro arbitrio hominum. Id quod propter eos maxime scribo qui diount, et forte ad te quoque scribunt, propter bo-num pacis et concordiae concedenda esse vocabula quaedam ut Substantiae inprimis, tametsi exponi possit in partem utramque, maxime quum principes protestantes propter Caesarem ifla voce ca-rere in scripto concifiationis nolint. Pluris vero fieri debere fidelium multa millia per Europam nunc agentium et posteritatis maiorem rationem habendam arbitror quam Caesaris et quorundam hominum, pro sua magis existimatione et conten-tione obtinenda concertantium quam pro simplici veritate. Neque hic de tua pietate dubito, atque ea de causa libère quod sentio tibi singulari amico et fratri meo aperio, ac confido te haec mea omnia boni consulturum.

Vive et vale una cum symmystis et fratribus omnibus, inprimis vero D. Beza, D. Vvreto, D. Budaeo, D. IonviUeo, Normamdio, Crispmo, Badio et reliquis. Exponet tibi res Polonicas D. Sébastia-nus noster. Idem narrabit de Vergerio quid audi-verit. D. Guilhelmus Clebitius Brandenburgensis dimissus est ab Electore Palatino propter certamen quod ei fuit cum D. Tilemanno Heshusio, superin-tendente Heydelbergensi, qui et ipse est dimissus. Lutheranissimus est Heshusius, Guilhelmus utcun-que nostras partes est tutatus. Scribimus Prin-cipi et hunc reconciliari et restitui oramus. Iterum iterumque vale, domine honorande et frater caris-sime. Tiguri 80. Octobris Ao. 1559.

Bullingerus tuus.

3138«

CALVINU8 KNOXO.

De Hberis ad haptismum admittendis et mona-ehorum stipendiis.

(Hütet ap. Bezam ed. Genev. p. 322, Laus. p. 461, Hanov. p. 517, Chouet p. 441, Arnst. p. 201. Anglice in ed. Philad.

IV. 73 et in Knoxi Opp. ed. Laing VI. 94.)

De liberis ad Baptismum admittendis.*)

8128.1) Bespondet ad N. 3106.

Si exspectatione tua tardius, integerrime frater, Uteris tuis respondeo, qui eas attulit conterra-neus tuus optimus mihi erit testis, pigritiam non fuisse causam morae. Ipse quoque satis intelligis quam rara scribendi commoditas nobis detiir, quia rebus turbatis difficiles sunt in patriam tuam omnes accessus. Non mihi solum, sed piis omnibus quos laetitiae meae feci participes, audire ùrcundum fuit de uberrimo laborum tuorum successu. Porro ut mi-ramur incredibilem successum tarn brevi temporis spatio, ita ingentes pariter agimus Deo gratias, cuius singularis benedictio hie refulget: quae et am-plam fiduciae materiam in futurum tempus suggerit, et proinde ad superanda quaelibet certamina animare vos debet. Quia non ignoro quam strenuus sis hor-tator, et quid facultatis ac nervorum Deus ad has partes obeundas tibi contulerit, fratres stimulare supervacuum esse duxi. Interea non aliter suriras periculis vestris anxii, quam si communis esset militia: et quod unum superest, vota nostra cum vestris coniungimus, ut coelestis pater hostes vestros furentes amentia et caecitate percutiat, eorum con-silia dissipet, conatus omnes et apparatus frangat. Gerte in classe armanda multum laborant: praeci-pue ob nummorum penuriam. Draconi tarnen cer-tius est omnia miscere, quam non aliquid moliri.

De quaestionibus quarum solutionem postulas, postquam retuli ad collegas meos, de communi sen-tentia ita respondendum censuimus: Merito quaeris, an idololatrarum et excommunicatorum liberos ad baptismum admittere liceat, donee resipiscentiam parentes sint testati. Semper enim attente caven-dum, ne profanetur mysterii hums sanctitas: quod fieri certum est, si promiscue alienis conoeditur, vel quisquam recipitur sine idoneis sponsoribus, et qui numerari queant inter legitimos ecclesiae cives. Sed quia in recto baptismi usu respicienda est Dei auto-ritas, ac eius institutio pro certa ratione valere debet, hie in primis expendere oonvenit, quos Deus sua voce ad baptismum invitet. Promissio autem non sobolem tantum cuiusque fidelium in primo gradu comprehendit, sed in mille generationes ex-tenditur. Unde etiam factum est ut pietatis inter-ruptio, quae grassata est in papatu, vigorem et ef-ficaciam baptismi non abstulerit. Origo enim spec-tanda est, et ipsa baptismi ratio et natura ex pro-missione aestimanda. Nobis ergo minime dubium est, quin soboles ex Sanctis et piis atavis progenita, quamvis apostatae fuerint avi et parentes, ad ecclesiae tarnen corpus pertineat. Siout enim prava et vesana superstitio fuit in papatu, Iudaeis et Turcis furari vel eripere liberos, et mox ad baptismum in-gerere: ita ubicunque non prorsus intercidit vel ex-stincta fuit christianismi professio, fraudantur iure suo infantes si a communi symbolo arcentur: quia iniquum est, quum Deus ante annps trecentos vel

667 EPISTOLAE 3128—3131 668

plures adoptions sua eos dignatus fuerit, ut quae deinde sequuta est parentum impietas, coelestis gratiae cursum abrumpat. Denique sicuti non re-cipitur quisque ad baptismum unius duntaxat patris sui respectu vel favore, sed propter continuum Dei foedus : ita unius parentis odio ab ecclesiâe ingressu prohiberi infantes nulla ratio patitur. Interea fate-mur necessariam esse sponsionem. Nihil enim ma-gis praeposterum quam inseri in Christi corpus quos non speramus fore eius discipulos. Quare si nullus ex cognatis appareat qui fidem suam obliget ecelesiae, ac curam suscipiat docendi infantis, luso-ria est actio et baptismus polluitur. Verum quis-quis ex infantibus otfertur légitima pactione inter-posita, cur reiici debeat non videmus. Adde quod alia est nunc renascentis ecelesiae ratio, quam rite formatae et compositae. Dum enim ex horrenda di8sipatione colligitur ecclesia, quoniam possessio baptismi per longam aetatum seriem ad nos usque viguit, retinenda est: suocessu autem temporis corrigenda quae obrepsit licentia, et cogendi parentes ut 8U0S ipsi liberos offerant et primi sint sponso-res. Nam si inter principia severe exigitur summa perfectio, valde timendum est ne multi hac occa-sione cupide arrepta, in sordibus suis iaceant. Fa-temur quidem nihil debere nobis tanti esse, ut vel tantillum deflectamus a linea divinitus nobis prae-scripta: sed putamus nos breviter ostendisse, si re-iicimus a baptismo quos constat esse ecelesiae do-mesticos, nimis severam fore prohibitionem. Itaque dum melior exspectatur progressus, ac vim suam obtineat disciplina, recipiantur infantes qua diximus lege, ut promittant sponsores curae ac studio sibi fore probam sinceramque eorum institutionem. Quan-quam interea non negamus, idololatras, quoties nas-cuntur ipsis liberi, acriter monendos et stimulandos esse ut se Deo vereaddicant: excommunicatos etiam ut se reconcilient ecelesiae.

Monachis et sacrificulis victum ex publico non deberi certum est, ut in otio inutiles degant. Si qui ergo apti sint ad aedificandam ecclesiam in partes laboris vocentur. Sed quia maiori ex parte indocti sunt et omni dexteritate carent, humaniter cum il-lis videtur esse agendum. Nam etsi nullo iure exi-gere possunt alimenta qui nullam ecelesiae operam impendunt : durum tarnen esset, quum per inscitiam et errorem laqueos induerint et partem aetatis con-sumpserint in desidia, eos spoliari. Monendi quidem sunt ut iusto potius labore victum sibi quaerant, quam ut dévorent quod ecelesiae ministris et pau-peribus est destinatum. Media etiam ratio tenenda, ut ex opimis sacerdotiis pars aliqua in sanctos usus erogetur. Interim tarnen dum sacras öblationes recuperet ecclesia per illorum mortem, non videtur de annuo reditu oertandum: nisi quod monendi erunt, precario et tolerantia, non approbatione, ipsos

retinere quod nunquam iure adepti sunt. Hortandi etiam ne sibi nimium indulgeant, sed contenu fru-gali victu restituant potius ecelesiae quod suum est, quam earn sinant destitui fidis pastoribus, vel si-nant pastores ipsos esurire. Yale, eximie vir et frater nobis carissime. Totum piorum coetum cu-pimus salutari nostro nomine, Deumque preoamur ut vos omnes spiritu suo usque in finem gubernet, virtute sustineat, praesidio tueatur. Genevae, 8. Novembris 1559.

3129.

LENTÜLUS CAL VINO.

Praemissa excusatione quod eum Genevae non àttoquutus sit, narrât quomodo Angroniae exceptas fuerit.

(Ex autographo Cod. Genev. 113, fol. 47.)

D. Calvino ecelesiae Genevensis pastori vigilantissimo.

Ioanni Oalvino ecolesiae Genevensis pastori optimo Scipio Lentulus1) Neapolitanus. S. P. D.

Nulla prorsus nunc apud te egerem excusatione, nisi quum istic eram quidam pudor, ut verum fa-tear, me detinuisset quin te adirem et tecum fami-liariter colloquerer. Neque tarnen ullam modo af-feram praeter quam dixi, pudorem. Erat enim mihi latine tecum agendum, unde minime sum ex sen-tentia paratus. Nam ilia monachorum bruta barbaries omnia paene foedavit, ita ut quamvis inde me Dominus iam pridem exemerit, quare est facta potestas bonis Uteris aliquamdiu incumbendi, tarnen nihil vel parum valeo ea promptitudine, qua opus est quum quis ex tempore latine loqui voluerit. Sed mihi ignoscas oro, si tarn puerilibus excusationibus apud te virum gravissimum cogor nugari, dum cu-pio aliqua ex parte tibi probare pudorem ilium non fuisse rusticum sed fortasse ingenuum. Sed utut res sese habcat, tuae humanitatis erit quidquid in hoc peccarim in earn partem accipere, ut quanta sit mea erga te observantia singularis clarissime in-telligas. Gaeterum ut te de rebus meis certiorem faciam sic habeto. Fratres isti qui verbo adminis-trando hie strenue incumbunt, quamvis humaniter

3129.1) Scipio Lentulus insignis Neapolitanus qui, quum ad veritatis erangelicae cognitionem devenisset, ante omnia Val-densinm in vallibns Lucernae Angruniae etPernsiae ecolesiis inserviit, atque qnnm eorum pastor esset eorum qnoqne ad-modnm masoule in se, in grayissimis qnibns tentabantur per-aeqautionibus, susoepit causam. (Gerdes, Italia réf. p. 282.) De persequutionibus Ulis a. 1560 et 1561 dbortis v. Martyrs fol. 586 v. et seqq. Lentulus a. 1565 in Rhaetiam st reeepit et biennio post Clavennae pastor fuit.

669 1559 NOVEMB. 670

me exceperunt, tarnen nonnihil negligentia* accu-sarunt quod abs te vel a primoribus italicae eccle-siae viris admissorias, ut vocant, vel commendati-tias literas ad eos non detulerim. Id mihi primo aBpectu fait gravissimum, quam vocatus accesserim ac quem ipsimet ad te cum Uteris miserint hue me deduxerit. Bed tandem quam libentissime societa-tis et amoris dederunt dexteras, quod, ut D. Stepha-nus aiebat, quidam frater testabatur me tum abs te tum a D. Vireto commendari. Qua de re du-pliciter sum laetatus, tum-quod omnis difficultas illico cessit, tum vero maxime quod praeclarissime mecum esse actum existimo, quum Deus et pater noster clementissimus talium virorum testimonio me ornare voluerit. Gratias itaque vobis, viri prae-stanti8simi, ago immortaleis, ac precor Deum Opt. Max. ut vos pastures optimos diu suae ecclesiae in-columes servet, mihique quotidie adesse dignetur, ut dem sedulo operam quo vestra commendatione indignas videri minime posBim. Talete. Ex An-gronia iij. Id. Novemb. M. D. LIX.

3131.

CALVIN A UN PRISONNIER.

Epistre a un homme detenu prisonnier pour la parolle de Dieu.1)

(Copies Bibl. de Genève. Vol. 107a, fol. 323. Vol. 108, fol. 195. Berne T. VI. p. 121. Simler Vol. 69. — Enohat VU.

414. Bonnet II. 307.)

La dilection dé Dieu nostre père et la grace de nos-tre Seigneur Iesus Christ soit tousiours sur vous,

par la communication de son saint Esprit.

Mon frère, combien que la cause pour laquelle vous souffrez estant commune a tous enfans de Dieu, nous doit induyre a estre participans entant quen nous est de vostre affliction, toutesfoys puis que nous savons autre moyen de nous aquiter de nostre devoir, sinon de rendre tesmoignage devant Dieu en noz prières de la compassion et solicitude que nous portons de vous, ie vous prie destituer que nous ne défaillons point en cest endroit. Et cest la princi-palle cause qui mesmeut a cest heure a vous es-crire, affin que vous soyez adverty que nous avons telle memoire de vous comme de celuy qui maintient la querelle de la parolle de Dieu, de la gloyre de nostre Saulveur unique et de la doctrine de nostre salut. Vray est que nous aurions aussi a vous con-soller, comme il ne se peult faire que vous nen ayez

3181.1) Suscription du MS. — S'agirait-il d'Anne duBowrg? Le texte ne fournit pas le moindre indice.

besoing. Mais pource que la distance du lieu est grande, et lacces difficille a noz lettres, cela nous retardera a en faire ce que nous vouderions bien. Et aussi ie ne doute pas que ce bon Dieu ne supplie au deflaut qui est du coste des hommes, tant en ce que vous povez prendre de sainctes admon-nitions en sa parolle, quen ce quil imprime par son Esprit en vostre coeur, et que il congnoist estre propre a vous conformer. Et defaict quant nous aurions en main tous les moyens quon peut souhait-ter, et que chacun i travailleroyt, le tout ne servirait sinon dautant que le feroit valloyr celuy qui peult luy seul assez besogner sans nostre labeur. Parquoy la meilleure exortation que ie vous puisse faire, est que si vous avez moyen de lire en la parolle de Dieu, que se soit vostre exercice continuel, ou si vous estes prive de se bien la, que vous re-duysies en memoire ce quil a pieu a Dieu vous en donner a cognoistre par cy devant, le priant quil vous face tellement savourer la sustance que vous en soyez nourry et contente. Aureste quau milieu de voz fâcheries, quil vous souvienne tousiours de ce quil les peult adoulcir: cest que si Dieu prom-met dasister a ceux qui sont chastiez pour leurs meflaitz, quant ils invoqueront: Que par plus forte raison il ne lairra pas ceux qui endurent pour le tesmoinage de la vérité. Et affin que vous ne trouviez estrange quil vous faille tant souffrir, pencez combien est le nom de Dieu et le Royaukne de Iesus Christ plus précieux que nostre vie, ne tout ce qui est au monde. Et deffaict, ce nous est une consollation inestimable quant nous venons a penser que Dieu qui nous pourroit iustement punir pour noz faultes, nous faict cest honneur que nous soyons percecutez comme tesmoins et deffenceurs de sa parolle, et par se moyen nous faict cest honneur que nous portions les marques de son filz qui sont plus honorables que tous les sceptres et couronnes des princes terriens, voire devant luy et ces anges, quelque eontumelie et honte quelles aient devant les hommes.

le considère bien cependant que vous nestes pas de fer ne dassier, et quil ne se peult faire que vous ne sentiez une grande contrariete de vostre chair qui vous fait sentir de merveilleux assaulz. Mais puis que iusques icy vous avez senty lasistance de nostre bon Dieu si vertueuse: espérez quil nen fera pas moins a ladvenir: Et tenez vous hardye-ment assure que comme il prolonge vos afflictions, quil continuera aussi quant et quant sa grace pour vous faire persévérer en patience. Car puis que nous expérimentons la vérité de ces prommesses, quant il nous tient la main ferme en noz tribulations, une telle approbation doit bien conformer nostre espe-rence, comme aussi dit S. Paul. Le tout est quen vous laissant gouverner par sa parolle, vous atten-

671 EPI8T0LAE 3131—3133 672

dies patiemment telle yssue quil voudra donner, car comme nous devons estre tousiours prestz de le glorifier par la mort, aussi fault-il que nous soyons disposez a vivre, et languissant tant quil luy playra. Et de sa part comme il congnoist nostre portée,8) il est fidelle pour donner bonne yssue aux tentations. Ne doutez pas que vostre partie ne soit comme prisonnière de coeur avec vous, portant tel soing de vos destresses quelle doit: mais ce ne luy est pas un petit allégement quant elle entant que vous avez telle constance en nostre Seigneur, comme doyvent avoir ceux qui sont plainement dédiez a luy, et cest mesme la resiouissance de tous les membres de Iesus Christ quant ilz voyent que son nom est magnifie par la constance invincible de ces martyrs, maugre la contradiction des iniques. Et non seulement les fidelles qui sont en ce monde ont de quoy sen reiouyr, mais aussi les Anges du ciel. Mais il y a plus pour, les hommes, cest quilz sont dautant plus confirmez, comme linconstance et la-schete des pouvres malheureux qui renoncent la vérité congneue, est cause de subvertir la foy de plusieurs infirmes. Vray est que ien parle a ceste heure estant hors des coups, mais non pas fort loing, et ne say iusques a quant, car a ce quon peult iu-ger, nostre tour est bien prochain.8) Parquoy tous ensemble apprenons de regarder au ciel, et ne nous iamais lasser, iusques a ce que nous ayons achevé nostre couree. Et que un chascun ait ceste sentence inprimee en son coeur de suyvre Iesus Christ quand il appelle, sans regarder que font les autres. Car attendu la desloiaulte de la plus part, ce nest plus le temps de regarder aux hommes.

Pour faire fin ie priray nostre bon Dieu de vous tenir tousiours la main forte pour vous donner victoire en voz combas vous guider par son sainct Esprit et vous avoir en sa protection, et final-lement vous faire sentir quil a le soing de vous tellement, que vous y puissiez avoir ferme repos. Apres mestre aussi recommande a vostre bonne grace. Ce xiii. de novembre.

Vostre bon frère et serviteur, Ch. Despeville.

2) ponldre Bt. 3) Depuis la paix de Cateaa-Cambrésis, Genève était.

constamment menacée par les armes dn duc de Savoie, unies à celles de l'Espagne et de la France. (Bonnet.)

3133.

HOTOMÀNUS OALVINO.

Trader alia öbsoimora continet quae pertinent ad negotiationes cum prmeipSbus et rege Navarrae.

(Ex autographo Cod. Genev. 114, fol. 16.)

Clarissimo viro D. Ioanni Calvino fidelissimo pas-tori ecclesiae G-enevensis

Hotomanus 8. D.

Très illi amioi de quibus scribis valde sunt eo nuncio quem tuae nobis literae attulerunt commoti, vehementerque abs te petunt ut integram historiam quam primum abs te intelligant, ut Volradum *) ad-monere possint cuius perinagni interest id rescire. Mirum est unde ille haec explorant. Nam hie om- > nino non fuit. Mirum est etiam si quid de Bustano scivit quod quum a nobis non longe abesset hue ad ilium non venerit. Cum Volrado nihil ei prorsus commercii, sive quia spurius esse dicitur, sive quia levis et inconsideratus. Verisimile est nos a Var-ranç 2) proditos fuisse. Grempius 3) ante dies xii rogavit me ut tibi scriberem se proximo Tubingam propediem iturum et, si tibi videretur, se illo usque excursurum, ut negotium omne *) prineipi ex-ponat et videat an velit provinciam in se istam sus-cipere. Cupio D. Besam illi animum et consilium tuum perscribere.5) De Treverensibus8) scripsi D. Besäe et item de Metensibus qui inisèrrime trac-tantur.7) Angli dieuntur cum Scottis foedus fecisse. Si ita est brevi bellum in Gallia videbimus. Legati Metarum causa propediem exspeetantur. Sed non video quid impetraturi sint quum tarn crudeli-ter una cum civibus agatur. D. Holbraco8) partem tuar'um literarum ostendi. Consilium tuum proba-vit et omnino statuit deineeps propter Francfordien-

3132.1) a Mansfeld. " 2) Navarreno. 3) Ludovicu8, syndieus Argentoratensis. 4) N. 3117 not. 1. 5) Ergo Beza Genevan nondum reliquit, vel sattem

ille rehguisse resciebat. S) JV. 3123. Principes tarnen mom causam protestan-

tium suseeperunt. (Sudhof. p. 34). 7) Bex Francisons Uteris Idibtis Oct. datis omnes evan-

gelicos urbe exire iussit. Quibus frustra reclamantibus pos-tridie Id. Nov. edictum severius respondit. Clervantius Bi-pontum, postea Jrgentoratum concessit, Golonius Heidelbergatn (Bast eccl. in. 444. ss.)

8) Teste Memor. axei Holbracus tarn Argentoräti erat, nondum tarnen a Francofurdiensibùs legitime dimissus, üa ut ministerium ibi ipsi öblatum post abdicationem Alexandra prid. Cal. Nov. non acceptore wibierit, guanguam tarn antea; eius in suggest» vices supplere paratus fuerat.

673 1559 NOVEMB. 674

ses neque sibi neque cuiquam alteri negotium faces-sere. Deus suam hanc vocationem benedicat et te quam diutissime ecclesiae suae incolumem servet. Vale, pater optime et observandissime. Argentorati 14. Nov. 1559.

D. Varennio et D. Magistro 8. P. Uli si otium sit rescribam. Interea negotium ei meum commendo.

3133.

CALVINUS TARNOVIO.

Quwm Me nuper scripsisset curam reformandae ecclesiae ad se non pertinere, quippe qua potius res-publica turbari videatur, fortiter talem socordiam et caviUationem oppugnat.

j

(Exstat ap. Bezam, ed. Genev. p. 219, Lans. p. 464, Hanov. p. 520, Chouet p. 297, Amst. p. 136. — Simlerus Vol. 96 ex parte tantom desoripsit. Versio gall, in ed. Berol. p. 324. Partis posterions apographon reperitur in Cod. Genev. 107»,

fol. 203 v.)

Quando ex tuis Uteris, ') generöse et illustris Domine, meum tibi in scribendo Studium placuisse intelligo, bine magis obstrictus videor ad te sedulo monendum, et huius quoque officii libère praestandi mihi crescit fiducia. In hoc porro cardine vertitur quidquid mihi est cum Tua Excellentia disceptatio-nis, quod partium tuarum non esse existimas, quid-quam tentare vel aggredi, ut repurgetur a sordibus papatus ecclesia Polonica. Nam pro tua aequitate non solum probas nostrum Studium, quod in curanda pietatis restitutione satagimus, sed agnoscis munus clamandi nobis esse iniunctum. Sed eadem necessitate officii te et alios regni proceres constringi negas, quibus cura incumbit tuendae publicae tran-quillitatis. Ego autem excipio, non minorem de-nunciari poenam surdis auditoribus, quam mutis prophetis: quia non vült Deus frustra clamore nostra aerem verberari, sed aures serio feriri et peni-tus affici corda. Proinde non minus ad agendum promptas vobis esse manus convenit, quam Deus linguas nostras ad docendum et hortandum expedites esse iubet. Nam quod obtendis, reipublicae prae-sidibus quietem et pacem commendari, falleris si unum hoc onus tibi impositum esse putas. Audienda potius vox Pauli, reges et magistrates rite tunc de-mum officio suo defungi, dum per eos nobis datur

8138.1) N. 8053. Galvini opera. Vol. XVII.

tranquillam vitam agere cum omni pietate et hones-tate (1 Tim. 2, 2). Haec quae Deus sacro vinculo simul devinxit separare fas non esset. Quanquam tibi minime concedo, vel convelli regnorum statum, vel pacem turbari nostris actionibus. Durum etiam quod scribis, tot perturbationibus, quae totum or-bem intus et foris conçutiunt, occasionem a reli-gione datam esse. Nam etsi inde ansam litigandi arripit multorum protervia vel ambitio, alios contu-macia et impietas ad digladiandum impellit: per-peram tarnen culpa in coelestem doctrinam confer-tur: nee impune Deus tantam sibi contumeliam ir-rogari sinet, ut dum sibi homines reconcilians ad mutuam eos concordiam invitât turbarum autor censeatur. Atque ut coelum 'terrae misceri contin-gat, merito tarnen pluris esse nobis debet sincerus Dei cultus et sacrosancta eius Veritas, in qua nobis reposita est aeterna salus, quam centum mundi. Quin pro sua ingratitudine et malitia tumultuentur multi, et sacrilego furore insurgant contra sanam doctrinam, quin professi efciam eius hostes vesano impetu ad illius oppugnationem ferantur, non est nostrum praestare. Sed an ideo obmutescet Deus, quia loquenti ferociter maior pars obstrepit? Quod Deum precaris, ut te in hac caligine gubernet, atque illustret suo spiritü, laudo: et verissimum esse fateor quod addis, nisi partes architecti suscipiat, irritos fore omnes omnium conatus. Sed non exi-git Dei gratia ut ignavi iaceant qui ad opus vocati sunt. Nam quod facete nostram fiduciam derides, quasi ad nos rapiamus Dei partes, dum corda ho-minum convertere studemus quae in manu eius et arbitrio sunt : nihil haec subsannatio cordatos evan-gelii praecones movebit, quibus probe et penitus in-fixa est sententia, bonum et suavem odorem esse ipsos Deo, sive mortem sive vitam spirent. Verum quidem esse fateor, non esse sperandum ut toti mundo persuadeatur quae a nobis asseritur religio: sed non obstitit mundi incredulitas et obstinatio apostoli8, quominus in cursu vocationis suae perge-rent. Tenebant enim quod pronunciat unus ex ip-sis, paratam esse horribilem vindictam contemptori-bus, qui respuerint oblatam gratiam (Hebr. 10, 29). Quod autem iocaris, verendum esse ne qui coelum duntaxat quaerunt posthabita terra simul utrumque amittant, absit ut fidem Tuae Excellentiae potius habeam, quam filio Dei, qui iubet primum quaerere regnum Dei, et alia deinde accessura promittit. (Matth. 6, 33.) Metuere etiam te obtendis, ne populäres vestros dissensionibus implices. Atqui iam dissentiunt et palam sua dissidia profitentur. Non igitur aliud superest remedium, quam ut reconci-liare ipsos studeas: quod fieri absque légitima cog-nitione non potest. Longius demum transsilis, et inique (pace tua dixerim) non minus quam odiose causam nostram gravas. Quorum certe criminum

43

675 EPISTOLAE 3133—3136 676

facilis promptaque csset defensio, si acquis auribus a Tua Celsitudine admitteretur. Nunquam enim yel disciplinam convellere tentavimus, vel ordinis dissolutionem moliti sumue. Longe alio tendere nostra consilia et studia multis expérimentas planum est. Quod sectas et haereses hinc fluxisse dicis,

- cum Christo unico iudice litiga, quum exiguo post evangelii promulgationem tempore subito emerse-rint tarn multi ac prodigiosi errores. Scripta obii-cis acerbitatis plena, hostiles pugnas, contrarias opi-niones. Optandum sane esset, ut idem omnibus cor esset ac una lingua. Sed qua lege postulas ut hominum dissidia vel contentiones Dei veritatem aboleant? Mihi pugnandum fuit cum praefractis multis capitibus, et nunc quoque sto in eodem conflicts Si piae sanaeque doctrinae patrocimum de-serere fas esset, libenter quiescerem: sed ubi una cum hominum salute oppugnatur Dei gloria, ex re-pugnantia mihi invidiam conflari iniustum est. Quod si quaelibet certamina defugere oportet, facessat Christus e medio, qui lapis est offensionis. Pru-denter2) observare convenit locorum et temporum

- circumstantias : modo ne vafrities locum prudentiae obtineat. Quanquam ut coelum terrae misceatur, nunquam Christo claudendae sunt portae, quin ad nos cum sacro evangelii sceptro penetret. Ac valde miror, quum fatearis principibus onus hoc incum-bere, ut huic summo régi portas aperiant, sub-iicere quod ex diametro répugnât. Asperior forte stylus te offenderet, nisi Tua Celsitudo veniam ne-cessitati daret. Tel tacendum mihi prorsus est, vel ingenue scribendum quod sentio : quia nihil aliud mihi propositum est, quam Tuae Celsitudini' pro-desse. Negas tibi videri consultum de abolendis superstitionibus et restituendo vero Dei cultu agere : an tibi melius suppetere consilium quam ipsi Deo iudicas? Nee miror hominem prudentissimum et in maximis rebus exercitatum ita sentire et loqui: quoniam nulla deterior est pestis quam humana ratio, quae te certe nunc extra metas rapuit, ubi Deo consilium tuum opponere non dubitas. Quod obiicis, Deum forte nondum patefacere quid velit, quorsum spectet non assequor: quando sic iam vo-bis illuxit evangelii claritas, ut caecutire in meridie non liceat. Equidem de sinceritate animi Tui longe aliud mihi persuadeo, quam literae Tuae sonant. Atque utinam adhibitus amanuensis fuisset a Tua Excellentia, qui fideliter exciperet quae visum fuisset dictare: quia secretarius (ut video) mentem Buam potius quam Tuam expressit. Pluribus itaque supersedere cogor, ne fines modestiae excedere vi-dear, si aulicae- civilitatis oblitus ad multas profanas subsannationes vere, ut par est, respondeam. Quanquam autem adulari nescio, et ab officio meo

2) Hinc incipit fragmentum manu scriptum.

alienissimum est : quum tarnen infimae plebis homines et rudissimos quosque placide ferre didicerim, non tarn sum rusticus vel morosus, ut posthabito amplissimae Tuae dignitatis respectu, tarn praecise agam. Sed veniam mihi dabit Tua Excellentia, si indigne fero sacrum Dei nomen una cum studio religionis per iocum et lusum traduci.2) Deum pa-trem nostrum daturum mihi confido, ut quod ipse mandavit, neglecto mundi plausu et omnibus dicteras valere iussis, quod iniunxit fideliter et constan-ter exsequar: eumque precabor, ut Tuam Excellen-tiam, illustris Domine, incolumem tueatur, spiritu suo gubernet, omnique benedictione locupletet. Amen. 15. Novembris 1559.

Ioannes Calvinus tuus.

3134.

CALVINUS STATORIO.

Minime se ab eo addwei passurum dk.it ut cum Blandrata in gratiam redeat miraturque quo pacto ipsi talia proponi potuerint.

(Habnimns apographs tantnm, nnura antiquissinram in Ood. Genev. 107», fol. 203, tria recentiora Cod. 107i>, fol. 58, Epp.

Bern. VI. p. 848 et Simleri Vol. 96.)

S. Etsi mihi ex quo priores tuae literae ') red-ditae fuerunt satis ad scribendum fuit otii, neque pi-gritia factum est ut tacerem, aliam tarnen ob causam me continui, ne responsio durior te offenderet Tibi ergo ac mihi parcendum esse ducebam. Ac nunc quoque libenter supersederem, nisi me de ea-dem re quae mihi stomachum moverat iterum interpellasses. Quod me utrisque Uteris non sine mi-naci denunciatione hortaris ut me Georgio Bran-datae* reconciliem, obsecro te, mi Petre, paulisper repüta, quo iure me in, hanc necessitatem coniicias: quando non ita autoritati tuae obstrictum me exis-timo, ut tuo arbitrio regendum me addicam. Gravis, si tibi creditur, impendet christianismi concus-sio, fama etiam mea periclitatur, nisi hominem phre-neticum blanditiis demulceam. Quum homo sit turbulentus et perfidus et errorum prodigia foveat, quae tergiversando ad tempus tegere conatus pleno tandem gutture evomuit, eum tarnen placide retinere studui. Nihil allatum fuit molestiae, securum quo-

3) Idem hie subsiatit 3134.1) respondet od N. 3004. 3098.

677 1559 NOVEMB. • 678

que esse iusseram, modo ne quid turbaret. *) Pu-tabam esse placatum. Atqui secum intus tumul-tuabatur. Accidit ut conspecto quodam apparitore syndioi qui ad me accersendum missus erat, sibi ab umbra metuens in fugam se proiiceret. Ex eo pro-terve mihi maledicere non destitit, et, quod dete-rius est, quasi legibus modestiae et pudoris solutus sacrilegia sua petulantius erepare. Huius rei Deus mihi iudex erit extremo die: testes erunt angeli omnes, testis est haec ecclesia. Nunc quia tibi li-buit barbarum hominem vel potius bestiam ampleeti, irivolis minis me territas, in magno discrimine ver-sari christianum nomen et de me actum esse, nisi me ad genua vestra prosternam. Sed nullus sim. Quid tibi in mentem venit ut causa incognita mihi praeciperes, quod sine impia et nefanda perfidia praestare non licet • Adulescentem seni laboribus et morbis confecto sic insultare, quam humanum sit, iudicent alii. Mihi factam iniuriam conqueror, quod non ante me citaveris ad tuum tribunal, quam pronunciares secundum Brandatam, quando me re-dire in gratiam cum eo iubes, qui me innoxium modis omnibus proscidit. Adde quod aetas non patitur, ut serviliter adulari incipiam : et magis obdurui ad perversa omnium iudicia, quam ut levi-culos terrores morer, quibus putasti me exanima-tum iri. Vale, integerrime frater, quamvis iniuste abs te laesus fuerim. Dominus te regat suo spiritu, donis omnibus locupletet, pios labores tuos benedi-cat. Salutem non adscribo ab amicis quia nemo scivit me scripturum. Genevae 15. Novemb. 1559.

3135.

HALLERUS BÜLLINGERO.

Genevenses iam ad obsidionem se parant et in-terea cum Bernensibus litigare pergunt.

(Excerptum ex autographo Arch. Tnric. Pint. VI. Vol. 154, olim Serin. B. Epp. Tom. 32, fol. 262. Simler. Vol. 96.) .

E x Geneva nihil interea accepii&us, nisi quod strenue aedificenfc nova munimenta et ,se parent ad obsidionem. ' ) In terea perpetuo novae lites 2) aliae

2) De his cf. If. 2908. Si vehementiam consideraveris qua hie Calvinus suum animum déclarât, facue conieceris etiam heme in causa fuisse ut Statorius, iam antea Blandratae amicitia iunctus mox promus in castra Antitrmitariorum transiret. 3135.1) seil, a Sabaudo sibi metuentes, de quo saepius supra (JV. 3077. 3082. 3114.) Buchat VI. 309.

2) Buchat VI. 313: Le surarbitre de Bale, choisi pour décider entre Berne et Genève à la marohe de Mondon,

ex aliis inter ipsos et nostros seruntur. Orandus Dominus ut conciliet mentes nostras in his tantis periculis, ne indesinens illa simultas tandem utri-que parti exitio sit. — •• — — Bernae xvi. Novembris 1559.

Ioann. Hall. tuus.

3136.

INFANTIUS CALYINO.

Commendat iuvenem quendam Genevam studiorum causa petentem. Addit quaedam de semetipso et col* legis viemis. *)

(Ex apographo Cod. Paris. Dupuy 102, fol. 133.)

Praestantissimo et integerrimo Christi minis-tro D. Ioanni Calvino.

Genevae.

Quum hic adolescens tui videndi desiderio mag-nopere teneretur illi suasi ut Genevam adiret, et iis disciplinis ingenium excoleret quibus patriae pro-desse, ecclesiae Christi inservire posset, et quem unum in suis scriptis admiraretur, eum viva voce loquentem et morum integritate toti terrarum orbi conspicuum videret. Me non dubitare quin brevi esset assequuturus ea, quae ad perfectam scripturae sacrae intelligentiam pertinerent, hisque fore instruc-tum et edoctum exemplis quibus regnum Christi amplificare et asserere apud suos posait : nomenque illud apud tomulentos invisum, gratiosum veneran-dumque suis reddere. Itaque te oro ut hune foetum Christo natum foveas, végètes et amplifiées, atque ita formes ut ad nos suosque redeat bene tinctus et

ne voulut pas d'abord prononcer sur leur différend. Il crut qu'il feroit mieux de les solliciter de s'accommoder à l'amiable. Ses sollicitations ayant été inutiles, il rendit enfin sa sentence le 5. Août et donna gain de cause aux Genevois. Mais les Bernois ne voulurent point s'y soumettre et demandèrent une autre journée de marche et un conseiller de Schwytz pour surarbitre. — Dans le même temps Alardet de Mondovi, qui fut dans la suite premier conseiller du sénat de Chambéry, étant allé à Genève en Décembre, y sollicita secrètement les magistrats à se mettre sous la protection du duo de Savoie. Mais ils refusèrent, prenant pour prétexte qu'ayant contracté me nouvelle alliance avec les Bernois ils ne pouvoient rien entreprendre de semblable sans en communiquer avec eux. 3136.1) De Infantio {Lenfant, Sr. de Chambray) saepius dictum est occasione rerum Metensium, cf. etiam Kirchh. Fard II. 153 et maxime Bist. eccl. III. 441.

43*

Œ 3136—3139 680 679 EPISTOLA

politus his omnibus disciplinis et artibus quae Christi alumnum decent et Càlvini discipulum.

In hac temporis angustia plura tibi scribere non possum quum D. Farello patri carissimo aliis-que amici8 de statu rebusque nostris omnibus plane scripserim. Hoc unum a te peto, ne hoc negotium

- sacramentarium sine te absolvatur, urgeasque mo-dis omnibus ut quam primum instituatur, quod sine te perfici commode 'non poterit, et omnes nebulo-nes contendunt ut absis. Mancipium Satanae2) carnalis ruinae tandem evomuit virus acerbitatis suae in me: spero idredundaturum in ecclesiae solatium et amplificationem regni Christi. Nam suis falsis minis et terriculamentis omnibus offundebat tenebras. Iam illius nequitia et sui Antichristi imposturae latius patebunt atque ita pii omnes confirmabuntur quum iam satis superque intelligant, sibi vitae for-tunarumque periculum propter religionem nullum imminere. Ecclesiae nostrae te honorifice salutant: Loquetus, Chassanaeus, ministri qui iam sunt in meis aedibus, superintendens qui alias tibi fuit infensis-simus. Te oro atque obsecro ut me ecclesiarum precibus commendes. Res est enim mihi cum po-tentissimo et sceleratissimo hoste, Christi tarnen ad-Tersario et eius ecclesiae infensissimo. Dominus Iesus te suae ecclesiae quam diutissime servet in-columem. Salutabis, si placet, officiose meo nomine D. Viretum, Bernm, Budaeum, Doncurium equitem et reliquos amicos. Vale, Bockenheimii3) 21. die Novembr. 1559.

Tibi addictissimus et obsequentissimus Ioannes Infantius.

3137.

HOTOMANÜS BULLINGERO.

Nuntiat ex Gallia advenisse qui plus quam quadrin-gentis familiis profugorum novam patriatn quaererent.

(Ex Epp. Hotomanorum impresses p. 29.)

Clarissimo et spectatissimo viro D. Henrico Bullingero pastori ecclesiae Tigurinae fidelissimo et parenti meo magnopere observando. _ Tiguri.

2) Haec obscurius dicta neque deciâere ausimus utrvm Cardinalem notet an aliquem alium, ex. gr. praefectum Me-tensem Senetarium. Omnino loquitur de exsüio protestantium en urbe eiectorum (3079. 3110. 3132).

3) alias Bouqttenom in ditione Nassaviorum Saraepon-tinensi, quo iam antea se contulerat (N. 3097).

Fr . Hotomanus S. P .

Yenerande pater, raro mihi licet per occupatio-nes scholastdcas scribere tibi. Habui etiam supe-rioribus diebus negotia complura propter ecclesiaa Gallicanas. Ex quibuB sex honesti viri l) nuper hue venerunt, ut sedes quaererent amplius quadrin-gentis familiis, quae propter immanem Cardinalis Lotharingiae crudelitatem coguntur patriam deserere. Complexus sum quam brevissime potui omnem his-toriam quam in hisce Uteris inclusi. Peto abs te, nisi molestum est, ut earn D. Petro Martyri osten-das, et simul commendatas habeatis pias familias profugas in yestris partibus. Senatus noster, ut spero, causam illarum aget diligenter, legatis data opera ad principes missis. Yix credas quam bonam operam nobis D. Sturmius n&varit. Neque défait D. Zanchus vicinus et amicus meus, quem vidi la-crymantem quum valediceret sex tarn modestis et honestis hominibus, quorum nonnulli magno sunt in honore in Gallia. Deum oro ut illos consoletur et te tuamque ecclesiam ac familiam perpetuo spi-ritu suo gubernet. Vale, pater observandissime et colendissime. Argentorati 23. Nov. 1559.

3138,

CALVINUS DANIELI.

Filium eius ad Studium iurisprudentiae ex pa-tris voto serio amplectendum hortatus est, theologiatn vero non negligendam putat. >)

(Tria contulimns apographa in Bibl. Bernensi Cod. 450, fol. 130 v. et Cod. 141, fol. 47 ot 55. Simlerus habet VoL 96. Edidit Sinner in Catal. Bibl. Bern. III. 243 et de Félice, Daniel p. 41. Versio anglioa legitnr in edit. Phil. IV. 77. In-

scriptio desideratur.)

Quod te mea deprecatione exorari passus es ut filio dares veniam, gratum mihi officium fuit, et quod suavem reduxit memoriam veteris nostrae ami-citiae, cuius te non esse oblitum cognovi. Adulescen-tem ipsum serio hortatus sum ne Studium iuris civilis abiieeret. Excepit initio sibi minime cordi esse scientiam illam, cuius nullum speraret usum sibi fore, et habebat speciosos colores, quando tot cor-ruptelis hodie civiles vestrae actiones sunt refertae, cur non libenter ad eas adiieeret animum: sed post-quam officii sui ipsum admonui, ac praesertim cri-

S137.1) Cf. eius ep. d. d. 22. Dec. scriptum. 3188.1) Cf. N. 3089.

t

681 1559 NOVBMB. . 682

men ingratitudinis non posse eflugere nisi voto tno morem gereret, promisit se facturum quidquid ex tuo iussu praeciperem. Etsi autem autoritate mea viotus cessit, ne quid tarnen dissimulem, animadverti illuc invitum trahi. Caeteruin quoad per occupa-tiones licebit, operam dabo ne extra metas suo ar-bitrio vagetur. Neque enim timendum ne pro fer-vore aetatis lasciviat. Si temporis progressu minus in iure civili quam optandum sit proficere viderö, consilium ex occasione nobis capiendum erit. Scis enim quam difficile sit ingenuas naturas cogère. Curabo etiam ut liberalibus doctrinis se addicat, et simul admisoeat theologiae Studium. Certe apprime necessarium est, ad quodcunque vitae genus eum destines, ut se probe exerceat in pietate. Haçtenus non video cur tibi molestus eius discessus esse de-beat, trade fructus non poenitendus iam apparet, Utinam te quoque ex laqueis, quibus teneris impli-citus, aliquando exsolvas. Quod mihi tuis uteris praescriptum est menstruis pensionibus accipiet. Porro quia vestis quae domo advehebatur Lugduni furto ablata est, aliam mediocris pretii, quae ab hye-mis frigoribus eum protegeret, negare puduit. Haec in praesentia. Si quid novi tempus attulerit, fide-liter indicabo. Fratnbergio 8) nostro, quia non aliter consulere possum aeternae eius saluti, saniorem animum precor, ne in sordibus suis semper tabes-cat. Quid de patre bonae requietis dicam ? Qui in faecibus suis residet nimis secure. Deus vos omnes spiritu suo gubernet, tueatur, sustineat vir-tute et donis coelestibus locupletet, tuamque fami-liam sua benedictione magis ac magis prosequatur. Vale iterum atque iterum, eximie vir et amice mihi colende. 6. Calendas Decembr. 1559.

3139.

CALVIN AUX FIDÈLES DE FRANCE.

A l'occasion des rigueurs qui suivirent la mort du roi Henri sous le gouvernement des Guise.

(Copie. Bibl. de Genève. VoL 107», foL 358. Bonnet II. 297. Philad. IV. 80. Trad. lat. de Bèze Gen. 196, Laus. 411. Han. 460, Ohonet 266. Ämst. 122. — Trad. fr. Bd. de Berl. 262.)

La dilection de Dieu nostre pere et la grace de nostre Seigneur Iesus Christ soit tousiours sur vous

par la communication du Sainct Esprit

2) N. 18. 223.

Mes très chers frères, ie ne doubte pas qu'aucuns ne m'estiment importun de vous escrire a ceste heure, pendant que la cruauté des iniques est ainsi enflambee contre les Chrestiens, et quil ne fault rien pour inciter leur raige de plus en plus. Mais ceux qui pensent cela sont abusez: car cest en ce temps que vous avez plus grand besoing dexor-tation que iamais, pour vous donner courage. Les persequutions sont les vrais combats des Chrestiens, pour esprouver la constance et fermeté de leur foy. *) Parquoy estans assailliz, que doyvent ilz faire sinon courir aux armes? Or noz armes pour bien batailler en cest endroict et pour résister aux ennemis, sont de nous fortifier en ce que Dieu nous monstre par sa parolle. Et dautant plus que chas-cun de nous se sent craintif, il nous fault cercher le remède. En quoy nous voyons combien la plus-part sont subiectz a se flacter en leurs vices. Car8) ceux qui sont les plus debilles pour estre estonnez, sont ceux qui se reffusont le plus de se conformer en Dieu, par le moyen quil leur donne. Apprenez donc, mes frères, que cest la vraye saison de vous escrire, quant le feu des persequutions est allumé, et quant la pauvre Eglise de Dieu est affligées) iusques au bout.4) Nous voyons que les bons Martyrs ont eu ceste coutume entre eux, destre dautant plus vigilans a s'inciter par sainctes ad-monnitions, selon quilz veoyoyent que les Tirans faisoyent tous leurs effors pour ruyner la Chre-8tienté. Voyla donc comme il nous en fault faire a leur exemple. Et de faict nous oyons que nostre Seigneur Iesus, après avoir adverty ses disciples des grans troubles qui devoyent advenir, et dont nous voyons une partie, adiouste: Esiouyssez vous, levez voz testes, car vostre redemption approche. Si nous ne le faisons, cest pour le moins que nous mettions peine de corriger le vice qui nous empesche de le faire.

le say les dangers ou vous estes, et ne voul-droye par ung zèle inconsidéré mettre ung nouveau glaive en la main des furieux. Mais, si nous fault il craindre par mesure, tellement que ceux qui ont mestier destre conformez par la parolle de Dieu, ne soyent privez dun tel bien. le vous fay iuges si vous ne voyez point beaucoup d'incrédulité entre vous, dautant que beaucoup sont abatuz, comme si Dieu nestoit plus vivant. De la vous pouvez iuger

3139.1) loy Bt. 2) Atqne hic sese detegit pudenda illorum indignitas, qui

suis malis adeo secure indorminnt. Qui quam sese omnium debiles maxime ostendant, et ad folii cadentis strepitnm coa-sternentur, iidem omnium maxime a singulari remedio quod offert ipsis OominuB abhorrent (Beza).

3) alarmée Bt. 4) praesentemque piis intentant omnia mortem (ita

canentem praebet Beza. Cf. Virg. Am. I. 91).

683 BPISTOLA 3139 684

quil est plus que nécessaire que ie tasche, entant quen moy est, a les redresser afin que la grace de Dieu ne soit du tout esteincte en eux. Il nest point nouveau que vous soyez comme la brebis en la gueule des loups : mais leur rage est maintenant aiguisée plus que iamais a destruire le pauvre troupeau de lesus Christ. Ce nest pas seullement en un lieu: penses que voz frères qui sont membres dun mesme corps, ont a endurer comme vous pour la mesme querelle en pays loingtains.5) Cest donc le temps de monstrer plus que iamais que nous n'avons point este enseignez en vain. Il nous fault vivre et mourir au service de celuy qui est mort pour nous. Car nostre foy nest point nommée victoire du monde pour triompher en lumbre sans guerre. Mais dautant que nous debvons estre muniz dicelle pour surmonter Sathan, avec tout ce quil pourra machiner contre nous, et la doctrine de l'Evangile nest point pour en deviser a nostre aise, ain8 pour monstrer par effect que le monde ne nous est rien au pris du Royaulme celeste. Par-quoy ceux qui sont si effrayez au temps de la per-sequution quilz ne savent que devenir, nont encores gueres profité en leschole de Dieu. Sil ya de la crainte, ce nest rien de nouveau: car estans hommes, il ne se peult faire que nous ne soyons environnez de passions humaines., Et puis que Dieu suporte nostre infirmité, cest bien raison que nous facions aussi le semblable. . Et mesmes ceux qui se sentent estonnez ne doyvent pas perdre coeur, comme silz estoyent desia vaincuz. Mais le tout est quaulieu de nous nourrir en ceste foyblesse, nous cerchions a nous en retirer et estre relevez par lesprit de Dieu. Cest ce que iay diet quil nya rien plus contraire a la chrestiente dont nous faisons profession, que quant le filz de Dieu nostre capitaine nous appelle au combat, nous soyons non seullement froids et laches, mais plainement esper-duz iusques a l'abandonner.6) Résistons donc a nostre chair, veu quelle nous est grande ennemie, et pour obtenir pardon de Dieu, ne nous pardonnons pas, mais plustost soyons noz iuges pour nous con-dempner: et quun chascun, selon quil se veoit tardif, se poulce, et que tous ensemble sentans que nous ne faisons point nostre debvoir, soyons bien aises destre sollicitez d'ailleurs; et que Dieu nous donne aultant de coups desperon7) quil scait que nostre paresse en a besoing.

Le principal qui nous puisse estonner, est de

5) Est-ce une allusion à ce qui s'était passé en Calabre? (N. 3114) Bèze dit: a vestra quae in mundo est fraternitate.

6) ut iam ex illo numéro ut desertorea expungendi simus (Beza).

7) aurem nobis vellicat et somnolentes pungit ad vivum (idem).

veoir la cruauté si enorme quon exerce sur noz pouvres frères. Et de faiot cest un spectacle terrible et pour faire frémir les inconstants. Mais il fauldroit regarder d'autre part la' constance invincible que Dieu leur donne. Car quoy quil en soit, si surmontent ilz tous les tourmens dont les iniques se peuvent adviser pour tascher a les abbàtre. Voyla8) donc Sathan dun costé qui machine tout ce quil peut pour rendre confus tous les pauvres fidelles, et les faire fléchir de la vérité pour les destourner du chemin de salut. H desploye sur eux sa rage comme a bride avallee. Cependant Dieu leur assiste, et combien quilz soufrent grandes angoisses, selon linfirmité de la chair, toutesfois si persévèrent ilz constamment en la confession de son nom. En cela vous les voyez victorieux. Fault il donc que la cruauté des adverssaires, laquelle en despit quilz en ayent est vaincue, vaille plus envers vous a vous amortir le coeur, que ceste vertu d'en-hault pariaquelle Dieu assiste aux siens pour vous augmanter la constance que vous debvez avoir en sa vérité ? Vous voyez l'ayde de Dieu qui demeure maistresse, et vous ne vous y reposeres point? Vous voyez la foy qui triomphe aux Martyrs qui endurent la mort, et cela sera cause d'anéantir la vostre. Parquoy mes frères, quand les tirans iec-tent ainsi leurs furies, apprenez de tourner les yeux a contempler le secours que Dieu donne aux siens, et voyans quilz ne sont point délaissez de luy, reconfortez vous, et ne cessez de combbatre contre les tentations de vostre chair, iusques a ce que vous ayez gaigne se poinct de vous confier que nous sommes bienhureux estans a lesus Christ, soit a mourir, soit a vivre.

le scay quelles pensées nous peuvent icy venir au devant, que neantmoins les serviteurs de Dieu ne laissent pas de souffrir, et que les mechans, soubz umbre que leur cruauté demeure impugnie, se desbordent de plus en plus. Mais puis que nostre debvoir est de souffrir, il nous fault baisser la teste: et puis que Dieu veult que son Eglise soit subiecte a telle condition, que tout ainsi quune charrue passe sur ung champ, que les iniques ayent la vogue pour faire passer leur glaive sur nous depuis un bout iusques a lautre: ainsi quil est diet au pseaulme, que nous ayons les doz appres-tez aux coups. (Ps. 129.) Si cela nous est dur et fâcheux, contentons nous que nostre bon Dieu en nous exposant a la mort la convertit a nostre salut. Et de faiot il nous vault mieux d'endurer pour son nom, et ne point fléchir, que d'avoir sa parolle sans affliction aucune. Car en prospérité nous nexperimentons pas que vault son assistance

8) Dans ce qui suit la traduction latine est extrêmement libre et ne suit l'original qu'à l'égard des idées.

£85 1559 NOVEMBR. 686

et la vertu de son Esprit pour nous soustenir, comme quand nous sommes oppressez par les hommes. Gela nous semble estrange : mais luy qui veoit plus clair que nous, scait trop mieux ce qui nous est utile. Or quand il permet que les siens soyent ainsi affligez, il nya nul doubte que cela ne Boit pour leur bien. Ainsi il nous fault conclure, que ce quil en dispose est le mieulx que nous puissions souhaister. Si nous ne nous contentons de cela, il nous remonstre que dautant que nostre foy est plus pretieuse que lor ne largent, cest bien raison quelle soit mise en lespreuve. Item que par ce moyen nous sommes mortifiez, pour nestre point enracinez en lamour de se monde, et que plus daf-fections mauvaises que nous ne sauerions pencer, sont corrigées en nous, et ne fusse sinon que nous sommes humiliez pour abaisser lorgueil qui est tousiours en nous plus hault quil ne seroit besoing. Il y a aussi quil nous veuît advertir en quelle estime nous debvons avoir sa parolle: car si elle ne nous coustoit rien, nous ne sauerions quelle vault. Il permect donc que nous soyons affligez pour icelle, afin de nous monstrer combien il la tient précieuse. Mais le principal de tout est quil veult que nous soyons configurez a limage de son filz, comme cest raison quil y ait conformité entre le chef et le corps. Ne pensons donc point estre délaissez de Dieu en souffrant persecution pour sa vérité. Mais quil le dispose ainsi pour nostre plus grand bien. Si cela est repugnant a nostre sens, cest dautant que nous sommes tousiours plus enclins a cercher nostre repos icy bas quau Royaulme celeste. Or puis que nostre triomphe est au ciel, il nous fault estre apprestez au combat, pendant que nous vivons en terre.

Au reste, ne doubtez point, mes frères, selon lexemple que vous avez devant voz yeux, que Dieu ne vous fortifie, entant que mestier sera. Car il scait bien attremper la mesure des tentations a ce quil nous veult donner de forces pour les soustenir. Nous sommes assez admonnestez par lescriture, que les tirans ne peuvent non plus sur nous que ce bon Dieu leur permet Or en leur permettant, il scait quelz nous sommes, et ainsi il pourvoyra bien a lissue. Voyla qui est cause de nostre grand eston-nement; cest quen regardant nostre infirmité, nous ne tournons point les yeux au secours que nous debvons attendre et demander de Dieu. Cest donc bien raison quil nous deffaillé, puisque nous ne le cerchons pas. Mesmes il nous fault espérer qu'après quil aura examine son Eglise, quil bridera la fureur des Tyrans, et la fera cesser maugré leurs dens. En attendant quil le face, nostre office est de posséder noz âmes en patience. Si est ce quil accomplira ce quil a promis au Pseaulme que iay alegue cy dessus, a soavoir quil rumpra les cordeB

de la cherrue quilz traynent sur nous pour nous rompre et descoupper. Et en un aultre passage (Ps. 125), que le sceptre des iniques ne demeurera point tousiours en lheritage, de peur que les iustes nestendent leur main a mal faire. Quoy quil en soit, que vous faciez valoir la constance que vous voyez en voz frères qui sont meurtriz pour soustenir la vérité de Dieu: A ce quelle vous serve de confirmation pour persévérer en la foy. Il a este diet antiennement que le sang des Martyrs estoit la semence de lEglise. Si cest une semence pour donner commencement en Iesus Christ, ce doit aussi estre une pluye pour nous arrouser, afin que nous croys-sions et profitions iusques a bien ineurir. Car selon quil est précieux devant Dieu, il ne doit pas estre innutille quant a nous, comme nous oyons9) que Sainct Paul se glorifie que ses liens ont servy a lavencement de lEvangile, et attend quen sa mort le nom de Iesus Christ sera exalté. La raison est que quand nous sommes persécutez, Dieu nous appelle a maintenir sa cause comme ses procureurs: non pas quil en ayt besoing ou que nous soyons idoines a cela. Mais puis quil nous faict tant dhonneur que de nous y employer, il ne veult pas que nous perdions nostre peine. Parquoy nous debvons avoir en extreme detestation ce blaspheme daucuns 10) hypochrites qui murmurent contre ceux qui glorifient le nom du filz de Dieu iusques a la mort: comme si par la confession de leur Chresti-ente ilz esmouvoyent scandalle. Telles gens nont iamais sceu que cestoit de Iesus Christ, mais se sont forgez une ydole soubz son nom, quant ilz reputent a scandale ce qui nous doibt servir de signature, pour ratifier de mieulx en mieulx la vérité de lEvangile en noz consciences. Et puis quilz nont point de honte de condempner les serviteurs de Dieu de témérité, en ce quilz se exposent a la mort pour deffendre la querelle du filz de Dieu, ilz sentiront une fois a leur grande confusion, combien ceste témérité quilz appellent, est plus agréable a Dieu que leur sagesse, ou plustost astuce diabolicque, dont ilz usent en se déguisant et renonceans la vérité pour sexempter de tout dangier. Cest un horreur que ceux qui se nomment Chrestiens soyent si hebetez ou plustost abrutiz quils desavouent Iesus Christ si tost quil demonstre sa croix. Quant a vous, mes frères, ayez en reverence le sang des martyrs qui est espendu pour le tesmoignage de vérité, comme dédie et consacre a la gloire de nostre Dieu. Et puis appliquez le a vostre edification, vous incitant a les ensuyvre. Que si vous ne sentez encore en vous telle preparation, priez Dieu qui ly mette, gemissans a cause de vostre vice, qui

9) voyons St. 10) d'anciens Bt.

687 EPISTOLAE 3139—3140 688

vous retire de vostre debvoir. Oar, comme iay diet du commencement, cest chose par trop dangereuse que de se flater en sa crainte. Et la foj ne peult estre long-temps assopie, quen la fin elle ne s'es-teigne, comme nous voyons que seB sages masques, se voulans iouer avec Dieu avec leur feinctise en la fin ilz sont privez de la congnoissance delEvan-gile comme si iamais nen eussent ouy parler. Cependant puisque vous voyez que le pauvre troupeau du filz de Dieu est dissipe par les loups, retirez vous a luy, le priant quil ait pitié de vous pour supporter vostre foyblesse, et quil estende sa main puissante pour les repoulcer, fermer leurs gueules sanglantes, desbriser leurs pattes, ou bien quil les convertisse en aigneaux. Sur tout quil se deolaire estre assis a la destre de Dieu son père, pour maintenir, tant lhonneur de sa maieste, que le salut des siens. Voyla comme vous sentirez soulagement de luy, vous humilians avec larmes et prières, non point vous despitans et grincans les dens contre les Tyrans, comme font aucuns sans cercher ce refuge auquel les persecutions nous doyvent poulcer. Quant a moy ie vouldroye que Dieu meust donne le moyen de vous assister de plus.près. Mais puis que ien suis forcloz, ie priray nostre bon Dieu que tout ainsi quil vous a une foys commis en la garde de nostre Seigneur Iesus, quil vous face sentir combien vous estes asseurez soubz un si bon protecteur, afin de vous remettre du tout a sa conduicte, et quil luy plaise avoir pitié de vous et de tous ceux qui sont en affliction, vous délivrant des mains des iniques. Et comme une foys il vous a faicts participans de la congnoissance de sa vérité, quil vous augmante de iour en iour en icelle, la faisant fructifier en sa gloyre. Ainsi soit il. n ) .

3140»

CALYINUS BULLINGŒRO.

Beza apud Paîaiinum agit pro piis Gallis. Ipse fusius suam sententiam de coUoquio non sine fructu de concordia stabüienda acturo vindicat.

11) M. Bonnet a assigné à cette lettre la date de Nov. 1559. Nous ne saurions mieux faire, bien que nous n'osions pas déterminer le mois. Comme Calvin se tient dans les généralités ü ne paraît pas avoir appris la mort d'Anne du Bourg (23. Dec.) qui eut un si grand retentissement. Les nouvelles transmises par Morel, les édits de Novembre, et les supplices mentionnés par l'Eist. eccl. I. 240. (Août à Novembre) expliquent suffisamment la lettre.

(Ex autographe) Aroh. Turie. Plut. VI. Vol. 166, olim Epp. Tom. 24, fol. 42. Alia exemplaria contulimus in Cod. Genev. 108, fol. 112; in Cod. Goth. 404, fol. 17; in Epp. Bern. VL p. 837 et Vu. p. 93; ap. Simler. Vol. 96. — Edita est in Schlössen Vita Bezae p. 299, in Henry Vit. Cal. III. App. 110;

et a Bretsohneidero p. 48.)

Clarissimo viro D. Henricho Bullingero ecclesiae Tigurinae pastori fratri et symmystae mihi pluri-

mum colendo. *)

S. Quo tempore literas tuas2) accepi, vir prae-stantissime, et mihi honorande frater, erats) Beza noster in Germania apud illustrissimum principem, Oomitem Palatinutn. Profectus autem fuerat restin-guendi incendii Parisiensis causa, quod iam plures consumpsit, ac brevi in maiores flammas erumpet. Gravius tarnen hoc malum, quod fratribus metu perterritis misère dilapsa est ecclesia : cuius instau-randae perquam exigua spes ostenditur, quanquam in tanta trepidatione nuper e manibus latrunculorum prope Aureliam erepti sunt viginti duo qui ad supplicium trahebantur. Sed hoc furorem draconis magis àccendet. Nam in elephanto nulla vis, nisi ex illius afflatu. *) Princeps non tantum comiter pollicitus est quod petebat Beza noster, sed dictare literas iussit,6) qua forma speraret utilissimas fore. Atque ipse quidem suis partibus defunctus est. Quantum tarnen ex eius deprecation^ sensuri sint levationis fratres inde coniieimus, quod draco eum data opera lacessere nuper aueus est. Arcem enim vi occupa vit in finibus Alsatiae, quae eius insignibus protegebatur. Misera per totam Galliam fratrum conditio. Simul tarnen atque pauxillum temporis ad respirandum datur, se iterum colligunt.

Nunc ad literas tuas revertor. Suspecti sunt tibi conventus, imo prorsus displicent, quos

3140.1) Inseriptio abest ab edd. quippe quorum nulla ex autographo descripta sit.

2) N. 3127. 3) Eine eolligimus eum iam rêver sum fuisse, et iter

iîlud, de quo fere nihil memoriae proditum est, ad m. Novem-brem referendum. Vide sequentem ep. not. 4.

4) efflatn H. 5) De la Planche p. 235: L'arrest doané contre da

Bourg estant divulgué ceux de l'église de Paris meirent toutes peines possibles de luy sauver la vie. Ils sommèrent la roine mere de promesse, mais ayant eu froide response ils se retirèrent devers Otton Henry (imo Fridericum III.) comte Palatin, qui aussitost envoya ses ambassadeurs le demander au roy pour s'en servir en son université à Heydelberg. De quoy le Cardinal adverty eserivit qu'on le fist mourir incontinent et avant leur arrivée afin que le roy n'en fust davantage importuné. Et qnand plus il estoit prié de faire super-seder l'exécution, tant plus se monstroit il difficile, puis que l'on avoit eu recours aux Allemands hérétiques, lesquels il esperoit chastier à leur tour. (Hist. eccl. I. 246. Languet Ép. ad Mordisium d. d. 14. Febr. 1560 in Epp. H. p. 36. Hist, des Martyrs f. 519. v. de Thou H. 701.)

689 1559 DECEMBR. 690

putas non sincère neque ob rectum finem, sed obli-quis artibus ad puritatem doctrinae adulterandam iiistitoi. Atqui6) putabam autoris7) integritatem, qui totus noster est, esse tibi perspectam. Atque utinam de illo et similibus aequius iudicares. Certe nondum adducor, at credam, quidquam astute vel äulica perfidia eum machinari: quando sanae doctrinae iam ante iudicium sufïragari se 8) non dissimulât. Movit me igitur pium eins viri studium, cui me putavi iniuriüm fore, si quid sinistrum de illo su8picarer. Quod de tota re dicturus sum, non hue tendit ut tibi persuadeam quod tibi tanto-pere odiosum esse video, sed ut nunc confirmem, aliquam mihi quoque constare rationem mei con-silii. Quoties te hortatus sum ne colloquium recu-sares, non speravi posse cum omnibus transigi: expertus enim sum non modo quanta pervicacia errores suos defendant, quam sint affixi suis deli-riis,9) quam superbe omnia argumenta despiciant : sed etiam quanta caecitate et amentia extra omnes modestiae et pudoris metas rapiantur. Sed professus sum quern • optabam exitum mihi prope certum esse, ut multi, qui nunc silent, palam et ingenue nomen darent sanae doctrinae, alii mitescerent, et qui nunc videntur maxime adversari10) frangerentur. Hoc si eontingèret, non' discederetur re infecta, quia nobis accederet non parum, quod de illorum opibus 'et copiis mjnueretur.i *) Obiicis, principes teneri quasi vinctos suo praeiudicio, quia Augustanae con-fessioni stare volent. »Orede mihi, in iusta discep-tatione cessarent magnificae illae iactantiae, quibus non secus atque ampullis impetimur. Interfui, ut scis, non amicis tantum colloquutionibus, sed pro-fessis certaminibus. Nunquam,2) a me flagitata est confessionis approbatio: ego autem obtinui, ut vocem r e a l i t e r Phüippus expungeret. Nunc vero quorsum ad colloquium nos «invitant, nisi ut libera et légitima disquisitione controversia omnibus nota dirimatur? At gravabimur inaiore invidia, si recu-semus subscribere. Imo pertinaciam nostram iure ,3) omnes damnabunt, si vocati ad aequam disputationem refugimus. Alter ille scrupulus qui te angit, pridem exemptas esse debuerat. Fateor quidem, sedulo prOspiciendum esse, ne inter nos committamur. Sed quam- turpis et pudenda erit cavendi u ) ratio, Bi congfedi non audeamus? Ut alia taceam, non

6) Atque B. 7) Gonitis ab Erbach («Stonier). 8) se om. B. 9) deliciis B.

10) adversarii Schl. 11) murmuratur H. 12) Nuper H. 13) iure om. S. 14) pndendi R.

Calvini opera. Vol. XV 11.

obscuris inter nos dissidiis ianuam aperiet14) haec diffîdentia, et hostium ludibriis nos exponet.

Nee me quae profers exempla conturbant. Lutherani Wormatiae inter se conflixerunt. Mallesne igitur eadem omnes l6) amentia crudeliter vomuisse anathema illud Saxonicum? Utinam vero iam id centies contigisset. Quod si qua decebat magnani-mitate präeditus esset Phüippus ex discessione ilia principium optimae concofdiae17) manasset. In nobis vero quid simile? Nam quod Beza16) con* fessionem dictari passus est a Philippo, quae Ger-maniae principes nostris fratribus Gallis conciliaret, vix aliter fieri potuit in rebus turbatis. l9) Certe innoxii sanguinis nimis sumus prodigi,ao) si lex quam praescribis apud nos valeat. Non21) expli-cuit articulate22) quidquid28) mihi dicendum foret, si rogarer sententiam. Sed an alienum quidquam a recta fide praetexuit?) Non sustinet certe mea mollities, dum extremis fratrum meorum periculis consulitur, tarn duras et severas censuras in umbra 24) exercere. At idem Beza confessionem vulgavit communi omnium nomine, quamvis nihil tale man-datum foret. Negat se abusum nostris nominibus, sed privatim exposuisse quid sentiret: deinde quo-niam in illis partibus male audiebamus falsae infa-miae diluendae causa addidisse, quod breviter in scheda complexus fuerat in ecclesiis nostris doceri. Quum25) autem extemporalis esset scriptio, et sci-rent omnes ab eo perscriptum quod pridie inmensa disseruerat: cuius aequitatis est, toties obsoietam tragoediam revocare?

Gravius tarnen doloris vulnus mihi inflixit malae26) fidei insimulatio. Quereris nuper in scho-lae nostrae legibus vocem subs tan t i ae a nobis esse positam, cuius nullum inter nos fore usum ex pacto convenerat. Quid tibi spoponderis nescio: mihi hoc nunquam elapsum est. Atqui a vobis dictum fuit me non reclamante!27) Quasi vero non alia inconsiderate iactata sint, 28) quae referre piget, quum acerba est falsa exprobratio, turn 29) imperium

15) aperiret S. 16) omnes om. B. 17) principum optima Concordia H. 18) Beza om. B. 19) Hoe diei poterit si perveniatnr ad colloquium et

praetexi loqnutionibus obscurissimis. (Bull, in marg. autograph*).

20) prodigio8i Sehl. 21) Nam B. 22) accurate H. 23) quis quid Schl. 24) in Christi membra H. 25) Quam Schl. 26) mala Schl. 27) recta mente H. 28) iaoia sunt Schl. 29) tarnen H.

-691 EPISTOLAE 3140—3141 692

intolerabile homini libero. Neque enim serviliter ad alienum 30) nutumloquihactemiB31) didici, neque posthac incipiam.sz)

Porro quid constanter sim defensurus si forte ad conventum; aliquem voeer ne ignores, summam meae sententiae liquido33) explieare conatus sum, quam neque publice neque privatim mutabo.34) Si quid stomachose scripsisse videar, quanta36) mihi occasio data36) merit apud te reputa. Nam iudicem te ferre malo quam tecum litigare.

Yale, eximie vir et reverende frater. D. Petro Martyri, D. Oaltero,37) generis tuis, et symmystis omnibus plurimam salutem precor. Dominus vobis semper adsit, vos gubernet, laboresque vestros38) benedicat. Nunc crure uno captus 39), domi inutilis desideo. Collegae mei omnes vos reverenter salu-tant. Miratur Viretus nihil te ad suas literas re-spondisse. Iterum vale, ornatissime vir. Grenevae 4. Nonas Decemb. 1559.

Ioannes Oalvinus tuus.

3141,

BEZA BÜLLINGERO.

Et hic colloquii instituendi causam agit, sitmdque confessionem suam cum Faretto in Germania pridem exhibitam a crimine syncretismi vindicat.

(Ex autographo Arch. Turic. Pint. VI. Vol. 117b, olim. Serin. C. Bpp. Tom. II. fol. 486. — Simler. Vol. 96. — Banm. Tom. H.

App. p. 4.)

S. Heydelberga reversus, quo mihi proficis-cendum fuit ad interpellandum Principem pro D. Burgii eximii illius senatoris Parisiensis salute, literas tuas apud Dominum Calvinum offendi, ') in quibus

30) aliornm S. 31) hactenus om. B, 32) Qnum haec eyeniunt in privatis uteris, et tarn acerbe

loquitur Calvinus extra colloquium, quid fieret in colloquio? Annon haec periodus satis magno argumento est nos commit-tendos inter nos ipsos? (Butt, in marg.)

33) liqnido om. S. 34) Legatur mea epistola xxx. Oct. 1559 ad Calvinum.

(Bull, in marg.) 35) grata Schl. 36) data om. Br. 37) Hallero Br. 38) liberosqne nostros H. (!) 39) capto H.

8141.1) N. 3127.

causas explicasti, cur tibi non videatur expedire ut colloquium instituatur. Ego vero, ut ingenue loquar, prorsus aliter sentio, nee video quomodo possimus coram Deo et cordatis hominibus factum nostrum excusare, si ad iustum et aequis couditionibus prae-scriptum colloquium venire recusemus. At nihil promovebimus. Oerte non ausim sperare plenam consensionem, sed ista consilia non possum iudioare proficisci a malo spiritu, sive rem ipsam specto, sive scopum consilii, sive etiam personas quae hoc negotium procurant. Ac proinde malo, incerto eventu, bene sperare et omnia Domino committere, quam ullis coniecturis nitendo semel desperare. Denique malim vel tenuissimam spem amplecti et omnia in Domino tentare, quam adversarips confirmare nostra recusatione, et infirmos in aliquam dubitationem coniicere. Neque etiam possum videre qua fronte Deum pro componendo isto dissidio precari et tarnen id remedium non modo non quaerere sed etiam ob-latum repudiare possimus, quod unum ordinarium semper fuit et esse debet in ecclesia Dei, quoties de dôgmatibus fuit disceptatum. Atque utinam non haberemus in his regionibus tarn recens tamque calamitosum et triste eontemptarum synodorum exemplum. Ergo, quod ad me attinet, ego ita sentio, et quandoquidem aliud non possum, toto animo exopto, ut alii, qui plus in hac re valent, toti in hanc rem obtinendam et perficiendam incumbant. *

Auget autem hoc meum desiderium nova etiam oblata occasio, de -qua iam antea ad te scripsissem, si commodus nuncius fuisset oblatus. Sed obsecro te, mi pater, ut haec apud te contineas tantisper, dum res ipsa per se appareat.

Quum Heydelbergae valedixissem Principi, qui-cum, ut neque etiam cum quoquam mortalium (sancte tibi affirmo) nullum a me penitus de his rebus habitum sermonem: ecce ad me ultrO in hos-pitium venit quidam et doctus et pius,2) suoque adeo merito Principi carissimus, et ex me quaerit, cur de his rebus nihil egissem? Id enim a mb Principem exspectasse. B,espondeo me de ea re nihil in mandatis a quoquam habuisse, et praeterea tarn exulceratis rebus non ausum esse quidquam movere. Imo vero, inquit ille, scito, per unum duntaxat Principem stetisse in comitiis Augustanis quominus communi protestantium Principum volun-tate liberum et christianum colloquium inter nostras et " V68trarum partium ecclesias constitueretur,s) nisi vos, inquit, fortassis renuissetis. Quid ergo, in-quam, an omnia istius rei spes amissa? Imo, inquit, hoc tibi significo, non déesse cuidam maximae autori-

2) Comitem Erbacensem innuere videtur. 3) Maxime Philippus Landgravius colloquium tale

flagitabat Melanchihone minime opportunum iudkante. (Corp. Bef. IX. 752. 778. 986.)

693 1559 DECEMBR. 694

tatis et dignitatis Principi summam eius rei perfi-ciendae voluntatem, ut semel haec ' infelix contro-versia doctorum et placidi ingenii hominum arbitrio vel penitus tollatur, vel saltern ad aequas condi-tiones aliquas revocetur, et ita tandem omnes eandem religionem profitentes communi foedere coniungamur. Caeterum hoc inprimis, inquit, scito postulari ut brevi et quam maxime dilucido aliquo scripto, vestra omnis sententia explicetur, ex quo possit nimirum plane et certo constitui, quibus in rebus tum conveniamus tum dissentiamus, et omnes calum-niae quorundam praecidi, qui nos non'desinunt apud Principes gravare. Nam quaecunque ad nunc usque diem scripta sunt, vel nimium prolixa, vel obscuriora, vel ambigua plerisque nostrum videntur. Hoc igitur unum statim curato domum reversus: quod ad nos miseris, scito fore ut operam non luseris. Haec ille, id unum addens ut nonnisi paucissimis et integrae fidei hominibus id committerem, per quos nimirum illud ipsum confici quam optime posse arbiträrer. Domum igitur reversus haec Calvino significavi, et nunc tibi putavi exponenda, ut videas quid, a me respondendum putes. Scripsit ipse Cdl-vinus quod ad te mittit. Ego quoque ipsius vo-luntate et consilio nonnihil exaravi, idque per illas quaestiones distributum de quibus illos vidi maxime quaerere et dubitare. Quidquid autem illud est, ad te mitto primum, ut ne bis peccem per impru-dentiam, deinde etiam aliam ob causam de qua ne-cesse est ut paucis seorsim tecum agam.

Quum D. Faretti et mea confessio apud defunc-tum Palatinum4) et Ducem Wirtebergensem édita tibi duobus nominibus displicuisset, nempe quod in ea videremur plus tribuere adversariis quam par esset, deinde quod vestrarum etiam ecclesiarum nomen adscripsissemus, quum, inquam, eo nomine factum nostrum vobis displicuisset, nosti nos et per literas et coram usos esse ea purgatione, quaefratres decuit et doctrina et animis vobiscum consentientes, et certe ita a vobis discessimus, ut plane vobis satis-factum putaremus. Nam quod ad doctrinam attinet etiamsi nonnulla videntur tunc a nobiB scripta vel ambiguë vel non satis explicate, sicut in tanta bre-vitate accidere facile potuit, tarnen testati sumus, quod nunc quoque sincere testor coram Domino: nihil a nobis nisi simpliciter et optimo animo scrip-turn, neque nos unquam ab ilia ecclesiarum nostra-rum consensione,5) vel tantillum cogitasse discedere. Sed dura certe est conditio, certis syllabis aut voca-bulis, aut loquendi formis ita adstringi, ut nullam liceat habere rationem eorum quibuscum agitur. Exempli causa substantiae nomen nullo modo tibi placet usurpari, a quo etiam ego in toto scripto,

4) Ottonem Henricum. 5) Consensu Tigurino a. 1549.

quod ad te mitto, libenter abstinui. Atqui nos ca-lumniantur adversarii pro re sacramenti, sive pro eo quod per symbola figuratur, non corpus sed Christi spiritum statuere, et tollere nostram cum ipso Christo coniunctionem. Alii dictitant, nos tantum agere de fructibus, quos ex Christo hauri-mus, noni autem de ipso Christo, quasi possit ex Christo quidquam haurire, qui non potiatur ipso Christo. Alii nos garriunt spirituale corpus Christo affingere, quod tarnen multo melius in eos quadrat, qui carnis ubiquitatem ponunt. Ergo si cum illis disserimus, ut vitemus istas calumnias, fatemur, nobis ipsum Christum, sive corpus Christi, donari, id est, non modo fructum et efficaciam mortis Christi, sed ipsam Christi substantiam, ut cum eo unum facti omnia ex eo in nos deriventur. Deinde ad tollendam omnem crassam imaginationem dici-mus id fieri per fidem, virtute spiritus sancti, quamvis caro Christi sit in coelis et non alibi, sa-cramenta vero in terris nobiscum, et non alibi. Quaeso an hoc est deficere a nostra consensione? Et quum dicit Dominus: Hoc est corpus meum, et Paulus panem esse communicationem corporis, an dp corpore aliquo intelligunt, quod sit substantiae expers? Denique non aliter substantiae vocabulo velim uti, quam explicavit D. Martyr sua praefa-tione ad Cantuariensem6) et in Commentariis ad Corinthios7) fol. 302, initio prioris paginae, a quo ne tantillum quidem dissentio, ac proinde neque a te, ut existimo, neque a vestrum quoquam.8)

Quod autem ad alterum attinet, nempe quod nomen Helveticarum ecclesiarum in ilia confessione adscripserimus, quod coram dixi iterum dico, me Dei gratia nunquam fuisse adeo impudentem, ut mentirer illius ecclesiae nomen, vel ut vellem cui-quam, nedum tibi et tot ecclesiis confessionis formulant praescribere. Nunquam id mihi in mentem venit, nee veniet, ut spero. Sed quum ex me quaereretur, quid de sacramentis doceretur in ecclesiis Gallicis, an potui dissimulare quod res erat, vel debui peculiarem illam esse earum doctrinam dicere, ac non potius testari mutuum inter nos con-sen8um? Id ego si non satis apte explicavi mea culpa est, quam ego sum deprecatus, et deprecor et deprecabor, quoties mihi error aliquis indicabitur. Sed nullum ea res praeiudicium iis aflerre potest, qui absentes fuerunt, et a quibus nullum mandatum habui. Ego igitur pecoavi, si quid peccatum est, neque in alium quam in Farellum et in me potest

6) Tractatio de Sacramento eucharistiae. Lond. 1549. 4. Praefatio iüa récusa est ad calcem JJOCC. comm. ed. 1582 fol. p. 421 Tom. III.

7) Qui prodierunt Tig. 1551. 4. 8) Quum Martyr tunc BuUingeri cottega esset hoc

argumentum ad hominem hune ad sileniium redigere debebat. 44*

695 EPISTOLAE 3141-3143 696

hic error redundare. At enim dices, nobis obtru-detur ista oonfessio. Id ego vero non video unde coniicia8, et si ita fiat, quod minime arbitror, annon parata Tobis exceptio, quam vel meo ipsius testi-monio confirmetis? At enim ita colligent inter nos non convenire, et inter nos committemur. Deus meliora. Mihi nullam in ea re iniuriam fieri putabo, qui, ut ante dixi, nee potui nee volui aliis dictare confessionis formulam, et fruBtra illi colligent me a vobis dissidere, qui re ipsa tester contrarium, et millies mori malim quam a nostrarum ecclesiarum consen8ione sciens ac prudens vel minimum deflec-tere, ita me bene Deus amet, qui nos mutuo con-iunxit, nee unquam, ut spero, ita mihi succensebit, ut ullis in eçclcsia turbis occasionem praebeam. Bed de his. hactenus.

Condonabit autem mihi, sat scio, pietas tua, quod haec omnia familiariter in sinum tuum depo-suerim, quae me premebant. Te vero rogo ut libère me et pro tuo iure non tantum admoneas, sed etiam increpes et reprehendas, quibus in rebus peccasse me animadverteris, et re ipsa, ut spero, comperies, me multo plura et tuo et tui similium iudicio, quam mihi ipsi tribuere solere: certe mihi feceris gratissimum, si meum hoc scriptum, quod una cum his Uteris ad te mitto, non gravaberis legere, et quidquid in eo requisieris mihi quum lice-bit Bignificare. Sed et de his hactenus. De misera conditione Aquisgranensium piorum, itemque Tre-verensium et Metensium audisse te opinor, sed ista nihil sunt prae crudelissima oarnificina quae in Galliis et Lutetiae praesertim exercetur et quam nobis vicini adversarii minantur. Oonsoletur suos Dominus et Satanam conterat.

3142.

BEZAE DEOLARATIO DE COENA.

Est quasi appendix praecedentis.

(Ex autographo Bibl. civ. Turic. F. 46, olim Epp. Vom XI. fol. 630. — Simler Vol. 96. Codex quidem inscriptionem ad-dit: Ex sehedula quadam Calvini. Simlerus vero bene observât: Bezae potins quam Oalvini hanc esse tractationem pnto. Vide Bullingeri responsa ad utrumque d. 28. Ap. 1560.)

Satis convenit, repraesentari in sacra coena fidelibus communionem quam habent cum Christo, neque ea res controversiam aliquam habet. Nunc quaeritur, significetne illic duntaxat Christus ac signo externo figuret, nos corporis ac sanguinis sui esse participes, an re ipsa etiam adimpleat ac prae-

stet quod promittit, nos scilicet sic fieri participes corporis ac sanguinis Christi ut totus noster fiat, quo omnia eius bona iure istius communionis ad nos pertineant? Nos vero sentimus ac docemup repraesentationem veram esse, ideoque effîcaciter illiç exhiberi quod signo visibili promittitur. Hoc autem aliter fieri non potest, quin fidèles, dum signum re-cipiunt, corpori ac sanguini Domini communicant, quod est habere veritatem signi.

Ac ne ambiguum sit quod dicimus, hie definienr-dum est quid sit corpori ac sanguini Christi com-municare. Porro non accipimus pro simpliciter credere, sed pro eo quod est fide reciperè Christum, ut non tantum in nobis habitet ac maneat, sed etiam ut in unum corpus cum ipso coalescamus, sicut Paulus docet: nos esse carnein de carne eius, ossa de ossibus eius.

Id quum volumus exponere, dicimus spirituali-ter fieri. Et verbum spiritualiber sic interpretamur ut duo comprehendat. Nempe hoc esse opus mira-bile spiritus sancti quod captum mentis nostrae ex<-cedit, quemadmodum Paulus admiratione correptus exclamât, magnum hoc esse mysterium. Deinde manducationem hanc non fieri- carnali modo, ut corpus dentibus atteratur, vel ore deglutiatnr, vel in alvum descendat.

In hunc modum excludimus omnes illàs absur-das imaginationes quibus mundus detinetur, de lor cali praesentia vel diffusione corporis glorificati. Neque enim talem Christi praesentiam in coena concipimus, quae vel panis element» ipsum affigat, vel in panem includat, vel alio modo circumscribat: quae omnia coelesti eius gloriae derogare palam est. Nihilo etiam magis quae mensuram illi suam auferat, vel pluribus simul locis distrahat, vel im-mensam illi magnitudinem affingat: quae humanae naturae veritati haud obscure repugnant.

Has exceptiones diligenter ad populum explir-cari necesse est. Videmus enim ut homines fere de vera.fide parum solliciti, qua sola et in Christ} pervenimus societatem et cum ipso cohaeremus, modo carnalem Christi praesentiam habeant, quam ultra verbum ex mera superstitione somniant, satis ilium praesentem se habere putent. Videmus etiam in quam idololatriam prolapsus sit mundus. Semper ergo, quum de hac re facimus menti onem, nomina-tim reiicimus ilia omnia, quae aut coelesti maiestate Christi indigna, aut ab humanae eius naturae veri-tate aliéna esse apparet. Nihil denique praetermit-timus, quod ad refellendam adorationem illam crasr-sam ac carnalem aliasque omnes superstitiones, quae vel fuerunt in papismo, vel obrepere nunc ali-quo modo possunt, videatur facere. Modo ne obsr curetur vel extenuetur inaestimabile illud benefi-cium, in quo tota coenae vis et efficacia consiBtit, nempe exhiberi nobis quod figuratur. Quod fieri

697 1559 DEOEMB. ' 698

non potest nisi recipiamus illic corpus ac sanguinem Domini, non phantasia aut apprehensione mentis, sed re ipsa, ut vera substantialique unitate cum ipso cohaereamus.

3143.

OOLONIÜS OALVINO.

De Metensi ecclesia actum est et pii utvitae constant emigrate coacti sunt. ')

(Ex antographo Cod. Genev. 113, fol. 59. Charta lacera.)

Pietate et doctrina praestantissimo viro D. Ioanni Calvino ecelesiae Grenevensis pastori fide-lissimo.

Grenevae.

Quum opportuna se nuncii huius o&er[retur oçcasio] non pptui, ornatissime vir, quin de statu Met[ensium ... ..1 rerum aliquid ad te perscriberem. Octobris itaque [die quinto] Rex ad senatum misit, quibus familias in urbe Metens[t multas?] esse que-ritur infectas haeresi lutherana: et quandoquidem [<fe]functus ipsius parens hac ratione protectionem urbis susceperit, ut in statu pristino omnia conser-varet, velle se iisdem insistere vestigiis et religio-nem earn quae, quo tempore ipsius parens urbis protectionem susceperat, in ea vigebat, integram et

3143.1) Adscribimus excerpta quaedam ex Hist. ecd. III. 444. Estant mort le roy Henry et lny ayant succédé François II. entièrement possédé par le Card, de Lorraine, ceux de la religion romaine obtindrent lettres dn roy aux magistrats de Metz en datte dn 5. Oet. portans que commandement fust fait à tonten personnes infectées d'erreurs et heresies qui ne roudroyent recevoir la religion observée en France de vuider et sortir dans le temps assigné, leur estant tontesfois permis de disposer de leurs biens et que par exprès il fust commandé à Olervant, qu'il eust à se deporter de toutes assemblées et conventionles sous peine de faire raser sa maison et de procéder contre sa personne selon la grandeur de sa faute. Ces letres ayant esté presentees en conseil de ville à quelque nombre de bourgeois de la religion, ceux-ci protestèrent, et les magistrats écrivirent le 5. Nov. au roy pour représenter que desia avant la prise de la ville par le roy Henry plusieurs de leurs bourgeois estoient de la religion lesquels estons dechassés de leurs biens seroient privés du fruict de la promesse faite par le Roy. Ils supplièrent aussi considérer la desolation qui adviendrait en la ville quidemon-reroit deshabitee d'une grande partie de ses bourgeois. Nonobstant ces remonstrances autres secondes letres furent expédiées le 14. Nov.par lesquelles estoit enioint l'execntion des premieres. Â raison de quoy Clervant fut contraint de céder à cest orage etc.

inviolabilem retineri. Quapropter velle et iubere ut omnes familiae infectae haeresi lutherana urbe exterminentur, salvia tarnen eorum bonis tam mobi-libus quam immobilibus, ut vocant : ac si post prae-scriptum a senatu exeundi spatium in urbe reperian-: tur, tanquam in perturbatores publicae quietis ani-madverti iubet. Et quandoquidem intelligat D. de Clerevant ministres et praedicatores suscipere qui conventicula ac coetus cogant, quique malorum horum omnium sit origo et caput, significari ipsi iubet, nisi ab errore désistât, arcem ipsius funditus demolitum ac in ipsum adeo severe animadversum iri ut exemplo aliis futurus sit. His Uteris trede-cemviri Metenses respondent, grave non tantum populo sed sibi quoque futurum tantum detrimen-tum passos, ipsius nomine, urbem ac patriam ad ex-tremum cogi relinquere: quapropter rogare ut rigorem hune deponat et ia libertate pristina ipsos 'tueatur. Respondet Rex instituti sui se iustas habere causas, neque ab lis etiamnum dimoveri, sed velle ut prioribu8 suis literis satisfiat. [Datae sunt hae literae 14. Novemb.2)] Captivus detinebatur tum temporis pharmacopola quidam Gallus, religio-nis ergo. Eum Rex iisdem literis tanquam subdi-tum suum naturalem flammis addicit. G-ubernator Metensis, quod tumultum metueret in urbe, nocte Tullum deduci iubet. Mpgistratus Tullensis compe-tentem, ut aiunt, respondet esse iudicem Metis, quapropter si quid morte dignum reus commiserit iudi-cium ipsi exsequantur. Quid actum sit nescimus.8) Nam Dominus de Clerevant, quum varus amicorum et bonorum virorum Uteris admonitus esset ut fu-rori hostis cederet, relicta arce Montoio Bipontum cum familia commigravit. Ego quoque, quum loci mihi circa urbem nihil esset reliqui, accepta a fide-libus abeundi copia rogatu D. de Clerevant Bipontum me contuli, ubi in ipsius aedibus verbi et sacra-mentorum administratio mihi concessa est. [ VerJava. antequam Bipontum venirem, fidelis quidam Metensis uxorem suam partui vicinam in pagum quendam Lotharingioum eduxerat, ut hoc pacto statim post partum facilius et tutius ipsius infans iuxta puram Christi institutionem baptizaretur. Sed ecce, dum extremis partus doloribus angitur mulier, iustitia pagi, nt vocant, iuramento mulierem adigit in

2) Haec in margine. 3) Hist, eech l. c. Pierre de Coulongne exerça le mi

nistère seoretement à Montoy où se trouvoient aussi quelques uns de la ville. Sachant cela Yielleville usa de connivence iusques à ce qu'nn apothicaire natif de France nommé Guill. Palisseau y fit baptiser nn sien enfant. Ce qu'ayant entendu il le fit saisir, et quand il s'en alla en France il le laissa entre les mains de Senetnire gouverneur en son absence lequel l'envoya de nuict garroté à Auxerre pour l'y faire exeouter. Mais les inges d'Auxerre n'en voulurent prendre oognoissanoe à raison de quoy il fut detenu longuement.

699 EPISTOLAE 3143—3145 700

papismo baptizatum iri ipsius infantero, ipsique obste-trici interminatur graviter ne ulla ratione parienti adsit nisi idem confirmet. Ita inscio marito, qui tum in urbe erat, baptizandum curarunt infantem in papismo.

De Casparo nostro captivo cum piis aliquot se-- natoribus intellexisse te opinor, utque cum 200

equitibus ac peditibus plus minus 800 urbem ar-chiepiscopus ingressus sit. Oonvenerunt autem nunc Treveris legati Palatini, Bipontini, Landgravii, Caroli Badensis, Wirtembergici, Principum et Ar-gentinensium, ut compositionem aliquam inter cives et episcopum ineant, omninoque defendendam fide-lium Trevirensium causam sibi statuerunt: brevi quid egerint intelligemus. Dominus te nobis et ec-clesiae suae diu servet incolumem. Salutat te plu-rimum D. de Clerevant.

D. Biponti 8. Decemb. 1559.

Tuus ex animo Petrus Oolonius.

3144.

CALVIN A L 'EGLISE FRANÇAISE DE STRASBOURG.

\ A l'occasion de la destitution du ministre Pierre

Alexandre.

(Copie. Bibl. de Genève MS. 107a, fol. 370. Bonnet IL 243. Trad. angl. III. 485. — Trad. lat. de Bèze, éd. de Gen. p. 348, Laus. p. 659, Han. p. 741, Ohouet p. 478, Amst. p. 218, sons le titre: Quum a ministerio guis indicta causa abdicatus

esset. La lettre est sans adresse.)1)

La dilection de Dieu nostre Père et la grace de nos-tre Seigneur Iesus soit tousiours sur vous par la

communication du Sainct Esprit.

Très chers frères, ayans entendu premièrement les riotes et combatz qui ont troublé vostre Eglise, et depuis le cbangement de pasteur qui en est advenu, ioinct aussy que nostre frère maistre Pierre Alexandre2) nous a protesté quil ne savoit pas pourquoy on lavoit déposé, il nous a semblé bon de vous mander quelque mot d'advertissement lequel

S144.1) Comp. Memor. XXI. aux 11. et 13. Sept. 31. Oct. 6. Nov. Marbachii indicium de instauranda eccl. gall. 59. Nous avons inséré le texte latin au Tome X. des Oeuvres P. I. p. 223, n'ayant pas remarqué alors le rapport entre lès deux textes.

2) La traduction latine supprime le nom.

nous espérons que voua recevres selon quil vous est escript. C'est, comme nous y procédons dun zèle chrestien, rondeur et amitié fraternelle, quaussi de vostre part vous aurez patience de nous ouyr en telle doulceur et dun esprit si débonnaire comme lEscripture nous enseigne. Nous n'userons point de longue dispute pour monstrer que cest une confusion tendante à ruine de lEglise, quand le magistrat met la main d'authorité absolue à eslire ou déposer les ministres. Mays dautant que souvent ils y sont contrainctz par les contentions et troubles qui selevent et qui attirent quant et quant telle obstination que les remèdes ordinaires ny ont point de lieu, lexperience vous doit enseigner pour lad-venir de ne vous picquer point en telle sorte que vous soyez cause de pervertir tout ordre. Il nest jà besoin de vous démener ce propos plus au long. Car nous ne doutons point que chacun de vous n'aperçoive combien le mal est grand en soy et quelle consequence il attire. Mesme ce n'est pas daujour-duy que la dissipation de vostre Eglise a commencé, et tant moins y a il dexcuse pour ceux qui en sont coulpablés. Ainsy nous vous prions au nom dé Dieu de vous tenir cy après mieulx sur vos gardes, affin de prévenir mieulx les astuces de Sathan, lequel estant veincu de la vérité si evidente et de la clairté de lEvangile que Dieu a mise au monde, ne cesse de vouloir pervertir toute police ecclésiastique pour nous exposer en opprobre et diffame.

Touchant l'acte present, sil est ainsi que nostre frère Maistre Pierre Alexandre nous a escript, c'est quil na esté accusé de personne, et qu'on luy a deffendu la chaire sans luy dire pourquoy, nous trouvons cette façon bien estrange, comme de faict elle ne se pourrait excuser. Tant y a que nous ne vous avons pas voulu dissimuler ce que nous avons entendu par ses lettres, seulement, affin que vous advisiez sil y avoit eu quelque faulte en la procedure, de la corriger affin que nul n'ait occasion de se pleindre, et aussy que tout scandale soit osté. Non' pas que nous entendions vous porter aulcun preiudice par ceste admonition, mais affin de nous acquitter de nostre devoir. Cest en somme ce que nous voue pouvons mander, sans nous ingérer plus avant on une cause qui ne nous est pas assez cog-nue, non pas que nous doutions de vostre intégrité, mais pource qu'il nous pourrait estre imputé à légèreté trop grande, si nous passions plus oultre sans estre informés du faict. Nous ne voulons pas vous importuner en vous requérant de nous en mander ce qui en est, sinon que nous vouldrions bien que tout fust mieux esclaircy pour abbatre beaucoup de bruictz. Mais cela gist en vostre discretion. Ce nous est asses de vous avoir exhortez fraternellement à mettre toute peine et diligence de gouverner lEglise qui nous est commise en bonne

701 1559 DECEMB. 702

Concorde, et empescher que lordre qui doit estre inviolable ne soit pas renversé par noises et de-bats. Car vous saves que lesprit de mansuétude doit retenir les enfans de Dieu en docilité s) et modestie. Sur quoy, très chers frères, nous prirons Dieu qu'ayant amorti, voire aboli du tout les différons qui ne vous ont que par trop desbauchés, il vous maintienne soubz sa conduitte et protection, vous face prospérer en tout bien, et augmente en vous les dons de son Eprit, affin que son nom soit glorifié. De Geneve, ce 10. de décembre.4)

3145.

OLEVIANUS MINISTRIS ARGENTO-RATENSIBUS.

Apuä Treviros carceri cum pluribus aliis indu-sus opem et intercessionem ab iis et senatu flagitat. ')

(Manu Holbraoi deßcripta, in usnm seil. Calvini, legitur in Cod. Goth. 405, fol. 104.)*)

Gratiam et pacem. Etiamsi nunc alteram pe-dem in exsilio habeamus, reverendi domini ac fra-tres in Christo carissimi, nolumus tamen. hanc oc-casionem praetermittere ad vos scribendi, quae in affiietione nostra et vinculis3) diu denegata fuit. Ac vellemus quidem certe diffuse rerum nostrarum statum vobis significare atque in sinum vestrum corda nostra effundere, nisi tempore excluderemur, nisique id praestitum esset copiose satis in iis Uteris quas ad amplissimum prudentissimumque senatum vestrum nunc damus, quarum exemplum spe-ramus vos a consultissimo viro D. Ludovico Crem-pio *) accepturos esse. Haec autem rerum nostrarum est summa quod, quum dimidia fere pars civium ac praecipuorum senatorum amplexa esset evangelium Christi hostem generis humani atque adversarios

3) moderations {Be.) — donbte (Bt.) 4) M. Bonnet a ajouté 1558. G est une erreur. La

lettre ne peut être que de 1559. Alexandre fut destitué le 6. Sept. 1559 et non en Bée. 1558; la nomination de Holbrac est du 6. Nov. et non des premiers mois de Vannée. 8145.1) Cf. N. 3132. 3143.

2) Sudhoff, Olev. p. 480 tartan» describit ex autographe bibl. civ. Turic. quod non vidimus et vix exstare nobis per-süademus.

3) Cum Oleviano et Flinsbachio plures senatores carceri mandati fuere inter quos Syrkius et Seelius (N. 2947. 2948.)

4) ad Treviros misso ut causam protestantium ageret (N. 3147).

in urbe eo usque technis inauditis progredi passus est Dominus, ut proscripto prudentia ac pietate singulari viro D. Cunmano Flinsbachios) nostrum duodeeim6) ad novem septimanas in custodia deten-tos prorsus constituerint in exsilium relegare, post-habita omni intercesBione illustrissimorum princi-pum. Neque exsilio nostro expleti conantur etiam nos muletare atque exuere maxima fortunarum nostrarum parte. Qua in re ut saltern aliquid de sua saevitia remittant adversarii, valde laboratum est ab illustrissimorum Germaniae prineipum legatis.7) Verum quid effectum sitnondum certe cognovimus, nisi quod de exsilio certi sumus. In reliquos autem cives qui Augustanam confessionem profitentur ita deineeps grassari constituerunt ut nihilo me-liore loco ipsorum, atque nunc nostra est, futura sit conditio. Quare plerique cives, ne ad imma-nem idololatriam hie adigantur, una nobiscum emi-grare constituerunt.8) Quum enim non ita nuper adversarii saepe ad abnegationem evangelii Christi intégras tribus plebis nobis adhuc praesentibus vo-luerint adigere, quod saevitiae ac crudelitatis genus non admissuros putatis in miseros fratres, si nobis absentibus ipsis hie sit manendum? Quare rogatu consulis et reliquorum senatorum qui Augustanam confessionem amplexi sunt scripsi ad amplissimum vestrum senatum ut consilio et opera adesse nobis dignetur. A vobis autem petimus, reverendi domini, primum ut Deo patri salvatoris nostri Iesu Christi nos nostraque omnia preeibus vestris com-mendetis, ut decet membra unius et eiusdem corporis. Deinde vero ut pro vestra pietate misère affiietos amplissimo senatorio ordini commendare dignemini. Quem ultro ad beneficentiam et hospi-taHtem propendere non dubitamus, quum erga mul-tos peregrinos tum vero erga Treviros vel inprimis, a quorum maioribus ipsi genus suum traxerunt. Quod ut pie, quemadmodum soletis, faciatis, per ip-sum filium Dei Iesum Christum petimus, qui vos augere dignetur suis donis atque etiam vestris labo-ribus pergat benedicere. Amen. Qui has ad vos perfert D. Matthaeus fideliter narrabit quae a vobis9) ob temporis angustiam sunt praetermissa. Valete.

5) N. 3110. Minister Biponiinus erat, Wolfgangi Com. Palatini subditus. Quern inimicum habere nolens Elector Flinsbachium liberum dimisit Cal- Nov. (Sudh. I. I. p. 37).

6) inter quos praeter ipsum octo senatores. Imposita fuit iis et aliis protestantibus mulcta 3000 flor. quum primum Elector 24000 thaleros exegisset- Triduo post (19. Dec.') li-bertati redditi sunt et Olevianùs ab Erbachio Beidelbergam deductus est.

7) trium Pcdatinorum, Sassi, Badensis, Wirtembergen-sis, et civ. Argentoratensis (Kluckhohn, Briefe Friedr. v. d. PfaU I. 94. 104.)

8) Emigrarunt numéro 48. (Sudhoff p. 55. Back, Ev. K. zw. Rhein u. Mosel II. 1. p. 209.)

9) sic!

703 EPISTOLA

Datae in custodia urbis Trövirorüm xi°. die Decem-cembris A0. 1D59.

Vestri studiosissimus Caspar Olevianus praeco evangelii Christi.

Haec ad vos scripsi omnium cap-tivorum ac fidelium civium nomine.

3146,

CALVIN A CLERVANT.

A l'occasion de son expulsion. *)

(Copie. Bibl. de Genève. Vol. 107a, fol. 337. Bonnet II. 294. Trad. angl. IV. 78.)

A Monsieur et bien-aymé frère Monsieur de Clerevant.

Monsieur et honoré frère, quand ie vous ay exhorté par ci devant a tenir bon, ce n'estoit pas seulement à ce regard que vous tinssies le pied ferme en vostre chasteau, mais quoy qu'il advinst, que la constance de vostre foy ne fleschist nullement: comme c'est nostre forteresse invincible in-Toquer Dieu et en la fiance de son ayde résister à tous les combats t que satan et ses supposts nous dressent. E t de fait c'est auiourdhuy plus que ia-mais qu'il vous convient prattiquer ceste doctrine. Car ce n'est pas une petite tentation qu'il vous ait fallu quitter vostre maison et vos biens, et desloger de vostre pays pour demeurer constant et immuable en la profession que vous avez faite de suyvre la pure vérité de l'Evangile de nostre Seigneur Iesus Christ. Ainsi, puis que la bride a esté laschee à voz ennemis, jusques là de vouloir faire raser la place que vous avies dediee à la parole de Dieu pour l'instruction de vous et de beaucoup de fidèles, vous avez à batailler d'une autre façon. Vrayest que vostre maison ne pourra pas éstre en vostre absence un sanctuaire de Dieu auquel il soit adoré et sérvy, mais il y a ce bien, quelque part que vous alliez, que vous porteres son temple avec vous. Dautre part, j'espère que cest orage passera bien-tost, tellement que les malins se trouveront frustrez, et quand ils cuyderont avoir tout gagné et çuiné ce que Dieu avoit basti par vostre moyen, le tout sera restabli. Car quand il semble qu'ils soyent

8146.1) Voyez le N. 3143.

1 3145-3148 704

comme des fouldres pour tout abysmer, Dieu les fait escarter comme des nuées, sans qu'ils facent la dixième partie du mal qu'on craignoit. le com-pren une partie des angoisses dont il fault que vous soyes maintenant affligez:-mais puisque de long temps vous avez recordé ceste leçon en l'eschole du fils de Dieu, i'espere que vous ne serez point vaincu ne descouragé, encore qu'il TOUS fallut endurer beaucoup plus. Mesme il vous fault apprester à plus grans assaux et plus rudes : comme ie ne doute pas que Dieu ne vous donne en bref l'oportunité de retourner au lieu d'où vous estes sorti, pour rembarrer plus vivement que iamais les ennemis et les tenir serrez de plus près. Combien que nous ne sachions pas les revolutions que Dieu veult faire, si est ce que nous en appercevons de bien grans indices. Ce pendant quand tout seroit cent fois plus confus qu'il n'est, si avons nous à poursuyvre. Vous sçaves quelle querele vous söustenes, et au fort aller que le fruict de nostre victoire nous est réservé au ciel et ne nous peult faillir. H me fait bien mal que ie ne suis plus prochain de vous, à fin de m'aquitter un peu mieux de mon devoir en vous consolant et fortifiant: mais nostre bon Dieu ne vous defaudra point. E t aussi mé confie que vous aurez grand allégement tant de nostre frère qui vous a suy vi, 2J que de monsieur Immanuel. 3J Faisant fin, Monsieur, après m'ëstre affectueusement recommandé à vostre bonne grace, je supplieray le Père de •miséricorde de vous avoir touBiours en sa protection, vous soustenir par sa vertu invincible, et prouvoir a vous et à vostre famille, selon qu'il cog-noistra estre expedient.4)

3147.

HOTOMANUS CAL VINO.

Prioris cuiusdam epistolae, quam una cum tabél-lione in itinere periisse putat, summam refert, maxime quid pro GaUis profugis tarn ab amicis quam a se-natu factum sit.

(Ex autographo Codiois Gothani 405, fol. 128.)

2) Pierre de Cologne. 3) TremeUius, alors à Romberg, dans le voiiinage de

Deute-Ponts. Calvin ne sait pas encore que Cl. s'est rendu à Strasbourg.

4) Nous mettons cette lettre à la mi-décembre. EUe nous paraît écrite après le N. 3143.

705 1559 DEÖEMB. * 706

Olarissimo et spectatissimo viro D. Ioanni Calvino pastöri ecolesiae Genevensis fidelissimo parenti meo

venerando

Hotomanus 8. D.

Superioribus diebus scripsi tibi, 0 pater obser-vandissime, gratissimum omnibus amicis tuis fuisse intelligere ex D. Beeae Uteris, nihil opus fore diu-turniore sollioitudine quam praesertim propter urbis vestrae periculum susceperant. Sed vereor ne tabel-larius perierit una cum Uteris. Missus ad me fuerät ab iUustrissimo principe Langravio Hessiae, qui me in Ferrarii Montani 2) locum accersebat delectum a caeteris professoribus. Hinc D. Gamerius illum Genevam mittebat, opinor, ad D. de Berty. Dis-cessit a nobis 20. Novembris: Claudius autem ait submersos fuisse quosdam in itinere. Itaque magno sum in metu. Per illum tibi nunciabam venisse hue sex honestos viros 8) populäres ecclesiae Pari-siensis, mihique negotium dédisse ut a senatu nostro postularem, primum ut aUquot famiüas profugorum in urbem suam reoiperet, deinde peteret a vicinis ut idem facerent. Addidi tertium ut legationem ad principes mitteret, rogatum ut convenire certo in loco TeUent et deliberare de aliquo remedio. *) D. Sturmius petüt theologorum conventum. Ibi ora-tionem habuit piam eruditam et copiosam: impe-travit ut illa ministri a senatu postularent. Ex-posui summam crudeUtatem: edictum et senatus-consultum Rothom[a<7ense] 5) recitatum est, et se-natus omnia prolixe reeepit se facturum. Viginti familiis ius habitandi permisit, legationem etdam aut brevi mittet aut iam misit. D. Grempms heri nondum redierat Treveris, quo missus erat ut piis patrocinaretur. Legati tandem aliquando profecti sunt in Galliam Metarum causa. Episcopus Tri-deniinus °) hinc discessit 18 huius mensis. Comités habet ad quinquaginta: alter7) plures habere dici-tur. Londini est ecclesia galUca, cuius minister est Eberardus quidam 8) a vobis, ut audio, aliquando in Germaniam inferiorem missus. Plura D. Beeae

3147.1) literas N. 3132 posteriores, sed deperditas. 2) Fuit is IGtus prof. Marburgensis ab a. 1523 ad

1558 quo obiit m. Iunio (Adami). 3) N. 3137. 4) Quod tdVten saepius tentatam semper irrüum fuit

Missa tàmen hoc tempore alia legatio quae Metim imperio reddendum vindicaret: Sturmio àùtore comitia Augustana de ea re deliberarunt. (Buchholte VII. 462, Bartholdt 308, Schmidt, 97.) Legati demum d. 26. Iah. 1560 regem Fran-ciscum adierunt et infecta re rêverai sunt. Be quo infra.

5) FfoqUèt, hist, du Parlement de Normandie T. IL 6) Lud. Madrum. -7) Gomes Lud. de Stotberg et EätdgsteÜa. 8) cf. N. 3080. Gaivmi opera. Vol. XVII.

scribam, si quid erit otii. Valebis igitur, pater öb-servandissime, et a D. Sturmio, D. MonHù,4) D. HoTbraco salrebis. Argentorati 22. Decembris 1559. D. Varennio, D. Magistro et aliis amicis S. P.

3148.

D E RYZ «) CALVINO.

Statum rerum in ecclesia sua exponU non omni ex parte fdicem.

(Ex autographo Ood. Genev. 113, fol. 23.)

A Monsr. et Pere Charles d'hespeville la part ou il sera.

Salutem plurimam, amabiUssime praeceptor. Quo diutius desideratae hoc gratiores mihi redditae sunt tuae literae. Tarn enim lentus in deferendis tabellarius fuit, quam importunus in flagitandis. Itaque 27. Octobris datae calendis Decembribus redditae sunt. Minime vero iucundum fuit, te ita febre quartana et capitis doloribus torqueri. Sed optime no8ti hanc esse nostram conditionem ut duris obe-dientia nostra comprobetur. Praeoipue si quos velùt in theatro positos Dominus conspicuos reddidit. Consilium quod daB de Boverii 2) secessu (tametsi de tua prudentia minime diffidimus) nescio an hoc temporis ex re nostra fuerit. Mutatio nempe quae intercessit {aliud videtur suadere. Quum enim nostrum iUum dominatorem videremus nuUum finem facere, nova subinde concilia cogendi et abducendi quam posset plurimos a nobis, multoties per delec-tos oratores rogatum et superbe respuentem preces nostras, tandem velut putre membrum resecuimus, consensu omnium presbyterorum : ac sedulo monui-mus omnes, ne communicarent peccatis alienis, neve provocarent Deum scindendo ecclesiam. Horror invasit cunctos ne a delectis pastoribus ad privatum civem deficerent. Hinc factum est ut paulatim alii post aUos sese omnes nobis reconciliarint, uno vel altero duntaxat excepte: qui indignum esse dicti-

9) Christophorus Montius (Mundt, Mount) natione Qermanus, 'iam Henrici VI11. legatus ad Oermanos, nunc Elisabethae, Augustae et Francofurti, ut plurimum vero Argentorati eommorabatur, ubi et obiit 1572. {Zuric Letters 2* 8er. II. ». 85;) 3148.1) Du Reys v. d. m. Dec. 1558 Dieppam missus dieitur Bullet. Vni . 72.

2) nomen dubium. Si bene legimus, fuit aliquis Bouvière a. 1556 minister apud Turmes (Hist, eccl I. 105). Sèd to ipso anno successorem tbt habuit Car. d'Albiac (ib. p. 299.)

45

707 EPISTOLAE 3148-5150 708

tant, eum ab ecclesia exoludi, quem praecipuum ecclesiae cardinem hactenus reputarunt. Ex eo autém tempore coepit noster coetus quotidie mirum in modum a^igescere, ita ut vix duo ministri suffi-ciant, nedum unus. Quod ad Boverium attinet, est mihi perutilis. Valet consilio, valet doctrina, sed

. multo magis pietate. Verum quidem quod vultus et 8ermonis austeritatem in eo fere reprehendunt omnes, quidam etiam peregrinum idioma accusant. 8ed meo iudicio nequeunt exponere quod in ipso displicet : in phrasi scilicet ac docendi methodo sub-obscurus est. Verum usu et exeroitatione quidquid illud vitii est paulatim corrigetur. In quo adeo iam multum profecisse comperitur.

Quod ad externos adversarios spectat sustulit quidem Dominus e medio nocentdssimum hostem Garolum Franciscum hominem teterrimum simul et callidissimum, qui tot coryceis instructus erat, ut non solum facta sed et consilia omnium scire cre-deretur et maximum nobis periculum moliebatur, quum Dominus omnia ipsius consilia simul et semel evertit. Hoc sublato trimestri quiète exsultavimus et auximus numerum. Quum id ferre non valuit huius mundi princeps, noros interturbatores susci-tavit. Qui apprebensis tribus ex nostris minantur etiam reliquo gregi. Sed non propterea opus dese-rimus et speramus Dominum tutaturum nos, aut si mors oppetenda erit, Domini voluntas fiet. In quo vestras pro nobis preces imploramus ad Dominum. Quem et nos oramus ut te nova quotidie charis-matum accessione ditet, ac sanctissimis tuis labori-bus benedicat. Nos perendie speramus convivium dominicum exsequi: ad cuius praeparationem dum multi percontandi sunt, ac multae discutiendae diri-mendaeque controversiae, breviores quam vellemus esse cogimur. Bene vale igitur, mi pater amatis-sime. Scriptum postridie natalium Domini 1559.

Tuus quantum suus De Ryz.

Resalutat vos cunctus noster grex in Domino.

3149.

ZANCUS LASOO.

Gratulatur ei reditum in patriam et futuram ipso promotore Poloniae reformationem. Addit quae novis-sima habet ex Gallia et Helvetia.

(Zanchi Opp. T. VIE p. 358. — GerdeB, Hist. réf. Monum. III. 78.)

S. Non sine magna animi laetitia et voluptate, vir clarissime, intellexi ex literis nostri Lismanini, post tuum in patriam reditum,*) evangelium Christi non parum in isto amplissimo regno fuisse promo-tum, quippe qui et Serenissimo Régi et omnibus regni prinoipibus (ut aequum est) ita gratus sis ut omnes te non solum ut eiusdem nationis hominem ament, et ut virum gravem doctum et nobilem observent, sed etiam uti servum Christi et ardenti pietatis promovendae studio aestuantem admirentur, suspiciant et verba de Christo facientem clementis-sime attenteque auribus audiant. Ex iis non potui-mus non concipere optimam spem, foré ut, quem-admodum nuper fecit et Anglia et Scotia,2) sic etiam tota Polonia toti tandem Antichristi regno in perpetuum renunciet et ad verum legitimumque regem Christum redeat, ei reconcilietur, eum oscule-tur, eius legibus et sceptro se subdat, ei ex animo serviat, denique tptam tum religionem tum vitam ad illius voluntatem, quae in evangelio est pate-facta, componat. Perge, venerande senex et pater optime, ut cpepisti. Servavit te hucusque Deus, ut sicut Iiutherus suae Germaniae, Zwinglius suae Helvetiae, Calvinus suae Galliae, ita tu tuae Poloniae sis apostolus. Sustentet igitur te Dominus Iesus etiam posthac in multos annos, donec tuum perfîcias apostolatum et Universum istum populum Christo régi tandem aliquando subiicias.

De Gallia multa nobis initio, id est post regis mortem,3) spes facta fuerat, et quidem haec a viris gravibus Geneva ad nos scripta fuerunt: Beginam viduam admonitam sui officii multa pollicitam fuisse : Navarrum omnia promisisse: permultos, qui igni adiudicati fuerant ab Henrico, mox eo mortuo liberates fuisse: per regium praeconem Lugduni pro-clamatum fuisse ne quisquam de Lutheranis vel bene vel male loqueretur: Beginam in publico quidem et in foro dissimulare veram religionem, sed in secreto et intra parietes omnibus fidelibus bonam spem facere, et.ut Deum rogent quo res ex sen-tentia succédant iubere etc. At vero heri vesperi rediit quidam Gallus Lutetia, eo a nostris missus ut quomodo se res haberet fideliter referret. Is re-tulit, *) Guisianos rerum omnium in regno potiri. Ii vero quam atroces sint hostes evangelii nemo

3149.1) Quo appiderat m. Dec. 1556 ineunte. 2) Marina Maria d. 17. Nov. 1558 sex diebus post

Elisabetha Londinum intraverat. ' In Scotia vero demutn m. Aug. 1560 reformatio publice sancita fuit. Zancus ergo rem anticipât. Minime enim hanc epistolam tarn sero scriptam fuisse nobis persuademus, quum eo tempore autor Lasci mortem {qui obiit d. 8. Ianuarii) dudum rescire debuisset.

3) JBenrici II. a. d. VI. ldus lui. defuncti. , 4) De morte Ann. du Bourg iste nihil retulisse videtur,

qui periit d. 23. Dec. Baec ad definiendos epistolae natales facere possunt.

•709 1559 DECEMB. 710

non novit. Ob istorum potentiam neo Beginam, neo Navarrum aliquid contra papam audere. Magnum Connestabüem, inter quem et Gttisianos maximae Bunt inimicitiae, et se et omnia sua obtulisse Navarro si velit tyrannide horum Gruisianorwm regnum liberare, sed Navarrum nimis esse timidum, et qui paulo ante paratus esse videbatur nihil non propter evangelium facere et pati, modo spe regni guber-nandi allectUm (ad ipsum enim pertinefc regni guber-natio, dum puer rex ad maturam aetatem perveniat) papistica templa adire, defuncto regi iusta fecisse, missas audire: et in summa omnem spem, quam nobis fecerant tum Begina tum Vandomius, prorsus ablatam nobis esse videmus. Guisiani enim, qui omnium iiifensissimi sunt verae religioni, et animum novi regis ocouparunt, et rerum omnium in Gallia potiuntur. Illud tantum superest boni quod prope infinitus est fidelium, et quidem non vulgarium hominum, numerus in Gallia, ita ut, si velint Grtcisiani in pios sicut Henricus fecit saevire, me-tuendum sit ab aliqua horribili seditione in toto regno, s) idque recenti Scotorum exemple Rogandus igitur est Deus ut et omnes seditiones, per quas male possit audire christiana religio, impediat et tarnen suae ecclesiae succurrat, suumque evangelium in eo regno ubique promoveat.

Dux Sabaudiae repetiit a Bernensibus ea op-pida quae ad suum ducatum pertinent. Metuimus Genevae bellum.6) Fertur hie Imperatorem Con-stantiae, quae ut nosti non proeul distat a Tiguro, hiematurum. Decreti fuerunt in comitiis Augusta-nis duo ad regem Galliae legati, Wirtenbergensis et Bavarus, qui praeter alia répétant nomine imperii Metas et quaedam alia oppida. *) Sed non-dum suam egerunt legationem, neque audio quod parent profectionem. Omnia lente.

In Italia maxima persequutio, nee minor in Hispania. Argumento est multos ibi esse fidèles qui audent Christum confiteri. Calvimts gravissime aegrotavit, 8) ita ut fere de eius valetudine despe-rassemus, sed Dei benefieio convaluit, legit, conoio-natur, scribit, ut anteà. Ecclesiae hie bene habent: non desunt tarnen molestiae. —

U—

5) Vides tarn rumores dé coniuratione volitasse (fortae-sis ex Hotomani sermonibus ortos).

6) Etiam haec ad /mem a. 1559 spectant. 7) ef. N. 3146. 3147. 8) usque ad m. Martium.

3150.

CALVIN AUX FIDÈLES DE FRANCE. *)

Encyclique se rapportant principalement à la discipline.

(Copie. Bibl. de Genève. Vol. 107», fol. 360. Bonnet II. 311.)

La dilection de Dieu nostre Père et la grace de nostre Seigneur Iesus Christ soit toujours sur vous,

par la communication du Sainct Esprit.

Treschers seigneurs et frères, pource que ce que nous avons à vous escrire appartient pour la plus grant part à chacune des églises de par delà, nous avons pensé que le meilleur seroit d'adresser noz lettres à tous en commun, non pas tant pour espargner nostre peine que pour éviter langaige superflu, et aussi que vous soiez tant mieulx asseu-rez que nous ne varions point envers lés uns et les aultres, mais desirons que nostre accord soit congnu et testiffié egallement à tous.

Pour le premier, d'aultant que nous avons esté advertis qu'aucuns ne trouvent pas bon d'estre examinez de leur foy, et en cas qu'ilz soient trouvez insuffisans, qu'on ne les admecte point à la cène iusques à ce qu'ilz aient mieulx profité, nous prions au nom de Dieu tous ceulx ausquelz ceste rigueur desplaist de ne se flatter point ,en leur vice, et ne point aussi chercher d'estre flattez, car ce ne seroit qu'à leur perdition. Ceste sentence de sainct Paul doibt estre bien congnue entre les chrestiens, c'est que tous ceulx qui mangent le pain du Seigneur indignement sont coulpables de sacrilege. Or pour en user dignement, il requiert que chacun s'es-prouve soy mesme, en quoy il monstre que ceulx qui ne sont point capables de s'examiner ne peuvent approcher de ceste saincte table. Parquoy si quelque ignorant s'ingère de recevoir la cène à la volée sans recevoir la foy, il provocque l'ire de

8150.1) Sans date. Lettre circulaire écrite sanB doute en 1559, l'année même où les Eglises réformées de France, s'or-ganisant courageusement sons le feu de la persécution, resserraient les liens qui les unissaient les unes aux autres, et souscrivaient en commun à la confession de foi et à la discipline qne venait de dreBBer le Synode de Paris. L'application de la discipline suscitait chaque jour de nombreuses difficultés parmi les communautés nouvelles. Consulté sur les points douteux, Calvin multipliait ses instructions, et sa voix respeotée tenait lieu de règle aux Eglises, danB leur passage laborieux de l'anarchie à l'ordre, de l'isolement à l'unité. (Bonnet.) — On pourrait se permettre de douter de l'exactitude de la date assignée ici à cette lettre. Elle pourrait bien être d'une époque plus' récente. Cependant comme eue ne contient aucune indication précise relativement à sa date, nous la laissons à la place que le premier éditeur lui a donnée:

45*

711 EPISTÖLA 3150 712

Dieu.') Ceulx donc qu'on empesche de se précipiter ainsi, ne doibvent point estre marris qu'on ait le soing de leur salut. Si chacun estoit bien advisé, nul n'auroit que faire d'aultre iuge que de soy mesme, mais pource que beaucoup s'oublient, il est requis qu'il y ait quelque ordre en- l'église.

- Car il y a esté de tout tems, sur tout afin que les 8acremen8 ne soient point profanez. Car quant tous y sont admis indifféremment, sans discretion, c'est ung mespris que Dieu ne peult supporter. Vous sçavez que nostre Seigneur n'a distribué la cène qu'à ses disciples, et ainsi quiconque n'est enseigné en la doctrine de l'Evangille, n'y a point d'accès, selon l'institution du Seigneur. Nul donc-ques ne se doibt plaindre quant on esprouvera s'il est chrestien, quant on le doibt recevoir à la cène.

Aultant en est il de tout le cours et ordre de la discipline qu'on doibt tenir en l'église, pour rejecter ceulx qui seront congnus indignes d'y venir. Nous sçavons bien que cecy est trouvé dur et estrange entre ceulx qui ne sçavent discerner le ioug de nostre Seigneur Tesus d'avec la tyrannie papale. Mais vous avez a regarder plus tost quel est le vouloir de Dieu pour vous y renger, que de vous lascher la bride à voz appettis. Mesmes les païens nous debvroient faire honte en cest endroit, car combien qu'ilz n'aient point observé telle reverence en leurs superstitions que nous la debvons aux saincts sacrements, toutesfois ilz ont confessé que tous ceulx qui estaient polus en quelque crime n'y debvoient point participer. Or quant il sera def-fendu à quelqu'un de recevoir la cène, comme ce n'est pour tousiours qu'on l'exclud, aussi ce n'est pas pour le faire désespérer, mais c'est afin qu'il se humilie, et que les aultres y prennent instruction. Puis que tout cecy est ordonné par la parole de Dieu à laquelle il n'est licite de contredire, nous vous prions au nom de Dieu de n'avoir honte de vous assubiectir à ce que vous voiez estre si bon et sainct. ' '.". Nous ne doubtons pas que vous n'aiez gens esleuz et establis pour corriger les scandalles, admonester ceulx qui auront failly, et veiller à ce que tous se gouvernent honnestement. Ceulx qui sont appeliez à telles charges doibvent, de leur coté, se porter si humainement et avec telle moderation, que soubz umbre de censure fraternelle nul ne soit diffamé ou grevé par calumnies, faulx raportz ou soubspeçons. Nous touchons ce poinct en particulier, afin qu'on escoute les advertissemens qui se pourront faire en telle sorte que la partie soit ouye en ses excusés, et qu'on ne donne point licence de detractor ny de molester les ranocens. Ainsi le. vray expedient est que cehiy qui pour se deschar-ger en vouldra advertir les surveillans, le face, mais

2) il ae mocqas-bien de Dien Bt>

que celuy qui sera chargé ait liberté de se purger, et en cas qu'il se trouve innocent, que le délateur soit corrigé de son inconsideration. S'il se trouvoit malice en quelqu'un qu'il ait calumnié son prochain à son escient, cela seroit du tout insupportable. Mais vous avez à prier Dieu qu'il gouverne ceulx que vous avez commis à tel office par son esprit en prudence, doulceur, zèle et droicture. Ce pendant souffrez d'estre tenus en bride, selon que nous en avons tous besoing, et que ceulx qui doibvent veiller sur le troupeau, soient les premiers reprins et chastiez.

Entre les autres vices que plusieurs vouldroient qu'on leur pardonnât, il y en a ung de tenir benefices en la papaulté et d'en faire traficque, ce qui doibt estre condamné3) sans long procès ne dispute, car c'est ung crime incompatible avec la crestienté que se souillier parmy telz sacrileges. H. y en a1

un autre qui sembleroit de prime face n'estre point si grief, à sçavoir de presenter les enfans au bap-tesme, ou conduire les mors à la sepulture. Mais quant ceulx qui cherchent d'avoir tel congé, ou se dispensent de faire telz actes, auront pensé à eulx de plus près, se proposans Dieu'pour iuge, ilz passeront aisément condamnation. Car vous estes assez informez combien le baptesme est souillé en la papaulté par vilaines superstitions et détestables, voire pures mocqueries de Satan. Quiconques donc-ques présente là son enfant, le polue autant qu'en luy est, au lieu de luy faire recevoir benediction de Dieu. De participer aux prières qu'on faict pour les tr9spassez, il est impossible sinon en desrogeant au sacrifice unique de nostre Seigneur Jesuschrist, d'aultant que le purgatoire est fondé sur les satisfactions humaines. Advisez si tout cela est excusable, et quant aucun scandalize l'Eglise en cest endroit, si oela doibt estre dissimulé ou bien supporté comme faulte legere, et si plus tost il ne mérite point correction qui l'incite à se mieulx porter à l'avenir. Nous sçavons bien la captivité où vous estes; et en avons telle compassion que la reigle de charité nous enseigne. Mais puis que vous ne gaingnez rien d'estre absoulz de nous, souffrez d'estre condamnez par la parole de Dieu, le tout à vostre bien et salut.

Nous entendons aussi qu'il se demaine une aultre difficulté entre vous, à sçavoir s'il est licite à quelqu'un de s'ingérer à prescher en lieu où il y a église reformée sans estre advoué par icelle, et en cas qu'il y en eust de telz, si on les peult aller ouyr ou non. Surquoy nous vous prions de bien notter que si Dieu vous a faict la grace de vous

3) ordonné Bt. Sur ce point ü y a eu des décisions au premier synode (de Paris 1559) et au deuxième (de Poitiers 1560). Aymon, p. 10 et 20.

713 1559 DEOEMB. 714

recueillir en un troupiau, ce n'est pas à dire qu'en la confusion4) publia ne, qui est par delà, il n'y ait beaucoup de choss à souffrir qui seraient à condamner en une e;lise bien policée. Nous ne parlons point des actis où Dieu est offence et qui sont repugnans5) à a parole. Mais veu que les povres papistes sont cmme brebis esgarees, quant Dieu suscite gens pot* les retirer de telle dissipation, tant s'en fault (ne nous debvions empesoher telle ayde, qu'il nous fault praotiquer la sentence de nostre Seigneur Ieuschrist c'est de tenir pour nostre ce qui n'est poi it contre nous. Car il n'est point icy question d'once de pasteur, mais seulement d'un qui enseigie pour amener petit à petit à Iesuschrist ceulx qm en sont esgarez. Il n'est pas question aussi d'ui ordre continuel, mais d'un moien extraordinaire ïuquel Dieu se sert en la confusion papale. Davantage il TOUS doibt souvenir de ce que diet sainjt Paul que ceulx qui ne sont point domesticques dej l'église ne sont point sub-ieetz à la regle d'icellb. Bref il nous fault observer ce que le mesme aj>ostre diet ailleurs6) de nous resioir quant l'évangile; s'anonce, encores que ce ne soit que par occasion Pour ceste cause, nous n'oserions pas deffendr» aux fidelles d'ouir les sermons de telles gens, àoiennant qu'il y ait bonne doctrine et pure, sans prière superstitieuse ny aul-tre meslinge, non pas çpe soubz umbre de cela, ilz se retirent de l'assemblé, ou qu'ilz soient plus non-chalans que de coustune à venir recevoir la doctrine commune de leui pasteur, car plustost ilz doibvent estre incitez etjconfermez à suyvre l'ordre, auquel Dieu par sa grljce les a introduietz. Par-quoy il vous fault bieri estre sur voz gardes pour n'estre point circonvenus de ceulx qui cherchent par voies oblicques de petirer les brebis du troupeau, pour les desgoutej de leur pasteur ordinaire. Cependant il nous semlle bien que ceulx qui n'y vont point par curiosité ny pour se destourner du bon chemin doibvent bin estre supportez.

Il y a plus de sen pule en ceulx qui fréquentent les predications des caphars,7) lesquels mesle-ront quelque mot de la vérité parmy les mensonges pour s'insinuer en 'aveur. Car nous ne sommes que trop subieetz à ranité et menterie de nous mesme, sans que nous c erchions telz maistres qui nous y attirent. Et de àict c'est à bon droict que Dieu punit tous ceulx qi i désirent d'estre abreuvez de tel meslinge, comme )n voit que la pluspart se destournent de la vérité et s'infectent des illusions de Satan. Ce qui n'ad ient que par leur ingrati-

4) confession Bt. Cafp. Synode de Poitiers 1560. (Aymon p. 16.)

5) font répugnance Bt. \ • 6) anltrement Bt. [ 7) Synode de Poitiers 1560. Càlvini opera. Vol. X$IL

Obs. 5. (Aymon p. 15).

tude, d'aultant qu'ilz ne se peuvent contenter de la pure doctrine, mais, veulent estre repeuz de vent. Or Dieu par sa iuBte vengeance permet qu'ilz soient empoisonnez du tout En general gardez vous d'estre du nombre de ceulx dont parle sainct Paul, qui apprennent tousiours et ne parviennent iamais à la science de vérité, et aussi qu'il vous souvienne de l'advertissement de nostre Seigneur Jesuschrist, c'est devons retirer du levain des scribes et pharisiens, veu mesme qu'il nous est difficile à tous qui en avons gousté d'en estre bien purgez, qu'il n'y demeure tousjours quelque relique de corruption. Que sera ce donc de ceulx qui en apportant de s'y entretenir, tentent Dieu à leur escient? Aultant en est il des heures, patinostres, et tous instrumens d'idolâtrie, car nous debvons avoir les idoles en telle detestation que leur nom mesme ne passe point par nostre bouche, car il est diet au pseaulme, à quoy s'accorde ce qui est diet en Ezecbiel, qu'es-tans repentans des chemins ausquelz nous aurons esté esgarez, nous en aurons honte.

Il y a d'aultres corruptions qui approchent de cela, car les dez et les cartes qui n'ont point servy aux superstitions, mais à aultres desbauchemens, ont apporté beaucoup de ruynes et corruptions au monde. Yray est que nous n'oserions pas condamner du tout les ieux, sy on en sçavoit user licitement, mais où se trouve telle sobriété? Premièrement il n'y a rien au monde qui acangnarde plus les gens que les ieux, voire iusques à tenir leurs sens captifz, comme une espèce de sorcellerie. Mais comme ceulx qui y sont accoustumez ne s'en peuvent retirer, celuy qui s'en sera retiré pour un peu de temps les aura comme7) en desdaing. Au reste ceulx qui s'y adonnent et continuent en telle folie, tombent en beaucoup d'in-conveniens. C'est chose notoire que les ieux ne sont quasi iamais sans blaspheme contre Dieu, sans fraude, ne colère envers les hommes. Apres, combien de mesnages en voit on dissipez? Car nul ne tient mesure qu'il ne se destrùise ou se mine petit à petit. Sur tout il est quasi impossible de iouer pour l'argent, que Dieu n'y soit offensé en quelque sorte. Parquoy il est bien requis de s'en es-longner tant qu'on peult. Le meilleur est de s'en abstenir du tout.

Vous ne trouverez point aussi mauvais si nous vous prions, à scavoir ceulx qui ont des pasteurs chargez de femme et enfans, d'y avoir esgard pour subvenir à leur nécessité.9) Vous scavez qu'un povre frère ne sera point en liberté ne repos d'esprit pour s'applicquer entièrement à son office, voiant sa famille en disette, et n'y pouvant point donner ordre. Et de faict quand nous sommes ex-

8) tousjours Bt. 9) Synode de Poitiers 1. c. p. 17.

46

715 EPISTOLA- 3150 716

hortez de nourrir ceulx qui travaillent en l'église de Dieu, cela ne se restrainct point à leurs personnes seules, comme de faict ilz seroient inhumains s'ilz n'avoient pareilz soings de leurs femmes. et en-fans comme d'eulx mesmes. Nous y faisons ce que nous pouvons de nostre costé: mais croiez qu'il y a si grande indigence en beaucoup que nous n'y pouvons fournir. Or pource que nous ne doub-tons pas que sans estre beaucoup picquez ne sollicitez, vous serez prestz à faire tout debvoir, ce nous est assez de vous en avoir advertis.

Pour faire fin à la présente, d'aultant que nous ne doubtons point que vous ne soiez iournel-lement assaillis et molestez par les ennemys de la foy, nous vous prions de batailler vertueusement et ne point défaillir iusques à ce que vous aiez surmonté tous les effors de Satan, et que vous aiez accomply vostre course. Mais qu'il vous souvienne quelles armes nous sont données d'en hault, c'est d'avoir tout nostre refuge à celuy qui nous faict ce bien et honneur de nous tenir en sa garde, et ainsi posséder noz âmes en patience. Car de le gaingner par force il ne nous est pas licite. Tous sçavez que tout ce que nous attentons téméraire

ment 10) et sans le congé du maistre, ne peult avoir bonne yssue ne heureuie. Nous sçavons combien oeste tentation est dure et difficile à surmonter, de permettre aux ennemis d'exercer ainsi leur rage sur nous et sur les iniocens. Mais si fault il regarder à quoy nous sonnies appeliez, et puis que la volonté de Dieu est que nous souffrions, ne le trouvons point estrange, mesmes pour maintenir une cause si précieuse, et nous efforçons d'apprendre à préférer l'honneur de son nom, l'obeyssance que nous luy debvons, le regne de nostre seigneur Jesuschrist, et l'espérance de nostre salut éternel à ceste vie caducque. En cesf endroict doncques, et en general praticquez ce qut l'escripture enseigne, de renoncer à vous mesmes pour estre sacrifice de bonne odeur à Dieu.

Surquoy, après nous estre affectueusement recommandé à vous et à voz bonnes prières, nous supplierons nostre bon Diei de vous regarder en pitié afin de vous garantir cottre tous adversaires, de vous tenir soubz sa protection, vous gouverner par son esprit, et vous augmenter ei tout bien. Ce

10) temporairement Bt.

BEUNSVIGAB, TYPIS M. BEUHNII.